Józef Ignacy Kraszewski

Resurrecturi

TOM I
……….. his present Is a witherd branch, that’s at top only green.
(darem jego jest zwiędła gałąź, zielona tylko u szczytu.)
(Shakespeare Pericles)
I
W obszernym pokoju, który niegdyś mógł się salonem nazywać za lepszych czasów, u 
okna, 
którego szyby, dawno nie myte i od słońca poprzepalane, przybrały barwę mętną i 
mglistą — 
siedziała w krześle szerokim, wytartym, bez koloru i prawie bez kształtu, 
skulona nad jakimś 
łachmanem, na kolanach rozciągniętym, kobieta niemłoda, o której wieku jednak 
trudno było 
sądzić. Z postawy, z rysów nawet, pomarszczoną i zżółkła skórą okrytych, można 
jej było dać lat 
najmniej siedemdziesiąt. Suche, wychudłe ręce, wyciągnięte na robocie, drżały 
jak u staruszki, 
plecy były zgięte i przygarbione, jakby wieku ciężarem… Chwilami jednak, gdy 
myśl jakaś czy 
uczucie z głębi idące przebiegło ją iskrą elektryczną, wyprostowywała się, 
poruszała żywo, 
patrzyła bystro i znowu opadała, wysilona, w stan zwykły odrętwienia i 
ociężałości. Znać było, że 
nie sam wiek, lecz i nieszczęścia doznane, ciążące na biednej staruszce, tak ją 
wyczerpały i 
przygniotły, choć duch żył w niej cały jeszcze.
W palcach trzymała robotę i igłę, ale do pracy wziąć się nie mogła. Zamyślona 
patrzyła w szyby 
okna, przez które nic widać nie było; łzy ciekły z powiek i nie otarte między 
zmarszczkami twarzy 
się gubiły. Zdawała się nie wiedzieć, że płacze. Myśli gdzieś musiały błądzić w 
przeszłości, a usta 
uśmiechały się z goryczą temu kielichowi, z którego piła wspomnienia, co ją 
po0cieszały i truły 
zarazem.
W salce było cicho i pusto — dokoła milczenie dziwne… jakby tu wszystko wymarło. 
Na 
świecie wieczór się zbliżał, ochłodły po gorącym do zbytku dniu wiosennym. Lecz 
tu w tej izbie 
dusznej, zamkniętej, ani o wiośnie, ani o dniu słychać nie było… wiecznie jakiś 
mrok szary 
panował…
W rysach twarzy kobiety, której bardzo uboga odzież świadczyła o niedostatku, 
znać było krew 
szlachetniejszą, znikłą piękność, byt lepszy — coś, co mówiło, że przeszłość jej 
musiała być cale 
inną… szczęśliwszą. Stary szlafroczek perkalowy, podwatowany, widocznie uszyty w 
domu i nie 
nazbyt wprawną ręką, wyślizgany noszeniem, czepek z grubego białego muślinu z 
takimże 
podwiązaniem, mocno zszarzany i zmięty, spod którego trochę posiwiałych dobywało 
się włosów, 
kołnierzyk perkalowy nie pierwszej świeżości — stanowiły całe jej ubranie. Obok 
fotelu, na 
którym siedziała, był mały stoliczek o trzech nóżkach, z na wpół wyciągniętą 
szufladką, z której 
nici, kłębki i gałganki wyglądały. Na nim leżała gruba chustka, zrzucone ze 
zmęczonych oczu 
okulary w mosiądz oprawne, książka od nabożeństwa z wystającymi z niej kartkami 
i zakładkami i 
różny drobny przybór do pracy służący, stary, zużyty, biedny. Stoliczek, który 
niegdyś był może 
ładnym sprzętem, dziś jedne podpórkę miał białą, widocznie od siekiery dorobioną, 
byle tylko na 
niej mógł się trzymać. Mały stołeczek, na którym kobieta miała nogi oparte, 
równie już 
wymęczony, jak wszystko, co ją otaczało, spod okrycia przedartego świecił 
dobywającym się 
włosem rudym.
Salka miała trzy duże okna, z których jedno okiennicą wewnątrz było zamknięte, i 
przedstawiała smutny widok mieszkalnej ruiny. Ściany jej, niegdyś starannie 
przyozdobione 
gipsaturami wyzłacanymi, z których pozłota dawno się starła, w wielu miejscach 
były popękane. 
Tynk poodlatywał z nich kawałkami. W rogu jednym od zaciekania powstała plama i 
cegła 
obnażona wyglądała bezwstydnie szparą przez wodę wymytą. Szara barwa dawniejsza 
stała się 
plamistą i nierówną. W środku sufitu hak, na którym niegdyś zawieszonym być 
musiał świecznik, 
obnażony, zardzewiały, miał tylko resztki jakichś strzępków na sobie. Przy 
jednej ze ścian komin, 
niegdyś marmurowy, obity i zmatowany, zamurowany był na głucho; zastawiono go 
parawanikiem, oklejonym wybladłym żółtym papierem, na którym kilka papug 
świeciło jeszcze; 
po innym ptastwie plamy tylko pozostały, a z kilku dziur wisiał papier wybity, 
którego nikt nie 
pomyślał załatać. Nad kominem było zwierciadło, dziś strzaskane i bez blasku; 
nie odbijało ono nic 
już oprócz widma szarego okna… W środku stary zegar, z kolumienkami 
alabastrowymi i 
zaśniedziałym brązem, postradał połowę swych ozdób i stał przechylony, jakby 
wkrótce miał 
runąć. Obok niego leżały rupiecie, których naturę trudno rozpoznać było — stał 
prosty lichtarz 
mosiężny z kawałkiem świecy łojowej i szczypcami i próżna butelka zielona… 
Wszędzie dokoła 
widać było toż samo opustoszenie i ubóstwo. Dwoje drzwi, niegdyś biało 
lakierowanych, potem 
pomalowanych klejowo, nie domykało się szczelnie; klamki były widocznie nowsze i 
niezgrabne… Przy jednej ścianie stała stara, wysiedziana kanapka, spłowiała, 
wygnieciona, przed 
nią stolik na cienkich nóżkach, którego brązy gdzieniegdzie oderwane wisiały… W 
kątku, na 
poobłupywanej, marmoryzowanej kolumnie, widać było wazon alabastrowy, potłuczony, 
który 
kleić próbowano; zeschły bukiet odwieczny wisiał z niego trupimi gałązkami, na 
których pająki 
posnuły swą przędzę. Nic kosztowniejszego już tu nie pozostało, nic oprócz tego, 
co nie miało 
żadnej wartości dla ludzi.
Dziwnie tylko odbijały na ścianach dwa wizerunki wybornego pędzla, na tle tego 
ubóstwa 
świecące życiem, które teraźniejszość czyniło straszniejszą jeszcze. Były to w 
ramach owalnych, 
w smaku osiemnastego wieku, niby z liści plecionych i wstęgami przewijanych, a 
ozdobnych 
kokardami — dwie śliczne postacie młode, uśmiechnięte, wesołe, szczęśliwe, jakby 
je w wigilią 
ślubu lub nazajutrz po nim malowano. Mężczyzna w stroju wytwornym, francuskim, w 
pięknie 
ułożonej peruczce, trzymał od niechcenia w ręku maleńką książeczkę; patrzył w 
świat z pewnością 
siebie niezmierną i zdawał się go na bój z sobą wyzywać; kobieta w koronkach, w 
atłasach, 
perłach, różowa, biała, uśmiechnięta figlarnie, stała z bukietem róż w ręku, 
równie świeżym jak 
ona… Artysta zdawał się chcieć powiedzieć patrzącym, że i ona była cudnym 
kwiatkiem… 
Mieniona suknia, okryta koronkami, odbijała harmonijnie od ramion zaokrąglonych… 
na szyi 
utoczonej sznurek pereł ze szmaragdową spinką zwijał się, mrugając światełkami 
swych oczu.., 
Dwie te twarze wnieść by były mogły promyk wesela do smętnej tej trumny, gdyby 
taką ruinę 
cokolwiek bądź rozjaśnić zdołało… Śmierć i zniszczenie pochłaniały nawet te dwa 
różowe 
widziadła, już je zwolna pokrywając swymi barwami popiołu.
Z ćwieków sterczących gdzieniegdzie i dziur po ścianach domyślać się było można, 
że niegdyś 
wisiały tu i inne obrazy, które pozdejmowano — tak jak wiele innych rzeczy — i 
które wyszły w 
świat… lepszej sobie szukać służby. Stara komódka, której nogę utrąconą 
zastępowała cegła, 
zarzucona nieforemnymi pudełkami, tuliła się w kącie ciemnym, pod oknem 
zamkniętym 
wiecznie; kilka krzeseł starych, połatanych, rozpierzchłych widać było w różnych 
stronach. 
Podłoga w tafle ledwie już dozwalała rozpoznać pod warstwą kurzu i brudu 
misterne stolarskie 
dzieło, powyrywane kawałami, przegniłe i połatane deskami prostymi.
Salka ta przystała kobiecie, która w niej siedziała; czuć było, że obie razem 
się postarzały, 
zabrukały, wybladły i czekały razem ostatniej godziny, nadciągającej już z 
wiekuistym pokojem i 
zapomnieniem wiecznym. Biedna staruszka, zamyślona, przewracała jakby z 
obowiązku leżącą na 
kolanach robotę, wziąć się do niej nie mogąc… Parę razy otarła łzę chustką, 
zdawała się mieć 
mocne postanowienie zajęcia się czymś, ale sił brakło. Ręce opadały bezwładne, 
oczy patrzyły i 
nie widziały… Wreszcie położyła ją na stoliku, z kolan zsunąwszy, podparła się 
na ręku i zadumała 
głęboko.
Mrok też nieznacznie, powoli zwiększający się coraz już by pracować nie dał, ale 
kobieta 
zdawała się nie wiedzieć o tym, tak jak o niczym, co ją otaczało, nie wiedziała.
Dość długo siedziała tak zadumana, gdy cicho i ostrożnie uchyliły się drzwi 
salki i głowa 
kobiety wsunęła się ciekawie — popatrzyła na siedzącą, zawahała się chwilę, 
chciała się cofnąć, 
wróciła znowu — aż cała postać małego wzrostu, niemłodej, ubogo ubranej jejmości 
stanęła w 
progu. Sługa tak wyglądała biednie jak pani, twarz miała tylko rozlaną, bladą, 
szeroką, głowę dużą, 
nie okrytą niczym i z przysadkowatej figury można ją było o zbytek zdrowia 
posądzić, gdyby cera 
nie przekonywała o chorobie. Małe oczy mrużyła nieustannie; była brzydka, ale 
cóś poczciwego, 
litościwego malowało się w rysach najpospolitszych w świecie. Ubiór prostotą i 
zaniedbaniem nie 
ustępował strojowi staruszki, więcej był tylko zastosowany do zajęć 
gospodarskich… Opasana 
grubym fartuchem, w butach na nogach, z kilką kluczami u pasa, założywszy ręce 
na piersiach, 
stała przybyła jejmość nie postrzeżona u drzwi, patrzyła na staruszkę, kręciła 
głową, widocznie z 
niej niekontenta, i odchrząknąwszy dla oznajmienia o sobie u progu, poczęła 
wolno się przybliżać 
do siedzącej, która, zobaczywszy ją, chwyciła za robotę. Szła nie śpiesząc, 
jakby nic pilnego nie 
miała — rozglądała się po salce, zatrzymywała i tak przytoczyła się do pani. 
Spojrzały na siebie 
milcząc.
— A cóż tam — co? moja Piotruska? — odezwała się słabym głosem, ciągle pilno 
przerzucając 
swą robotę, staruszka, jakby się swej bezczynności wstydziła.
— Nic, proszę pani, nie ma nic… Ja tu sobie tak przyszłam zobaczyć, co też pani 
robi… albo 
czy czego nie potrzeba… Bo do tej roboty to już ciemno… wieczór…
Staruszka spojrzała w okno i spuściła oczy, odkładając na bok robotę. Chwilę 
milczała 
Piotruska, głową tylko kiwając i podźwigując ramiona. Powtórzyła potem:
— Czy czego nie potrzeba?
— A czegóż ja potrzebować mogę? — odezwała się cichym głosem staruszka — wszak 
wiesz, 
że niczego nie potrzebuję.
— Może by pani choć do ogrodu wyszła… czy co… — odezwała się odchrząkując 
przybyła — 
wieczór bardzo piękny, powietrze ochłodło… a tu już robi się ciemno, że i 
pacierzy na książce 
czytać nie można… Niechby jaśnie pani odetchnęła trochę świeżym powietrzem; ta 
to serce się 
raduje, jaki wieczór śliczny, w ogrodzie aż miło… a tu…
— Nie mam ochoty, nogi mnie bolą… i co mi tam po pięknym wieczorze? moja 
Piotruska — 
poczęła staruszka. — Dla mnie już nie ma ani dni, ani wieczorów pięknych.
— Niech bo pani starościna da pokój, co bo to mówić takie rzeczy… to… się nie 
godzi…
— Będziesz już na mnie gderała — widzisz! Moja dobra, kochana Marianno… to nic 
nie 
pomoże. Już ty ze mnie nie zrobisz nic… Kloc jestem niepotrzebny na świecie, 
zawalidroga, ni 
ludziom, ni Bogu…
I głos jej coraz cichszy szeptem, się zakończył, a Piotruska coraz mocniej głową 
potrząsała.
— Nie wiesz tam czego, nie słyszałaś o chłopcach? Piotruska ocuciła się nagle i 
podchwyciła 
prędko:
— Proszę pani starościny, ich ono tylko co nie widać; pewnie albo przyjadą 
obydwa, lub choć 
jeden… Sroka krzyczała na płocie i ja taki cały dzień to czułam… tylko co ich 
nie widać, to 
pewna… Już kilka dni…
— Długich, długich dni kilka — westchnęła starościna — ale co za dziw, im tu ze 
mną w tej 
pustce nudno…
— Ano, pewnie, a od czegóż młodość? — przemówiła Piotruska — wiek ma swoje 
prawa… to 
darmo! Dzięki Bogu, paniczów i kochają wszyscy, i przyjmują, i trzymają… że się 
im i wyrwać 
trudno. .
Starościna, przemilczawszy i westchnąwszy znowu, szepnęła nieśmiało:
— Ja bo ciebie nudzę… Ale z poczty, czy nie było z poczty nie?
Piotruska musiała się aż nachylić, ażeby dosłyszeć ledwie wyszeptane wyrazy.
— Z poczty, proszę pani starościny — zaczęła głośno — z tą pocztą to prawdziwy 
mankament. 
Panie Boże odpuść, tam nigdy nie ma i nie było porządku… Ten, co z listami 
chodzi, postylion… 
pije… gorzałka mu ino pachnie… Rzadko wie, co się z nim dzieje… Ile to razy 
oddał mi list do 
szewca napisany… A co z nim poradzić?
— Wszak to od Cecylki — wtrąciła staruszka, podnosząc oczy nieśmiało — listu już 
od trzech 
tygodni nie ma…
— Wiem, wiem, ja to już i sama policzyłam — ale kto może wiedzieć, co ten 
niegodziwy z nim 
zrobił? Panna Cecylia pisuje regularnie, —list pewnie w kącie gdzie leży, a 
spytać tego jegomości, 
to się zaraz napuszy jak indyk i fuknie. „Ale! listu się asani chce! gdyby był, 
toby był… Co ja go 
mam z palca wywinąć?” Taki ordynaryjny człek, a że to tam kawałek jakiegoś 
munduru nosi, to się 
zaraz ma za wielką figurę… ani przystępuj bez kija.
— Byle Cecylka chorą nie była! — szepnęła starościna.
— Otóż masz — plaskając w grube ręce, poczęła Piotruska — dlaczegóż ma być chora? 
Żeby 
też zaraz przypuszczać, co jest na świecie najgorszego… Widzi pani, toć to 
obraza Boża! Zaraz ma 
być chora — i gryźć się tym…
— No no! nie gniewajże się, Piotrusiu moja, nie gniewaj — odezwała się staruszka.
— Na rany Chrystusowe — ciągle łamiąc dłonie sążniste, przerwała impetycznie 
klucznica — 
moja ty pani najsłodsza — a czyżbym ja śmiała na ciebie, mój ty aniele drogi, 
moja ty królowo… 
nie mówię już gniewać się — Jezu Chryste! — ale…
Słów jej zabrakło, starościna ręce obie wyciągnęła ku niej.
— No, dajże pokój — przepraszam cię… tyś taka dobra!
Rozczulona Piotruska aż przyklękła, począwszy ze łzami w ręce staruszkę całować 
— i 
popłakały się obie… Energiczniejsza jednak klucznica wstała zaraz, ocierając łzy, 
zawinęła się 
żywo i chcąc czymś biedną swą panią rozbawić, już z przymuszonym uśmiechem 
otwie— rała 
usta, gdy drzwi odemknęły się zwolna i siwa głowa starca, okryta jarmułką, 
ukazała się przez nie. 
Piotruska postrzegła go pierwsza, twarz się jej rozradowała i obróciła się do 
pani:
— Szmul, proszę pani starościny… Szmul stary przyszedł! — zawołała.
Posłyszawszy swe nazwisko, Żyd wsunął się do salki, starannie drzwi przymykając. 
Ubrany 
był, starym obyczajem, w płaszcz czarny z długimi rękawami, krojem odwiecznym, 
zawieszony na 
ramionach; w rękach trzymał kapelusz z szerokimi skrzydłami i laskę wysoką ze— 
skuwką 
srebrną. Starościna, uśmiechając się, głowę ku niemu zwróciła. Żyd podniósł 
jarmułkę i nisko się 
skłonił.
— Jak się masz, panie Szmul, jak się masz? proszę tu bliżej do mnie — przemówiła 
starościna. 
— Słyszałam, że byłeś chory.
Trochę klapiąc patynkami*, ale usiłując iść jak najciszej, Szmul przystąpił, a 
Piotruska, 
cofnąwszy się, zrobiła mu miejsce i wskazała, aby podsunął się bliżej. Ochrypły 
był i cichym 
odezwał się głosem:
— Zwyczajnie, jasna pani, starość nie radość. Trochę po kościach łamało, wiatr 
mnie znać 
zawiał, tom musiał dni kilka w domu przesiedzieć… Dziękuję jaśnie pani za dobre 
słowo… Jam 
już zdrów, chwalić Boga za wszystko. A cóż tu u jaśnie pani słychać?
Spojrzał na Piotruska, która mu rękami, nic nie mówiąc, wskazała siedzącą i 
poczęła głową 
trząść. Starościna ze spuszczonymi oczyma milczała.
— Po staremu, mój panie Szmul — odezwała się poczekawszy. — U mnie zawsze jedno: 
cisza, 
smutek, pustka…
Żyd głową kręcił słuchając.
— Ale zdrowa jaśnie pani?
— Alboż to zdrowiem nazwać można? — cicho odpowiedziała starościna.
Klucznica wtrąciła się do rozmowy.
— Pani starościna może by się kawy napiła?
Nie otrzymała na to odpowiedzi, bo staruszka zapewne i pytania nie słyszała; 
korzystając więc z 
milczenia, które wzięła za przyzwolenie, Piotruska żywo potoczyła się ku drzwiom.
Szmul, na lasce podparty, pozostał, stojąc naprzeciw gospodyni i gładząc 
machinalnie piękną 
swą, siwą brodę.
— Ja — odezwał się, cedząc wyrazy nieśmiało — przyszedłem się dowiedzieć… może… 
może… czego potrzeba.
— O nie! nie! mój dobry, poczciwy Szmulu, Bóg zapłać… — przerwała staruszka. — 
Ja bardzo 
mało potrzebuję, dla siebie tak jak nic… ale miałabym w istocie prośbę do ciebie, 
uczyniłbyś mi 
łaskę…
Żyd, usłyszawszy ten wyraz, żachnął się.
— A! — rzekł, chudą rękę kładąc na piersiach — to jaśnie pani mi łaskę zrobi, 
jeśli sobie czym 
służyć pozwoli.
— Prosiłabym cię o wielką przysługę — dokończyła starościna — ażebyś się 
dowiedział na 
poczcie — bom bardzo dawno nie miała listu od Cecylki. Jestem o nią niespokojna… 
Piotruska się 
skarży na roznosiciela… On tam o nas niewiele dba… list może gdzie zarzucony 
leży, a mnie on 
tak potrzebny! Ty wiesz, mój dobry Szmulu, jak mi się to poczciwe dziecko 
wyrwało z domu, a 
sześć lat go nie widziałam… sześć lat!
Szmul, trzęsąc głową, powtórzył:
— Sześć lat!
Zamilkli…
— Niech jaśnie pani będzie spokojna — dorzucił po krótkim przestanku — ja pójdę 
do samego 
pocztmajstra, ja z nim jestem dobrze… Jeżeli list na poczcie zależał, to go dziś 
jeszcze wyszukają i 
zaraz przyniosą.
— Ale nie fatygujże się sam.
— Ach! co za fatyga? — zawołał Szmul — albo to tak od miasteczka daleko? U mnie 
też, 
chwalić Boga, jest kogo posłać, wnuków jak maku!
I powtórzył swoje „chwalić Boga” nie z nałogu, ale z pobożności, bo miał zwyczaj 
tym 
wyrazem w szczęściu i w biedzie poczynać i kończyć.
Starościna spojrzała nań ukradkiem.
— Mój Boże — odezwała się — ty o swoich wnuków, choć ich więcej masz, nie 
troszczysz się 
jak ja… Dla ciebie one błogosławieństwem Bożym, a dla mnie taką troską!
Sparty na kiju, Żyd jakiś czas milczał. Zdawał się namyślać, co odpowiedzieć, 
aby przykrego 
czegoś nie przypomnieć.
— Niech to jaśnie pani nie obraża — rzekł zwolna, ostrożnie zdobywając się na 
wyraz każdy. 
— U nas inny obyczaj… U nas — tu się jeszcze zawahał — byle chłopak dorósł, wie, 
że sam musi 
pracować na siebie. Moja rzecz dopilnować, aby się zdrowo wychował i Pana Boga 
swego znał, 
moja rzecz dać mu pomoc małą — a potem, jak prawo każe — musi sobie iść szukać 
chleba i musi 
go znaleźć.
Starościna zamyślona słuchała, Szmul ciągnął dalej:
— U nas obyczaj inny, bo ubogi Żydek, byle zarobić kawałek chleba, nie wzdrygnie 
się 
niczego… a u jaśnie państwa paniczowi tego nie wolno robić, bo wstyd — tamtego 
nie może, bo 
ciężko, innego znowu, że ani dziad, ani ojciec tego nie praktykowali…
I postrzegłszy, że twarz staruszki posmutniała, w myślach zatopiona — nie 
dokończył Szmul.
— Prawda, prawda — odezwała się starościna — wam w życiu łatwiej daleko.
Żyd uczuł potrzebą zmienienia rozmowy; przedmiot był do zbytku drażliwy.
— Bardzo mamy tego roku piękną wiosnę — wtrącił… — zboża na polach śliczne… 
drzewa 
owocowe kwitły, osobliwie jabłonie, co dziw, wszyscy się urodzaju spodziewają…
— To dobrze, mój Szmulu, dla biednych jak my ludzi. Chleb może potanieje…
— A pewnie! — potwierdził stary.
Ale już gospodyni jedyna myśl wracała od serca na usta.
— Moich chłopców nie ma od tygodnia… — rzekła. — Gdzie się to rozbiegło?… Nic 
nie 
wiem… nie słyszałeś ty czasem?
Szmul zygzak ręką zakreślił w powietrzu i głową poruszył znacząco.
— O paniczów nie ma się co frasować — odezwał się z flegmą. — To młode… 
Sąsiedztwo u 
nas liczne, a wszyscy ich lubią, kochają, na rękach noszą, zatrzymują, 
gdziekolwiek przyjadą. Nie 
dziw, że się zabawić mogli. Tam polowanie, tu wesele, a imieniny, a to i owo… 
Chwalić Boga, 
niech się bawią…
— Niechby się bawili, byłem wiedziała, gdzie są, bo mi nawet znać nie dali — 
zawołała 
starościna.
— Kiedy nie pisali, toć to najlepszy znak, że pewnie sami— rychło będą, tylko co 
ich nie widać.
Na te słowa weszła Piotruska zamaszysto, tryumfująco, niosąc na ręku wysoko w 
górę 
podniesioną starą tackę czarną, z której się wszelkie dawne pościerały lakiery, 
a na niej maleńki 
kamienny imbryczek z kawą, garnuszeczek ze śmietanką i niziuchną filiżankę saską.
— Prawda — odezwała się, wchodząc we drzwi — że na kawę to za późna godzina, ale 
kiedy 
pani starościna wieczerzy żadnej jeść nie chce, trzeba, żeby się choć tym 
posiliła.
Staruszka spojrzała z jakąś trwogą.
— Moja Piotruska — cóż bo ty mnie kawą poić myślisz? — toć przecież piątek.
— To nie ma nic do tego — odpowiedziała rezolutnie klucznica — jak mi Bóg miły, 
że to 
czynię z wyraźnego rozkazu księdza wikarego. Słowo pani daję… wyraźnie mi 
powiedział, żebym 
dopilnowała, aby się pani głodem nie morzyła. Nie może być inaczej, musi pani 
pić!
To mówiąc, pośpiesznie spod okna wyciągnęła drugi mały stoliczek, postawiła go 
przed 
starościną, spod ręki dobyła grubą serwetkę i kawę przysunęła.
Szmul się skłonił.
— A ja pójdę na pocztę — dodał cicho. — Dobranoc jaśnie pani!
— Dobranoc ci, panie Szmul — dobranoc! Bóg zapłać za pamięć!
Żyd wychodził, gdy Piotruska jakiś mu tajemniczy znak dała i zakręciwszy się 
tylko, wytoczyła 
się zaraz za nim do sieni.
Stary pałac w Zawiechowie, którego tylko małą cząstkę widzieliśmy, cały był w 
tym stanie, w 
jakim się znajdowała salka starościny, której ona ani tknąć, ani poprawiać nie 
pozwalała. Trudno 
też było restaurować, nie mając o czym.
Sień, do której przez wielki, pusty przedpokój wyszła Piotruska, doganiając 
Szmula — była 
obszerną do zbytku. Wschody z niej kamienne, niegdyś wspaniałe, prowadziły na 
pierwsze 
piętro… I one, jak wszystko, były w ruinie.
Pomimo wiosennego ciepła na dworze w murach wiało trupim chłodem. Szmul stał tu, 
rozglądając się smutnie i oczekując na panią Piotruska. Zobaczywszy go, a 
obawiając się 
przemówić głośno, aby jej nie posłyszała starościna, poczęła mu dawać znaki 
rękami i 
poprowadziła za sobą.
Weszli razem do małego przedpokoiku, zastawionego dwoma odrapanymi starymi 
parawanikami, a z niego do wysokiej izby o dwóch oknach, noszącej ślady tej 
samej ornamentacji, 
co salka, w której zostawiliśmy starościnę. Tu ubóstwo na inny sposób, ale 
równie skutecznie, 
oszpeciło piękną niegdyś budowę. Wzniesiono z potrzeby ogromny piec niezgrabny, 
który za 
kuchnię służył, zastawiony teraz garnkami, rondlami i dosyć lichym sprzętem 
kucharskim. Wisiały 
na nim schnące ścierki, a powietrze przepełnione było wyziewami tłustości 
różnych i surowizny… 
Pod oknem stał ceberek pełen buraków, w kącie niecułka z moknącą w niej 
namydloną bielizną, 
dalej dzieżka płótnem okryta.
Przeszedłszy ten tak sprofanowany gabinet, w którego przyległej alkowie widać 
było worki z 
mąką i wszelaki statek drewniany, Piotruska wprowadziła Szmula do własnego, tuż 
przytykającego mieszkania. Przeforsztowanie z tarcic z większego jakiegoś pokoju 
stworzyło tę 
ciasną a długą sypialnię, w której na stołku drzemiąca dziewczyna kądziel niby 
przędła. Na widok 
Piotruskiej i dany przez nią znak kądziel szybko postawiła przy ścianie i 
zabierała się do wyjścia.
— Idźże ty mi zaraz dojrzyj, co się z kurami dzieje — poczęła klucznica — i czy 
już spać poszły 
— a oblicz, czy która gdzie nie zabiegła; bo to u nas, dzięki dobrym sąsiadom, 
jak się kura o trzy 
kroki tylko oddali, zaraz jej łeb ukręcą.
Szmul niedowierzająco głową potrząsł.
— A, jak mi Bóg miły — ciągnęła zapalczywie Piotruska — takich my tu ludzi mamy! 
Co 
prawda, to prawda! Skaranie Boże tu z nimi żyć!… Tylko patrz a pilnuj się. 
Choćbyś oczów 
dziesięcioro miał, i tego byłoby za mało… Kartofle po nocach kradną… cebuli nie 
upilnować…
Tymczasem dziewczyna wyszła, a klucznica przerwała nagle i zupełnie zmienionym, 
słodkim 
głosem odezwała się do Szmula:
— Proszę też pana Szmula, nie słyszeliście czego o naszych paniczach? Tydzień 
już jak żaden 
w domu nosa nie pokazał. Starościna, niespokojna, gryzie się, nie je… stęka… 
ręce łamie. A tu 
jeszcze, jakby na złość, i od panny Cecylii żadnego listu. Choć zwariuj, 
powiadam panu 
Szmulowi… Że mi się w głowie nie zaprószyło, to jakaś łaska Boża. Jejmość 
samiuteńka jedna 
wciąż, ani do kogo słowa przemówić i… zagryza się myślami… Gdyby nie poczciwy 
ksiądz 
wikary, co czasem zajrzy… pustynia… aż strach! — A jej ani do ogrodu nie 
namówisz, ani do 
rozmowy.
Szmul słuchał z uwagą natężoną.
— O paniczach ja nie wiem nic, ale każę się między naszymi przepytać, może który 
ich gdzie w 
sąsiedztwie spotkał. Gdzieś się pewnie bawić muszą dobrze, kiedy o babce 
zapomnieli.
— Żeby mieli zapomnieć, to nie — odparła Piotruska. — Chłopcy poczciwe z 
kościami; ale się 
to zadurzyło… wiatr… fiu, fiu! w głowie. Boże miłosierny!… a ta zaraz w strachu 
o gagatków.
Szmul jej przerwał.
— Cóż mają robić? muszą się bawić! Gospodarować po szlachecku nie ma na czym, do 
wojska 
ochoty nie mieli, w kancelarii też takim paniczom nie do twarzy… Co robić? Chyba 
który się z 
majątkiem ożeni.
Piotruska w okno się zapatrzyła, smutnie zadumana.
— Eh, to jeszcze takie młode, jeden i drugi: ledwie mleko spod nosa zeszło… — 
zaczęła. — 
Henryś, starszy, dopiero ma lat dwadzieścia, Julek niespełna dziewiętnaście. 
Niech Bóg broni, 
żeby już mieli myśleć o ożenieniu się! To tylko u was, panie Szmul…
— A tak, u nas — odparł Szmul spokojnie — u nas… ale to co innego.
— Potem — kończyła Piotruska — gdzie by to dla nich nawet takich jak należy 
panien 
wyszukać? Z bogatą, choćby z najbogatszą, jaką córką rządcy albo plenipotenta, a 
choćby i 
posesora, żaden się Horyszko nie ożeni… toć to przecie familianci… a znowu 
księżniczki…
Pokręciła głową.
— E! co to o tym i myśleć!
Szmul stał, czekając i domyślając się, iż cóś ważniejszego nad to ma mu do 
powiedzenia 
Piotruska. Ona się jakoś wahała i spoglądała mu tylko w oczy, badając 
usposobienie.
— Niech no jejmość powie — zapytał stary — może czego potrzeba?
Klucznica mu się do ucha przysunęła, które musiał ku niej pochylić.
— Ani złamanego szeląga w domu! — zawołała, ręce załamując. — Tak mi Boże 
dopomóż!… 
Ostatnie kilka groszy trzeba było za sól zapłacić… Marszałek, który nam tę 
nieszczęśliwą 
jałmużnę przysyła, od pół roku milczy — ani feniga… Starościna, żeby z głodu 
umarła, nie 
napisze, nie poprosi — mnie nie wypada… Co jeszcze było zapasu na czarną godzinę, 
to zabrali 
chłopcy; jak poczęli prosić i zaklinać — co było robić?… Pan myśli, panie Szmul, 
że ona dla postu 
nie chce jeść wieczerzy? Post postem, a ona sobie od ust odejmuje, aby co 
oszczędzić, i głodem się 
morzy.
Piotruska westchnęła tak ciężko, że się aż zakaszlała. Szmul już do kieszeni 
sięgał.
— Tylko proszę jejmości nie mówić jej tego, uchowaj Boże, żeście wzięli ode 
mnie… — 
szepnął cicho.
Klucznica nie zrozumiała czy nie dosłyszała i zawołała gorączkowo:
— Jak marszałek przyszłe, do grosza oddam… Pieniądze u mnie… już niech pan Szmul 
będzie 
spokojny.
Obraził się stary i głowę podniósł dumnie.
— Ech! — zawołał — jejmość mnie źle zrozumiała! Mnie o tych kilka rubli nie 
chodzi, tylko 
nie chcę, żeby wiedziała, żeście u Żyda pożyczali, boby ją to bolało. O, 
pamiętam lepsze czasy! 
Zarabiałem ja przez nich i przy nich!…
I głową kiwać począł, ręce podniósłszy do góry, chociaż w jednej z nich trzymał 
długą sakwę 
nicianą.
— Ja dla starościny… żebym żałował! Nu — co mam dać? — spytał.
Zawahała się Piotruska i ręką podparła zamyślona.
— No — co możecie — kilka rubli. Chłopcom nie dam z tego nic, dopóki od 
marszałka 
pieniądze nie nadejdą — a jużcić kiedyś nadejść muszą. Kawy ostatnie ćwierć 
funta wychodzi, 
szczędzę jak szafranu… ja już, Bóg widzi, smaku jej zapomniałam… Cukru ledwie 
się cóś świeci 
w cukiernicy… to samo z mięsem i z mąką, nie mówiąc już o maśle… świece na 
kredyt trzeci funt 
biorę, to mi dają śmierdzące.
Westchnęli ze Szmulem oboje. Stary położył rzędem na stoliku dziesięć rubli i 
wziął za 
kapelusz.
— Ja o to tylko proszę pani Piotruskiej, żeby nie brać u kogo innego, bo z tego 
kłopot być 
może… a o n a ma i tak ich dosyć… Ja dam…
Piotruska skwapliwie ruble zgarnęła.
— Otoś mnie wybawił z mankamentu, panie Szmul… — westchnęła i blada jej, nalana 
twarz aż 
się nieco zarumieniła. — Niech ci Bóg milionami płaci! — Aż mi lżej odetchnąć.
— To jest mała rzecz — szepnął Szmul wychodząc — byle pani starościna była 
spokojna, a 
żeby jej na czym nie zbywało…
Z poszanowaniem należnym dla kapitalisty klucznica przeprowadziła go aż do sieni. 
Stała w 
niej jeszcze, spoglądając w ulicę ku miastu wiodącą, gdy we drzwiach zjawił się 
ogromny 
mężczyzna, w długiej wyszarzanej sutannie, w kozłowych butach zabłoconych, 
słomianym 
kapeluszu na głowie i z kijem w ręku.
— Niech będzie pochwalony — zawołał donośnym bardzo, jasnym i wesołym głosem.
Mężczyzna był stary, ale jak dąb zbudowany, ogorzały jak wieśniak, oczy ciemne, 
żywe, twarz 
na pozór pospolita, lecz uderzająca energicznym wyrazem, rysy ruchawe, czoło 
fałdujące, się i 
wygładzające za lada wzruszeniem. Niespokojne gęsta oznaczały temperament, z 
górą 
pięćdziesięcią laty wcale nie ukołysany… Pan Bóg go pono na żołnierza stworzył, 
a ludzie i losy 
księdza z niego uczyniły.
— A co tu u asińdźki słychać? — zapytał przybliżając się. — Jest co nowego? 
Chłopcy 
przyjechali?
— Ani słychać — mruknęła upokorzona Piotruska.
— To dopiero! — krzyknął ksiądz, kijem stukając. — A to wisusy! proszę ja kogo! 
Ale niech no 
wrócą, natręż im uszu, natrę!… Starościna pewnie się niepokoi, bo to u niej aby 
okazyjka… a te 
wartogłowy hulają gdzieś.
Żal się zrobiło Piotruskiej paniczów tak zagrożonych.
— Widzi ksiądz dobrodziej — rzekła — oni tego ze złej woli nie uczynili… Kto to 
może 
wiedzieć? pewnie ich gdzie zatrzymano gwałtem.. nie umieli się wymówić… Ja sama 
zła na nich 
jestem… ale… przysięgłabym, że oni temu nie winni.
Wikary tylko głową pokręcił, pomruczał cóś niewyraźnie i skierował się ku 
drzwiom wiodącym 
do starościny.
— Można? — zapytał.
— A jużci! a dlaczegóż nie? owszem, niech jegomość zagada, a wesoło, bo — dodała, 
zbliżając 
się, klucznica i zniżając głos — dziś było gorzej niż zwyczajnie: płakała a 
płakała cały dzień. Do 
kawy ledwie namówić ją mogłam, i to tylko, że jegomość kazałeś i że przed 
Szmulem nie chciała 
się tak wygadywać… Siedziała, niby robotę obracając w rękach, a nie mogła za 
łzami dojrzeć 
nic… Chłopcy chłopcami, ale od panny Cecylii dawno też listu nie mieliśmy, ze 
trzy tygodnie… 
Marszałek także ani słowa, ani pieniędzy, jakby go na świecie nie było.
Wikary się zawrócił.
— Pewnie wyszło wam wszystko… chłopcy wysączyli do grosza.
— Chowaj Boże! — ofuknęła się Piotruska, której znać szło o chłopców. — Zapas 
jeszcze 
mamy… niczego nie trzeba… Tylko to dziwna rzecz, że przecie marszałek dawniej 
się częściej 
dowiadywał, a teraz…
Zaczęła głową potrząsać i byłaby zapewne dłużej przeciągnęła rozmowę, gdyby 
wikary, ręką 
machnąwszy, jakby już wiedział wszystko, czego mu było potrzeba, nie zwrócił się 
nagle ku 
drzwiom i z wesołym pozdrowieniem nie wszedł do salki, w której starościna 
jeszcze w swoim 
fotelu siedziała nieruchoma.
Ksiądz wikary Kulebiaka zawsze był rzeźwy i wesołej myśli, nie lubił smutków i 
narzekań, 
którymi, jak egoizmem, się brzydził — ale do starościny przynosił podwójny zapas 
humoru, aby ją 
zmusić do rozchmurzenia się także choć na chwilę. Staruszka poznała go po 
chodzie i 
wyprostowała się trochę; uśmiech mdły przesunął się po jej ustach.
— Niech będzie pochwalony! Witam panią starościnę dobrodziejkę… Chwała Bogu, 
widzę, 
zdrowa… wszystko dobrze! wszystko dobrze! I Piotruska mój rozkaz spełniła, bo 
oto filiżanka po 
kawie stoi, widzę. To ślicznie… posłuszeństwo lepsze niż nabożeństwo… a kiedyś 
mnie pani sobie 
za ojca duchowego wybrała… słuchać potrzeba.
Usiadł naprzeciw. Starościnie łzy się w oczach kręciły, załamała ręce, nic nie 
mówiąc, spojrzała 
tylko, jakby wzywając litości.
— Chłopcy się zahulali, widzę, u państwa Sławczyńskich — dodał, jakby nie chcąc 
łez widzieć, 
wikary — bo tam zaręczyny, ale solenne, po staroświecku. Drudzy dziś tak i 
wesela nie 
wyprawiają, jak sędzia zrękowiny swojej Hannie. Gościnność jego to prawdziwe 
utrapienie, miary 
w niej nie ma… Koła zdejmuje, konie zamyka, czapki i kapelusze kradnie, poi, 
dopóki choć kropla 
jest w domu. Biedne chłopaki, choćby z duszy chcieli, uciec nie mogą.
Starościna głowę żywo podniosła. — Czyż jegomość wiesz, że są u Sławczyńskich? — 
spytała 
głosem podniesionym nieco.
— A jakże! a gdzieżby mieli być? Tam całe sąsiedztwo, kto żyw tylko! Muzyka 
rznie od ucha, a 
młodzież hołubca wywija… aż się ściany trzęsą.
Urwał wikary nagle i potarł wyłysiała głowę.
— Muszę się też pani starościnie poskarżyć — począł niby od niechcenia — co to u 
nas za 
nieład we wszystkim. Umówiliśmy się z moim bratem o regularne pisanie… wiem, że 
mój Rudolf 
pisze, bo to człowiek jak zegarek, ale na poczcie mi listy gubią i oto trzeci 
tydzień nie mam nic.
— To tak jak ja! — pośpiesznie dodała staruszka — od Cecylki nic — od marszałka 
nic… a tu 
niepokój ogarnia z każdym dniem większy.
— Ale czego się turbować, czego? Pan Bóg łaskaw — rzekł wikary. — Listy się 
znajdą na 
pewno… Ksiądz kanonik i ja, i kilka domów będziemy się skarżyli, to muszą 
zaprowadzić lepszy 
porządek. Ja ręczę, że listy zależały albo je pogubiono; my wszyscy jesteśmy w 
tym samym 
położeniu.
— Trochę mnie to uspokaja — szepnęła starościna — gdy mi ksiądz wikary 
zaręczasz… 
Prosiłam i Szmula i ten mi obiecał iść do pocztmajstra.
— Znajdzie się ta zguba, znajdzie, niech tylko pani starościna będzie dobrej 
myśli — postaramy 
się wszyscy, aby temu raz koniec położyć… Stary roznosiciel, najlepiej, żeby 
poszedł na zieloną 
paszę, bo już z niego nic… Założy sobie szynczek, będzie mu z tym najlepiej. U 
Sławczyńskich 
dziś jeszcze pewnie całą noc skakać będą… chłopcy chyba jutro przyjadą.
Wstał z krzesła.
— Nie chcę pani dobrodziejki długo zatrzymywać — dokończył — bom się tylko 
dowiedzieć 
przyszedł, co tu słychać. Teraz, ponieważ już rosa pada i na przechadzkę za 
późno, tylko paciorki 
odmówić, zdrowaśkę na intencją ojca duchownego i pójść do łóżka spocząć… A w 
Bogu ufać! w 
Bogu ufać — rzekł, całując starościnę w rękę. — Dobrej nocy!… zawołam Piotruską 
— dołożył 
we drzwiach.
Jakoż klucznicę zastał ksiądz Kulebiaka stojącą we drzwiach ku ulicy i 
miasteczku zwróconych, 
co było zwykłą jej po trudach dnia rekreacją… Stąd widać było jadących i 
wracających i wszelkie 
pulsacje małej prowincjonalnej mieściny, w której wszyscy się znają, wiedzą o 
sobie i mogą 
odgadnąć, po co, z czym i dokąd kto dąży.
II
Miasteczko, któreśmy tu Zawiechowem nazwali, a które mogłoby się zwać i inaczej, 
gdyby 
przyszło ściśle prawdy dochodzić — niezupełnie było podobnym do innych tego 
rodzaju małych 
miast okolicy. Była to niegdyś ekonomia królewska, w której z powodu bliskiego 
sąsiedztwa 
Białowieskiej Puszczy od kilku lat wystawiono dom, noszący niegdyś tytuł zamku. 
Przerabiano go 
w ciągu wieków, a gdy w końcu XVIII w. sprzedano ekonomią Horyszkom, mury te 
przerobione 
zostały na rodzaj pałacu… Znać w nim było i to, co z dawnych pozostało wieków, i 
to, co nowy 
gust na starej poczepiał ruinie, i to, co czas nielitościwy z pięknej i 
wspaniałej budowy zrobił, 
ludziom na przekorę… Losy tego zamku, później pałacu, dziś pustki niemal, dość 
były w kraju 
naszym zwyczajne. Dziedzice ekonomii zawiechowskiej stracili majętność, 
częściami ją 
odprzedawali, zostali wreszcie przy jednym folwarku, a gdy i ten oddać przyszło 
wierzycielom, 
ekscypowali* sobie ostatni kąt. Wyłączono Horodyszcze, z zamkiem, ogrodem i parą 
włókami 
otaczających gruntów, które przy dawnych posiadaczach pozostały. Pałac naówczas 
jeszcze się 
jako tako trzymał, lecz wkrótce zaczął pustoszeć, ruinować się, aż nie 
poprawiany, ogałacany, 
przyszedł w końcu do tego stanu, w jakim widzieliśmy salkę pani starościny. 
Leżał on niedaleko od 
miasteczka, odrębnie, oddzielony obszernym dziedzińcem od gościńca pocztowego i 
lipami 
sadzonej ulicy, która niegdyś do niego wiodła. Z dala widać było drewniane 
dworki, kilka 
murowanych kamieniczek, stary parafialny kościółek, cerkiew i daleko 
rozciągające się 
zabudowania mieszczan, których połowa rolnictwem się trudniła.
Za ulicą lipową poczynała się główna i najszersza w Zawiechowie, porządnymi 
dosyć 
osławiona dworkami, a minąwszy kościół, wjeżdżało się w rynek, dosyć obszerny, 
wybrukowany, 
otoczony pokaźnymi domami kupców i bogatszych mieszczan.
I tu, jak wszędzie prawie w naszym kraju, znaczną część ludności składali 
odwiecznie osiedli 
Izraelici. Aż trzy domy zajezdne wychodziły szerokimi bramami na rynek, a 
najpokaźniejszy z 
nich, z balkonem zielono malowanym, należał do Szmula, który niegdyś był 
arendarzem w całym 
kluczu zawiechowskim i miał dwie znaczne gorzelnie, na których woły wypasał. Na 
starość, 
dorobiwszy się znacznie, Szmul wyrzekł się kłopotliwych wołów, za którymi 
jeździć musiał 
daleko; miał tylko wielki handel win i towarów kolonialnych, a po staremu 
trzymał też dom 
zajezdny, który się z dawna zwał Pod Żubrem. W istocie na tablicy do balkonu 
przyczepionej było 
cóś namalowanego, na kształt plamy brunatnej, co miało pono żubra wyobrażać. 
Lecz gdyby i tej 
tablicy nie było, trafiłby każdy do pana Szmula, bo tu najczyściej, najdogodniej 
i najspokojniej 
było. Należało do dobrego tonu w sąsiedztwie nigdzie indziej nie zajeżdżać, 
tylko do Szmula. W 
niedostatku mieszkania dopiero szlachta z bólem serca zajeżdżała na prawo do 
hotelu 
Wileńskiego, albo z ostatniej biedy do Perebendii. Perebendią zwano ruchawego 
bardzo Żydka, 
lichwiarza z rzemiosła, który nielitościwie ludzi odzierał i w żywe oczy jeszcze 
drwił z nich sobie.
Właśnie tego wieczoru Szmul powolnym krokiem, trzymając w ręku kutasy swego 
płaszcza, 
zawiązanego nimi pod szyję, zdążał przez rynek do domu, gdy z przeciwnej strony, 
pocztowymi 
końmi zaprzężony, piękny powóz podróżny wtoczył się na bruk, a pocztylion 
skierował się z nim 
pod Żubra. Nie było to dla gospodarza nowiną, że ktoś pięknym powozem i na pana 
wyglądający 
zmierzał pod dach jego, ale zdziwiło go, iż poznać nie mógł, kto to był taki… 
Konie, ludzie i 
powozy całego sąsiedztwa znane mu były doskonale, na jakie mil dziesięć wkoło. 
Przypatrywał się 
ciekawie, idąc zwolna ku domowi, gdy powóz stanął, służący zsiadł popytać o 
mieszkanie i nim 
Szmul doszedł do domu, podróżny miał już czas wysiąść na prawo, do 
najparadniejszego pokoju 
od frontu. Słychać tam było chód jego. W sieniach pocztylion konie już wyprzęgał, 
a bardzo 
wytwornie po podróżnemu ubrany, z torebką przez plecy, kamerdyner przechadzał 
się, myśląc 
zapewne wezwać kogoś na pomoc do tłomoka. Szmul zatrzymał się chwileczkę, 
przechodząc koło 
niego, pozdrowił go jako gospodarz domu, spytał, czy mieszkanie dogodne, i 
wreszcie dyskretnie 
rzucił:
— Kto przyjechał?
Kamerdyner zmieszał się widocznie i nierychło usta otworzył.
— My z daleka jedziemy — rzekł — nieznajomi tu jesteśmy, i pan, zmęczony, chce 
tylko 
przenocować.
Nie dopytując się więcej, stary polecił dom, w którym wszystkiego dostać było 
można, i 
odszedł.
W istocie naprzeciwko, w obszernej salce, był bilard i rodzaj restauracji, który 
od Szmula 
odnajmował dawny kucharz państwa Horyszków, biorący u niego trunki dla gości i 
wszystko, 
czego mu było potrzeba.
Była to jedyna tego rodzaju instytucja dobroczynna w miasteczku, schodzili się 
więc do niej 
urzędnicy, czasem przyjezdna szlachta i podróżni, którzy na niedalekiej poczcie 
nic oprócz gołego 
samowaru dostać nie mogli.
Tego wieczoru było dosyć pusto. Żydek, kelnera zastępujący i po europejsku 
przebrany, z czego 
był niezmiernie dumnym, bawił się sam około opuszczonego bilardu, zadając sobie 
trudne bardzo 
sztuki, które dla nabycia wprawy rozwiązywał od niechcenia. W drugim małym 
pokoiku, do 
którego po dwóch schodkach schodzić było potrzeba, przybyły ze wsi pan Marek 
Drapacki, 
dziedzic Szerementowszczyzny, siedział, oczekując na jakiś posiłek i patrząc w 
okno, wzdychał. 
Smutną fizjognomią jego tłumaczyło to, że przybył do miasteczka z powodu procesu. 
W chwili 
gdy powóz się zataczał pod Żubra, wpadł do bilardowej sali pisarz sądowy 
Machczeńko, częsty 
gość i dobry kelnera znajomy, który, jako kawaler, stołował się tutaj i wolne od 
zajęć chwile 
najmilej tu przepędzał. Człeczek to był wesoły, bystry, przebiegły, szyderca, a 
życie biorący z 
cienkiego końca i nie przywiązujący zbytniej wagi do tego, co inni brali 
niezmiernie na serio. 
Zresztą poczciwa dusza, tylko wietrznik okrutny i lubiący wesołe partyjki.
Na widok przybywającego gościa kelner, chybiwszy kulę, odskoczył od bilardu i 
stanął w 
gotowości do usług. Razem ze strojem europejskim nadał on sobie imię Moryca.
— Słysz, Moryc — zawołał wpadając pisarz — jakiś pan zajechał. — Idź mi się 
dowiedz, co za 
jeden… Kto go wie, może jaka wysoka figura na rewizją.
Kelner, posłuszny, złożył kij na bilardzie i wymknął się do sieni. Machczeńko 
się tymczasem 
przeciągał po biurowej robocie i kilka razy ziewnął potężnie. Nie mając co robić, 
na nogi sobie 
spojrzał, jak się buty wydawały po całodziennej służbie, potem na ręce, zawalane 
atramentem. 
Otrzepał z surduta trochę pyłu, którego istnienia się domyślał, i stanął 
naprzeciw zwierciadła, 
zawieszonego przed kanapą. Wygolona, blada twarz, małe, żywe ślepki czarne, 
drobne, a wydęte 
usta i przysadzisty nosek musiały go zadowolić, bo wyciągnął szyję, potarł włosa 
i uśmiechnął się 
konterfektowi swemu. Tymczasem Moryc, zacierając ręce, powrócił.
— A co?
— A nic, proszę pana sekretarza — od służącego, który sam wygląda jak pan, 
dowiedzieć się 
niczego nie można, a pocztylion nic nie wie, tyle tylko, że od Brześcia jadą… 
Znać z daleka… 
powóz piękny, nowy…
— E! rzekł pisarz i dodał niepochlebny dla Moryca przymiotnik, z zoologii 
zaczerpnięty.
Rzucił się potem na kanapę i kazał sobie podać herbaty z rumem.
Z drugiego pokoju słychać było głos Drapackiego, który donośnie wołał:
— Kiedyż mi tam dacie te kotlety? A toż wołu upiec było można do tego czasu…
Pisarz przysłuchał się, skrzywił, ale nie śpieszył do towarzystwa, a Moryc 
zawołał:
— Zaraz! zaraz!
Wtem drzwi się otworzyły i wszedł gość, na którego oczy zwróciły się ciekawie, 
gdyż łatwo 
było domyśleć się w nim świeżo przybyłego podróżnika. Średniego wieku, pięknej 
postawy, 
twarzy arystokratycznej, rysów drobnych i kształtnych, nieco łysy, nieznajomy 
miał wyraz jakiś 
znudzony i melancholiczny. Ubrany bardzo wykwintnie po podróżnemu, trzymał w 
ręku 
chusteczkę białą i kapelusz panama. Chód powolny, zręczny bardzo, wszystkie 
ruchy, mina, 
cechowały wielkiego pana, nawykłego niczemu się nie dziwić, niczym nie 
niecierpliwić zbytnio i z 
angielską flegmą chodzić po świecie.
Skinąwszy z lekka głową panu pisarzowi, który skłonił mu się zamaszysto i 
rubasznie, 
nieznajomy zwolna, jakby miejsca sobie gdzieś szukając, przeszedł salkę wzdłuż, 
zawrócił się, 
zajrzał do małego pokoiku, chwilę postał w progu i zapewne nie dojrzawszy 
Drapackiego, spuścił 
się po schodkach, spodziewając się sam tu pozostać. Szlachcic, zadumany, 
zaskoczony nagle przez 
przybysza, rzucił się na kanapie, mrucząc, a gość chciał już wycofać się, 
przepraszając, gdy pan 
Marek uznał za właściwe odezwać się:
— Proszę waćpana dobrodzieja. Jeśli mu tu dogodniej, to pomieścimy się oba.
Przybyły popatrzył, zawahał się, skłonił i po namyśle, ponieważ dwa były 
stoliczki, równie 
brudnymi serwetkami nakryte, przy najbliższym zajął krzesło. Zdawał się miejskim 
zwyczajem 
szukać spisu potraw, którego tu nigdy nie było, i zastukał na kelnera. Wnet 
Moryc impetycznie się 
stawił.
— Możesz mi dać herbatę i jakie pieczyste? Skłonił się posługujący i wybiegł, a 
Drapacki, 
dobywszy zegarka, mruknął:
— Jeżeli waćpanu dobrodziejowi tak każą czekać na pieczyste, jak mnie na 
kotlety… no, to i do 
północy potrwać może.
Gość się uśmiechnął i głosem bardzo mile brzmiącym odpowiedział:
— O! mnie niepilno — nocuję tutaj.
— I ja też — odparł Drapacki — ale głód ma swe prawa.
— Jam niegłodny — odparł przybyły.
— Pan dobrodziej z daleka? — zapytał pan Marek.
— W istocie, zza Warszawy — rzekł powoli i jakby namyślając się a wahając 
zapytany. — 
Jestem tu tylko przejazdem.
Drapackiemu dosyć na rękę było pogadać i o swojej biedzie trochę zapomnieć.
— Nocleg tu u Szmula niezgorszy — rzekł — wszystkiego dostać można, tylko… tylko 
usługa, 
pożal się Boże! Czekać każą, jakby czas nic nie kosztował.
— Dosyć porządne miasteczko — wtrącił podróżny.
— Ano, niczego — odparł pan Marek. — Ja tu mieszkam w sąsiedztwie, bo mamy tu z 
dziada 
pradziada posiadłość. Mało nie co tydzień, to za tym, to za owym zwlec się 
trzeba… ale sobie 
miasteczkiem nie przykrzę… Gdyby nie te sądy…
Gość nic nie odpowiedział; zajęty był swą świeżutką chustką od nosa i zdawał się 
przyglądać 
białej i pięknej rączce własnej, na której para ładnych pierścionków połyskiwała. 
Drapacki z ukosa 
mu się przypatrywał.
W twarzy nic wyczytać nie było można; okryta maską obojętności, umiejętnie 
ułożona, zdawała 
się siedmią zamknięta pieczęciami. Oczy błądziły, nie zatrzymując się na niczym, 
usta nie miały 
wyrazu… Mężczyzna był lat pewnie czterdziestu, świeży jeszcze, w dobrym znać 
bycie 
zachowany dziwnie pięknie. Niegdyś musiał to być bardzo wdzięczmy młodzieniec i 
resztki swej 
piękności znać jeszcze cenił, bo około całej osoby widać było wiele starania, a 
w ubiorze pełną 
smaku elegancją. Nie unikał rozmowy, ale stąpał ostrożnie.
— Zdaje mi się — rzekł z cicha po chwili — że za miasteczkiem widać jakieś mury… 
zruinowany zamek czy pałac…
— A tak, tak — podchwycił, zsuwając się nieco z kanapki, szlachcic i wyciągając 
ręce na stolik. 
— Zwało się to i było pałacem: ludzie nawet do dzisiejszego dnia tak go jakby na 
żart nazywają… 
Ruina, mości dobrodzieju, ruina.
Podróżny wciąż się niby swoim rękom przyglądał.
— Jak to — zawołał — nikt już tam nie mieszka?
— A owszem — westchnął Drapacki — ale o tym by wiele mówić, a smutno słuchać.
Podróżny nie nalegał, spojrzał tylko badawczym wzrokiem na Drapackiego, który, 
jakby 
wyzwany, począł prawić od niechcenia, powoli:
— Było to, mości dobrodzieju, dziedzictwo znacznej u nas familii Horyszków. 
Stary ród, dobra 
krew, niegdyś ludzie bardzo możni, bardzo możni!… Potem to podupadło. Za 
Poniatowskiego 
jakoś się byli znowu dźwignęli; kupili nawet ekonomią, dobra wielkie… ale to im 
ręką nie poszło.
— Z jakiegoż powodu? — wtrącił gość.
— Hm, różne pono się do tego przyczyniły… Mój mości dobrodzieju, ja, co z 
okładem pół 
wieku na świecie żyję, muszę to powiedzieć, że, dalipan, człowiek ani wie, jak 
fortunę robi, ani jak 
ją traci… Tak i tu bywało różnie; może państwo trochę zawróciło głowy, bo ze 
starego zameczku 
pobudowano pałac… Trzymało się koni dużo, służbę liczną, lubiło się wesołe życie 
i kompanią, 
wszystko, co błyszczy i świszczy… aż poślizgnęła się noga…
— I stracili wszystko?
— Powoli do ostatniego niemal chłapcia ziemi… bo cóż im dziś zostało? śmiać się 
z tego… 
stary pałac, ogród i cóś tam gruntu, który mieszczanie biorą na dziesięcinę, ale 
z tego nie ma nawet 
na chleb razowy.
Drapacki umilkł. Gość spojrzał ku niemu, zatrzymał się długo i dorzucił dość 
chłodno:
— A familia?
— Familia — począł zwolna Drapacki — dogorywa, mój mości dobrodzieju.
W tym miejscu opowiadania nadjechały właśnie tak upragnione i z dawna oczekiwane 
kotlety; 
szlachcic o rozmowie zapomniał, spostrzegłszy Moryca, który śpieszył z nimi.
— Przecież zlitowaliście się nade mną! Godziną z ogonem czekałem… na zegarku 
liczyłem… 
tak, godzinę. Dajże mi pół buteleczki porteru — tylko nie tego waszego… 
rozumiesz?
Moryc wybiegł, a szlachcic, serwetę założywszy pod brodę, zabrał się chciwie do 
pływających 
w podejrzanym sosie tak zwanych kotletów, które heroiczny opór stawiły tępemu 
nożowi i 
przetartym już zębom dziedzica Szerementowszczyzny. Pomimo to Drapacki uczuł się 
dźwigniętym na humorze i sam przerwaną począł znowu rozmowę.
— Familia dogorywa — rzekł. — W pałacu mieszka do dziś dnia starościna 
Horyszkowa, która 
w nim lepsze zapamiętała czasy, dziś w największej nędzy, można powiedzieć. 
Gdyby jej siostrzan 
marszałek kiedy niekiedy groszem nie zasilił, toby to z głodu poumierało, taka 
tam bieda. A żebyż 
tę biedę samej jeszcze cierpieć; ale dwóch wnuków przy niej, dobre chłopcy, 
tylko do niczego, 
wartogłowy. Wypieszczono to, wychuchano, a dziś próżnują, po dworach jeżdżą, 
staruszkę 
objadają i nie ma z tego nic, i nie będzie nic, chyba się któremu uda ożenić 
bogato. Ale i to trudno, 
bo szlachcic żaden im córki nie da, bojąc się by majątku, jak dziad i ojciec, 
nie puścili z wiatrem… 
Słowem, serce się kraje na to patrzyć i mówić o tym… Pałacysko zacieka zewsząd, 
dach gnije, 
część już słomą poszyli, w środku brud i nędza.
Drapacki westchnął… gość zdawał się słuchać z zajęciem daleko większym niż z 
początku.
— Jak to! więc nie mają nikogo z familii, co by się zajął ich losem? — spytał.
— Oprócz siostrzeńca marszałka, który ma liczną rodzinę, a świadczy tam, o ile 
może… 
nikogo.
— Młodzi przecie powinni pracować.
Drapacki się rozśmiał.
— Złote chłopcy, ale do czegóż ich użyć? Politurą mają, więcej nic; szkoły 
skończyli, cóś tam 
liznęli w domu, bo starościna jest osobą wysokiego wykształcenia… ano…
Drapacki zajął się kotletem i nie dokończył. Moryc przyniósł mu porter, który go 
znowu ożywił. 
Jedzenie było skończone… zapalił cygaro. Dziewczyna służąca, do (której należał 
departament 
herbaty, weszła w tej chwili z całym do niej przyrządem, który starano się dla 
wspaniale 
wyglądającego gościa uczynić jak najpokaźniejszym. Podano zimne pieczyste; 
posiłek wieczorny 
wcale był znośny. Gość spojrzał okiem znawcy, nie powiedział nic, ale po 
odejściu służącej zajął 
się najprzód, obejrzawszy podaną serwetę, wycieraniem wszystkiego, co mu 
przyniesiono. 
Dopełnił tego z wielkim staraniem i troskliwością, a Drapacki przyglądał się 
ciekawie manipulacji, 
która mu się co najmniej wydała zbyteczną. —
— Jeśli po jedzeniu i porterze nie zaszkodzi herbata… — rzekł gość — czy mogę 
prosić pana na 
filiżankę?
— Z wdzięcznością przyjmuję — odparł Drapacki.
— A pieczystego kawałek? — spytał gospodarujący przy stoliku.
Szlachcic miał jeszcze trochę zapaśnego apetytu, ale przez ambicją za pieczyste 
podziękował.
— Ciekawa historia tej rodziny — mruknął podróżny — bardzo ciekawa!
— Rzeczywiście — począł szlachcic ożywiony — a byłaby stokroć więcej zajmującą, 
gdyby ją 
opowiedzieć ze szczegółami; ale na to czasu nie ma… no i serce się ściska.
— Jeżeli pani starościna nie ma nikogo oprócz dwóch wnuków, o których pan 
dobrodziej 
wspomniałeś, cl przecie sobie jakoś na świecie radę dadzą — rzekł podróżny.
— A, przepraszam — dorzucił szlachcic — bom, widzę, o wnuczce zapomniał, i to 
nie bez 
przyczyny. Sześć lat upływa, jak się w świat wyrwała…
— Ach! — odezwał się gość — wnuczka także!
— Tak, tak, wnuczka, panna Cecylia… Z początku wychowywała się przy starościnie, 
potem 
daleka krewna, majętna hrabina Idalia, wzięła ją do swego domu. Po roku podobno, 
nie chcąc tak 
żyć na łasce, nie wiem, dokąd się udała, ale mówią, że gdzieś przyjęła obowiązki 
guwernantki. 
Starościna o tym nie wie, jak się zdaje. Panienka z głową i bardzo energiczna… 
Gdyby chłopcom 
Pan Bóg był dał tyle determinacji!… Moja żona słyszała, że z rodziną jakąś 
podróżowała za 
granicą i że się wykształciła znakomicie. Tak mówią… Panna była bardzo piękna… 
Że to tak, 
samo poszedłszy w świat, nie zwalało się i nie przepadło.
Podróżny, słuchając opowiadania, nalał herbatę i podsunął ją Drapackiemu, który 
nie wiedząc, 
czym mu się za grzeczność wywdzięczyć, szukał przedmiotu, jakim by go mógł 
zabawić.
— O, ta panna Cecylia — mówił dalej — nie było to starsze nad szesnaście lat, 
gdy stąd 
wyjeżdżało, a moja żona powiada, że takiej sensatki, jak żyje, nie widziała. Co 
to, mości 
dobrodzieju — dodał, wzdychając, szlachcic — mówią, krew nic, a ja mówię: krew 
szlachecka 
wszystko!… — Kiedy jeszcze była tutaj, w kościele w perkalowej sukience, 
przyjdzie i stanie w 
kątku, a na królową wygląda. Tak samo i chłopcy, szałaputy, wisusy, a popatrzyć 
na nich, choć na 
królewskie pokoje… Gołe to, a wygląda… ustępuj z drogi… Pany! pany!
— Lecz że też znacznej, jak pan powiadasz, rodzinie, zapewne i skoligaconej, tak 
przyszło zejść 
aż do nędzy prawie — rzekł gość.
— Skoligaconej! a pewnie, że skoligaconej ogromnie — począł Drapacki, wzdychając 
i 
popijając herbatę — ale czyż to dziś jeszcze jest solidarność w rodzinach albo w 
naszym 
szlachectwie? Brat bratu nie pomoże… pada kto, to go jeszcze nogą kopną… Dawniej 
się szlachta 
trzymała, dziś te węzły popękały wniwecz. Szlachta!… nie ma już, mości 
dobrodzieju, szlachty!
Gość nic nie odpowiadał, i byłoby się może na tym wykrzykniku skończyło, gdyby 
po herbacie 
z rumem nabrawszy rezonu, pisarz nie wsunął się do pokoiku nieproszony, niby dla 
przywitania 
Drapackiego, który mu, rad nierad, rękę podał. Siedzący u stołu pilno się zajął 
herbatą i 
pieczystym.
— Panowie tu, słyszę, mówią o Horyszkach — odezwał się pisarz, zasiadając 
niezbyt oddalone 
krzesełko. — To mnie się o nich pytać… A któż może lepiej wiedzieć, jak sąd i 
sądowe osoby, co 
się tam dzieje? Tam jeszcze na tym pałacu, który jest czystą ruderą, na tym 
zarosłym ogrodzie, na 
tych kawałkach gruntu są długi i procesa. Gdyby nie my, sądowi, to już by ich i 
z tego ostatniego 
kąta wypędzili… Ale póki żyje starucha — nie damy! Człowiek litość mieć 
powinien… No! jak 
ona skończy, niedługo tam te paniczyki hasać będą, za to ręczę.
— Ale to tam już chyba małe dłużki — wtrącił Drapacki.
— Ano tak, parszywe, z pozwoleniem — rozśmiał się urzędnik — ale właśnie takie 
najgorsze, 
bo to rośnie jak pleśń. Eh, co tam gadać! — dodał — gdyby nie gospodarz tego 
domu, Szmul, który 
jest litościwy dla sta— rej pani, bo koło nich majątek zrobił, gdyby nie ksiądz 
Kulebiaka, nie 
kanonik… chleba by często brakło. Przyjdzie jaki grosz od marszałka — bo wiadomo, 
że on im 
posyła — to starościna zaraz paniczów oporządza i fantazjom ich dogadza, a sama 
często chleba 
nie ma za co kupić i klucznica idzie kredytu prosić, jak jałmużny. Gość, nie 
odzywając się, słuchał. 
Machczeńko był w ferworze opowiadania, może też ciekawy, spodziewał się w końcu 
czegoś o 
podróżnym dowiedzieć; ale właśnie gdy się zabierał ciągnąć dalej, gość otarł 
usta, wziął kapelusz i 
chustkę, bardzo uprzejmie skłonił się Drapackiemu, potem urzędnikowi i 
śpieszniejszym krokiem 
niż wprzódy wysunął się z restauracji.
— To jakaś fanaberia! — mruknął pisarz. — Pan nie wie, kto to taki?
— Nie wiem, przejezdny, zza Warszawy…
— Trzeba posłać na pocztę, zobaczyć podorożną*. Drapacki, po porterze i herbacie 
nic już tego 
dnia nie mając do czynienia, zasunął się w kąt kanapki i zabierał do drzemki; 
Machczeńko, biorąc 
to za delikatną odprawę,. począł świstać i nałożywszy czapkę, wyniósł się z 
pokoiku.
Podróżny wprost powrócił do zajętego przez siebie mieszkania, w którym służący 
już był 
przygotował pościel i bardzo wykwintne przybory toaletowe.
Po namyśle zwrócił się do kamerdynera.
— Jerzy — rzekł — jeśli to być może, poproś do mnie gospodarza.
Nie mówiąc słowa, służący porzucił, co trzymał w ręku, i wybiegł natychmiast. 
Pośpiech, z 
jakim spełniał rozkaz pana, był pewną oznaką, że nieznajomy musiał równie 
własnemu słudze, jak 
obcym imponować swą arystokratyczną postawą i obchodzeniem się.
Wkrótce potem poważny Szmul, w żupanie już tylko, z ogromną chustką od nosa w 
ręku, 
wszedł, witając podróżnego uprzejmie, ale z godnością człowieka, który nawykł do 
świata i ludzi.
Przywitał go nieco zakłopotany podróżny… zdawał się szukać słów na rozpoczęcie 
rozmowy i 
wahać się z tym, co ma powiedzieć.
— Proszę pana kupca — odezwał się wreszcie prawie z nieśmiałością — jestem tu 
przypadkiem, w przejeździe. Wypadkiem, zaszedłszy tu do restauracji, posłyszałem 
od kogoś z 
miejscowych o familii Horyszków… Ja ich nie znam — dodał z naciskiem — wcale ich 
nie znam, 
ale dawniej o tej rodzinie wiele słyszałem. Nie mógłbyś pan mnie objaśnić, 
którzy to są 
Horyszkowie?
Szmul bystro przenikliwym okiem wpatrzył się chwilę w mówiącego, nie 
odpowiadając zaraz.
— Jak to, proszę jaśnie pana, którzy? Ja nie wiem, czy jacy inni gdziekolwiek 
się znajdują. 
Mnie się widzi — odparł cedząc wyrazy — że to są już ostatni Horyszkowie na 
Litwie.
— No, ja zresztą nie wiem… — szepnął gość.
— To są Horyszkowie, których był cały klucz zawiechowski, piękne dobra, co na 
nich teraz 
czterech panów siedzi, a każdy z nich całą gębą pan.
Ruszył ramionami i westchnął.
— Nie idąc dalej, proszę jaśnie pana, pani starościna, żyjąca jeszcze, jest z 
domu Osmólska. Syn 
jej, pan staroście, żonaty był z hrabianką O… Ojciec starosty miał tytuł 
kasztelana… Cóż mam 
więcej powiedzieć?
— Słyszałem tu właśnie, że tak strasznie upadli — rzekł podróżny.
— To pan dobrze słyszał, upadli strasznie — rzekł Żyd z uczuciem. — Lubili 
pańsko żyć, a 
rachunku nie było. Staroście wiele ludziom świadczył, a oni za to mu się 
odwdzięczyli, rozrywając 
jego fortunę. Umarła najprzód żona, widząc ruinę, zmarł potem i on i została 
jedna staruszka, która 
po dziś dzień żyje, a raczej dogorywa.
Spuścił głową Szmul i zamilkł.
— A dzieci starościca? — spytał cicho i nieśmiało ciekawy podróżny.
— Dzieci wychowała starościna — równie cicho odpowiedział zapytany i urwał.
— Są przy niej?
Żydowi znać te pytania wydały się jakoś podejrzanymi, bo oczy znowu wlepił w 
podróżnego i 
nie śpieszył z odpowiedzią.
— Gdzież mają być? — mruknął wreszcie.
Po chwili milczenia gość zapytał:
— Wszystkie?
Trudno było uniknąć odpowiedzi, choć Szmul coraz mniej do rozmowy zdawał się 
skłonnym.
— Panny nie ma — rzekł w końcu — panna bawi przy familii.
I krótko tak zbywszy, zamilkł Szmul znowu, zwracając rozmowę na mieszkanie.
— Nie wiem, czy jaśnie panu tu dosyć będzie wygodnie.
Zmiarkował pytający, że dłużej wypytywać byłoby niewłaściwym, i zaręczył, że mu 
tu będzie 
bardzo dobrze.
— Przepraszam waćpana, panie gospodarzu — zakończył wreszcie — chciałem się 
dowiedzieć 
o Horyszkach, bo właśnie w tym domu, gdzie wnuczka starościny przebywała, 
widywałem ją 
dawniej… i zdawało mi się, że ona stamtąd podobno do starościny powróciła.
Żyd z natężoną słuchał ciekawością.
— Ona żeby do starościny powróciła! — powtórzył… kiedy? Toż bym ja przecie, co 
tam 
bywam co dzień, cóś o tym wiedzieć musiał.
Podróżny popatrzył nań długo, nic już nie mówiąc, i pożegnał go obojętnie. Szmul 
wyszedł, 
niespokojny czegoś, zdziwiony, podejrzywający… nie mogąc sobie tej indagacji 
wytłumaczyć, a 
będąc pewny, że ona przypadkową nie była.
Uderzyło go i to, że już późnym mrokiem służący przybyłego gościa wybrał się do 
miasteczka. 
Szmul, który właśnie stał na swoim balkonie, powiódł za nim oczyma; widział, że 
niby 
przechadzając się aleją lipową, dotarł aż do pałacu, i zdawało mu się nawet, że 
z Piotruską, stojącą 
zwyczajem swoim we drzwiach, wdał się w dosyć długą rozmowę, po czym, gdy 
pośpiesznie 
wrócił do gospody, jakby z raportem, udał się jeszcze do pana.
Szmul, nie wiedzieć dlaczego, był niespokojnym; poczciwe przeczucie jakieś 
oznajmiało mu, 
że w tym wszystkim cóś być może groźnego dla starościny.
Nazajutrz do dnia przyprowadzono konie pocztowe i gość, który miał jechać dalej, 
tą samą 
drogą, jaką tu przybył, na powrót się udał. To najmocniej uderzyło Szmula… ale 
nikomu nie rzekł 
o swych podejrzeniach ani słowa.
III
Starościna, jak wiele osób w wieku, wstawała rano. Piotruska zwykle uprzedzała 
ją, sama 
gotując kawę, tak iż gdy po skończonych dosyć długich pacierzach staruszka z 
sypialni swej obok 
wchodziła do salki, drugimi drzwiami wtaczała się już klucznica z czarną tacką. 
Obowiązkiem jej 
było, choć sama go sobie nałożyła, w czasie tego śniadania stać naprzeciw 
milczącej pani i 
rozpowiadać różne nowiny, na jakie jej starczyły zaczerpnięte w ogrodzie i na 
dziedzińcu 
wiadomości. Zwykle zaczynało się od pogody i wróżb, jaki się dzień zwiastował: 
czy słońce wstało 
jasno, czy brzask był pochmurny, czy mgła osiadła lub się podniosła do góry, jak 
się znajdowały 
kury i koguty, mające najpewniejsze przeczucia zmian atmosferycznych, czy 
śmieciuchy nie 
zbliżały się do zabudowań, bo to wróżyło niechybną pluchę itp. Niekiedy 
dołączała do tego 
wiadomości kościelne, o kanoniku i księdzu wikarym, o pogrzebach i ślubach w 
miasteczku, o 
przybyłych sąsiadach, którzy czasem, dłużej mając pozostać dla interesów, 
składali starościnie swe 
uszanowanie. Powtarzało się często jedno i toż samo, czasem nawet tymiż samymi 
wyrazami, ale 
też starościna niewiele się tym zajmowała i rzadko kiedy dała znak, że ją cóś 
więcej obeszło.
Tego dnia ranek był duszny, o czym Piotruska nie zaniedbała zawiadomić pani; 
ksiądz wikary 
do sąsiedniej wsi pojechał do chorego; z rana bardzo Drapacki, wyszedłszy na 
przechadzkę, nie 
mając co z nudów robić, rozmawiał dosyć długo z klucznicą i różnych jej 
sąsiedzkich udzielił 
plotek. Jedna szczególniej wyrwała się jej niepotrzebnie, że zaręczyny panny 
Hanny 
Sławczyńskiej za tydzień dopiero odbyć się miały, gdy wikary wczoraj z 
największą pewnością 
utrzymywał, że chłopcy właśnie się na nich zabawić tak długo musieli. Postrzegła 
się poniewczasie 
Piotruska, że zbyt długim językiem przyczyniła pani troski, wyplątała się z tego 
niezgrabnie i 
zabrawszy tackę, w dosyć złym humorze wybiegła do swego mieszkania spędzić gniew 
na 
dziewczynę, na którą gderać postanowiła co wlezie.
Już, podparłszy się w boki, rozpoczynała od zarzutów lenistwa i ospalstwa, gdy 
podniósłszy na 
turkot jakiś głowę, postrzegła najtyczankę, czterma konikami w dosyć skromnych, 
ale ładnych 
szlejkach zaprzężoną, która właśnie w bramę pałacową zajeżdżała. Na koźle 
siedział znajomy jej 
wisus Andruszka, a na bryczce dwaj młodzieńcy. Byli to z przedłużonej wycieczki 
powracający 
panowie Julian i Henryk Horyszkowie.
Zaledwie ich poznała Piotruska, dała pokój dziewczynie, zapomniawszy o niej, i 
co najprędzej, 
biegiem prawie, pośpieszyła do starościny. Otworzyła tylko drzwi, wsunęła głowę 
i zawołała:
— Panicze przyjechali!
Potem śpieszniej jeszcze tylnymi drzwiami udała się na dziedziniec.
Julian właśnie był zsiadł i dobywał strzelby, a Henryk szukał czegoś w nogach, 
gdy Piotruska, 
biorąc się pod boki, stanęła w ganku.
Julek ją postrzegł pierwszy i uśmiechnął się do brata. Chłopcy były jak 
malowane… pięknie 
wyrośli obaj; rumiane twarzyczki, jeden już z wąsikiem, drugi dopiero z 
porastającym 
meszkiem… W obu grała młodość, życie, temperament gorący; świeciły się oczy, 
uśmiechały usta. 
Starszy był trochę więcej elegant i bardziej z pańska wyglądał, młodszy mniej 
znać dbał o to. 
Wyraz obu, choć mu nie zbywało na świetlanym promyku, więcej miał w sobie ochoty 
i siły do 
życia, dobroci i dobroduszności niż dowcipu. Łacno w nich było poznać trochę 
wypieszczone 
dzieci, które do kochania nawykły i dla których miłość była życia warunkiem.
— Piotrusiu kochanie — zawołał Julek z daleka — duszo moja! głodni jesteśmy… jak 
pieski!
Okrągłe policzki klucznicy wydęły się i brwi namarszczyły. Chciała być surową, 
mając do tego 
prawo, bo obu tych ichmościów wyniańczyła.
— A dobrze wam tak! a dobrze! — zawołała. — Czy to się godziło? czy to taka 
miłość dla 
babki, żeby tydzień cały szaleć za domem, nie wiedzieć gdzie się włóczyć, słowa 
nie napisać, nie 
dać nic wiedzieć o sobie? Tu biedna starościna z niepokoju mrze… a oni sobie 
hasają! Zgorszenie, 
jak Boga kocham, zgorszenie! Szmul, ksiądz wikary, wszyscy oburzeni… Bóg widzi, 
całe miasto o 
tym gada. Otóż to taka za miłość zapłata!… Pfe! pfe! wstydzilibyście się!
Wtem Henryk zbliżył się powoli, ręce pokornie złożywszy.
— Ale, moja Piotrusiu — rzekł — nie wieszajże przed czasem, posłuchaj…
— Co słuchać? — zawołała nie rozbrojona jeszcze klucznica — co pan Henryk może 
powiedzieć? Na to ekskuzy* nie ma… to grzech, jak mi Bóg miły, grzech… grzech!… 
Każda łza 
starościny spada na wasze sumienie!
Młodzi słuchali pokornie, spoglądając po sobie, a Andruszka, który się zbierał 
konie 
wyprzęgać, kiwał głową i stał jak wryty, dziwując się kazaniu.
Piotruska nie ustawała.
— Starościna od dwóch dni jak w gorączce: ani jej ukołysać, ani rozbawić, ani 
jeść, ani pić nie 
chce… Tu wszyscy ręce łamią, a panicze sobie liberbaronują po świecie.
— Ale dajże nam słowo powiedzieć, moja Piotrusiu — wtrącił Julek, do którego ona 
słabość 
miała i (który o tym dobrze wiedział — posłuchaj, a potem będziesz gderała.
— Hm! ale, posłuchaj! — fuknęła klucznica — co tu słuchać?
— Od trzech dni bylibyśmy wrócili, jak babcię kocham — odezwał się Julek. — Ale 
cóż my 
winni, że koło się złamało, potem kasztanek zakulał i tak od godziny do godziny… 
Henryk i ja 
chcieliśmy już iść piechotą z Hryniszek, moja Piotrusiu…
Klucznica, słuchając tego pełnego słodyczy głosu Julka, zupełnie już o gniewie 
zapomniała. 
Zdawało się, że spełniwszy obowiązek pogderania, który jej ciężył, powracała z 
przyjemnością do 
właściwej sobie roli. Głos nawet zupełnie się zmienił.
— Idźcież zaraz do babki, bo ona już pewnie tam niespokojna po salce drepcze 
czekając — ano, 
prędzej! Jeżeli wy też warci, żeby ona was tak kochała!
— A kiedy my ją jeszcze goręcej kochamy — zawołał Julek, spoglądając na brata.
Choć młodszy, on jakoś i głos raźniej zabierał, i zdawał się wszystkim kierować. 
Henryk patrzył 
mu w oczy.
Julek nie wiedział, co zrobić ze strzelbą; postawił ją przy murze, otrzęśli się 
trochę z pyłu, 
poszeptali cóś z sobą i minąwszy Piotruska, która w ganku pozostała dla 
wybadania Andruszki, 
choć wiedziała, że przed nią zawsze okrutnie kłamał — poszli powoli, naradzając 
się, do drzwi 
pokoju starościny.
Nie myliła się klucznica: staruszka wyprostowana, wstawszy z krzesła, 
przechadzała się już 
pode drzwiami, aby chwili nie stracić i wnuków schwycić u progu. Smutna jej 
twarz zdawała się 
uśmiechać; usta szeptały jakąś dziękczynną modlitewkę. Gdy Julek się w progu 
pokazał, bo on 
szedł przodem i tutaj, staruszka z wyciągniętymi rękami rzuciła się ku niemu.
— Dzieci moje! dzieci! — zawołała przerywanym głosem — a pójdźcież… niech was 
uściskam, niepoczciwe, niewdzięczne chłopcy!… Co tu było strachu o was!
— Ale babciu — począł żywo Julek, który aż przyklęknął, całując jej drżące ręce 
— babciu 
złota, kochana! — my nie winni… jak babcię kocham — niech Henryś powie. W drodze 
mieliśmy 
przypadki.
Staruszka aż krzyknęła.
— Dlaboga! może któremu z was się co stało?… Moje przeczucia!…
— Nie, kochana babciu, nam nic, tylko kasztanek zachorował.
— Koło się złamało — dodał Julek.
— Chcieliśmy napisać, przysłać, ale nigdzie za nic nie dostać posłańca. Na 
błotach się już 
kosowica poczyna… ludzi ani weź…
— Gdzieżeście wy byli — u Sławczyńskich?
— Nie — zawołał Julek — trochę na polowaniu w Hrudkach; potem zaprosił podsędek… 
potem u podkomorzego…
— Ale tydzień! cały tydzień! — mówiła starościna. Za całą odpowiedź chłopcy ją 
po rękach 
całowali — i umilkła, a łzy się jej w oczach zakręciły.
— A tu jeszcze i od Cecylki żadnego listu od tak dawna — zniżając głos, w miarę 
jak się siły 
wyczer— pały, poczęła staruszka, wlokąca się już do swojego krzesełka.
— Jakże to może być? wszak to trzy tygodnie — rzekł Julek — a ona co dziesięć 
dni regularnie 
pisywała.
— Nie wiem, co się stało…
Chłopcy, zasmuceni, spojrzeli po sobie ukradkiem.
— Już — mówiła dalej siadając staruszka — wczoraj prosiłam Szmula, bośmy sądzili, 
że list się 
gdzie zatrząsł na poczcie… Do tej pory nie ma nic, znać, że nic nie znaleźli…
Westchnęła. Julek siadł też na niskim stołeczku, podparł się rękami i patrząc 
babce w oczy, 
począł ją szczebiotaniem rozrywać. Henryk stał nie opodal od stoliczka i 
uśmiechał się do 
staruszki, której twarz jeszcze radością promieniała.
— Ach, żeby babcia wiedziała, jakie to było polowanie!
— Dajże ty mi z nim pokój… A zdrowiście byli i nie bolały Henryka zęby?
— Nie — odparł zagadnięty — ani mi się dały czuć, choć na wilgoci parę razy się 
nocowało.
— I możeście nogi pozamaczali? — dodała staruszka.
— Babciu najdroższa — odezwał się Julek, pokazując kolana — popóty w błoto 
trzeba było 
leźć… Taka uciecha!
Wtem staruszka cóś sobie nagle przypomniała i ruszyła się, jakby chciała powstać 
z krzesełka. 
Henryk się podsunął.
— Czegoś babci potrzeba — zawołał.
— Mnie nie, ale wyście pewnie śniadania nie jedli.
— O, co nie, to nie! — rozśmiał się młodszy — ale Piotrusia w takim humorze, że 
ani przystępu 
do niej. Zburczała nas od ostatnich wyrazów.
— Henrysiu, idźże ją poproś ode mnie, niech wam co da… Z rana na czczo tak długo, 
to nie ma 
nic gorszego, z tego choroba być może; najłatwiej febry dostać.
Henryk na palcach zręcznie posunął się ku drzwiom, a oczy babki poszły za nim. 
Miło bo nań 
spojrzeć było, tak ładnie wyglądał, takie miał ruchy swobodne i wdzięczne. Julek, 
który nie 
powstał z niskiego stołeczka, choć był może sympatyczniejszy od niego, nie miał 
jednak tej 
piękności i swobody: poruszał się trochę ciężko i niedbale.
Okazało się, że wycieczka pana Henryka była zupełnie zbyteczną, bo w sieniach 
napotkał 
Piotruską i dziewczynę, już improwizowane niosące śniadanie. Była kawa, chleb, 
masło, 
rzodkiewka z ogrodu, kawałek pieczystego zostawionego na intencją paniczów i 
kilka jaj 
świeżych… Zaledwie postawiono to na stoliku przed kanapą, gdy zgłodniali rzucili 
się wesoło do 
jedzenia, nalewając, chwytając i wywracając, tak że Piotruską, która się 
zatrzymała, odprawiwszy 
dziewczynę, zlękła się już o imbryczek większy, zwłaszcza że nie był kamienny, 
tylko prosty, 
polewany.
— Panie Julianie, na miłość Bożą, co pan robisz?… imbryczek… — zawołała.
— Dajże im pokój, Piotrusiu — szepnęła starościna — niech już tłuką… oni głodni, 
im pilno.
Klucznica ruszyła ramionami. Wtem Julek począł się śmiać, przybiegł do niej, 
zaczął ją ściskać, 
dygnął przed nią jak panienka i… Piotruską rozbroił.
— A cóż z zaręczynami panny Hanny Sławczyńskiej? — spytała starościna.
Usłyszawszy to imię, Henryk się zarumienił i skrył twarz w filiżankę. Julek na 
niego spojrzał i 
uśmiechnął się, Piotruską zerknęła groźnie.
— Ja nie wiem, proszę babci — począł Julek. — Miały być w tym tygodniu, ale 
odłożone 
podobno.
— Cóż to się stało?
— Nie wiem — powtórzył Julek. Henryk milczał.
— Prosili was? — odezwała się starościna.
— Było cóś słychać o tym, że przez kogoś mieli prosić; ale że nam o tym tylko z 
boku mówiono, 
więc my…
— My tam nie pojedziemy — dodał Henryk po cichu — po co?
Na chwilkę zamilkli wszyscy.
— To dobry człek, ten stary Sławczyński — przerwała starościna — tylko mu się 
czasem nie 
wiedzieć co przywiduje. Może i lepiej, żebyście tam nie pojechali, kiedy tak był 
niegrzeczny, że 
Henrysiowi, i to jeszcze przez trzecią osobę, kazał powiedzieć, żeby tak często 
nie bywał. A ja 
ręczę, że panna Hanna mu ani postała w głowie.
Gdy to mówiła starościna, Julek drwiącą przybrał minkę. Piotruska, niby od 
niechcenia, 
powiodła palcem po nosie, patrząc na Henryka, a obwiniony zmilczał.
— Prawda, Henrysiu? — spytała babka. Chłopak był jak wiśnia czerwony.
— Moja babciu droga — rzekł — panna taka bogata, a my chude pachołki, choć pana 
starosty 
wnuki…
— A prawnuki kasztelana — dorzuciła babka.
— Gdzie się nam porywać na tak wysokie progi? I westchnął biedny; twarz mu się 
zasępiła.
— Nie wiem, co od pana Henryka lepszego ten Mazurowicz, który się ma z nią żenić 
— wtrąciła 
się do rozmowy Piotruska. — Ojciec był dzierżawcą, a dziadek ekonomował, a dalej, 
toby się tam 
znaleźli i szewcy, i mieszczanie, i… no, ta i dość! Panna też — widziałam ją w 
kościele kilka razy 
— nic osobliwego.
Henryk spojrzał na Piotruska i głową pokręcił.
— Szczerze mówię — dodała klucznica. — Prawda, że hoża, świeża, wzrost piękny, 
ale to 
młode, a czegoś, kwaśne. No!…
Nie dokończyła Piotruska… Wszyscy milczeli, a że mówić lubiła, poczęła znów po 
chwili:
— Ja to tam nie wiem nic, ale u Sławczyńskich służy Rózia, ta, co była u 
strapczego*, co tu 
bywała i mało nie co dzień do mnie przychodziła, bo my z nią bardzo byłyśmy 
blisko… Otóż, 
jeżeli nie bałamuci, to powiada, że to się może jeszcze rozchwieje… Ojciec sobie 
życzy, ale matka 
niekoniecznie.
— No, a panna? — spytał figlarnie Julek. Piotruska rozsrożyła się.
— Co to do panny należy? — rzekła surowo. — Albo to dzieci mają sobie same 
wybierać?
Obaj chłopcy parsknęli śmiechem stłumionym, a Piotruska, zgorszona, poczęła 
bronić swoich 
zasad.
— Śmiejcie się, panowie, o! tak! tak! Teraźniejsze parmezony nie chcą o tym 
słyszeć, a dawniej 
tak bywało, że rodzice kazali, a dzieci słuchały, i było z tym lepiej. Tak mi 
Boże dopomóż.
Chłopcy patrzyli jeden na drugiego. Naprędce pochwycone śniadanie było już 
sprzątnięte 
sumiennie; wstali i poszli dziękować babce, która ich w głowy pocałowała.
— Podziękujcie Piotrusi — rzekła — gdyby nie ona, nie mielibyście co jeść. Ona 
prawdziwie 
dokazuje cudów i karmi nas do syta, jak rzeszę na puszczy, obłamkami…
Chłopcy obcesowo pobiegli dziękować Piotruskiej, ale ta się wyniosła z pokoju.
— Teraz idźcie sobie odpocząć — rzekła staruszka. — Pewnieście i nie dospali, to 
się połóżcie. 
Ja was do obiadu obudzić każę… Julek aż zmizerniał, doprawdy—— rzekła, 
przypatrując mu się. 
— A jeżeli u was chłodno w tych murach, to na kominku każcie przynajmniej 
przepalić.
Ucałowawszy jeszcze raz ręce staruszki, obaj młodzieńcy, z wesołością wyrostków, 
wybiegli z 
salki i na wyprzódki, dosyć hałaśliwie, poczęli się drapać na schody, bo 
mieszkanie mieli na 
pierwszym piętrze. Starościna wybrała dla nich, co było najlepszego w tej ruinie. 
Dostała się im 
salka niewielka, dosyć jeszcze pokaźna, po której obu bokach były dwa gabineciki, 
służące im za 
sypialnie. Nie grzeszyła jednak młodzież porządkiem w swoim gospodarstwie. Salka, 
z 
potłuczonym lustrem i poobijanymi ścianami, pełna była różnych gratów. Tu 
wisiały strzelby, 
obroże, rogi, torby, w worku stał owies, na drugiej ścianie widać było odzież 
starą, ubranie 
woźnicy… a w kominie na pół zamurowanym rzędem myśliwskie buty się prezentowały.
Na lewo był pokoik Henryka, w którym gdyby nie Julek, może by dosyć nawet było 
porządnie. 
Starszy lubił ładne rzeczy, choć ich miał mało. Kilka książek widać było na 
stoliku i parę obrazów 
ocalonych ze strychu, do których sobie dobrał ramy. Sprzęty też pościągał dosyć 
jakoś pokaźne. U 
Julka za to, w zupełnie podobnym pokoju, wszystko było porozrzucane; odzież, 
myśliwskie 
przybory walały się po kątach. Podłoga od wieków była nie zamiatana, łóżko od 
tygodnia nie 
posłane stało, bo Julek klucz z sobą zabierał. Tylko w tym nieładzie było mu 
dobrze, a porządku 
nigdy u siebie robić nie pozwalał, o co się nieraz z Piotruską kłócili.
Za paniczami wszedł Andruszka, niosąc koce i dywanik z bryczki, które rzucił w 
kącie sali. 
Julka jeszcze tu zastał.
— A to, proszę panicza — rzekł — Piotruską mnie za paniczów zbuzowała*, czemu ja 
ich 
gwałtem do domu nie przywiózł… Jak wsiadła na mnie, to było co słuchać, a potem 
jak wzięła na 
spytki… tom musiał nałgać…
Roześmiał się figlarz, cóś poszeptał Julkowi na ucho i wychodził, gdy w progu 
pokazał się 
Szmul.
Rzadki to był gość u paniczów, choć bardzo pospolity na dole. Lubił on ich, ale 
że mu się o 
pożyczki uprzykrzali, a do marnotrawstwa pomagać im nie chciał, stronił, jak 
mógł, od obu. Może 
rok upłynął od czasu, gdy go na górze widziano. Julek się zdziwił i wstrzymał, 
stary mu z dala 
głową kiwnął i powolnym krokiem skierował się ku pokojowi Henryka. Ponieważ obaj 
byli mu 
dłużni, a starszy podobno więcej, Julek wcale nie myślał narzucać mu się z 
rozmową i wszedł do 
swojego pokoju.
Henryk miał właśnie się rozbierać, gdy w progu ujrzał gościa, który na nim 
przykre uczynił 
wrażenie. Pierwszą jego myślą był dawny dług: zarumienił się mocno.
— Jak się ma pan Szmul? — rzekł — przepraszam najmocniej; pewnie chcesz mi 
należność 
przypomnieć. Mój panie Szmul, jak tylko siwkę sprzedam, słowo daję… oddam… ale 
żeby babka 
o niczym nie wiedziała…
Szmul spojrzał milczący, chwilę kazał czekać na odpowiedź, a potem odrzekł 
spokojnie:
— Ja o długu nie mówię nic.
— Ale ja sam się niepokoję…
— Nie dokuczam przecie — odezwał się stary. — Ja tu z innym przyszedłem 
interesem.
To mówiąc, sięgnął za żupan; w ręku zaszeleściał mu papier. Zbliżył się do 
niespokojnego 
trochę Henryka.
— Cóż to jest? — podchwycił Henryk.
Żyd począł, swym zwyczajem z flegmą i powoli cedząc wyrazy:
— Wczoraj pani starościna wysłała mnie na pocztę dowiedzieć się o list od panny 
Cecylii. Do 
pani starościny tam żadnego nie znalazłem, ale do mnie był.
— Od kogo?
— Od panny Cecylii.
Henryk z widoczną obawą przyskoczył do Szmula.
— Czy się jej co nie stało? — zawołał niespokojny. — Może Bóg da, że nic — rzekł 
Żyd — ale 
dziwna rzecz, że do mnie kilka słów napisała, prosząc, abym panu Henrykowi do 
rąk list jej oddał, 
tak żeby od razu starościna o tym nie wiedziała.
To mówiąc, Szmul z koperty wydobył list, który chciwie pochwycił Henryk, a sam, 
skłoniwszy 
się, zabrał się zaraz do wyjścia, aby do czytania nie być przeszkodą. Zaledwie 
się drzwi za nim 
zamknęły, gdy Henryk pobiegł do okna i czytał, co następuje:
d. 5 maja 18…
Warszawa
Mój drogi Henryku. Tym razem osobno do ciebie piszę, bo nie chcę babci 
przestraszać… 
Proszę cię, abyś ją przygotował… wracam do was.
Tak, mój Henryczku, po sześciu latach pielgrzymki, która mnie nauczyła wiele, 
wracam do was 
znękana, wymęczona, bo potrzebuję trochę wypoczynku. Nie myśl, ażebym się 
wyrzekała tego, 
com raz postanowiła, że sama sobie wystarczę, że zapracuję na siebie. Nie 
odstąpię od tego, 
chwilowo jednak potrzebuję skryć się gdzieś w kątek, aby sił nabrać nowych. Nie 
będę wam 
ciężarem, owszem, pomocą być mogę. Trochę zebrałam sobie i z wami a z babcią 
drogą się 
podzielę; będzie nam razem weselej, ja przy was odżyję. Między obcymi tęskno mi 
jakoś było… 
trzeba u was w powietrzu. Zawiechowa sił nowych zaczerpnąć. Babcia nic nie wie. 
Już bym tam u 
was była, gdybym się jej nie lękała przestraszyć. W ostatnim liście pisałam do 
niej tak, jakbym 
jeszcze długo, długo w tym domu, w którym byłam, pozostać miała. Tymczasem 
niespodzianie 
zmieniły się okoliczności… wyjazd mój stał się koniecznością, obowiązkiem.
Babcia może się tego tak nagłego w istocie postanowienia przelęknąć; trzeba, 
ażebyście ją 
przygotowali. List do babuni przyłączony niech Henryk odda, a od siebie powie, 
iż mu pisałam, że 
nie bardzo jestem z mojego miejsca zadowoloną. Trzeba ją oswoić z tą myślą mego 
powrotu. Ty, 
Henryku, powiedz, że będziesz sam pisał do mnie, namawiając mnie do wytchnienia 
w 
Zawiechowie. Niech to wyjdzie od was, nie ode mnie… Rozumiesz, mój Henryczku? 
Chciałabym 
babce i chwilki niepokoju, domysłów, troski oszczędzić.
Serce mi już bije, gdy myślę, że was zobaczę. Sześć lat… jakże wy musieliście 
powyrastać! A 
babcia? strach mi pomyśleć o niej! Ta samotność, te niepokoje o was, o mnie… Czy 
ja was 
poznam, czy wy mnie poznacie? Rozstaliśmy się dziećmi prawie… jam wyleciała jak 
ptaszek, a 
wracam spoważniała i chociaż nie rozczarowana, ale z oczyma, które doświadczenie 
otwarło. 
Czuję, że się wam przydam… przecieżem starsza od was i musiałam się kręcić po 
świecie, gdy wy 
siedzieliście spokojnie w waszym kątku.
Mój Henryku, rozmów się z tą naszą poczciwą, nieoszacowaną Piotruską i 
wybierzcie mi jaką 
izdebkę, ale niedaleko obok babki. Koło sypialni jest pokój mój dawniejszy, 
jeśli go nikt nie zajął. 
Każcie trochę pył pościerać, resztę ja sama zrobię, gdy przyjadę. Mnie wszędzie 
będzie dobrze, 
byle z wami. Tak mi potrzeba waszych serc i kochania waszego, że dałabym za nie 
wszystkie 
skarby świata. Między obcymi, obojętna wszystkim, zgłodniałam za rodziną… O, 
gdybyście wy 
wiedzieli, jak to smutno w największych dostatkach rozbijać się ciągle o lody i 
zamiast serc 
znajdować marmurowe piersi, cudnie piękne, lecz zamarłe na wieki! Ale dość, mój 
Henryku! 
Napisz mi zaraz, kiedy przyjechać mogę. Mam tu towarzyszkę, z którą razem podróż 
odbędę. 
Jestem gotowa i czekam waszego skinienia. Tylko proszę, zaklinam, babcię mi 
przygotujcie. W 
tym wieku, i miłe nawet wzruszenie może być szkodliwym. Julka uściśnij ode mnie 
i — do 
zobaczenia w Zawiechowie… Twoja przywiązana siostra
Cecylia
Henryk czytał jeszcze list z gorączkowym wzruszeniem, gdy Julek, na wpół 
rozebrany, wbiegł 
do pokoju wołając:
— Czego Szmul przychodził?
Za całą odpowiedź Henryk pokazał mu list siostry. Czytali go znowu razem i Julek 
z radości 
począł w ręce klaskać. Byłby nawet zbiegł zaraz i wypaplał nieostrożnie wszystko, 
gdyby go 
Henryk nie powstrzymał.
— Najprzód trzeba z Piotruską pogadać — rzekł — ale na dole nie można. Poszlemy 
Andruszkę, żeby ją tu poprosił.
Otworzył okno i zwabił chłopca, który się kręcił około stajni.
W kwadrans ciężkie kroki sunącej się klucznicy słychać było na schodach: otwarły 
się drzwi i 
Piotruska, kiwając głową na widok salki zarzuconej gratami, stanęła, nie wiedząc, 
czy w lewo się 
udać, czy w prawo. Julek przez drzwi zwabił ją do Henryka i na wstępie, 
zmęczonej schodami, 
podał krzesełko. Piotruska przyjęła i siedziała, ocierając twarz; potem sparła 
obie ręce na kolanach 
i przybrawszy wyraz surowy, odezwała się do Julka:
— Jak sobie chce — ale jeżeli wyście mnie tu zwabili na wydurzenie ze mnie 
grosza, to klnę się 
na wszystko, co święte… na N. Pannę Zbierowską,.. nie wydusicie ze mnie nic. Nie 
ma — ta i tyle!
Julek śmiać się serdecznie począł.
— Piotrusiu, duszo mej duszy! łapiesz ryby przed niewodem… Prawda, że Henryś ma 
cztery 
złote, a ja dwa całego majątku, bo u podkomorzego owsa koniom nie dali we dworze 
i trzeba go 
było sobie kupić: ale nam do głowy nie przyszło jeszcze prosić cię o kredyt. 
Przyjdzie to, ale 
poczekawszy.
— Będziecie widzieli kurka na kościele — mruknęła klucznica.
Henryk do niej przystąpił.
— Piotrusiu — rzekł — tu nie o to idzie. Jest interes ważny, a bez ciebie nic…
I list w ręku pokazał.
Klucznica zbladła i załamała ręce.
— Jezu, najsłodszy Zbawicielu! byle nie co złego! Ratujcie, wszyscy święci 
Pańscy!
— Cicho, cicho… nie ma złego nic… Cecylka przyjeżdża na jakiś czas odpocząć do 
Zawiechowa… Trzeba ostrożnie babcię przygotować… Piotrusi rączki całuje i prosi, 
żeby dla niej 
trochę pokój jej dawny oporządzić.
Cała drżąca, wstawszy z krzesła, z rękami podniesionymi do góry, jakiś czas w 
milczeniu stała 
klucznica; łzy jej biegły z oczów… mówić nie mogła.
— Cecylka! Cecylka! — odezwała się łkając — jeszcze ją moje oczy zobaczą. Takim 
się 
niedaremnie modliła…
Zaczęły się tedy narady, najprzód, jak przygotować starościnę. List do niej 
wzięła Piotruska.
— Z pokojem — szepnęła — to trochę będzie trudno, bo to zamknięty stał tyle 
czasu; niejedno 
się tam rzuciło w kąt pod klucz… Nie wiadomo, przyznam się, jak wygląda, bo i 
okiennice z 
dawna pozamykane. Ano — jakoś to będzie.
Z pół godziny trwała dysputa, a że w kuchni obiad się gotował, który oka 
Piotruskiej wymagał, 
przypomniawszy go sobie, zerwała się jak oparzona.
— Aj! aj! — zawołała, biorąc się za głowę — ja tu, a tam to głupie dziewczysko 
ani odszumuje, 
ani odstawi, a jak zbieży rosół, gotowa dolać wody, bo i to bywało… Naleśniki 
też niegotowe… 
Chcecie może wiedzieć, co na obiad? Ho, popsuliście sobie gęby po pańskich 
stołach, a u nas tu 
splendoru nie ma, daj Boże chleb.
— Cóż będzie? — spytał Julek.
— Dla ciebie, pieszczoszku, jest wiązka szparagów…
— To dla babci.
— Babka ich nie je, przez umartwienie… I jegomości drugi raz nie dam, bo teraz 
za taką wiązkę 
w mieście złotówkę albo i czterdziestówkę wziąć można, a u nas grosz drogi.
— To było sprzedać — zawołał Julek. Piotruska machnęła ręką i wyszła.
Poczęło się tedy, wedle programu, przygotowywanie starościny. Podjął się go 
Henryk, a 
pomagała mu klucznica, przy całej swej prostocie znajdująca w sercu 
najtrafniejsze wskazówki 
postępowania. Na pierwsze słowo Henryka o zwabieniu Cecylii do Zawiechowa, jak 
on mówił, na 
wakacje, starościna mu się na szyję rzuciła.
— Pójdź, Henrysiu, niech cię uściskam — zawołała. — Tyś myśl moje, pragnienie 
odgadł. 
Chciałam Cecylkę widzieć choć raz, choć na chwilę przed śmiercią… Jam stara, dni 
moje 
policzone… Nie śmiałam jednak tego od niej wymagać. Jej tam dobrze, dostatnio, 
ona do wygód 
przywykła, a tu smutek i ubóstwo. Po cóż ją ściągać, aby cierpiała z nami? Ja 
przed nią, jak 
mogłam, taiłam położenie nasze. Ale… jeżeli ty, Henryczku, sądzisz, jeśli to 
bierzesz na swoje 
sumienie… to uproś ją na krótko… Ja tak, jak nie znam Cecylki… ja…
Staruszka oczy sobie chustką zakryła i zaczęła płakać. Henryk zaręczył, że 
Cecylią sprowadzi. 
Przez cały obiad o niczym innym nie mówiono. Starościna popłakiwała, ale dziwnie 
była wesołą. 
Zaledwie wstali od stołu, dwaj bracia oznajmili, że pójdą— zawczasu mieszkanie 
przygotować dla 
siostry. Staruszka przez ten czas siadła się modlić.
Przy wielkich serca przymiotach, poczciwa Piotruska miała wadę jednę: nie lubiła 
zbyt 
systematycznego porządku. Zawsze niezmiernie zajęta, śpiesząca się, nie dbała 
ani o zbytnią 
czystość, ani o ład w tym, co ją otaczało. Gdy więc przyszło po obiedzie zajrzeć 
do pokoju 
przeznaczonego dla panny Cecylii, który ona sama bez świadków rada była wprzód 
trochę 
uporządkować, nimby go oko profanów ujrzało — zafrasowała się nieco. Miała nawet 
ochotę nie 
wpuścić chłopców; ale Julek nalegał, a temu nie umiała nic odmówić… Poczęto tedy 
szukać 
klucza, bo i ten się gdzieś był zarzucił. Próbowano aż trzech; czwarty dopiero 
zardzewiały zamek 
otworzył… Wilgotne i chłodne powietrze wionęło z wnętrza… myszy spłoszone 
zaszeleściały po 
kątach. Piotruska kazała chłopcom czekać w progu, a sama poszła okiennicę 
otworzyć. Ona tylko 
jedna mogła tego dopełnić bez światła, gdyż przejście zarzucone było gratami. Z 
trudnością 
odryglowała ją, a gdy blask dnia padł na pokój przez szyby przyćmione, oczom 
paniczów 
przedstawił się widok osłupiający. Pokój w środku przepełniony był wszystkim, co 
gdzie w domu 
kiedy okazało się niepotrzebnym, a wartym jednak przechowania. Połamane ramy, 
zgruchotane 
krzesła, poruinowane kanapki, kawałki marmuru z potłuczonych stołów, 
najrozmaitsze pudełka, 
gospodarskie rupiecie, stare firanki… czegóż tam nie było?… W kącie stało łóżko 
dawne panny 
Cecylii, z pawilonem spłowiałym, podgarniętym do góry. Henryk pobiegł okna 
otworzyć, bo 
powietrze było nie do zniesienia.
Julek ręce łamał.
— Ale nie ma bo nic tak strasznego, tylko się wam tak wydaje — zawołała, 
rozglądając się, 
Piotruska. — Jak mi Bóg miły! Dziewczyna wyniesie precz te rupiecie, a 
zobaczycie, że jak go 
oczyszczę, pokój będzie… karaj Boże do wieku! Wszystko jest, co potrzeba i co 
dawniej pannie 
Cecylii służyło, tylko że się rupieci naniosło. Małe rzeczy! jakoś to będzie!
Chłopcy dla zabawki rzucili się obaj uprzątać śmiejąc się i swywoląc. Dziewczyna 
i zawołany 
Andruszka przenosili do ciemnej komórki, wskazanej przez Piotruską, to 
gradobicie — jak ona 
nazywała. Wyrzucić trudno było, choć na pozór żadnej nie miało wartości, bo 
choćby się tylko 
zimą furę opału oszczędziło, paląc te szczątki, to i tak by się przydały.
W istocie, po wyniesieniu rzeczy niepotrzebnych, przyszłe mieszkanie panny 
Cecylii przybrało 
inną fizjognomią. Pozostało w nim stare łóżko z pawilonem, którego materace z 
myszych nadużyć 
podjęła się oczyścić sama Piotruska. Znalazła się także stara komódka rozbita, 
płytą białego 
marmuru okryta; dalej kanapka, stół przed nią, nawet jakieś biurko, które się 
nie zamykało i 
całkiem otworzyć nie dało. Ściany w drewnianych okładzinach okrywało obicie 
dawne, mało co 
podarte, i cudem u sufitu ocalał pająk szklany, nie bardzo popsuty, z 
poprzywieszanymi 
gdzieniegdzie szkiełkami, których część leżała na ziemi. Piec, w kształcie 
kolumny, z wazonem na 
wierzchu, tylko drzwiczek potrzebował, jak zapewniała klucznica.
Drzwi stąd wiodły wprost do sypialni starościny; wprawdzie były one od dawna 
zamknięte, ale 
związek dwóch mieszkań mógł być przywrócony. Z okien widać było cienisty ogród, 
stary, 
zarosły, zaniedbany, zdziczały, lecz pełen drzew i zieleni.
Piotruska się zakręciła, rozmyślając, co by tu dodać jeszcze, i znalazła, że 
pannie Cecylii będzie 
jak w raju.
Na podłogę trochę popsutą któż by zwracał uwagę? Przypomniano sobie jakąś starą 
toaletę z 
resztką zwierciadła, którą miano postawić w kątku. Henryś i Julek wyszli, radzi, 
że się jakoś 
wszystko tak wyśmienicie składało. Młodszy, zmęczony, dał się namówić i spać się 
położył, a 
Henryk, ze stajni wziąwszy konia, popędził gdzieś w pole i nie było go do późnej 
nocy. Wrócił 
czegoś zasępiony. Julkowi, gdy o zachodzie słońca się obudził, kazała Piotruska, 
aby babkę 
koniecznie wyprowadził do ogrodu. Nie bardzo chętnie dała się na to namówić 
starościna, lecz 
Julek tak naglił i przymilał się iż mu wreszcie uległa.
Ogród ten, bardzo rozległy, był niegdyś jednym z najpiękniejszych w okolicy; 
dziś stał się tak 
straszną jak pałac ruiną. Środkową ulicę lipową w wielu miejscach 
powyszczerbiały burze; 
szpalery boczne straciły swe kształty i w środku porosły krzakami i chwastem. 
Ścieżki wydeptane 
zastępowały ulice. W lewo dawne szklarnie, spalone i obalone, były już tylko 
gruzu kupą. Sad 
owocowy zdziczał i wysechł… Smutno tu było i pusto; ale w drzewach świergotały 
ptaszki i 
świeża zieloność ubierała stare olbrzymie lipy, graby i klony. Gdzieniegdzie z 
zapuszczonego 
klombu śród trawy dobywały się irysy uparte, zdrobniałe narcyzy i kwiaty 
pielęgnowane niegdyś i 
pieszczone, a dziś zapomniane. Dawne ogrodzenie, poniszczone a połatane lada 
jako, 
przepuszczało tu z miasteczka nadchodzących chłopców, którzy łamali, psuli i 
niszczyli, co 
napadli. Niepodobna się im było obronić.
Mimo tego opuszczenia, ogród ze swą ciszą uroczystą był piękny prawie, a malarz 
znalazłby w 
nim niejeden, motyw do krajobrazu. Staruszka, oparta na ramieniu Julka, przeszła 
z nim główną 
ulicę zamyślona… Tyle tu znajdowała przypomnień!… W końcu, na pół przegniła, 
stała 
drewniana ławka, przed którą sterczał pień, który niegdyś stół podtrzymywał. 
Starościna tu na 
chwilę usiadła. W prawo widać było obaloną altanę chińską, w lewo zarosła 
tatarakami, okrytą 
zieloną pleśnią sadzawkę, w dali część miasteczka. Przez poschłe w jednym 
miejscu drzew gałęzie 
dostrzec było można pięknych zabudowań dworu i folwarku Zawiechowa, dziś 
przezwanego 
Henrykowem, własności pana generała, który tu nigdy nie mieszkał. Gdzie okiem 
było sięgnąć, 
wszystko należało niegdyś do tego pałacu i do Horyszków; na ich ruinie 
powyrastały fortuny, 
folwarki, fabryki… oni jedni zginęli!…
Starościna sięgała myślą w przeszłość i nie widziała winy; czuła w tym jakąś 
mściwą rękę losu, 
z którą walczyć nie było podobna. Powtarzała w duszy, łzy wstrzymując: „Tak Bóg 
dał”. Na Julku 
nie czyniło to najmniejszego wrażenia; dla niego młodość jeszcze zastępowała 
stracone skarby, a 
życie mu się śmiało. Miał wszystko do zdobycia i ani wątpił, że los mu nastręczy 
odzyskanie 
strat… że było to przemijającą fantazją przeznaczenia, które, wypróbowawszy ich, 
dawny blask 
rodzinie przywróci.
Staruszka milczała, a gdy z pomocą wnuka z ławki się podniosła, wyciągnęła rękę 
i wskazując 
żywo w dal, na cztery strony, odezwała się głosem drżącym:
— Wszystko to Horyszków było! wszystko… wszystko!
I spuściwszy głowę, milcząca, pociągnęła ze sobą Juliana ku dworowi. W 
miasteczku 
dzwoniono na Anioł Pański i z dala na miejskim bruku słychać było toczące się 
wozy. Wieczorny 
wiatr nagle przebiegł między gałęźmi, jakby tajemne jakieś niosąc poselstwo ze 
stron dalekich. Z 
kolei poruszały się po jego drodze majestatyczne lipy i zaszeleściwszy chwilkę, 
wróciły do 
poprzedniego spoczynku.
W końcu alei czekała już z założonymi rękami Piotruska, w obawie o swą staruszkę, 
a 
zobaczywszy ją na ręku Julka spartą, pośpieszyła naprzeciw bawić panią rozmową. 
Ale starościna, 
w głębokiej zadumie, zdawała się nic nie słyszeć i dając się wieść bezwładnie, 
zatoczyła się tak 
znowu na swoje miejsce w fotelu, w którym jej było najlepiej. Klucznica, 
wpatrując się w jej twarz, 
znalazła, że przechadzka nie posłużyła staruszce, bo z niej nowy smutek 
wyniosła…
IV
Ostatnia stacja przed Zawiechowem, na drodze do Brześcia Litewskiego i Warszawy, 
na której 
nikt nigdy nie nocował, a rzadko kto zatrzymywał się dłużej, była przed laty 
umieszczoną w 
ogromnej tak zwanej austerii*, w Błotkowie, majętności państwa Sławczyńskich. 
Dziedzic, 
pomimo nalegania urzędu, wcale nie myślał osobnego na nią i nieco 
porządniejszego zbudować 
domostwa, choć o drzewo nie było trudno. Utrzymywał, że to ekspens* niepotrzebny. 
I jak przed 
stu laty, tak teraz po lewej ręce austerii była poczta, a na prawo karczma. Dla 
pocztylionów i 
szynkarza było to bardzo wygodnym, ale dla podróżnych, w przypadku potrzeby 
zatrzymania się, 
nader nieprzyjemnym. Szynkarz znać więcej daleko rachował na praktykę pocztową 
niż na 
przejezdnych i dla nich nie było tu nic, nawet samowara, a izba jedna i w stanie 
patriarchalnego 
niechlujstwa utrzymywana. Samo miejsce też wdziękiem się nie odznaczało. Był to 
odłóg 
piaszczysty, w dali z rzadka jałowcami karłowatymi porosły, z jednej strony 
resztka sosnowego 
lasu, z drugiej błoto, na którym czajki panowały; jak okiem zajrzeć, płaszczyzna 
monotonna, 
śpiąca, smutna.
Człowiek, zmuszony tu siedzieć bez zajęcia, mógł umrzeć z tęsknoty. Zarządzający 
pocztą 
winien był życie zapewne temu, iż w nieustannej walce z pocztylionami i 
przejezdnymi nie miał 
czasu się nudzić i dostać choroby miejscom podobnym właściwej. Austeria stała na 
wygonie sama 
jedna, z chatką kowala. Nieco opodal, do wioski trochę odległej, wiodła grobelka 
wąska przez 
błoto, osadzona wierzbami najgorszej konduity. Każda z nich w inną stronę 
wygięta, pokrzywione, 
połamane, dziurawe, obudzały litość i odrazę. Nocą powracający do wsi mogli tu 
nieraz dopatrzyć 
się strachów i upiorów, do których nieszczęśliwe te stworzenia były i we dnie 
podobne. Łamał je, 
kto chciał, obrąbywał, komu się podobało, a bydło na paszę idące niszczyło je 
też bez litości.
W historii poczty błotkowskiej niezmiernie były rzadkie wypadki, ażeby tu ktoś 
dłużej 
zmuszony był przebywać. Raz jakiejś pani zachorowało dziecko, a drugi raz 
urzędnik, wracający z 
intromisji* w stanie nienormalnym, skończył tu żywot pracowity… inni podróżni 
nie wysiadali 
nawet z powozów i bryczek, tak nie nęcącą była owa poczta na pustkowiu.
Wielkie więc zdziwienie obudził tu ekwipaż, z Zawiechowa pocztą przybyły, z owym 
pięknym 
panem, który u Szmula nocował, gdyż kamerdyner jego oświadczył szynkarzowi, że 
pan jego czuł 
się niedobrze, potrzebował wypocząć i chciał się zatrzymać. Izba gościnna była 
jedna tylko; 
podróżny żądał jej wyłącznie dla siebie, ofiarując zapłacić, co by Żyd cenił; 
lecz szynkarz nigdy za 
nią tego wziąć nie mógł, co ona mu przynosiła, gdy do niej przechodni i 
przejezdni swobodnie 
zachodzili. Zaprotestował więc przeciw takiemu przywłaszczeniu, a oprócz tego i 
najwyższa 
władza, poczthalter*, dowodził, że tu nikt nie ma prawa sobie zabierać jedynego 
podróżnych 
przytułku. Rzecz była niesłychana, nie praktykowana! Kto chorował, mógł pojechać 
o trzy mile do 
Zawiechowa lub o pół czwartej do Grabowa, gdzie były dwie porządne karczmy i 
gdzie 
wszystkiego, to jest jaj i bułek, dostać było można. Protestowali pocztylioni, 
naczelnik poczty, 
Żyd, wszyscy… chciano natychmiast konie zaprzęgać dc powozu; lecz ów pan wysiadł, 
udał się na 
poufną konferencją do izby pocztowej i — przekonał tak poczthaltera, iż ten 
kazał mu natychmiast 
izbę na jego wyłączny użytek oczyścić, ciżbę pocztylionów rozpędził, na Żyda 
huknął: „Słysz ty! 
ja ci zaraz pokażę!”… i stało się wedle rozkazu. Chory mógł swobodnie odetchnąć. 
Kamerdyner 
zniósł zaraz kredens podróżny, nastawił samowar, zamknął jednę okiennicę, kazał 
przynieść siana 
i wszystko weszło w karby powszednie. Co więcej, gawiedź, widząc, że zwierzchnik 
z takim był 
dla owego podróżnego poszanowaniem i nadzwyczajnymi względami, zaczęła ciszej 
chodzić 
około drzwi i pocztylioni wynieśli się na drugi, odległy koniec austerii. Powóz 
został zrazu przed 
bramą na podwórzu, tylko go pozapinano i podniesiono; lecz gdy deszczyk prószyć 
zaczął, 
wtoczono, go do środka Niezmiernie ciekawa była ludność miejscowa tego potentata, 
który 
zasekwestrował sobie jedyną izbę, ale chory nie pokazał się wcale. Kamerdyner 
wchodził, 
wychodził, milczący, poważny, dobywał złotego zegarka, do nikogo nie przemówił i 
na uboczu 
przed karczmą siadł później z cygarem w ustach. Figura to była tak wyglądająca, 
że gdyby nie cóś 
lokajskiego, można by go było wziąć za dziedzica z okolicy. Ba, żaden pono z 
nich; takiej 
garderoby, łańcuszków, pierścionków i eleganckich butów nie posiadał. Podróżni 
tego dnia co 
chwila przed pocztę zajeżdżali i ruszali dalej, dla niedostatku koni kilku z 
nich jednak dłużej 
zatrzymać się musiało. Kamerdyner pański przyglądał się wszystkim z uwagą i 
drzwi mieszkania 
strzegł, aby kto spokoju jego pana nie naruszył.
Cały dzień tak upłynął do wieczora; o wyjeździe w dalszą podróż słychać nie było. 
Kto by 
zajrzał do środka izby, zobaczyłby tam na sianie, zasłanym paradnym dywanem, 
leżącego w 
ubraniu pięknego mężczyznę, który pił herbatę i palił cygaro. Twarz jego była 
zasępiona, chmurna, 
ruchy niespokojne. Najniewprawniejsze oko poznałoby w nim człowieka, który na 
cóś czekał, 
czegoś się lękał, spodziewał i miał z czymś do walczenia.
Co kilka kwadransów wchodził kamerdyner do pana, znać dawny i zaufany sługa. 
Parę razy 
wymieniali prawie te same pytania i odpowiedzi.
— Prawda, że stacji ominąć nie można?
— Nie ma sposobu, jaśnie panie.
— A nie jechał nikt… podobny? — pytał smutny mężczyzna.
— Nie, ja ciągle stoję na straży.
— Mój Jerzy, proszę cię, gdybyś się nie dopatrzył… a minęli nas… moglibyśmy tu 
stać nie 
wiedzieć jak długo, a to jest wcale niezabawne.
Jerzy spoglądał na zegarek i powtarzał:
— Tak, wcale niezabawne.
Ile razy dał się słyszeć dzwonek pocztowy, stojący na straży kamerdyner biegł 
zobaczyć, kto 
jedzie, kołował, oglądał i wracał z widocznym zniecierpliwieniem na swe miejsce.
Nadszedł wieczór, zapalono świece i zapadła noc… Jerzy spać się nie kładł… 
Przeszła owa 
krótka noc majowa, a on zdrzemnął się tylko na przyzbie. Tego kogoś oczekiwanego 
nie było i nie 
było. Chory podróżny, mimo choroby ani się kładł, ani rozbierał, pozostał na 
dywanie, z cygarem 
w ustach i oczyma w sufit wlepionymi. Kilka razy w nocy wstał przejść się 
szerokimi po izbie 
krokami, ale wkrótce na legowisko swe powracał.
Nad rankiem przyniósł kamerdyner samowar. Po nocy, spędzonej niewygodnie, 
chmurny i on 
był i zamyślony.
— Przepraszam jaśnie pana, ale czyby już nie lepiej powrócić do miasteczka i tam 
oczekiwać?
— Ale niepodobna, niepodobna! — żywo przerwał zagadnięty. — Mówiłem już… tam 
nadto 
jest świadków i ani czasu, ani możności.
— Żebyśmy przynajmniej byli inną stacją obrali, ale ta…
— Właśnie ta najdogodniejsza — pustkowie.
Wtem zadzwoniło cóś i pan Jerzy wybiegł na gościniec przekonać się, że poczta 
wiozła… 
ogromną furę tłumoków. Wrócił zrozpaczony do pana.
— Proszę jaśnie pana — rzekł — jeżeli tu jeszcze jeden dzień postać przyjdzie, 
absolutnie jeść 
zabraknie… Chyba iść do dworu albo na wieś po wiktuały; ale ja oddalić się nie 
mogę.
— To poszlij, proszę cię. Pieniądze masz do dyspozycji, o to nie idzie.
— Ja nawet prawdziwie nie wiem — dodał kamerdyner wykwintny — czy tu w tej 
pustyni 
czego bądź ludzkiego dostać można. Oni tu korzonkami i wiórami żyją.
Nie otrzymawszy odpowiedzi, wyszedł z coraz zwiększającym się złym humorem.
Następujący dzień wyczerpał cierpliwość ludności pocztowej do ostatka. 
Pocztylioni zaczęli 
hałasować pod samymi drzwiami bez żadnej ceremonii, poczthalter dał do 
zrozumienia 
kamerdynerowi, że to tak dłużej trwać nie może. Żyd z gniewu chodził i sam do 
siebie cóś tak 
patetycznie mówił, że gdyby tej elokwencji użył w inny sposób, niezawodnie by 
skutek jakiś 
wywrzeć musiało.
Szczęściem poczthalter a nową konferencją na osobności udobruchał kamerdyner, a 
oprócz tego 
napoił go herbatą wyborną, z dolaniem jakiejś esencji. Żyda i pocztylionów 
buntujących się 
przepędzono na drugi koniec austerii.
Ale cały dzień tak przeszedł i o wyjeździe słychać nie było. Trzeciego dnia 
posłano kogoś do 
miasteczka po doktora i około południa nadjechał z Zawiechowa lekarz powiatowy, 
pan 
Hordziszewski.
Nim jednak do chorego zaszedł, wprzódy po informacją wstąpił naprzeciwko do 
poczthaltera. 
Hordziszewski, człek bywały, uczeń niegdyś Śniadeckiego* i Franka*, lekarz, 
botanik, człek 
mądry, więcej jeszcze może znał ludzi niż medycynę i dlatego był właśnie 
doskonałym doktorem. 
Małego wzrostu, z głową łysą, okrutnie wielką, żywy, gorączka, bystrego 
spojrzenia, 
rozkazującego tonu w mowie, ani z panami, ani z biednymi nie umiejący czynić 
ceremonij, nie 
szanujący delikatnych nerwów i nauczony widzieć w każdym tylko mniej więcej 
popsutego, 
naturalnego człowieka — Hordziszewski był trwogą, ale zarazem i opatrznością 
tych, co się do 
niego uciekali. Obawiano się jego brutalstwa, lecz szanować musiano charakter i 
naukę. Poczciwy 
był z kościami, ale w obejściu się cyniczny często, a zawsze ostry i 
nieprzyjemny. Tylko doktorowi 
godzi się mieć taki obyczaj i tylko doktór z nim znośnym być może. 
Hordziszewskiego bali się 
ludzie jak ognia, ale obyć się bez niego nie było podobieństwa. Rywal jego, 
młody, słodziuchny 
doktorek, ładny, miły, elegant — był ulubieńcem wszystkich pań w miasteczku i po 
wsiach. Cóż z 
tego, kiedy mu się z medycyną wiodło tak nieszczęśliwie, diagnozę miał tak 
chybną, że najczęściej 
kuracja jego kończyła się pogrzebem. Hordziszewski chorego nie pieścił, brał się 
do rzeczy 
energicznie, na żadne protestacje nie zważał — lecz chyba z góry zapowiedział, 
że z kogo nic nie 
będzie, inaczej zawsze na nogi go postawił.
Prawda, że często bez litości, po pierwszej wizycie, zapowiadał: „Nie ma tu co 
robić, 
przygotujcie się na najgorsze”… ale potem przez litość chadzał, ażeby póki 
iskierka życia była, 
robić, co można.
Poczthalter znał z reputacji i osobiście doktora, który bardzo często 
przejeżdżał tędy na wieś, 
wiedział o jego stosunkach i szanował go, co najmniej na równi ze sprawnikiem*. 
Można więc 
sobie wyobrazić łatwo, z jaką rewerencją go przyjął.
— Co to tam za podróżny u was? panie Szumakiewicz. Kto to taki? Pokaż mi 
podorożną.
Poczthalter z wielkim pośpiechem pobiegł do książki; było w niej zapisane przy 
pierwszym 
przejeździe: hrabia Stanisław Sulejowski z…
Doktór przeczytał raz i drugi i głową pokiwał.
— Cóż to? obłożnie chory? Szumakiewicz ramionami ruszył.
— Kto go tam wie? Leży na dywanie i cygaro pali.
Hordziszewski rozpierzchłą resztkę włosów na łysinie poprawił i wyszedł. 
Kamerdyner czekał 
nań w progu, poprzedził go i otworzył mu drzwi.
W tejże chwili z dywana, na którym leżał, wstał zwolna hrabia i z wielką 
grzecznością postąpił 
ku doktorowi, który już mierzył go oczyma i wejrzeniem szukał wskazówki choroby 
w oczach i na 
twarzy. Zdawał się zdumiony mocno: podróżny wprawdzie wydał mu się pomieszanym, 
niespokojnym, ale świeża cera i zdrowe oblicze zdawało się zaprzeczać słabości.
Hrabia zaczął się tłumaczyć i przepraszać, czego Hordziszewski ani słuchał i 
przerwał:
— Co panu jest?
— Kłucie w piersiach i zawrót głowy — cicho odparł hrabia.
— Proszę mi dać puls… — rzekł doktór, biorąc go za rękę. — Ale puls zdrowiuteńki 
i silny… 
nie ma w nim nic — zawołał zdumiony.
Pomilczał chwilę.
— Nie wstrząsłeś się pan czasem, jadąc na bryczce?
— Jadę wygodnym powozem.
Począł rozpytywać o owo kłucie i zawroty, ale zarazem, wpatrując się i badając 
chorego, mocne 
okazywał znaki niecierpliwości.
— Pan jesteś zdrów jak ryba — zawołał gniewnie prawie. — Pozwól pan sobie 
powiedzieć, że 
to chyba żarty. Przestraszono mnie. Ja mam pacjentów, co mojej pomocy istotnie 
potrzebują, a tu 
nie ma co robić. Hrabia musisz być, jak zwykle wielcy panowie, rozpieszczony i 
chory na 
imaginacją lub… nie rozumiem, na uczciwość!
Obwiniony mocno się zarumienił.
— Ale, proszę pana…
— Ale, przepraszam pana — nie dając mu mówić, począł Hordziszewski — ja jestem 
człowiek 
prosty i nic nigdy w bawełnę nie obwijam… Pan wcale nie byłeś i nie jesteś 
chorym.
— Czułem się tak źle…
— Cóż u kata! chyba wszystka nasza medycyna funta kłaków niewarta! — zawołał 
doktór. — 
Natura, gdy cierpi, nie tai się z tym wcale, owszem, pewnymi oznakami na 
zewnątrz zdradza 
boleść i daje odgadnąć jej przyczynę. Ja tu nie widzę nic…
— Słowo panu daję…
— A ja panu też najuroczystsze słowo daję, żem tu wcale nie był potrzebny.
I z największą niecierpliwością rzucił się ku drzwiom Hordziszewski. Hrabia za 
nim pośpieszył.
— Uczyńże mi pan dobrodziej tę łaskę, usiądź, spocznij, pozwól mi… Może herbatą 
służyć?
Doktór na zegarek spojrzał, z miną zasępioną.
— Jeżeli gotowa, to proszę o herbatę, ale czasu nie mam.
Hrabia przez drzwi zawołał Jerzego.
Tymczasem doktór bystrym okiem przyglądał się pacjentowi i temu, co go otaczało. 
Czuł się 
wobec jakiejś zagadki, którą chciał rozwikłać. Było dlań najpewniejszym, że 
nawet imaginacja 
choroby z niczego stworzyć nie mogła, a twarz pacjenta nie wskazywała człowieka, 
który by do 
tworzenia sobie słabości był skłonnym. Przyjął, może herbatę dlatego, że chciał 
w tym wszystkim 
przejrzeć jaśniej.
— Pan hrabia — rzekł — zamiast mnie wzywać i siedzieć w tej obrzydliwej dziurze, 
mogłeś 
wyśmienicie przyjechać sam do Zawiechowa, gdzie byś miał wygodę. Daję panu słowo, 
że nie 
tylko na drugą stacją, ale do Brześcia i do Warszawy mogłeś jechać bez 
najmniejszego szwanku.
Począł się śmiać, a hrabia znów zarumienił się mocno.
— Wczoraj — rzekł cicho — było mi znacznie gorzej i dlatego…
— Imaginacja… nie rozumiem — rzekł Hordziszewski. — Żałuję, że nie mieszkam w 
sąsiedztwie pańskim: miło by mi było leczyć go pigułkami z chleba i wodą sokiem 
zafarbowaną… 
Jak może tak się wypieścić mężczyzna, albo — daję słowo… nie rozumiem. Pierwszy 
wypadek w 
życiu moim.
Hrabia stał, coraz mocniej pomieszany. Jako człowiek bardzo dobrego towarzystwa 
i nie 
nawykły doprawdy surowej, podawanej tak bez najmniejszej przyprawy, nie wiedział, 
jak ją 
przyjąć; lice mu się dziwnie mieniło. Doktór to widział, lecz wcale nie zdawał 
się na to zważać.
Usiadł, dobył cygarnicę, a gdy Jerzy przyniósł herbatę, w milczeniu rozpatrywać 
począł 
swojego pacjenta.
Po wyjściu służącego, pośpiesznie sobie nalewając herbaty, Hordziszewski nagle 
podniósł oczy 
na siedzącego naprzeciw siebie hrabiego i odezwał się, trochę głos zniżając:
— Przyznaj się pan dobrodziej, pan wcale nie byłeś chorym… a potrzebowałeś może 
tylko udać 
chorego.
I począł się śmiać. Hrabia zerwał się ze stołka i siadł na powrót, namyślał się, 
wahał, czerwienił, 
zdawał niepewien, co wybrać, prawdę czy kłamstwo… i nagle, wysunąwszy w papierku 
zawinięte 
trzy półimperiały*, które położył przed Hordziszewskim — rzekł:
— A gdyby tak było?
Doktór rozwinął papierek, jednego półimperiała zachował, dwa z flegmą odsunął i 
odparł 
spokojnie:
— Gdyby tak było, panie hrabio, to czemużeś nie kazał sobie przywieźć Bemera, 
mego 
młodego kolegi? Ten by ci się kłaniał, chorobę skomponował, jakiej byś sobie 
życzył, siedziałby tu 
cały dzień, a jest człowiekiem w towarzystwie bardzo miłym. Imperiały byłby 
wszystkie przyjął i 
nie byłby prawił rzeczy tak nieprzyjemnych, jak ja… Prawda — dodał — że nie 
znając ani mnie, 
ani jego, musiałeś się pan zdać na traf, który mu źle usłużył.
Popił doktór herbaty.
— Nie mam prawa dopytywać się — ciągnął dalej — na co panu choroba była 
potrzebna… ale, 
na uczciwość, to rzecz ciekawa!
— Bardzo prosta — rzekł cicho hrabia, który znacznie spochmurniał — potrzebuję 
na tej 
poczcie kogóś się doczekać, a gdyby zdrowy człowiek tu siedział, mogłoby się to 
wydać 
nieprawdopodobnym.
— Ale dlaczegóż koniecznie tu?
Hrabia nie odpowiedział, podał cygaro swoje doktorowi, który, jako wielki znawca, 
począł je 
studiować i własne dla niego wyrzucił. To jakoś przerwało rozmowę niezbyt miłą. 
Hordziszewski 
herbaty dopijał i zabierał się do wyjazdu… Hrabia w milczeniu podsunął mu dwa 
pozostawione 
półimperiały, ale doktór je odtrącił.
— Podarku nie przyjmuję, a roboty żadnej nie miałem. Jednego biorę, bom czas 
stracił… A 
teraz… nie pozostaje mi jak pożegnać go i życzyć mu wszelkich pomyślności — 
dodał śmiejąc się.
Po chwili, wpatrując się w hrabiego, rzekł jeszcze, nakładając grubą swą i 
podartą rękawiczkę:
— Nie nie wiem, pana nie znam, ale dałbym się posiekać, że to sprawa jakaś 
serdeczna.
Na twarz delikatną hrabiego wystąpił rumieniec żywy:
— Niech pan będzie łaskaw — rzekł — tu na poczcie… powiedzieć, żem chory.
Hordziszewski skłonił się tylko i wybiegł krzycząc:
— Koni!
Pocztowa bryczka już stała, rzucił się na nią i dosyć zły, zniecierpliwiony, a 
razem 
zaintrygowany, wyjechał.
Tym sposobem zagospodarowanie się na stacji pocztowej, na której nikt nigdy 
dwóch dni nie 
przebył, zostało w oczach ludzi usprawiedliwionym.
Nie wszystkie jednak następstwa tej rezydencji na piasku obrachował pan hrabia. 
Pół mili 
dzieliło błotkowską stacją od dworu państwa Sławczyńskich, a na wsi plotki są 
niezmiernie 
pokupną zwierzyną: nosi się z nimi każdy.
Pierwszego zaraz dnia wiedziano we dworze, iż któś na stacji zachorował, że to 
był jakiś hrabia, 
że miał ekwipaż i kamerdynera i że po doktora posyłano do miasteczka. Chociaż 
państwo 
Sławczyńscy mocno byli zajęci przygotowaniami do zaręczyn córki, sam pan, stary 
szlachcic z 
kościami, gościnny, pamiętny tradycji owych czasów, gdy szlachta nigdy do 
karczem nie 
zajeżdżała, a jeden drugiemu był bratem, choćby go nigdy w życiu na oczy nie 
widział i nazwiska 
jego nie słyszał — zaniepokoił się okrutnie.
— Jak ono jest, to jest — rzekł do żony — moja Nastusiu droga. Choć my mamy 
przez wierzch 
głowy do roboty, ale kiedy tam chory leży brat szlachcic na tej stacji, na moim 
gruncie, nie można 
tak pozostać indyferentnym*. Wstyd by mi było… Trzeba się dowiedzieć. Mówią, że 
jakiś 
personat* i pan… że graf… Choć dla mnie graf zawsze podejrzany, czy dobry 
szlachcic, bo teraz 
grafów się namnożyło z różnego pnia… no — ale kat go wie, może i poczciwa jaka 
krew.
Drugiego dnia pan Sławczyński kazał do małej kolaski, którą pola objeżdżał, 
założyć parę koni, 
i to stajennych, w chomątach, woźnicy wziąć płaszcz nowy i kapelusz, sam wdział 
węgierkę* suto 
szamerowaną i — pojechał na stacją.
Tu przybywszy, udał się najprzód do poczthaltera, aby się prawdy z żywych ust 
dobadać, 
przekonał się, iż doktora wzywano istotnie, że podróżny był hrabią i że jeszcze 
się czuł chory. 
Kamerdyner siedział na przyzbie. Pan Sławczyński kazał mu powiedzieć hrabiemu, 
że jest 
dziedzicem miejscowym i że — dowiedziawszy się itd., chce mu osobiście złożyć 
uszanowanie i 
służyć, jeżeli czego potrzeba.
W chwilę potem hrabia przyjmował pana Sławczyńskiego, dziękował mu i zapewniał, 
iż czuje 
się znacznie lepiej, że wdzięczen jest za łaskawą jego gościnność, lecz że się 
spodziewa lada 
chwila uczuć już uzdrowionym i być gotowym do dalszej podróży.
Sławczyński, widząc tak przyzwoitego człowieka, ofiarował mu pomieszczenie we 
własnym 
dworze, lecz hrabia, z tysiącem podziękowań, odrzucił ofiarę, zapewniając tylko 
o swej 
wdzięczności.
Zaintrygowany szlachcie, mimo że gość nieznany ciągle miał uderzenia do głowy, 
bo stał w 
płomieniach,. mienił się, za czoło chwytał — wymęczył go dosyć długą rozmową. 
Ciekawy był jak 
zadomowiony wieśniak, rad dowiedzieć się, skąd, co, jak, kto go rodzi, żonaty 
czy kawaler itp. 
Mimo bardzo zręcznej jednak i doświadczonej metody inkwizycyjnej, hrabia tak mu 
się jakoś 
wywijał, że Sławczyński, obsypany grzecznościami, komplimentami, oświadczeniami 
wdzięczności, koniec końców wyszedł z próżnymi rękami i w duszy wyznać musiał, 
że to była, jak 
się wyraził: „sprytna bestia”.
Gdyby poczthalter albo szynkarz byli wielkimi postrzegaczami i umieli czytać z 
twarzy, po 
kilku dniach poznaliby łatwo, jak to siedzenie na poczcie dokuczyło hrabiemu i 
jego słudze. 
Ostatni, skazany, jak się zdaje, na wartowanie przed stacją, palił cygaro po 
cygarze, ale w końcu 
sam do siebie zaczynał cóś mówić i pięści zaciskał.
Tydzień dobiegał. Nad wieczorem jednego dnia hrabia zawołał kamerdynera, kazał 
rachunki 
popłacić, wszystkim wynagrodzić sowicie i konie pocztowe zaprzęgać. Na twarzy 
mniemanego 
chorego w istocie teraz znać było oznaki chorobliwe. Pobladł, wymizerniał, oczy 
mu zapadły i 
widocznie miał trochę gorączki. Milcząc, nie tłumacząc się nawet, nagle pakować 
kazał i 
zaprzęgać co najprędzej.
Jerzemu tego tylko było potrzeba. Powóz stał gotowy. Hrabia wychodził zadumany z 
tej izby, 
która przez dni kilka była dlań dobrowolnym więzieniem, gdy na gościńcu dał się 
słyszeć dzwonek 
pocztowy… Kamerdyner wybiegł aż na drogę i pędem, zdyszany, lękami panu dając 
znać o czymś, 
powrócił. Hrabia pod jakimś pozorem wpadł co najprędzej do pokoju poczthaltera.
Skromny, kryty wózek zatrzymał się w tej chwili przed stacją. Siedziały w nim 
dwie kobiety, 
jedna za— kwefiona niebieską zasłonką, druga stara, skromnie bardzo ubrana, 
widocznie służąca. 
Pierwsza domagała się koni, ale ostatnie zaprzężono dla hrabiego; trzeba było 
czekać, aż jakaś tam 
poczta powróci, popasie i będzie mogła służyć tym paniom. Oznajmienie to zdawało 
się do 
rozpaczy przyprowadzać zakwefioną.
Gdy się to działo przy wózku, hrabia przez okno poczthaltera przypatrywał się 
niespokojny 
przybyłym paniom.
Wysiadły wkrótce obie, najprzód stara służąca, poniej znać młoda, dosyć 
słusznego wzrostu, 
nadzwyczaj kształtnej postawy, ruchów śmiałych kobieta. Zawahała się chwilkę, 
obejrzała dokoła 
i podniosła zasłonę rączką kształtną, maleńką, obciągniętą rękawiczką starannie 
pozapinaną. 
Twarz, którą odsłoniła, mogła olśnić blaskiem, jako objaw rzadkiej piękności. 
Ludzie nawet prości 
postawali, patrząc zdumieni. Było to cóś niewypowiedzianie regularnego, 
klasycznego, a pomimo 
to pełnego życia i ognia. Dwa te przymioty rzadko schodzą się z sobą w rysach 
niewieścich. 
Greckie posągi są jakby uśpionymi bóstwami, których życie nie rozbudziło; 
klasycznym 
pięknościom żywym zbywa najczęściej na iskrze ducha, na płomyku inteligencji. W 
tej twarzy 
idealna piękność, majestat jakiś, łączył się z nadmiarem energii i potęgi.
Czarne, duże, błyszczące oczy patrzyły w świat śmiało, jakby go wyzywały; czoło 
gładkie, 
szerokie wznosiło się nad nimi jak świątynia marmurowa. Spod kapelusika zewsząd 
wyrywały się 
niepohamowane ciemnych włosów warkocze. W ustach wyraz był nieokreślony, dziwny, 
mniej 
uśmiechu niż czułości i wdzięku. Brak im było do wesołości kroju tego, którym 
natura obdarza 
wargi bezmyślnych bachantek… uśmiech zjawiać się musiał na nich rzadko i spadał 
na nie chyba z 
jasnego czoła. Całość twarzy promieniała wdziękiem nieco surowym, lecz 
zwycięskim, takim, 
któremu oprzeć się niepodobna.
Strój był wytworny, smakowny, a prosty. Zawahała się chwilę, lecz widząc, że o 
konie próżno 
by prosić było, wolnym krokiem skierowała się ku karczmie. Tu usłużny Żydek 
świeżo opróżnioną 
izbę jej otworzył Podróżna weszła i drzwi się za nią zamknęły zaledwie, gdy 
hrabia, wybiegłszy od 
poczthaltera, wpadł na próg.
Kobieta jeszcze stała w pośrodku izby, rozpatrując się po niej, gdy usłyszawszy 
otwierające się 
drzwi, odwróciła głowę i ujrzała hrabiego. Twarz jej nagle zbladła… Mimo 
wysilenia widać było 
drżenie przebiegające całą jej postać — stanęła wryta. Hrabia nie śmiał kroku 
uczynić dalej. Blady 
był także… usta poruszały się, a mówić nie mógł.
Kobieta miała czas odzyskać przytomność. Powiodła ręką po czole, spojrzała 
dumnie i zimno i 
odezwała się do, starej swojej towarzyszki.
— Proszę cię, moja pani Szymonowa, nie odchodź od bryczki, żeby co nie zginęło… 
ja zaraz 
wrócę.
Stara sługa, posłuszna, nie podniósłszy oczu nawet, obojętnie, jak obca, 
mruknęła cóś i wyszła. 
Hrabia kilka kroków żywo poszedł naprzód i ręce załamał.
— Panno Cecylio! — zawołał głosem drżącym — proszę mnie posłuchać.
Zagadniona zmierzyła go wejrzeniem prawie pogardliwym: nie odpowiedziała nic i 
zwolna 
odsunęła się ku oknu.
— Pani gniewasz się na mnie?
I na to nie było odpowiedzi. Kobieta skupiała myśli,, twarz jej nabierała coraz 
większej powagi.
— Tego prześladowania — odezwała się wreszcie z godnością — nie spodziewałam się 
zaprawdę, panie hrabio. Wyższe o nim miałam wyobrażenie i nadzieję, że pan też 
mnie raczysz 
poszanować więcej. To niesłychane…
— Tak — zawołał żywo i prędko hrabia — jest to niesłychane, szalone, nazwij to 
pani, jak 
chcesz… nazwij mnie, jak ci się podoba… zniosę wszystko… ale musiałem mówić z 
panią. 
Opuściłaś nasz dom, nie dawszy mi się odezwać, wytłumaczyć, odtrącając mnie z 
pogardą…
— Na którą pan zasłużyłeś — przerwała chłodno piękna panna. — Wziąłeś mnie 
hrabia za 
jednę z tych istot słabych, które lada słowem obłąkać można i przyprowadzić do 
zapomnienia 
godności własnej i obowiązków. Omyliłeś się pan, obraziłeś mnie… nie mamy z sobą 
nic do 
mówienia i spodziewam się, że raczysz po tym krótkim wytłumaczeniu, które z mej 
strony otwarte 
jest i szczere, pozwolić się pożegnać.
To mówiąc, odwróciła się ku oknu i zapatrzyła na pusty gościniec.
Hrabia stał, ściskając dłonie; twarz jego mieniła się, to bladła, to kraśniała.
— Pani mnie musisz posłuchać — zawołał. — Pozory są przeciwko mnie, spodziewam 
się 
jednak wytłumaczyć i uniewinnić.
Usłyszawszy to, kobieta zwróciła się żywo ku niemu, z uśmiechem suchym.
— Panie hrabio — zawołała — ja dzieckiem nie jestem, mnie niedola dojrzałą 
uczyniła. Sama 
na świecie, musiałam być stróżem własnym, sama odarłam się ze złudzeń; mnie 
słowy oszukać nie 
można. Żadne tłumaczenie w świecie nie zdolne jest zbić tego, co przeciw panu 
mówi. Jesteś pan 
żonatym, masz dzieci, obowiązki i śmiesz… a toć to ohydne… na to nie ma wyrazu.
— Pani mnie musisz wysłuchać — powtórzył hrabia — o cierpliwość proszę tylko; 
jeśli mnie 
potem potępisz… nie odpowiem ani słowa, przyjmę wyrok z pokorą. Tak, pani, 
jestem żonaty, ale 
nie ożeniłem się sam: ożeniono mnie, zmuszono. Żona moja szła za mnie, kochając 
innego, 
nienawidząc mnie. Życie na chwilę jakąś zdawało się nas jednać — ale po tym 
rozejmie i ona, i ja 
uznaliśmy oboje, że nie wytrwamy ze sobą. Nie ja żądam rozłączenia, ale żona 
moja… Byłem i 
jestem najnieszczęśliwszy. Nie kochałem nigdy, nigdy nie byłem kochany… Pierwszy 
raz w życiu 
powziąłem miłość ku tobie, pani… Nie jest to płocha i przemijająca namiętność, 
ale głębokie 
uczucie… Nie jestem dziś wolnym, ale jutro nim będę… Proszę o rękę twoję!
To mówiąc, dłonie podniósł do góry.
Panna Cecylia zarumieniła się nieco, lekkie drgnienie przebiegło po jej twarzy.
— Nie wchodzę w stosunki jego domowe — odezwała się — te do mnie nie należą. 
Byłam w 
ich domu, pod opieką ich honoru. W czasie tej bytności mojej nie dałam nigdy 
najmniejszego 
powodu do posądzenia mnie o płochość. Hrabia jednak śmiałeś… mogłeś poddać się 
jakiemuś 
złudzeniu i wymarzyłeś sobie miłość tam, gdzie tylko poszanowanie sieroty być 
powinno… Dosyć 
tego, że byłam w ich domu… Gdybym nawet powzięła dla pana uczucie jakie — 
odepchnę je, 
wyrwę, zwyciężę, aby nie śmiano powiedzieć, żem pod bokiem jego żony była tak 
nikczemną, 
by…
Nie dokończyła. Gwałtownym ruchem, wstrząsłszy się, odskoczyła znowu.
— Żegnam pana — rzekła — żegnam pana! Hrabia stał blady.
— Pani nie tylko nie dałaś najmniejszego powodu, bym się łudził jakąś nadzieją, 
aleś się ze mną 
obchodziła gorzej niż ze wzgardą, bo ignorując egzystencją moję… To przyznaję. 
Miłość się 
zrodziła pomimo mojego oporu. Wiedziałem dobrze, iż dla niej wiele przecierpieć 
będę musiał; ale 
ona była przeznaczeniem moim… koniecznością. Broniłem się, uciekałem… Pani! 
panno Cecylio! 
ulituj się!
— Są to bardzo patetyczne słowa; ale ja im nie wierzę — zawołała chłodno kobieta. 
— Miłość? 
pan to możesz nazywać miłością? To fantazja pańska, to kaprys rozpieszczonego 
człowieka. 
Miłość?… to uczucie byłoby inne miało cechy i skutki… osłoniłoby się 
poszanowaniem, nie 
śmiałoby rzec jednego słowa, wiedząc, że to słowo z ust przysięgą związanego 
człowieka jest 
obelgą. Gdybyś hrabia mnie kochał, nie śmiałbyś mi tego ani powiedzieć, ani mnie 
gonić, ani mnie 
kompromitować… milczałbyś jak kamień… czekał… cierpiał.
Hrabia stał jak winowajca.
— Miłość ani rachuje, ani waży, ani rozumuje… Panno Cecylio, przebacz mi!
— Uwolnij mnie pan, o to tylko proszę. Czynisz mi scenę. Odejdź pan — nie chcę 
go znać… 
Oburzasz mnie… To niegodne szlachetnego człowieka!
Łza potoczyła się z jej oczu. Hrabia rzucił się jakby ku drzwiom.
— Idę — rzekł — ale słowo jeszcze, wysłuchaj mnie, pani! Możesz mnie odpychać, 
gardzić 
mną, możesz uczynić, co ci się podoba, panno Cecylio, ale nie możesz wyrwać mi z 
serca miłości, 
którą ci poprzysięgam. Z żoną się rozdzielę, ona sama tego pragnie: jestem wolny. 
Będę czekał… 
będę cię gonił… będę błagał… do siwego włosa… Nie potrafisz się mnie pozbyć.
— Co pan hrabia uczynisz, to do mnie nie należy — odezwała się nieco drżącym 
głosem panna 
Cecylia. — Za to tylko zaręczyć mogę, że nie pójdę nigdy za człowieka, którego 
miłość cień na 
przeszłość moję rzucić by mogła.
— Co pani postanowisz i uczynisz — zawołał hrabia rozgorączkowany — ja nie pytam 
się o 
to… zniosę, co mi narzucisz, czym mnie ukarzesz. Nie zechcesz być moją… oddasz 
ręką innemu, 
to mojej miłości nie złamie, bo nie jest to namiętność tylko… to ubóstwienie 
ideału… to cześć dla 
charakteru… to wszystkie razem uczucia podnoszące człowieka, których wyrzekając 
się, nie 
byłbym godnym tego imienia!… Panno Cecylio! pani mnie nie znasz… Nie pozwoliłaś 
mi nigdy 
dać się sobie poznać… widziałaś we mnie płochego, lekkiego człowieka, którego 
zewnętrzne 
cechy nadało mi wychowanie. Nie domyśliłaś się, że w tej duszy świętsze ognie 
płoną, że w tym 
sercu może się zrodzić miłość czysta, bezinteresowna, gotowa do poświęceń.
Hrabia, mówiąc, coraz bardziej się zapalał.
— Tak, pani — rzekł w końcu. — Możesz mnie odpychać, ale nie zdołasz odepchnąć. 
Będę 
cierpliwym… niewidzialny, pójdę w ślad za stopami twymi, ukryty, będę patrzył na 
ciebie, 
wzgardzony, zostanę ci wiernym… Nie chcę nic, tylko żebyś mi sprawiedliwość 
oddała, iż nie 
byłem nędznym jakimś uwodzicielem… Ja panią kocham!…
Nie dosłyszawszy tych wyrazów, ku drzwiom zaczęła iść kobieta. Milcząca, z głową 
spuszczoną, zdawała się niespokojną i pomieszaną. Doszła tak do drzwi i nie 
spojrzawszy na 
postępującego za nią zwolna hrabiego, wybiegła do sieni. Nie oglądając się, 
przystąpiła do 
powoziku, przy którym siedziała stara służąca. Koni ani myślano zaprzęgać 
jeszcze, lecz w tejże 
chwili pocztylion zażądał podorożnej i panna Cecylia mu ją wręczyła. Poczthalter 
zobaczył na niej 
nazwisko Horyszków i wybiegł jak szalony. Był on synem niegdyś ekonoma w dobrach 
starościca, 
wychował się w poszanowaniu tego domu… Przestraszyła się stojąca smutnie panna 
Cecylia, gdy 
przyszedłszy do niej, począł ją w ręce całować.
— Nasza panna! — ja nie poznałem, jak Boga kocham! Konie będą tej minuty, 
ostatnie… 
kurierskie. Hryszka, koni! a duchem, a żywo!
I patrzył przejęty, zdumiony, rozrzewniony, może tym mocniej, że herbata z 
arakiem do 
czułości go usposobiła.
— Uczynisz mi pan największą łaskę — odezwała się panna Cecylia — przyśpieszając 
przybycie moje. Tam na mnie czekają w Zawiechowie… z duszy panu będę wdzięczna.
— O pani, konie w minutę będą! Niech pani siada. Ja bym panienki nie poznał… Mój 
Boże, tyle 
lat!…
I plótł poczthalter, kręcił się, płakał, a pomagał już do siadania, bo konie 
prowadzono i 
zwoszczyk* gotów szedł z nimi.
Hrabia, który był wyszedł za panną Cecylią, nie śmiał posunąć się dalej. Blady, 
pozostał w 
progu karczmy, nie uważając, że i jego przynaglano do podróży, bo konie stały od 
dawna. Nim 
miał czas wsiąść do powozu, do którego się nie śpieszył, bryczka panny Cecylii, 
która twarz 
osłoniła woalem i nie zdawała się nawet ani spoglądać w tę stronę, w której stał 
— ruszyła tęgim 
kłusem ku Zawiechowu.
W chwilkę potem, jakby nie wiedząc, co się z nim dzieje, hrabia, któremu 
kamerdyner 
drzwiczki otworzył, siadł do powozu i pogrążony w myślach, nawet poczthalterowi 
nie oddał 
pokłonu.
Scena, która się odbyła w izbie podróżnej, szczęściem uszła baczności ciekawych; 
nikt się jej 
nie domyślił, nikt nie podsłuchał, dzięki czujności kamerdynera, który, jakby 
przeczuciem, w 
pewnym oddaleniu wartę odprawiał. Izba podróżnych zwykle bywała dla wszystkich 
otwartą, nie 
zdziwiło więc nikogo, iż do niej na chwilę weszła panna Cecylia, a potem hrabia, 
który tam worek 
podróżny zostawił. Poczthalter był zajęty, a inni ludzie wcale nie zważali, co 
się z przejezdnymi 
działo.
Doktór tylko, który się do żadnej nie zobowiązał tajemnicy, powróciwszy do 
miasteczka, 
śmiejąc się i wygadując na panów, do czego miał skłonność, historyjkę o chorym 
na stacji w 
Błotkowie rozpowiadał, ale do kogo by się stosowała, nikt nie wiedział. Znano go 
zresztą jako 
wymyślającego zbytnio na arystokratów i ich zepsucie, anegdota więc poszła na 
rachunek 
złośliwości.
Od poczthaltera tego dnia wiedziano u państwa Sławczyńskich, a nazajutrz kilka 
mil naokoło, iż 
panna Cecylia, po sześciu latach niebytności, do Zawiechowa powróciła.
Od dwóch dni spodziewano się w pałacu powrotu panny Cecylii; pokój jej, obok 
sypialni babki, 
gotów był na przyjęcie, o ile Piotruska i chłopcy oporządzić i przyozdobić go 
mogli. Na chęciach 
im nie zbywało, ale zmysłu i nawyknienia do podobnej pracy nie mieli. Gdy 
powynoszono graty i 
zamieciono z większego, a pyły własnoręcznie pościerała klucznica, wywietrzywszy 
trochę — 
spojrzała na dzieło swe i nawykłą będąc do zaniedbanych mieszkań, w których 
wszyscy tu żyli 
jakoś, nie czując zabrukania i nieładu, Piotruska uznała, że już pokój gotowy.
Wtem nadszedł Julek, popatrzył… i jakoś mu się zdawało, że cóś by tu jeszcze 
uczynić można 
więcej, choć dokładnie sprawy sobie zdać nie mógł, co mianowicie.
Obejrzał się raz i drugi.
— Piotrusiu, serce moje — rzekł — z biedy to może już i skończone wszystko, ale 
patrzajże no, 
przez okna nic nie widać, takie brudne…
— Co? co? — zapytała Piotruska — a cóż pan Julian chce? Okna myć czy co?… 
Widziana to 
rzecz? Starościna dwadzieścia lat w swoim pokoju okien myć nie daje. Kto na wsi 
okna myje? A 
kogo ja tu do tego wezmę? Słyszana rzecz, okna myć! Zechce panienka wyjrzeć na 
ogród, to sobie 
otworzy.
Julek ramionami ruszył i spojrzał na podłogę, także domagającą się wody i 
wiechcia.
— No, a posadzka, Piotrusiu?
Klucznica popatrzyła z uwagą. Lat kilka była nie tykana. Niegdyś piękna, taflowa, 
ozdobna, 
wydawała się jakby pociągnięta szarą farbą jakąś.
— No, podłogę to każą wyszorować — rzekła — choć to z tego więcej wilgoci niż 
wszystkiego, 
i to się zaraz znowu zabruka, że i znaku nie będzie.
Po wymyciu podłogi, przyszedłszy na inspekcją, Piotruska zapomniała, że to jej 
Julek doradził i 
winszowała sobie, że na tę szczęśliwą myśl wpadła.
— Posadzka jak w prawdziwym pałacu — mruknęła. To ją zdecydowało, że mimo 
zupełnego 
odwyknienia od podobnej czynności okna też wymyć kazała i rada była z tego.
Henryk z Julkiem poszli znowu z rana obejrzeć pokój siostry: wyglądał wcale 
ładnie. Łóżeczko 
sami wytrzepali, pawilon zdjęli, aby z niego pył wiekuisty otrząsnąć. Henryk 
biurko nie 
zamykające się zamienił na inne, staroświeckie, które u niego stało na górze, i 
znalazł gdzieś parę 
starych obrazów dla przyozdobienia ścian. Julek pomyślał o kwiatach i pobiegł do 
ogrodu wiązać 
bukiety.
Na pomieszczenie ich Piotruska w komórce znalazła dwa wazony z saskiej porcelany, 
wprawdzie mocno nadwerężone, ale stawiać je stroną stłuczoną ku ścianie, wcale 
tego widać nie 
było. Ponieważ drzwi do sypialni starościny zostały odryglowane, staruszka się 
też przywlokła 
zobaczyć, nad czym to tam tak chłopcy gospodarowali, i stanęła zdumiona w progu. 
Piotruska 
znalazła nawet jakieś firanki w wielkie kwiaty. Oczom staruszki, nawykłym do 
zaniedbania, jakie 
panowało w pałacu, ten pokoik wyświeżony, jasny, czysty wydał się cudem prawie. 
Załamała ręce 
starościna; lepsze się jej przypomniały czasy i płakać zaczęła. Nędza i 
opuszczenie dla niej były 
środkiem zatarcia i zapomnienia przeszłości.
Po chwili jednak, otarłszy łzy, zaczęła się przechadzać po pokoju, dotykać 
sprzętów, stawać 
przy każdym z nich zamyślona. Wszystkie były jej znane; szukała w pamięci, gdzie 
i w jakich 
chwilach życia je widziała… Biurko stało u synowej, wazony na kominie w paradnej 
sali na 
górze… Naówczas dawano jeszcze bale i tłumy napełniały pałac zawiechowski… 
Uściskała 
milcząc Piotruską, popatrzyła jeszcze, jakby obłąkanymi oczyma, i pośpieszyła 
schronić się znowu 
do swojego ciemnego i smutnego kąta. Tam jej było najlepiej, tam nędza 
teraźniejsza powoli usłała 
sobie gniazdo dla niej stosowne… Żadna resztka dostatku tam nie gniotła…
Pierwszego dnia chłopcy obaj wyszli na spotkanie Cecylki. Pozostali do późna na 
poczcie i nie 
doczekali się jej. Julek wniósł, żeby pójść do Szmula do restauracji i zagrać w 
bilard. Resztę więc 
wieczoru spędzili tu w nieciekawym towarzystwie pana sekretarza i dwóch 
kancelistów.
Nazajutrz odnowiła się pielgrzymka na pocztę. Siedli na ławie w dziedzińcu, 
pozapalali cygara 
i przesiedzieli tak znowu do wieczora… a że nikomu nie powiedzieli, gdzie poszli, 
byliby tu może 
nie wiedzieć jak długo na gawędce pustej przesiedzieli, gdyby w dziedzińcu nie 
zjawił się 
pocztylion, prowadzący trzy konie w ręku, i na zapytanie poczthaltera, kogo 
przywiózł, nie 
odpowiedział: „pannę do pałacu”.
Henryk i Julek jak studenci porwali się na wyprzódki lecieć i zdyszani wpadli, 
gdy Cecylia 
jeszcze u nóg starościny klęczała, a babka płakała, nie mogąc przemówić słowa. 
Piotruska stała 
obok, ze szklanką wody w pogotowiu.
Jak burza wpadli chłopaki do salonu starościny — ale obaj stanęli wryci, 
zobaczywszy Cecylią, 
która powstała z ziemi i wyciągnęła ku nim ręce… Pamiętali ją szczupłą 
dzieweczką, zaledwie 
dorosłą, nieco opaloną, trochę dziką, a spotkali teraz cudownie piękną jakąś 
postać pańską, 
nacechowaną wdziękiem, jakiego na wsi nigdzie nie spotykali, imponującą blaskiem 
i powagą. 
Henryk stał, nie śmiąc się zbliżyć do niej.
Nareszcie rzucili się ją ściskać.
— Myśmy czatowali dwa dni na poczcie, a tyś nam się wymknęła — rzekł Julek. — 
Chcieliśmy 
cię w tryumfie przyprowadzić do babci!
Babka zza łez patrzyła smutnie na ten obrazek, na grupę złożoną z trojga 
rozkwitłych młodości 
— bezdomnych, osieroconych i skazanych na steranie się między ludźmi. I co 
oschły łzy, to znowu 
na powieki jej wracały.
Cecylia była blada, wzruszona, ale mężna; udawała wesołość, ażeby pokryć 
rozrzewnienie. W 
oczach jej tylko malował się jeszcze strach jakiś, gdy się obejrzała po pokoju 
babki. Przed sześcią 
laty nie było tu już wytworniej ale teraz, gdy oczy jej nawykły do zbytku, 
elegancji, do 
wyszukanego porządku innych krajów i innego świata, musiało się to jej wydawać 
okropnym. 
Wrażenie to tłumiła w sobie, aby się z nim nie wydać. Sama babka w swoim 
zabrukanym 
szlafroczku, Piotruska w przyodziewku mniej niż skromnym, nader wątpliwej 
czystości, obudzały 
w niej litość i przestrach razem.
Chłopcy za wszystkich byli roztrzepani i weseli — ona milcząca i smutna.
Zmierzchało się już, gdy koniecznie zażądali zaprowadzić siostrę do jej pokoju. 
Poszli więc i 
Cecylia znalazła go pełnym wspomnień swojego dzieciństwa, a bardzo miłym. Tu 
zniesiono już 
piękne dwa angielskie kuferki przybyłej, jej podróżną torbę i różne drobne 
przybory, które bardzo 
były proste, lecz chłopcy i klucznica przepychowi ich wydziwić się nie mogli. W 
istocie w tym 
jakkolwiek przystrojonym i dosyć świeżym pokoju, ale nieco spłowiałym i ze 
staroświecka 
wyglądającym, nowe te i błyszczące sprzęciki odbijały dziwnie i zdawały się 
urągać pałacowym 
pleśniom.
Piotruska patrzyła na nie ze strachem pewnym, myśląc, jak to ona panience, do 
takich zbytków 
nawykłej, potrafi w domu życie znośnym uczynić; chłopcy też zadumani stali. 
Cecylia, poczuwszy 
to wrażenie, wzięła się sama zaraz do rozporządzenia tłomokami, zawołać kazała 
towarzyszkę swą 
podróży i zawinęła się żywo, aby w przytykającej alkowie podróżne kuferki 
zachować. Obeszła 
potem swój pokój zadumana i wnet zabrała braci do babki, która z tej chwili 
korzystała, by 
odmówić dziękczynną modlitwę.
Radość, jaka wszystkich przejęła z powrotu panny Cecylii, byłaby większą jeszcze 
może, gdyby 
jej nie zatruwał niepokój o przyjęcie, o zakrycie przed nią tej nędzy, z jaką 
się tu wszyscy powoli 
zżyli i oswoili. Piotruska chodziła z kąta w kąt, zadumana.
Zakłopotanie to przerwało przybycie księdza Kulebiaki, który, gdy tylko się 
dowiedział o 
powrocie wnuczki, pośpieszył, zakasawszy rewerendę, wprost przez pola od 
plebanii do pałacu. I 
on, wszedłszy, choć wiedział, kogo zastanie, olśniony tą pięknością i pańską 
postawą, trochę się 
okazał zmieszany.
Cecylia, starym obyczajem, przybiegła go w rękę pocałować.
— Jak Bóg miły — zawołał wikary — gdyby tak gdzie indziej, nigdy w świecie bym 
panny Cesi 
nie po— znał. Niech Bóg błogosławi! Na królową mi panna wyrosła.
Starościna pokiwała głową.
— Prawda — zawołała smutnie — jaka ona piękna! Mój Boże, i ja bym jej nie 
poznała.
— No a ja, księże wikary dobrodzieju — odezwała się Cecylia wesoło — ja tak 
dobrze miałam 
w pamięci babcię i jegomości dobrodzieja, że na chwilę bym się nie zawahała. 
Ksiądz wikary 
zupełnie mi tak wygląda, jak gdy Cesi małej obrazki za dobrze wyuczony katechizm 
przynosił; ani 
odrobineczki się i nie postarzał, i nie odmienił.
— Ale, ale, komplimenta prawić nauczyła się jejmościanka na wielkim świecie — 
rozśmiał się 
ksiądz Kulebiaka. — Patrzajże, łysina jak patyna… włosy posiwiały i grzbiet się 
nawet wygarbił.
Ponieważ zmierzchało się mocno, Piotruska, mając przynieść światło, to jest 
zwykłą w 
mosiężnym lichtarzu świecę łojową, jakoś się zawahała. Była stara lampa, bardzo 
misterna, w 
której gęsi szmalec można było zużytkować. Palił się doskonale, lecz długi 
wypoczynek tego 
narzędzia oświaty i sam wreszcie niedostatek palnego materiału wstrzymały w 
zapędzie starą. 
Skończyło się na tym, że zamiast wczorajszej świecy, do połowy opalonej, z 
częściowo 
obnażonym knotem, wydobyła zupełnie nową i naprędce wystrzyżonym papierem szyję 
jej 
otoczywszy, wniosła ją do salki na komin.
O herbacie, do której może nawykła była panna Cecylia, mowy być nie mogło. Nikt 
jej w domu 
nie pijał; samowar był rozlutowany, cukier w ilości szczupłej, a natomiast dla 
chłopców i panny 
przygotowywała się wieczerza. Piotruska miała trochę soku wiśniowego 
przeszłorocznego, mogła 
więc wystąpić z kotletami z sokiem i kaszką drobną. Był to wysiłek, ale 
przybycie panny Cecylii 
go usprawiedliwiało. Nie mówiła nikomu nieszczęśliwa Piotruska, ile się nagryzła 
zastawieniem 
stołu. Serwet dużych było dwie; jedna, niegdyś splamiona, która się nigdy wyprać 
nie dała, 
wyglądała szpetnie z tą rudą dużą plamą w pośrodku; druga, acz z wielkim 
kunsztem cerowana 
własnoręcznie przez Piotruską, która celowała w misternych naprawkach bielizny — 
pozostawiała 
wiele także do życzenia. Pomiędzy ową serwetą z plamą i serwetą z cerą wybór był 
nader trudny, 
zważywszy jednak iż pierwsza z nich, złożona w pół, plamą pod spód, dostatecznie 
stolik na cztery 
osoby okrywała — przyznano jej pierwszeństwo. Dalej szła kwestia talerzy, na 
których noże 
zostawiły ślady swego okrucieństwa. Wyglądały one jak pokiereszowani starzy 
żołnierze, nie 
należący nawet do jednego pułku. Musiano się sztukować głębokimi, w niedostatku 
płaskich, a 
zbierana drużyna, poczynając od starej saskiej porcelany, z dziurkami na 
brzeżkach i kwiatkami 
zwiędłymi na łonie — kończyła się fajansem, który chorował na żółtaczkę. Kalibry 
były 
rozmaite… Łyżka srebrna prawdziwa pozostała tylko jedna dla starościny, reszta 
była pobielana i 
miejscami wyżółkła. Karafka jedna bez korka, którą na ten dzień piaskiem wymyto, 
i szklanek 
trzy, z których jedna rznięta, a dwie zielonkowate, dopełniały biednego kredensu 
pani Piotruskiej. 
Noże i widelce żelazne, solniczka fajansowa z głową lewka, bardzo smutną, 
wszystko to, 
ustawione na tacy czarnej, czekało chwili, gdy kotlety będą gotowe. Z tymi 
obrachowała się 
Piotruska na trzy osoby, gdyż starościna nigdy nie jadała wieczerzy — ale 
rachunek jej popsuł 
ksiądz wikary. Ten tak się zagadał, że ani myśleć było można, by sobie 
przypomniał, że nie 
powinien objadać biedaków. Wieczerzę trzeba było dać, bądź co bądź, i jego na 
nią poprosić. 
Musiała więc dwa kotlety dorobić klucznica, kaszkę zostawując do sumiennego 
podziału 
pomiędzy konsumentów. Dla wikarego potrzeba też było cóś dać oprócz wody: 
musiała więc 
posłać po butelkę piwa. Wydatek był stosunkowo wielki. Sposępniała biedna 
Piotruska. Ona sama 
ograniczała się kawałkiem chleba, resztką, jeśli jaka została, i kawą drugi raz 
z fusów 
przyrządzoną, bez cukru. A od czegóż Pan Bóg stworzył kartofle, które, choć nie 
karmią, 
przynajmniej o głodzie zapomnieć dopomagają?
Gdy się to działo, naprzeciwko w pokoju żywa rozmowa zajmowała wszystkich. Dla 
panny 
Cecylii po sześciu leciech niebytności wszystko tu było nowym. Dowiadywała się o 
losach ludzi, z 
których wielu poszło spocząć na mogiłki, inni rozpierzchli się po świecie, a 
reszta zmieniła się w 
różny sposób. Mówiąc Cecylia przysłuchiwała się i przypatrywała braciom, i 
trochę się jej serce 
ściskało. Chłopcy byli serdeczni, znać dobrzy, kochający, ale straszne 
wietrzniki i latawce. 
Rozmowa ani razu nie podleciała wyżej, jak ptaszę z podciętymi skrzydłami; 
świergocząc, ledwie 
się unosiła nad ziemią. Przy tym, ile razy oko jej padło na ten straszny pokój 
babki, tak 
opuszczony, tak nędzny, rumieniła się i przyrzekała sobie, że potrafi wyprosić 
trochę czystości i 
porządku. Nikt tego tutaj nie znajdował dziwnym, co było w istocie przerażającym.
Z innego świata tu spadłszy, z sercem miłością dla swoich przejętym, u progu 
zaraz doznawała 
najprzykrzejszego z uczuć — litości dla tych, których czcić i kochać 
potrzebowała. Nikt by był 
jednak ani się mógł domyślić, ani dostrzec tych wrażeń, które świat inny nauczył 
młodą panienkę 
ukrywać na dnie duszy. Uśmiechała się do braci, przybiegała do babki… udawała 
szczęśliwą.
Wieczerzę zwykle, gdy ją dawano, przynoszono do pokoju starościny; stolik 
większy przed 
kanapą służył do niej. I tym razem sama Piotruska weszła z tacą i zastawą, nie 
chcąc się spuszczać 
na dziewczynę, która mogła jakie niezgrabstwo popełnić. Wikary, zobaczywszy 
talerze, przeląkł 
się i porwał do ucieczki; ale starościna, której Piotruska cóś szepnęła 
mimochodem, zaczęła go 
prosić, aby został, Cecylia prośby swe dołączyła także, a chłopcy, u drzwi 
stanąwszy, oświadczyli, 
że choćby przyszło siły użyć, księdza Kulebiaki nie puszczą.
— A, rycerze wy moi — rozśmiał się, rozprostowując swą olbrzymią postawę, wikary 
— was 
czterech bym jeszcze takich zmiótł jak nic… Chrząszcze jesteście.
Panna Cecylia spojrzała z ukosa na stół już nakryty i pobladła. Przez sześć lat 
nigdzie nic 
podobnego nie widziała. Była to najsmutniejsza w świecie, bo z resztek dostatku 
złożona zastawa. 
Talerze, szkło, karafka owa… czyniły na niej wrażenie bolesne. Na łzy się jej 
zbierało… Były to 
rzeczy drobne na pozór, nic nie znaczące, a przecież dowodzące jakiegoś 
rozprzężenia, jakiejś 
rezygnacji, która już żadnego nie widziała ratunku…
Wikary dojrzał butelki z piwem, domyślił się, że była na jego intencją 
przyniesiona, wziął na 
stronę Piotruską i dał jej za to burę. Ten epizod także nie uszedł oka przybyłej.
Wyjąwszy to, że kotlety były przysmalone, wieczerza czyniła honor poczciwej 
Piotruskiej — a 
chłopcy zmietli ją do ostatniej kruszynki, podsitniemu nawet chlebowi nie 
przebaczywszy. Apetyt 
ich młodzieńczy świadczył o zdrowiu doskonałym. Piotruska czasem znajdowała go 
nienaturalnym.
W czasie wieczerzy w drugim końcu salki starościna, pozostawszy w fotelu swoim 
wsparta na 
ręku, przypatrywała się Cecylii. Musiało ją uderzyć, jak się to zjawisko wśród 
tego otoczenia 
wydawało dziwnym, obcym, niby spadłym z wysokości… Pomyślała może: — Jak ona tu 
wyżyje z 
nami? — i otarła łzę, której nikt nie zobaczył.
Zaraz potem ks. wikary, w wyśmienitym humorze, wstał, aby wracać na plebanią, bo 
i tak się 
już był zabawił zbyt długo. Babci czas było do snu i pacierzy; Cesię też, która 
w drodze nie bardzo 
miała czas spocząć, chciano odprowadzić do jej pokoju. Chłopcy potem, 
przeprowadzając 
wikarego, wylecieli jeszcze używać wieczoru na wolnym powietrzu.
Gdy panna Cecylia znalazła się samą, padła zrazu na pół omdlała na kanapkę. 
Długi wysiłek 
znużył ją niezmiernie, wstrzymywane łzy pociekły… zasłoniła oczy i siedziała tak 
w rodzaju 
osłupienia, aż otwierające się drzwi i wnijście starej sługi, wziętej z Warszawy, 
przebudziło ją z 
tego stanu.
Ta kobieta, polecona jej jako wierna i uczciwa, już w podróży okazała się za 
starą do zniesienia 
niewygód i zbyt nawykłą do miejskiego życia. Miała serce najlepsze, ale lata i 
nałóg do pobytu w 
jednym miejscu wszelką zmianę czyniły dla niej nieznośną. Można sobie wyobrazić, 
jakie 
wrażenie zrobił na niej Zawiechów. Weszła przestraszona do pokoju panny Cecylii 
z 
najmocniejszym postanowieniem podziękowania jej za służbę, bądź co bądź.
Ledwie otwarła usta, dziewczę, pamiętając, że obok znajdowała się sypialnia 
starościny, 
dawszy jej znak, aby mówiła po cichu, wyprowadziła ją do alkowy.
Zaczęła od pocałowania ręki panienki, do której się już była przywiązała, i 
odezwała się głosem 
drżącym:
— Pannusiu moja droga… czy panienka tu myśli zostać?
— Tak jest, moja Szymonowa. Stara załamała ręce;
— Na miłość Bożą! — odezwała się — to chyba nie może być, panienka tu nie 
wyżyje… 
Uciekajmy stąd!
— Dlaczego? cóż to jest? — spytała Cecylia, udając, że jej nie rozumie.
— Dlaczego? — powtórzyła Szymonowa — ale ja nie wiem, jak tu ludzie żyć mogą… 
Panna tu 
nie wytrzyma, zamęczy się. Ja stara, a ja bym tu nie wybyła tygodnia… Tu nie ma 
co jeść, tu 
ostatnia nędza! Ja byłam naprzeciwko i odeszłam głodna, bobym tego nie 
przełknęła, co mi dali; 
wolałabym suchy chleb… A brud… a opuszczenie!…
Cecylia nie przerywała jej wcale.
— Moja pani Szymonowa — rzekła — zmuszać cię do pozostania tutaj nie mogę i nie 
chcę; ale 
ja muszę, powinnam podzielić los mojej rodziny, a może osłodzić trochę ostatnie 
dni starej babki. 
Ja się nie zlęknę nie— , dostatku, a może Bóg da, zaradzimy temu powoli.
— Ale gdzie tam, co się tu łudzić — przerwała stara — ja już z ludźmi gadałam, 
mnie już 
rozpowiadali o wszystkim, boć z tego tajemnicy nie czynią. Pannusiu, my tu chyba 
umierać 
przyjechali — dodała staruszka.
— Choćby mi i umrzeć przyszło — spokojnie odparła panna Cecylia — cofnąć się nie 
mogę od 
obowiązku. Ale uspokój się, kochana pani Szymonowa, do jutra jakoś przetrwasz, a 
jutro ja powrót 
ci obmyślę.
Kobieta się rozpłakała.
— Juściż człowiek ratować się musi — rzekła — ale Bóg widzi, gdybym wiedziała, 
że panience 
się przydam na co, już bym została i pomęczyć się gotowa… Ale co ja poradzę?… 
Sama z głodu 
umrę i tyle… A panienki mi żal.
— Dziękuję ci, kochana Szymonowa; ale proszę, nie ubolewaj tak nad losem moim. 
Jestem 
młoda, mam siły i nie lękam się wcale. Dziękuję ci, dziękuję — powtórzyła po 
kilka razy. — A 
teraz połóż się spać… ja już sama się rozbiorę i w czym mi potrzeba, posłużę.
Po kilku jeszcze przemówieniach podobnych, z któ— rymi panna Cecylia bardzo się 
jej 
rozwodzić nie dała, Szymonowa wyszła, a dziewczę, pozostawszy samo, odetchnęło. 
Tysiące 
myśli przelatywało jej przez głowę; wzburzona, zaniepokojona, spać się kłaść 
jeszcze ani myślała, 
ani mogła. Świecę wstawiwszy do alkowy, otworzyła okno na ogród i zadumała się 
głęboko.
W zielonych gąszczach panowała cisza… ponad nimi niebo wypogodzone iskrzyło się 
gwiazdami, zapach liści młodych rozchodził się w powietrzu. Z dala od miasteczka 
słychać było 
czasami jakiś szum, który, po chwili rozsypywał się wśród powszechnego milczenia. 
Cecylia 
samej siebie i tego, co ją otaczało, chciała spytać o rozwiązanie życia zagadki… 
ale w myślach jej 
plątało się dziwnie, łzy się cisnęły do oczu, choć czuła, że one słabości były 
oznaką. Lecz 
najsilniejsza, najenergiczniejsza istota nie maż tych momentów znękania i 
niepewności a 
omdlenia?… Taką się czuła i ona. Zaledwie uspokoiwszy się po scenie na poczcie, 
doznała teraz 
nowego wrażenia, które padło na nią po przybyciu do rodziny. Pamiętała i 
wiedziała, co ją tu 
czekało; przecież rzeczywistość przeszła oczekiwanie: stawała tak groźną, tak 
niepokonanie 
straszną, że się pytała siebie panna Cecylia, czy znajdzie siły, by jej podołać. 
Z kolei ta moralnie 
sparaliżowana i obezwładniona babka, ci roztrzepani braciszkowie, ten byt 
rozpaczliwy, przed 
którym żadnej nie było nadziei, na myśl się nastręczały.
Hrabia, którego odtrąciła, którego miłość była obrażającą, stawił się jej na 
oczy jako 
wspomnienie, jako ratunek. Mogła poświęcić siebie, aby ocalić swoich.
Na sarnę jednak myśl tę, wzdrygnąwszy się, odskoczyła od okna… Nigdy! zawołała 
sama do 
siebie. Kocham ich, ale czci mojej, nie oddam nawet dla ocalenia rodziny. Bóg 
dobry… 
znajdziemy inne środki.
Ręce złożywszy, głowę na nich oparła i modliła się czy myślała długo… Na niebie 
brzask 
wczesnego dnia wiosennego już się widzieć dawał, gdy przymknęła okno i 
rozebrawszy się 
prędko, rzuciła znużona na łóżko.
Kto by ją nazajutrz rano bardzo zobaczył, dobywającą sukienek z kufra, 
krzątającą się około 
ubrania, zajętą uporządkowaniem pokoju, spokojną, wypogodzoną, prawie wesołą, 
aniby się 
domyślił tej nocy we łzach, na pół bezsennej… Trochę nabrzmiałe i zarumienione 
powieki można 
było wziąć za skutek podróży, pyłu i znużenia. Szymonowa, rozespana, nierychło 
pomagać jej 
przyszła. Starościna u siebie mówiła pacierze, Piotruska zaś, która kręcąc się 
około okna, 
postrzegła, że panienka wstała, przyszła jej ofiarować kawę. Z pieniędzy Szmula 
zapas już był 
kupiony i cukier, choć nie rafinat, ale jakoś uchodzący.
Potrzebowała też stara klucznica na cztery oczy, póki by chłopcy nie powstawali, 
rozmówić się 
trochę z panienką, czego Cecylia wcale nie unikała. Szymonowa domyśliła się tego 
i wysunęła 
dyskretnie.
— Ja pójdę panience kawkę przyniosę — szepnęła Piotruska — i trzeba się nam 
rozmówić 
trochę, bo to tu, jak Boga mego kocham, zobaczy panienka, jest o czym gadać i co 
myśleć.
To powiedziawszy, wyszła po gotową już kawę i wróciła, niosąc ją z wielką 
uprzejmością i 
usłużnością, boć Cesia dla niej była jakby własne dziecię.
— Moja pannusiu — rzekła, zniżając się jej do ucha — niech mi tego Cesia — ot, 
będę mówiła 
po staremu — tu ją w rękę pocałowała — za złe nie bierze. Tak mi Boże dopomóż… 
nie w złej 
intencji ani w żadnej zelozji*… ale panience ta służąca warszawska niepotrzebna.
— Ona odjeżdża — odezwała się Cesia. Piotruska westchnęła.
— Ono by to było nic, stara by się może tam na co i przydała… ale to, proszę 
panienki, nie 
ujmując nikomu, warszawianka… to to do zbytków przywykło, dwa razy kawę zechce 
pić, a bez 
mięsa nie wyżyje, a u nas o to trudno. Pan marszałek, z którego my łaski żyliśmy, 
oto już zupełnie 
o nas zapomniał. Rozstawiła ręce, zbliżyła się do jej ucha i szepnęła:
— Musiałam u Szmula pożyczyć.
— Na to poradzimy, moja Marianno kochana — odezwała się panna Cecylia.
— Ano, nim słońce wejdzie, rosa oczy wyje… Tę starą niech panienka odprawi, bo 
obje nas z 
kretesem, a potem jeszcze ogada, że to, że owo, że tu taka nędza. Co prawda, to 
prawda, dostatku 
nie ma; ale się do tego nawykło, a żeby choć marszałek, rodzony starościny 
siostrzeniec, był 
regularny, to szczerze powiadam, przy krowie, która się w ogrodzie wypasie, przy 
warzywie 
swoim, jeszcze by to się wlokło. Cała bieda, że marszałek nie płaci, że kredytem 
żyjemy już pół 
roku.
Zaczęto pukać mocno do drzwi i klucznica odskoczyła od panny Cecylii, a Henryk i 
Julek 
wbiegli do pokoju chichocząc. Młodszy na dzień dobry przynosił siostrze bukiet.
— Babcia jeszcze pacierze mówi — rzekła Cesia — pójdźmy do ogrodu… Jam ciekawa 
go 
obejrzeć, i wasze mieszkanie, i cały nasz pałac, i wszystko, wszystko. Muszę 
sobie nieco 
odświeżyć wspomnienia.
Panna Cecylia na rano była ubraną bardzo skromnie, ale wytwornie, w sukienką z 
niebielonego 
płótna, z ozdobami białymi, a miała do niej stosowne wszystko, począwszy od 
trzewiczków, do 
parasolika. Chłopcy, nawykli do jaskrawych tualet miejskich, poznali w tym 
elegancją, którą dotąd 
tylko przeczuwać mogli, bo jej nigdy nie widzieli. Cesia wydawała im się jakąś 
księżniczką 
incognito. Porozrzucane jej toaletowe przybory, na które rzucili okiem, także 
zdały im się bardzo 
zbytkowne.
— Ty, moja Cesiu — rzekł Julek — jesteś, jak widać ze wszystkiego, strasznie 
wielka pani, a 
my biedacy… Jak ty tu z nami wyżyjesz?… Co to koło ciebie za wytworność!
Uśmiechnęła się Cesia.
— Byłam do niej zmuszoną — odezwała się — będąc w domu pańskim, gdzie inaczej 
pokazać 
się nie było podobna, bo stanowiło to warunek prawie. Ale bądźcie spokojni, ja 
do tych rzeczy, 
choć przyznaję się, że je lubię, nie przywiązuję zbyt wielkiej wartości; nawyknę 
do wszystkiego, 
otrząsnę się z moich grzesznych nałogów.
W pamięci Cesi pozostał pałac ten, ogród, jakoś zupełnie innym. Dziwiła się 
wrażeniu, jakie 
czynił na niej. Wyobraźnia pomalowała i ozłociła ruiny, rzeczywistość je do 
ziemi przygniotła i 
pleśnią okryła. Wszystko to było dziwnie zdrobniałe, znędzniałe, smutne. Tylko 
drzewa owe stare 
wywołały z jej piersi okrzyk radości i panna Cecylia, jak przyjaciółkę dawno nie 
widzianą, poszła 
uściskać lipę, pod którą uczyła się abecadła. Staruszce nie przybyła ani jedna 
zmarszczka na 
korze… a ludzie…
Przebiegli tak cały ogród, a nawet sad, warzywne grządki, ruiną cieplarni i 
dziką promenadę. 
Chłopcy, oswojeni, patrzyli na to obojętnie, ale siostra chciała zajrzeć w każdy 
kątek i zajmowała 
się wszystkim, niezmiernie okazując się ożywioną, a nawet wesołą. Narwała 
kwiatków, które, jak 
dawniej, uparcie wydobywały się z zielska, co je głuszyło, i po dosyć długiej 
przechadzce wrócili 
przez dziedziniec do pałacu.
— Teraz moim panom należy się od siostry wizyta — odezwała się Cesia. — Proszę 
mnie 
poprowadzić na górę.
Julek się zmieszał.
— Jeszcześmy się bo nie urządzili na przyjęcie takiego gościa — rzekł 
zakłopotany — u nas 
strasznie… nieporządnie.
— Chcę właśnie widzieć to w stanie natury, tak jak bywa co dzień — odezwała się 
Cesia — i nie 
odstępuję od tego; siostra, mam swoje prawa — kobieta, żądam posłuszeństwa moim 
rozkazom… 
Ruszajmy na górę!
Julkowi widocznie bardzo było markotno, ale sprzeciwiać się nie mógł.
W milczeniu wbiegła panna Cecylia na schody i do salki, która przedzielała 
mieszkania braci. 
Zaczęła się śmiać od progu.
— Prawda, salon do graciarni podobny i strasznie kawalerski! — odezwała się.
Jak na złość wsunęła się najprzód do pokoju Julka., Rzuciła okiem dokoła.
— W istocie, odwiedziny swoje odłożyć muszę do szczęśliwszej chwili — dodała — 
apartament nie jest w porządku.
U Henryka było trochę czyściej, tu więc usiedli i odpoczęli.
— No i cóż mówisz o Zawiechowie? — zapytał Julek.
— Że go tak kocham jak dawniej, a może i trochę więcej — zawołała panna Cecylia. 
— Bardzo 
opuszczony… bardzo biedny… ale to kolebka nasza, a ja nie rozpaczam, że może 
kiedyś do 
dawnego powróci blasku.
Henryk westchnął, a Julek, schyliwszy się i wskazując brata, począł na ucho 
szeptać siostrze.
— Byłby na to bardzo łatwy sposób… wydam Henrysia z sekretu, bo my dla siebie 
sekretów 
mieć nie powinniśmy. Pamiętasz ty Hanusię Sławczyńską?
— Trochę, ale…
— Henryś się w niej pokochał, a może i ona…
Henryk się zarumienił mocno, twarz mu się zmarszczyła boleśnie.
— Dajże pokój — mruknął — co pleciesz?
— Plotę? ja prawdę mówię — kończył Julek — jak babcię kocham. Ale ten głupi 
stary chce ją 
wydać koniecznie za bałwana, który Henryczkowej pięty nie wart. Matka i panna 
płaczą… A 
gdyby tak Henryś pannę wykradł?
Cecylia zerwała się z krzesła.
— Julku — rzekła — żart to pewnie, ale niemiły. Pamiętajcie, że żaden Horyszko 
nigdy nic nie 
kradł, a tym bardziej dziecięcia rodzicom. To raz… a potem, mój drogi, majątek 
żony dla 
mężczyzny jest nie bogactwem, ale upokorzeniem.
Julek pobladł i zmieszał się.
— Ale, proszęż ja ciebie, moja Cesiu — wyjąknął — cóż nam pozostało, jeśli nie 
ożenienie, na 
które my obaj rachować musiemy? Przyznam ci się, że ja nie jestem znowu taki 
rygorysta… ja 
muszę się ożenić z majątkiem, inaczej… cóż będę robił?
Popatrzyła nań siostra długo, aż mu na twarz wypłynął rumieniec, powoli zbliżyła 
się do niego i 
z rozrzewnieniem pocałowała go w czoło.
— Braciszku drogi — rzekła — później kiedyś pomówimy o tym; ale cię proszę 
tymczasem, 
jeśli mi wielkiej, wielkiej nie chcesz uczynić przykrości, nie powtarzaj już 
tego… to bardzo 
smutne!
I zwróciła się do Henryka, który stał oparty o krzesło, z głową zwieszoną.
— Czyż doprawdy mógłbyś się zająć Hanną? — zapytała.
Henryk ręką tylko machnął, a Julek dłoń położył na piersiach i potwierdził.
— Choćby ci się zaparł, nie wierz; kocha się… szaleje…
Przysunął się jej do ucha.
— Taki śmieszny, że wieczorami konie zajeżdża, het, aż pod Błotków, żeby nie 
pannę, ale choć 
kominy dworu z daleka ujrzeć i westchnąć do nich.
Julek się począł śmiać; wejrzenie na Henryka, wielce zmieszanego i trochę 
gniewnego, mogło 
dać pannie Cecylii do myślenia, że Julek miał słuszność.
Ażeby tę przykrą rozmowę przerwać, Cesia zakręciła się do odwrotu.
— Trzeba iść do babci, powiedzieć jej dzień dobry — rzekła. — Pójdźmy!
Zastali staruszkę w fotelu przy kawie i na przybycie wnuczki ubraną w starą 
suknię czarną, 
która, choć połatana, pokaźniej wyglądała od szlafroka. Na głowie miała też 
czepek świeży. Twarz 
zwykle jakby zdrętwiała, była nieco ożywioną i uśmieszek smutny błąkał się po 
jej ustach.
Wiadomość o przybyciu panny Cecylii zaraz z poczty rozeszła się po całym 
miasteczku. Była to 
na parafii ważna nowina. Z tego powodu można się było natrętów i odwiedzin 
spodziewać. Jakoż 
nadszedł zaraz stary Szmul, panienkę powitać. I on stanął zdziwiony jej 
nadzwyczajną pięknością, 
zmieszany prawie. W chwili, gdy bracia z siostrą nieco się oddalili od fotelu 
staruszki, podniosła 
oczy na Szmula i spytała po cichu:
— No, jakże ją znajdujesz?
— Ona jest piękna… aż strach! — zawołał Szmul… I zamilkłszy na chwilę, szepnął 
ciszej: — 
Ja nie wiem: albo to jest wielkie szczęście, albo to jest…
I nie dokończył. Staruszka potrząsła głową.
— To, czegoś ty nie dopowiedział, jam wczoraj, ujrzawszy ją, rzekła sobie w 
duszy. Dla 
ubogiego dziecka mojego ta piękność to prawie dar fatalny. Na co jej to?
I ręce załamała.
— Pan Bóg łaskaw — odezwał się Szmul. — Jego za wszystko chwalić trzeba. Pójdzie 
to na 
dobre i na błogosławieństwo; bo tam i dusza musi być taka piękna jak twarz.
Po Szmulu do południa jakoś nikogo nie było. Ci, co w pałacu nie bywali dawniej, 
nie śmieli 
teraz się zjawić, błądzili tylko pod rozmaitymi pozorami około dziedzińca i 
ogrodu.
Chłopcy, z godzinę jeszcze straciwszy na rozmowie, wysunęli się do swych koni i 
do 
miasteczka, a panna Cecylia do swego pokoju, aby się w nim zagospodarować. 
Starościna włożyła 
okulary i zaczęła się modlić, a Piotruska — ta oś, na której obracało się tu 
życie codzienne, na 
której barkach spoczywało zadanie alimentacji całego dworu — walczyła w kuchni z 
zagadnieniem obiadowym, niełatwym do rozwiązania. Wprawdzie bulion i sztuka 
mięsa już z góry 
zostały obmyślone, ale wstyd jej było pierwszego dnia nie dać pieczystego, acz 
prejudykat* ten 
mógł być groźnym na przyszłość. Stara kura, która się nieść nie chciała i była 
Piotrusi 
niesympatyczną od dawna, padła ofiarą. Do mięsa były ćwikła i chrzan… więcej 
nikt na świecie 
nie mógł wymagać… Szparagi, które mogły były przyjęcie uświetnić, tegoż rana za 
trzy złote 
zostały sprzedane do miasteczka. Sumie tak znacznej, przy zwiększonych wydatkach 
domowych, 
oprzeć się nie miała siły Piotruska. Marszałek mógł nie nadesłać pieniędzy, 
Szmula nadużywać nie 
godziło się, bo to był ostatni ratunek… a co się tyczy panny Cecylii, choć ją 
mocno posądzała 
klucznica, iż ogromne z sobą musiała przywieźć pieniądze, nie wypadało ich od 
niej żądać tak 
obcesowo na samym wstępie.
Piotrusia układała sobie w poufałej rozmowie dać jej uczuć dobitnie potrzebę tej 
ofiary.
— Zresztą, to poczciwe dziecko — mówiła do siebie. — Panna najświętsza ją 
natchnie. Ona to 
i sama zrozumie… a jeśli ma, to i nie pożałuje… Eh, jakoś to będzie! Ale, co 
prawda, chłopcy tak 
jedzą, że ani nastarczyć, Z mięsa tylko kości, a z chleba ledwie kruszynki… Nie 
wiem nawet, czy 
to zdrowo…
I stara klucznica w głębokich zatonęła dumaniach.
V
Następowała niedziela. Starościna, która się nigdzie nie ukazywała, w święta i 
na wielkie 
nabożeństwa bywała jednak zawsze w kościele. Prowadzili ją chłopcy, a jeżeli 
tych w domu nie 
było, co się bardzo często trafiało, szła z nią, okryta ogromną chustą, 
Piotruska. Staruszka 
potrzebowała kogoś, na kim by się oprzeć mogła, a prócz tego, ponieważ szła 
zgięta i z głową 
spuszczoną, trzeba ją było strzec od jakiego wypadku w lipowej ulicy, wiodącej 
do kościoła, która 
w święta i niedziele bywała dosyć ludną.
Na te dnie starościna miała strój czarny, stary, kapelusz osłaniający twarz, z 
czarną, gęstą 
zasłoną, suknię jedwabną i ogromny szal dziurawy, połatany, ale prawdziwy 
wschodni. Czasem 
wybierała się na wotywę, ale częściej, dla posłyszenia żywego słowa Bożego, na 
sumę, gdy 
właśnie natłok był największy. Zjeżdżało z sąsiedztwa osób mnóstwo, ławki bywały 
zajęte, 
honoratiores*, ci cisnęli się do najpierwszych; ale kanonik, wikary i służba 
kościelna strzegli, aby 
po staremu starościna w pierwszej ławce miejsce swe miała zawsze. Najczęściej po 
odśpiewaniu 
pieśni, po Święty Boże, staruszka wysuwała się z kościoła, nikogo nie widząc i 
nie zaczepiana 
przez nikogo. Niekiedy któś w kruchcie ją pozdrowił, przemówił słów kilka, na co 
tylko zwykła 
była ukłonem odpowiadać.
Z rana już pannie Cecylii zapowiedziała Piotruska, że towarzyszyć pewnie będzie 
starościnie, a 
Julek wpadł namawiając ją, aby się jak najpiękniej ubrała i pokazała zdziwionym 
parafianom w 
całym blasku.
— Ale, mój Julku — odezwała się Cecylia — ja właśnie rada bym, aby mnie jak 
najmniej 
widziano… dajże mi pokój!
— A, to darmo — rozśmiał się Julek — już tak po miasteczku o tobie roztrąbili, 
że i tacy, co na 
mszę nie chodzą często, dziś pewnie przyjdą, bo okrutnie ciekawi. Ksiądz wikary 
i Szmul 
rozgadali już, że takiej piękności jak świat światem nie widziano tutaj.
Panna Cecylia mocno się zafrasowała. W istocie, być wystawioną na ciekawe 
wejrzenia tłumu 
przyjemnym być nie może. Chciała tego dnia w domu pozostać, ale babka 
zaprotestowała. Któż 
wie? może się tą promieniejącą wnuczką pochwalić chciała. Nie było sposobu 
uniknienia 
ekshibicji. Panna Cecylia ubrała się, jak tylko mogła najskromniej, prawie po 
podróżnemu, bo 
znane ubóstwo starościny czyniło to obowiązkowym. Wprawdzie to, co miała, winna 
była pracy 
własnej, ale teraz, gdy widziała stan Zawiechowa z bliska, niemal się wstydziła 
wytwornych 
strojów swoich.
Zakwefiona gęstym woalem niebieskim, w szarej sukience, podała panna Cecylia 
rękę 
staruszce; chłopcy szli za nimi. Dzień był piękny, ulica przepełniona, a przed 
kościołem stało 
mnóstwo osób. Ci jednak, co się tu spodziewali zobaczyć piękną pannę, omylili 
się mocno. Mogli 
tylko podziwiać zręczną jej kibić i przekonać się, że strojów nie lubiła.
Weszły do kościoła z babką i naturalnie zajęły miejsce w pierwszej ławce. 
Młodzież wybrała się 
cała pod ambonę i ołtarz świętego Antoniego, aby pochwycić choć wejrzenie 
przybyłej… 
Niepłonnie spodziewano się, iż zasłonka spadnie, gdy się na książce modlić 
zacznie. Tak się też 
stało. Niedowiarkowie, starzy i młodzi, przekonali się, że ani Szmul, ani ks. 
wikary nic a nic nie 
przesadzili, że panna naprawdę cudownie była piękną. Nie była to jednak piękność 
mogąca tu 
uczynić wrażenie, strzelająca oczyma, wyzywająca hołdy, panosząca się sobą; cóś 
surowego i 
odstręczającego niemal miała w sobie. Mimo skromność stroju, dostrzeżono, że 
miała nader 
wytworne drobne fraszki przy sobie, parasolik w kość słoniową oprawny, książkę 
do nabożeństwa 
w aksamitnych okładkach itp. Obecni w kościele z powodu ciekawości oglądania 
panny Cecylii 
nagrzeszyli dnia tego nie nazbyt uważnym nabożeństwem.
Gdy panie miały wychodzić, na drodze stanęły całe szeregi, a ten i ów zamierzał 
zatrzymać 
nawet starościnę, aby mieć powód zbliżenia się do ślicznej panny. Wszyscy się 
jednak zawiedli w 
tej rachubie, bo po nabożeństwie wypadła tego dnia procesja po kościele, a panna 
Cecylia, dla 
uniknienia natłoku, zaproponowała babce wysunięcie się przez zakrystią. Znikły 
więc prawie nie 
postrzeżone i mogły spokojnie boczną furtką wyjść na ulicę. Chłopcy im tylko nie 
towarzyszyli, 
znalazłszy dużo dobrych znajomych i wesołą rozmowę na cmentarzu najprzód, a 
potem w 
restauracji, gdzie jeszcze zaciągnąć się dali aż do obiadu.
Wszyscy w mieście zgodni byli w uwielbieniu piękności wnuczki starościny. 
Niektórzy 
utrzymywali, iż nigdy w świecie spodziewać się nie było można, żeby tak cudownie 
rozkwitła. 
Młodzież wszakże ze smutkiem poczuła od razu, że przystęp do tej piękności 
będzie nadzwyczaj 
trudny i tysiąc razy ceremonialniejszy niż do innych panien w sąsiedztwie, nawet 
do bogatej 
jedynaczki, panny Hanny Sławczyńskiej.
Państwo Sławczyńscy oboje z nią razem byli i siedzieli naprzeciw w pierwszej 
ławie. Ciekawa 
pani i panna Hanna byłyby się pod pozorem dawnych stosunków zbliżyły pewnie do 
starościny i 
Cecylii, lecz Sławczyński, tyran domowy, przewidziawszy to, formalnie zabronił, 
ażeby nie 
ośmielać Henryka i nie dawać mu zręczności zbliżenia się do jego córki. Henryk 
więc z dala tylko 
wymieniał czule wejrzenia z panną Hanną, hożą, rumianą, czarnooką, z koralowymi 
usty dziewicą, 
spoglądającą śmiało na wszystkich i prowadzącą ten handel wejrzeniami nie tylko 
z rozkochanym 
Henrysiem, ale i z wielą innymi, słodkie ku niej zwracającymi oczy. Panna 
Cecylia z dala tylko 
przelotnie dojrzała Hanny, która się jej nie podobała. Cała ta rodzina 
Sławczyńskich, wyjąwszy 
skromnie ubranego, choć dumnie nadętego pana ojca, wyglądała na dorobkowiczów, 
tak się 
iskrzyła, błyszczała i błyszczeć chciała. Sama pani, słuszna, chuda, wysoka, z 
długą szyją, 
wyprostowana, nosiła wypisane na czole, że była de domo* Motowidłowska, co miało 
znaczyć 
wiele, a w istocie… nie wiadomo co znaczyło. Córka obiecywała być do niej kiedyś 
podobną, ale 
była nierównie piękniejszą i zalotny uśmieszek ciągle wykrzywiał jej usta.
Henryś, choć został w kościele do końca i wychodził z niego razem ze 
Sławczyńskimi, z daleka 
im się tylko ukłonił i pomimo czule wabiących go oczu panny, obawiając się ojca, 
który był 
impertynent, na uboczu pozostał. Nim Sławczyńscy do powozu siedli, jeszcze kilka 
wejrzeń 
utkwiło w jego piersi młodzieńczej, a gdy landara znikła, Henryś z westchnieniem 
pociągnął z 
innymi do restauracji. Wszyscy znajomi widzieli, jak na niego panna spoglądała; 
po sąsiedztwie 
chodziła wieść, że się ona w nim kocha… prześladowano go nią, a Henryk milczał. 
Wiadomo było 
bowiem, że panna wychodziła z rozkazu ojca za Mazurowicza, majętnego młodego 
chłopca, 
wątpliwej procedencji, nieosobliwego, ba, nawet wcale zaniedbanego wychowania, 
ale pięknego i 
bardzo gospodarnego. Na to zdawało się, że już nie było ratunku, bo Sławczyński 
nie dawał sobą 
rządzić, chyba gdy się tego nie domyślał, iż nim kierowano, a miał to, jak 
powiadał, w zasadzie, że 
kobiety krótko trzymać potrzeba. W domu jednak różnie tam bywało i nawet 
zaręczyny już po raz 
trzeci odkładano.
Po mszy wszyscy mężczyźni potoczyli się do restauracji, ciągnąc z sobą młodych 
Horyszków. 
W drodze po cichu mówiono o pannie Cecylii, a głośno o pannie Hannie i o 
wszystkich 
przeróżnych, nawet perkalikowych i siermiężnych pięknościach, które widziano w 
kościele. W 
restauracji już zastano osób kilka, między innymi sławnego kapitana Puparta, 
który nigdy do 
kościoła nie chodził i z tego zdawał się szukać sławy.
Oryginalna to była figura. Jak nazwisko świadczy, chlubił się, iż był synowcem 
generała 
Puparta, który walczył pod księciem Józefem. Pupart, także niegdyś wojskowy, 
służył w armii 
rzeczypospolitej francuskiej, potem pod Napoleonem i mógł mieć lat… może z 
osiemdziesiąt, ale 
o latach swych nie mówił nigdy. Dosyć słusznego wzrostu, wyprostowany, sztywny, 
z gębą, która 
po stracie zębów zapadła mu tak, iż broda zbliżyła mu się do nosa niebezpiecznie, 
z fajeczką w 
ustach prawie zawsze, w butach ze sztylpami i popielatym fraku, łysy jak kolano, 
kapitan Pupart 
był ulubieńcem młodzieży i mimo wieku grał jeszcze rolę młodego. Chlubił się tym, 
iż w nic nie 
wierzył, a o ludziach miał też jak najgorsze wyobrażenie i czynności ich 
wszelkie zwykł był 
tłumaczyć cynicznie egoizmem.
W istocie jednak gębę miał tylko brzydką i głowę pobałamuconą, ale serce wcale 
niezłe. Pupart 
niedaleko od Zawiechowa posiadał mały folwarczek, w którym mieszkała stara jego 
żona i 
zamężna siostrzenica. Nie miał już czym zajmować się w domu, bo go mąż 
siostrzenicy wyręczał; 
siedział więc zwykle w miasteczku, pił poncz w restauracji, grał w bilard i 
młodzież uczył swych 
teorii, przedrwiwając tych, co inaczej wierzyli i mówili. Czasami, pod dobry 
humor, opowiadał z 
wojen epizody i bitwy, w których mnogie odniósł rany. Pamięć miał nadzwyczajną. 
Nigdy się nie 
trafiło, by mu ona figla wyrządziła i dała go pochwycić na kłamstwie.
Gdy weszli Henryś z Julkiem, do których obu kapitan miał słabość, kij bilardowy 
przyłożywszy 
do ramienia, powitał ich serdecznie.
— No — powinszować, podobnoście się siostry doczekali — zawołał — a mówią, że 
piękna 
bardzo. Ho! ho! zaraz się stare pałacysko w Zawiechowie ożywi.
Chłopcy, przez uczucie poszanowania dla siostry jakoś niemile tym dotknięci, nic 
nie 
odpowiedzieli. Kapitan zaraz to zmiarkował i przerwał.
— A pan Henryk — rzekł — jak z krzyża zdjęty, jak delinkwent! Tu mu spod nosa 
pannę biorą! 
Cha! cha! cha!
— Jeszcze na dwoje babka wróży! — wtrącił Machczeńko. — Nie dałbym ja trzech 
groszy za 
to, czy się Mazurowicz ożeni.
— Ja tam nie wiem — wtrącił trzeci — kto się z nią ożeni, ale przez całe 
nabożeństwo oka nie 
spuściła z pana Henryka, a on w nią patrzył jak w tęczę, na to przysiąc mogę.
— Do tysiąca kartaczów — zawołał Pupart — to szczęśliwy człek! Panna go kocha, a 
inny się z 
nią żeni. A toć najsłodsza czeka waćpana przyszłość, bez najmniejszego kłopotu… 
I waćpan 
stękasz, chudniesz, martwisz się? Podziękuj przeznaczeniu!
Wszyscy śmiać się poczęli, a Henryk się zarumienił.
— Zaprzyjaźnij się z Mazurowiczem; o ile wiem, poczciwy, ale bałwan… Panna go za 
nos 
będzie prowadziła: zostaniesz przyjacielem domu. Najsłodsza w świecie 
perspektywa! Cha! cha! 
cha!
Wtórowano kapitanowi, a chłopcy się jakoś zakłopotali.
— Panna piękna, majętna, nie przeczę, i bardzo w główce ma dobrze, ale dziękuj 
asindziej panu 
Bogu, że się z nią nie żenisz. Oczyma strzela okrutnie i polowanie to lubi…
Znowu śmiechy słyszeć się dały. Henryk za rękę pochwycił starego kapitana i 
rzekł na serio po 
cichu:
— Daj pan pokój, czynisz mi przykrość. Pupart patrzył mu w oczy.
— Chcesz? to zamilknę… ale wierzaj mi, panie Henryku, intencji w tym złej nie 
było… 
kurować cię chciałem.
Rozmowa zbiegła na inny przedmiot. Henryk i Julian doznali tu dziś dziwnego 
wrażenia. 
Dawniej wśród towarzystwa, jakie się tu zwykle zbierało, czuli się jak w domu; 
żarty, dosyć tłuste, 
bawiły ich, ton gburowaty nie raził. Teraz, po dwóch dniach przebytych przy 
siostrze, restauracja 
ze swą ludnością męską wydała im się nieznośną i przykro ich podrażniły żarty 
cyniczne, obejście 
się i mowa młodzieży.
Julek szepnął na ucho bratu, aby wyjść. Jakoż, zakręciwszy się ledwie, powrócili 
wprędce do 
pałacu.
Starościna już siedziała w swym fotelu i spoglądała na Cesię, jakby zdziwiona 
jej zbyt 
skromnym ubraniem, które trochę może na dzień świąteczny do kościoła za złe jej 
miała. Wolałaby 
była, aby wystąpiła świetniej. Tak samo jak chłopcom z ostatniego grosza starała 
się sprawiać 
dosyć, jak na wieś, wytworne ubrania, aby nimi istotny niedostatek przysłonić… 
tak i wnuczkę 
chciałaby była widzieć strojniejszą. Marzyła dla nich o losach cudownych… o tym, 
że i ludzie na 
nich poznać się powinni. Była najpewniejszą świetnego dla Cecylki mariażu… 
trochę nawet, 
patrząc na nią, odżyła. Cecylia mimo staranie o to, by się pokazać wesołą, 
posępną była i smutną. 
Chwilami zamyślała się dziwnie i nie słyszała, co do niej mówiono. Cierpiała 
widocznie, ale 
walczyła z uczuciem wewnętrznym, uśmiechając się do babki i braci.
Obiad niedzielny Piotrusi nie bardzo był wytworny. Psuła jej humor obecność owej 
Szymonowej, której jeszcze odprawić nie było czasu. Dwie te niewiasty czuły 
jakiś wstręt ku 
sobie. Po obiedzie chłopcy się wyrwali w sąsiedztwo, Cecylia poszła się przejść 
pod lipy. 
Tymczasem nadszedł ks. Kulebiaka i zobaczywszy ją, furtką boczną wsunął się do 
ogrodu. Cecylia 
powitała go bardzo wdzięcznie. Był to prawdziwy przyjaciel ich domu.
— Jakżem ja szczęśliwa — odezwała się — że tu ojca dobrodzieja spotykam. Właśnie 
pragnęłam sam na sam z nim rozmowy, bo przy babuni nie wszystko mówić wypada, 
ażeby jej nie 
martwić.
— O cóż to idzie? — zapytał wikary, mierząc ją oczyma.
— Mój ojcze dobry — zawołała Cecylia, ręce łamiąc — co z nami będzie? powiedzcie 
mi, co z 
nami będzie? O mnie bynajmniej nie idzie, ja nie potrzebuję niczego, mogę 
zarobić na siebie, a 
przyszłości innej, jak ta, ani się spodziewam, ani pragnę. Babcia kochana dożyje 
dni swych w tym 
spokoju, do którego nawykła, ale bracia moi, bracia?
Ksiądz Kulebiaka uśmiechnął się z rezygnacją prawdziwego chrześcijanina, który 
więcej na 
Pana Boga niż na siły i starania ludzkie nawykł rachować.
— Panno Cecylio kochana — rzekł — mnie się widzi, że przy pomocy Bożej nie ma 
się tak 
dalece znowu czym kłopotać. Chłopaki zdrowe, niegłupie, jakie takie wychowanie 
jest, głowy 
otwarte, prezentują się dobrze, imię poczciwe, serca nie zepsute… Jakoś Bóg da. 
Wolałbym 
pewnie, żeby z tym ateuszem jawnym, Pupartem, nie przestawali, bo to jest 
gorszyciel 
młodzieży… i że go na cmentarzu katolickim nie dam pochować… no! chybabym nie 
żył. Niech 
za płotem gnije! na święconej ziemi leżeć niewart… Ale, wracając do rzeczy, 
czegóż to znowu 
pragnąć? Chłopcy znajdą sobie posażne panny…
Cecylia drgnęła.
— Mój Boże — zawołała — czyż koniecznie tym sposobem mają się dobić dostatku?
— Złego w tym nie ma nic — odpowiedział wikary — to po ludziach chodzi, tym się 
sposobem 
rodziny do dawnego blasku podnoszą.
— Ach! smutnyż to sposób! — odparła Cecylia. — Czyżby już innego jakiego znaleźć 
nie 
można?
Ksiądz wikary, który w prostocie ducha swego jakoś na żadną inną myśl nie 
trafiał, spojrzał 
zdumiony na Cecylią.
— No, a jakiż to sposób być może?
Panna zdawała się czekać, ażeby ksiądz jej go podyktował; ale on… milczał.
— Czymś by się zająć przecie mogli.
Ksiądz ruszył ramionami.
— Ale czymże? Szlachcic, a jeszcze takiego pięknego imienia, lada czego 
przedsiębrać nie 
wypada, no i nie wiem, czyby starościna się na to zgodziła. Pójść w służbę? — 
ona by się 
zagryzła… Wziąć dzierżawę? — nie ma z czego.
Panna Cecylia, po tym krótkim badaniu, przekonawszy się, iż wikary żadną jej nie 
wesprze 
radą, westchnęła i umilkła. Poszli razem do starościny. Ksiądz Kulebiaka, widząc 
ją posmutniałą i 
milczącą, w drodze począł po swojemu ją pocieszać.
— Pan Bóg łaskaw… co tam znowu zbytnie troski… jakoś to będzie… Żeby takim 
dzielnym 
chłopakom się nie poszczęściło na świecie, to być nie może. Modlimy się za was 
wszyscy, a 
poczciwej staruszki modlitwa więcej niż inne warta. Od czegóż Opatrzność Boża?… 
Zasmuci 
Bóg, to i pocieszy.
Takimi zwykłymi ogólnikami starał się zacny ks. wikary pocieszyć pannę Cecylią, 
ale one jakoś 
niewielkie na niej czyniły wrażenie. Wchodząc do salonu, spostrzegli starościnę 
w okularach nad 
listem, a Piotruskę przed nią w niedzielnej sukni w pasy, z założonymi rękami. 
Cecylia nie mogła 
się domyśleć, skąd był list, aż Piotruska jej na ucho szepnęła, trochę ją na bok 
odprowadziwszy.
— Nareszcie go sumienie ruszyło. List od marszałka. Ale co zawsze bywało, dwa 
razy do roku 
przysyła po tysiąc złotych, to teraz już zszedł na sto rubli i kawęczy, że mu 
ciężko.
Wspomnienie jałmużny tej rumieniec wywołało na twarz panny Cecylii; chciała się 
usunąć, gdy 
Piotruska, zatrzymując ją, szepnęła jeszcze:
— Oznajmia, że sam będzie w przyszłym tygodniu. — I mówiąc te słowa, złożyła 
ręce. — To 
dopiero plaga jego tu przyjmować, bo to gęba popsuta. Człowiek by rad ptasiego 
mleka mu dać, a 
dla niego nic nie ma dobrego. Co weźmie do ust, to się krzywi.
Starościna była ożywioną, jak zwykle, gdy ją spotkał jakiś dowód pamięci od 
rodziny lub 
obcych.
— Marszałek się nam obiecuje w odwiedziny — rzekła, zwracając się razem do 
Cecylii i do 
wikarego — trzeba obmyśleć, jak go przyjmiemy. To jedyny dobrodziej mój… to mój 
poczciwy, 
kochany Bolek.
I przycisnęła list do piersi.
— Biedny on — dodała. — Troje sierot mu żona zostawiła… a tu urząd… ludzie go 
kochają, raz 
w raz im służyć musi… zaufanie w nim mają… Ani gospodarstwa, ani własnych 
interesów, ani 
wychowania dzieci dopilnować nie może. Prawdziwa ofiara! I westchnęła.
— A ty, Cesiu — dodała — pamiętasz tego kuzyna?
— Ja, babciu, bardzo mało… nie widywałam go często.
— Ale mógł się w pamięć wrazić: piękny, dziwnie przyjemny mężczyzna, blondyn, 
słuszny, 
oczy niebieskie, uśmiech taki miły, a takie to dobre, poczciwe, złote serce…
Wtem staruszka obejrzała się i zapytała o Henryka, o chłopców, bo chciała, aby 
starszy dla 
marszałka swój pokój odstąpił i przygotował go zawczasu; ale jak zwykle, nikt 
nie umiał 
powiedzieć, co się stało z paniczami. Nawet Piotruska, która może lepiej od 
innych wiedziała, 
gdzie być mogli, wychowańców swoich zdradzać nie chciała.
— Będzie na to dość czasu — rzekła. — Nim marszałek nadjedzie, pokój się oczyści, 
a i to 
jeszcze kwestia, proszę pani starościny, czy u nas stać zechce… bo to do wygód 
nawykło, a tu tego 
nie znajdzie.
Poobiedni czas spłynął na rozmowie, dopóki wikary nie odszedł na nieszpór. 
Staruszka wzięła 
się do książki, Piotruska do gospodarstwa, a Cesia wymknęła się do swojego 
pokoiku.
Poznać go teraz było trudno po reformie, jakiej uległ pod żwawą dłonią panny 
Cecylii. Sama się 
ona nim zajęła i nadała mu tak świeżą i wdzięczną powierzchowność, że się 
wszyscy zachwycali. 
Dużo drobnych, ładnych gracików, podarków z domów, w których minione lata 
przebyła, 
przywiozła z sobą. Miała kilka dywaników, piękny przyrząd do pisania, dużo 
ładnie oprawnych 
książek. Wszystko to, ułożone z wdziękiem, zużytkowane zręcznie, nadało 
mieszkaniu inną 
zupeł— nie fizjognomią. Cesia potrzebowała zajęcia; umysł jej, równie jak ręce, 
czynny był 
zawsze. Może to był sposób zapomnienia trosk i odpędzenia wspomnień natrętnych.
Gdy starościna weszła i wykrzyknęła zdziwiona, że tak u niej ładnie, Cesia 
przyskoczyła, w ręce 
ją całując i prosząc babki, ażeby jej pozwoliła swój pokój trochę tylko 
uporządkować. Ale 
staruszka zaprotestowała najgoręcej.
— Proszęż cię, ani mi się waż!… To nie może być, ja do tego nawykłam, ja tego 
nie chcę! Niech 
ludzie widzą, do czego przyszli Horyszkowie.
Cesia zamilkła.
— Widzi kochana babunia — odezwała się po chwili — to i ja też swój pokój będę 
musiała 
skromniej umeblować, bo się nie godzi, abym lepiej mieszkała i używała wygód, 
gdy babcia ich 
nie ma.
— Zechciałaś! tyś młoda! — odparła starościna. I więcej już sobie o tym mówić 
nie dała. 
Henryk od siostry wiele się nauczył i u siebie też pokój przybrał po trosze. Co 
dziwniejsza, leniwy 
nawet Julek począł do szafy zgarniać porozrzucaną odzież i doszedł do tego, że 
pozwolił zamiatać 
parę razy na tydzień Andruszce.
Piotruska z niejaką obawą spoglądała na pannę Cecylią i nie powiemy, żeby 
zupełnie była z niej 
kontenta.
— Dobre dziecko — mówiła sama do siebie — ale to nawykło do wygódek, do 
pieszczot, do 
państwa i zdaje się jej, że to wszędzie tak można… Zamiatać a zamiatać, myć a 
szorować, żeby 
było czysto! zapewne! ale kto? jać przecie nie mogę, dziewka jedna nie starczy, 
drugiej nająć nie 
ma za co, a i wykarmić by trudno. Andruszka, choćby miał czas, czy ten wisus 
kogo posłucha? 
Powiedzieć mu, żeby co zrobił, to pryśnie zaraz, mówiąc, że niby ma co pilnego 
koło koni… a taka 
to prawda.
I wzdychała poczciwa Piotrusia, aby sobie panna Cecylia te fantazje wybiła z 
głowy.
Nad wieczorem tego dnia nadszedł Szmul. Ponieważ list od marszałka szedł pocztą 
i mógł być 
wszystkim wiadomy, zobaczywszy Żyda przez okno, klucznica go posądziła, iż 
śpieszył odebrać 
pożyczone pieniądze. Rada nierada, by sobie kredyt zapewnić na przyszłość, choć 
wzdychając, 
postanowiła się wypłacić. Lecz Szmul nie miał wcale długu na myśli. Poczciwy 
stary postarał się o 
jakąś lampkę do roboty, o którą go panna Cecylia prosiła, i sam ją, uwiniętą w 
chustkę, przyniósł 
do jej pokoju. Ucieszyła się nią bardzo Cesia, choć sprzęt to był nader skromny, 
bo przy świecach 
nie miała zwyczaju pracować. Szmul nie chciał zrazu wziąć zapłaty, ale go 
zmusiła panna Cecylia. 
Stał jeszcze w progu, mając ją pożegnać, gdy się zbliżyła do niego piękna panna.
— Niech się dobry pan Szmul ze mnie nie śmieje — rzekła — ja chcę go o cóś 
zapytać.
— No, co takiego?
— Ale proszęż się nie śmiać.
Szmul uśmiechnął się, ręcząc, że tego nie uczyni.
— Ja jestem bardzo ciekawa, mój panie Szmul — odezwała się Cesia — a pan jeden 
będziesz 
może mógł zaspokoić tę moją niedorzeczną ciekawość.
Zawahała się nieco.
— Proszę też pana Szmula, wszak mieliśmy tu jakieś grunta przytykające do ogrodu. 
Czy pan 
Szmul nie wie, ile to tego było, co jest i co się z tym dzieje?
Stary Izraelita zdziwionymi niezmiernie zmierzył ją oczyma, jakby uszom swym nie 
dowierzał.
— A na cóż to panience wiedzieć? — zapytał.
Panna Cecylia znowu się wstrzymała chwilę z odpowiedzią. Potarła czoło, ścisnęła 
ręce i 
zbierając się na odwagę, rzekła, przystępując do Szmula:
— Przez te lata, gdym nie była tu z wami, podróżowałam, widziałam, słuchałam i 
czytałam 
wiele. Gdzie indziej ludzie sobie jakoś radę dają i z bardzo małymi środkami. 
Nie śmiej się pan ze 
mnie… Tu biedna babka cierpieć tylko umie, sił nie ma, bracia moi nie myślą o 
niczym… może ja 
bym się na co przydać mogła.
Zatrzymała się chwilkę.
— Widziałam — ciągnęła dalej — w Holandii, w Belgii, w Niemczech mniejsze 
kawałki gruntu 
od naszego ogrodu, na których, uprawiając kwiaty, szkółki, drzewka, ludzie żyli 
i majątków się 
dorabiali. Tam oni musieli walczyć z licznymi współzawodnikami, a u nas wszystko 
odłogiem… 
Czemuż byśmy i my…
Żyd stał długo jak osłupiały, słowa nie mogąc wymówić; zaiskrzyły mu się oczy, 
podniósł 
czarną jarmułkę.
— Panno Cecylio — zawołał — ja bym waszej szaty kraj ucałował; to są złote słowa! 
Panna 
jesteś mądrzejsza jak oni tu wszyscy, panna masz siłę i rozum. Ale — uderzył się 
w piersi — ale to 
są rzeczy trudne. Mam prawdę gadać?
— O, tylko prawdę — przerwało dziewczę — tylko prawdę!
— No, to powiem; tego u nas zrobić nie można. A kto to zrobi? panna nie ogrodnik.
— Owszem, panie Szmul, umyślniem się z tym zamiarem uczyła ogrodnictwa trochę.
Znowu była chwila milczenia.
— No, to dobrze — dodał Żyd. — Ja już widzę, że pannie Bóg dał taki rozum, że 
ona 
wszystkiego może się nauczyć i zrobić, co zechce. Ale taka rzecz nie idzie bez 
kapitału. Tu 
znaczny kapitał jest potrzebny, a skąd go wziąć?
Zamilkł chwilę.
— Skąd jego wziąć — powtórzył zapalając się. — Wie panna co? — no, ja go dam!
Cecylia się uśmiechnęła.
— Niech ci Bóg, panie Szmul, dobre twe serce płaci; ale ja kapitału nie 
potrzebuję. Sześć lat 
pracowałam — dodała — byłam w domach, w których moję pracę oceniono; coś 
zebrałam i zdaje 
mi się, że to wystarczy.
Szmul złożył ręce i podniósł je do góry: wyrazów uwielbienia mu zabrakło.
— A zatem, szanowny mój doradco — dokończyła żywo Cecylia — najprzód, proszę 
pana o 
tajemnicę… po wtóre, o dokładną wiadomość, jakie i gdzie mamy grunta.
— Ja tego nie potrzebuję ani szukać, ani się dowiadywać — rzekł Szmul — to 
wszyscy wiedzą. 
Jest dwadzieścia morgów poza ogrodem, ziemia dobra… sześć morgów dzierżawi Kuźma 
Dymiuk… dwanaście Skorobohaty, a reszta leży odłogiem, to tam trawę dla krowy 
koszą, jak nocą 
szkodniki nie spasą. — Potrząsł głową. — A co, panienka myśli, sam ogród przecie 
ma więcej jak 
dwadzieścia morgów. Zamilkł.
— Dziękuję panu Szmulowi — odpowiedziała Cecylia. — Wszak dzierżawa tych 
mieszczan 
niedługa?
— Z roku na rok i kontraktów żadnych nie ma.
Cecylia umilkła… zamyśliła się. Szmul w osłupieniu stał jeszcze jakiś czas, cóś 
przemówił i 
zachwycony wyszedł. Był tak przejęty, ale tak zdziwiony razem, iż niedalej jak 
kilka kroków 
odszedłszy od pałacu, stanął w dziedzińcu, rozważając, co słyszał.
— Nie — rzekł do siebie — to nie może być!… To . młoda panienka… jej się po 
głowie nie 
wiedzieć co kręci. Ze popróbuje — dlaczego nie? ale jej zaraz ręce opadną. Gdzie 
ona ludzi 
znajdzie? Kto jej pomoże? Tylko śmiechu z siebie narobi.
Ze szczerej życzliwości chciał się zaraz zawrócić, przestrzec i odradzić, lecz 
wstrzymał się 
jeszcze i zadumany powlókł do domu…
Szarym mrokiem chłopców jeszcze nie było w domu. Cecylia poszła do starościny, 
która, jak 
zawsze, siedziała ze spuszczoną głową w fotelu, z myślami o przeszłości.
— Ja do babki mam prośbę — odezwała się.
— Cóż, moje dziecko, mów; ty potrzebujesz czegoś?
— Ja bardzo kwiatki lubię, babciu kochana — poczęło dziewczę. — Nasz ogród tak 
zdziczał… 
niech mi babcia ogród puści w dzierżawę.
Starościna, dla której śmiech był prawie niepodobieństwem, roześmiała się 
dziwnie i smutno.
— Ja ci go daruję — rzekła. — Tylko Piotruskiej warzywa nie tykaj, a zresztą rób, 
co chcesz.
— Pewno, babciu?
— Daruję ci go.
— Proszę mi pożyczyć tylko.
— Ach, jaka ty jesteś dziecinna. Ale jeśli cię to ma zabawić…
— O, bardzo! bardzo!
I Cesia przybiegła ją w rękę pocałować,
— Zostanę ogrodniczką. Nie mam tu co robić, a próżnować nie lubię.
— Ale rączki sobie zabrukasz… no, i żeby się znowu ludzie nie śmieli, proszę cię.
— A niech się śmieją, to i ja się z nich śmiać będę — dodała Cesia i raz jeszcze 
ucałowała w 
ręce staruszkę, która westchnęła głęboko.
Julek powrócił na wieczerzę, Henryka nie było jeszcze. Starościna, która się 
nieco ożywiła, 
poczęła przed nim opowiadać, że Cesia myśli gospodarować w ogrodzie i że sobie 
go od niej 
wzięła w dzierżawę. Julek, leniuch, jakich mało, myślał, że to żarty, i śmiał 
się; ale Piotrusia, która 
nakrywała do wieczerzy, zasłyszała cóś z rozmowy, po głosie panny Cecylii 
poznała, że ta rzecz 
może być serio, i wyszła nader strwożona, mrucząc sama do siebie:
— To dopiero!.., jak ona mi tu zacznie mój ogród do góry nogami przewracać i 
kwiatki sobie 
sadzić, a moje kartofle i marchew powypędza. Nie, ja tego dopuścić nie mogę.
Właśnie odprawiono wieczorem panią Szymonową, miała więc pozór Piotrusia przyjść 
do 
panny, dowiedzieć się, czy czego nie potrzeba. Stanęła w progu i westchnęła.
— Proszę panienki, co to tam o ogrodzie była mowa?
— Babcia mi w nim pozwala gospodarować — roześmiała się Cecylia. — Ja bardzo 
ogród i 
kwiatki lubię, a nie mam co robić.
Klucznica aż zbladła i postąpiła kilka kroków.
— Na rany Chrystusowe, niechże bo panienka tego nie czyni! Cóż, własnymi 
rękami?… to 
dopiero piękne będą ręce! A cudzymi?… gdzie? jak? Dziewka do tego nie starczy, a 
panna wie, co 
u nas kosztuje robotnik. A mojeż grządki w co się obrócą?… Toć to spiżarnia 
nasza i dochód, i 
wszystko.
— Kochana Piotrusiu, tylko się nie lękaj — odparło dziewczę. — Nie zruinuję ci 
nic… dodam 
jeszcze. Bądź spokojna.
Klucznica nie śmiała się sprzeczać; fartuchem tylko otarła twarz uznojoną, 
westchnęła głęboko 
i wyszła ze łzami w oczach do swej izdebki.
— Teraz tośmy przepadli z kretesem — poczęła, głową potrząsając — teraz my 
zginęli bez 
powstania, teraz nam koniec nadszedł… Boże miłosierny! Taka zdaje się dobra, a 
uparta… Co jej 
w głowie? Ona tu wszystko do góry nogami przewróci… To nie może być… to sądny 
dzień!
Niespokojna Piotrusia, wdziawszy trzewiki na bose nogi, po cichuteńku poszła do 
starościny, 
która przy pacierzach jeszcze w salce siedziała. Klucznica oczy miała załzawione 
i fartuch przy 
nich. Staruszka zrazu posądziła ją, iż przyszła oznajmić o zgonie tej pstrokatej 
kury, która od dni 
kilku niedomagała… wszystkich bowiem wychowanie swych, czubatych i bez czubów, 
śmierć 
zwykła była Piotruska opłakiwać rzewnymi łzami.
— Co, Piotrusiu? — spytała — pewnie pstrokata zdechła.
— A, gdyby już choć tyle biedy było — zaszlochała klucznica, której rozpacz co 
chwila 
wzrastała. — Paniunciu moja, królowo najdroższa! — poczęła, całując ją po rękach 
— czy pani nie 
widzi, co tu u nas się święci? To poczciwe, dobre dziecko, ta panna Cecylia, ale 
jej za tymi 
granicami w głowie przewrócili; ona nas tu pogubi wszystkich do ostatniego. Jak 
zaczęła od 
pierwszego dnia, tak do góry nogami wszystko. Czyść tylko, szoruj, zamiataj… 
zguba ostatnia!… 
My tu żyli tyle lat i trzymało się, i dobrze nam jakoś było. Niechże no się 
pocznie rumacja*, tak nas 
tu nie stanie i z głodu przyjdzie umrzeć. A to już, słyszę, ogrodu chce. Pani 
moja, królowo! a cóż ja 
pocznę? a gdzie ja co posadzę? Toć my z tego żyli!
I płakać zaczęła gorzkimi łzami. Starościna stała, zupełnie już nie wiedząc, kto 
tu miał 
słuszność i co począć wypadało.
— Ale, moja Piotrusiu — rzekła — uspokójże się.
— Na co nam te przeinaczania?… do czego się to zdało? — wołała klucznica. — My 
tu i głowy 
pogubimy, jak się zacznie nowe gospodarstwo.
— Przecież jeszcze nie ma nic… bądź spokojna. Ja z Cesią pomówię, ona ci się nie 
sprzeciwi.
Głową potrzęsła stara.
— Dobra panienka, bo ja to od pieluch przecie znam, sama wyniańczyłam i 
wykołysałam: ale… 
ona zawsze, bywało, swoją główką, a jak się uprze — rób, co chcesz, postawi na 
swoim.
Piotruska długo uspokoić się nie mogła i dokazała tego, że starościnę też 
zaniepokoiła. 
Staruszka, zwątpiwszy i o sobie, i o Cecylii, myśląc, jak odrobić to, co się 
stało, poszła modlić się 
jeszcze na tę intencją do Przemienienia Pańskiego.
Następnego dnia z wielkim niepokojem klueznica szpiegowała każdy krok panny 
Cecylii, lecz 
gdy do południa żadne względem ogrodu stanowcze nie zaszły kroki, uspokoiła się 
powoli. 
Starościna też nie wznowiła już o tym rozmowy.
— Eh, to jej to tak w głowie, z pozwoleniem, zaświtało, zaszumiało — mówiła 
sobie w duchu 
Piotruska. — Zaspała i zapomni. Ale mi strachu napędziła co się zowie.
Dzień upływał bez najmniejszego wypadku, bez żadnej zmiany. Panna Cecylia pisała 
listy do 
południa. Piotruska i tej pisaniny zrozumieć nie mogła.
— Albo to też — mówiła — do czego cały Boży dzień to pisanie? Oczy tylko psuje i 
tyle… Co 
ona może tam tak skrobać po papierze? Żeby pończochę robiła, to taki by z tego 
co zostało, a z 
papieru co? — Ruszyła ramionami. — Panie Boże, odpuść, taki teraz obyczaj. 
Książka a pióro — 
jakby to kobieca rzecz była. Nas nie uczyli tego, a życie się przeżyło, Panu 
Bogu na chwałę, bez 
zgorszenia ludzkiego… a z tych mądrości tylko bieda rośnie… Wierci myślą, 
wierci… aż do piekła 
się doświdruje.
Przy tym monologu rosół wprawdzie zbiegł i kaczka się przypaliła, ale Piotruska 
ulżyła sobie, 
zrzuciwszy ciężar z serca.
— Jeszcze mi i chłopców gotowa pobałamucić — myślała znowu — bo to się młode 
jedno na 
drugie zapatrzy łatwo i zaraz mu się tego samego zachce.
Nie mając przed kim się skarżyć, musiała przed . sobą. Dzień jednak bez nowego 
popłochu 
zszedł do wieczora.
Nazajutrz poszła Cecylia, wprawdzie z rozkazu babki, pokój Henryka obejrzeć, aby 
dla 
marszałka był gotowy. Piotruska, nie spuszczając jej z oka, poszła za nią.
— Niech bo panieka — odezwała się do niej — tak się wszystkim nie frasuje… my tu 
sobie rady 
damy. Nie tyle my już przeszli. Jezu miłosierny! Marszałek tu za nic nie stanie, 
on zawsze staje u 
Szmula. Gdzieby on chciał w tej ciasnocie… a znowu pana Henryka tak zdusić, żeby 
u Julka spał, 
to obu będzie niewygodnie.
Panna Cecylia uśmiechnęła się i uściskała ją serdecznie.
— Piotrusiu, serce moje — odezwała się do niej — ty mnie pono posądzasz, że ja 
tu wam chcę 
wszystko przewracać i przerabiać. Nie bójże się i zaufaj mi trochę. Wróciłam do 
was, aby wam 
przynieść spokój i ulgę… O to się staram.
Czułe wyrazy i uścisk wnet zmieniły chwilowe usposobienie starej sługi, która ją 
po rękach 
całować zaczęła.
— Jezu miłosierny! — zawołała — co panienka myśli? Czyż ja bym o co złego, 
uchowaj Boże, 
panienkę posądzić aby mogła? Ale ja się boję, żeby nam niechcący nie zrobiła się 
bieda jaka.
Spłakała się stara… Zza łez ujrzała twarz smutnie uśmiechniętą Cecylii i jakoś 
się uspokoiła 
nieco.
— Aj! paniunciu droga — poczęła znowu — co my tu wycierpieli! Uchowajże Boże, 
aby 
poślizgnęła się noga jeszcze… to cóż wtedy będzie?
— Będzie lepiej, Piotrusiu, mówię ci, będzie lepiej — zawołała, ściskając ją, 
Cesia. — Bóg 
łaskaw, ale i nam trzeba o sobie pamiętać… Uspokój się tylko, a wszystko będzie 
dobrze.
VI
Jednego wieczora, gdy Cesia czytała starościnie Drogę do życia pobożnego, kroki 
śpieszne dały 
się słyszeć w przedpokoju. Piotrusia otworzyła drzwi, wejrzała przestraszona, 
dając jakieś znaki 
niezrozumiałe, i wpuściła do pokoju spiesznie wchodzącego, słusznego, średnich 
lat, pięknego 
jeszcze i wiedzącego o tym, że był pięknym, mężczyznę, który prawie biegiem, z 
uczuciem trochę 
teatralnie się objawiającym, podbiegł do starościny, witającej go ze wzruszeniem 
istotnym, 
otwartymi rękami.
Dziwne wrażenie czynił ten gość czegoś nieszczerego, wymuszonego. Gorączka i 
żywość, jaką 
objawiał, niepokoiła raczej, niż się udzielała drugim. Mógł mieć lat 
czterdzieści z górą, ale ślicznie 
był zachowany na swój wiek, twarz miał pełną, rumianą, uśmiechniętą, oczy 
niebieskie, łzawe, 
usta jakieś wysłodzone, wszystkie ruchy zalotnej kobiety, które w mężczyźnie 
rażą niemile. Wiek 
mało go zmienił i nadał mu tylko trochę powagi, a łysina podwyższyła piękne 
czoło. Był to 
oczekiwany siostrzan pani starościny, ów złotego serca, poczciwy Bolek, jeden z 
najpopularniejszych w obywatelstwie i najpowszechniej miłowanych ludzi.
Wpadłszy przeze drzwi, nie przeszedł, ale rzucił się ku starościnie, przypadając 
do rąk jej i nóg, 
które ściskać namiętnie zaczął. Staruszka się rozpłakała, całując go w głowę. 
Cesia, która go sobie 
ledwie przypomnieć mogła, wstała przygotowana do powitania jak z obcym, ale 
marszałek zwrócił 
się ku niej z serdecznym impetem długo powściąganej miłości braterskiej, 
rozpływając się w 
czułościach, komplimentach i oświadczeniach.
— A! jakże ta zawsze śliczna Cesia cudownie nam rozkwitła, jakże bosko piękna i 
jakże 
szczęśliwy jestem, że mogę ją nareszcie widzieć, ja, co tak byłem ujrzeć ją 
spragniony!… Ale 
ciocia nie uwierzy, doprawdy, co ja mam na głowie. Najprzód te drogie, kochane 
dzieci, potem to 
urzędowanie i obowiązki obywatelskie… nieustanne wymagania moich poczciwych, 
kochanych 
powietników*… Ani chwili spoczynku, nigdy dnia wolnego… Ale powiedziałem sobie, 
bądź co 
bądź i niech się stanie, co chce, pojadę paść do nóżek cioci do Zawiechowa. Tak 
byłem spragniony, 
stęskniony…
Usta mu się nie zamykały, a oczyma ciągle mierzył Cesię, która pomimo bliskiego 
pokrewieństwa uczuła się w końcu tym zmieszaną.
W głosie, w mowie, w ruchach marszałka było cóś tak dziwnie nadrobionego, 
wysilonego, że 
chciało mu się ciągle powiedzieć: — Ale nie męczże się i daj pokój tej komedii.
Cesia, której prawy charakter brzydził się wszelkim udawaniem i przesadą, 
doznawała 
przykrego uczucia, jak gdy się człowiek za kogoś wstydzić jest zmuszony.
Marszałek znać był tak nawykły do podobnego tonu i sposobu obchodzenia się z 
ludźmi, iż nie 
poczuwał się nawet do tego, że mógł być śmiesznym dla drugich. .
Siadł wreszcie, z Cesi nie spuszczając oka, poprawiwszy nieco podróżne ubranie, 
aż nadto 
wykwintne.
Był to jeden z tych ludzi, których elegancja lubi błyskotki. Ręce miał ślicznych 
pierścieni pełne, 
zegarek, uczepiony, arcydziełem jubilerskiego kunsztu, szpilkę wielkiej ceny, 
guziki od koszuli 
rozmiaru małych talerzyków deserowych. Oczyma szukał zwierciadła po salonie, ale 
jedyne nad 
kominem nie odbijało nic wcale… uśpione będąc od dawna.
Cecylia od pierwszego kroku i, słowa miała już dostateczne pojęcie o tym 
człowieku, którego 
znajomość nie wymagała studiów głębszych — objawiał się od razu, jakim go natura 
na świat 
wydała.
— Z jakim ja niewymownym uczuciem zawsze witam Zawiechów — odezwał się, 
przyciskając 
do piersi z gracją kapelusz podróżny — ach, tego wysłowić nie mogę… Na widok 
kościółka, 
pałacu… łzy na powiekach poczułem.
— Poczciwe, złote serce — mruczała roztkliwiona starościna.
— Tym razem wzruszenie moje było jeszcze większe niż kiedykolwiek — mówił dalej 
— bom 
już wiedział, że poznam drogą kuzyneczkę, którą tak pragnąłem bliżej, lepiej 
ocenić, tyle o niej 
słysząc.
Cecylia oczy spuściła.
— Sześć lat niebytności…
— Tak, sześć lat, które mnie się wiekiem wydały — odezwała się, wzdychając, 
staruszka.
— A mnie przy pracy mimo tęsknoty zbiegły tak żywo — wtrąciła Cecylia.
— Kuzynka była za granicą? — spytał marszałek.
— Przez całe lat dwa podróżowaliśmy z państwem S… Zwiedziłam z nimi Włochy, 
Szwajcarią, 
Niemcy, Paryż i Londyn — poczęła Cecylia, chcąc prostą opowieścią ostudzić nieco 
rozmowę.
— Prawdziwa opieka Boża nad sierotą — rzekła starościna.
— Jakże się to po tym kuzyneczce nasz kraj wyda? — spytał marszałek.
— O! jak swój, jak rodzony, jak ten, do którego się nawet pod neapolitańskim 
niebem tęskniło.
Rozmowa, w ciągu której ani na chwilę marszałek nie spuścił z oka pięknej 
kuzynki, co ją 
niezmiernie mieszało, trwała jeszcze chwilę, aż nadjechali Henryś i Julek, do 
których z wezbraną 
na nowo czułością porwał się marszałek.
— Te kochane moje chłopaki!…
Ściskając, mało ich nie podusił. Szczęśliwy był, rozłzawiony niemal… Nie mógł 
wyrazić, co 
czuł, a starościna unosiła się ciągle nad sercem tego poczciwego Bolka.
Gdy się to działo w salonie, naprzeciwko Piotruska, mając przyjmować gościa tak 
wielkiego 
znaczenia, ręce łamała w niepewności, co i jak dać panu tak nawykłemu do wygód. 
Szczęściem na 
zapytanie starościny, czyby się kawy nie napił, marszałek oświadczył, że ją 
przyjmuje, i Julek 
pobiegł zadysponować ten napój, który ze wszystkich najłatwiejszym był do 
przygotowania — 
śmietankę miała Piotrusia taką, że się jej wstydzić nie potrzebowała — tackę 
postanowiła przykryć 
całą serwetką, aby jej nagość nie raziła. Ponieważ pora była spóźniona już, 
spodziewała się, że 
może marszałek wieczerzy się wyrzecze, a modliła się o to, żeby mieszkania w 
pałacu nie przyjął. 
Lecz gdy staruszka mu je zaofiarowała, a Henryk oświadczył, że pokój swój 
wyporządził, 
marszałek, chociaż już zajechał był do Szmula, od którego przyszedł pieszo, i 
rzeczy swoje tam 
rozpakować kazał, po pewnym namyśle, spojrzawszy na Cesię, przyjął gościnność 
ciotki.
Nie wszystkim to może wypadło na rękę, ale honor był wielki. Posłano do 
kamerdynera, aby się 
przeprowadził do pałacu. Nigdy też może czulszym, serdeczniejszym nie widziano 
marszałka, jak 
teraz, nigdy więcej ochoczym do rozmowy i wynurzającym się. Szczególniej 
ubolewał nad 
brakiem dozoru u siebie w domu, nad trudnością znalezienia osoby, która by 
dzieciom jego matkę 
mogła zastąpić. Zdawał się niesłychanie o los tych biednych robaczków troskliwym.
Pomówiwszy trochę ze starościną, parą komplimentami zaspokoiwszy chłopców, ze 
szczególniejszą sympatią zwracał się ciągle do panny Cecylii, która, choć 
wdzięczna za nią, tak w 
końcu była zmieszaną i zmęczoną może, że się wyślizgnęła z pokoju. Marszałek 
przysiadł się zaraz 
do starościny.
— Kochana ciociu! — zawołał — cóż to za urocze zjawisko, ta Cesia nasza! jaka to 
dystynkcja, 
wdzięk, powaga!
— O, to nic jeszcze — odezwała się staruszka — ale gdybyś wiedział, ile w tej 
główce rozumu, 
ile energii w tym sercu, jakie to poczciwe, dobre, poświęcające się dziecię! Bo, 
proszę cię, ona, 
której się najświetniejsze miejsca stręczyły, na przykład u księstwa M., 
odrzuciła wszystko, aby tu 
ze mną przebyć smutnie czas jakiś w tej mojej biedzie i tęsknicy. Jakie to 
pracowite, 
niezmordowane…
— Jestem prawdziwie widokiem jej zachwycony — mówił marszałek.
W tej chwili Henryk i Julek wyszli z pokoju, a gość westchnąwszy kończył:
— Na co jej szukać cudzych bogów? Ja bym był najszczęśliwszy, gdybym taką 
opiekunkę, 
nauczycielkę zyskał dla moich dzieci! O mój Boże!
Babka, trochę zdziwiona, podniosła oczy. Oboje na ten raz zamilkli. Staruszka 
pomyślała, że 
jużci dla siostrzenicy nie byłoby w tym nic ani dziwnego, ani zdrożnego; ale… 
żal jej było Cesi dla 
siebie.
Przed wieczorem marszałek się wymknął na miasto, dziękując za wieczerzę, i 
dopiero w 
godzinę dobrą powrócił. Siedziano jeszcze w salonie, a gdy rozchodzić się 
przyszło, używając 
przywileju kuzyna, gość zaszedł do pokoju Cesi. Tu nastąpiły nowe uniesienia nad 
mnóstwem 
rzeczy, z takim smakiem ułożonych, tak dobranych, i rozmowa, w której całą swej 
duszy tęsknicę 
starał się wylać marszałek, odmalować swe prace nieustanne dla dobra ogółu itp., 
Henryk i Julek 
zaczęli poziewać i wymknęli się na górę, nie mogąc wmieszać się do rozmowy. 
Marszałek 
pozostał, rozparty w fotelu, choć godzina była późna, choć Cesia kilka razy 
spoglądała na zegarek. 
Nieprędko, sam prawie utrzymując monologiem niewiele podsycaną rozmowę, pożegnał 
dosyć 
zakłopotaną kuzynkę, na której rączce złożył pocałunek gorący.
Rączka ta, którą mu dosyć niechętnie podano, posłużyła jeszcze za temat do 
nowych uwielbień. 
Był i nią zachwycony, bo rzeczywiście rękę panna Cecylia miała klasycznie piękną.
Gdy się drzwi za tym złotym Bolkiem zamknęły wreszcie, biedne dziewczę 
odetchnęło i rzuciło 
się w fotel, znużone, niespokojne, z uczuciem jakiegoś niesmaku, prawie wstrętu, 
choć sobie 
wyrzucała to jak grzech.
Marszałek zwykle nie bawił w Zawiechowie dłużej nad godzin kilka. Rozliczne jego 
zajęcia 
urzędowe, niespodziane listy itp. zmuszały go zawsze tę najukochańszą ciocię 
żegnać nadzwyczaj 
prędko, choć mu tu dobrze było jak w raju. Zdawało się więc, że i tym razem 
pewnie wylew 
czułości dłużej nie potrwa. Piotrusia, która u starego kamerdynera miała pewną 
wziętość, ostrożnie 
poszła się dowiadywać o dzień następny dla zorientowania się z obiadem. Pan 
Józef szepnął jej na 
ucho, iż prawdopodobnie cały dzień zabawią nazajutrz.
Rozmowa poufna między dwojgiem sług starych, co się znali jeszcze za gorętszych 
czasów, gdy 
panna Marianna była zachwycającą subretką, a pan Józef ślicznym chłopakiem, gdy 
po kątach 
kradło się całusy — rozmowa ta była nadzwyczaj szczerą i otwartą. Stary pan 
Józef śmiał się.
— Ja bym nie zaręczył — rzekł z cicha — żebyśmy i dłużej nie zabawili — ja go 
znam, mój 
miły Boże, lepiej niż siebie samego. Gęba mu się nie zamykała, tak pannę Cecylią 
chwalił… To 
bałamut, jakiego świat nie widział. Wdowiec, dzieci ma, łysy, a zobaczy pani 
Piotruska, że będzie 
smalił do niej cholewki.
Klucznica odskoczyła oburzona, żegnając się znakiem krzyża świętego.
— Wstydźże się oto takie herezje prawić! — odparła. — A toć krewni między sobą… 
niechże 
Bóg uchowa!
— Ech — rzekł spokojnie Józef — po ludziach to chodzi… Ale ba! A u mojego 
marszałka co na 
placu, to nieprzyjaciel… strasznie romansowy.
— To niechby się żenił — z oburzeniem dodała Piotrusia.
— A co tu pomoże ożenienie? Nieboszczką, pani, świeć Panie nad jej duszą, 
trzymała go 
dobrze… a co to pomogło? Z urzędu jeździł i po wszystkich dworkach panny 
bałamucił, że już o 
ekonomównach nie mówię, bo…
Tu Józef splunął, a Piotruska się namarszczyła.
— Żeby mu zaś tu cóś takiego do głowy przyszło — dodała — temu nie wierzę.
— Hę! hę! — rozśmiał się Józef — zobaczycie. Pomimo niedowiarstwa Piotrusi, 
uderzyło ją to, 
że nazajutrz z rana marszałek, wyświeżony, wyperfumowany, przyszedł najprzód do 
panny 
Cecylii, która na widok jego poważniejszą przybrała postać niż zwykle i 
przywitała go bardzo 
chłodno.
Podczas kawy, podanej u starościny, Cesia była w ogrodzie. Boleś dla cioci 
czulszym był niż 
kiedykolwiek, w dowód czego nawet zaległą pensyjkę jej wypłacił i po dłuższej 
rozmowie 
oświadczył starościnie, iż namyśliwszy się dobrze, mógłby pannie Cecylii warunki 
pobytu w 
swoim domu uczynić bardzo korzystnymi.
— Ciocia dobrodziejka nie uwierzy, co to jest na obcych się spuszczać, dzieci 
oddać ludziom 
nie mającym serca, wprowadzać do domu osoby nie znane. Nieustanna troska. Ja 
ciągle w 
rozjazdach, Cesia byłaby dla nich opiekuńczym aniołem. Cóż może być 
stosowniejszego, jak 
opieka kuzynki, a dla mnie byłoby to uspokojeniem.
Mówił długo, a że starościnie prawie wszystko wmówić było można, choć zrazu myśl 
ta dziwną 
się jej trochę zdawała, wzięła ją do serca. Marszałek obowiązywał się powiększyć 
cioci swą pomoc 
o tysiąc złotych, pannie Cecylii płacić pięćset rubli i zostawić jej swobodę 
pani domu. Było to tak 
ponętnym dla biednych ludzi, iż staruszka oprzeć się nie mogła.
— Czekajże, proszę cię — rzekła — po południu ja z nią o tym pomówię i ani 
wątpię, że 
przyjmie. Już spuść się na mnie; choć mi z nią rozstać się przykro, ale dla 
ciebie, co tyle czyniłeś 
dla nas…
Marszałek pośpieszył ucałować rączki i wpadł w nadzwyczaj dobry humor. Dzień dla 
wszystkich zszedł szybko i wesoło. Panna Cecylia mało się pokazywała. Ile razy 
znalazł się przy 
niej kuzynek, był nadzwyczaj czułym i nadskakującym.
Po obiedzie, tak jak w planie było, starościna sama z wnuczką została.
— Moja droga Cesiuniu — rzekła po cichu — ja ci coś mam powiedzieć, tylko nie 
bierz tego ze 
złej strony, nie tłumacz sobie oziębłością. Ja z tobą jestem o tyle szczęśliwą, 
o ile tylko być mogę, 
ale… dla ciebie otwiera się daleko piękniejsza perspektywa. Cesia spojrzała 
niespokojnie.
— Ten biedny Bolek z dziećmi sobie rady dać nie może i chce zaprosić ciebie do 
swego domu, 
abyś je wzięła w opiekę. Ofiaruje ci pięćset rubli, a i mnie także tysiąc 
złotych więcej. Będziesz u 
niego panią w domu… jak w raju.
Spojrzała na wnuczkę, która drżąca siedziała ze spuszczonymi oczami i milczała 
długo.
— Cóż ty na to? — zapytała staruszka.
— Byłoby to bardzo ślicznie — odpowiedziała spokojnie Cecylia — ale ja się na 
siłach nie 
czuję. Potrzebuję wypoczynku. Postanowiłam przy babci jaki rok posiedzieć. 
Proszę, nie 
wypędzajcie mnie stąd.
Głos jej drżał. Starościna uczuła się przejętą; boleśnie się jej zrobiło. Wstała 
i rzuciła się jej na 
szyję.
— Cesiu — kochanie! któż by cię przymuszał. Ale mnie, przez miłość dla ciebie, 
zdawało się, 
że ci to będzie dogodnym, przyjemnym. Tyś do naszego ubóstwa nie nawykła, a tam 
w domu 
dostatek.
— Babciu, mnie tu dobrze — zawołała Cesia. — Jeszcze się poznać nie dałam, ale 
się tu 
przydam… będzie nam lepiej wszystkim… Moja droga babciu, za nic, za nic w 
świecie! Nie 
nakłaniajcie mnie do tego — nie pojadę.
Stanowcza odpowiedź zamknęła usta staruszce: nie śmiała nalegać więcej, chociaż 
zakłopotana 
była, co temu poczciwemu Bolkowi odpowie. Przykro jej było zawód mu uczynić, 
postanowiła 
więc złagodzić odmowę i odłożyć na przyszłość nakłonienie Cesi.
Wkrótce zjawił się marszałek, obładowany łakociami i ciastkami, które przyniósł 
z miasteczka; 
lecz póki Cecylia była w pokoju, mówiono tylko o rzeczach obojętnych. Starościna 
umyślnie jej 
powierzyła cóś, aby się mogła z Bolkiem rozmówić. Z twarzy jej domyślał się już 
nie nazbyt 
pomyślnej odpowiedzi.
— A cóż? — spytał, przysiadając się — mówiła ciocia z Cesią?
— Trochę — odparła starościna — ale z nią obcesowo nie można. Ja ją znam… Daj mi 
czas, ja 
powoli ją do tego skłonię. Myślę, że może by wypadało, abyś ją i chłopców na 
jaki tydzień 
zaprosił. Zobaczyłaby dzieci, poznałaby dom.
— Ale bardzo chętnie — zawołał marszałek.
— Tylko powoli, powoli — przerwała starościna — nie naglij, nie gorączkuj się. 
My to 
zrobimy, zobaczysz.
Marszałek pocałował ją w rękę. Wchodząca Cesia, która się domyślała treści 
rozmowy w czasie 
niebytności swojej, znalazła kuzynka w nadspodziewanie dobrym humorze i 
odetchnęła 
swobodniej. Przysiadł się do niej marszałek ze zwykłej treści opowiadaniami o 
sobie, gdyż 
skutkiem nałogu o kim i o czym innym, jak o sobie, mówić nie umiał. Panna 
Cecylia była trochę 
weselszą i ostrożnie żartowała sobie z niego. Przybywający też chłopcy ożywili 
towarzystwo, 
szczególniej Julek, bo Henryś był ciągle smutny, zatopiony w sobie i niespokojny. 
Cesia na próżno 
usiłowała go z tego usposobienia wyprowadzić. Cóś mu na sercu i duszy ciążyło.
Spodziewali się wszyscy, że marszałek, dla którego czas był tak drogi, wieczorem 
pożegna 
ciocię i nazajutrz z powrotem do zajęć swych urzędowych wyruszy. Lecz ożywiony 
bardzo, tak się 
tu jakoś dobrze znajdował przy ukochanej cioci, iż postanowił część jeszcze dnia 
następnego 
pozostać, za co mu starościna najczulej podziękowała.
— Tu przynajmniej człowiek wytchnie trochę; i o wszystkich troskach zapomni — 
mówił 
Bolek — a mnie się to tak rzadko zdarza, bym sercu mógł dogodzić.
Cały wieczór najwięcej znowu mówił z kuzynką, opisując jej dom swój, życie i 
wtrącając 
nieznacznie nadzieję, że ona kiedyś z braćmi zechce go może odwiedzić, czym go 
prawdziwie 
uszczęśliwi.
Panna Cecylia nic nie odpowiedziała.
— Ja konie przyszlę, rozstawię — dodał marszałek — wybiorę taki czas, żeby nam 
żaden obcy 
gość nie zamącił familijnej tej uroczystości… bo to dla mnie będzie prawdziwa 
feta! Panna Cecylia 
zobaczy mój domek, ogród, okolicę… która sądzę, że jej się podobać powinna.
Julkowi bardzo się ten projekt uśmiechał; Henryk, jak zwykle, chodził posępny i 
zamyślony.
Tegoż wieczoru, po rozstaniu się ze starościną, odprowadzając Cesię do jej 
pokoju, wcisnął się 
do niej pan marszałek i niby od niechcenia na chwilkę zasiadł w fotelu, a 
pozostał z godzinę. 
Tematem pogadanki było jego serce, które nigdy w życiu nie zostało zrozumiane, 
ocenione… jego 
czułość, której się tyle na próżno wylało, marzenia młodzieńcze ścigające go 
teraz jeszcze, 
pragnienie cichego szczęścia… Wzdychał, gładził łysinę, był melancholiczny, 
szukał oczów i 
wejrzenia Cesi, ale się z nimi spotkać nie mógł.
Znajdował ją dziwnie zimną i ostygłą i zapytał, czy ona marzeń podobnych nie 
przechodziła. 
Spojrzała mu w oczy surowo.
— Kochany kuzynie — rzekła — wy szczęśliwi, którym nie zbywa ani na powszednim 
chlebie, 
ani na obmyślanej przyszłości, możecie latać w obłoki za widmami marzeń… ale nam 
to 
wzbroniono. Powiedz mi, za kogo byś mnie miał, gdybym patrząc na tę moję biedną, 
znękaną 
staruszkę, na dwóch braci błąkających się bez celu po tym ciasnym świecie naszej 
parafii — sama 
sierota… bez jutra… rozmarzała się takimi poezjami życia?
Marszałek zmieszał się nieco.
— Ale, mój Boże — zawołał — to nie przeszkadza kochać, marzyć i osładzać sobie 
rzeczywistość ideałami choć we snach. Ja ciocię także kocham bardzo, ale jej 
położenia, do 
którego nawykła, nie widzę tak bolesnym. Osładza je taka miła i dobra, a 
przywiązana rodzina. Co 
się tyczy chłopców… z ich imieniem i powierzchownością, przy poczciwych sercach 
— możnaż 
się tak bardzo o przyszłość troskać?… A kuzynka… kuzynka masz ją przed sobą, 
jaką zechcesz, bo 
się o twoję rękę dobijać będą.
Cesia rozśmiała się smutnie.
— Ja — rzekła — inaczej widzę jakoś to wszystko, a o sobie, wierz mi, kuzynku, 
najmniej 
myślę. Tymczasem trzeba radzić babce i braciom.
— Ale cóż kuzynka im poradzić możesz? — spytał marszałek.
— Nie wiem jeszcze — odezwało się dziewczę — zobaczymy. Za krótko tu jestem. 
Otwarcie 
tylko powiem, że dobrzy, poczciwi moi braciszkowie próżnują.
— Ale cóż robić mają? — zdumiony podchwycił z dobrą wiarą marszałek… — Horyszkom 
nie 
wypada iść w służbę ani się lada czym zająć…
— Lada czym, byle zająć! — przerwała Cesia żywo. Marszałek zamilkł trochę.
— Im tego nie możesz mieć za złe, to przecie jest życie całej naszej młodzieży. 
Cóż szlachcic 
ma robić, jeśli do wojska nie pójdzie? Pobawią się, polatają, pożenią potem — no, 
i będą 
gospodarowali.
Cecylia zamilkła i spojrzała na zegarek. Kuzynek, dostrzegłszy to, wstał z 
fotelu.
— Droga kuzynko — rzekł — mogę się pochlubić przywiązaniem do całej rodziny, 
ciocia 
oddaje mi w tym sprawiedliwość. Kocham Zawiechów cały, ale dziś jest on dla mnie 
droższym 
jeszcze niż dawniej, gdym bliżej poznał kochaną kuzynkę, dla której czuję 
niewysłowioną 
sympatią. Ach, gdybym choć setną część jej mógł pozyskać!
Mocno zarumieniona Cesia, której rękę pochwycił i trzymał, obróciła to w żart i 
powiedziała co 
najprędzej dobranoc.
Zaledwie wyszedł, gdy Piotrusia, która bodaj pode drzwiami czatowała, wsunęła 
się, jakby 
przestraszona czymś i wzruszona.
— A co? jedzie on jutro czy nie? Jak Boga kocham, jeszcze parę dni, to ja tu 
trupem padnę — 
zawołała.
— Nie wiem; zdaje mi się, że ruszy jutro po obiedzie.
— Po obiedzie! — tragicznie łamiąc ręce, z wyrazem strapienia powtórzyła 
Piotrusia — po 
obiedzie!… A na obiad co ja mu dam? Chyba kurę, i to tę, co mi nieść zaczęła.
Uśmiechnęła się Cesia i wcisnęła jej na pociechę w dłoń kilka złotych, aby o 
pieczyste nie 
potrzebowała się frasować.
Oprócz starościny może czuły marszałek, po całych dniach mówiący o sobie, 
wszystkich znużył 
wielce. Henryk wysuwał się często, Julek ziewał, a Cecylia, z głową zwieszoną 
nad robotą, nie 
słuchała już nawet. Nie było go czym zająć i zabawić, bo go nic oprócz niego 
samego nie 
interesowało. Jakkolwiek parę dni spędzonych w Zawiechowie poświęcił 
szczególniej nawracaniu 
kuzynki, nie czuł, żeby w tym znaczny postęp uczynił, lecz nie tracił znać 
nadziei, bo raz jeszcze 
prosił starościny, ażeby mu Cesię namawiała, co ona najuroczyściej przyrzekła. 
Po obiedzie i 
kawie konie zaszły i Cecylia odetchnęła lżej, gdy po pożegnaniach najczulszych 
ujrzała marszałka 
oddalającego się nareszcie.
Nie na tym koniec był przecie. W pokoju swoim znalazła list od kuzynka, 
widocznie z wielkim 
staraniem wystylizowany, w którym urzędownie proponował jej dom swój, opiekę nad 
dziećmi i 
klucze gospodyni domu. Rzuciwszy nań ledwie okiem, zmięła go i zasunęła między 
niepotrzebne 
papiery… ale łza zakręciła jej się w oku.
Babka, wierna swojemu przyrzeczeniu, od tego wieczora, rozczulona wielce pobytem 
Bolka i 
uczynionymi przez niego ofiarami, poczęła nawracanie Cesi. Dozwalając mówić 
staruszce, nie 
sprzeciwiając się jej wcale, Cesia słuchała bardzo cierpliwie, a naglona 
pytaniami, odpowiadała 
tylko, że jej w Zawiechowie najlepiej.
— Babcia mnie przecie nie wypędzi. Starościna kończyła wtedy uściskiem i 
milczeniem…
Biedna staruszka chciałaby wszystkim dogodzić i usłużyć, nie wiedząc dobrze, co 
radzić, a co 
odradzać. Namowy jej jednak niczym by były jeszcze, gdyby jakimś dziwnym 
sposobem Piotrusia 
nie dowiedziała się o projekcie, a że mimo drwin starego Józefa nic w tym znowu 
zdrożnego nie 
widziała, wzięła więc na siebie popieranie marszałka i starościny. W duszy, choć 
kochała Cesię, 
zaczynała się jej obawiać i wyrozumowała sobie, że to czyni dla jej własnego 
dobra, gdy w istocie 
trochę się jej pozbyć była rada. Panna Cecylia zaglądała po kątach, wymagała 
czasem jakiegoś 
niesłychanego porządku i czystości, a z każdym dniem nowe jakieś objawiała 
żądanie ulepszeń 
różnych, czego Piotrusia nie znosiła.
— Ale bo — mówiła sama sobie — kiedy jej tu u nas niekoniecznie, to dlaczegóż 
nie ma jechać 
do takiego domu, gdzie tylko, słyszę, ptasiego mleka braknie… bo Józef powiada, 
że tam zbytek, 
od bażantów i od kuropatw na powszedni dzień. Niechaj by my sobie spokojni 
zostali, jak 
bywało… Nam tu ze wszystkim dobrze, byle nikt głowy nie mącił.
Przejęta tym przekonaniem i pewna, że kuzyn bliski nie może się kochać w krewnej, 
boćby to 
było obrazą Boską, Piotrusia z naiwną niezręcznością, która jej się wydawała 
mistrzowską sztuką, 
co dzień prawie zachwalała Cesi marszałka, jego dostatki, dom i usiłowała 
obudzić w niej 
politowanie nad sierotkami. Niecierpliwiło to trochę pannę z początku, ale 
później już pozwalała 
jej prawić, co chciała. Czasem tylko rzuciła z uśmiechem:
— Piotrusiu, ty się mnie chcesz stąd pozbyć.
— A, jaka bo panienka niedobra! Zaraz pozbyć! A jaż nie dla czyjego przecie 
dobra to mówię.
I na tym się kończyło.
VII
Obok drewnianego kościoła, w starych lipach trochę opodal, stało probostwo, 
które zajmował 
ksiądz kanonik, człowiek poważny, niemłody już i chory… Mało się on teraz mógł 
trudnić parafią, 
a o niewiele wprawdzie od niego młodszy, ale daleko silniejszy i zdrowszy ksiądz 
Kulebiaka, 
wikary, dźwigał cały ciężar pracy około duszyczek. Trud to był niemały, bo 
parafia, nader rozległa 
i rozrzucona, nieustannego wymagała rozjazdu po małych dworkach szlacheckich; 
ale wikary, gdy 
jeden dzień w domu siedział, nudził się. Nawykł do takiego życia i stało się ono 
dlań potrzebą. Nie 
chorował nigdy, zdawał się też nie tęsknić nigdy za spoczynkiem; z jednej 
kałamaszki trzęsącej 
przesiadał się na drugą, gorszą jeszcze, i po sławnych w okolicy grobelkach 
kamiennych ruszał, 
odmawiając pacierze, do chorego, nigdy się nie skarżąc ani na nawał obowiązków, 
ani na znużenie.
Za probostwem osobna chata stanowiła wikarią; sam ją sobie przed laty dwudziestu 
urządził ks. 
Kulebiaka i obsadził, a już brzozy i akacje dokoła dobrze ją ocieniały. Stała 
trochę na uboczu, 
miała swój dziedzińczyk i zajazd osobny, a że wikary konie lubił i dwa ich 
trzymał, miała i stajenkę 
u boku.
We dwa dni po wyjeździe marszałka ks. Kulebiaka właśnie około dziewiątej 
wieczorem wrócił 
od chorego z Połonnego–Hruda i znużony, przekąsiwszy, legł spać. Wieczór był 
ciemny, chmurny 
i deszczyk poprószał, a że w taki słotny czas, mówią ludzie, śpi się najlepiej, 
po pracy zaś 
kamienny sen zwykle przychodzi… nie dziw, że ks. Kulebiaka tak twardo usnął, iż 
mimo 
ponowionego stukania w okiennicę nic a nic nie słyszał. Marzył tylko, iż 
okrutnie na dworze 
grzmiało.
W drugiej izdebce na tapczanie sypiał zakrystian Bąkiewicz, który wieczorem 
pijał piwo i po 
nim także sen miał kapitalny; jednakże w końcu walenie w okiennicę zmusiło go 
zerwać się i na 
łokciu sparłszy, posłuchać.
Nie było wątpliwości: ktoś bez miłosierdzia tłukł w okiennicę pokoju księdza 
wikarego. 
Bąkiewicz, człowiek bojaźliwy, przeżegnał się i skoczył do drugiej izby. Wikary 
chrapał, a 
zewnątrz bębniono coraz żywiej i głośniej.
Zakrystian schwycił wikarego za rękę.
— Ojcze! ojcze! — zawołał — cóś się stało… któś pod oknem wali.
Zerwał się wikary.
— Co to jest? która godzina?
— Godziny nie wiem, ale któś stuka.
Ksiądz Kulebiaka, choćby najmocniej spał, przebudziwszy się, natychmiast był 
przytomnym.
— Idź, świecę zapal i drzwi otwórz… a prędzej! Zwinął się Bąkiewicz, kilka razy 
potrąciwszy 
w izbie sprzęty, a wikary już, przeżegnawszy się, sutannę i buty wciągał 
przeczuwając, iż będzie 
pewnie gdzieś potrzebnym.
Gdy świeca zapaloną została, a stukanie nie ustawało, Bąkiewicz odryglował drzwi 
i począł 
wołać:
— A kto tam?
W mroku postrzegł powóz czterema końmi w poręcz zaprzężony i parę osób kręcących 
się koło 
niego. W tejże chwili mężczyzna w płaszczu, prowadząc pod rękę kobietę okrytą 
mantylką, zbliżył 
się ku drzwiom i wszedł na wikarią.
Ksiądz Kulebiaka wychodził z alkierza, w którym spał, gdy ujrzał przed sobą 
stojącego 
Henrysia Horyszkę z panną Hanną Sławczyńską, spuszczającą oczy — spojrzał, ręce 
rozpostarł i 
osłupiał.
— A to co? w imię Ojca i Syna? A to co się stało?
Henryk puścił rękę panny, która obejrzała się, znalazła krzesło i padła na nie, 
oczy zasłaniając, a 
sam przystąpił żywo do księdza, wołając głosem przerywanym, zdyszany i wylękły:
— Ojcze dobrodzieju! ty, który… ty, co… jesteś przyjacielem naszego domu, do 
ciebie po 
ratunek przybywamy — daj nam ślub!
Ksiądz Kulebiaka aż się żachnął.
— Sfiksowałeś czy co? bez zapowiedzi? bez pozwolenia rodzicielskiego?… Co ci 
jest?… z 
kim?…
Twarzy był nie dojrzał, bo Hanna ją osłaniała.
— Ja kocham pannę Hannę Sławczyńską — zawołał, prawie od przytomności odchodząc, 
Henryk — ona mi jest wzajemną, a ojciec tyran chce ją zmusić…
Przykląkł przed księdzem, który znowu się cofnął.
— A to komedia! — odparł. — Co wam jest? Cóż to będzie za ślub, per dominum 
pstrum. I 
asindziej, panie Henryku, mogłeś na to rachować, myśleć, że ja taki ślub waćpanu 
dam, abym 
potem, nie mówię już rekolekcje, odsiadywał… mniejsza z tym, ale na śmiech się 
wystawił i na 
wspólnictwo takiego szałapuctwa. Co waćpanu w głowie?… gdzieś rozum podział?
Panna ciągle siedziała z zakrytymi oczyma.
— Ojcze — zaczynając go już po rękach całować i lamentując żałośnie, wołał 
Henryś — nie 
gub mnie, nie gub panny. Zlituj się! a nie dasz ślubu, to stanie się co gorszego: 
pojedziemy na kraj 
świata.
Ksiądz Kulebiaka ze smutną twarzą stał nieporuszony wcale.
— Gorszego — rzekł — trudno już, aby się co stać mogło, bo to są żarty z 
sakramentu, mój 
panie Henryku. Ślub, to nie śniadanko na poczcie. A godziłoż się pannę z zacnego 
domu 
namawiać, porywać, uczynić taki skandal przeciw woli rodziców? Chcesz staruszkę 
babkę dobić, 
familii własnej uczynić zakałę?
— Mój ojcze — wyrwał się impetycznie Henryk — co się stało, źle czy dobrze, ale 
się stało. 
Będziesz łajał potem, jak chcesz, ale w tej chwili nam ślubu trzeba lub…
— Lub co? — zapytał ks. Kulebiaka. Panna zerwała się z siedzenia.
— Henryku! jedźmy gdzie indziej, jedźmy! Mnie strach ogarnia… jedźmy!
Ksiądz stał z załamanymi rękami. Henryk błagał go na próżno: nie dawał się 
poruszyć.
— Jedźcie, dokąd chcecie — rzekł — ślubu nie dam, bo nie mogę. Ślub taki nie 
byłby ważnym. 
Ale coście to uczynili… coście uczynili, dzieci nierozważne!… Hen—rysiu! któż by 
się tego po 
tobie spodziewał. Na rany Pańskie, może w domu nie spostrzeżono jeszcze ucieczki. 
Wracajcie… 
rzućcie się do nóg rodzicom…
Henryk, nic już nie odpowiadając, podał rękę Hannie.
— Jedźmy — rzekł.
Domawiał tego wyrazu, gdy około wikarii dał się słyszeć hałas, brzęk i głos 
Sławczyńskiego.
— Tu są… tu zdrajca! da mi gardło!
Panna Hanna, przestraszona, rzuciła się do alkierza, potrąciwszy księdza, a 
Henryk jak 
osłupiały pozostał. W progu już się pokazał Sławczyński stary, z kijem ogromnym 
w ręku, 
zasapany, w kapocie porozpinanej, bez chustki na szyi. Ze wściekłym wyrazem 
twarzy pędził za 
nim słuszny, urodziwy chłop jak dąb, narzeczony panny, Mazurowicz. Henryk, 
widząc ich wprost 
nacierających na siebie, chwycił stołek i gotował się z nim do obrony.
Sławczyńskiemu od krzyku tchu brakło… Wołał tylko, dławiąc się:
— Jest!… jest!
Wtem, w progu już izby, słabo mu się zrobiło… uchwycił się za piersi. Ksiądz 
Kulebiaka, 
zobaczywszy to, pobiegł ku niemu, a Mazurowicz jak wściekły rzucił się na 
Henryka.
— Ty jakiś!…
— Stój, bo łeb ci rozwalę — krzyknął Horyszko. — Chcesz się bić, choćby na 
śmierć — dobrze, 
ale nie tu i nie jak parobcy.
— Bić się… tak… bić!
I sunął się Mazurowicz na niego.
— Daj mi broń! masz broń?
W dwóch kieszeniach Mazurowicza sterczały pistolety. W pierwszym impecie 
Horyszko rzucił 
się nań i wyrwał mu jeden. Stało się to w mgnieniu oka. Ksiądz Kulebiaka, 
trzeźwiący na wpół 
omdlałego Sławczyńskiego, nie miał czasu się obejrzeć ani krzyknąć, gdy już dwaj 
rywale 
zmierzyli do siebie. Rozległy się w izdebce spokojnej dwa strzały i krzyk 
bolesny a wrzawa… 
Mazurowicz stał wśród dymu, a Henryś chwycił się za piersi, potem oparł o stół i 
runął 
zawoławszy:
— Hanna!
Z drugiego pokoju wbiegła panna Sławczyńska jak obłąkana. Ojciec, ujrzawszy ją, 
odzyskał 
przytomność i pochwycił wołając:
— Do powozu! do domu!… Mazurowicz, pomagaj! Mazurowicz, zza kłębów dymu 
zobaczywszy leżącego we krwi Horyszkę, zbladł… chciał uciekać, gdy głos ojca 
zahuczał:
— Ma, na co zarobił. Do powozu i do domu! Oprzytomniał dopiero narzeczony i 
chociaż panna 
odtrąciła go ze wstrętem, tuląc się sama do ojca, poszedł za nią i za 
Sławczyńskim.
Wikary już klęczał na ziemi przy ranionym, usiłując dojrzeć rany, łamiąc ręce i 
nie bardzo 
wiedząc, co począć. Wrzawa, przed chwilą ogromna, nagle ucichła, powozy 
potoczyły się od 
wikarii, ale z drugiej strony od probostwa i miasteczka, poprzebudzani strzałami, 
nadbiegli ludzie, 
sądząc, że rozbójnicy napadli księdza Kulebiakę.
Kto wszedł na próg i zobaczył leżącego na ziemi, osłupiał, nie mogąc zrozumieć, 
co się stało, a 
Bąkiewicz, ze strachu i obłędu jakiegoś, mówić i tłumaczyć się nie mógł.
— Kto w Boga wierzy, po cyrulika, a prędzej! — wołał wikary. — Krew upływa, a ja 
ratować 
nie umiem.
Chłopiec z probostwa skoczył do miasteczka; tymczasem ksiądz z zakrystianem, 
wzięli powoli 
biednego omdlałego Henryka i złożyli go ostrożnie na łóżku. Krew, którą chustami 
starano się 
tamować, buchała; chłopak był blady jak trup i bezprzytomny. Bliżej oglądając, 
ksiądz mógł się 
przekonać, iż kula nie tknęła szczęściem piersi, ale rozszarpała prawą nogę.
Wikary ze łzami w oczach stał nad łóżkiem, modląc się i czekając na ratunek. 
Wnet też, 
opamiętawszy się nieco, ludzi tłoczących się odprawił z tym, że przypadek się 
stał, o którym nie 
ma co gadać wiele.
— Idźcie spać, kto ratować nie może, i żeby z tego paplaniny nie było. Z 
Bogiem!… z 
Bogiem!…
Pozamykano drzwi i cicho znowu zrobiło się na wikarii; tylko konie Henryka stały 
z woźnicą 
przed domem; zatrzymać je było trzeba, aby chorego odwieźć lub się nimi w 
potrzebie posłużyć.
Wiekiem się wydawało oczekiwanie, dopóki obudzony felczer nie przybiegł, blady i 
wystraszony. Wzięto się do rozcinania sukni i szukania kuli, ale na to cyrulik 
nie starczył… trzeba 
było konie z kartką wyprawić po doktora. Nowa zwłoka nastąpiła; lecz Zydek 
przynajmniej krew 
zatamował nieco, a Henryś przyszedł do przytomności na chwilę. Rzucił oczyma 
dokoła, zobaczył 
obce twarze, uczuł płynącą krew ciepłą i omdlał znowu.
Doktór Hordziszewski nie należał do przyjaciół pałacu w Zawiechowie. Rodzina 
upadła wcale 
dlań uroku nie miała; młodych chłopców bardzo prozaicznie nazywał trutniami, a 
ile razy kto nad 
losem ich się użalał, krótko i węzłowato mówił:
— Sami sobie winni… dobrze im tak.
W ogólności, sam podobno będąc synem kowala, człek prostej kondycji, jak u nas 
mawiano, 
szlachty i panów nie lubił. Do starościny, gdy parę razy zachorowała, dał się 
wziąć i radził jej a 
pilnował; ale w czułości żadne nie wpadał i szczególnych nie okazywał sympatii. 
Pomimo to nie 
wątpił ksiądz Kulebiaka, iż w takim wypadku pomocy swej nie odmówi. Jakoż w pół 
godziny 
wszedł chłodny i poważny Hordziszewski pytając:
— Cóż to się tam stało, mój księże?
— Jest tu ranny Horyszko, który pomocy waszej potrzebuje — tyle tylko mogę 
powiedzieć.
— A ja też, nieciekawy tak dalece, więcej wiedzieć nie potrzebuję — odezwał się 
Hordziszewski, idąc do alkierza, w którym na łóżku leżał omdlały Henryk, a przy 
nim stali cyrulik 
i Bąkiewicz. Doktór, z daleka dojrzawszy twarzy, ramionami ruszył.
— Wody ciepłej, gąbki i czego potrzeba — odezwał się do cyrulika, zrzucając 
surdut i 
przystępując do łóżka.
Odkryto poszarpaną nogę. Kula w niej tkwiła… trzeba było sondę zapuszczać i 
dobywać ją. Ból 
ocucił chorego; ale Hordziszewski, wcale na nic i na nikogo nie zważając, 
widział tylko ranę i nią 
się zajmował. Nie była ona niebezpieczną, ale bolesną i długiego starania 
wymagającą. Z 
położenia kuli, która się o kość oślizgnęła, trudno było zaręczyć, czy jej nie 
naruszyła. Henryk 
syknął kilka razy, lecz zniósł opatrywanie cierpliwie… więcej daleko bolały go 
nieszczęśliwe 
następstwa tego szalonego kroku, na który się ważył, wrażenie, jakie to uczyni 
na babce i na 
siostrze, w sąsiedztwie wreszcie. W głowie mu się mąciło. Hordziszewski dokonał, 
co było 
potrzeba z zimną krwią, sobie właściwą. Nie cierpiał pieszczot niemęskich i był 
dla 
wydelikaconych nielitościwym szydercą, ale poczciwe serce ludzkie biło w tej 
piersi, szorstką 
skórą pokrytej. Podobało snu się to, że Henryk miał męstwo… Obmywszy ręce 
zbliżył się i siadł 
przy nim.
— Panie Henryku — rzekł — wiesz, że ja bałamuctwa żadnego i komedianctwa nie 
lubię, w 
sentymentalizmy się nie wdaję, ale gdzie radzić trzeba — robię, co mogę.
Skinął na wikarego, który stał w ciągu całej operacji ze złożonymi rękami na 
uboczu i modlił się 
po cichu — a cyrulika i Bąkiewicza, dając znak ręką, odprawił.
— Nie potrzebujecie mi mówić, co się stało… — zaczął. — Domyślam się, że sprawa 
pewnie z 
Mazurowiczem o pannę. Co się stało, na to już rady nie ma. Staruszkę trzeba 
oszczędzić… Cóż tu 
począć? Czy lepiej go tu na wikarii zostawić, czy po cichu odnieść do pałacu?… 
czy dać znać i 
komu?
Henryk słuchał milczący, jakby już woli swej nie miał. Wikary ręce łamał.
— Bóg widzi — zawołał — zgłupiałem, nic nie poradzę! — Pochwycił się za głowę. — 
Biedna 
starościna!… a w sąsiedztwie, w domu Sławczyńskich, co za skandal, co za 
nieszczęście!
Doktór usta wykrzywił.
— Jeśli mogę prosić — odezwał się Henryś słabym głosem. — Niechby Julkowi kto 
dał znać i 
przyprowadził go tu.
— Julek dobry chłopiec — rzekł wikary — ale ja powiem szczerze, siostra ma od 
was 
wszystkich więcej energii i doświadczenia. Potrzeba dać znać siostrze.
Henryk nie odpowiedział nic. Hordziszewski wstał i podał mu rękę.
— Pokawęczysz trochę, panie Henryku, ale będziesz zdrów. W najgorszym razie, jak 
Byron, 
trochę kuleć możesz na nogę*. Ja cię dopilnuję. A gdzież mam szukać?
— Jeśli łaska, to w pałacu na górze.
— Dobrze, bo to trzeba gorączki dopilnować. Z przeniesieniem należy nocą 
pośpieszyć, aby 
ludzie się nie zbiegali; na materacu łatwo się to da wykonać, a cyrulik 
dopilnuje.
I z wikarym wyszedł na pozór zimny doktór do pierwszej izby.
Ks. Kulebiaka namyślał się.
— Tu nie ma co — rzekł — posyłać kogo. Ja muszę iść sam. — I wziął za czapkę. — 
Cyrulik z 
Bąkiewiczem niech przysposobią nosze.
W sieniach zakrystian zbliżył się do ucha wikariuszowi.
— Proszę ks. wikarego… — rzekł — są tu nosze, na których trumny i umarłych noszą; 
ale to 
może się nie godzi.
Hordziszewski się rozśmiał.
— Niechże temu drzewa kawałkowi, co służy umarłym, raz się trafi oddać żywemu 
posługą — 
zawołał. — Dajcie pokój zabobonom i daremnym strachom, byle ulgę uczynić choremu.
Ks. Kulebiaka, który to miał za jakąś wieszczbę złowrogą, zawahał się i głowę 
spuścił.
— Nie bądźcie dziećmi — rzekł doktór. — Jemu nie mówcie, na czym go niesiecie, 
aby to 
wrażenia nie zrobiło; ale cóż mu to drzewo zaszkodzi?
Wikary przeżegnał się milczący i ruszył wprost do dworu. Z rachuby jego wypadało 
dostać się 
jakim sposobem do pałacu, kobiet nie strasząc. Lecz jak to było wykonać? Jedne 
drzwi wchodowe 
prowadziły do pałacu z dziedzińca, drugie wrota ciężkie i furtka z zajazdem na 
stajenne podwórze. 
Tu ksiądz spodziewał się dobudzić Andruszki… Konie, które Henryka z panną 
przywiozły, były 
pożyczone w sąsiedztwie i te zaraz po katastrofie odprawiono.
Zaczynało się na wczesny wiosenny brzask zabierać, gdy ks. Kulebiaka stanął u 
wrót 
zamkniętych. W pałacu wszystko spało… ani dzwonka nie było, ani stukać nie 
wypadało. 
Poczciwy wikary nie wahał się, trochę dalej odszedłszy, gdzie parkan był popsuty, 
przeleźć go i 
tym sposobem dostać się na stajenne podwórko. Szczęściem dla gorąca Andruszka 
spał na derkach 
w podwórzu. Gdy go ksiądz zbudził, nie mógł zrozumieć, co się stało, ale 
posłuszny zerwał się i 
poprowadził go na górę. Starali się iść jak najciszej, lecz innych schodów nie 
było, jak główne, a 
ogromna sień pałacowa odbijała tak najmniejsze poruszenie, iż ciężki chód ks. 
wikarego rozległ się 
w niej zdradziecko. Piotruska, która wisusa Andruszkę posądzała o nocne 
wycieczki, usłyszała to i 
okrywszy się chustką, wybiegła. Miała nocną lampkę w ręku i postrzegła zaraz ks. 
Kulebiakę. 
Strach ją ogarnął, tak że w miejscu wryta pozostała. Opóźnienie Henryka z 
powrotem, okoliczność 
ta, iż Julek mu nie towarzyszył, pewne podejrzenia i przeczucia strwożyły biedną 
klucznicę. 
Ksiądz nie byłby pewnie wybrał jej za pośredniczkę, ale zobaczywszy, że wstała, 
zszedł ze 
schodów.
— Przeżegnaj się acani — rzekł do niej — zmów zdrowaśkę i żebyś mi tu lamentów 
żadnych 
nie czyniła. Pan Henryk chciał wykraść pannę Sławczyńską i został postrzelony. 
Nic mu nie 
będzie, ale odchoruje. Trzeba drzwi otworzyć i po cichu wnieść go na górę.
Wikary tą wiadomością jak młotem uderzył biedną kobietę, która padła na kolana, 
zakrywając 
oczy.
— Moja kochana Piotruska — tu nie czas na łzy i narzekania. Będziecie płakali 
później; teraz 
proszę o posłuszeństwo i ciche zachowanie się!
Jak obłąkana zwlokła się w istocie posłuszna stara; ale łzy ciekły, dyszała i 
usta krzywiły się, 
wstrzymywane od wybuchu. Zaczęła szukać, sama nie wiedząc, czego ani gdzie… Szło 
jej o klucz, 
lecz pochwyciła kilka rzeczy niepotrzebnych i rzuciła, nim się opamiętała.
Andruszka, który posłyszał, że jego kochany panicz był ranny, do ściany się 
zawrócił, ręce na 
niej sparł i zaryczał z bólu i żałości.
— Cicho, chłopcze — na miłość Bożą, cicho!
Klucz się znalazł nareszcie; poszli więc drzwi otworzyć, a Andruszka wybiegł 
przeciwko 
niosącym Henryka.
We drzwiach stała Piotruska i zasłoniwszy usta chustką, zanosiła się od płaczu. 
Godzina była 
jeszcze tak ranna, że ruchu w domu nie mogła usprawiedliwić. Pomimo największego 
starania o 
cichość, gdy przyszło tragi szerokie wnosić, drugą połowę drzwi, zwykle nie 
poruszanych i 
zardzewiałych, odmykać, na schody się drapać, szmer powstał taki, iż w pokoju 
panny Cecylii, na 
dole od sieni, nie można go było nie posłyszeć.
Dziewczę się obudziło, gdy drzwi odmykano… zaczęło się przysłuchiwać bacznie, 
pochwyciło 
głosy, rozpoznało, że były obce i trwoga ją jakaś ogarnęła. Dość długo już była 
w domu, aby być 
pewną, iż to ranne chodzenie było czymś niezwyczajnym.
Sama nie wiedząc dobrze, co czyni, panna Cecylia wyskoczyła z łóżka i poczęła 
się 
przyodziewać, jak mogła najprędzej. Narzuciła na siebie szlafrok i szal i 
otwarła drzwi. W szarym 
brzasku poranka, który wpadał otwartym szeroko gankiem, mogła dojrzeć nosze, 
mozolnie i 
powoli podnoszone na schody. Za nimi szedł ks. Kulebiaka. Rzuciła się ku niemu.
— Ojcze! co się stało?
— Nic, moje dziecko! nic! Męstwa i spokojności. Henryk ranny — niebezpieczeństwa 
nie ma… 
cicho!
Cesia sparła się o ścianę, zbladła i potrzebowała chwilę jakąś spocząć dla 
zebrania myśli. Ale to 
krótko trwało. Uzbrojona w męstwo, które usiłowała zawsze wyrabiać w sobie, 
posunęła się 
krokiem odważnym za noszami. Nie wiedziała nic; zdało jej się, że albo 
nieostrożne obejście się z 
bronią, albo wypadek na polowaniu mógł być rany przyczyną. Nie domyślała się, 
nie chciała 
przypuścić żadnego dramatu.
Z wielką trudnością wniesiono Henryka na górę. Wygodne owe nosze, na których 
trumny 
zwykle dźwigano, potrzebowały szerokich drzwi cmentarnych i kościelnych; musiano 
Więc 
dawno nie tknięte odryglować. Gdy w salonie poczęto się z nimi mordować, wybiegł 
Julian… 
ledwie cóś na siebie narzuciwszy. Bracia, wychowani razem, nawykli do siebie. 
Charakterów 
dosyć różnych, by się wzajem dopełniały, kochali się najczulej. Julek, któremu 
nikt nic nie mówił, 
przeczuciem przypadł do leżącego na noszach brata i położył mu się szlochając na 
piersi. 
Zbroczone chusty, blada twarz Henrysia mówiły wiele… Nikt ust nie śmiał 
otworzyć…
— Ja powinienem umrzeć, Julku… odebrali mi moją. Hannę… strzelił do mnie 
Mazurowicz.
I omdlał.
— Ja go zabiję! — mruknął Julian ponuro.
Gdy się to działo z rannym, ks. Kulebiaka odprowadził pannę Cecylią o parę 
kroków i wszystko 
jej opowiedział.
Słuchała blada, ze spuszczonymi oczyma, i drżała. Nie odezwała się długo, a gdy 
otworzyła 
usta, szepnęła tylko:
— Babka… — i podniosła oczy na wikarego.
— Nie jestem nigdy i w żadnym razie za kłamstwem — odezwał się ksiądz — lecz 
zdaje mi się, 
że i Bóg rozgrzeszy nas, gdy przed staruszką złożemy ranę na nieostrożnie 
pochwyconą strzelbę. 
Zabiłaby ją może prawda cała… a cóż jej ona pomoże? Całkiem zaś utaić wypadku 
niepodobna, bo 
spyta o Henryka i gorszego się domyślać gotowa, niż jest.
— Dobrze, mój ojcze — odezwała się Cesia — ale oznajmić to wszystkim należy, aby 
się kto 
nie wygadał.
I postąpiła do Henryka, który już leżał na łóżku swoim, a przy nim stali 
płacząca Piotruska, 
Julek w gorączce gniewu i Andruszka, który pięści zaciskał ze złości na 
Mazurowicza.
Cesia wstrzymała ks. Kulebiakę. Zaczynało dnieć dobrze. Starościna, jak 
wszystkie osoby w 
wieku, wstawała zwykle bardzo rano; należało więc obmyśleć, jak jej powiedzieć 
to, czego przed 
nią ukryć nie było podobna. Ksiądz był najlepszym pośrednikiem, bo staruszka 
jego energicznemu 
charakterowi dawała panować nad sobą.
Uścisnąwszy dłoń Henryka i szepnąwszy mu jedna tylko słowo „męstwa!” — Cesia 
zbiegła 
ubrać się co najprędzej. Pokój jej od sypialni starościny drzwi tylko i ściana 
dzieliły. Gdy weszła, 
usłyszała, że już staruszka chodzi po swoim i odmawia pacierze. Skrzypnięcie 
drzwi u Cecylii 
zaniepokoiło ją; uchyliła swoje i zajrzała.
— Cóż to, ty nie śpisz?
Nie wiedząc, co odpowiedzieć, wnuczka złożyła wczesne przebudzenie się na piękny 
ranek 
wiosenny, chociaż chmurno było i dżdżysto, ale starościna przez swe okna mało co 
widzieć mogła.
— Ty się, kochanie moje, niepotrzebnie tak zrywasz rano. Młodość snu potrzebuje.
I drzwi zamknęła znowu.
Dzień coraz się robił jaśniejszy. Piotrusia, przychodząca zawsze rano do 
starościny, nie śmiała 
się jej teraz pokazać, bo oczy miała nabrzękłe i od płaczu jeszcze wstrzymać się 
nie mogła. 
Staruszka zadzwoniła na nią przeze drzwi. Nie było sposobu… Trzy razy szła i 
zawracała się 
klucznica, nie chcąc być pierwszą, a tymczasem Cecylia uzbroiła się w męstwo i 
poważnie weszła 
do sypialni. Staruszka siedziała w fotelu. Przyklękła przed nią.
— Babciu droga — rzekła — przyszłam cię zmartwić. Mała to rzecz, ale ci będzie 
przykrą. 
Henryczek miał na polowaniu przypadek…
Na te słowa babka zaczęła drżeć i oczy sobie zasłoniła.
— Ranny lekko. Był doktór, opatrzył go i nie ma najmniejszego niebezpieczeństwa.
Domawiała tych słów, gdy Piotruska, sama nie chcąc wejść, wprowadziła wikarego.
— A! i wy tu, mój ojcze — łkając zawołała babka. — Mój Henryś, moje najdroższe 
dziecko… 
ranny?… Gdzież on? tu?
I zerwała się z krzesła.
— Piotrusiu! Cesiu! podajcie mi ręce, prowadźcie mnie, prowadźcie — ja go 
widzieć muszę!
Spojrzawszy po sobie, przytomni nie śmieli się oprzeć temu żądaniu. Cesia wzięła 
starościnę 
pod jedno ramię, Piotruska pod drugie i zwolna zaczęły ją ku schodom prowadzić. 
Szła milcząca, a 
że nawykła była modlić się zawsze, szeptała machinalnie modlitwę, której ani 
dokończyć, ani się z 
nią połapać nie mogła.
Pochód to był milczeniem straszny, a staruszka, której sił brakło, kilka razy na 
schodach 
zatrzymywać się musiała, aby odetchnąć nieco.
Gdy weszli do pokoju Henryka, przy którym klęczał Julek, chory podniósł się na 
ręku. Cesia 
dała mu znak: zrozumiał obowiązek. Uśmiech bolesny przebiegł mu usta i rzekł 
szybko słabym 
głosem:
— Babciu, to nic… Drasnęła mi tylko kula trochę skórę… Niech babcia będzie 
spokojna.
Ale wtem siły go opuściły i blady pochylił się na poduszki.
Starościna usiadła, nie mówiąc nic, i płakała. Milczeli wszyscy… Aż po chwili, 
gdy się Henryk 
ocucił i cóś przebąknął, gdy wszyscy już nie wiedzieli, co począć, aby staruszce 
oszczędzić 
smutnego widoku, ks. Kulebiaka zbliżył się do jej ucha i oświadczył, że choremu 
doktór nakazał 
spoczynek i że go z Julkiem samego —wypada zostawić.
Posłuszna starościna pocałowała go w głowę, błogosławiąc i oblewając łzami, 
wstała i 
zrezygnowana dała się nazad prowadzić. Krótki ten przeciąg czasu tak ją osłabił, 
iż zaledwie do 
salonu swego doprowadzona, w krześle osunęła się i niemal omdlała. Cesia i 
Piotruska zajęły się 
trzeźwieniem, cuceniem, a klucznica, wierząca w wielką potęgę kawy, zmusiła 
staruszkę do 
wypicia jej kilku kropel. Ks. Kulebiaka musiał śpieszyć do domu.
Tak rozpoczął się ten dzień fatalny dla dworu w Zawiechowie, który miał za sobą 
wiele i 
różnych następstw pociągnąć. Julek, który pozostał przy bracie, nie chcąc go 
odstąpić na chwilą, 
tak dalece nie był wtajemniczony w całą tę nieszczęśliwą sprawę, że wiedząc o 
miłości Henryka i o 
jego wycieczkach ku Błotkowu, wcale się nie domyślał, jak daleko zaszły stosunki. 
Henryk mu 
dopiero teraz szepnął, nieporządnie opowiadając, jak się to stało.
W istocie wina jego mniejszą może była, niż się na oko zdawało. Matka de domo 
Motowidłowska, nie chciała na żaden sposób wydać córki za Mazurowicza, do 
którego, choć był 
bogaty, krewni jacyś w kapotach, a nawet w siermięgach, jak słychać było, 
przyjeżdżali. Henryś 
bardzo się pannie podobał, a panna była płocha i oprócz niego podobało się jej 
wielu. Ojciec bronił 
Horyszkowi przystępu do domu, ale matka ułatwiała widzenia się z córką i 
opiekowała się tym 
romansem. Ona to poddała myśl wykradzenia, a Henryk nie wątpił, iż dobry, 
kochający ich ks. 
Kulebiaka da się do ślubu namówić. We dworze błotkowskim ścierały się ze sobą 
wpływy pani i 
pana; ona i on mieli swych zauszników i szpiegów. Pomimo największego starania o 
utajenie 
przygotowań, w chwili prawie, gdy Henryk pannę z domu przez ogród wyprowadzał, 
ludzie 
podpatrzyli to i panu donieśli. Mazurowicz tego wieczora nocował właśnie we 
dworze. Stary, 
rozwścieczony, kazał mu jechać ze sobą i w pogoń się rzucili, gdy tylko konie 
zaprząc zdołano. 
Widzieliśmy tragiczny koniec tego wypadku. Skutków jego niepodobna było 
obrachować.
Nazajutrz, przez ludzi z probostwa i z miasteczka, przez zakrystiana, którego 
zaprowadzono na 
piwo, w miasteczku wiedziano wszystko. Nie mogło się to utaić i dlatego, że 
odebrawszy córkę, 
stary Sławczyński, który się uczuł słabym z gniewu, potrzebował wypocząć. 
Zajechał więc, 
wprawdzie nie do Szmula, gdzie się najwięcej osób zbierało, tylko do Mortchela 
dziegciarza… ale 
i tu ludzie rozbębnili całą historią i dostrzeżono płaczącą pannę, słyszano 
gniewne wykrzykiwania 
Sławczyńskiego.
Sądy ludzkie różne były, więcej się jednak litowano nad Henrykiem niż nad ojcem 
i 
Mazurowiczem, który przyjaciół nie miał. Śmiano się i zakładano, czy narzeczony 
kradzioną 
pannę porzuci, czy się z nią ożeni — czy panna Hanna oprze się zaślubinom, czy 
na nie zezwoli. 
Mała mieścina, której pokarm tak osolony i pieprzny rzadko się przytrafiał, 
przez cały dzień 
uspokoić się nie mogła. Na rynku stawali ludzie kupkami i niestworzone prawili 
rzeczy. 
Utrzymywali niektórzy, iż Henryk był tak niebezpiecznie postrzelony, że wyżyć 
nie może; iż 
babka, dowiedziawszy się o tym, mocno na zdrowiu zapadła; że miłość ta zapewne 
dwie weźmie 
ofiary… Najmniej zdawało się to obchodzić starego Sławczyńskiego, który tak 
pragnął zemsty, iż 
gotów by był pałac w Zawiechowie na cztery rogi podpalić i wszystkich jego 
mieszkańców razem 
z nim z dymem puścić.
— Paskudne gniazdo! — wołał — bodaj do nogi wyginęli!
Doktór Hordziszewski, choć, jak mówiliśmy, nie miał dla biednej rodziny 
szczególnego 
nabożeństwa, dał dowód nadzwyczajnej gorliwości. Przyszedł zaraz z rana opatrzyć 
znowu 
chorego. Przy łóżku jego zastał pannę Cecylią. Pierwszy to raz widział ją po 
latach wielu. Miała 
czas odzyskać przytomność, panowanie nad sobą i z energią wzięła się do czynu, 
dzieląc 
troskliwość swą pomiędzy babkę i brata.
Krótka rozmowa ze starym doktorem, który w niej spodziewał się znaleźć płochą i 
roztrzepaną 
dzieweczkę, a spotkał kobietę wykształconą, odważną i dziwnie przy tym piękną, 
co zawsze uroku 
dodaje — wprawiła zimnego eskulapa w zachwycenie. Słuchał, zdumiewał się i uczuł 
takie dla niej 
poszanowanie, iż trochę rubasznie zaraz się jej z niego wyspowiadał. Cesia 
uprosiła go, aby zszedł 
do babki i o stanie jej, który ją trwożył, naocznie się przekonał. Hordziszewski 
był posłusznym.
Starościna wysoce szacowała doktora, ale go nie lubiła. Był dla niej za 
szorstkim, nadto ostro 
wypowiadał prawdy niemiłe, ale tym razem za Henryczka i staranie około niego 
gotowa go była po 
rękach całować. Hordziszewski pulsu dotknął, przypatrzył się staruszce i zalecił 
cóś 
uspokajającego, sam zaś najlepsze jej dał lekarstwo, bo z uśmiechem i 
lekceważeniem odezwał się 
o ranie Henryka.
— Eh, to tam nie ma nic! — rzekł — niech pani będzie spokojna. Wyliże się prędko. 
Młoda i 
zdrowa krew, niczym nie zakażona, powietrze wiejskie, wiosna, starania siostry… 
prędko mu 
zdrowie powrócą. Życzę tylko nie martwić się i być o niego spokojną. Ja ręczę… 
Nawet przypadek 
ten nie będzie dla panicza bez korzyści, bo się trochę ustatkuje, a to dobrze.
To mówiąc, w rękę staruszkę pocałował i odszedł. Cesia zaprosiła go jeszcze do 
swojego 
pokoju, aby na wypadek i dla Henryka co zapisał, i dla staruszki. Tu chciała mu 
cóś od siebie 
ofiarować, ale doktór aż się pogniewał.
— Nie wezmę! — zawołał. —. Starościna dać nie ma co, a pani ze swojego ciężko 
zapracowanego grosza gdybyś mnie miała opłacać, udławiłbym się nim. Ja familii 
nie mam, a 
pieniędzy wiele nie potrzebuję — niechże usłużę tu dla miłości ludzkiej. To mi 
wolno i tym się 
obrażać nie trzeba.
Rzekł i wyszedł, nie dając już mówić ze sobą.
Na Cesię spadł teraz ciężar dozoru dwojga chorych; nie można się bowiem było 
łudzić. 
Starościna, nawykła do biednego, ale jednostajnego życia, uczuła się nagle 
doznanym strachem i 
wzruszeniem tak osłabłą, iż ku wieczorowi trzeba ją było zaprowadzić przed 
czasem do łóżka i — 
co najgorszym u niej było znakiem — zamiast długich pacierzy, zmówiła króciutkie 
tylko, 
położyła się i zasnęła zaraz. Sen, przerywany tylko jękiem i rzucaniem się, 
trwał całą noc bez 
przerwy, przeciągnął się długo na ranek… I Hordziszewski, przyszedłszy rano, 
znalazł stan 
niedobrym. Senność i nudności oznaczały aż nadto wyraźnie lekki atak do głowy, a 
radzić na to, 
przy późnym wieku pacjenta — trudno. Wstała starościna około południa, ociężała, 
zapominająca 
się, z rodzajem gorączki… zmieniona więcej na duchu i przytomności niż na twarzy.
Piotrusia już jej na chwilę nie odstępowała, a Cesia to siedziała przy Henryku, 
to zbiegała o nią 
się dowiedzieć. Henryk także dostał gorączki, zwykłej przy ranie, gwałtownej 
bardzo; ale na tę 
łatwiej zaradzić było… Po utracie krwi nastąpiło osłabienie, rana jednak 
znajdowała się, jak mówił 
Hordziszewski, w stanie pożądanym. Poszarpanie mięśni tylko wróżyło, że może 
długiego 
potrzebować starania.
W kilka dni potem w sąsiedztwie opowiadano sobie po cichu, iż Sławczyński stary, 
nie 
szczędząc starań, wyrobić sobie potrafił indult, a Mazurowicz nie wahał się 
pannie Hannie podać 
ręki do ołtarza. Ponieważ stary kanonik właśnie na nogi był chory, indult 
wyrobiony został na imię 
ks. Kulebiaki. Dowiedziawszy się o tym, wikary, który wcale takiego rozwiązania 
się nie 
spodziewał, stanął jak osłupiały. Sam Mazurowicz mu przywiózł indult, prosząc o 
przybycie do 
Błotkowa.
Chłopak był do zdrowego parobka, dobrze wykarmionego, podobniejszy niż do 
kawalera. 
Wypadek zdawało się, że na nim najmniejszego nie uczynił wrażenia. Ks. Kulebiaka 
wiedział 
dobrze, iż tu z uwagami występować nie bardzo wypadało, gdy rodzice tak uło— 
żyli, a panna 
zgadzać się musiała; wszakże po chwili zdumienia, ze szczerością swą zwykłą, 
zwrócił się do 
Mazurowicza:
— Nie moja to rzecz, ale czyś się asindziej zreflektował dobrze? — zapytał.
— Albo co? — odparł chłodno narzeczony.
— Panna bo waćpana nie chciała.
— Eh co tam panna, mój ojcze… co tam panna! U panien przed ślubem w głowie 
porządku nie 
mato się zładzi.
— Ja jednakże zapowiadam, że panny o dobrą i nieprzymuszoną wolę pytać będę 
wyraźnie, bo 
mi tak każe sumienie, gdym ją z innym widział uciekającą.
— To co? — zawołał Mazurowicz. — Może się i za durzyła w tamtym; ale ja swojego 
pewny 
jestem… co komu do tego!
— A cóż to będzie za pożycie? — spytał wikary.
— Takie, jak i innych. Ja się tam gachów nie boję. Ten dostał dobrze w udo, to 
mi się nie 
posunie, a na drugich też znalazłbym sposób. Panna mi się podoba, bo ładna… 
posag dobry, ojciec 
mnie lubi, to cóż ja tu mam w delikatności się bawić? Ja, choć szlachcic, 
człowiek jestem prosty i w 
romanse się nie wdaję.
Sucho i dziko rozśmiał się kończąc Mazurowicz. Ksiądz z podziwieniem na niego 
popatrzył. 
Cóż miał mówić? Zabrał się z zakrystianem i pojechał do Błotkowa.
W progu go spotkał stary Sławczyński, paradnie wystrojony i dobrej myśli. O 
poprzednich 
wypadkach mowy nie było. Weszli do dworu, który był mieszaniną elegancji de domo 
Motowidłowskich i braku gustu, jaki Sławczyńskiego odznaczał. Pani sama wyszła 
strojna, 
dumna, z miną melancholiczną, ale zrezygnowaną. Na zięcia patrzyć nie chciała. 
Wikary 
spodziewał się przy egzaminie płaczów panny; ale nad wszelkie oczekiwania 
znalazł ją energiczną 
jakoś w osobliwy sposób, wyzywającą, szyderską niemal i spozierającą na 
przyszłego męża jak na 
ofiarę.
Po kilka razy pytał z naciskiem, czy nie była przymuszoną. Odpowiedziała, że 
teraz do ołtarza 
idzie z dobrej i nieprzymuszonej woli. Mazurowicz miał to za zwycięstwo, ojciec 
wąsa kręcił, 
matka wzdychała, a wikary instynktowo czuł w tym niepoczciwą chęć zemsty.
Przy ślubie panna młoda była piękną, ale straszną; oczy jej błyskały jakby 
gniewem i 
niecierpliwością. Ślub był niby wyzwaniem do walki, a Mazurowicz mimo pozornej 
siły wyglądał 
zawczasu na zwyciężonego…
Wiadomość o małżeństwie tym zamknęła usta złośliwym, innym je otwarła. 
Sławczyński, aby 
pokazać, że sobie z tego wszystkiego drwi, jeździł po sąsiedztwie i mówił o 
wypadku otwarcie, 
dodając, że córkę porwano mimo oporu gwałtem i że ci zubożeli Horyszkowie dla 
pieniędzy to 
zrobili.
Jakkolwiek pan marszałek Bolesław mieszkał o mil dziesięć i mocno był 
urzędowaniem zajęty, 
wprędce doniesiono mu o wszystkim. Opowiadanie niezupełnie było wiernym, 
przesadzonym 
trochę, lecz w ogóle malowało wypadek i pobudki, jakie były. Z Zawiechowa nikt 
do niego nie 
pisał, obcy pośpieszyli z tym przysmakiem. Dotknęło to marszałka. Rozmyślał dwa 
dni… chciał 
jechać z początku; potem obrachował, że zbyt jawnie biorąc stronę familii 
przeciw Sławczyńskim, 
popularności swej mógłby zaszkodzić. Wypadało mu pozostać neutralnym, a 
najlepszym na to 
tłumaczeniem było, iż mu nie dano znać, że mógł nie wiedzieć o niczym.
Tymczasem, gdy Henryk bardzo powolnie do sił i zdrowia przychodził, starościna 
co dzień je 
traciła. Płakała, modliła się, a godzinami słowa od niej dopytać się nie było 
podobna.
VIII
Z uwielbieniem przypatrywał się zwykle zimny, sceptyczny, szyderski 
Hordziszewski pannie 
Cecylii. Z większą prostotą i skromnością, ciszej, skryciej prawie niepodobna 
było spełniać 
obowiązków, które bez odpoczynku, bez znużenia dnie całe i często noce zajmowały. 
Julek 
przychodził jej wprawdzie w pomoc, lecz przy najlepszych chęciach nie bardzo był 
zgrabny i 
trochę leniwy. Siadał przy łóżku, ręce sparłszy na kolanach, dłonie w długie 
włosy wsunąwszy, 
patrzył to w ziemię, to na brata i stękał.
Cesia umiała nadzwyczaj zręcznie korzystać z okoliczności. Gdy tylko cokolwiek 
stan Henryka 
się polepszył, jednego dnia przybiegła z książką w ręku.
— Proszę was — odezwała się — a jużci też tak cały dzień siedzieć i wzdychać 
niepodobna. Ja 
lubię czytać: spróbujmy; ręczę, że i was to obu zajmie. Musiemy się czymś 
przecie rozerwać.
Wybór książek w początku tak był trafny, że chłopcy, do myślenia nie bardzo 
nawykli, za kilka 
dni się nim rozbudzili. Julek zażądał książki do swojego pokoju, aby ją prędzej 
dokończyć, a 
Henryk począł się dopominać o czytanie.
Z czytania rozwijała się rozmowa, nie tak czcza jak zwykle. Cecylia, która wiele 
podróżowała, 
czytając braciom podróże, wtrącała do nich objaśnienia rożnych przedmiotów. 
Chłopcom się wiele 
zapomnianych rzeczy przypominało. Henryka szczególniej zajmowały nauki 
przyrodzone. Siostra 
przyniosła mu całą historią naturalną, popularnie wyłożoną, pełną rycin. Julek 
wolał poezją i 
historią. Jak dzieci, powoli, cierpliwie wdrażała obu do jakiegoś umysłowego 
zajęcia, ubolewając 
sama, że jako kobieta nie miała sposobności uczyć się tyle, ile by chciała..
— Mój Henrysiu — mówiła raz do brata — gdy Bóg da, że wyzdrowiejesz, jaki rok, 
dwa 
koniecznie ci się stąd oddalić przyjdzie. Czemuż byś z tego nie miał korzystać i 
nie pojechać do 
jakiego uniwersytetu?
Henryk się roześmiał.
— A! to za późno.
— Jak to, mając dwadzieścia parę lat, za późno, tobie?…
Zaczęła się śmiać i opowiadać, jak w Rzymie spotkała ambasadora hiszpańskiego, 
który, w 60 
roku życia dostawszy dymisją, znudzony, nie mając co robić, począł się uczyć 
rysunku od kresek 
niemal, a że sztukę lubił i miał talent, we trzy lata historyczne malował obrazy.
— Łatwo mu to przyszło — odezwał się Henryk — bo miał z czego żyć. Ale o czymże 
ja biedny 
mogę pojechać do uniwersytetu albo podróże przedsiębrać?
— O, na oszczędną podróż dla nauki — zawołała Cesia — ja ci znajdę fundusze.
Zamilkli.
Rozmowy te przerywane, a powracające zawsze do tego samego przedmiotu, wesołe, 
łatwe… 
przykuwały obu braci. Marzono we troje o różnych a różnych rzeczach. Julek i 
Henryk często 
bardzo uskarżali się na ubóstwo i niemożność podźwignięcia się z niego.
— Moi wy drodzy — mówiła Cecylia — gdy ja to słyszę od was, to tylko sobie 
stanem 
opuszczonym naszego kraju wytłumaczyć mogę. Gdzieżby to kto słyszał za granicą, 
żeby dwaj 
dobrze wychowani, roztropni, lubiący pracę chłopcy, jak wy, nie znaleźli sobie 
kopalni, z której by 
rudę złotą dobywać mogli?
— Ależ po to trzeba jechać chyba do Kalifornii.
— Nie — odparła Cecylia. — Byłam w Holandii, w Belgii, w Niemczech w Erfurcie, a 
że 
bardzo kwiatki lubię, jak wiecie, biegałam po zakładach ogrodniczych. Czy wiecie, 
że z takiego 
kawałka ziemi, jak nasz, a nawet z mniejszego, w Gandawie, w Erfurcie krocie 
mają dochodu?
Rzucona ta myśl utkwiła szczególniej w głowie Henryka. W parę dni spytał siostry, 
czyby też i 
u nas w kraju z kwiatków co zrobić można.
— Z kwiatków, z drzew, ze szkółek, z nasion — u nas, gdzie tego wszystkiego brak, 
niemałe, 
zdaje mi się, ciągnąć by można korzyści.
Julek się śmiał, ale począł marzyć zaraz.
— Wiecie — dodała Cesia — ja od babci mam pozwolenie; pisałam już za granicę o 
ogrodnika 
i sama się do tego biorę.
— A pieniądze? — zapytał Henryk.
— Na to pieniądze mam, zapracowałam ich trochę. Nie oddałabym na lada co; ale 
założyć, 
stworzyć cóś i na naszych dwóch włókach dorobić się czegoś… to mi się uśmiecha.
Bracia poczęli z niej szydzić.
— O bo ty, Cesiu, marzycielka jesteś, poetka, a kraju nie znasz.
— Może być, może — odpowiedziała — przekonamy się.
Choroba Henryka ze względu wpływu, jaki siostrze dozwalała wywierać na braci, 
była prawie 
szczęśliwym wypadkiem; ale on cierpiał mocno, a przecięte ścięgna niepokoiły 
Hordziszewskiego. 
Przeczuwał, że noga sztywną zostanie.
— O, to mi wszystko jedno — mówił Henryk. — Cóż mi tam! Pięknym i zręcznym być 
nie 
potrzebuję. .
I wzdychał — bo poczciwy chłopak kochał w istocie Hannę pierwszą miłością 
młodzieńczą i 
zdało mu się, że dlań na wieki świat zawiązany. Cesia nie byłaby mu wspomniała o 
wyjściu za mąż 
panny Hanny, nie chcąc mu dodawać smutku; ale Julek, w oburzeniu przeciwko niej, 
rodzicom i 
Mazurowiczowi, wygadał się przed bratem. Henryk dostał gorączki, płakał i przez 
kilka dni nie 
dawał się rozerwać nawet siostrze, chociaż nad nim wielką miała władzę. Na 
koniec Cesia potrafiła 
odwrócić zwolna jego uwagę na inne przedmioty.
W obu braciach po kilku tygodniach tak widoczna była różnica, tak spoważnieli i 
myśli ich tak 
dalece inny zwrot wzięły, iż wszyscy to postrzegli, nawet poczciwa Piotruska. 
Dla niej wszakże ta 
zmiana nie wydawała się ani korzystną, ani pożądaną.
— At! nie wiedzieć co! — mówiła dopytującemu się Szmulowi. — Bo to najgorsza 
rzecz, kiedy 
dziecko poza tymi granicami głowę sobie obałamuci! Ja nie mówię nic przeciw Cesi, 
Panie Boże 
mnie broń, bo to anioł z kościami; ale młoda, a nie ma w niej młodości. Żeby się 
to, jak należy, 
potrzpiotało, pośmiało… I chłopcy przy niej, co to byli jak ptaszki, bywało, 
świegocący cały dzień 
— teraz co? Nauczyła ich w książkach siedzieć, a posłuchać, jak gadają! Sami nie 
wiedzą co; bo 
jużci by ja zrozumiała, gdyby w tym kropla sensu była… At, duryhołowie* i po 
wszystkim.
Szmul się uśmiechał, a klucznica frasowała naprawdę, będąc w obawie o zdrowie 
chłopców, 
żeby się to nie pozawędzało.
— Bo nie powiadam, żeby pobożnej książki nie wziąć w ręce albo w wielki post 
medytacyj czy 
tam czego… wedle Pana Boga; ale żeby te farmazońskie książczyska raz w raz dusić, 
to tam z tego 
nigdy nic dobrego być nie może. Już to próżno. Tak mi Boże dopomóż! Człeku z 
tego ani życia, ani 
zdrowia nie przybędzie — at!
Podsłuchała może Piotrusia projektów względem ogrodu, których się niezmiernie 
lękała.
Tak się rzeczy miały w Zawiechowie i mimo słabości starościny byłyby może 
ciągnęły się ku 
lepszemu, gdyby nie… mściwe jakieś usposobienie Sławczyńskiego albo 
niepoczciwość 
nieznanego człowieka, która na spokój biednych ludzi czyhała.
Dnia jednego Piotruska stała, swym zwyczajem, we drzwiach domu, bo ją to bawiło 
patrzyć 
sobie ku miasteczku, gdy podszedł bryftreger*, ten sam, który się z nią bez 
należytego obchodził 
uszanowania. Piotruska wywdzięczała mu się tym, że ani już patrzyła na niego, 
ani doń zagadała. 
Wiedziała, że idzie, i nie odwróciła się. Pocztylion też nie odezwał się do niej; 
dobył z torby list i 
położył go jej na rękach.
W czytaniu klucznica nie była mocną. Na drukowanej książce szła rzecz znajoma 
gładko, nowa 
trochę opornie, pisanych zaś cyrografów, bo wszystko tak zwała, ani umiała, ani 
chciała 
decyfrowywać. Ograniczała się na wyczytaniu nazwiska w adresie. Przychodziły 
teraz i listy do 
panny Cecylii, ale te już mogła rozpoznać prędko, bo były gładkie, pachnące i 
składane inaczej. 
Tym razem list był jawnie i oczywiście „do jaśnie wielmożnej starościny”.
— To pewnie ten poczciwy marszałek! daj mu Boże zdroweczko, napisał… otóż 
jejmość będzie 
rada! — pomyślała Piotruska.
Starościna siedziała w fotelu z tą robotą wiekuistą, która jej za kanwę do 
marzeń służyła, której 
ani rozpocząć nigdy na dobre, ani skończyć nie mogła… Tryumfująco list przed nią 
położyła 
Piotruska i uśmiechnęła się. Starościna włożyła okulary, rozdarła kopertę, 
zaczęła czytać, pobladła 
mocno, ręce się jej trząść poczęły strasznie… krzyknęła przeraźliwie i osunęła 
się na fotel bez 
życia.
Piotruska poskoczyła do niej, nie wiedząc, jak ratować, gdyż nie było to 
zwyczajne omdlenie. 
Nie mogła jej przywrócić przytomności, zaczęła więc sama krzyczeć głośno, w 
nadziei, że ktoś 
nadejdzie. Panna Cecylia, schodząca ze schodów, usłyszała głos ten i przybiegła. 
List leżał na 
stoliku otwarty.
Starościnę, po przeczytaniu jego, raził atak apoplektyczny.
Było to ohydne, bezimienne, pełne obelg, naigrawania się, odgrażań i proroctw 
pismo, które 
podyktowała zajadła nienawiść. Dowiedziała się z niego, a raczej domyśliła babka, 
o prawdziwej 
przyczynie choroby Henryka. Przeszłość cała domu Horyszków, wszystkie potwarze 
ludzkie, jakie 
o nich złość tylko rozgłaszać mogła, a obok tego proroctwa nędzy zawierało to 
pismo ohydne. Nie 
oszczędzono w nim nawet Cecylii, której zarzucano, że u hrabiostwa Sulejowskich 
rozerwała 
małżeństwo i zbałamuciła hrabiego, tak iż za nią gonił aż do Zawiechowa.
Cecylia, przeczytawszy list, sama padła, jak marmur blada, obok staruszki, ale 
wnet odzyskała 
przytomność, schowała go do kieszeni, otarła łzę, która z oczów wytrysła, i 
zajęła się babką.
Żyła jeszcze starościna, ale żadne zwykłe środki do przytomności jej przywrócić 
nie mogły. 
Wyprawiono konno Andruszkę do doktora. Hordziszewski nadbiegł, by krew puścić; 
lecz było za 
późno: długie cierpienie wyczerpało siły.
Na górze obaj bracia nie wiedzieli o chorobie babki, gdy ta już życie skończyła. 
Raz jeszcze 
otwarła oczy, spojrzała na Cecylią, uśmiechnęły się jej usta i zamknęły na wieki. 
Piotruska padła 
przy zwłokach, nieprzytomna, jakby obłąkana, i wynieść ją musiano.
Prawie sama z tym ciałem zastygłym została Cecylia w salce, walcząc z sobą, aby 
się nie 
poddać rozpaczy, jaka ją ogarniała. Staruszka nieruchoma w fotelu, od której 
rzadko słowo 
posłyszeć było można, zdawała się nic nie znaczyć w tym domu, a ze zgonem jej 
stał on się pustką 
straszną.
Cecylia uczuła się samą, bez opieki, z ciężarem obowiązków nad swoje siły, 
otoczoną 
nieprzyjaciółmi, spotwarzoną, zniesławioną. Można było stracić odwagę w 
położeniu tak 
rozpaczliwym… Chwilę też zbłąkały się jej myśli i zażądała śmierci, jak 
wyswobodzenia. Serce 
miała ściśnięte trwogą, żalem i oburzeniem. To, czego się najwięcej lękała — 
potwarz, odbierała 
jej skarb ostatni: poszanowanie u ludzi.
Zmyślona ta historia rozerwanego małżeństwa musiała już być powszechnie znaną i 
powtarzaną, gdy bezimienny nikczemnik, którego list oddany był na pocztę w 
Błotkowie, 
wyprowadzał ją na jaw. Uklękła przy zwłokach, położyła głowę na kolanach 
staruszki i płakała… 
płakała, nie wiedząc jak długo, aż ją oprzytomniona już Piotruska przyszła 
gwałtem od zwłok 
oderwać. Nie mogła ona pozwolić, aby ktokolwiek dotknął jej drogiej pani… sama 
chciała ją 
jeszcze obmyć łzami i przyodziać na drogę wiekuistą, na sen nieprzespany.
Julek, który zbiegł przerażony, odprowadził siostrę do jej pokoju. Szczęściem 
doktór i ksiądz 
wikary ani na chwilę się nie oddalali. Nieszczęśliwa rodzina budziła w nich 
miłosierdzie 
chrześcijańskie.
Nic nie mówiąc pannie Cecylii, ks. Kulebiaka, który wiedział o jednym tylko 
krewnym, panu 
marszałku, a przeczuwał, że rodzina pomocy jego potrzebować musi, napisał kilka 
słów do niego i 
pchnął na całą noc posłańca. Sam tymczasem zajął się przygotowaniami do pogrzebu. 
Doktór 
poszedł Henryka uspokoić i męskiegoweń wlać ducha, bo biedny chłopiec płakał jak 
dziecko i 
wyżebrał u lekarza, że mu, choć o kulach, zejść pozwolił, aby raz jeszcze babkę 
zobaczyć.
Ze dworu doszła wieść do miasteczka. Stary Szmul przybiegł natychmiast, meldując 
się do 
panny Cecylii i ofiarując jej pożyczkę, jeśliby pieniędzy na pogrzeb było 
potrzeba, za co mu 
podziękowała, zapewniając, że znajdą się u niej. Stary nie mógł mówić, otarł łzę 
i wyszedł.
Razem z wiadomością o zgonie Piotruska rozpaplała niepotrzebnie i o liście, 
który sama oddała. 
Wikary dopominał się go, ale list zniknął. Cecylia zamilczała, że go wzięła, nie 
chcąc, by czytano 
potwarz na nią rzuconą. Pismo więc i przyczyna zgonu pozostały tajemnicą.
Horyszkowie oprócz Sławczyńskiego i Mazurowicza nieprzyjaciół jawnych nie mieli; 
ale nie 
mieli też i przyjaznych w nieszczęściu, bo o tych trudno w złej doli. Największe 
podejrzenie paść 
mogło na ten jeden dom, zwłaszcza że małżeństwo młode od pierwszego dnia stanęło 
z sobą na 
stopie wojennej, a usposobienie to przypisywać musiał Mazurowicz przywiązaniu do 
Henryka.
Po modlitwie Cecylia wyszła dla rozporządzenia domem, siląc się, aby być panią 
siebie.
Piotruska już swoją drogą starościnę ubrała, zlewając łzami, w najlepszą z 
sukien i z pomocą 
dwóch babek kościelnych złożyła ją w tym samym saloniku, na niskim tapczanie, 
starymi 
dywanami pokrytym. Dała jej w ręce krzyżyk z odpustami, przy którym modlić się 
lubiła, i 
obrazek patronki. Julek zapłakany przyniósł z ogrodu kwiatów i gałęzi zielonych 
i dokoła ten 
ubogi katafalk obsypał nimi.
Zapalono świece, otwarto okna, ks. Kulebiaka rozpoczął modlitwy. W starym 
cienistym 
ogrodzie słychać było zapamiętale śpiewające słowiki, które zdawały się piosenką 
swą wróżyć 
koniec boleści ziemskiej i wesele wiekuistego żywota.
Walka była skończoną. Zwłoki, które tu spoczywały, należały do kobiety, która 
niegdyś świetne 
w społeczeństwie zajmowała stanowisko, której uśmiechała się przyszłość, młodość 
spłynęła w 
dostatkach, którą los odzierając stopniami ze wszystkiego, przywiódł do 
sieroctwa, do nędzy… 
nauczył i zmusił cierpieć. Ostatnia jej chwila była jeszcze niewysłowioną 
boleścią.
Gdy tylko drzwi salonu otwarto i ciało wystawione zostało, natychmiast z 
miasteczka schodzić 
się zaczęli ciekawi, choć pora była dosyć spóźniona. Stawali popatrzyć na tę 
twarz spokojną, 
wypogodzoną zgonem, wyschłą i męczeństwem opromienioną. Zapłakał niejeden. W 
pałacu, 
oprócz kroków, które się rozlegały w sieni, cicho było jak w grobie. Cecylia, 
znużona, na chwilę 
odeszła do swojego pokoju, gdzie i Julek popłakiwał — gdy wikary przyszedł do 
niej.
— Jutro pogrzeb być nie może — odezwał się siadając — najprzód, że i trumna nie 
gotowa, no 
— a potem i na marszałka czekać potrzeba.
Cesi dopiero teraz na myśl przyszedł ten człowiek, o którym szczęściem 
zapomniała w 
pierwszej chwili. Budził w niej jakiś wstręt i obawę.
Nie śmiała spytać, czy mu dano znać, ale wikary zaraz się do tego przyznał. 
Rozporządzenie 
pogrzebem, jak mu się zdawało, powinno było od tego najbliższego opiekuna 
rodziny zależeć.
— Nie wiem, co prawo stanowi w takim razie — odezwała się Cecylia — ale czuję, 
co mówi 
serce. Pogrzebem babki my mamy obowiązek rozporządzać, mój ojcze. Posiadam 
trochę 
zapracowanego i oszczędzonego grosza. Zdaje mi się, że zgrzeszylibyśmy przy 
zwłokach tej, która 
swój niedostatek znosić umiała, nie szemrząc do zgonu, gdybyśmy, biedni będąc, 
udawali 
zamożność. Odbędziemy więc skromnie ostatnią posługę. Było to nawet wolą 
nieboszczki.
— A sąsiedztwo? — spytał wikary.
— Nie będziemy prosili nikogo; kto łaskaw, przyjdzie i pomodli się bez 
zaproszenia.
— Duchowieństwo — podchwycił wikary — hm?
— Wy, mój ojcze, tym rozporządźcie, a ja, co każecie… zaspokoję.
Ks. wikaremu chciało się bardzo, na złość ludziom, wystąpić trochę; ale wszedł w 
myśl Cesi i 
uznał jej słuszność.
— Niechże będzie jak najskromniej — dodał — nie trzeba i pogrzebem kłamać. Masz, 
moja 
panno, wielką racją.
W nocy nikt w domu nie zasnął; na straży ciała mieniano się godzinami i modlił 
się któś ciągle.
Cecylia, przebrawszy się w suknie żałobne, przesiedziała do dnia w fotelu. Była 
strapiona, 
pogrążona w myślach, a mimo bólu po stracie babki przyjazd marszałka i jego 
opieka nad rodziną 
mocno ją niepokoiły.
Przez cały dzień następny z miasteczka tłumami szli ludzie do pałacu. Nad 
wieczorem stolarz 
przywiózł trumnę i zamknięto salkę na chwilę, aby ciało przenieść do niej. Julek 
znowu przyniósł 
kwiatów i wysłał ostatnie łoże staruszki wszystkimi, jakie mógł zdobyć w 
ogrodzie, ucałował jej 
nogi, jej ręce, co go tyle razy od dzieciństwa błogosławiły, i płakał. Andruszka 
i on sprowadzili o 
kulach Henryka, przy czym Hordziszewski był obecny. Henryk, także płacząc, 
ucałował ręce 
babki, ale mu lekarz zbytnio się nie dał roztkliwiać i do ucha wołał.
— Po męsku!… pomódl się i nazad do łóżka! Jesteś rodzinie potrzebny, powinieneś 
się 
szanować.
Trochę despotycznie oderwano go od ciała i zaprowadzono nazad na górę.
Tego dnia z sąsiedztwa wiele osób, nie znosząc się wcale z pozostałą rodziną, 
przybyło tylko do 
ciała, z modlitwą i poszanowaniem. Przyjechała także sama Sławczyńska i 
demonstracyjnie długo 
się modliła, aby ją wszyscy widzieć mogli, konie przed pałacem zostawiwszy na 
widoku.
Katafalk już był uporządkowany i trumna wniesiona, gdy pocztą nadjechał pan 
marszałek. 
Zmierzchało się na podwórzu, a w salce ciemno było i świece tylko przy trumnie 
rzucały na nią 
trochę blasku. Siostrzeniec, nawykły we wszystkich czynnościach do występowania 
efektownego, 
które było w jego naturze i obyczaju, odegrał i tu scenę, jakiej się po nim 
spodziewać było można. 
Jak obłąkany bólem wysiadł z powozu, rozkazując się podtrzymywać służącemu… w 
progu stanął 
raz… w przedpokoju salki, zakrywszy oczy, oprzeć się musiał o ścianę: potem padł 
na kolana przy 
katafalku i płakał, lub też okazywał, że płacze… Piotruska, która do niego 
przybiegła, wielce mu 
była pomocną, bo go ciągle uspokajała i pocieszała, co mu dozwalało jeszcze 
większe okazywać 
wzruszenie. Kazał się dźwignąć do trumny, na której głowę sparł, a wreszcie, 
odbywszy to 
wszystko, szepnął Piotrusi, że potrzebuje gdzie spocząć trochę, bo czuje się 
słabym. Cesia właśnie, 
dowiedziawszy się o jego przybyciu, chciała wyjść ze swego pokoju do braci, aby 
tam przyjąć 
marszałka, gdy go klucznica do niej wprowadziła.
Niemy, osłabły, prosił o fotel i padł na niego, nie mogąc długo przemówić słowa. 
Wynagrodził 
to jednak sobie, gdy raz mówić zaczął.
— Co za strata dla mnie, który ją jak syn kochałem!… Święta i biedna męczennica!
Piotrusia mu po drodze szepnęła o liście, zaczął się więc o niego dopytywać. 
Cecylia mimo 
wstrętu do wszelkiego fałszu i zatajania zamilczała znowu, nie chcąc mu dawać 
żadnych 
objaśnień.
Pochwałami zmarłej począwszy, marszałek przystąpił natychmiast, z pewnym 
naciskiem, do 
zaznaczenia, iż na niego spada opieka, jako na wuja… i oświadczył kuzynce, żeby 
była spokojną, 
bo on nad losem jej i braci gorliwie czuwać będzie.
— Szanowny kuzynie — cicho odpowiedziała mu Cesia — ja od lat młodych nawykłam 
sama 
czuwać nad sobą i o sobie myśleć. Serdecznie wam dziękuję, ale w żadnym razie 
ciężarem nikomu 
być nie chcę.
Rozmowa przerwana, naturalnie na później została odłożoną. Wszedł wikary i 
nastąpiły 
zapytania o rozporządzenia pogrzebowe. Ks. Kulebiaka oświadczył, co postanowiono, 
ale się to 
nie podobało marszałkowi.
— Jak skoro ja tu jestem, najbliższy krewny, a stan mój majątkowy dozwala mi 
pogrzeb uczynić 
świetnym, spadłby na mnie wyrzut skąpstwa, gdybym się nie starał uczynić go 
odpowiednim 
godności staruszki.
Cesia po cichu wrzuciła słowo, iż ona by rada z własnego zasobu zaspokoić koszta 
pogrzebu; 
lecz pan Bolesław nie godził się na to — dała więc tylko znak księdzu, aby 
uczynił, jak się 
umówili… Marszałek poszedł jeszcze do Henryka na górę, gdzie znowu płakał i 
obsypywał ich 
obietnicami. Tu kazał sobie przynieść herbatę i dłuższy czas pozostał z 
Henrykiem i Julianem.
— Pozwólcie mi — rzekł w końcu — zająć się losem waszym, a zobaczycie, że przy 
moich 
stosunkach będę wam pomocnym. Trzeba, żebyście Cesię tylko namówili na to, czego 
ja dziś 
wymagać od niej mam pewne prawo. Ona tu nie ma co robić; ja jej dom mój 
ofiarowałem i 
ofiaruję, i proszę was, byście na nią wpłynęli, żeby zamieszkała u mnie. 
Sumienie mi nie pozwala 
zostawić tak samą kuzynkę drogą.
Bracia nie znajdowali w tym nic dziwnego i dziękowali mu serdecznie, chociaż 
Henryk zasępił 
się trochę, bo mu żal było rozstać się z Cesią i rachował na to, że się nie 
rozdzielą. Lecz wobec 
tego, co się dla niej dobrym zdawało, nie śmiał z egoizmem swym występować.
Nadszedł w ostatku dzień pogrzebu. Ks. Kulebiaka sprosił od siebie duchowieństwo, 
które 
chętnie przybyło. Pogrzeb więc wypadł świetniej, niż się spodziewać było można. 
W kościele i na 
cmentarzu znalazło się mnóstwo ludzi. Tu był stary grób familijny, rodzaj 
kapliczki murowanej, 
pokrywającej podziemie, gdzie stały już w wielkiej liczbie Horyszków trumny, 
począwszy od 
starych, wspaniałych, aż do skromnych, ostatnich. Miejsca już niewiele było dla 
nowych 
przybyszów.
Nad grobem wystąpił nie z mową, ale z prostym, serdecznym słowem pożegnania ks. 
Kulebiaka 
i zakończył je płaczem, od którego wstrzymać się nie mógł. Zapłakali wszyscy… 
Marszałek 
batystową chustką zakrył oczy. Julek spuścił się za trumną do lochu, aby ją 
ustawić i jeszcze raz 
pożegnać.
Oczy ludzi ciekawie zwracały się na żałobnie ubraną Cecylią, zakwefioną, z 
twarzą zakrytą, 
której marszałek rękę podawał; ale nikt do rodziny się nie zbliżył.
Wieczorem w milczeniu wszyscy powrócili do pustego pałacu. Salka starościny 
stała 
zamknięta, a w domu tylko płacz Piotrusi się rozlegał.
IX
Nazajutrz, już z wyjaśnioną nieco twarzą, acz zawsze posępny i wzdychający, 
przybył z rana 
pan marszałek wprost do pokoju Cecylii, która zdawała się czekać na niego, 
wiedząc, że wałka 
będzie nieuniknioną.
Zaczął się najprzód uskarżać na potargane nerwy, na ból głowy, noc spędzoną 
bezsennie i czułe 
serce, które mu nie dozwalało nigdy nic po męsku przyjąć obojętnie. Nastąpiły 
potem 
oświadczenia miłości dla rodziny i gotowości do poświęceń dla niej.
— Jestem waszym opiekunem z prawa, droga kuzynko; lecz gdyby mi się nawet ono 
nie 
należało, narzuciłbym się wam, wiedząc, jak jesteście osamotnieni, osieroceni i 
jak wielkie na 
mnie ciężą obowiązki.
Tu westchnął…
— Nie jest to może chwila do nastawania na to, co postanowiłem; ale ja, przy 
tych wiekuistych 
nieszczęśliwych moich zajęciach urzędowych, nie mam wyboru godziny. Musiemy z 
sobą 
pomówić stanowczo. Nie odstępuję od myśli, droga kuzynko, abyś koniecznie 
przyjęła ofiarę 
mojego domu, który proszę za własny uważać. Zechcesz się zająć moimi drogimi 
sierotkami czy 
nie, to od twej woli i serca zależy, ale niechże mi wolno będzie wyrwać cię z 
tej ruiny, z tej pustki, 
do której nie jesteś stworzoną. Była to wola i postanowienie naszej drogiej 
zmarłej.
Cesia słuchała ze spuszczonymi oczyma, nie odbywając się jeszcze ni słowa. 
Marszałek więc 
mówił dalej:
— Ze wszystkich względów dla kochanej kuzynki dom mój będzie stosownym. 
Znajdziesz w 
nim towarzystwo, do jakiego nawykłaś na większym świecie, a co do mnie, proszę 
mi wierzyć, że 
będę najszczęśliwszym, spełniając we wszystkim jej wolę.
Czarne, załzawione oczy podniosły się nareszcie, spokojne, jasne pomimo łez, i 
utkwiły w 
mówiącym. W spojrzeniu tym malowała się taka pewność siebie, taka wola silna i 
tak 
niewzruszone postanowienie, że nim odpowiedź usłyszał, pan Bolesław już, 
przeczuwając ją, 
zmieszał się nieco.
— Nie umiem słów znaleźć na podziękowanie — odezwała się powoli. — Wierz mi, 
kochany 
wuju, iż tę ofiarę zachowam w sercu jako drogą pamiątkę, bo przychodzi w chwili, 
gdy nikt nam 
ręki nie podaje, gdy tylko serce tak szlachetne jak wasze mogło się zdobyć na 
to… Ale chciej mnie 
posłuchać i zrozumieć. Ja o sobie nie myślę, ja przyszłości nie potrzebuję 
żadnej. Umiałam się ze 
swym sierocym losem pogodzić… Idzie mi jednak o braci i dla nich chcę pracować. 
Przygotowałam się poniekąd do tego zadania. Nauczycielka z powołania, chcę dla 
nich stać się 
siostrą—przewodniczką. Więcej od nich widziałam świata; miałam sposobność, jeśli 
nie nauczyć 
się czegoś, to spojrzeć przynajmniej na naukę. Ich wychowanie było zaniedbane, 
nie dokończone. 
Jako siostra, winnam im najprzód sama siebie i chcę, a muszę pozostać z nimi.
Marszałek okazał pewne zniecierpliwienie.
— Jest to nadzwyczaj piękne i szlachetne, ani słowa — odezwał się — ale pozwól 
sobie 
powiedzieć, że oni obaj są w tym wieku, w którym już opieka nauczycielki ustać 
powinna. 
Mogłabyś się porwać na to, czego nie zdołasz spełnić. Miłość braterska zaślepia 
kochaną kuzynkę.
— Pozwólcie mi spróbować — wtrąciła Cecylia.
— Za kosztowna to może być próba, a istoty takiej, mówię to bez pochlebstwa, 
szkoda do pracy, 
którą mniejszą ofiarą, a z lepszym może skutkiem, kto inny podjąć potrafi. 
Zresztą ja także i o nich 
myślę. Julka biorę do swojej kancelarii… urzędowa kariera…
Cecylia podniosła oczy.
— Nie wiem, czy Julek czuje do niej powołanie, i zdaje mi się, że jego 
usposobienie…
— Julek się wyrobi pod moim dozorem — przerwał marszałek — a co się tyczy 
Henryka, ten, 
zdaje mi się, kaleką zostanie po tym nieszczęśliwym wypadku.
— Doktór zaręcza, że zaledwie ślad jakiś zostawi po sobie rana.
— Ach doktór! doktorowie obiecują zawsze… Ja się na tym znam: kula mu ścięgna 
porwała… 
co najmniej będzie nogą powłóczył. Jemu potrzeba spokojnej egzystencji. Znajdę 
mu małą 
dzierżawę…
— A cóż zrobimy z Zawiechowem? — żywo zawołała Cecylia.
— Sprzedamy pałac korzystnie na lazaret… to moja rzecz. Rząd potrzebuje właśnie 
murów i 
zapłaci bardzo dobrze.
Cesia złożyła ręce.
— Panie marszałku — zawołała — to nie może być! Zaklinam pana, nie czyń tego! Te 
mury, te 
drogie przesiąkłe pamiątkami gruzy… pozwól nam w nich zostać… Mam — dodała 
energicznie 
— trochę zapracowanego grosza, mam wiele odwagi, a przed sobą cel święty.
Daj mi pan rok, dwa czasu… znajdę sposób ratowania rodziny o własnych siłach. 
Marszałek się 
roześmiał.
— Już mi o tym mówiono — zawołał — Mais, ch?re cousine, tak dziwaczna fantazja 
mogłaby 
być uwzględnioną, gdybyśmy mieli dużo czasu i pieniędzy do stracenia. Ale 
przyznam się, że mi 
żal i twych pieniędzy, i pracy… bo to wprost pomysł piękny, poetyczny, ale — 
pozwól sobie 
powiedzieć — dziecinny…
Cesi oczy już były oschły.
— Kochany wuju — odezwała się, wyraziście dając mu ten tytuł — przebaczysz mi. 
Może to 
być i dziecinne, ale ja na siebie biorę odpowiedzialność i com postanowiła, to 
spełnię. Żadna w 
świecie siła od tego mnie odwieść nie może.
Pan Bolesław zbladł, zrobił dziwną minę, usta wykrzywił, dumnie jakoś pierś 
wydął i głowę na 
ramiona zarzucił.
— W takim razie — rzekł — musielibyście się wyrzec zupełnie opieki mojej, pomocy, 
wszelkiego odwoływania do mnie, jednym słowem, węzłów, które nas łączą… bo ja 
czynię to, co 
mi doświadczenie i rozum dyktują, lub — umywam ręce.
— Jeżeli który z mych braci pójdzie za radą pana marszałka — przerwała Cecylia — 
ja mieszać 
się nie będę do tego; mogą czynić, co chcą. Ale ja zostaję w Zawiechowie.
— Choćby sama jedna z Piotruską, która, między nami mówiąc, nie jest także 
długowieczną? — 
począł marszałek.
Cecylia nic nie odpowiedziała.
Pan Bolesław okazał się jakby urażonym: ostygł nagle. Jakkolwiek biedna sierota 
zdawała się 
być pewną tego, co czynić chciała, jakkolwiek mocne miała po— stanowienie 
spełnić myśl swoją i 
samej sobie być winną ratunek… przypomnienie, że nie własnym tylko losem, ale 
razem 
przyszłością braci rozporządza, strwożyło ją. Zawahała się, łzy pociekły jej z 
oczów i prędko 
zaczęła je chustką ocierać.
Ze swej strony marszałek poczuł, że złą drogę obrał, chcąc trafić do serca 
pięknej kuzynki, którą 
co chwila się więcej zachwycał. Nie spodziewał się w niej tej energii, ale nie 
życzył sobie zerwać, 
bo już marzył o niej i o bardzo miłej jakiejś przyszłości. Powiedział sobie, że 
z takim charakterem 
trzeba więcej działać z pomocą zręcznej insynuacji, czasu — może trochy 
pochlebstwa i 
przymilenia. Łzy owe na oczach kuzynki dawały mu doskonałą sposobność do 
uczynienia zwrotu, 
z którego sobie najlepsze obiecywał skutki.
— Niech próbuje — rzekł w duchu.
Udał nadzwyczaj wzruszonego tymi łzami, złożył ręce i rzucił się ku niej.
— Droga Cesiu, pozwól mi się tym poufałym nazywać imieniem, jako krewnemu — 
niechże ja 
nie mam sobie łez tych pięknych oczu do wyrzucenia. Czyń, co chcesz. Zgadzam się 
na wszystko. 
Złamałaś mnie. Nie wiesz, jaką masz potężną władzę nade mną. Ustępuję, bo nie 
miałbym siły ani 
się wyrzec tych drogich węzłów, które nas z sobą łączą, ani ci się sprzeciwiać. 
Czyń, co ci się 
podoba… O jedno tylko proszę, błagam: pozwól mi stać na straży, zwać się twym 
opiekunem i 
przyjść ci w pomoc, gdy się przekonasz, iż poezja, niestety, w obłokach świeci, 
ale na ziemi nie 
kwitnie.
Tu westchnął. Cecylii zrobiło się lżej; podała mu rękę, którą zamiast uścisnąć, 
ucałował aż 
nadto gorąco.
Ujęło ją to wzruszenie, w które uwierzyła. W chwili gdy zdawało się grozić 
zerwanie, nastąpiło 
pewne zbliżenie i rozmowa przeniosła się na zmarłą staruszkę, na przeszłość, na 
Zawiechów. 
Marszałek wrócił zręcznie do poddanej myśli sprzedaży.
— Proszę mi wierzyć — rzekł — że nie dlatego to mówię, abym się upierał przy 
swoich 
planach; ale potrzebuję zrzucić ciężar z sumienia. Kochana kuzynka wie, że u nas 
wszystko się robi 
przez wpływy i stosunki. Marszałek, który umie chodzić około tego, może w 
powiecie zrobić, co 
zechce. Zawiechów tak jak jest, z tą ruiną, z tym ogrodem, z tym kawałkiem 
gruntu jałowego, 
niewart nawet kilku tysięcy rubli, a na lazaret ja — ale tylko ja — mogę go 
sprzedać za kilkanaście, 
a może i do dwudziestu dociągnąć by się dało. Jest to jedyna w świecie 
sposobność… Nikt pewnie 
nie ceni wyżej pamiątek naszych jak ja… Gdyby nie interesa, nie straty, ja bym 
sam Zawiechów 
kupił. Mnie się serce krajać będzie, widząc go sprofanowanym; ale dla was choć 
po kilka tysięcy 
rubli funduszu, to jakby z nieba spadły dar…
— Masz słuszność, kochany wuju — cicho odpowiedziała Cecylia — tym bardziej że 
ja mojej 
części się wyrzekam w każdym razie. Bywają w życiu wypadki, w których i łzami 
oblaną pamiątkę 
trzeba poświęcić dla ocalenia niepodległości — a jednak ja proszę…
— A ja milczę i rozkazom jestem posłuszny — rzekł szybko marszałek — bo proszę 
mi 
wierzyć, każde słowo kochanej Cesi jest dla mnie rozkazem.
— Kochany wuj mnie popsuje — odezwała się z uśmiechem smętnym Cecylia, wstając. 
— 
Pójdźmy do Henryka.
Marszałek podał jej rękę i w najlepszej zgodzie poszli na górę. Tu rozmowa była 
obojętną, a 
siostra, przebywszy chwilę z, braćmi, znużona, potrzebując odpoczynku, wysunęła 
się do swojego 
pokoju. Niezupełnie jeszcze była spokojną. Nieszczęsny ten list bezimien— ny, 
który nosiła przy 
sobie, palił ją jak ogniem; kilka razy przebiegała go z oburzeniem i łzy stawały 
jej w oczach. Ten, 
co śmiał nim dobić nieszczęśliwą staruszkę, mógłże z pochwyconą gdzieś potwarzą, 
raz jej 
używszy, zamilknąć?… Człowiek, co to uczynił, mógł się posługiwać tą bronią 
przeciwko 
rodzinie. Wieść o tym mogła dojść do marszałka, do braci z innego źródła, a 
milczenie obwinionej 
za przyznanie się do winy mogło być wziętym.
Chociaż pan Bolesław nie obudzał w niej ani zbytniego zaufania, ani sympatii, 
postanowiła po 
namyśle pokazać mu list i rozmówić się z nim otwarcie.
— Uwierzy mi czy nie — ale należy do rodziny, niech więc wie wszystko.
Myśl ta, której powzięcie wiele ją kosztowało, gdy raz się w niej utwierdziła, 
prawie ją 
uspokoiła.
— Tak uczynić powinnam — rzekła sobie. Marszałek nie wyrywał się, swoim 
zwyczajem, na 
obiad. Zabrawszy z sobą Julka, poszedł do restauracji, nie chcąc być ciężarem w 
domu, w którym 
mniej niż kiedy było porządku i usługi. Po południu obaj mieli powrócić.
Przez te dni Cesia chlebem prawie żyła i kawą, gdyż od biednej Piotrusi niczego 
wymagać nie 
było można. Po pogrzebie jednak spłakana staruszka wróciła do swych zajęć 
nałogowo… i znowu 
się krzątała, przerywając łzami i wspomnieniami łajanie sługi.
W parę godzin Julek z marszałkiem powrócili z miasteczka. Ostatni wybierał się 
już w drogę i 
koniom kazał przyjść za sobą. Chcąc jednak jeszcze raz sam na sam rozmówić się z 
piękną 
kuzynką, wysłał Julka na górę i wszedł do jej pokoju. Cesia czekała nań blada, 
poruszona — 
czując, że jednę z najprzykrzejszych chwil w życiu ma do przebycia. Potrzebowała 
całego męstwa, 
aby jej podołać.
Marszałek po obiedzie był w dosyć wesołym nawet usposobieniu, o ile żałoba i 
ledwie 
zamknięty grób dozwalały.
— Muszę jechać — zawołał wzdychając i rzucając się na krzesło. — Jestem doprawdy 
jednym 
z najnieszczęśliwszych ludzi na tym padole płaczu. Obowiązki rzucają mną, nie 
dając mi tam, 
gdziebym chciał, pozostać. Oto i dziś na komisją jakąś jechać tam muszę, gdy tak 
by mi tu było 
miło… Będę o was niespokojnym, a jeśli pozwolicie choć przejazdem się 
odwiedzieć…
— Bardzo wujowi będziemy wdzięczni — dodała Cesia. — Przykro mi tylko, że my, 
zamiast 
mu tu dać chwilę wytchnienia, napoiliśmy i poić go musiemy goryczą. Podobno 
najboleśniejsze 
wyznania zostały mi na chwilę ostatnią.
— Cóż takiego? — podchwycił przestraszony nieco marszałek.
— Dla mnie to szczególniej bolesne — mówiła Cecylia. — Wiecie już o przyczynie 
śmierci 
naszej najdroższej babki…
— Mówiono mi o jakimś liście.
— Tak, był list, list okropny, list bezimienny.
— I zginął? — spytał pan Bolesław. Drżącą ręką dobyła go z kieszonki Cecylia.
— Oto jest — dla was nie powinniśmy mieć tajemnic, choćby wyznanie 
najprzykrzejszym się 
stało. Czytaj pan.
Marszałek chciwie porwał szarą ćwiartkę papieru, najprzód starannie rozpatrując 
się w jej 
powierzchowności. Twarz mu się zaczerwieniła… począł przebiegać pismo. Cecylia, 
stojąc przed 
nim, wlepiła weń oczy, czekała tej chwili, gdy dojdzie do miejsca, w którym o 
niej była mowa. 
Marszałkowi zadrżała ręka, oczy na nią podniósł, oniemiał.
— Stoi tam — poczęła spokojnie obwiniona — czytałeś, kochany wuju — stoi, żem 
splamiła 
poczciwe imię nasze, żem z zaufaniem wprowadzona do domu zacnego, wniosła doń 
niepokój, 
zerwała węzły święte, dała się obłąkać sercu lub nikczemnej rachubie. Nieprawdaż? 
tak tam stoi… 
Czy wierzysz temu?
Marszałek milczał.
— Lecz jakiż mógł być powód stworzenia tak ohydnej potwarzy? — rzekł po chwili.
— Powód był — spokojnie ciągnęła dalej Cecylia, siadając i głowę sparłszy na 
ręku. — Pan 
hrabia Sulejowski żonaty jest z kobietą, która go nie kochała nigdy. Małżeństwo 
znalazłam, 
przybywszy do tego domu, najnieszczęśliwszym. Chciałam się oddalić, ale nie 
puszczano mnie. 
Nie mogłam nigdy posądzić pana hrabiego, by na mnie rzucił okiem. Pracowałam nie 
tylko nad ich 
dziećmi, ale nadaremnie usiłowałam przywrócić tam pokój i zgodę, gdzie ich nigdy 
nie było. W 
pierwszej chwili, gdym mogła nie postrzec, ale domyśleć się ze strony hrabiego 
tego uczucia dla 
mnie, w które nie wierzę, które było pańską jakąś lekkomyślnością i fantazją, 
pożegnałam ich 
natychmiast… Napisałam do babki, wróciłam tutaj… Oto jest prawda cała… Ale 
hrabia rozwodzi 
się z żoną, która od dawna domagała się rozwodu… to mogło dać powód do potwarzy… 
Zbyt 
jestem dumną — dodała Cecylia — zbyt czuję godność swoję, abym posądzoną nawet 
być mogła.
Marszałek siedział zamyślony, przybity, widocznie mocno tknięty tym wyznaniem.
— Bądź co bądź — odezwał się — jest to prawdziwe nieszczęście, bo dla ludzi 
dosyć pozoru, 
aby potwarzy uwierzyli, a tu się istotnie składają rzeczy jakoś tak dziwnie…
Zaczął szukać po kieszeniach.
— Niech kuzynka sobie wyobrazi, ja od tego Sule— jowskiego — a przynajmniej 
domyślam 
się, że to ten sam być może — jak mu na imię? Cecylia się zarumieniła.
— Alfred — rzekła po cichu.
— No, więc od tego samego list miałem przed wyjazdem. Chce tu w sąsiedztwie 
kupić dobra, 
wystawione właśnie na sprzedaż, i mnie, jako marszałka, zapytuje o ich wartość, 
prosząc o otwarte 
objaśnienie interesu.
Żywo poruszyła się Cecylia, składając ręce.
— Na miłość Bożą — zawołała — jeżeli to być może, niech mu wuj odpisze, iż nie 
radzi, że 
dobra są zruinowane, że ceny tej niewarte…
Prośba ta zdziwiła nieco, ale razem uradowała marszałka.
— Naturalnie, że postąpić inaczej nie mogę — rzekł — chociaż wyznaję, że 
odpowiedź tego 
rodzaju będzie trudną, bo dobra są tanie, w położeniu doskonałym i interes 
wyborny.
— Ale się cóś zawsze znaleźć może?
— Musiemy cóś znaleźć — odparł marszałek, któremu obojętność Cecylii dla 
hrabiego zdawała 
się dobry humor przywracać. — Stanowczo mu odradzę. Na nieszczęście ja, przy 
tych moich 
interesach i kłopotach niezliczonych, nie miałem czasu zaraz mu odpowiedzieć… 
list trochę 
zależał; zresztą i człowieka nie znałem.
Cecylia milczała. Pan Bolesław list bezimienny obracał na wszystkie strony, 
badając pieczątkę, 
adres, papier, pismo…
— Możecie mi powierzyć ten dokument? — zapytał.
— Na co?
— Rad bym dojść sprawcy.
— Proszę was, nie czyńcie tego… wzgardzić należy, a nie mścić się… Oddajcie mi 
list, niech 
Bóg kary domierzy.
Marszałek zwrócił pismo, wstał i gotował się do odjazdu; Cecylia śmiało i 
otwarcie spojrzała 
mu w oczy.
— Widzisz mnie, kochany wuju, spokojną, zrezygnowaną. Nim odjedziesz, zapytam 
raz 
jeszcze: czy sądzisz mnie winną? czy możesz przypuścić, żem była płochą aż do 
zbrodni?
— Ach! nigdy w świecie! — z zapałem podchwycił marszałek, na którego Cecylia 
coraz 
większy urok wywierała.
— Dziękuję wam; potrzebuję być czystą w oczach tych, co do mnie należą, a co 
powie świat, 
jest mi zupełnie obojętnym. Ja się wyrzekłam świata, on dla mnie zamknięty.
Podała mu rękę i żywo odeszła ku oknu; łza się jej kręciła w oku. Pan Bolesław 
stał jeszcze 
chwilę i nie mniej poruszony, poszedł się żegnać z chłopcami. Julek 
przeprowadził go aż do 
powozu, wyszła Piotruska, do kolan się schylając i prosząc, aby o nich nie 
zapominał.
Konie ruszyły przez miasteczko; marszałek kazał się zatrzymać przed Szmulem.
Znalazł starego Izraelitę na górze, odpoczywającego nad książką pobożną. Na 
widok gościa, 
dokończywszy naprędce modlitwy, Szmul wyszedł z powitaniem i wskazał mu 
najparadniejszą 
kanapę.
— Panie Szmul — odezwał się przybyły — czy jesteśmy sami i możemy mówić poufnie?
Stary poszedł opatrzyć wszystkie drzwi i powrócił z zapewnieniem, iż nie ma 
nikogo.
— Pan z pewnością musisz dużo listów odbierać od różnych osób… z obywateli.
Szmul głową dał znak potwierdzający.
— I mogę się pochwalić — rzekł — że u mnie korespondencja jest w porządku. Każda 
rzecz na 
swoim miejscu, pod alfabetem. Pismo, to wielki interes; może się świstek przydać 
w lat dziesięć i 
albo zabić, albo wyratować człowieka.
Popatrzył w oczy marszałkowi, jakby dochodził, na co mu się jego korespondencja 
przydać 
mogła, aż nagle wpadł na trop.
— Jaśnie pan widział ten list?
— Jaki? — spytał marszałek.
— Ten niepoczciwy, szelmowski, co zabił naszę starościnę.
Nim pan Bolesław miał mu czas odpowiedzieć, Szmul poszedł do czarnej szafy, 
stojącej w rogu 
izby, otworzył ją i z szufladki, oznaczonej literą M, wyjął cały pęk listów.
— Tego się łatwo domyśleć, kto to pisał… ja ręczę, że on i ręki nie zmienił… to 
Mazurowicz.
Rzucił wiązkę listów przed marszałkiem, któremu , dosyć było spojrzeć na papier, 
charakter, a 
nawet pieczątki, aby nie mieć najmniejszej wątpliwości, że Mazurowicz był 
autorem anonimu.
— Czegóż on chce? za co się mści? — zawołał. — Żonę wziął. Wszystko skończone. I 
chłopca 
o mało nie pozbawił życia.
— I dlatego, że nie pozbawił, to mu nie dosyć — począł Szmul z oburzeniem. — To 
nie jest 
żadną tajemnicą: oni z sobą żyją jak pies z kotem. Kobieta dziesięć razy od 
niego rozumniejsza, a 
zdesperowana… niech jaśnie pan sobie pomyśli, co to tam za życie być musi! Ona 
się z tym wcale 
przed nim nie tai, że pana Henryka jeszcze kocha, a mówi mu w oczy: wydali mnie 
siłą, wziąłeś 
mnie mimo mej woli, powinieneś więc wiedzieć, co cię czeka. Zawsze mnie pilnować 
nie możesz: 
zemszczę się po kobiecemu!… Słyszy pan marszałek? to są jej własne słowa, a o 
tym wiem przez 
jej sługi, bo ona gada głośno i nie wstydzi się. Mazurowicz rwał się już do 
cybucha, ale się zląkł, 
jak mu cóś powiedziała. Tam sądny dzień.
Tu Szmul zbliżył się do stołu i pochylił ku marszałkowi, który słuchał i uszom 
swym nie 
wierzył, zniżył głos i począł, oglądając się:
— No, kiedy już o tym mowa, to co ja mam taić? Nie byłbym zagadał, ale przecie 
na to radzić 
potrzeba, a tu nikt nie potrafi, chyba pan jeden może. Pan marszałek myśli, że 
to się z naszym 
panem Henrykiem skończyło?
— A cóż może być? on leży przecie chory — przerwał pan Bolesław.
— Tak, on leży chory… to prawda; ale jemu tam listy co dzień noszą i wożą. Ona 
sobie drogę 
znalazła. On do niej pisuje co dzień i ona do niego. Pan Julek o tym wie, tylko 
siostra nie, bo oni się 
tej siostry boją. Gdyby nie ona… kto wie, gorzej by było. Chłopcy, zwyczajnie, 
młode; im się zdaje 
wszystko w porządku, a z tego może być drugie i straszniejsze jeszcze 
nieszczęście.
— Lecz skądże pan wiesz o tym? — zapytał zdumiony marszałek.
— Ja muszę wiedzieć o wszystkim — westchnął stary. — Czy chcę, czy nie chcę, to 
mnie ludzie 
wszystko do ucha przyniosą. A tak samo jak ja, wie może niejeden. Mazurowicza 
nie lubi nikt i 
wszyscy się cieszą z tego, że on sobie włosy z głowy wyrywa… Na dole w 
restauracji kapitan 
Pupart o tym gada, młodzież w ręce klaszcze i cieszy się jak z najlepszego figla. 
Oni tylko Pana 
Boga proszą, żeby pan Henryk wyzdrowiał; jemu wszyscy pomagać gotowi, żeby się 
głupstwo 
zrobiło. Mazurowicz domyślać się musi; a trzeba go znać: to bydlę, ale wściekłe; 
może napaść w 
lesie, na drodze i zabić.
Zamyślony marszałek nie mówił słowa.
— Ale cóż za kobieta! — zawołał po długim milczeniu.
— Jaśnie panie — odparł, rękę podnosząc, stary Żyd. — Kobieta, kiedy ma w sercu 
miłość albo 
nienawiść, straszniejsza od mężczyzny. To głupi człowiek, że się z nią ożenił.
— Cóż na to radzić?
— Ja nie potrafię — rzekł Szmul. — Jedna jest tylko osoba, która by rozumem i 
sercem mogła 
tu dać radę, ale tej się takich rzeczy mówić nie godzi.
— Panna Cecylia?
— Tak jest — odparł 2yd. — Pan Bóg ją sam tej familii zesłał. Takich kobiet na 
świecie mało. 
Dna — . dodał z zapałem — wie jasny pan co, ona warta być… mężczyzną.
Mimo woli uśmiechnął się marszałek, który z ludźmi pospolitymi nie zwykł był 
szafować 
patetycznością i bywał, jak go Bóg stworzył.
— Na mężczyznę byłaby za piękną.
— A na kobietę — dodał Szmul — ona jest za rozumną.
Przebijało się w tym Salomonowskie, biblijne pojęcie o kobiecie. Zamilkli chwilę; 
marszałek 
rozmyślał.
— Poszlijcie po Julka — zawołał — wszak Julek wie o listach?
— On sam je do miasta odnosi — szepnął Żyd, i wnet otworzył drzwi, aby zawołać 
myszuresa. 
Marszałek rozmyślił się, że najlepiej było posłać konie, które stały przed 
gospodą, i natychmiast 
przez okno dał rozkaz kamerdynerowi. Szmul tymczasem starego wina przyniósł i 
pomarańcz, bo 
dawnym obyczajem wielce był gościnny.
W dobry kwadrans, zdyszany i zdziwiony, Julek się zjawił, w oczy patrząc wujowi, 
po co go 
jeszcze mógł wzywać. Szmul zaraz się wysunął.
— Julku, kochanie moje — odezwał się pan Bolesław — tam u was, z obawy, aby 
Cesia nas nie 
podsłuchała, mówić z tobą otwarcie nie mogłem. Ja wiem o wszystkim…
— O czym?
— Henryk odbiera listy od Mazurowiczowej. Julek się zaczerwienił.
— Ja o tym nic nie wiem.
— Ty je przynosisz. Chłopak kłamać nie umiał.
— No, gdyby i tak było… Oni się kochają; on by umarł, żeby od niej nie miał 
wiadomości, a ja 
miałbym bratu nie posłużyć?
— Ale czy to się godzi?
Julek popatrzył na wuja długo i uśmiechnął się. Byli z sobą dosyć poufale… 
zbliżył mu się do 
ucha.
— Wujaszku — rzekł — a pani Krawczyńska? Zerwał się marszałek, trochę obrażony.
— Co ty tam pleciesz! — zawołał. — Wiesz, na co się Henryk naraża i ty jego? — 
na śmierć! 
Mazurowicz o wszystkim wie i przy pierwszej sposobności nie bić się, ale zabić 
gotów.
Spoważniał Julek.
— Ja na to nie poradzę — rzekł. — Henryczka nic na świecie wstrzymać nie może — 
żaden 
strach, żadne niebezpieczeństwo.
— Słyszałeś o liście, który był przyczyną śmierci babki?
— Wiem, cóś o nim mówiono.
— Pisał go Mazurowicz — to pewna. Nikczemnik, który śmiał rzucić się na starą, 
biedną, 
szanowaną powszechnie osobę — nie zawaha się…
Julkowi oczy zapałały.
— Mazurowicz, on był przyczyną śmierci babki? Dobrze wiedzieć, kochany wuju… 
dobrze 
wiedzieć, bo się przyjdzie porachować z tym panem. Henrysia uczynił 
nieszczęśliwym, skaleczył 
go. Babci śmierci był przyczyną: jużci mu to bezkarnie ujść nie może.
Marszałek, który spodziewał się naprawić, postrzegł, że popsuł sprawę; począł 
więc prosić i 
zaklinać, łagodzić i tłumaczyć, że w oczach prawa, w oczach ludzi Henryk z całą 
swą miłością był 
przecie winien, a Mazurowicz usprawiedliwiony… Dla spokoju siostry, rodziny, dla 
uniknienia 
nowych klęsk należało zerwać stosunki i zemstę zostawić samej wypadków kolei, 
zapewniającej 
aż nadto, że Henryś znajdzie mściciela.
Julek, pozornie czy istotnie, dał się ukołysać, a wreszcie przyrzekł, iż powoli 
na brata wpływać 
się będzie starał.
— Ale niech wujaszek nie myśli, żebym ja miał wielką nadzieję Henryka przerobić… 
Przyznam się, że gdyby mnie tak kto pokochał, i ja bym był nielepszy.
Marszałek zmilczał, czuł bowiem, że był także grzesznym, i lękał się znowu 
jakich 
przypomnień. Zakończył rozmowę uściskiem.
— Mój Julku, proszęż cię, bo widzisz… do czego te skandale? Ludzie i tak na was 
koso patrzą, 
przyjaciół do zbytku nie macie… Dla Henryczka świat otwarty… znajdzie inną. Tak 
mu mów, 
proszę cię… i żeby tym listom dał pokój. Nie wiedzieć co! nie wiedzieć co!
Na tym się rozmowa skończyła. Pan Bolesław wyjechał, spoglądając ku pałacowi i 
wzdychając 
na wspomnienie pięknej siostrzenicy, co także nie było przykładnym, a Julek 
zwolna pociągnął ku 
swojej pustce.
X
Od czasu upadku majątkowego rodziny, która wprzódy . całą okolicę zamożnością i 
życiem 
wytwornym gasiła, wszyscy ci, co ją objadali, co się łasili około starościca, co 
mieli się za 
szczęśliwych, gdy ich do Zawiechowa zapraszano, powoli od niego usuwać się 
zaczęli. Otwierały 
się oczy, znajdowano, że upadek ten spowodowany był własną winą; w postępowaniu 
osób, 
dawniej uwielbianych, odkrywano wiele niedorzeczności, wad, zdrożności… Do 
prawdy fałsz się 
domieszał… prysnęli przyjaciele domu i znikli. W miarę jak majątek się 
zmniejszał, interesa 
stawały trudniejsze, usuwało się sąsiedztwo i ludzie przestali przyznawać się do 
dawnych 
stosunków. Nabywać się tylko starano rozprzedawane folwarki, jak można było 
najtaniej.
— Nie skorzystam ja, skorzysta drugi… to daremna rzecz; wolę przecie sam wziąć 
tanio, co się 
ma innemu dostać.
Tak mówili wszyscy.
Horyszkowie dziwnie byli nieporadni i zaślepieni; szli do zguby jakby fatalizmem 
pchani, nie 
umiejąc się bronić, a w końcu z rodzajem bezmyślnej rozpaczy.
Kto nie potrafił naówczas z ruiny skorzystać, sta— wał się nieprzyjacielem 
jawnym. Zmyślano 
dziwy na rodzinę, której największą winą było to, że nie umiała wyrzec się w 
porę swego dawnego 
stanowiska, odwołać do skrzętności i pracy, przyznać do zubożenia i pracować, 
aby mu zaradzić. 
Do ostatniej chwili wyglądano jakiegoś cudu Opatrzności, sukcesji niespodzianej, 
wielkiego losu 
na loterii, bodaj odkrycia zakopanego skarbu, nie umiejąc tylko rachować na 
siebie i własne siły.
Odstąpienie dawnych przyjaciół musiało zrodzić żal i narzekania, a z tego urosło 
rozdrażnienie 
obustronne. W chwili śmierci starościny Horyszkowie nie mieli, oprócz ks. 
Kulebiaki i Szmula, 
nikogo, co by się mógł nazwać przyjacielem domu i pozostałej rodziny. Zacny 
doktór 
Hordziszewski, który poważał wielce pannę Cecylią, chłopców zawsze jeszcze 
nazywał trutniami i 
był tego przekonania, że to marnie poginie.
Mniejsza by o to było jeszcze, że na przyjaciołach zbywało, gdyby miłość Henryka 
nie 
rozbudziła nienawiści. Stary Sławczyński jemu przypisywał domowe swe 
nieszczęścia, nieznośne 
pożycie córki z zięciem, a zajadły Mazurowicz podżegał go jeszcze, wiedząc lub 
domyślając się 
stosunków żony i kładąc staremu w uszy nieustannie, że się tego paskudztwa z 
powiatu pozbyć 
potrzeba. Mazurowicz nie miał tam jednak wielkiego miru między ludźmi i sam nie 
mógł nic; 
odgrażał się tylko, że przy pierwszej sposobności w łeb palnie Henrykowi.
— Tak, tak — odpowiadał Sławczyński — i pójdziesz do turmy, do kryminału. Tu 
trzeba sobie 
radzić inaczej, aby to śmiecie wyforować.
— Niechże ojciec radzi — wołał Mazurowicz — bo jak Boga kocham, byle ozdrowiał, 
a na 
oczy mi się nawinął, nie wytrzymam…
— Milczałbyś — bąkał stary. — Co to za gadanina! At, w głowie jak w Pacanowie… 
pleciesz, 
sam nie wiesz co. Mnie to zostaw.
Rad też nierad, zięć musiał zdać na teścia owo wyforowanie z powiatu Horyszków. 
Byłby może 
wreszcie gniewom i zemście sfolgował, ale żona przy każdej sposobności drażniła 
go nie do 
zniesienia. Stał się pośmiewiskiem ludzi; nie śmiał nikogo do domu zaprosić, bo 
mu sceny 
wyprawiała przy gościach. Wszystko to szło na rachunek Henryka. Gdy się na niego 
odgrażał 
przed żoną, to mu odpowiadała:
— Ja jego znałam i kochałam wprzódy, niż się tu pan Mazurowicz zjawił; on do 
waćpana żal 
może mieć, a nie pan do niego. Po coś sam biedy szukał, .zabierając gwałtem, co 
się komu innemu 
należało.
Obchodzenie się żony, która męża nigdy prawie inaczej nie zwała, tylko panem, i 
okazywała mu 
wzgardę, do wściekłości go doprowadzało. Ojciec się odgrażał, matka, już trochę 
przestraszona, 
starała się ułagodzić córkę — ale wszystko to za późno przychodziło. Pani Hanna, 
raz wszedłszy 
na tę drogę, egzaltowała się swoim heroizmem coraz bardziej. Stary Sławczyński i 
Mazurowicz nie 
widzieli innej rady, tylko „tych Horyszków precz stąd wymieść… precz!”
Stary Sławczyński był to szlachcic—dorobkowicz w całym znaczeniu tego wyrazu, bo 
nie tylko 
majątku, ale jakiej takiej ogłady po świecie się dobił. Początkowo, ledwie z 
niższych klas 
wyszedłszy i trochę liznąwszy łaciny, nie umiał więcej nic nad to, co z trzech 
pierwszych klas 
wynieść można. W miarę jak mu majątku przybywało, jak z ludźmi obcować począł, 
przyzbierał 
wiadomości, szczególniej prawniczych. Nie obeszło się żadne kupno bez procesu, 
trzeba było 
spraw dopilnować. Roztropny człek nabył rutyny pieniackiej i sposobików na ludzi. 
Uparty, 
skryty, choć charakteru gwałtownego, w potrzebie umiał się zmitygować i wy— 
trzymać, a 
zmilczeć. W środkach nie przebierał; nie popełnił nigdy nic, za co by jawnie 
mógł odpowiadać, ale 
delikatności i szlachetności w postępowaniu trudno u niego było szukać.
Mieszkał od dosyć dawna w okolicy, a będąc świadkiem stopniowej ruiny i upadku 
Horyszków, 
sam nabywca części ich majątku, doskonale znał wszystkie interesa. Skutkiem 
postanowienia, aby 
Horyszków precz wykurzyć z sąsiedztwa, było to przekonanie, że trzeba koniecznie 
odebrać im to 
gniazdo, w którym siedzieli.
— Póki oni tu kąt będą mieli — mosanie — mówił — my się ich stąd nie pozbędziemy, 
to 
daremna. Trzeba deposedować.
Sławczyński, raz ta postanowiwszy, nikomu przedwcześnie nic nie mówiąc, zaraz 
się wziął do 
rzeczy. Przyszło mu na myśl, iż słyszał niegdyś, że między mieszczanami 
zawiechowskimi a 
ekonomią dawną był stary proces o grunta. Za życia starosty zaniechano go, 
skutkiem różnych 
wpływów, a potem nie odnawiano, czy z powodu przedawnienia, czy też, że na 
Horyszkach nic do 
utargowania nie było. Pusty pałac niewart był tego, co mogło kosztować jego 
utrzymanie. 
Sławczyński, wiedzący o wszystkim, wiedział też, że rząd szukał nabycia murów na 
lazaret i mógł 
je dobrze zapłacić. Z tych pokombinowanych okoliczności ułożył się plan wcale 
zgrabny nabycia 
od mieszczan zgasłej pretensji za bezcen, odnowienia procesu i zrobienia 
niezłego interesiku ze 
sprzedażą murów.
Pomysł był genialny; wszystko jednak zależało od wykonania. Z mieszczanami 
sprawa nie była 
łatwa, bo obudziwszy ich uwagę można się było narazić na zbyt wysokie ocenienie 
pretensji. Z 
drugiej strony należało się zapewnić, że mury nabyte zostaną.
Co do tego ostatniego punktu, Sławczyński był przygotowany choćby na stratę.
— Pal ich diabli — mówił w duchu — byłem to paskudne plemię stąd wyrugował, a 
już choćby 
się ten stary chlew przy mnie został… mniejsza z tym.
Sławczyński zanadto był przebiegły, ażeby wprost do mieszczan się sam udać. 
Nawykł w 
interesach nigdy prostymi nie chodzić drogami. Z powierzchowności człek rubaszny, 
gadatliwy, 
niby otwarty i niezręczny, miał ten talent, że się daleko wydawał głupszym, niż 
był w istocie. 
Ludzie też nie bardzo się go wystrzegali i dobrze mu się z tym działo.
W wielu sprawach pomocny mu był sekretarz Machczeńko. Wyrachował sobie, iż z nim 
i przez 
niego najłatwiej dojdzie do celu. Chwile wolne, jak wiadomo, spędzał Machczeńko 
najczęściej w 
restauracji. Bilard i gawędka, coraz nowe twarze, które się tam spotykało, 
rozrywały go po 
biurowej pracy. Sławczyński, choć nie zajeżdżał do Szmula, bo się za cóś na 
niego gniewał, do 
restauracji czasem zachodził. Udał się do niej i teraz, za przybyciem do 
miasteczka. Wszedłszy, 
obejrzał wszystkie kąty, sapiąc, ale sekretarza nie było. Spytał kelnera o niego: 
odpowiedział, że 
tylko co go nie widać. Kazawszy więc sobie dać jeść, stary czekał. Jakoż 
niebawem zjawił się 
pożądany, w wyśmienitym humorze.
— Pana sędziego dobrodzieja! — zawołał.
— Kochanego sekretarza — jakże mi miło! Toż to kopę lat! — rozstawując ręce, w 
których nóż 
i widelec trzymał, zawołał Sławczyński.
Machczeńko był rezolutny i wesół czasami.
— Czy nie za interesem? — zapytał, śmiejąc się. — To by mi bardzo w porę 
przyszło… Owsa 
dla koni potrzebuję… no i…
— Co będziesz pił? — zapytał gościnnie sędzia.
— Szklankę ponczu — odparł Machczeńko.
— Hej ty, Moryc! ponczu dla sekretarza.
Machczeńko był człowiek dziwny: ani zły, ani dobry. Nie miał w życiu sposobności 
wyrobić się 
ani w jednym, ani w drugim kierunku, a natura go stworzyła tak, że lubił — 
przekorą. Spłatać figla 
było dlań największą w życiu rozkoszą, szczególniej gdy się go kto nie 
spodziewał. Nie znał 
większej przyjemności nad wyprowadzenie innych w pole. Często na tym tracił 
nawet, ale 
wstrzymać się nie mógł.
Gdy siadł z cygarem naprzeciw brzuchatego, opasłego szlachcica, pierwszą myślą, 
jaka mu do 
głowy przyszła, było: — co by jemu za finfę puścić? Finfą—nazywała się u niego 
każda trafna 
sztuczka.
— Interesu to ja żadnego nie mam tak dalece — mówił zajadając stary — jak mi Bóg 
miły; ale 
gdyby się interes trafił, to bym nie był od tego. Nie ma co robić, a tak to 
człek gnuśnieje.
— Sędzia szukasz biedy i guza?
— Ano — guz za guz; choćby się i oberwało, to się odda, byle nie próżnować.
Zaczęli się obaj śmiać, ale tak głośno, tak długo, tak zawiesisto i donośnie, że 
Moryc aż pode 
drzwi przybiegł, podsłuchać, co to było. A był to wprost ten rodzaj śmiechu, 
który zastępuje myśl 
lub zapełnia przerwę w rozmowie. Obaj patrzyli sobie w oczy.
— No, panie sekretarzu, dajcie wy mnie jaki interes. Wezmę, jak Boga kocham, 
wezmę… Nie 
mam co robić…
Machczeńko ramionami ruszył. Była chwila milczenia.
— Wiecie co? przyszła mi myśl do głowy. Chcecie? będzie i owies dla koni, i dla 
mnie guz… i 
wszystko.
— A co? — zapytał Machczeńko pomyślawszy — o cóż idzie?
— Tu, przed jakimi laty piętnastu, szesnastu…
— Eh! eh! stare dzieje!
— Ale ba, z gałganów starych robią nowy papier, a na papierze asygnaty drukują — 
rozśmiał 
się Sławczyński.
I znowu zaczęli się śmiać okrutnie. Śmiech był w ich rozmowie rodzajem przyprawy 
czy sosu, 
bez którego się obejść nie mogli.
— Cóż to było przed szesnastu laty? — spytał sekretarz.
— Ot, co było — począł Sławczyński. — Mieszczanie mieli proces o grunta z 
Horyszkami. 
Naówczas te łapserdaki byli jeszcze w pierzu i zdusili sprawę. Dlaczegóż by 
miasteczko nie miało 
się teraz o swoje upomnieć? Ot i sprawa… a jeśli zechcą, to ja nabędę pretensją.
Sławczyński z krzykliwego śmiechu i głośnej mowy przeszedł do szeptu prawie i 
oglądał się 
jeszcze, czy kto nie słucha. Wyplunąwszy już, co miał na myśli, dopiero się 
spostrzegł, że mu to 
wypadło jakoś niezbyt zgrabnie.
Machczeńko w duchu sobie powiedział:
— Aha!… tędy… to już wiem. — I dodał równie poufnie do samego siebie: — Zjesz ty 
diabła!
— No, no — odezwał się głośno — wiecie, że to tak sprytna rzecz, jak rzadko… Ano! 
ja z 
burmistrzem pogadam.
— Ale ostrożnie! — dodał Sławczyński. — Mnie to tak, nie wiedzieć skąd, na razie 
przyszło, 
dla żartu… ot, aby się bajdurzyło. Ano kto wie, może by co i było z tego.
— Czemu nie? — rzekł Machczeńko, jedno oko przymrużając i puściwszy niby 
przypadkiem 
dym z cygara w same oczy sędziemu. — Jakby się udało pałacysko im zabrać, toby — 
tu się ręką 
zasłonił — na lazaret kupili.
Sławczyński udał zdziwionego.
— Co? jaki?
— Nie wiecie?
— Cóż ja o lazarecie wiedzieć mogę?
I począł dojadać sosu, zgarniając go chlebem i wycierając talerz do czysta.
Milczenie trwało chwilkę. Owa bujna wesołość zupełnie się wyczerpała. 
Sławczyński był 
nierad, że go zrozumiano.
— A to łotr, proszę — mówił do siebie — proszę, żeby tak zaraz wiedzieć, gdzie 
raki zimują.
Machczeńko przypatrywał mu się.
— Mam pogadać z burmistrzem? — spytał. Jakby z zamyślenia wychodząc nagle, stary 
głowę 
podniósł i spytał:
— Co? co? dalipan zapomniałem.
Zdało mu się to bardzo sprytnym, ale — jak mówił Machczeńko — przeholował. Łatwo 
się już 
było domyśleć, że kłamał.
Rozmowa przez jakiś czas rwała się, zawiązywała, wracała nawet do epizodów owego 
głośnego 
śmiechu, dających czas do namysłu. W końcu jednak Machczeńko się na pewno 
domacał, że szło o 
nabycie pretensyj od mieszczan. Zasiedzieli się, tak rozmawiając, do późna. 
Sławczyński, który po 
staremu w to wierzył, że się najlepiej interesa przy butelce robią, bo butelka 
dozwala potem 
niedobrze sobie przypominać tego, czego się nie chce pamiętać — kazał dać 
starego węgrzyna. 
Obaj trochę sobie podchmielili; ale do ponczu nawykły sekretarz nabył tylko 
trochę śmiałości, a 
sędzia stał się niepotrzebnie gadatliwym.
— Choć ja tam o tym nie myślałem — rzekł w końcu — i już na starość chleba mam 
dosyć, ale 
interes byłby niezły… i dla pana sekretarza, i dla mnie. Czyby zarobek był, czy 
nie, to zawsze tych 
łotrów spod ciemnej gwiazdy, tych Horyszków, precz bym z powiatu wygonił. Już 
oni mi tu siedli.
I pokazał na gardło.
Machczeńce chciało się śmiać, ale minę zrobił smutną i dodał:
— Już to prawda… panna Hanna…
— Ano, co tu przed przyjacielem taić! Córkę mi bałamucił, o włos że ślubu z nią 
nie wziął… 
Ale dał mu Mazurowicz dobrze: liże się, liże, bodaj się nie wylizał! Ja ich, 
chybabym żyw nie był, 
wykurzę. Niech idą z torbami… niech idą!
Sekretarz głową tylko potakiwał, ale doszedłszy już do dna i zgruntowawszy, o co 
chodziło, 
powiedział sobie:
— Niedoczekanie twoje!
Podali sobie ręce. Sławczyński chciał kazać dać jeszcze jednę butelkę, ale 
sekretarz odmówił. 
Na jutro w porze obiadowej mieli się zejść dla pomówienia ze sobą.
Rozpocząwszy tak szczęśliwie sprawę, Sławczyński poszedł spać. Człek był pobożny; 
zmówił 
pacierz głośno i zakończył go myślą szczęśliwą, że ofiaruje cztery świece 
funtowe do obrazu 
cudownego w Zbirowej, byle Horyszków z torbami puścił.
— Tak mi Boże dopomóż, dam! nie pożałuję! i jeszcze na wotywę solenną. Hanna, 
jak go tu nie 
będzie, do rozumu przyjdzie i z mężem zacznie żyć, jak Bóg przykazał.
Nazajutrz, oddawszy kilku znajomym wizyty, pochodziwszy z rękami w tył 
założonymi dla 
powagi po miasteczku, w godzinie obiadowej przybył Sławczyński do restauracji. 
Zastał już w niej 
Machczeńkę. Nim się rozmowa zaczęła, kazali kimlu* przynieść, bo miał być na 
obiad chłodnik.
— A co? — zapytał sędzia.
— Zagaiłem sprawę — rzekł sekretarz — ale jest sęk.
— Jaki sęk?
— Najprzód zdaje się, że przedawnienie zaszło; ale na to by radę można znaleźć, 
bo da się tam 
może w akta co wcisnąć.
— A jużciż! a jużciż! nie bez tego, gdy potrzeba — rzekł poważnie sędzia. — Toć 
tu nie o żadne 
oszukaństwo chodzi, tylko o formalność. Z czystym sumieniem… słowo daję! z 
czystym 
sumieniem!
— Ale gorsza jest rzecz — rzekł cicho sekretarz. — Mieszczanie mają pretensją do 
masy. A 
przy ostatniej eksdywizji* to, co się pozostało Horyszkom, uwolniono od 
wszelkich ciężarów, 
masa je wzięła na siebie… więc — dokończył — kto odpowiada? pan, co jesteś 
nabywcą części 
majątku, no i drudzy.
Sławczyński się za głowę pochwycił i podskoczył do góry.
— A niechże piorun trzaśnie! Tośmy gotowi beknąć, jak się mieszczanie obudzą.
— Katże to wiedział, jak sprawa stoi — zawołał sekretarz z miną kondolencyjną. — 
Właśnie z 
waszego rozkazu, mówiąc z burmistrzem, mimowolnie…
Sławczyński aż się zerwał od stołu i począł chodzić po izbie wielkimi krokami.
— A to by dopiero było, żebym sam sobie takie gody wyprawił. Ale szczęściem jest 
przedawnienie.
— Tak — odparł Machczeńko — aleś pan przecie uznał, że z czystym sumieniem można 
by…
Sławczyński wybuchnął.
— Jam to powiedział? ja? Jak to, akta fałszować?… wszak to nie co innego… akta 
fałszować?
Machczeńko parsknął śmiechem, aż zaniósł się, ale sędzia nie miał najmniejszej 
ochoty mu 
wtórować; kręcił głową i koło szyi cóś poprawiał. Szczęściem chłodnik 
przyniesiono.
— Ale asindziej — odezwał się po chwili Sławczyński — nie mówił burmistrzowi nic 
kto, co, 
jak… o mnie?
— Owszem, wspomniałem mu, że sędzia byś ich pretensją mógł przejąć.
— To się źle stało — mruknął markotno Sławczyński — bardzo źle!
— Nie ma o czym mówić, kiedy nie da się zrobić — odparł sekretarz.
Obiad przeszedł nieochoczo. Jednę tylko butelkę postawił sędzia i sam pił mało, 
uskarżając się 
na ból głowy z gorąca. Sekretarz też, figla spłatawszy, prędko go pożegnał. 
Nastąpił kwaśny 
porachunek z Morycem, który większą jeszcze goryczą napełnił serce 
Sławczyńskiego, płacił 
bowiem oba rachunki razem, wczorajszy i dzisiejszy, a pierwszy wypadł mu nad 
miarę wielki.
— Bo to… mości panie — mówił odchodząc — bo to chla, pije bez miary ta 
kancelaria. Daj ich 
katu z ich gardłem i ich rozumem!
Wyszedłszy na rynek, Sławczyński nie wiedział już, co robić, gdy — jakby na toż, 
burmistrz mu 
się nastręczył. Był to młody człek, dosyć zamożny i chociaż syn rzemieślnika, 
wykształceniu był 
winien, że go ludzie szanowali. Miał tylko tę wadę, że szlachty nie lubił, i gdy 
jej dokuczyć mógł, 
czynił to z prawdziwą przyjemnością.
— Otóż i burmistrz — rzekł w duchu sędzia. — Trzeba mu się wyprzeć tej sprawy, 
żem o niej 
jako żywo nie myślał, i ochotę mu do niej odebrać.
Pośpieszył więc na powitanie. Spotkali się w samym rynku.
— Cieszę się bardzo, że oto pana tu znajduję — odezwał się sędzia — bo pragnę 
się 
wytłumaczyć…
— Wytłumaczyć? z czego? — spytał burmistrz.
— A co to tam plótł panu Machczeńko, bo on to wziął ze swojej głowy.
— Ale co takiego?
— Interes, o którym on mówił z panem.
— On ze mną o żadnym nie mówił interesie. Sławczyński osłupiał.
— Kiedyż to być miało? — pytał mieszczanin.
— No, dziś… o tej głupiej pretensji.
— Nic nie rozumiem.
Spojrzał w oczy burmistrzowi Sławczyński i wziął go pod rękę. — Może na 
chwileczkę zajdzie 
pan do mnie.
Poszli razem do zajazdu. Sławczyński dygnitarza posadził na kanapie i ostrożnie 
sprawę zagaił.
Sekretarz o niej, jak się okazało, nie mówił nawet z burmistrzem. Rzecz stała 
wcale inaczej: 
pretensje nie były przedawnione i nie stosowały się do masy.
Odetchnął sędzia. Zdało mu się, że zdrajca Machczeńko komu innemu pewnie chciał 
naraić 
sprawę całą. Przysiadł się więc niezwłocznie do burmistrza, dowodząc mu, że 
miasteczko z tego 
nic nie zyska i niczego dojść nie potrafi, że pretensja funta kłaków nie warta, 
ale przyznał się do 
tego, iż gotów ją podjąć przez zemstę na Horyszkach.
Dobicie upadłej szlachty zanadto się uśmiechało burmistrzowi, aby się nie 
chwycił tak 
wybornej sposobności. Obiecał sprawę przedstawić i dołożyć starania o ustąpienie 
pretensyj 
sędziemu.
W chwili więc, gdy już był stracił nadzieję wszelką, Sławczyński znalazł się 
prawie u celu i w 
duchu ponowił ślub uczyniony postawienia czterech świec funtowych. Nie chciał 
już nawet 
odjeżdżać do Błotkowa, dopóki by czegoś pewnego nie miał, a choć go kilkodniową 
zwłoką 
burmistrz straszył, odparł, że i tydzień siedzieć gotów.
W pałacu po śmierci starościny przez parę dni wszystko pozostało w dawnym stanie. 
Panna 
Cecylia złamaną była wypadkami i zbyt znękaną, aby o czymkolwiek pomyśleć mogła, 
Henryk, 
który po raz pierwszy o kuli zszedł do babczynej trumny, powoli już przechadzać 
się próbował. 
Noga zraniona nie miała władzy zupełnej, lecz Hordziszewski czynił nadzieję, że 
„się ona da 
odzyskać.
Po dwóch dniach walki z sobą panna Cecylia trzeciego ranka wstała z mocnym 
postanowieniem 
wzięcia się do porządku, obejrzenia pałacu i obmyślenia, co by się z niego 
uczynić dało. W pustce 
takiej mieszkanie było niedogodne, smutne, groziło zresztą ruiną, którą każdy 
dzień czynił bliższą. 
Pałac, jak mówiliśmy, ze starych murów ekonomii i myśliwskiego zameczka 
przerobiony, stał na 
maleńkiej wyniosłości, frontem obrócony do miasta. Przy ostatniej restauracji na 
przyczółku jego 
przylepiono gipsatury, dziś w znacznej części pootłukane, w których się wróble i 
jaskółki 
wygodnie gnieździły. Wystawiały one połączone herby Horyszków i starościny, 
otoczone 
armaturami, chorągwiami, kotłami, rogami obfitości i godłami, które się już 
dobrze teraz 
rozpoznać nie dawały. Gmach był bardzo rozległy, z dwoma bocznymi pawilonami, z 
dziedzińcem 
w pośrodku, którego czwartą ścianę stanowiły stajnie i wozownie. Wyschła, 
ocembrowana 
sadzawka, w której niegdyś miał być wodotrysk, środek jego zajmowała.
W pałacu tylko część głównego korpusu jeszcze była mieszkalną i jeden róg od 
ogrodu — reszta 
stała z oknami pozabijanymi, pusta lub zarzucona gruzem i sprzętem bez wartości. 
Kilka izb w 
jednym skrzydle zajmował Żyd na magazyn zbożowy. Dach, dawniej gontowy, w 
znacznej części 
pokrywała teraz słoma. Oprócz tych kilku pokojów i sal, które zajmowali 
starościna, Piotruska, a 
na górze chłopcy, panna Cecylia reszty prawie nie znała. Przypominała ją sobie 
dzieckiem, ale 
wówczas te ciemne izby, korytarze, sale tak dla niej były straszne, iż nigdy do 
nich nie zaglądała. 
Należało to wszystko obejrzeć i starać się uczynić użytecznym. Miasteczko się 
murowało, cegła i 
kamień były mu potrzebne. Zostawując główny korpus nietkniętym, sprzedać można 
było materiał 
pozostały. Nikomu to za życia starościny na myśl przyjść nie mogło, gdyż 
staruszka nie byłaby 
dozwoliła ruszyć jednej nawet cegły… Klucze od tych wszystkich pustek były przy 
Piotruskiej. 
Zaprosiwszy Julka do pomocy, panna Cecylia poszła po nie do starej sługi. Ta już 
kręciła się w 
kuchni, ust, jak zwykle, nie zamykając i gderząc na dziewczynę.
— A to mnie Pan Bóg pokarał takim leniuchem, śpiochem i mrukiem, jak ty jesteś. 
Jak do 
muzyki, na chichotki… o, to aż się oczy śmieją… a do roboty… chora. Dam ja ci 
choroby, dam!
Wtem Julek wszedł, prosząc o klucze.
Piotruska nie zrozumiała, jakie, a gdy się dowiedziała, że miano obchodzić pałac, 
trwoga ją 
ogarnęła i łzy się puściły.
— Niech idą, niech rewidują wszystkie zakomarki, niech sobie robią, co chcą… 
dziej się wola 
Boża! Ja już nie poradzę! Wywrócą pałac do góry nogami. Młodym w głowie świta… 
Ale ja tego 
nie ścierpię… niech lepiej oczy moje nie oglądają, jak się pastwić będą. Pójdę 
do szpitala, za 
jałmużną, gdzie bądź — aby na to nie patrzyć… Ledwie ją do grobu złożyli…
Zaczęła głową trząść i płakać, zapomniawszy nawet o dziewczynie, która, 
ujrzawszy ją we 
łzach, sama też się rozpłakała, nie wiedząc, czego.
Julek, któremu nigdy na myśl nie przyszło, żeby cóś około pałacu przedsiębrać 
można, zadziwił 
się, słysząc Cecylią mówiącą tak śmiało o sprzedaniu spustoszonych skrzydeł, 
poprawieniu 
środka, uporządkowaniu wszystkiego. Bo i ogród, i dziedzińce potrzebowały 
ogrodzenia, i dachy 
nowego pokrycia. Boczne gmachy były w takim stanie, iż o zachowaniu ich pomyśleć 
nie było 
można. Z wyjątkiem sal, na magazyn najętych, zaciekało wszędzie, sufity 
poopadały, a belki 
wisiały nad głowami, grożąc upadkiem. Posadzki któś powydzierał; pokradziono, co 
tylko się 
spieniężyć dało; żelazo nawet, tkwiące gdzieniegdzie w ścianach, powyrywano z 
nich dawno. Dla 
ocalenia reszty należało tę chorą część ciała poświęcić.
— Sprzedana cegła da nam fundusz na pokrycie i restauracją skromną środka. W 
jednym 
skrzydle od południa będzie mała cieplarnia, która przy ogrodzie naszym 
koniecznie jest 
potrzebna.
Julek słuchał zdziwiony.
— Ale cóż ci się śni, Cesiu? ogród, cieplarnia… kiedy my na życie ledwo mamy.
— Mówiłam ci przecie — będziemy ogrodnikami — zawołała Cecylia.
— Prawda, słyszałem cóś o tym — uśmiechając się rzekł Julek — lecz ci się 
przyznam, że to za 
żart wziąłem… Handel, ogród… Nie!
— Ja już po ogrodnika posłałam — odezwała się Cesia. — Oczekuję go co chwila i 
sama z nim 
rozpocznę. Jeszcze gdy byłam w Warszawie, nasz pałac, ogród i nasza bieda na 
myśl mi 
przychodziły. Usnułam to sobie zawczasu. Moja dobra przyjaciółka, pani L…..a, 
przyklasnęła 
myśli mojej i wzięła ją gorąco do serca. Zaczęłyśmy szukać ogrodnika i 
znalazłyśmy starego 
Wielkopolanina, który od lat dziesięciu w Warszawie i po wsiach prowadził sady i 
oranżerie, 
zakładał ogrody. Zrobiłam z nim warunkową umowę…
— Więc — krzyknął Julek zdziwiony — to już zaszło tak daleko?
— Przypomnij sobie, że nieboszczka babka zgodziła się na moje ogrodnictwo.
— A ja, przyznam ci się, nigdy tego nie brałem na serio.
— Julku mój drogi — westchnęła Cesia — życie ludzkie jest tak serio… tak serio, 
iż uśmiech w 
nim wydaje się niepojętą rzeczą, czymś prawie nieprawdopodobnym… Jam się 
nauczyła brać 
wszystko tak, jak każe ta smutna rzeczywistość, co się nazywa życiem. To dola, 
na którą skazani 
jesteśmy za grzech pierworodny. Nie pracą nas Bóg ukarał — praca jest 
dobrodziejstwem, ale 
walką poezji ducha z prozą powszedniego życia. Poddać się jej, a nie zbrukać 
nią… dłonią grzebać 
w ziemi, a duszą i myślą być w niebie — to nasze zadanie!… Patrz, mój bracie: 
jedni padają w tym 
boju na błotnistym zagonie, twarzą w kał… i już nad kał nic nie widzą; drudzy 
idą z oczyma 
podniesionymi ku niebu i lecą kędyś w przepaści. Nam, skazanym na walkę, trzeba 
jedną ręką orać 
na życie powszednie, drugą na wieczne się modlić!
Mówiła tak natchniona, z oczyma zwilżonymi, i Julek, który się uśmiechał w 
początku, 
spoważniał. Uderzyło mu serce — zrozumiał pierwszy raz, że życie ma cel i że bez 
steru i żagla z 
łódką na morze rzucać się nie godzi…
Cesia postrzegła wrażenie, jakie jej mowa uczyniła, i uśmiechnęła się, nie chcąc 
od razu zbytnią 
surowością zrażać brata.
— Julku mój — rzekła — wyobraź sobie nas wszystkich troje siedzących na tych 
gruzach, które 
dokoła opadają, i płaczących bezsilnie, starzejących się w nędzy i znużeniu 
życiem próżniaczym. 
Cóż to za okropna dola!… Postaw obok tego nas troje, budzących się z rana do 
zajęcia, czynnych, 
śledzących owoc i postęp swojej pracy, wesołych z dopełnionego obowiązku, 
wyprzedzających się 
do roboty, pomagających sobie wzajemnie… O, wierz mi, mogą nas spotkać zawody — 
może się 
nam wieść lub iść trudno i twardo; ależ nie jestże rozkoszą łamać się z tym, co 
staje na drodze, i 
zwyciężać?
Chwilę szli milczący przez stary ogród.
— Lecz najprzód — dodała — zacząć od tego potrzeba, aby Henryka stąd wyprowadzić, 
gdzie 
dla niego życie jest zbyt trudnym, wspomnienia zbyt bolesne. Rok, dwa, spędzone 
nad nauką, 
uspokoją go i wróci do nas dojrzalszy. Twoim obowiązkiem, jako brata, skłonić go 
do tego, 
przekonać, że inaczej być nie może. Henryś nawet może się prędzej wyleczyć w 
Warszawie. Damy 
mu listy polecające… Niech jedzie, niech co prędzej jedzie!
Julek szedł milczący, poważniejszy niż zwykle.
— Moja droga Cesiu — rzekł — ty jesteś rozumniejsza od nas, to pewna. Ja, 
słuchając cię, uczę 
się i wstydzę, żem dotąd myślał za mało, żem żył tylko sercem… Ale ty sercem nie 
żyłaś wcale, tyś 
w pracy zapomniała o wszystkim, tyś nie kochała nigdy, a Henryk…
Cesia zarumieniła się mocno: głosu jej zabrakło.
— Mylisz się, Julku — rzekła otwarcie. — Nie znasz życia mojego. Przed tobą 
jednym na 
świecie, boś moim bratem, bo chcę, abyś mnie znał taką, jaką jestem, przed tobą 
jednym 
powiedzieć mogę — mylisz się. Biedne moje serce biło, kochało, a oczy płakały… 
lecz nigdy nie 
straciłam panowania nad sobą. Tam, gdzie miłość musiała walczyć z obowiązkiem, 
nie wahałam 
się na chwilę ofiarą okupić spokoju sumienia i godności mojej. Tego samego 
wymagam od 
Henryka.
Coraz cięższym mówiąc głosem, wreszcie spuściła oczy i szła milcząca, jakby pod 
ciężarem 
wspomnień bolesnych. Julek był wzruszony; wziął jej rękę i ucałował ją w 
milczeniu..
— Cesiu moja, ja przed tobą klękam! Pocałowała go w czoło.
— O nie! — zawołała — bratem mi bądź, daj mi dłoń i idźmy razem do celu! 
Padliśmy… 
zagrzebani w gruzach: własnymi rękami dobądźmy się z nich, a jeśli siły nie 
starczą, umrzyjmy na 
wyłomie, jak poczciwemu rodowi przystało. Czymże ród i szlachectwo? to różaniec 
wspomnień i 
przykładów. Nie żebrać nam, ale walczyć! Rycerstwo dawne bojowało z 
nieprzyjacielem na polu 
kośćmi usłanym; my bądźmy rycerzami ducha, co wszystkie rycerstwa, co wszystkie 
stworzył 
szlachetności i szlachectwa. Walczmy ze świata pogardą, walczmy z opuszczeniem, 
walczmy z 
urągowiskiem, z niedostatkiem… z sobą samymi… bo walka tylko jest życiem, bo bez 
niej życia 
nie ma. Gdy oręż wypada z dłoni — a i pług jest orężem… dłoń idzie w grób, 
choćby żywą była.
Mówiła z zapałem, oczy jej płonęły. Julek chwytał myśli, słowa.
— Tak — odpowiedział — do dziś dnia byłem najleniwszym z ludzi: ale od jutra 
będziemy 
pracowali… nieprawdaż?
Cesia się roześmiała radośnie.
— Pójdźmy nawracać Henryka! — zawołała. Wesoło jak dzieci pobiegli, wyprzedzając 
się, 
ulicą ogrodową. Piotruska, która stała w oknie, postrzegła to i ruszyła 
ramionami.
— Wariaty ta młodzież! I to chce tu gospodarować! Świszczypałki! choćby i ta 
panna Cecylia, i 
tej w głowie pstro.
Całymi dniami rodzeństwo siadywało u łóżka Henryka. Cesia przynosiła tu robotę, 
książki, a 
częściej jeszcze wszystkie myśli, które w braci przelać chciała.
Z Henrykiem szło ciężej, choć się nie sprzeciwiał. Słuchał milczący, na pozór 
zgodny, nie 
wypowiadając swych myśli, ale siostra czuła, iż go ująć i przekonać nie mogła. 
Były chwile, gdy 
się zdawał poddawać jej radom i woli, lecz zostawiony sam sobie, wracał do 
marzeń, którymi truł 
się i żywił.
Julek, który zupełnie już teraz zamiary siostry podzielał, pracował z osobna nad 
bratem, w 
chwilach gdy byli sami. Nie mógł jednak wymóc na sobie, aby go pozbawić listów 
od Hanny, nie 
umiał odmówić pośrednictwa w przesyłaniu odpowiedzi. Te listy żywiły w piersi 
Henryka 
najdziksze marzenia. Zgadzał się wszakże na wyjazd do Warszawy, a Cesia, choć 
nie śmiała 
powodów wyznać doktorowi, błagała go, ażeby pozwolenie wyjazdu przyśpieszył. 
Henryk o 
kulach już chodził, zdawało się jednak, iż podróży nie zniesie, a odbywać ją 
musiał nie inaczej, jak 
na prostej bryczce trzęsącej, bo innej nie mieli. Stare powozy, od dawna nie 
używane, choćby je 
można było poprawić, wymagały więcej koni i kosztu znaczniejszego do podróży. 
Prosić 
marszałka o pożyczenie lżejszego a wygodniejszego Cesia nie chciała i nie 
dopuściła. Musiano 
czekać.
Tymczasem list od pani L. oznajmiał przybycie ogrodnika starego, który z 
ciekawością 
wiekuistego włóczęgi jechał poznać kraj nowy.
— Bo to ja, proszę pani — mówił na wyjezdnym do pani L. — spenetrowałem już 
niemało 
kątów. A gdzie ja ogrodów nie zakładał i ogrodników nie uczył! Na wołowej by 
skórze nie spisał. 
Niechajże na starość i pod tę puszczę białowieską zawlokę się… a jużcić i tam 
ludzie żyją. 
Zobaczymy. Jakoś to będzie.
Wszystko troje po niejakim czasie marzyli o przyszłym swym zakładzie, Julek 
chciał mu już 
nadać jakieś imię dźwięczne i pociągające… Henryk, na uczczenie Cecylii, radził 
nazwać 
Cecylinem… Śniły im się prześliczne kwiatki, a siostra rozpowiadała o cudownych 
orchideach.
Liczyła się, ale sam na sam tylko, aby nie prze— strasząc braci, czy jej 
zapracowany grosz 
starczy na podróż Henryka, na założenie ogrodu, na pokrycie pałacu, na mnóstwo 
niezbędnych 
przy nowym zakładzie wydatków. Miała oprócz grosza kosztowne podarki z tych 
domów, w 
których te lata przebyła, i gotową była rozstać się i z nimi, sprzedać, bez 
czego tylko obyć się 
mogła. Liczyła wszystko, co dzień prawie na nowo rozpoczynając rachunki i 
dodając sobie otuchy. 
Wtem jednego ranka, gdy jeszcze była w swoim pokoju, zastukano z lekka do drzwi 
i stary Szmul 
wszedł, ale tak blady i pomieszany, tak jakoś widocznie nieswój, drżący jakimś 
poruszeniem 
wewnętrznym, że Cecylia, spojrzawszy nań, wstała przestraszona.
— Panie Szmul, czy nie chory jesteś?
Żyd ręką tylko dał znak, że nie, bo mówić nie mógł. Podparł się na lasce, głowę 
spuścił i dumał 
długo.
— Siadaj pan — zmęczenie… gorąco…
Szmul znowu ręką zaprzeczył, aż sił nabrawszy, głowę podniósł wzdychając.
— Przyniosłem wam… złą wiadomość — odezwał się — ale nie ma chwili do stracenia, 
jeżeli 
jeszcze ratować się można.
— Na Boga! — przerwała Cesia. — Cóż nas jeszcze więcej dotknąć może? Straciliśmy 
wszystko.
— No, został państwu ten muru kawał, ten kawałek ziemi, dach nad głową — dodał 
Szmul — 
swój dom, a tego może nie wie nikt, co znaczy swój dom, kto nie był bezdomnym. 
Wam i to chcą 
odebrać.
— Jak? kto? przecież to jest własność nasza!
— O! zły człowiek zawsze może zrobić, co zechce. Mnie się w głowie zawraca. Któż 
o tym 
pamiętał, że tu był niegdyś proces z miastem o grunta? Kto o tym wiedział? 
Dwadzieścia lat nikt 
się nie upominał.
Cecylia ręce załamała i padła na krzesło.
— Miasto — ciągnął Żyd dalej — ale miasto do dziś dnia by się o to nie upominało. 
Zły 
człowiek to zrobił, zły człowiek to nabywa. Za godzinę może kontrakt podpiszą.
— Kto? z kim? — zawołała Cesia.
— Sławczyński nabywa tę pretensją, to dosyć powiedzieć… Jeżeli on dziś to kupi, 
jutro was 
stąd wypędzi.
— Więc na to nie ma ratunku? — spytała Cecylia.
— Nie ma żadnego — odparł Szmul z boleścią — nie ma żadnego. Próbowałem ja, 
starałem się, 
biegałem, ale zrobiłem tyle tylko, że mi Machczeńko obiecał przeciągnąć 
podpisanie umowy może 
do jutra. Nie dał mi słowa, ale uczynił nadzieję. Myślałem… Sławczyński jest tu, 
on to czyni przez 
zemstę… któż wie…
Żyd dokończyć nie śmiał.
Panna Cecylia zrozumiała go, domyśliła się i zerwała z krzesła.
— Mam iść? — zapytała.
— Nie wiem — rzekł Szmul cicho i nieśmiało. — Jeżeli się to na nic nie zda — a 
sądzę, że z tym 
człowiekiem i wy nic nie poradzicie — to na cóż macie się narażać na jego 
grubiaństwo i dawać 
mu pociechę pomszczenia się jeszcze straszniejszego… w żywe oczy?
— Tu nie o mnie idzie — odpowiedziała Cecylia, narzucając chustkę i biorąc 
pośpiesznie 
kapelusz — idzie tu o los rodziny, o pamiątki dla nas drogie. Miałabym sobie do 
wyrzucenia, 
gdybym zaniedbała, co jest w mocy mojej. Poprowadź mnie — wskaż — idę!
Stary Żyd stał w progu, patrząc na nią z poszanowaniem i litością. Nie mówił 
słowa. Cesia 
ubrała się prędko, cała drżąc ze wzruszenia, i wyszła.
Po drodze nie spotkali nikogo i nikt by jej też był nie poznał, bo szła ubrana 
skromnie, 
zakwefiona i chyba postawa szlachetna by ją zdradziła. Szła tak żywo, że stary 
ledwie mógł za nią 
podążyć. W rynku wskazał dom, doprowadził do drzwi i gdy te się otworzyły, sam 
pozostał w 
sieni. Cecylia weszła śmiało, odrzucając z twarzy zasłonę.
Sławczyński, oczekując na godzinę wyznaczoną mu do podpisania umowy, nadąsany, 
że ją 
zwleczono, siedział porozpinany, bez chustki, na kanapie. Przed nim stała 
szklanica grogu. 
Straszny był dzikim twarzy wyrazem. Na widok wchodzącej do pokoju nieznajomej 
kobiety, której 
piękność, ruchy, ubiór domyślać się kazały położenia w świecie nierównie 
świetniejszego, niż ono 
było w istocie, zdumiony sędzia przypuszczał zrazu, że to była omyłka. Poruszył 
się nieco.
— Pan sędzia Sławczyński? — odezwała się Cecylia, której rozpacz dodawała odwagi.
— Tak jest — zawołał, spinając surdut naprędce i wysuwając się zza stołu stary, 
nie wiedząc 
jeszcze wcale, z kim miał do czynienia. — Czym służyć mogę?
Odetchnąć potrzebowała chwilę śmiała kobieta, nim mówić zaczęła.
— Moje nazwisko powie panu, z czym przychodzę — odezwała się, wlepiając w niego 
oczy. — 
Jestem Cecylia Horyszko.
Sławczyński zmieszał się nieco. Schwyciło go to niespodzianie. Oczy spuścił i 
sparł się o stół, 
nie wiedząc jeszcze, jaki przybrać ton i postawę.
— To cóż — odparł — to cóż?
— Może być, żeśmy przed panem zawinili — zaczęła Cecylia — aleśmy odpokutowali 
za to 
ciężko. Pragniesz pan jeszcze zemsty nad nami, chcesz nas zgubić, wydziedziczyć, 
wygnać, 
wiedząc, że jesteśmy bezbronni i biedni. Panie sędzio — czy to po chrześcijańsku?
— A, to waćpanna mnie będzie uczyła moralności chrześcijańskiej? — podchwycił, 
zaczynając 
się burzyć, sędzia.
— Nie chcą pana uczyć, chcę ją panu tylko przypomnieć i chcę, upokorzona, prosić 
go za moją 
rodziną.
Sędzia się trochę zadumał.
— Ja nie potrzebuję przypominania żadnego, a co mam raz postanowionym, tego u 
mnie nikt 
nie odprosi. Cóż to, nie wolno mi kupić, co się podoba, kiedy jest dc sprzedania? 
Mam tym łaski 
świadczyć, co mi życie struli? Nie — z tego nie będzie nic. Proszę mi dać pokój!
Odstąpił od stołu w głąb izby na kilka kroków.
— Panie sędzio — zaczęła Cecylia — mój brat oddala się z tych stron… wyjedzie, 
na to mu 
słowo daję.
— Wy wszyscy stąd precz pójdziecie — wybuchnął przypomnieniem Henryka 
rozdrażniony 
Sławczyński. — Tak jest, ja was wszystkich stąd precz wyrzucę. Szeroki świat… 
nabroiliście tu, 
więc idźcie gdzie indziej, gdzie was jeszcze nie znają. Z Panem Bogiem!
Cecylia wlepiła w niego oczy. Spojrzał na nią i musiał wzrok spuścić.
— Panie sędzio — zawołała — jeszcze raz was proszę: nie bierzcie na sumienie 
nieszczęścia 
rodziny.
— Biorę, biorę, wezmę… nie zlęknę się tego. Na sumieniu jestem czysty, a ludzie 
mi 
podziękują, gdy się pozbędziem stąd tych, co nam czynili zakałę.
Cecylia potrzebowała całej mocy ducha, aby te w oczy sobie rzucane obelgi 
wytrzymać. Kilka 
razy chciała się już cofnąć, lecz zdało się jej, że jeszcze nie dosyć uczyniła.
— Bóg nas wszystkich sądzić będzie — rzekła — pamiętajcie o tym. Nie jesteśmy 
może tak 
bezbronni, tak osieroceni, jak się wam zdaje; za uciśnionymi przemówią ludzkie 
serca… odezwie 
się wasze własne sumienie, do którego się jeszcze raz odwołuję… Henryk winien, 
tak jest — 
dodała — ale on nie byłby na taki krok się odważył, gdyby go nie ośmielono. Nie 
dosyć wam, 
żeście zabili naszą babkę…
— My? — zakrzyknął sędzia, rzucając się — my?
— List bezimienny świadczy, rękę poznać łatwo. Przy tym liście, odebrawszy go, 
skonała — 
mówiła Cecylia. — Ten list jako dowód chowam…
— Ja o liście żadnym nie wiem nic — ponuro odparł sędzia — ja do was żadnych 
listów nie 
pisałem.
Widać po nim było zakłopotanie pewne… lecz wnet gniew go ogarnął znowu.
— My — zawołał — razem żyć tu nie możemy… albo wam, albo mnie ustąpić stąd 
trzeba… 
Idźcie w świat. Dobrodziejstwo wam czynię… Weźmiecie się przynajmniej do pracy. 
Tu robić nie 
ma co, a w pustce pomrzecie z głodu.
— Zostawcie to nam — odrzekła spokojnie Cecylia… Sławczyński, burząc, chodził w 
kącie 
izby.
— Ale proszęż mnie do ostateczności nie przyprowadzać — rzekł zwracając się. — 
Waćpanna 
tu nie wyprosisz nic — nie pomoże żadne zaklęcie… Nie ustąpię… dosyć!
I wskazał na drzwi.
Cecylia nie ruszała się z miejsca.
— O nic już nie proszę — rzekła. — Zrobiłam to, co mi nakazywał obowiązek; 
poniżyłam się aż 
do błagania człowieka bez serca i bez litości. Jest Bóg, on rozsądzi między wami 
a nami, między 
uciśnionymi a tym, co zna zemstę tylko. Wspomnisz pan może kiedyś tę godzinę i 
pożałujesz jej, 
bo mocniejsza od naszej dłoń pomści się za nas.
Wyrazy te, wymówione uroczyście, podziałały na starego: spuścił głowę i zawahał 
się; ale w 
tejże chwili podniósł ją i wybuchnął głośniej a zapalczywiej niż wprzódy.
— Uwolnijże mnie waćpanna od nauk i proroctw! — krzyknął. — Cóż to jest znowu? 
nie 
nawrócisz mnie waćpanna, a zmusisz tylko do powiedzenia jej jeszcze czego 
nieprzyjemnego.
— Chciałabym to posłyszeć — zawołała Cecylia — aby wypić kielich swój do kropli. 
Proszęż 
nie oszczędzać mnie.
Sławczyński spojrzał; zdawało się, że zacznie mówić, ale się zawstydził.
— To osobliwsza pretensja — począł na wpół sam do siebie. — Co ja mam za powód 
ustępowania waćpaństwu? Ja ich nie znam dziś i znać nie chcę. Na tym koniec.
Cesia zarzuciła na twarz zasłonę. Nie odzywała się już wcale i powolnym krokiem 
ku drzwiom 
postępując, wyszła.
Sławczyński pozostał w miejscu, nierad z siebie widocznie i podrażniony; chwycił 
się za głowę, 
strzepnął rękami, pośpieszył ku drzwiom i z pasją je zatrzasnął. Potem sapiąc 
wrócił ku kanapie i 
siadł na niej, podpierając się łokciami na stole.
— Niech gadają, niech wygadują… Jak ich tu nie stanie, zapomni się wszystko. 
Byłbym 
głupim, żebym ustąpił. Po co? na co? dlaczego? niech giną… niech giną!
Pomimo tych urywanych wyrazów twarz jego zmieniona, rysy przeciągnięte, ręce 
drżące, oczy 
zbłąkane dowodziły, że z tym sumieniem, do którego się odwoływała Cecylia, nie 
był w zgodzie 
zupełnej.
— Mazurowicz ten list pisał do starościny — bąknął sam do siebie — głupie 
chłopisko! Żeby 
był dał komu przepisać. A to się oni z tym dokumentem nosić będą… Marszałek go w 
ręce 
dostanie — to sprawa brzydka. Z Mazurowicza ekonom dobry, nie ma co mówić, ale 
głowa do 
pozłoty, a zapalczywe licho. Lecz tym ci bardziej ustąpić nie można, bo 
myśleliby, żeśmy się 
zlękli.
Marszałek znowu tak bardzo ich bronić i za nimi ujmować się nie będzie. Jemu też 
z tym na rękę 
pewnie, że się utrapionej opieki i wydatku pozbędzie. Chybabym go nie znał. — I 
po namyśle 
dodał: — Co się stało, to się stało… Precz stąd! i będziemy pokój święty mieli… 
a jak ich nie 
stanie, to się to wszystko zatrze i pogoi. Jużci bez krzyku być nie mogło i bez 
lamentu — ale kto by 
tam tego słuchał? Niech ruszają w świat!
Całej tej rozmowy mimowolnym świadkiem był Szmul, stojący przed nieszczelnie 
zamkniętymi drzwiami. Gdy panna Cecylia wyszła i oczyma suchymi, ale pałającymi 
dziwną 
energią i odwagą nań spojrzała, ścisnęło mu się serce z litości.
Wyszli z sieni. Biedna dziewczyna, której najdziwniejsze myśli i środki ratunku 
przelatywały 
przez głowę, szła zadumana, ale śpiesząc, do domu, gdzie nagłe jej wyjście mogło 
braci nabawić 
niepokoju lub gdyby się przyczyna jego przed czasem wydała, Julka pobudzić do 
jakiego 
nierozważnego kroku.
Szmul z lekka ją za ręce zatrzymał.
— Panienko — rzekł — póki umowa nie podpisana, zawsze czegoś próbować można. Ja 
zwlokłem do jutra, a gdybyś panna chciała sama słowo dobre powiedzieć 
sekretarzowi 
Machczeńce? To niezły człowiek, on by dla panny zrobił więcej niż dla mnie, on 
by jeszcze dni 
kilka mógł podpis przeciągnąć… a wtedy można by posłać sztafetę po marszałka… 
albo… kto 
wie? inne jakie znaleźć sposoby.
— Gdzież go znajdę? — spytała Cecylia.
— Sekretarz jest na dole w restauracji — zawołał . Szmul. — Niech panienka 
wejdzie tylko do 
sieni mojego domu, aby na rynku nie zobaczył kto rozmowy, a ja sekretarza 
wyprowadzę.
I stary, zapomniawszy o swych latach, prawie pobiegł, wyprzedzając swoję 
protegowaną. 
Cecylia poszła za nim. Po chwili Machczeńko bez czapki wybiegł z restauracji.
Nigdy on z bliska nie widział panny Horyszkówny. Spojrzawszy na nią, na jej 
piękność, na 
powagę, przejęty wrażeniem, jakie ten ideał na nim uczynił, stanął pokorny i 
oniemiały. Panna 
Cecylia w najświetniejszych salonach wydawała się taką dla ludzi nawet, którzy 
już w żadne ideały 
nie wierzyli; można więc sobie wyobrazić, jak olśniła kancelistę, który chyba z 
daleka mógł 
oglądać podobne zjawisko.
— Uczyniono mi nadzieję — odezwała się Cecylia, wyciągając ku niemu rękę, której 
on nie 
śmiał się dotknąć — że znajdę w panu opiekuna. Jesteśmy sieroty… chcą nam 
wydrzeć ostatni 
nasz przytułek, ostatnią okruszynę, jaka nam pozostała. Panie, przychodzę was 
prosić o jedno 
tylko: starajcie się zwlec podpisanie tej umowy, a ja użyję wszelkich środków, 
jakie są w mocy 
mojej, aby zapobiec ruinie. Proszę pana, ratuj nas, jeśli możesz.
Dźwięk tego głosu, wejrzenie błagające, podana ręka, w uniesienie wprawiły 
sekretarza. 
Chwycił się za piersi i prawie głosu mu zabrakło.
— Pani! choćby przyszło głową nałożyć! jak Boga kocham… wnet lecę i przeszkodzę… 
Ile?… 
tydzień trzeba? niedoczekanie ich! nie będzie z tego nic! daję słowo!
— Uczynisz pan chrześcijańskie dzieło miłosierdzia i Bóg to wam za nas wypłaci, 
a ja do zgonu 
wdzięczna mu będę. Wstrzymaj pan dni kilka… uczyń, co możesz, a koszta, jeśli 
jakie będą, 
chętnie poniosę.
Machczeńko się oburzył.
— Koszta? jakie koszta być mogą? Żadnych w świecie, złamanego szeląga! Daję 
słowo — 
niech pani będzie spokojną! lecę w tej chwili.
— Staniesz się naszym dobroczyńcą — dodała Cecylia.
— Będę najszczęśliwszym, gdy potrafię usłużyć, daję słowo… proszę polegać na 
mnie.
To mówiąc, z odwagą rzucił się na rękę panny i ucałowawszy ją, pobiegł jak 
szalony.
Cesia uśmiechem podziękowała staremu Żydowi, który swobodniej odetchnął, i 
zwróciła się ku 
drzwiom.
— Niech pani pisze do marszałka — szepnął Szmul — nie ma rady! On jeden tu cóś 
może. Ja 
wyprawię sztafetę.
TOM II
I
Pożycie państwa Mazurowiczów było nieustającą wojną, która młodej pani zdawała 
się prawie 
pożądaną — bawiła się nią i znajdowała w niej dziką jakąś przyjemność. Mąż 
dochodził czasem do 
wściekłości… naówczas piękna Hanna śmiała się z niego nielitościwie.
— Dobrze panu tak! — wołała — po coś mnie brał —mimo woli mojej? Wiedziałeś 
przed 
ślubem, co cię czeka.
Po rozmowie ze starym Sławczyńskim, gdy się dowiedział później Mazurowicz, że 
sprawa 
przeciw Horyszkom dla wywłaszczenia ich już została rozpoczęta, tryumfujący 
przyjechał do 
domu. Chciał tym oczy wykłuć żonie, lecz przez cały dzień nie spotykali się, 
tylko u obiadu. Hanna 
siedziała zwykle na klucz zamknięta w swoim pokoju. Mazurowicz niecierpliwie 
czekał, by dano 
do stołu. Żona, spojrzawszy nań, poznała od razu, że musiało mu się cóś udać 
uczynić jej na 
przekorę, tak był wesół i szyderski.
Pod koniec milczącego obiadu, w czasie którego gburowate chłopisko pozwoliło 
sobie 
poświstywać dla przepędzenia czasu, a Hanna siedziała, nie patrząc nawet na 
niego, Mazurowicz, 
gdy słudzy wyszli, rozśmiał się głośno.
— Gdzie to Hanna listy teraz będzie posyłała, jak tu pana Henryka i ich 
wszystkich nie stanie?
Żona śmiało na niego spojrzała.
— Tak, tak — dodał — ojciec się do nich wziął, a on nie popuści… będą musieli 
precz iść, bo 
im ten murowany chlew ich zabierzemy i pójdą z torbami. Tak, tak!
Zbladła pani Mazurowiczowa — chociaż jej przywiązanie do Henryka było tylko 
fantazją, którą 
upór podtrzymywał; ale niewieście serce ulitowało się i oburzyło na to 
prześladowanie całej 
rodziny, dla znęcania się nad nią. Zimno odpowiedziała mężowi:
— Nie będzie pana Henryka, to będzie kto inny… Młodych chłopców nie braknie, co 
się we 
mnie kochać zechcą, a na złość wam pierwszego lepszego wezmę. Wszystkich trudno 
powypędzać 
z powiatu.
Mówiła to niby spokojnie, ale głos jej drżał i powieki się zwilżyły. Mazurowicz 
zaciął wargi.
— Jednemu się w nogę dostało, drugi po łbie oberwie, a trzeci, jak się nawinie, 
po sercu… Kul 
jest dosyć i ręka mi się jeszcze nie trzęsie.
— I do pana też kto strzelić potrafi, a nie zawsze chybiają i inni… zobaczymy.
Wstała od stołu… Mąż postrzegł, że się pochwyciła za głowę i musiała oprzeć się 
na krześle, bo 
się pod nią nogi zachwiały, a w głosie czuć było łzy. Na te oznaki czułości 
wpadł w większą, 
jeszcze wściekłość. Nie patrząc na niego, wyszła Hanna z pokoju, a w kwadrans 
potem służąca 
biegła z listem do stajni. Mąż czatował w oknie i dognał ją, nim go wysłać 
pośpieszyła.
List był do matki. Nie wahał się Mazurowicz rozpieczętować, ale w nim nic nie 
znalazł oprócz 
zaklęcia, aby Sławczyńska natychmiast przybyła. Pomiarkowawszy się, że drażnić 
żony więcej 
jeszcze nie należy, pozwolił wysłać pismo do Błotkowa i przed wieczorem 
nadjechała matka. W 
ganku ją przywitał zięć, którego zimno się pozbyła, śpiesząc do córki. W progu 
pokoju rzuciła się 
jej Hanna, płacząc, na szyję.
— Matusiu! — zawołała — ratuj! ratuj! bo zginę!… Oni za mnie, za tego 
nieszczęśliwego 
Henryczka, chcą całą rodzinę gubić. Pan Mazurowicz mi się z tym przyznał. Ja 
tego nie zniosę! ja 
oszaleję! Jeżeli ojciec ich wypędzi z Zawiechowa, ja, przysięgam, ucieknę w 
świat z domu… Nie 
chcę ich mieć na sumieniu! — poczęła wołać jak obłąkana. — To wszystko spadnie 
na mnie. 
Jedźcie do ojca i powiedzcie mu, że jeżeli on ich zgubi, to córkę własną zgubi… 
Ja się utopię, ja się 
otruję!
Mazurowicz słuchał pode drzwiami.
— Oto ze mnie bałwan! — rzekł sam do siebie — trzebaż się mnie było z tym 
zawczasu 
wygadać! Bodajem był sobie język odkąsił… One tu biedy nawarzą.
Między matką a córką wszczęła się cichsza rozmowa, której nie posłyszał już mąż. 
W pół 
godziny go przywołano. Znalazł żonę nadąsaną, zapłakaną, ale nieco spokojniejszą, 
a matkę, jak 
zawsze, poważną i dumną.
— Słuchaj acan, panie Mazurowicz — odezwała się sędzina — kochana Handzia robi 
panu 
propozycją. Jeżeli skłonisz ojca do tego, że kroków przeciw tym biednym 
Horyszkom 
zaprzestanie, to daje panu słowo, że z nim pojedzie razem, dokąd zechcesz, i 
pogodzi się.
Mazurowicz zrazu jeszcze się ofuknął nieco i począł narzekać, ale w końcu, choć 
mu nie 
smakowało to poświęcenie się żony dla Horyszków, przyjął warunki, kazał 
zaprzęgać i 
natychmiast miał wyruszyć do Zawiechowa, aby Sławczyńskiego wstrzymać. Żona mu 
podała na 
odjezdnym rękę, czego od ślubu nie bywało, i powiedziała dobitnie:
— Albo ich zgubicie i mnie razem, bo ja na sumieniu mieć ich nie chcę — albo 
dacie im spokój, 
a wtedy ja panu zgodę przyrzekam i będę taką żoną dla pana, jaką być potrafię. 
Nie będę go 
kochała, bo nie mogę, to darmo, ale się do niego przyzwyczaję i awantury 
dokazywać 
poprzestaniemy.
— Masz acan wóz i przewóz — dodała, z góry nań patrząc, matka. — Zatem jedź i 
powiedz 
sędziemu ode mnie, od Hanny i od siebie, żeby dziecku własnemu kamienia do szyi 
nie 
przywiązywał.
Mazurowicz, na pół kwaśny, na pół uradowany, poleciał do Zawiechowa i kazał 
konie gnać, 
choćby padły, aby się nie spóźnić. Wojna z żoną już mu była dojadła.
Przed północą zaturkotała bryczka w rynku po bruku. Mało się już gdzie świeciło, 
zajechali 
więc pod stancją sędziego i ledwie się dobili do bramy. Zaspany Żydek otworzył 
Mazurowiczowi, 
który wpadł jak opętany, obawiając się, aby nie było za późno.
Sędzia spał, ale zaczęto do drzwi kołatać. Zerwał się, sądząc, że gore… i 
wyleciał bosy, w 
koszuli. Zobaczywszy Mazurowicza i dowiedziawszy się, że jego przyjazd tylko był 
przyczyną 
alarmu, zaczął od łajania go.
— Kaci cię tu przynieśli po nocy! czego? po co? Nie siedziałbyś w domu? Co ci 
jest?… 
Poderwał się, zwariował czy co? Utrapienie z tym człowiekiem!
Mazurowicz ledwie mógł przyjść do słowa. Trafił pod jakiś zły humor i na 
rozespanego, nie 
było więc końca łajaniu. Dopiero wysapawszy się dobrze, począł sędzia słuchać, z 
czym zięć tak 
pędził, a słuchał w milczeniu posępnym. Wysłuchawszy, splunął i ramionami ruszył.
— Co tu o tym gadać? — zawołał — tu nie ma jeszcze nic — i nie wiadomo, czy co z 
tego 
będzie.
— No, to chwała Bogu! — wykrzyknął Mazurowicz.
— Ale… milczałbyś, kiedy nie rozumiesz — zniżając głos, rzekł Sławczyński. — Nie 
trzebaż 
tego głosić, że tu się sprawa popsuła, a przed Hanną powiedzieć, że ja 
dobrowolnie ustąpiłem, dla 
świętego spokoju. Ano, prawdą a Bogiem, kto, jak, co tu popsuło, nie wiem. Żeby 
mi wybierz — 
nie wiem. Mieliśmy już podpisywać, umową kazałem na stemplowym papierze 
przepisać… 
gotowe było wszyściuteńko… jeszcze i kopistę musiałem sowicie opłacić. Tymczasem 
nad 
wieczorem przychodzi do mnie z prośbami ta siostra ich, ta… panna Horyszkówna. 
Powiedziałbyś, że królewna albo księżniczka, tak się to nosi, takie to pyszne, a 
gada z partesów*… 
niby z kazalnicy. Poczęła mnie Panem Bogiem, głupia, straszyć — sumieniem, alem 
ją zgromił i 
przepędził. Myślę sobie: już mnie rozrachunek zostawcie. Nazajutrz idę do 
podpisu: burmistrza nie 
ma… Tknęło mnie to. Posyłam a posyłam, aż na ostatek przybywa, ale taki, jakby 
go kto wczoraj 
na innego przehandlował… Powiada mi, że rzecz potrzebuje rozpatrzenia, 
formalności — to i owo, 
że trzeba zwlec podpisanie. Widzę, że źle. Ja do worka… ale ani chce słuchać. 
Otóż masz status 
rei*. Com się nadreptał, napocił, nie liczę, ale co pieniędzy darmo poszło…
— Przecież można dojść, co się stało.
— Właśnie że niepodobna niczego się domacać… Od dnia do dnia wloką i milczą. 
Zdaje się 
więc, że i tak by z tego nic nie było.
Sławczyński westchnął.
— Nie będzie ich można forować tym sposobem — dodał cicho — no to niech siedzą, 
niech 
siedzą! Już ja ci daję słowo, że im życie tu obmierznie i sami się prosić będą 
na świeże powietrze… 
Tylko sza! cicho! nikomu nic; trzymaj język za zębami, żebyś znowu tak się nie 
spisał, jak tą razą. 
Kiedy głowy nie masz — bo nie masz — znaj to do siebie i języka zakasuj.
Mazurowicz się nadął, ale nic nie odpowiedział. Przyniesiono mu siana na tapczan 
i położyli się 
spać.
Panna Cecylia, powróciwszy do pałacu, zamilczała zrazu wszystko przed braćmi i 
zamknęła się 
u siebie. Była zmuszoną uciec się do marszałka, wiedziała, że jej prośbie zadość 
uczyni, ale 
zaciągnąć względem niego obowiązki, było to dla niej nad wyraz wszelki ciężkim i 
wstrętnym. 
Przez te sześć lat nowicjatu na wielkim świecie zbyt wiele spotykała wejrzeń 
męskich, 
skierowanych ku sobie, ażeby się na ich znaczeniu omylić mogła. Czytała w oczach 
marszałka 
płoche sobą zajęcie, chętkę zawiązania jakichś serdecznych stosunków, których 
początki byłoby 
wygodnie osłaniało pokrewieństwo, a końca ani on sam nawet nie widział jasno. 
Stary bałamut 
marzył, że mu to uprzyjemni życie i nie rozpatrywał się w następstwach. Dlatego 
panna Cecylia 
chciała być o ile możności niezależną od niego, aby mu praw nie dawać żadnych do 
zbyt poufałych 
stosunków, do wymagań wzajemnych.
Musiała wszakże pisać, prosić i może nawet być mu winną ratunek. Łzy się jej 
potoczyły z 
oczów. Była to może pierwsza ciężka nad wyraz ofiara dziewczęcia dla spokoju 
rodziny. 
Marszałek, ze swą demonstracyjną czułością, gadatliwością, egoizmem i pychą, 
obudzał w niej 
prawdziwy wstręt, którego zwyciężyć nie mogła.
Ale on jeden członkiem był rodziny, on jeden miał znaczenie i mógł cóś dla nich 
zrobić… Rada 
nierada, siadła list pisać. Julka, który nadszedł, odprawiła pod jakimś pozorem 
i drżącą ręką 
nakreśliła kilka słów malujących położenie.
Wśród pisania dopiero przyszło jej na myśl, że marszałek w tej sprawie był 
bardzo wątpliwym 
obrońcą, że właśnie dla zmuszenia Cecylii, aby dom jego przyjęła, dopuścić mógł 
sprzedaży 
Zawiechowa. Zgadzało się to z jego planami, a Cecylia naówczas zupełnie by z 
braćmi zależała od 
łaski jego.
Krew rzuciła się jej do głowy… ale list trzeba było dokończyć i wysłać. 
Powiedziała sobie, 
obliczając, co miała, iż w ostatnim razie z braćmi wyniesie się do miasta. Sumka, 
jaką posiadała, 
starczyła na pierwsze niezbędne potrzeby. To jej trochę dodało odwagi. Nie 
liczyła może na razie, 
że i los starej sługi zabezpieczyć było potrzeba, i ponieść koszta podróży, i 
sprowadzonego 
ogrodnika, którego tylko co nie było widać, opłacić.
Na myśl jej to wszystko nie przyszło. Poszła, jak co dzień, na górę do braci, 
przed którymi 
ukrywała katastrofę, usiłując nie zmieniać nic w trybie życia codziennego, 
czytaniu i rozmowie.
Szmul, rozstawszy się z Cecylią w sieniach swojego domu, zaledwie miał czas 
zajrzeć do 
sklepu położonego na dole, gdy dzwonek dał się słyszeć i powóz końmi pocztowymi 
zaprzężony 
zatoczył się przed austerią. Gospodarz, wyjrzawszy, poznał w słudze i panu, 
żądających 
pomieszkania, owego nieznajomego, który niegdyś zajechał tu na nocleg i 
nazajutrz nazad 
wyruszył. Podrażniony losem Horyszków, gniewny na cały świat, stary nierad był 
wcale, gdy go 
natychmiast kamerdyner zaprosił do pana hrabiego.
Szmul poszedł kwaśny… Los tych biednych wnuków starościny na sercu mu leżał, a 
do 
rozmowy ochoty wcale nie miał. Od pierwszych słów, gdy się przybyły zaczął 
dopytywać, czy nie 
słyszał o majątku jakim na sprzedaż… Szmul, powiódłszy ręką po czole, odparł 
grzecznie:
— Jaśnie pan mi przebaczy, ale ja dziś chodzę przybity; ja anibym dobrze 
odpowiedzieć nie 
mógł.
— Cóż to waćpanu jest? Szmul westchnął.
— Choć Żyd jestem, panie grafie, ale serce mam, a tu mi się trafiło takie 
nieszczęście cudze, że 
ja na nie poradzić nie mogę, a ludzi mi strasznie żal.
Zagadnięty usilnie, Szmul opowiedział ze szczegółami historią Horyszków, której 
przybyły 
zdawał się słuchać z nadzwyczajnym zajęciem; owszem, podchwytywał nawet i badał, 
jakby go to 
obchodziło serdecznie. Przyszło do zagrożenia wywłaszczeniem, do pretensji 
miasta i do 
zamiarów Sławczyńskiego. Hrabia oburzył się niezmiernie.
— Ale czyż nie ma nikogo, co by chciał i mógł ich ratować?
— Jest jeden marszałek, ich krewny — rzekł Żyd — ale, prawdę powiedziawszy, choć 
człowiek 
dobry i uczciwy, mało mu ufam, bo zbyt wiele gada i obiecuje.
Rozmowa przedłużyła się nad wszelkie spodziewanie.
— Panie gospodarzu — odezwał się hrabia — gdybyś mi waćpan chciał pomóc, to 
poratowalibyśmy tę rodzinę. Szczerze powiedziawszy, jam szlachcic, może nawet z 
daleka z nimi 
spokrewniony; czuję się w obowiązku, skoro mnie tu los tak przywiódł w porę, 
uczynić cóś dla 
nich. Ale zrozumiejmy się: nie chcę, żeby żywa dusza o tym wiedziała.
Żyd stał, mocno zdziwiony.
— Idź waćpan do burmistrza i oświadcz mu od siebie, że dajesz o połowę więcej 
niż ten pan… 
jak on się tam nazywa? W potrzebie daj dwa razy tyle, co on — ja na to dostarczę 
funduszu.
Szmul nie mógł się wydziwić temu zrządzeniu Opatrzności, przychodzącej w pomoc 
Horyszkom w osobie zupełnie obcego człowieka. Pobiegł do burmistrza, niosąc mu 
deklaracją na 
piśmie.
Tymczasem Machczeńko biegał ze swojej strony, aby interes powstrzymać. Burmistrz, 
tak 
oskoczony, zląkł się trochę. Stary Żyd wziął na siebie sprowadzenie sekretarza 
do pana hrabiego. 
Machczeńko przyszedł późno, nie postrzeżony. Siedział sam na sam z hrabią z 
dobre pół godziny i 
wymknął się, nie wstępując nawet do restauracji.
Trzeciego dnia potem Szmul został nabywcą pretensji za sumą dwa razy większą, 
aniżeli dawał 
Sławczyński, i tegoż dnia prywatnie prawa swoje przelał na hrabiego. Przez cały 
ten czas podróżny 
ów, tak miłosierny, ani się pokazywał w miasteczku. Dowiedziano się tylko, że 
przybył z 
zamiarem kupienia klucza bobrynieckiego, dóbr znacznych, tuż pod Zawiechowem 
położonych, 
które rodzina jakaś podupadła sprzedawała. Była to właśnie ta majętność, o którą 
hrabia 
Sulejowski zapytywał listem marszałka.
Wezwany przez Cecylią, marszałek odpisał natychmiast, oświadczając się ze 
wszelką 
gotowością ku pomocy, ale zarazem w liście tym ubolewał, że urzędowa czynność na 
parę dni go 
przykuwa do powiatowej stolicy, dodając, że gdy tylko będzie mógł — pośpieszy. 
Czuć w tym 
było niezupełnie odpowiednie serdecznym listu oświadczeniom postępowanie. Zwłoka 
mogła być 
zabójczą.
Po tych kilku dniach marszałek, przybywszy pocztą, nie zajechał do pałacu, ale 
do Szmula, 
którego natychmiast wezwał, ażeby się dowiedzieć, jak rzeczy stoją. Nim Szmul 
się mógł odezwać 
nawet, pan Bolesław począł gorąco boleć nad losem rodziny.
— A, nie uwierzysz, kochany panie Szmul, co ja przez te dni wycierpiałem, nie 
mogąc przybyć 
natychmiast. Ale człowiek jest niewolnikiem obowiązku. Ja tych moich kuzynków 
tak kocham — 
wiesz — jak bałwochwalczo byłem przywiązany do tej czcigodnej starościny… Ja dla 
nich gotów 
jestem do wszelkich ofiar… ale — między nami mówiąc — tu zniżył głos — prawdziwa 
to 
Opatrzność, że ich stąd wypędzają. Oni by tu zgnili… Pannę Cecylią ja biorę do 
siebie; niech u 
mnie rządzi, panuje… będę pierwszym jej sługą. Julka zaprzęgnę do kancelarii, 
Henryka gdzieś 
umieszczę na dzierżawie. Opieka ma dosyć majątków do administro— wania, a ja dam 
kaucją… 
Owszem, niech sobie tę ruderę zabiorą.
Szmul słuchał cierpliwie.
— Zdaje się, panie marszałku — odezwał się — że jej może i nie zabiorą.
— Nie? sądzisz że nie? — zimno odezwał się marszałek, trochę zmieszany.
Szmul spowiadać mu się nie chciał.
— Niech Jaśnie pan od siebie uspokoi pannę Cecylią; mnie się zdaje, że się da 
temu jakoś 
przeszkodzić.
W twarzy marszałka widać było, że może niezupełnie był rad temu wypadkowi, lecz 
przyjął to 
naturalnie jako rzecz uspokajającą i swoich planów już nie powtarzając, zamilkł. 
Chciał tylko 
dobyć ze Szmula, kto i jak poratował zagrożoną rodzinę; ale Żyd pobałamucił i 
zbył go 
ogólnikami.
We dworze w Zawiechowie, chociaż Szmul dodawał otuchy, nic jeszcze z pewnością 
nie 
wiedziano. Marszałek, korzystając ze zbiegu okoliczności, zużytkował to dla 
siebie.
Zajechał przed pałac i z tym samym pośpiechem i egzaltacją, jak dawniej do 
starościny, wpadł 
do Cesi.
— Kochana kuzynko — zawołał, zjawiając się w progu — oto jestem na rozkazy. 
Rzuciłem 
wszystko i z bijącym sercem pędziłem tu do was… O! mnie tu tyle drogich ciągnie 
wspomnień, tak 
święte obowiązki… Spłakałem się, zobaczywszy Zawiechów i przypomniawszy sobie 
drogą naszę 
zmarłą.
Cesia, płoniąc się, słuchała go. Siadł wreszcie, pot z czoła ocierając.
— Najprzód na wstępie — pośpieszył dodać — przynoszę wiadomość, bo już byłem w 
mieście 
i działałem, że mimo wszystko, co groziło — niebezpieczeństwo przecie jest 
usunięte. Napadłem 
zaraz na urzędników, użyłem mojego wpływu i proszę mi wierzyć… nie dopuścimy do 
tego.
Piękną bardzo, trochę niemęską ręką uderzył się po szerokiej piersi z wielką 
gracją i uśmiechnął 
do Cecylii, która szeptała podziękowanie, kłopocąc się już długiem wdzięczności, 
jaki zaciągnęła 
względem niego.
Ponieważ dano znać o przybyciu kuzyna, Henryk o kulach i Julek zeszli na 
powitanie. Z drugiej 
strony pośpieszyła Piotruska, która równie jak starościna miała słabość do 
marszałka, aby go 
pozdrowić ze łzami.
Marszałek się rozczulał.
Podobnie jak piękną rękę, starał się okazać swe piękne serce, wylane dla rodziny, 
gotowe do 
ofiar, wzruszone niegodziwym postępowaniem nieprzyjaciół.
Rozmowa przeciągnęła się do wieczora późnego. Pan Bolesław, uspokoiwszy piękną 
kuzynkę, 
zabawiwszy ich opowiadaniami swych urzędowych czynów i trosk, pojechał na noc do 
Szmula.
Tu już mu mieszkanie przygotowano obok hrabiego. Pan Sulejowski dowiedział się 
zaraz o 
przybyciu marszałka, do którego w sprawie dóbr bobrynieckich pisał. O 
pokrewieństwie jego z 
Horyszkami był już uwiadomionym, i wieczorem, gdy pan Bolesław wrócił do 
mieszkania, znalazł 
w nim bilet wizytowy hrabiego Sulejowskiego. Z listu był mu tylko znajomym, ale 
teraz, na widok 
karty jego, przyszło mu na myśl, że w ich domu ostatnie lata spędziła panna 
Cecylia i że to był ten 
człowiek, którego obwiniano o zakochanie się w jego kuzynce, a ją o rozprzężenie 
małżeństwa.
Przykre wrażenie na marszałku zrobił przyjazd w te strony obwinionego, którego z 
tego 
powodu posądzać istotnie było można o jakieś zamiary względem panny Cecylii. 
Marszałek, który 
za każdym zbliżeniem się do niej więcej się rozmarzał, doznał nader niemiłego 
uczucia.
Jeszcze się, tak rozmyślając, wpatrywał w bilet leżący na stoliku, gdy mu 
kamerdyner oznajmił, 
że hrabia chce mieć przyjemność zaprezentowania mu się. Pan Bolesław niezmiernie 
tytuły 
szanował i zbliżanie się do większego świata, spoufalanie z nim było jedną z 
jego słabości. 
Wyszedł więc naprzeciw gościa i dwaj panowie, prawie równie wyelegantowani, 
wyświeżeni, z tą 
różnicą, że hrabia mniej był mownym i wymownym, stanęli naprzeciw siebie.
Hrabia Sulejowski nie domyślał się wcale uczuć, jakie panna Cecylia obudzała w 
marszałku; 
wiedział tylko o bliskim pokrewieństwie i chciał jak najuprzejmiej zbliżyć się 
do rodziny.
Z wielkim wdziękiem i wyszukaną grzecznością oświadczył, że czuje się w 
obowiązku 
przeprosić marszałka, iż nieznajomy, utrudzać go śmiał listem, ale okoliczności 
tego wymagały… 
itp.
Marszałek pośpieszył skłamać, iż na list natychmiast ze szczegółami odpisał.
Listu tego, naturalnie, nie odebrał hrabia, musiał gdzieś zaginąć… I zaczęto na 
tę 
nieregularność poczt naszych utyskiwać.
— Co się tyczy klucza bobrynieckiego — dodał marszałek, dobywając jak 
najwykwintniejsze 
cygaro i ofiarując je gościowi — było to dla mnie zadaniem nader drażliwym 
powiedzieć cóś na 
korzyść lub niekorzyść majętności, która ma i swoje ale, i swoje z a: lecz w 
ogóle piękny to 
majątek, choć zruinowany, jak u nas wszystkie, wymagający nakładów znacznych…
Hrabia słuchał ciekawie.
— Czy pan hrabia zawsze trwa w zamiarze nabycia?
— Jestem z pewnych względów zmuszonym szukać kupna majątku — odparł hrabia. — 
Mam 
kapitał, który chciałbym umieścić w ziemi. Majątek, w którym dotąd mieszkaliśmy, 
dla osobistych 
moich okoliczności stał mi się niemiłym; majątki w królestwie drogie… Marszałek 
zmilczał. 
Kwaśno mu było.
— Oglądał go pan na miejscu? Hrabia westchnął.
— Już nabycie spełnione… punkta podpisane.
— A! — zawołał marszałek zimno — więc pozostaje tylko powinszować i cieszyć się 
tak 
godnym obywatelem, który nam przybywa.
Hrabia skłonił się lekko.
Rozmowa wszczęła się chłodna, o rzeczach obojętnych. Ludzie ci byli może nadto 
do siebie z 
pewnych stron podobni, ażeby mogli zbyt sympatyzować ze sobą. Hrabia miał więcej 
uczucia i 
szlachetności, więcej serca… ale zewnętrzną stroną obaj godzili się, tonem, 
wychowaniem, 
obejściem.
Sulejowski nie zapytywał wcale o rodzinę marszałka, on zaś wahał się cóś o niej 
wtrącić, ciągle 
się sam siebie pytając, czy ma o Cecylii wspomnieć lub nie. Nareszcie zdało mu 
się, że zanadto 
bliskim był jej krewnym, by mógł nie wiedzieć, w jakim domu ostatnie lata 
spędziła, a milczenie o 
tym mogło ściągnąć posądzenie, iż się czegoś domyślał.
— Pan hrabia mi daruje — wtrącił pod koniec rozmowy — gdy go spytam, czy daleka 
moja 
krewna, panna Cecylia Horyszkówna, u którego z krewnych pańskich była 
guwernantką?
Hrabia z wielką przytomnością umysłu, jakby się spodziewał zapytania, nie 
zarumieniwszy się i 
nie dając znaku, jak dalece go to obchodziło, odparł powoli i dobitnie:
— Panna Cecylia bawiła w naszym domu. Nadzwyczaj nam przykro było obojgu, a 
szczególniej żonie mojej, że stan zdrowia i potrzeba wypoczynku zmusiły pannę 
Cecylią do 
porzucenia nas. Dla mnie, gdyby była dłużej chciała moimi córeczkami się 
opiekować, byłoby to 
wielką rękojmią ich wychowania, którym się, niestety, niepokoję wielce, będąc 
zmuszony rozstać 
się z żoną i przy niej córki zostawić.
Powiedział to spokojnie, naturalnie, a marszałek, wyznaniem tym nieco zmieszany, 
zamilkł na 
chwilę.
— Wchodzę w nader przykre położenie hrabiego — rzekł nareszcie.
— Wspomniałem o tym — dodał Sulejowski — bo rozwód nasz całemu światu jest 
wiadomy i 
powody jego nikogo nie krzywdzą. Kazano nam się pobrać i musieliśmy żyć ze sobą. 
Związek to 
był czysto konwencjonalny; lecz i żona moja, i ja uczuliśmy, że mamy prawo od 
życia zażądać 
czegoś więcej nad takie chłodne, choć na szacunku oparte stosunki.
Zwierzenia te nie wymagały odpowiedzi i pan Bolesław zmilczał, westchnąwszy 
tylko.
— Ja tu właśnie w interesie rodzeństwa panny Cecylii przybyłem — odezwał się 
pomilczawszy. 
— Ona i jej bracia zagrożeni byli wywłaszczeniem z ostatniego kąta. Szczęśliwy 
jestem, że jeszcze 
w porę przybywszy, mogłem temu uciskowi zapobiec i im usłużyć.
Marszałek, wcale nie spodziewający się tego, by w siedzącym naprzeciw siebie 
człowieku 
obcym i niedawno przybyłym znalazł sprawcę oswobodzenia, pochwalił się nim 
niezręcznie i dał 
od razu hrabiemu miarę swojego charakteru.
Usłyszawszy te wyrazy, hrabia się wyprostował; uśmiech nie postrzeżony przesunął 
mu się 
mimowolnie po ustach. Potem minę nastroił poważną, chłodną, oczyma trochę 
zdziwionymi 
popatrzył na antagonistę, wstał zwolna z krzesła i z tą samą grzecznością 
wyszukaną, ale nierównie 
ceremonialniejszą, nie chcąc już rozmowy przeciągać, pożegnał go i wyszedł.
Przechodząc sienią, hrabia smutnie się uśmiechał sam do siebie.
Marszałek pozostał zamyślony. Pomimo chłodu i umiarkowania w rozmowie, gdy szło 
o pannę 
Cecylią, czuł w tym człowieku rywala i — chociaż położenie dawało mu wiele nad 
nim przewagi, 
sam przed sobą przyznawał, że z nim się mierzyć nie mógł.
Zamiast jednak ostudzić jego fantazją dla pięknej kuzynki, rozżarzyło ją to 
owszem. Marszałek 
czuł, że dla niej gotów był w istocie nie tylko do ofiar, lecz do zapomnienia 
się zupełnego, które mu 
się rzadko trafiało, gdyż był w ogóle człowiekiem mimo swych uniesień nader 
praktycznym.
Nadzwyczaj łatwy do zajęcia się lada twarzyczką, bałamut jakich mało, nie 
przebierający w 
rozmaitego rodzaju wdziękach i różnych sfer owocach — od skromnej wieśniaczki do 
podżyłej 
modnisi salonowej — pan Bolesław nigdy nie posuwał się na skrzydłach uczucia tak 
daleko, by mu 
to w ekonomice życia zawadzać mogło. Spostrzegłszy, że następstwa serio ze 
stosunku wynikały, 
cofał się nader zręcznie i z wielką łatwością przeszczepiał sentyment, który się 
zawsze od razu na 
nowym gruncie przyjmował. Tym razem zajęcie się piękną siostrzenicą zaczynało go 
już także 
niepokoić, bo zbytecznie nim owładło.
— A to istota, o ile czarowna wdziękiem, o tyle zimna i sztywna. Najmniejszego 
nigdy 
uniesienia, żadnego znaku uczucia. Powaga, chłód… gdy w oczach płomienie, gdy w 
ustach cóś 
tak uroczego, gdy dźwięk głosu jak muzyka chórów anielskich. Wyobrazić sobie — 
marzył dalej 
— tę śliczną Cecylkę, spartą u mnie na ganku, wśród ciszy wieczora, o 
wschodzącym księżycu.. ja 
przy niej dłoń w dłoni! Wiosenne przypominają się dzieje… odkwitłbym przy niej 
na nowo. Ale 
ręki dotknąć się nie daje; w oczy jej patrzę, to ze wzrokiem umyka; mówię 
dwuznacznie, rozumieć 
nie chce. Szanuje mnie jak istotnego wujaszka, gdy ja klękam przed nią.
Nie zrozpaczył jednak marszałek, który w siebie dosyć wierzył; zdawało mu się, 
że gdyby tylko 
zbliżył się do niej, gdyby żyli w jednym domu, widywali się co dzień, płomień, 
który piersi jego 
rozżarzał, musiałby się udzielić i Cecylii. Do tego więc należało zmierzać, aby 
obmierzić jej pobyt 
w Zawiechowie i skłonić ją do przyjęcia gościny u niego. Pan Bolesław sądził, że 
powoli dojdzie 
do tego.
II
W kilka miesięcy po opisanych wypadkach mógł dopiero pan marszałek, odbywszy dla 
zasiadania w komitecie urzędową podróż, która mu wiele czasu zajęła i dała 
poznać świat zupełnie 
nowy — powrócić na łono współobywateli. Przez cały ten czas, chociaż piękną 
siostrzenicą 
zawsze był zajęty, chociaż sobie obiecywał ściślejsze zawiązać stosunki — nie 
miał prawie 
wiadomości z Zawiechowa. Wróciwszy do domu, pytał znajomych, ale i ci mu nic 
jakoś 
powiedzieć nie umieli.
Znalazł wreszcie chwilę sposobną i uczuł się w obowiązku pojechania tam, aby się 
przekonać, 
jak też sobie panna Cecylia radę dawała. Dziwiło go niezmiernie, iż po 
przyrzeczoną pomoc od 
niego, którą on jakoś zaniedbał odesłać, nie zgłaszano się wcale. Nie musiało 
się nic złego stać 
przynajmniej — mówił w duchu — boby się byli udali pod moję opiekę.
Wieczorem późnym zajechał do Szmula i zaledwie wysiadłszy, posłał, prosząc 
gospodarza do 
siebie. Stary już się rozebrał, ale dla uczczenia pana marszałka wdział żupan 
czarny, wziął 
sobolową czapkę i powoli zszedł ze schodów.
— Jakże się tu macie? co słychać, panie Szmul? — począł żywo, ujrzawszy go, pan 
Bolesław. 
— Co porabiają moi Horyszkowie?
— Chwała Bogu, wszystko dosyć dobrze — odparł stary, jakoś nie śpiesząc z 
odpowiedzią; a po 
chwilce dodał: — jaśnie pan Zawiechowa nie pozna.
— Jak to? dlaczego? — spytał zdziwiony marszałek. — No, pan się jutro przekona. 
Co to 
mówić? tego opowiedzieć nie można.
— W czymże zmieniony?
— We wszystkim — odparł Szmul.
Marszałek zmieszał się trochę, myśląc, że te zmiany bez jego wiedzy i woli 
przyszły do skutku. 
Zrobiło mu się przykro jakoś.
— Proszę cię, panie Szmul — rzekł — nie trzymajże mnie w niepewności i nie czyń 
tajemnic 
przede mną. Cóż tam takiego się stało?
— Nic złego — począł stary, zażywając tabakę i przeciągając tłumaczenie, nie bez 
pewnej 
złośliwości. — Pierwsza rzecz, że pana Henryka dawno nie ma: pojechał uczyć się 
do Warszawy. 
Na nogę mało co kuleje, zresztą wygląda dobrze i pracuje, słyszę, wiele, Mówią, 
że z niego będzie 
człowiek.
Pan Bolesław stał milczący.
— Przepraszam cię, mój panie Szmul, ale o czymże pojechał? skąd pieniądze? Ode 
mnie ich nie 
żądali i mnie też przez ten czas w domu nie było.
— Mogę tylko panu marszałkowi zaręczyć, że nie pożyczyli od nikogo.
— Więc cóż? skarb odkopali? co u licha! — odparł opryskliwie marszałek. — Waćpan 
wiesz 
najlepiej, że za nieboszczki starościny, gdyby, nie chwaląc się, nie ja — nie 
byłoby co jeść.
— To prawda — rzekł Szmul — sama pani starościna ciągle to powtarzała.
— A skądże się mogło wziąć teraz?
— Skąd? panna Cecylia nie darmo sześć lat pracowała; przywiozła z sobą, co 
oszczędziła, a ze 
zwalonych murów sprzedana cegła, kamień, gruz zrobiły też piękny grosz.
Pan Bolesław aż podskoczył.
— Z jakich zwalonych murów? gdzie? co? Kto mury zwalił? jakie?
Szmul wytrzymał atak z krwią zimną, posługując się tymczasem ogromną jedwabną 
chustką, 
którą trzymał w ręku.
— Ze starego pałacu został tylko sam środek, proszę jaśnie pana, który po 
zrestaurowaniu wcale 
pięknie wygląda. Zobaczy jaśnie pan jutro. Skrzydła, stare mury, wszystko, co 
tylko pustką 
niepotrzebną stało, kupili podradczycy* do budowy lazaretu i zapłacili, nie ma 
co powiedzieć — 
bardzo dobrze.
Marszałek milczał i stał jak słup.
— Czyjeż to projekta? któż to o tym pomyślał?
Szmul się w czoło uderzył.
— Nu, ten, co głowę miał, jakiej drugiej poszukać. A kto to ma być? kto, jeśli 
nie ta panna, bez 
której nie byłoby nic?
— Panna Cecylia?
I była chwilka milczenia. Żyd spoglądał jakby z tryumfem; na twarzy marszałka 
znać było 
pewien rodzaj niezadowolenia, że się tu rządzono skutecznie i szczęśliwie, a bez 
jego rady i 
pomocy. Kobieta… sama jedna! przechodziło to jego pojęcie.
— Cóż się z Julkiem dzieje? — spytał znowu.
— Pan Julian przy ogrodniku, razem z panienką.
— Przy jakim ogrodniku? — ofuknął marszałek. — A to cóś nowego! Jak to? mój 
siostrzeniec 
ogrodniczkiem?
Szmul zajrzał do tabakierki, widocznie dla zwleczenia odpowiedzi. Musiało go 
bawić 
zniecierpliwienie marszałka. Nierychło usta otworzył i niejasno się wytłumaczył.
— Ja tyle tylko wiem — począł — że i panna Cecylia, i stary ogrodnik, i pan 
Julian pracują 
bardzo około tego ogrodu, szkółek i oranżerii, cieplarni i ananasarni… Co to już 
na to pieniędzy 
pójść musiało! Szły pocztą paki za pakami, nasion, flanc, nie wiem już czego. 
Jest tam co robić i 
już dziś widać, że na rok przyszły albo za parę lat, nie będzie na okolicę, ba, 
i po miastach wielkich, 
nic podobnego, jak tu panna Cecylia założyła.
Marszałek wybuchnął śmiechem głośnym.
— W tym — zawołał — znać kobietę, marzycielkę niepraktyczną i dziecinną. Do 
czegóż to 
podobne?
— Ja tego nie wiem — przebąknął stary — ale patrząc, jak to idzie, miałbym 
ochotę wierzyć, że 
oni wiedzą, co robią. Było kilkanaście morgów gruntu dokoła ogrodu, które 
najmowali 
mieszczanie; teraz to wszystko zajęte na szkółki drzew, zasiane, uporządkowane, 
a sam stary 
ogród, no, zobaczy pan jutro… nie ma na cały kraj ani piękniejszego, ani lepiej 
utrzymanego.
— Kimże to u licha robią? skądże ręce? Ja nic nie rozumiem. Wsi przecie nie mają.
— No, dwóch, trzech robotników zawsze, zapłaciwszy dobrze, znaleźć łatwo, a 
zresztą, śmiech 
mówić — ale szczera prawda — pan Julian z rydlem i łopatą, panna Cecylia z 
nożycami i piłą tak 
chodzą, jak każdy inny robotnik. A że sami robią, to i dozoru nie potrzeba.
— Fiksacja! jak mi Bóg miły! słowo honoru, pofiksowali! — krzyknął marszałek, 
rozgniewany 
na dobre. — Na pośmiewisko ludziom się dają! Do czego to podobne? Co powiedzą na 
mnie, że ja 
do tego dopuściłem? Skaranie Boże z tą kobietą!… Nie ma nic niebezpieczniejszego, 
jak gdy się 
której głowa zapali… Prawdziwie widzę, że w czas tu przybyłem, ażeby zapobiec 
dalszej 
kompromitacji.
Począł chodzić żywo po pokoju.
— Proszę cię, panie Szmul — odezwał się po chwili, nadąsany — sam powiedz, do 
czego to 
podobne? Pannie Cecylii ofiarowałem miejsce u siebie; byłaby u mnie panią domu, 
na niczym by 
jej nie zbywało: Julkowi chciałem dać miejsce u siebie w kancelarii… Wszystko to 
odrzucili i 
zamiast swobodnego życia, jakie przystało rodzinie szlacheckiej, zapracowują 
sobie ręce koło 
rydlów na śmiech ludzki, żeby ich wzięto za wariatów, a mnie za człowieka 
nielitościwego, który 
rodzinę opuścił i dał jej do takiego przyjść poniżenia.
Pan Bolesław gniewał się na serio.
— Cóś mnie tknęło — ciągnął dalej, odwracając się do Żyda — czułem po tym 
milczeniu, że się 
tu cóś dziać musi, z czym się nie potrzebują chwalić… Dlatego przybyłem, i ot, 
co znajduję!
Załamał ręce, stając naprzeciw Żyda, który z niewzruszonym spokojem to tabakę 
zażywał, to 
tabakierkę zakręcał, to do czynienia miał z pomarańczowym fularem, ale widocznie 
oburzenia 
pana marszałka nie dzielił wcale i trzymał się neutralnie.
— A cóż ludzie na to? — zapytał pan Bolesław — co ludzie?
— A co ludziom do tego? Pan marszałek to wie, że im nigdy dogodzić niepodobna. W 
istocie po 
trosze się dziwują, więcej szydzą, a kto może, przeszkadza… Ano, gdzie inaczej?
— Cóż się z Mazurowiczami stało?
— Oni dawno wyjechali oboje, pogodziwszy się — odparł Szmul. — Już teraz ze sobą 
żyją 
dobrze i nie ma posłuszniejszego męża nad tego Mazurowicza. Co żona każe, choćby 
w ogień i 
wodę…
— A jejmość?
— Jejmość robi, co chce — mruknął Szmul. — Prawdą powiedziawszy, można się tego 
było 
spodziewać. Młodych ludzi bywa dużo… no, i gadają różnie.
Splunął Szmul i wrócił do chustki.
— Ale ja jaśnie panu spać nie daję — rzekł, uchylając jarmułki — a to już czas, 
wielki czas po 
podróży spocząć… Więc do nóg upadam.
Marszałek byłby słuchał dłużej jeszcze, lecz gospodarz, i sam podobno 
potrzebujący 
spoczynku, wyszedł.
Nowiny, które na niego spadły, do żywego poruszyły marszałka. Był najpewniejszym, 
że 
znajdzie jakiś chaos w Zawiechowie, do którego uporządkowania koniecznie będzie 
potrzebnym. 
Wziął był nawet ze sobą kilkaset rubli na wypadek… chciał się przysłużyć Cecylii 
i sądził, że ją 
skłoni, choć teraz, do przyjęcia pierwszego projektu.
Położył się spać gniewny, w najgorszym humorze. Nazajutrz, bardzo staranną 
odbywszy 
tualetę, uperfumowany, obwieszony świecidełkami, modny, z zadowoleniem popatrzył 
w 
zwierciadło. Ponieważ słońce świeciło i dogrzewało, uzbroiwszy się w letni 
nankinowy parasolik, 
pieszo poszedł ku dworowi.
W istocie już z lipowej ulicy pałac stary do niepoznania przedstawiał się innym. 
Wydawał się 
lżejszym, wyższym, gdy od niego stare skrzydła odpadły. Pomalowany był kamiennym 
kolorem, 
dach pokryty, dokoła nowe, bardzo proste i niekosztowne ogrodzenie, którego wzór 
dał ogrodnik, 
opasywało dziedzińce i nowe budowy. Dawne opuszczenie, nieczystość, zaśmiecenie 
znikły.
Marszałek stanął, zdumiony do tego stopnia, że ręce założywszy, wpatrywał się 
długo w pałac, 
nim ku niemu postąpił.
Około niego nie widać było nikogo, ale okna nowe, pomyte, jasne, firanki u nich, 
pewna 
elegancja czystości wytwornej czyniły ruinę zupełnie inną. Nawet owa gipsatura z 
herbami, której 
nie tknięto jako pamiątki, pobielona, stała się zrozumiałą.
Wolnym krokiem zbliżał się pan Bolesław ku drzwiom, gdy w nich ukazała się łatwa 
do 
poznania, przysadzista, poczciwa Piotrusia. Oczy jej, które potrzebowały 
okularów do książki, z 
dala widziały bardzo dobrze. Poznawszy marszałka, drepcząc, z otwartymi rękami 
wybiegła 
przeciw niemu.
Była to jedyna, wierna przeszłości istota, w której się nic nie odmieniło. Ten 
sam ją brudny 
perkalikowy szlafroczek okrywał, ten sam fartuch, na którym od—stemplowały się 
wszystkie 
dzieje kuchenne, ten sam czepeczek z wypłowiałymi wstążkami, pożółkły i pomięty.
— Jezu najsłodszy! — zawołała, ręce łamiąc — pan marszałek!
Stanął na jej przyjęcie, ale nie dała mu się odezwać i ręką wskazała na pałac.
— Widzi pan, widzi pan, co zrobili? poznaje pan? Ot, co!… Gdyby nasza 
nieboszczka z grobu 
powstała, umarłaby raz drugi z desperacji. Ja oczy wypłakuję. Com się naprosiła, 
nabłagała! do 
nóg, mogę powiedzieć, padałam panience: zostawcie, jak było!… Zacznie mnie 
ściskać, ukołysze 
ni tym, ni owym, a swoje robi. Com ja mogła, nieszczęśliwa istota? Chyba umrzeć! 
A że nie 
umarłam, gdy zaczęli oskardami walić w te odwieczne mury, co każde uderzenie 
jakby mi w serce 
wymierzył — że nie umarłam, łaska chyba Pana Boga. Sądny dzień! wszystko do góry 
nogami! 
Horyszkowie, panie marszałku, Horyszkowie w fartuchach, z siekierami, z piłami, 
z rydlami… 
Niech pan marszałek zobaczy pana Juliana: parobek! czysty parobek!…
I łzy zaczęła ocierać fartuchem, a usta się jej nie zamykały.
— Wstyd! ohyda! — ludziom oczów pokazać trudno. Wyjdę na miasto… kiedyś spotyka 
mnie 
horodniczyna*… A co, pani Piotruska, acani, słyszę, u ogrodniczków służysz!… Żem 
trupem nie 
padła w miejscu, cud Boży! Szlachta Żydków nasłała, żeby przychodzili pytać, czy 
my cebulę 
przedajemy, jak Boga kocham!… Panna wyszła sama. Szelma łapserdak pyta jej o 
cebulę — a ona 
mu na to — niech marszałek wierzy, sama słyszałam na własne uszy: „Na przyszły 
rok będziemy 
mieli, zobaczycie, i taką, jakiej od czasu egipskiej niewoli nie jedliście. 
Bardzo proszę i zamawiam 
sobie, abyście kupowali”. Żem trupem nie padła — dodała Piotruska — Bóg tylko 
ratował.
Marszałek już miał słowem pocieszającym się odezwać, gdy ujrzał we drzwiach 
pannę Cecylią.
Stała w słomkowym ogromnym kapeluszu, z koszykiem na ręku, w czarnej sukience 
płócienkowej i czarnym fartuszku, w trzewikach grubych na nogach, niby 
wieśniaczka, niby 
przebrana księżniczka, piękniejsza, zdaje się, niż kiedykolwiek, zarumieniona, z 
oczyma jasnymi.
Nie mogła widać zrazu marszałka mówiącego z Piotruską rozpoznać, bo rączkę w 
rękawiczce 
przyłożyła do kapelusza, aby się od światła zasłonić, i dopiero ujrzawszy 
wujaszka, wybiegła 
naprzeciwko niemu. Widać było z jej twarzy trochę zakłopotania.
Pan Bolesław zaraz na wstępie chciał jej dać uczuć, jak go oburzała ta dziwna 
fantazja i z wielką 
grzecznością, ale sztywnie i zimno ją przywitał.
— Wie kuzynka — odezwał się — doprawdy, gdybym nie wiedział, że jestem w 
Zawiechowie, 
nie poznałbym miejsca… zawahałbym się nawet z poznaniem pięknej ogrodniczki. Nie 
mogę 
wyjść z podziwienia nad zmianami, jakie tu zaszły, o których nie raczyliście 
nawet mnie 
zawiadomić.
— Kochanego wuja w domu nie było — odpowiedziała Cecylia — a spodziewam się, iż 
po 
obejrzeniu naszego gospodarstwa i moich rachunków nasz opiekun przekona się, 
żeśmy jego 
zaufania nie zawiedli.
Mówiła to uśmiechając się i wprowadziła wuja do sieni pałacowej, która, równie 
jak cała 
budowa, wyglądała świeżo… Piotruska, nadąsana i milcząca, poszła schować się do 
siebie… 
Zdziwiony trochę marszałek znalazł się w salonie nieboszczki starościny.
Wszystko tu było poszanowanym, ale pokój wcale inaczej się przedstawiał. 
Najwykwintniejsza 
panowała w nim czystość, stare mebelki były poodświeżane, a z gratów dawnych 
tylko fotel 
nieboszczki i jej podnóżek, obciągnięte szarym płótnem, pozostały… W jednym 
kątku stało 
pianino Pleyela otwarte… Wszędzie pełno bukietów, a na stolikach książek… Na 
ścianach oprócz 
dwu dawnych portretów, pozbierane z ruin, wisiały wcale piękne obrazy, w ramach, 
dla 
oszczędności, czarnych… Otwarte okna na ogród, słońce wpadające nimi, czyniły 
salon wesołym i 
wdzięcznym… Z wielką umiejętnością stary sprzęt i skromny przybór nowy, 
smakownie do 
harmonii z nim dobrany, ułożone były w całość, która przypominała dawne czasy, a 
była młodą i 
żywą. Zdziwiony gość w pierwszej chwili nie umiał nic powiedzieć nad to, że 
bardzo było ładnie u 
nowej gospodyni.
Równie świeżo wyglądał dawny pokój sypiamy starościny, w którym jeszcze więcej 
było 
książek, ogrodniczych przyborów, nasion i wazoników.
— Słyszałem, że Henryczek wyjechał — począł marszałek, nie wiedząc, jak zagaić 
rozmowę.
— Tak jest… Gdy tylko mógł znieść podróż — odezwała się Cecylia. — Potrzeba było 
tego, 
aby się na jakiś czas oddalił; a wyszło mu to na dobre, bo ma prawdziwy zapał do 
nauki.
— Doprawdy! — odezwał się trochę szydersko marszałek — a do czegóż się sposobi?
— My — odezwała się Cesia — jesteśmy zmuszeni zwrócić się do tego, co może nam 
dać chleb 
i niezależność. Mamy projekt, jeśli nie o własnych siłach, bo do tego daleko, to 
z pomocą 
przyjaciół założyć młyn parowy… Henryk uczy się mechaniki.
Marszałek mocno się skrzywił. Panna Cecylia dojrzała tego, trochę się 
uśmiechnęła i prosiła go 
siedzieć.
Właśnie w tej chwili nadbiegł Julek. Tego znowu ledwie mógł pan marszałek poznać, 
bo z 
leniwego pieszczoszka przy siostrze przerobił się na hożego parobczaka. Ładnie 
mu było w 
płóciennej, choć dobrze pracą zużytej odzieży, z kapeluszem słomianym i 
fartuchem niebieskim.
Na widok fartucha tego pan Bolesław już się powstrzymać nie mógł, ręce załamał i 
padł w 
krzesło.
— Ale, na miłość Bożą! — krzyknął — cóż to za komedia? co za dzieciństwa? Panno 
Cecylio! 
Julku!… Czyście zapomnieli o imieniu, o przeszłości, o rodzinie, której…
Julek się uśmiechał i chciał cóś mówić, gdy siostra dała mu znak. Zasiadając 
przy kuzynie, 
podniosła śliczne swe oczy czarne na niego i odezwała się.
— Pomówmy o tym, panie marszałku. Dla mnie, dla nas, nie jest to wcale ani 
dzieciństwem, ani 
komedią… Włożyliśmy już w to pracę znaczną i kapitalik. Dzięki Bogu, nie idzie 
źle… bardzo by 
nam więc było przykro, gdyby kochany wuj, najbliższy nasz krewny, którego 
uważamy za 
opiekuna, inaczej się zapatrywał na to niż my.
— Kochana kuzynko — począł popędliwie marszałek — przyznają się, że ja na to 
patrzę z 
oburzeniem. Tak jest! Na miłość Bożą — cóś się przecie winno imieniowi i 
przeszłości! 
Horyszkowie ogrodnikami!! Dlaczego? chyba dla poetycznej fantazji… bo, 
pozwolicie 
przypomnieć sobie, żem wam swój dom ofiarował i pomoc do wnijścia na drogę 
odpowiednią 
pochodzeniu naszemu. Pannie Cecylii dość było stąpić na próg mój, aby zostać 
panią i 
gospodynią… Julek byłby w kancelarii dosłużył się urzędowej pozycji… Henrykowi 
chciałem 
wziąć dzierżawę…
— Czy mi wolno odezwać się? — przemówiła panna Cecylia.
— Proszę… Ale ja nic nie wiem, nie rozumiem… — wołał marszałek.
— Chwilkę cierpliwości, kochany wuju — rzekła Cesia, zrzucając kapelusz, 
rękawiczki i 
białymi, wcale nie popsutymi pracą rękami odgarniając bujne włosy. — Przede 
wszystkim 
szlachectwo w mym przekonaniu zależy na niepokalanym życiu, na pracy o własnej 
sile. W 
podróży za granicą starałam się uczyć i patrzyć. Zdało mi się tedy, że 
najłatwiej i najpożyteczniej z 
tego ostatniego ziemi kawałka stworzyć zakład ogrodniczy, jakich nam braknie. 
Nie rozumiem, 
dlaczego bym się miała wstydzić sprzedawać kwiaty i owoce, gdy moi pradziadowie 
sprzedawali 
żyto i pszenicę?… dlaczego by Julek miał się wstydzić rydla i siekiery, gdy 
pradziadowie jego 
dźwigali szable i rusznice? Z rozebranych murów i z pracą moją zgromadzonego 
grosza, przy 
pomocy bardzo poczciwego starego ogrodnika w stosunkowo krótkim czasie 
stworzyliśmy cóś, 
czym się już dziś pochlubić możemy.
— I kochana kuzynka — jak słyszałem — przerwał marszałek — zamówiła już sobie 
klientelę 
Żydów do kupowania cebuli?
— A tak — odparła nie zmieszana Cecylia, z trochę szyderskim uśmiechem — 
spodziewam się 
w roku przyszłym oprócz holenderskiej, oprócz cebuli Suttona pochwalić się 
włoską, Queen onion, 
którą i wujaszek nawet znajdzie doskonałą. Dlaczegóż bym jej poczciwym 
współrodakom 
nieoszacowanego mojego przyjaciela Szmula nie miała sprzedawać? Marszałek 
dziwnie wydął 
usta.
— Przyznaję się — rzekł kwaśno — że ja tym nowym, postępowym pojęciom nie 
hołduję… 
Jestem zakuty, stary szlachcic, brzydzę się handlem, niekoniecznie smakuję w 
przemyśle i sądzę, 
że szlachta jeszcze się nie przestarzała i ma posłannictwo swoje.
— Ja także tak sądzę — odpowiedziała skromnie Cecylia. — Zdaje mi się, że ma 
powołanie 
przodowania, bo jest lepiej od innych klas społecznych wyposażoną. Ma tradycje, 
ma 
wykształcenie, ma inteligencją. Ponieważ dla ludzkości nadeszła epoka pracy, 
zatem my, szlachta, 
i tu — przodem iść powinniśmy.
— Nie rozumiem cię, kochana kuzynko — zawołał pan Bolesław. — Są prace, na które 
szkoda 
ludzi. My możemy robić cóś lepszego, niż sadzić cebulę… Twój uczony ogrodnik 
lepiej to potrafi 
od ciebie, a osoba tak wykształcona, jak panna Cecylia, mogłaby właściwiej użyć 
talentów swych i 
darów umysłu…
— Kochany wuju — odparła śmiało gosposia — trochę swobody należy się choćby i 
najbiedniejszej istocie, a wybór pracy jest prawem, którego nikt nie może nam 
zaprzeczyć. Owóż 
siostrzenica pana marszałka popróbowała zawodu, do którego zdało się jej zrazu, 
że była 
przeznaczoną: rozwijała główki jasnowłose… otwierała oczki niebieskie, aby 
prosto na świat 
patrzyły… Lecz niestety! na tej drodze tyle ją cierni spotkało, tak odboleć 
musiała, że stokroć dziś 
woli patrzyć na rozwijające się pączki kwiatów i pracować w pocie czoła, byle 
być swobodną, 
panią siebie.
— Są gusta i guściki! — dorzucił marszałek kwaśno. Było około godziny dziesiątej.
W płóciennym spencerku wszedł, przerobiony na lokaika, ale razem i w ogrodzie 
czynny, 
Andruszka, niosąc śniadanie.
Marszałek, który sobie przypominał gospodarstwo Piotruskiej i ową zbieraną 
drużynę fajansu, 
szkła i porcelany, zdziwił się, znajdując wszystko nowe, jednakie, wprawdzie jak 
najprostsze, bez 
żadnej pretensji, ale czyściuchne i tym piękne właśnie… Śniadanie czuć już było 
ogrodnictwem, 
gdyż wszystko, co do niego dać może ogród, było wytworne.
Osłaniało to jednak coraz gęstszą chmurą czoło pana marszałka.
— Nie mam już nic do powiedzenia przeciw tak silnym przekonaniom szanownej 
kuzynki — 
dodał — ale cóż Julek na to?
— Panie marszałku — przerwał, ściskając go, chłopak — nigdy nie byłem tak 
szczęśliwy! tak 
mnie to zajmuje i bawi! Stałem się zapalonym ogrodnikiem i nie dałbym tego 
tytułu za… no, za 
nic!
— Winszuję — dokończył pan Bolesław.
— Po śniadaniu — wtrąciła niezmieszana Cesia — prosimy obejrzeć nasz zakład i 
nowy 
Zawiechów.
Wujaszek wcale na to nie odpowiedział, a Cecylia tymczasem włożyła kapelusz i 
przygotowywała się do przewodniczenia.
— Bez przewodnika dziś by w Zawiechowie istotnie zabłądzić przyszło — 
uśmiechając się, 
dodał marszałek. — Biedna Piotruska płacze…
— Poczciwa nasza Piotrusia pogodzi się z przeznaczeniem, gdy tylko wszystko 
przyjdzie do 
porządku — dodała Cesia. — Żal mi jej serdecznie, ale dla niej nie myślimy 
pozostać z założonymi 
rękami, a czas jest drogi.
Wyszli tylnymi drzwiami w dziedziniec i do starego ogrodu. Tu nie tknięto 
niczego, lecz 
oczyszczono ulice, posadzono kwiaty i wyglądał majestatycznie ze swymi lipami, 
klonami, 
dębami i umiejętnie pourządzanymi klombami. Ta część poświęcona była pamiątce 
przeszłości… 
Lecz tuż na lewo dawny sad, który był zdziczał, urządzać się zaczynał na nowo. 
Tu zastali 
poważnego jegomości, ubranego bardzo prosto, z okularami w ręku, przy fartuchu, 
z miną 
uroczystą i niemal pańską. Stary, z wygoloną zupełnie, a osobliwszym sposobem 
pofałdowaną 
twarzą, zamyślony był, jakby zatopiony w sobie, i posępny. Znać było z ruchów i 
miny, iż świat i 
jego sprawy nader mało go obchodziły. Czuł się królem tam, gdzie pracował. Na 
ukłon marszałka 
wcale nie uniżenie, z lekka odpowiedział, nie zwracając nań uwagi.
Przystąpił do panny Cecylii.
— Więc tedy, pani moja — odezwał się, na resztę towarzystwa nie bacząc, jakby go 
tam wcale 
nie było — więc tedy rzecz postanowiona… Mamy mieć i co najnowsze i co 
najwykwintniejsze 
gatunki.
— Tak, kochany panie Praski — odparła gosposia — z tym tylko warunkiem, ażeby 
tych 
unikać, które dobrze i łatwo klimatu naszego nie znoszą.
— Ale ba!… I z klimatem też, pani moja — czasem się trzeba poborykać… A mieliby 
Włosi 
pomarańcze, gdyby się tego lękali, że im one czasem pomarzną? boć to bywa, pani 
moja. W tym 
kraju — ciągnął dalej, mówiąc już jakby sam do siebie — co im po tym, że 
ailanthus glandulosa 
dobrze piaski zarasta, że crataegus ma kwiaty ozdobne? Magnolij im jeszcze nie 
trzeba, ale 
dobrych jabłek i gruszek… w tym grunt. Oni tu jeszcze z małgorzatek i sapieżanek 
nie wyszli. 
Wiele, pani moja, jest do zrobienia, aby ten kraj z dzikości wyprowadzić. Grunt 
Pan Bóg dał dobry, 
klimat znośny… byle wola i wytrwałość.
Mówił zwolna, a wyglądał, przy swej odzieży ubogiej, z tą pedagogiczną powagą 
nader 
pociesznie.
— Masz zupełną swobodę, panie Praski.
— Dobrze, pani moja — odparł ogrodnik — lecz chcę, abyś i pani wiedziała, co się 
robi, i była 
ze mną zgodną.
— Pan marszałek — odezwała się Cecylia do ogrodnika — zapytywał mnie o rzeczy 
użyteczne. 
Wszak prawda, kochany panie Praski, że na rok przyszły z warzywem się popiszemy?
— Z warzywem? — zawołał, podnosząc oczy ogrodnik — ano proszę… nie powstydzę się 
wyboru i doboru, począwszy od kapusty… Ludzie słupieć będą! Lubekska, 
magdeburska, grecka 
centnarowa… Z sałat Wheelersa Tom Tumb i smakoszów zadowoli, nie mówiąc już o 
perpignańskiej i fryzowanej bostońskiej.
— A cebula — podchwyciła złośliwie Cecylia. Marszałek stał, w boki się wziąwszy, 
nie kryjąc 
złego humoru.
— Cebuli się też nie powstydzę… — rzekł Praski. — Allium cepa… ho! ho!… 
trzydzieści 
gatunków, tak jest! Teneryfską można jeść gotowaną za przysmak… Niech tylko 
ludzie zdrowi 
kupują i jedzą, na wykwintnych przysmakach nie zbraknie… Karafioły azjatyckie, 
cypryjskie, 
greckie, jakich dusza zapragnie!
Praski, raz zaczepiony, byłby mówił bez końca, ale gość stał jak na mękach i 
panna Cecylia, 
pożegnawszy starego, poszła sama oprowadzać wuja, pokazując mu olbrzymie 
inspekta, 
ananasarnię, oranżerie i szkółki dopiero przysposobione. Wszystko to z wytwornym 
niemal 
porządkiem było utrzymane i wyglądało wspaniale. Marszałek się jednak wcale nie 
zachwycał. 
Przygotowania te były mu w większej części niezrozumiałe, a upór siostrzenicy go 
gniewał.
— Bardzo pannie Cecylii powinszuję — rzekł w końcu, widocznie znudzony — jeżeli 
te 
wszystkie kołki wydadzą owoce i jeśli się olbrzymie wydatki powrócą, w co ja 
niewiele mam 
wiary, przyznaję się. U nas wszyscy nawykli zadowalać się jak najprostszymi 
rzeczami, które od 
wieków są pod ręką.
— Tak, bo nic się innego nie nastręczało — dodała Cecylia.
Przeszedłszy ogród wzdłuż i wszerz, wcale nie nawrócony, a zmęczony mocno, 
marszałek 
powrócił do domu, a że Cesia na chwilę się oddaliła, mając cóś do rozporządzenia, 
zabrawszy 
Julka, wszedł z nim na górę.
I tu znalazł tęż sarnę zmianę, co na dole: wszystko oczyszczone, wybielone, 
pomalowane, a 
pokój Julka, który dawniej odznaczał się nieładem, z pewnym wdziękiem przybrany. 
Znać w tym 
było wpływ siostry.
Marszałek siadł, bardzo zmęczony, i popatrzył na Julka.
— Chwała Bogu! więc jesteście, jak widzę, szczęśliwi. A Henryk? odbolałże swoję 
miłość? 
zapomniał o Mazurowiczowej ?
— Zdaje mi się — odparł Julek. — Ona sama zresztą zerwała z nim, a pozawiązywała 
miłostki 
z tylu innymi, że już Henryk powinien być zupełnie rozczarowanym… Wszystko 
byłoby dobrze — 
dodał po chwilce — ale z ludźmi ciężko… — tu zniżył głos. — Oszczędzam Cesię, 
jak mogę, lecz 
mamy wiele psot i nieprzyjemności do zniesienia. Musiemy siedzieć zamknięci, bo 
nawet kościół 
nie broni nas od niegrzeczności i okazywanej nam pogardy. Cesia znosi to z 
anielską cierpliwością; 
ja się burzę, a ona mnie uśmierza. Stary Sławczyński, choć sam na stronie stoi, 
nie zapomniał nam 
urazy i szkodzi, o ile tylko może. Do niego łączą się i inni. Nasze ogrodnictwo 
dostarcza im 
materiału do łatwego szyderstwa. Ha, cóż robić? Zniesiemy to i przeżyjemy! Po 
śmierci babki, 
gdyśmy w kilka tygodni przyszli z Cesią raz pierwszy do kościoła, chcieliśmy w 
nim dawne swe 
zająć miejsce… ale było ono zawczasu obsadzone… W żadnej ławce się dla nas 
siedzenie nie 
znalazło… poszliśmy klęknąć pod bocznym ołtarzem… Drobnych takich ukłuć bez 
końca.
— Nic dziwnego, samiście się na to narazili dobrowolnie — z powagą rzekł opiekun. 
— Nie 
chcę więcej mówić o tym, ale zobaczycie… Cesia ma najlepsze chęci, chociaż 
więcej fantazji niż 
doświadczenia. Gdy ogród was zruinuje, wówczas dopiero przekonacie się, że ja 
miałem 
słuszność.
Na tym zakończył marszałek.
Nastąpił obiad wcale dobry, acz niezmiernie prosty… a po obiedzie, widząc, że tu 
nie ma co 
robić i że na próżno by się kusił o nawrócenie, pan Bolesław po krótkiej 
rozmowie z Cesią zabrał 
się do powrotu.
Chociaż nie podobało mu się postępowanie siostrzenicy, sama ona mimo to zbyt 
była 
zachwycającą, ażeby wobec niej chłodnym mógł pozostać… Usiłując ją sobie ująć, 
na odjezdnym 
znalazł chwilę, by jej pomoc pieniężną zaofiarować. Cesia zarumieniła się mocno, 
podziękowała 
serdecznie, ale zaręczyła, że jej nie potrzebuje.
— W tej chwili — szepnęła — byłoby to grzechem, gdybym przyjęła ofiarę, nie 
będąc do tego 
zmuszoną. Lecz… jeżeli — co być może, moje środki się wyczerpią, z ufnością udam 
się do wuja.
Miły uśmiech i podanie ręki ujęły pana marszałka. Począł się znowu skarżyć na 
swe 
osamotnienie, na serce, które nikomu oddać się nie mogło, choć pragnęło… 
przedstawił się 
sentymentalnym, melancholicznym, stęsknionym. Piękna Cesia obróciła to w 
grzeczny żart, ale 
zwinęła się tak ze zmianą przedmiotu rozmowy, zagadała tak czymś innym, iż w 
końcu nie 
pozostawało marszałkowi, jak tylko — odejść.
Julek go przeprowadził.
Pan Bolesław, wprędce jakoś kazawszy zaprzęgać,, ruszył kwaśny z Zawiechowa.
Zmiany, jakie tu zaszły, nie jednemu tylko marszałkowi do smaku nie przypadały; 
sąsiedztwo 
całe kosztem ich się bawiło… Usiłowano szydzić i w żart obracać wszystko, co się 
tu działo; ale 
byli i tacy, co pozazdrościli pannie Cecylii najprzód zużytkowania murów,, które 
bardzo 
korzystnie sprzedano, a potem urządzenia całego domu i ogrodu.
Krytykowano nadzwyczajnie czystość, którą nazywano zbytkiem, rachubę na ogród, a 
ciekawość była tak podbudzoną, iż ludzie nawet poważni podkradali się pod płoty, 
ażeby zajrzeć, 
co tam ci Horyszkowie u siebie robili. Każda rzecz potem, wzięta na języki i 
przerobiona 
należycie, dostarczała funduszu żartownisiom.
Stara szlachta była oburzona. Sławczyński, który nigdy tak dalece nie obstawał 
przy czystości 
krwi i herbach, czego dał dowód, wydając córkę za Mazurowicza, pierwszy dowodził, 
iż 
Horyszkom nikt ręki podać nie powinien, kiedy się dobrowolnie tak — jak mówił — 
spaskudzili.
— To, mosanie, ród przepadły… z tego już nic nie będzie. Niech w błocie siedzą, 
w które 
wleźli. Szkoda tylko, że na pałacu herby zostawili; powinni byli kazać namalować 
pietruszkę z 
pasternakiem i cebulą… to dziś ich godła.
I śmiał się.
Obrońcę niespodziewanego mieli w starym Puparcie, który w restauracji, ile razy 
o tym mowa 
się wszczęła, powstawał na szlachtę, a chwalił Horyszków.
— A tak, tak — wołał — wy stójcie przy swym szlachectwie dla miłości jego!… 
Doczekacie się 
tego, że ostatnią dziurą w bucie szlachectwo wyjdzie precz! Chcecie przodować i 
dowodzić — 
stawajcież w pierwszym rzędzie!… Nieboszczyk stryj mój mówił, że szlachta się 
cofnęła, gdy 
zobaczyła w szeregach Głowackiego. Tym to rody przepadają, a nie robotą około 
ogrodu.
Ano i z Puparta się śmiano, bo go znano jako zapaleńca—demokratę.
Przybyły do obywatelstwa miejscowego nowy dziedzic klucza bobrynieckiego, hrabia 
Sulejowski, był drugim przedmiotem; mocno zajmującym miejscową publikę. Już 
naprzód, jako 
hrabia, szlachcie się nie podobał; po wtóre, jako człowiek majętny, podszarganym 
był gotowym 
nieprzyjacielem; na ostatek, jako nie tu urodzony i wychowany, nazywał się 
przybłędą. Ludzie 
skrupulatni dodawali, że się z żoną rozwiódł, co także na niego cień rzucało. 
Wreszcie piękna 
postawa, dystynkcja, zimna trochę grzeczność przybysza nie jednały mu przyjaciół. 
Koso na niego 
patrzano. W pierwszych chwilach, po przeniesieniu się do dóbr tutejszych, hrabia 
miał wiele do 
czynienia w miasteczku. Bywał tam bardzo często; widywano go, ale ani on tak 
dalece z nikim, ani 
nikt z nim znajomości nie szukał.
Ze Sławczyńskim, spotkawszy się, przypomnieli się sobie z widzenia na poczcie. 
Hrabia 
pojechał odwiedzieć starego w Błotkowie, gdzie zastał panią de domo 
Motowidłowską, która 
chciała mu bardzo państwem imponować — ale domem nie był zachwycony. Z przypadku 
potrącono w rozmowie o Horyszków. Stary wróg wylał się z całą żółcią przeciw nim, 
a między 
innymi, nie wiedząc, przed kim to mówi, rzucił i tę potwarz na pannę Cecylią, że 
kogoś bałamuciła 
i rozwiodła.
— Co się tyczy tego — przerwał hrabia — pozwoli pan sędzia sobie powiedzieć, że 
to zupełnie 
fałszywa pogłoska. Byłem świadkiem…
— A — zawołał sędzia — i cóż?
— Panna Horyszkówna nie tylko się nie przyczyniła do rozwodu, ale usiłowała mu 
zapobiec i 
od tego jegomości, który jej się miłością swą naprzykrzał… uciekła, wyrzekłszy 
się miejsca, do 
domu.
— To, mości dobrodzieju, tak się mogło zdawać hrabiemu, z daleka patrząc — 
odparł 
Sławczyński. — Oho! panna diable rezolutna! za łby wszystkich pobrała, i wuja, 
pana marszałka, i 
obu braci… Dom do góry nogami! Herod—baba!
Hrabia nie odezwał się więcej.
Nie mogło to ujść wiadomości panny Cecylii, iż Sulejowski nabył dobra w okolicy. 
Było rzeczą 
aż nadto pewną, iż uczynił to dla zbliżenia się do niej, i z początku w wielkiej 
jakiś czas przetrwała 
obawie, aby nie usiłował w jakikolwiek sposób wcisnąć się do ich domu. Bardzo 
ostrożnie i nie 
zdradzając się, przestrzec się starała Julka, aby unikał spotkania się z hrabią. 
Uczyniła to zręcznie, 
bynajmniej mu nic nie szkodząc w opinii brata, pod pozorem, że stosunki z ludźmi 
do innych sfer 
majątkowych należącymi są dla ubogich ciężarem.
Julek, ostrzeżony, a wierzący siostrze, w istocie kilka razy otarł się prawie o 
hrabiego, nie 
poznawszy się z nim osobiście. Widział go z daleka, mówił o nim dużo Cecylii, 
wypytywał, ale ta 
go zbyła ogólnikami. Zdaje się, iż Sulejowski, acz bardzo nieśmiało i ostrożnie, 
szukał środków, 
aby się zbliżyć do rodziny w Zawiechowie. Przysłano stamtąd po Praskiego, który 
miał dosyć 
czasu, aby obejrzał ogród przy rezydencji hrabiego. Spytał Cecylii o pozwolenie, 
którego ta 
odmówić nie mogła, aby starego nie pozbawić zarobku. Powróciwszy, poczciwy 
zrzęda opowiadał 
swej pani o hrabi, o dworze, o oranżerii i ogrodach. Znalazł tam wszystko w 
ruinie. Miano mu dać 
chłopaka do nauki. Spytał więc znów o to, czy go przyjąć może, przedstawiając, 
iż dwoje rąk 
daremnych nie byłoby do odrzucenia. Cecylia ani broniła, ani zalecała. Zostało 
to w zawieszeniu.
Ona i Julek, nie mając czasu i ochoty do oddalania się z domu, nie byli też 
narażeni na 
spotykanie się ani z Sulejowskim, ani z dawnymi sąsiadami i przyjaciółmi 
Horyszków. Kościół był 
jedynym miejscem, w którym ich widywano, a i tam starali się nie widzieć nikogo 
i być jak 
najmniej na oku.
Ksiądz Kulebiaka po śmierci starościny, jakkolwiek zawsze wielce przyjazny 
domowi i 
przywiązany do Julka, w zdaniu o tym, co się działo w Zawiechowie, niemal się 
godził z poczciwą 
Piotrusia. Nie podobały mu się innowacje, za śmiałe, może zbyt energiczne 
postępowanie młodej 
osoby. Przychodził, ale rzadziej, i jakoś mu tu już nie było tak raźnie, tak 
swobodnie, jak za 
dawnych czasów.
III
Życie, które sobie i rodzinie stworzyła panna Cecylia w Zawiechowie, byłoby się 
mogło prawie 
szczęśliwym nazywać, gdyby mu ludzie spokojnie rozwijać się byli dawali. Na 
próżno starano się 
odosobnić, potrzebować jak najmniej od obcych i jak najrzadziej z nimi stykać: 
raziło to 
wszystkich niemal, że biedna ta rodzina, którą miano za zginioną, zdołała się 
wydźwignąć, prawie 
bez niczyjej pomocy, a im to lepiej szło, tym zazdrośniej na to powodzenie 
patrzano, tym uparciej 
przepowiadano, że to się wszystko źle skończyć musi. Postępowanie panny Cecylii 
wychodziło ze 
zwykłego trybu, raziło jakąś odwagą, która ludziom twardych nałogów zdawała się 
zuchwałym 
losu wyzywaniem. Patrzano ciągle, oczekując katastrofy, która nie nadchodziła, i 
cieszono się z 
każdej wieści fałszywej, rokującej jakąś stratę, omyłkę, niepowodzenie.
Sąsiedztwo Zawiechowa oprócz Bobryniec składały folwarki niegdyś do ekonomii, 
później do 
klucza należące, a dziś będące w ręku różnych rodzin, które się zamożności 
dorobiły. Pomiędzy 
Zawiechowem samym a Bobryńcami, stykając się z obojgiem, były dwie wielkie i 
piękne wsie, 
należące do Ratajewskich. Mąż samej pani, zmarły przed kilką laty, niegdyś 
dzierżawca, spekulant 
szczęśliwy, człowiek pracowity, niepozorny, z wielu względów do Sławczyńskiego 
podobny, 
chociaż powierzchownie więcej od niego ogładzony, poznał był niegdyś żonę swoję, 
p. Łucją 
Demler, w domu książąt S., od których trzymał jedną wieś dzierżawą. Panna Łucja 
pochodziła z 
Galicji, wychowana była w Wiedniu i z powodu ruiny majątkowej rodziców zajmowała 
się 
wychowaniem w możnych domach, do których towarzystwa przywykła. Świetne talenta, 
wielka 
uroda, umysł niezmiernie żywy, dowcip, przytomność, dozwalały jej w 
najpierwszych salonach 
mimo podrzędnego położenia grać rolę często zazdrość obudzającą. Panna była 
nadzwyczaj 
śmiałą; widocznie polowała na zdobycz, pragnąc świetnie wyjść za mąż, a że była 
uroczą i zalotną 
umiejętnie, parę razy bliską się znalazła osiągnięcia celu. Śmierć tylko 
przeszkodziła poślubić ją 
zaręczonemu już z nią hrabiemu M., niemłodemu wdowcowi. Inną razą książątko 
zakochane, 
gdyby nie gwałt, krzyk i wrzawa rodziny, byłoby z nią poszło do ołtarza. Kilka 
podobnych przygód 
uczyniło wreszcie pannę Demler coraz mniej wymagającą.
Zjawił się majętny, choć niepozorny Ratajewski, który, jak żyw, nigdy się w 
nikim nie kochał 
oprócz w urodziwej pszenicy. Panna Łucja już szpakowaciejącego szlachcica jakoś 
tak potrafiła 
pociągnąć, podbić, a wedle wyrażenia sąsiadów, obałamucić, że się w końcu z nią 
ożenił. Nawykła 
do pańskich domów i życia na wielkiej stopie, pani Ratajewska, zjechawszy do 
Walina, gdzie 
znalazła wszystko w stanie patriarchalnym, zmuszoną była nie tylko dom, służbę, 
ale i samego 
męża przerabiać, aby nie uczynił jej wstydu. Chorowała nie tyle na państwo może, 
ile na elegancją 
i dobry ton, a poczciwy Ratajewski obojga nie lubił i wyobrażenia o tym nie miał. 
Kilka lat pożycia 
z nim, w ciągu których szlachcic posmutniał, zamączył się, wychudł, zbiedniał — 
doprowadziło 
Walin do tego, że w nim piękna châtelainea* mogła najdostojniejsze osoby 
przyjmować; ale 
Ratajewski zagryzł się troskami i niewolą swą, chorzał trochę i zmarł, 
zostawując żonie majątek i 
córeczkę. Opłakawszy go, zbytniej nie okazując rozpaczy, wdowa, zupełnie 
swobodna, urządziła 
sobie życie na swój sposób: odnowiła stosunki dawne i pozostała na wsi, umiejąc 
i gospodarować 
wcale dobrze, i bawić się, jak chciała. Wiele osób bywało w Walinie, 
szczególniej z lepszego 
towarzystwa, o którego przyciągnięcie starała się wielce pani Ratajewska. 
Szlachta uboższa z tego 
wielkiego państwa eks–guwernantki książęcej żarty sobie stroiła. Ale wdowa, 
wcale jeszcze 
młoda, niezmiernie troskliwa o swą piękność, była jedną z tych kobiet 
wiekuistych, co jak Ninon*, 
nigdy się nie starzeją. Tajemnicą zachowania wdzięków u niej, jak u wielu innych 
piękności 
nieśmiertelnych, była zawsze jedna i ta sama recepta, żeby uczuciu nie dawać 
brać góry nad sobą, 
namiętności się bronić i zachować się zabalsamowaną spokojem, pewnym rodzajem 
odrętwienia i 
chłodu. Pani Łucja umysłowi dozwalała bujać, myśli pracować, ale sercu, co cały 
organizm 
porusza i wstrząsnąć może gmachem, nakazała wiekuiste milczenie. Spało ono, a 
właściwie nigdy 
się nie budziło. Uczucia, prześlicznie naśladowane, umiał produkować ten żywy 
umysł, który w 
niej był jedyną życia sprężyną. Zamiast kwiatów serca, wonnych i prawdziwych, 
posługiwała się 
sztucznymi, cudownie, aż do kropelek rosy na kielichach, z artyzmem doskonałym 
naśladowanymi.
Gdy chciała, można ją było wziąć za czułą, za tkliwą, za płochą nawet, za 
nierozważną; lecz 
rozum–reżyser stał zawsze za kulisami i w porę dawał znać, by się wycofać ze 
sceny.
Pomimo wielu złośliwych historyjek z czasu pobytu panny Demler w różnych domach 
pańskich, które, na ucho podawane, krążyły i miały za sobą wiele 
prawdopodobieństwa — nikt nie 
mógł jej zarzucić nic pewnego, dowiedzionego. Postępowanie jej było ostrożne, 
wyważone i 
nieposzlakowane.
Od śmierci męża nie wiedziano spełna, czy chciała sobie znaleźć nowego 
towarzysza życia, czy 
nie. Nosiła żałobę rok i sześć niedziel, przyjmowała u siebie wiele gości, nie 
odpędzała młodzieży, 
ale hołdy młodych chudopachołków, którzy nic nad ładne wąsiki nie mieli, 
przyjmowała tak 
odstręczająco i obojętnie, że w końcu zaczęto mówić, iż wcale wychodzić za mąż 
nie myśli.
Dom, w którym panowała wyrachowana oszczędność, był pomimo to na 
najwykwintniejszej 
stopie; porządek panował w nim ścisły, kontrola baczna, surowość wielka. Gdy 
przyjeżdżała do 
kościoła, musiano podziwiać jej powóz, konie, liberią, a na ostatek toaletę, z 
której brało wzory 
całe sąsiedztwo.
Raz na rok pani Ratajewska udawała się gdzieś do wód szląskich na krótko; zimą 
czasem 
wyjeżdżała do miasta, przez resztę zaś roku siedziała w domu. Córeczka i stary 
wojskowy, daleki 
jakiś krewny, którego nazywała stryjem, składali całe jej towarzystwo. 
Wychowaniem 
dziewczynki sama się zajmowała.
Obok Walina, Bobryniec, Błotkowa i Zawiechowa należy jeszcze wymienić Żytkowce, 
w 
których mieszkali państwo Ryngoldowie, stara rodzina litewska, odwiecznie tu 
osiadła, zamożna, 
oszczędna, dawne zachowująca obyczaje, pobożna, skrzętna, wcale nie pragnąca 
świetnieć, a 
pomimo to poważana powszechnie. Wiadomo było wszystkim, iż ci Ryngoldowie z 
dawien dawna 
w herbie nosili Pogoń z mitrą książęcą i ród swój wiedli od litewskich kniaziów. 
Chluby z tego 
jednak nie szukali i dziwnie skromnie wyglądała ich stara sadyba, dom i 
gospodarstwo. Pan 
Wacław Ryngold, zwany podkomorzym, chadzał zwykle w szaraczkowym surducie na 
kształt 
kapoty i w długich butach kozłowych; wyglądał z dala na ekonoma, jeździł często 
kałamaszką, ale 
końmi doskonałymi. Po francusku wcale nie umiał, co go bynajmniej nie kłopotało. 
Tak dziwną 
miał prostotę i powagę w obejściu się, taki takt przedziwny, iż nie płaszcząc 
się przed nikim i nie 
nadymając się nigdy, wszędzie znaleźć się umiał i nigdzie źle mu nie było. Człek 
był skromny, 
milczący, a znany z nieposzlakowanej cnoty. Sama jejmość długim pożyciem 
wyrobiła się na wzór 
i podobieństwo małżonka, chociaż miała już aspiracje wyższe i nie kryła się z 
tym przed 
przyjaciółkami, iż dla jedynego dziecka, córki swej Jadwisi, pragnęłaby jakoś i 
dom, i stosunki na 
innej stopie postawić. Ale przed jegomościa ani mówić o tym nie było można.
Stary Ryngold taką miał wiarę w Opatrzność, iż się nigdy ani dla siebie, ani dla 
dziecka o nic 
gwałtownie nie dobijał; płynął z wodami swojego losu, sterując tylko czółnem, 
aby na rafy nie 
poszło. Ulegając woli żony, córce dał wychowanie świetniejsze niż dawniej 
wymagano dla 
kobiety, ale przy tym nauczył ją zawczasu gospodarstwa, pilnował zajęć i nie dał 
wyjść z obyczaju 
domowego.
W Żytkowcach wszystko jeszcze było po staremu; dwór pozostał, jak go niegdyś 
dziad 
podkomorzego odrestaurował, na wpół drewniany, pół murowany, ogromny, z wysokim 
dachem… meble stuletnie, sprzęt odwieczny, pełno różnych pamiątek. Stary ogród 
cienisty, sady, 
kaplica przy dworze, lamus i ów charakterystyczny sernik litewski wcale się nie 
zmodernizowały, 
bo Ryngold by na to nie pozwolił. Było to czyste, schludne, wyglądało zamożnie, 
ale daleko mniej 
wystawnie i pańsko, niż by fortuna dozwalała. Oprócz Żytkowiec miał podkomorzy 
kilka wiosek 
w Kobryńskiem, jedną w Grodzieńskiem i kawał ziemi około Lidy. Gospodarował na 
tych 
dobrach, nie puszczając ich dzierżawą, dozorując sam, w sposób bardzo prosty i 
bez żadnych 
ulepszeń. Szło mu wcale dobrze, bo pilność była wielka. W domu byt patriarchalny, 
służba, 
prawdziwi familiares*, z rodziną zrosła, od młodości przy niej, wykształcona 
dobrocią pańską, 
która jednak nigdy w pobłażanie złemu nie przechodziła. Nigdzie z tak religijnym 
poszanowaniem 
nie zachowywano najmniejszych tradycyjnych zwyczajów, do świąt i dni roku 
przywiązanych. Z 
dalekiej Litwy zjeżdżała się rodzina, zsuwało sąsiedztwo, i bez wykwintu bawiono 
się tu wybornie. 
Zamożność domu, zasoby jego dozwalały gości uraczać dawnym obyczajem, ludzi, 
konie pasąc, a 
przybyłym nie dając tchnąć od jadła. Ze stołu prawie nie schodził pokarm, pod 
różnymi pozorami 
stawiany. Często około północy podkurkiem kończono na dobitkę. Pijatyki 
podkomorzy nie lubił, 
ale napoju doskonałego był zawsze dostatek. Wędliny sławne, mięsiwa tłuste, drób 
tuczony 
umiejętnie, zwierzyna w każdej porze, przysmaki domowe… gościnność Ryngoldów 
czyniły dla 
słabowitszych organizmów prawie niebezpieczną. Sam podkomorzy jadł ogromnie i 
miał to do 
siebie, że mniej jedzących podejrzywał o zły charakter. Humor w Żytkowcach 
zawsze jeden i 
zawsze był nastrojony wesoło, twarze pogodne. Straty odbolewano z rezygnacją: 
Bóg dał, Bóg 
wziął.
Po staremu gość tu był jeszcze Bożym posłańcem; przyjmowano rękami i sercem 
otwartym 
małych i wielkich. Dla panów nie występowano, a ubogich nie odprawiał Ryngold 
nigdy na 
folwark, owszem, szczególne miał dla nich poszanowanie. Wobec bardzo możnych 
czasem stawiał 
się trochę twardo; dla biednych był wyrozumiałym. Nie było najmniejszej skazy na 
tym domu, lecz 
pomimo to, że szanować go musiano, nie można powiedzieć, aby ludzie kochali 
zbytnio wielce 
godnych miłości państwa podkomorzych. Przyczyną tego był może charakter samego 
pana, który 
się wszelkim kłamstwem brzydził i bez gniewu, chłodno — ale mówił często rzeczy 
ludziom 
niemiłe.
Z tego powodu Ryngoldowie, jeszcze za życia starościca, syna nieboszczki 
Horyszkowej, 
odsunęli się zupełnie od Zawiechowa. Ojciec panny Cecylii, Henrysia i Julka był 
człowiek 
poczciwy, ale namiętny, pełen uprzedzeń i bezrządny. Podkomorzy mu parę razy, 
gdy się na swe 
nieszczęścia uskarżał, powiedział otwarcie:
— Daruj mi, ale sam sobie winieneś.
Starościc odpowiedział żywo i gdy raz się rozeszli kwaśno, już się więcej nie 
spotykali. Na 
pogrzebie starościca, jak teraz po śmierci staruszki, Ryngoldowie stawili się, 
choć nie proszeni, na 
cmentarz, spełniając obowiązek chrześcijański, lecz się i teraz nie zbliżyli do 
Horyszków. 
Podkomorzy miał wielką ochotę pomoc swą ofiarować sierotom, lecz dowiedziawszy 
się, iż 
marszałek opiekuje się nimi, zaniechał pierwszej myśli. Marszałka Ryngold nie 
lubił, a przed żoną 
nazywał go komediantem.
Z drobniejszej szlachty oprócz kapitana Puparta, który bywał wszędzie, a którego 
w 
Żytkowcach zawsze się starano do wiary świętej katolickiej nawracać, co się 
jednak nie wiodło — 
godzi się wspomnieć pana Drapackiego, któregośmy już raz widzieli, zakutego 
szlachcica—domatora, i pana Heliodora Żyznę, właściciela wsi, sławnego myśliwego 
i koniarza, 
który, na próżno szukając posażnej panny, najprzód w okolicy, potem w coraz 
większych 
odległościach od gniazda, nie potrafił do lat czterdziestu upolować tej 
zwierzyny. Prawda, że 
powabny nie był, ale figurę miał piękną. Twarz czerwona, brodawkowata, z nosem, 
który 
przypominał pięknie wyrosły kartofel, byłaby nawet wstręt— liwą, bo i oczy miał 
zawsze 
płomienistoczerwone, gdyby nie bardzo piękne wąsy, uprawiane starannie. Wąsy te 
jednak były 
prawie anachronizmem teraz, gdy u kobiet są w małej cenie; za Jana III byłby 
nimi może serca 
podbijał. Człowiek był dobry, usłużny, Pupart tylko o nim mówił, że prochu nie 
wymyślił.
Mniej więcej taki był skład zawiechowskiego sąsiedztwa, w chwili gdy panna 
Cecylia 
rozpoczynała swój zawód ogrodniczy, a hrabia Sulejowski wstępował w obywatelstwo. 
Majątek 
pana marszałka, Odręby, leżał już poza granicami, jakie zwykle to, co się zwie 
sąsiedztwem, 
obejmują.
Gdy klucz bobryniecki został sprzedany, a nowy dziedzic się tu wprowadził, 
którego tylko z 
dala w miasteczku najrzano — ciekawość była wielka poznania go. Nie śpieszył 
wszakże z 
odwiedzinami. Jeden z najpierwszych miał go u siebie Sławczyński. Ten, gdy się u 
niego o 
hrabiego dowiadywano, mówił:
— At sobie pan i hrabia — jak oni to wszyscy.
Sama sędzina chwaliła go bardzo. Szmul, który, bez przesady, wiele na opinią 
ogółu wpływał, 
odzywał się o hrabi z uszanowaniem i czcią tak głęboką, iż ludzie jej sobie 
wytłumaczyć nie 
umieli, a on, zapytany, nie wyjaśniał, dlaczego miał takie przekonanie. To pewna, 
że słowo starego 
Żyda dało pierwszy popęd do widzenia przybysza z lepszej strony. Uratowanie 
Zawiechowa było 
tajemnicą dla wszystkich. Panna Cecylia wiedziała tylko, że Sławczyński zrzekł 
się projektu i że 
obawiać się więcej nie było czego.
Zaprzężony do pracy, Julek, który dawniej w sąsiedztwie bywał, musiał odwiedzin 
zaniechać; 
młodzieży też nie zapraszał do siebie, wiedząc, że to Cecylii będzie niedogodnym. 
Gdy parę razy 
któś się do niego zjawił, przyjmował na górze u siebie, a siostra się wcale nie 
pokazywała. To 
odstręczyło ciekawych. W Zawiechowie pusto było, ale tu życie płynęło przy pracy 
z tak niepojętą 
szybkością, że Julek, któremu czas dawniej bardzo się długi niekiedy wydawał, 
wydziwić się nie 
mógł, jak mu teraz leciał niepochwycony. Dnie były zajęte całe; wieczorem zaś 
trochę muzyki, 
czytanie, rozmowa, układanie nasion, korespondencje ledwie spocząć dawały.
Na wieczerzę zwykle przybywał Praski, który obiad jadał w domku ogrodowym. 
Ubierał się 
naówczas w bardzo porządny, ale odwiecznego kroju, z wielkim zatoczystym 
kołnierzem surdut 
czarny, w rękę brał chustkę od nosa i przy stole bawił rozmową albo o hybrydach, 
albo o 
karłowatych drzewach, lub o kulturze szpalerowej owocowych latorośli itp. Można 
się od niego 
było wiele nauczyć, bo żył tylko ogrodem i botaniką. Dla niego reszta świata 
istniała tylko o tyle, o 
ile była z roślinnym w stosunku. Całe stworzenie ogniskowało się dlań w 
roślinie… Chociaż 
mogło mu spowszednieć to, czego się co dzień dotykał, najmniejszy jednak kwiatek 
wprawiał go w 
zachwycenie. Praski, który po niemiecku i nieźle po francusku sam się nauczył, a 
czytał wiele, był 
rodzajem filozofa—samouczka, wielbiciela natury, czasem dziwne i oryginalne 
miewającego 
pomysły. W jego życiu dawnym było cóś ciemnego; o przeszłości swej, o 
pochodzeniu nie mówił 
nigdy; widać jednak było z mowy, z języka, ze wszystkiego, że więcej się uczył, 
niż przyznawał, że 
miał może niegdyś świetniejsze widoki, których się wyrzec musiał, i że raz, z 
jakiejś niewiadomej 
przyczyny, poświęciwszy się ogrodnictwu, namiętnie mu się oddał.
Ciągłe przy wieczerzy bywały sprzeczki z Julianem, który świeżo cóś wyczytawszy 
z książek, 
wyrywał się czasem z wiadomościami jakimiś, najczęściej dla Praskiego wstrętnymi.
Nie znosił na przykład, gdy mu mówiono, że rośliny ruchu nie mają, i dowodził, 
że chociaż 
poruszają się bardzo powoli, władzę tę posiadają jednak. Znał takie p, Praski, 
które się z sobą 
kochały i przy sobie chętnie rosły, a zjawiały się razem; inne, które się nie 
cierpiały i wypleniały. 
Dowodził, że życie w nich objawia się, jak w innych tworach, ciepłem, ale w 
stopniu dla naszych 
narzędzi obserwacyjnych niepochwytnym. Wiele takich zdań dziwacznych wychodziło 
z ust jego, 
zdań, które niemal inteligencji pewnej w ulubionych mu roślinach dowodziły, a 
razem i tego, że 
Praski był dziwakiem i marzycielem może, lecz człowiekiem myślącym. Wszystkie 
prawa ogólne, 
którym ulegały inne istoty organiczne, zastosowywał do roślin i przekonywał, że 
one w świecie nie 
są wyjątkiem, że łącząc świat kamienny ze zwierzęcym, jedną stopą stoją na nim, 
drugą łączą się z 
organizmami wyższymi.
Moralność pana Praskiego także była wyciągniętą z postrzegania natury.
— Jest — mówił — pani moja, jedno prawo dla wszystkich istot, prawo żelazne, 
niezłomne… 
to prawo ofiary nieustannej. Kamieniem rozkruszonym żyje i na nim się opiera 
roślina; rośliną żyje 
zwierzę; mięsem —zwierzęcia żywi się człowiek. Nieustanna ofiara jest osią, na 
której się świat 
obraca. A w świecie moralnym idzie tak samo: nic bez ofiary… Człowiek o tyle 
tylko wyższy od 
innych istot, że u niego ta ofiara jest albo może być dobrowolną.
Przy wieczerzy puszczał się tak ów filozof samorodny w gawędy, ale z rana, 
wyszedłszy do 
ogrodu, milkł i pracował jak parobek. I to mu się w Julianie podobało, że się 
nie wahał ręki do 
pracy najgrubszej przyłożyć. W życiu nie był wcale wymagający: zadowalał się tym, 
co mu 
dawano — słowem, lepszego spółpracownika panna Cecylia wybrać sobie nie mogła. 
Trochę 
dziwactwa należało mu przebaczyć. Kochał się na przykład utrapienie w kaktusach 
i do nich miał 
słabość, a właśnie najbrzydsze i najpoczwarniejsze były mu najulubieńszymi. 
Niektóre woził ze 
sobą i nie rozstawał się z nimi. Miał też fantazją próbek wszelakich, to 
wschodzenia ziarn w 
odmiennych warunkach, to poddawania roślin różnym doświadczeniom, jak na 
przykład, gdy 
powoje wijące się w lewą stronę odkręcał na odwrót i czatował, co też z tego 
będzie. W istocie 
rośliny się buntowały i wracały do wrodzonego kierunku, bo i one mają swą wolę, 
i najpotulniejsza 
w świecie fasola zgwałcić się nie daje, gdy raz zaczęła się wić około swej 
tyczki, jak jej Pan Bóg 
przykazał.
Na takich rozmowach, doświadczeniach, na ciężkiej pracy około ogrodu upływał 
czas szybko. 
Dziwna rzecz: gdy w mieście często nadzwyczaj było trudno o robotnika i 
wymagania płacy były 
największe, do ogrodu w Zawiechowie cisnęli się ludzie i żądali prawie za mało. 
Nikt na to nie 
zwracał uwagi, że wszyscy ci tak ochoczy parobcy przychodzili z Bobryniec, lubo 
się do tego nie 
przyznawali.
Po Praskiego często przysyłał hrabia Sulejowski pod pozorem różnych reform, rad 
itp., chociaż 
miał u siebie ogrodnika. Zwykle sam, bardzo się jakoś tym zajmując, wychodził do 
starego, 
zawiązywał z nim rozmowę, rozpytywał go zręcznie i — potem dziwnym sposobem to, 
czego 
brakło, czego dostać było trudno, zjawiało się niespodzianie przez kogóś 
nieznanego, 
przypadkowo, narzucone niemal.
Okazało się, że w Bobryńcach samych była na sprzedaż niezmierna ilość świeżo 
posprowadzanych z Erfurtu, z Hagi, z Gand roślin, cebul, płonek, których hrabia 
nie potrzebował i 
oddawał je za bezcen. Gdy Praski pierwszy raz, proprio motu*, uczynił podobne 
nabycie, 
oznajmując o tym pannie Cecylii wielce uradowany, zmieszała się i dała do 
zrozumienia, że 
wolałaby mieć to z innego źródła.
Praski, nie wtajemniczony w przyczynę, nadąsał się.
— Dlaczego — rzekł — nie korzystać, kiedy to tam powyrzucają i pognije? A to by 
już był 
grzech nie do przebaczenia.
Zamilkła panna Cecylia, ale tak jakoś była smutną, że Praski, postrzegłszy to, 
postanowił sobie 
w duchu nie wszystkim się chwalić, bo brał to za przesadzoną delikatność.
Jesień nadchodziła szybko. Marszałek po ostatniej bytności swej w Zawiechowie 
nie dawał 
znaku życia. Do jesieni tak ogromnie postąpiły wszystkie roboty około ogrodu, że 
ci, co z dala to 
widzieli lub zasłyszeli o tym, poczęli nawet przesadnie głosić o tych cudach. 
Żartowano sobie z 
początku, lecz w końcu zaczynano wierzyć, że z tego cóś być może.
Przeistoczenie tej ruiny, tego pustkowia w dom prawie piękny, ogrodu zdziczałego 
w 
wytworny, gruntów zajałowiałych na szkółki, wyprowadzenie, słowem, czegoś żywego 
z tych 
trupich gruzów — zaczynało obudzać ludzką ciekawość. Polepszenie gospodarstwa, 
skromny 
dostatek domowy, potrafiły nareszcie dokazać tego cudu, że nawróciły Piotruską.
Nieprędko to przyszło i niełatwo. Zrazu widziała wszystko w barwach 
najczarniejszych, zwolna 
jednak zaczęła przyznawać, że to lub owo udało się…
— Ślepej kurze! ślepej kurze! — szeptała z początku.
Gdy jednak ta ślepa kurka zaczęła coraz częściej wynajdywać ziarna, Piotruską 
przeszła do 
milczenia i neutralności. Niektóre warzywa olbrzymie obudziły w niej zdumienie. 
Opierała się 
zrazu użyciu ich na kuchnię, ale ciekawość przemogła. Stała potem jeszcze w 
opozycji upartej, aż 
gdy któś z miasta ośmielił się przed nią wyśmiewać to, co się w Zawiechowie 
działo.
W tej chwili nastąpiła kryzys stanowcza, a Piotruska poczęła bronić zajadle, bo 
miłość do dzieci 
nagle myślom jej inny prąd nadała. Piotruska zaczęła widzieć wszystko różowo. 
Płakała zawsze na 
wspomnienie tych błogich czasów swej dobrodziejki, gdy obie, stękając, z głodu 
marły, ale mówiła 
teraz:
— Żeby to ona była dożyła, ta moja pani święta — toby się cieszyła dopiero… Nie 
ma bo co 
mówić, panny Cecylii głowa nie dla proporcji. Ja ją jeszcze dzieckiem pamiętam. 
Taki to był 
rozumek, że bywało na pytania nie nastarczyć odpowiedzi. Henryczkowi i Julkowi 
nie ujmując, ale 
ta się na mężczyznę rodziła, a poczciwe to!…
Nawrócenie starej klucznicy było może największym tryumfem, jaki panna Cecylia 
odniosła; 
postrzegłszy też w niej zmianę, istotnie była szczęśliwą.
Raz na ten tor wpadłszy, stara Piotruska już śmiało kroczyła dalej. Nie było nad 
nią żarliwszego 
obrońcy nowego gospodarstwa. Ponieważ usługa cała szła teraz raźniej daleko, 
więc i Piotruska też 
więcej miała wolnego czasu, a ten poświęcała kościołowi. Pobożną była zawsze, 
lecz modlitwy jej 
przerywano; często też na mszę pójść nie było czasu, to się jej w myśli słuchało 
w domu, przy 
książce. Teraz co dzień mogła pójść do niezbyt oddalonego kościoła, a w 
niedzielę na sumę i 
nieszpory. Co więcej, godzinki mogła z bractwem, do którego należała, 
odśpiewywać, co dawniej 
prawie było nie praktykowane. Głos już miała nieboraczka bardzo słaby, ale się 
jej trzeciej 
niedzieli poprawił.
A była to i z innych względów pamiętna niedziela. Piotruska po odśpiewaniu 
godzinek trochę 
była wyszła na cmentarz, żeby świeższym powietrzem odetchnąć, gdy stary powóz 
się zatoczył, a 
po koniach i uprzęży poznała, że był z Żytkowiec. Jakoż wysiadła z niego 
podkomorzyna, 
podkomorzanka, a na ostatku i pan Ryngold.
Od bardzo dawna się znali, lecz gdy się stosunki zerwały, Piotruska już się do 
nich nie zbliżała. 
W młodości służyła w tym dworze trzy lata, ale to temu były wieki. Zobaczywszy 
podkomorzynę, 
a stała właśnie staruszka na samej ścieżce, ustąpiła z niej na bok i myślała tak 
gdzieś oczy 
odwrócić, aby przechodzących nie widzieć, gdy podkomorzyna stanęła i odezwała 
się z cicha:
— Jak się masz, moja Marianno?
Niepodobna było nie odpowiedzieć: skłoniła się tedy z godnością i szepnęła:
— Całuję nóżki jaśnie pani.
Aż tu podkomorzyna ze ścieżki zeszła (na sumę jeszcze nie dzwonili) i 
dobrotliwie zbliżywszy 
się do Piotruskiej, poczęła z nią rozmowę. Sam podkomorzy i panna także się 
zatrzymali przy niej.
— Jakże ty mi się miewasz? — poczęła podkomorzyna.— Wieki, wieki, jakeśmy się 
nie 
widziały. Zmarło się biednej waszej staruszce. Opłakaliśmy ją i my… musiałaś nas 
widzieć na 
pogrzebie.
Piotruska zaczęła chustką łzy ocierać. Wnet jednak podkomorzyna zmieniła rozmowę.
— Dziwy prawią, co tam się u was za cuda dziać mają.
— Aj, co cuda, to cuda! już to prawda — poczęła klucznica. — Jak poczęli walić 
stary pałac, jak 
wzięli się to wszystko przerabiać, w czym człowiek żył, do czego wrósł — 
myślałam, proszę jaśnie 
pani, że chyba tego nie przeżyję. Ano dziś… — podniosła ręce do góry — Pana Boga 
błogosławię.
— I któż to tak tym rozumnie zarządził? — zapytał podkomorzy.
— Któż by miał inny, jak nie nasza panienka, proszę pana podkomorzego, ta, co ją 
na rękach 
bębnem jeszcze nosiłam. To państwo pewnie nie słyszeli — mówiła dalej. — Jak u 
nas poczęła się 
wielka bieda, to panna, choć miała wówczas zaledwo szesnasty roczek, wyprosiła 
się z domu i 
poszła służyć — z przeproszeniem po pańskich domach do dzieci… A co przez ten 
czas sama 
rozumu nabrała, to strach! To, powiadam jaśnie państwu, tylko patrzyć i stać, a 
dziwować się, jak 
ona wszyściutko wie i umie, i jak sobie radzi… A kto paniczami pokierował? Ona. 
Posłała pana 
Henryka na naukę, prawie gwałtem… bo to państwo słyszeli, co my z nim mieli za 
utrapienie, a 
Julek to przy niej się uczy, gdyby student. A co ona z niego zrobiła!… kto to 
tam wszystko 
rozpowie? Ja już tylko płaczę a modlę się, bo to cud Opatrzności.
— Słyszeliśmy, słyszeli — wtrącił podkomorzy — a ja i oto jejmość radzi byśmy 
oczyma 
własnymi zobaczyć. Ale jak to tam teraz do was dostąpić?
— Jak? — zawołała uradowana wielce Piotruska — ale co znowu? Panienka sama jedna. 
Żeby 
choć żywa dusza się z dawnych przyjaciół i łaskawych dowiedziała do niej… Bóg 
widzi, byłaby 
rada.
Podkomorstwo spojrzeli po sobie.
— No, a gdyby po obiedzie, zjadłszy tu, zajechać na chwilę — rzekł stary — co 
jejmość na to?
— Z duszy, z serca! byle… byle…
I spojrzała na Piotruska, która aż ręce załamała, a potem rzuciła się 
podkomorzyny rękę 
całować.
— Uczyńże to pani, uczyń, a Chrystus Pan ci to policzy jako dobry uczynek. Że 
panna przyjmie 
z wdzięcznością, to już ja w tym.
I znowu, jakby się naradzając z sobą, popatrzyli na siebie podkomorstwo, gdy 
czarno ubrana, 
skromniuchno, ale z tym wdziękiem, który jej nigdy nie opuszczał, z tą powagą i 
zręcznością 
razem, co każdy jej ruch odznaczały, weszła panna Cecylia na cmentarz, a Julek 
za nią. Piotruska, 
zobaczywszy ją, skoczyła i szepnęła pośpiesznie słów kilka, a Cesia, odrzuciwszy 
zasłonkę z 
twarzy, zarumieniona cała, zbliżyła się do Ryngoldów.
— Jakaż będę szczęśliwa — odezwała się — jeśli mi państwo zechcecie chwilkę 
darować i 
moją pustelnię odwiedzić. Uczynicie mi łaskę, za którą prawdziwie wdzięczną im 
będę.
Podkomorzy, zachwycony jej prostotą i wdziękiem, przysunął się, aby pocałować ją 
w rękę. 
Podkomorzyna uściskała Cesię. Poznały się z panną Jadwigą i od pierwszego 
wejrzenia uczuły 
sympatią dla siebie. Była to jedna z tych chwil w życiu jasnych, nie zamąconych 
niczym, których 
wspomnienie pozostaje na zawsze. Cecylia umiała ocenić ten krok podkomorstwa 
szlachetny; oni 
w niej sercami poczciwymi poczuli istotę niezwyczajną, godną szacunku i 
przyjaźni. Z jednej i 
drugiej strony dosyć było kilku słów, aby się poznać i zbliżyć. Tylko grający 
role i komedie w 
życiu ludzie, nie będący sobą, potrzebują długiego badania, charaktery jasne i 
prawe objawiają się 
całe w pierwszym słowie, można by powiedzieć, w wejrzeniu.
Piotruska była w zachwyceniu. Razem wszyscy weszli do kościoła. Po nabożeństwie 
podkomorstwo, nie chcąc niespodzianą bytnością przyczynić kłopotu, odjechali do 
miasta, 
obiecując się na poobiedzie.
Wszystko więc przygotowano na przyjęcie tak niespodzianych gości; ale Cesia 
miała sobie za 
prawidło, od którego nie odstępowała nigdy, aby serdecznie dzielić się z 
przybyłymi tylko tym, co 
dom miał zwykle. Proste więc bardzo i skromne przyjęcie być musiało.
Podkomorstwo od wieków nie widzieli pałacu. Znali go jeszcze za świetniejszych 
czasów, 
potem, przejeżdżając, widywali z daleka ruinę. Stary zdziwił się, znajdując go 
teraz małym 
kosztem przyprowadzonym do porządku. W starym saloniku panna Jadwiga łatwo mogła 
poznać i 
smak, i zajęcia, i wykształcenie swej nowej znajomej. Dość było rzucić okiem na 
książki i nuty.
Wieczór jesienny dozwolił choć małą przechadzkę zrobić po ogrodzie. Nie było 
Praskiego, 
który w niedzielę jeździł do Bobryniec. Julek więc i Cesia sami oprowadzali i 
chwalili się swym 
gospodarstwem.
— Nie zostało nam nic — mówiła gospodyni — nad ten jeden ziemi kawałek, trochę 
murów i 
drzew starych, musieliśmy więc z tego korzystać, aby choć spróbować, czy się nam 
dźwignąć nie 
uda.
— To pani czyni zaszczyt — rzekł podkomorzy ze zwykłą sobie prostotą — a niczemu 
się nie 
dziwuję, tylko odwadze. Pójść mężnie ubitą drogą, rzecz jest piękna; ale nową 
sobie znaleźć i 
torować, toć zasługa u nas najrzadsza.
— Nie przyjmuję tej pochwały, bom na nią jeszcze nie zasłużyła — odparła Cecylia 
wesoło. — 
Koniec dzieło chwali, a dotąd jest tylko pokuszenie. Ludzie się ze mnie śmieją — 
mówią, może nie 
bez przyczyny, że nasz kraj niczego podobnego nie potrzebuje… Lecz cóż miałam 
czynić?
Podkomorstwo mówili mało; lecz panna Jadwiga, której energia rówieśnicy i jej 
czynność 
bardzo do serca przypadły, nie mogła powściągnąć uniesienia.
— Połowa jednak tego wszystkiego nie moją jest sprawą — dodała Cecylia. — Mam tu 
pomocnika, wielkiego oryginała, który więcej zrobił ode mnie, a na ostatek 
Julkowi też dużo 
winnam, bo szczerą mi niesie pomoc.
Julek się wypierał, że wszystko zawdzięczał siostrze.
Obszedłszy śród takiej rozmowy ogród, wrócili wszyscy do domu, gdzie już ich 
czekał 
podwieczorek. Tych kilka chwil, spędzonych razem, zbliżyło i pannę, i rodziców 
do Cecylii, tak że 
gdy przyszło do odjazdu, zaczęli prosić i zaklinać, aby im odwiedziny oddała.
— Ale ja nigdzie nie bywam, a z domu trudno mi się oddalić — odparła dziękując 
Cesia. — I 
cóż to będzie, gdy ja do państwa zajadę swoim małym wózeczkiem?… bo powozu nie 
mam i mieć 
nie mogę.
— O, tylko przyjedź! — odparła ściskając ją podkomorzyna — choćby na wozie… jak 
chcesz.
Jadwiga przyłączyła swe prośby do prośby matki. I jak tu przyrzec nie było? 
Julka naturalnie 
zaproszono także.
Tak się rozstali serdecznie bardzo, a gdy powóz zaturkotał, Cesia wesoło rzuciła 
się na szyję 
bratu.
— Julku, serce moje, prośba do ciebie… Jadwiga jest piękna i miła. Nie patrz na 
nią, nie 
zakochaj się, nie marz! Nie pozwalam i od pierwszej chwili ci to powiadam. 
Pamiętaj, co nas 
miłość Henryka kosztowała… Sercu, w pierwszej zwłaszcza chwili, powiedzieć można: 
„tam ci iść 
nie wolno!” Na drodze tylko już go wstrzymać niepodobna. Myśmy ubodzy, oni 
bogaci, a Jadwiga 
jedynaczka… bądźmy trochę dumni i…
— Cesiu droga — odparł śmiejąc się Julek — bądź spokojna: ani razu nie 
spojrzałem na pannę. 
Jestem Horyszko i pamiętam o tym.
Weszli, wesoło rozprawiając o niespodzianej tej pociesze, którą winni byli 
Piotruskiej, za co 
Cesia poszła ją jeszcze uściskać.
Odwiedziny te nie tylko we dworze uczyniły wrażenie; większe może daleko wywarły 
w 
miasteczku. Widziano podkomorstwo rozmawiających z Cesią na cmentarzu, 
wchodzących razem 
z nią do kościoła; dowiedziano się, że po południu byli we dworze. Zdziwienie 
było ogromne. 
Wszyscy to sobie powtarzali, nie mogąc zrozumieć, jak do tego przyszło.
— Mają, mospanie, szczęście — rzekł Drapacki. Sławczyński, który był także na 
nabożeństwie, 
mruczał pod nosem:
— Niechajże córki pilnują, bo jest jeszcze jeden, to im się zaraz tam wślizgnie, 
przewąchawszy 
grosza. Ho! ho! umieją chodzić koło swoich interesów i jeszcze gotowi z błota 
wyleźć. Trzeba to 
było wykurzyć raz na zawsze.
W restauracji u Szmula całe poobiedzie o tym tylko mówiono.
IV
Hrabia, zamieszkawszy w nowo nabytym majątku, miał tyle do czynienia, aby go po 
swej myśli 
urządzić, iż mu za złe nikt wziąć nie mógł, że się do sąsiadów nie śpieszył. 
Sarkano wprawdzie, iż 
może graf z prostą szlachtą żyć nie chce, lecz naprawdę, kto odwiedza drugich, 
ten wzajemności 
spodziewać się może, a w nowej rezydencji nie było sposobu gości przyjmować.
Rodzina, która ją opuściła, zmuszoną była pozbyć się ojcowizny za karę tej 
nieopatrzności i 
bezrządu, jakiego u nas, niestety, jest aż nadto przykładów. Gdy przyszło 
wyjeżdżać, zabierać, co 
jeszcze dom mieszkalnym czyniło i znośnym, gdy wyniesiono, powyrywano, zdarto, 
co tylko się 
dało, została pustka straszliwa… ściany poszarpane, powybijane okna, pogniłe 
podłogi, ślady 
lenistwa i zaniedbania. Potrzeba było stolarzy, szklarzy, cieśli sprowadzać, 
malować, lakierować, 
kleić, meblować, czyścić nade wszystko. Na strychu starego, pięknego zresztą 
domu, ulubionych 
gołębi pokolenia zostawiły po sobie pokłady najprzedziwniejszego guana, 
nieszczęściem zaledwie 
na parę grządek do ogrodu wystarczające.
Pan Sulejowski miał pieniądze, wiele smaku i upodobanie w elegancji. Sam się 
więc zajął 
domem, nie żałował wydatku i udało mu się w krótszym, niż sądził, czasie uczynić 
go do 
niepoznania świeżym i pięknym. Wiele starych sprzętów przywieziono z dawnego 
pałacu. W parę 
miesięcy dom, część ogrodu, dziedziniec wyglądały zupełnie inaczej. Naówczas nic 
już nie 
przeszkadzało zaprezentować się spółobywatelom, a chociaż hrabia nie miał 
najmniejszej ochoty 
wchodzić w towarzyskie stosunki, należało jednak nie zamykać się i nie narażać 
na złe języki. Z 
rezygnacją tedy kazał sobie spisać sąsiadów i odkładając od dnia do dnia, w 
końcu objazd 
rozpoczął.
Najbliższa sąsiadka, pani Ratajewska, z niejaką niecierpliwością oczekiwała na 
niego, chcąc mu 
przecie pokazać, że i tu żyją osoby, w których towarzystwie znaleźć można 
przyjemność. Widziała 
hrabiego z daleka —i miała mu za złe, że nie pospieszył hołdów jej złożyć. Nie 
chąc, aby ją 
zaskoczył niespodzianie, i dbając o to wielce, aby jak należy wystąpić, przez 
sługi zapewniła się, 
że jej znać dadzą, gdyby hrabia się do niej wybierał. Czekała ,na to długo dosyć, 
ale na ostatek 
przyniesiono wiadomość, że będzie dziś lub jutro.
Walin był w istocie tak pięknie utrzymywany, iż najpowszedniejszego dnia gościa 
się nie lękał; 
chciała wszakże piękna pani i z toaletą własną, i z drobnymi rzeczami, które 
wiele znaczą, być w 
gotowości.
Kto by ją był widział tych dni chodzącą około domu, odgadłby łatwo, że musiało 
jej wielce o to 
chodzić, jak się pokaże, i o to razem, aby wystąpienie było umiejętne, miało 
pozór 
nieprzygotowania. Niewiasta była znakomicie wykształcona, myśląca, chłodna i w 
życiu 
mistrzyni. Jedno spojrzenie z daleka nauczyło ją, do jakiej sfery ludzi hrabia 
należał; dla niej dosyć 
na to było jednej zgubionej na drodze rękawiczki, ażeby z niej przeczytać 
człowieka. Z historii 
przeszłości wie— działa, że się rozwiódł; wnosiła stąd o uczuciowości, a ludzi 
uczuciowych lubiła 
bardzo, wiedząc z doświadczenia, że miewają wzrok krótki i łatwo podlegają 
złudzeniom.
Nic w domu nie uszło jej uwagi: ani książki rozłożone na stoliku, ani nuty na 
fortepianie, ani 
bukiet w salonie, ani robótka na krośnach, ani fotografie w gabinecie. Ażeby 
dowieść, że się gości 
nie spodziewała, rzucić kazała na dywan w nieporządku kilkanaście albumów, które 
miały 
oznaczać smak artystyczny i zamiłowanie w sztuce. Na ten sposób urządzało się 
wszystko. Tualeta 
pani musiała być niezmiernie prostą; wybrała ją więc czarną z lila, ale cudownie 
skrojoną i 
anielsko leżącą. Włosy miała tak piękne, że z odkrytą głową — po domowemu — było 
jej bardzo 
ładnie. Powiedziała sobie, że ją zastać powinien zagłębioną w albumach. Dawało 
to możność 
pochwalenia się akwarelami pierwszych mistrzów, które niegdyś od wielbicieli 
swych otrzymała 
w darze.
Pierwszego dnia wszystkie te przygotowania spełzły na niczym; hrabia nie 
przyjechał, a pani 
Łucja gniewała się na niego. Nazajutrz wszystko pozostało, jak było, z małymi 
jeszcze dodatkami 
ładnych fraszek kosztownych. Po południu zaanonsowano hrabiego i wszedł właśnie, 
gdy pani 
Ratajewska, wziąwszy w ręce całe brzemię tych albumów, miała je niby wynosić z 
salonu, a na 
widok gościa zmieszana je upuściła, przepraszając.
Hrabia z bliska mimo zawsze tej samej elegancji tonu, którą dostrzegła, z dala 
go widząc, trochę 
różne uczynił na niej wrażenie. Jakiś chłód wiał od niego. Domyślała się go 
smutnym i pragnącym 
a złaknionym pociechy, znalazła znudzonym prawie, zamkniętym i nie do zabawienia. 
Ona razem 
z suknią czarną przybrała, tę zrezygnowaną, spokojną wesołość osób, co się 
świata i nadziei jego 
wyrzekły.
Dowiedzioną jest rzeczą, iż wielu mężczyznom nawracanie takich niewiast, co się 
z nadziejami 
pożegnały, bywa wielce powabnym. Jest to zawsze tryumfem rozbić lody obojętności 
tak 
zakamieniałej.
Nie było nic zręczniejszego nad rozmowę pani Łucji. Hrabia, przemówiwszy słów 
kilka, 
słuchał, niekiedy tylko wtrącając słowo… ona mówiła wiele, łatwo i przedziwnie. 
Odmalowała 
bardzo trafnie swe wdowieństwo, poświęcone wychowaniu córki, swe gusta 
artystyczne; nazwała 
się starą, unikała najmniejszego pozoru zalotności, była chwilami prawie naiwną, 
a kunszt, z jakim 
występowała, godzien był zaprawdę oklasków.
W ciągu kwadransa pośpiesznie zaczepiła o wszystkie przygotowane temata rozmowy 
i w 
oczach wielkiego znawcy chyba to nagromadzenie ich mogło zdradzać sztukę.
Spodziewała się, że hrabia zwolna się ożywi, że się rozrusza, że się zapomni, że 
da jakiś znak 
życia; lecz Sulejowski, jak przyjechał zastygły, tak pozostał roztargniony i 
obojętny… Było to 
niebezpieczną próbą. Każda inna, żywego temperamentu kobieta byłaby, 
zniecierpliwiona, 
podwoiła szturm i wydała się pośpiechem zbytnim. Pani Ratajewska, wielce 
wytrawna, osądziła, 
że hrabia miał naturę broniącą się pierwotnym wrażeniom, ale nie umiejącą 
zapewne oprzeć się 
nałogowi. Nie zmieniła więc strategii.
Wielka łatwość i swoboda rozmowy sprawiły tylko tyle, że hrabia, poznawszy panią 
Łucją, 
śmielej się odzywał i chętniej usta otwierał, pewien, że będzie zrozumianym.
Mówiąc prawie nieustannie sama, zajmując się na pozór czym innym, pani 
Ratajewska 
dopełniała tajemnego egzaminu delikwenta. Nic nie uszło jej baczenia: ani wyraz 
oczów, ani 
charakterystyka guzików koszuli i łańcuszka od zegarka. Każdy ruch i słowo 
przynosiło jej jakąś 
ważną wiadomość.
Mówiono wiele o sąsiedztwie, a epizodycznie pani Ratajewska umiała potrącić o 
wszystkich 
książąt, hrabiów i możnych ludzi, których znała, z którymi się spotykała, którzy 
dla niej byli 
bardzo, bardzo łaskawi. Nie zapomniała i o swych podróżach, o artystach, o życiu 
pustelniczym, 
które teraz wiodła.
— Urządziłam sobie wdowie swoje życie, jak umiałam najlepiej — mówiła. — Nie 
mogę 
powiedzieć, abym się tu nudziła, ale się bawię po swojemu. Moja Julka… to cel 
mój, to pierwsze 
zajęcie. Do tego dodawszy muzykę, ogród, kwiaty, albumy, książki i parę 
wycieczek do roku, żeby 
zupełnie nie zardzewieć — nie pragnę więcej. Sąsiedztwo… — Tu się znacząco 
zatrzymała. — 
Sąsiedztwa nie można sobie życzyć lepszego. — Spojrzała filglarnie i szydersko. 
— Są to 
doprawdy wszystko tak dobrzy ludzie, że im trochę wieśniaczej prostoty i 
nieobeznania ze światem 
wybaczyć potrzeba. A potem… to im daje tę nieoszacowaną oryginalność, której 
piękny świat nie 
ma.
Hrabia ani razu niczemu nie zaprzeczył, nie posprzeczał się o nic. Było — to 
niechybnie złym 
znakiem, bo ten, kogo żywiej rozmowa obchodzi, zawsze znajdzie w niej cóś do 
dopełnienia i 
sprostowania. On słuchał, ale słuchał z uwagą, z inteligencją, ze smakoszostwem, 
które 
podbudzało do mówienia. Wtrącane czasem słowa były bardzo trafne.
— A hrabia jakże myślisz sobie życie urządzić? — spytała Łucja, usiłując na 
gwałt choć trochę 
go rozruszać.
— Ja? ale przyznam się pani, żem o tym jeszcze nie myślał i ze płynę z prądem, 
nie mając 
ochoty nic naprzód przewidywać i urządzać. Czekam na niespodzianki losu i gotów 
jestem zgodzić 
się na to, co mi zgotuje. Czuję się nieco zmęczonym.
— To widać! — szepnęła szydersko trochę pani Katajewska. — Ale niechże pan nas 
nie 
pozbawia swojego towarzystwa.
Hrabia się skłonił.
— Trzeba żyć z ludźmi… Był pan już gdzie?
— Nigdzie dotąd. W Walinie, jako w najbliższym sąsiedztwie, pragnąłem stawić się 
najprzód.
— Bardzo hrabiemu wdzięczną jestem — wtrąciła Łucja. — A może się to na co 
przyda, bo ja 
dużo żyłam w tym świecie, do którego hrabia należysz, a o tutejszym mogę dać 
pewne wskazówki. 
Gdzie hrabia być myśli?
— Mniej więcej wszędzie.
— Jużci zapewne nie u Pupartów i nie u Drapackiego.
— U Drapackiego koniecznie — rzekł hrabia — bom go pierwszego tu poznał w 
miasteczku. 
Tak samo byłem już zmuszony wizytę, oddaną mi w karczmie przez Sławczyńskiego, 
odpłacić w 
jego domu.
— A widzisz, hrabio, że nie ja pierwsza mam to szczęście mieć go u siebie — 
roześmiała się 
piękna wdowa.
— Tamtych odwiedzin nie liczyłem prawdziwie. Gospodyni uśmiechnęła się złośliwie.
— Ja jestem nawet z tą biedną panią Sławczyńską bardzo dobrze — dodała — ale 
pozwalam 
sobie jego samego nieznośnym nazywać. Gwałtowny, namiętny i… hrabia wiesz 
historią córki 
jego?
Ruszył ramionami. — Cóś słyszałem.
— Ładna panna, pieszczoszka, jedynaczka, kochała się tu w jednym młodziutkim 
chłopcu z 
dobrej familii, mais sans un sous*. Ojciec, taki majętny, zmusił ją wyjść za 
nieokrzesanego gbura i 
uczynił ją nieszczęśliwą, par–dessus le marché*. Kobieta wykształcona, nie mogąc 
smakować w 
towarzystwie takiego męża, innego sobie szukać musi i…
Tu znacząco spuściła oczy i westchnęła. Powiedziała potem słów kilka o 
Ryngoldach, 
wychwalając ich patriarchalne obyczaje, tak aby od domu i panny smak odjąć 
zawczasu, a w końcu 
prześlizgnęła się po kilku innych imionach. O Zawiechowie wcale mowy nie było, 
bo się ten nie 
liczył do sąsiedztwa. Marszałka znał hrabia. O tym wdowa nie mówiła źle ani 
dobrze, i nie bez 
przyczyny. Wprzód niżeli się tu zjawił hrabia, marszałek w planach przyszłości 
młodej wdowy 
zajmował pewne stanowisko. Brakło jej tylko sposobności, ażeby go usidlić. Była 
pewną, że w 
kilka dni szturmem by go wzięła tak nieznacznie, iż aniby się opatrzył, jakby 
został rozbrojony, na 
łasce i niełasce.
Hrabia już miał odjeżdżać, gdy bardzo, bardzo usilna prośba zatrzymała go na 
herbatę. Była to 
właśnie godzina po temu, jak mówiła pani Ratajewska, tylko że należało jej 
przebaczyć skromny 
bardzo podwieczorek.
Jakoż dano znać do herbaty i ta ukazała się w salonie jadalnym tak wykwintną, 
jak na wsi 
rzadko. Owoce, ciasta, mięsiwa zimne… czego tam nie było?
Chciała wypróbować, czynie miał słabości do kuchni: ale okazało się, iż wcale 
nie wiedział, co 
jadł. Zamyślony był ciągle i roztargniony.
Badanie psychologiczne z zewnętrznych symptomów do tego tylko doprowadziło, iż 
pani Łucja 
wiedziała, że w tym człowieku na dnie była jakaś tajemnica. O! tego była 
najzupełniej pewną. 
Jużciż od pierwszego dnia i pierwszej rozmowy ani się mogła spodziewać jej 
dobadać, ale istnienie 
jej nie ulegało najmniejszej wątpliwości.
Po herbacie, przy której proszono i nalegano, aby hrabia zapalił cygaro, a sama 
gospodyni, dla 
zachęty, wzięła w usta cygaretę — pani Ratajewska długo pozostała zamyślona, tak 
że Julka kilka 
razy na próżno podchodziła ku niej i została odprawioną do zabawek. Hrabia się 
jej podobał daleko 
więcej niż marszałek; ale ta tajemnica!… ta tajemnica!… — co to być mogło?
— O! — powiedziała sobie — jużciż ona dla mnie wiecznie tajemnicą nie pozostanie.
Na hrabi pani Ratajewska uczyniła wrażenie — pięknej kobiety — nic więcej. Nie 
był wcale ani 
zachwycony, ani zaniepokojny.
Oczy, uśmiech, półsłowa, całe owo kuglarstwo niewieście, które wabi tysiącem 
zagadek, każe 
się domyślać cudów ukrytych, własności nadzwyczajnych, przymiotów 
ekscentrycznych, sił 
nadprzyrodzonych — nie obudziły w Sulejowskim najmniejszej ciekawości. Widywał w 
życiu 
podobne istoty, które za kulisami — niestety — okazywały się łysą i bezzębną 
prozą.
Powróciwszy do domu, może skutkiem trzech filiżanek herbaty, dostał nerwowego 
rozdrażnienia, spazmatycznych poziewań. Perfumy chustki pani Ratajewskiej 
chodziły za nim i 
prześladowały go tak, że się musiał oblać kolońską wodą.
Nazajutrz, rozpocząwszy już tę pańszczyznę, wybrał się do Ryngoldów. Była to 
niedziela — i te 
niezbadane losy, co płatają figle, podstawiają stołki, przynoszą fortuny i 
ukręcają karki… 
zrządziły, że tejże samej niedzieli na obiedzie w Żytkowcach była panna Cecylia 
z Julianem. Dla 
niej nic okropniejszego nad to przytrafić się nie mogło.
Gdy w chwili najożywieńszej z Jadwigą rozmowy oznajmiono hrabiego, panna Cecylia, 
będąca 
zawsze panią siebie, postradała, wprawdzie na jedno tylko przelotne mgnienie oka, 
ale tak 
widocznie przytomność, iż panna Jadwiga to postrzegła i szepnęła:
— Co ci jest?
— Nic — nic — ale… nie lubię spotykać się z obcymi. — A cichutko szepnęła: — 
Znam trochę 
tego pana.
Mogło to pannie Ryngoldównie dać wiele do myślenia; lecz po krótkim zawahaniu 
się panna 
Cecylia ostygła, przybrała zwykłą postać i siadła z dala.
Prezentujący się gospodarstwu hrabia na widok panny Horyszkówny także się 
odrobinę 
zmieszał, ale wnet jakoś rozpromieniał. Ukłonił się pannie Cecylii, oświadczając 
gospodarzowi, że 
miał przyjemność ją widzieć, a bardzo gorąco usiłował zapoznać się z Julkiem, 
tak iż go to nawet 
uderzyło.
Kto by go był widział wczoraj znudzonego w Walinie, a tak ożywionego w 
Żytkowcach, 
zdziwiłby się, znajdując w nim prawie nowego całkiem człowieka. W jednej chwili 
nastroił się 
cudownie do tonu domu, stał się swobodnym i rozmownym.
Podkomorzy, mający tę wiarę niezachwianą, że między ludźmi sympatie i antypatie 
objawiają 
się od pierwszego spotkania, poczuł się ku niemu pociągniętym serdecznie. Tak 
samo dzieląca 
wszystkie uczucia męża podkomorzyna. Panna Jadwiga przypatrywała mu się z 
podbudzoną 
ciekawością z powodu pochwyconego rumieńca Cesi.
Lecz po chwilce panna Horyszkówna już wcale nie uważała na gościa i swobodnie a 
wesoło 
bawiła pannę Jadwigę. Hrabia — o ile tylko dozwalała grzeczność należna 
podkomorstwu — 
zwracał się, zbliżał i wyraźnie lgnął do Julka.
Julian, któremu się podobał, nie widział żadnego powodu uchylania się od miłej 
znajomości. 
Posądzał siostrę, że z pobytu w tym domu wyniosła uprzedzenia jakieś, ale tych 
nie podzielał. 
Przez długi czas hrabia wcale się nie zbliżał do panien i Cecylia zaczynała już 
mieć nadzieję, że się 
potrafi, po cichu pożegnawszy gospodarstwo, wymknąć nie postrzeżona, gdy 
nadjechała pani 
Ratajewska, niby przypadkiem; w istocie jednak wiedziała, że się tu spotka z 
hrabią i chciała ku6 
żelazo, ufając w to, że powinno być gorącym.
Przybycie wdowy, którą przez chwilą oboje gospodarstwo i córka ich zająć się 
musieli, 
dozwoliło hrabiemu zbliżyć się do panny Cecylii i szepnąć:
— Niech mi pani moje dawne grzechy przebaczy. Pozostańmy dobrymi znajomymi. Nie 
gniewaj się pani na mnie, to jedno, o co teraz proszę. Błagam przebaczenia!
Cecylia mocno się zarumieniła, podniosła oczy i spojrzała nań wyraziście.
— Hrabia chcesz przebaczenia, a ja proszę o litość. Niech ludzie mnie nie sądzą.
I szybko, ale wynagradzając stanowcze słowa łagodnym wzrokiem i uśmiechem, 
odwróciła się 
ku pannie Jadwidze.
Hrabia poszedł do Julka i wziął go pod rękę.
— Nie byłem u państwa — rzekł mu — bo nie wypada im się naprzykrzać… panna 
Cecylia by 
się za to na mnie pogniewała. Ale was proszę, panie Julianie, bądźcie mi 
przyjacielem i odwiedźcie 
mnie. Serdecznie was o to proszę.
Julek przyrzekł i ścisnęli się za ręce.
Pani Ratajewska po odbyciu pierwszych niezbędnych ceremonii natychmiast dała 
poznać 
państwu Ryngoldom, że już z hrabią dawniej jest znajomą. Zaczepiła go.
Sulejowski trochę się zmieszał i odpowiedział niezmiernie zimno, ale nadzwyczaj 
grzecznie. 
Gniewać się było niepodobieństwem, a cieszyć nie sposób.
Panna Cecylia w chwilę potem, unikając wcale jej niepotrzebnej znajomości z 
piękną wdową, 
wysunęła się, siadła na wózek i Julek ją powiózł nazad do Zawiechowa. Chociaż 
tak króciuchno 
widziała ją Ratajewska, jednak, jako znawczyni świata i ludzi, odgadła w niej 
osobę i dobrze 
wychowaną, i niepospolitą. Zajęła ją nawet tak mocno, iż zaraz po jej wyjściu 
poczęła się o nią 
rozpytywać.
Podkomorstwo i panna Jadwiga wychwalali ją z zapałem. Wdowie się to trochę nie 
podobało, 
lecz zmilczała.
— Że nadzwyczaj piękna i widać bardzo energiczna, temu zaprzeczyć niepodobna — 
szepnęła.
Nieprzyjemne to na niej uczyniło wrażenie, że panna Horyszkówna, nie okazawszy 
najmniejszej ochoty do znajomości ani do zbliżenia się z nią, tak pręciuchno 
uciekła. O tym jednak 
nie mówiła wcale.
Uderzyło ją mocno, że hrabia, który musiał utrzymać się w tym tonie, jaki tu 
mimowolnie 
przybrał, wcale się jej różnym okazał od wczorajszego.
Nieskończenie był milszy, więcej mówiący, otwartszy — i to chmureczką powlokło 
piękne, 
jasne, spokojne— czoło kobiety, która czuła urazę, że mu prostota Ryngoldów 
więcej przypadła do 
smaku niż wyszukana łatwość i swoboda wczorajszej gospodyni.
Hrabia po wyjeździe Horyszków siedział jak na szpilkach. Tajemnicą tego 
niepokoju było, że 
jedna i taż sama droga przez milę prawie wiodła z Żytkowiec do Zawiechowa i do 
jego majątku. 
Przychodziło mu na myśl, że mógł rączymi końmi dogonić pannę Cecylią i raz ją 
jeszcze zobaczyć. 
To go w końcu tak piekło, iż najgrzeczniej w świecie, przyznawszy się 
podkomorzemu, że jeszcze 
ma jednę wizytę do oddania, pożegnał bardzo serdecznie gospodarzy i wyjechał. 
Wyjazd ten 
zbrodnią już niemal był w obliczu pięknej wdowy: zaczerwieniła się z gniewu, 
udała wesołą, ale 
przysięgała zemstę.
Zaledwie za wrota wyjechawszy, hrabia pochylił się do woźnicy i znanym mu głosem 
zawołał:
— Ruszaj! rozumiesz? — ruszaj!
Woźnica, czy się domyślił, o co szło, czy nie, ściągnął lejce, cmoknął na konie, 
rozwinął bat, a 
posłuszne zwierzęta z kopyta się porwały. Droga była doskonała. Dwa mierzynki, 
zaprzężone do 
bryczki małej, którymi Julek powoził, ani się mogły kusić o dorównanie temu 
szalonemu kłusowi. 
Po chwili wózek ukazał się z daleka, coraz bliżej, bliżej… i choć Julek popędzał, 
hrabia znalazł się 
we dwadzieścia minut tuż za nimi. Kazał jechać obok zwolna i przywitał oboje. 
Konie sapały 
zmęczone. Panna Cecylia zarumieniona spojrzała.
— Gdybym był mógł mieć choć najmniejszą nadzieję wyprzedzenia hrabiego, byłbym 
swoje 
mierzyny zmusił do wyścigów — rzekł Julek śmiejąc się.
— I byłbyś mnie pan pozbawił przyjemności widzenia ich jeszcze, choć na chwilę. 
W 
Zawiechowie być mi nie pozwolicie… niechże więc na gościńcu wolno mi będzie…
Rozmowa toczyć się zaczęła po francusku, z powodu ludzi, którzy jej słuchać nie 
potrzebowali.
— Uznasz pan hrabia sam — odezwała się Cecylia — że my… że ja… nikogo z mężczyzn 
przyjmować nie mogę.
— Rozumiem to i poddaję się wyrokowi — zaczął żywo hrabia, zwracając się 
pochylony ku 
wózkowi. — Niechże mnie to nie pozbawia przynajmniej towarzystwa pana Juliana… 
proszę o to.
Cecylia zamilkła.
— Ja jestem parobczakiem przy ogrodzie u pani siostry — rzekł Julek — i jako jej 
sługa muszę 
spełniać jej wolę. Ale to dobra pani.
Cecylia się uśmiechnęła, z lekka uderzając go po ramieniu.
— Panie hrabio — odezwała się cicho — czy ta rozmowa na gościńcu…
I oczyma dopowiedziała reszty. Wejrzenie jej miało moc rozkazu. Hrabia popatrzył 
smutnie i 
podniósł kapelusz.
— Que votre volonté soit faite!* — szepnął i kazał ruszyć.
Oczy ich spotkały się jeszcze z daleka, a panna Cecylia odetchnęła swobodniej. 
Koniki Julka 
zrazu rzuciły się trochę biec za hrabiowskimi, ale je dłoń jego powstrzymała.
— A! — rzekł Julek, zwracając się do siostry — z twojego uprzedzenia przeciw 
hrabiemu, z 
twojego o nim milczenia wcale go sobie wyobrażałem inaczej. Ależ to tak miły, 
dobry i serdeczny 
człowiek, jakiego mi się jeszcze spotkać nie zdarzyło.
Julek, odwrócony do koni, nie widział rumieńca Cesi, nie słyszał jej 
westchnienia.
— Mój bracie — rzekła — ja mu wielu dobrych przymiotów nie zaprzeczam, ale obok 
nich 
znajdą się i wady, których twoje poczciwe młode oczęta nie widzą… więc dajmy 
pokój temu. 
Mówmy lepiej o Ryngoldach.
W istocie o nich i ich przyjęciu wiele było do mówienia. Sama podkomorzyna, 
której córka się 
nudziła, bardzo była rada ze znalezienia jej towarzyszki, wszystkim tak do serca 
przypadającej. 
Oboje podkomorstwo ze staropolską uprzejmością przyjmowali Horyszków, którzy, 
odwykłszy od 
tych dowodów życzliwości, tym większą za nie czuli wdzięczność.
O Jadwisi tylko Cecylia umyślnie unikała rozmowy, gdyż wcale nie żartem drżała 
na samo 
przypuszczenie, żeby się Julek nie dał ująć jej wdziękowi i poufałości 
wieśniaczej, z jaką się z nim 
obchodziła.
Powrócili do domu, ona smutniejsza niż zwykle, Julek daleko weselszy. W progu 
już spotkali 
ks. Kulebiaka.
— W imię Ojca i Syna — odezwał się. — Uszom swoim nie chciałem wierzyć, gdy mi 
Piotruska zwiastowała, żeście państwo oboje pojechali do Żytkowiec. Cóż to za 
cud?
I ręce złożył jak do modlitwy.
— Co do mnie — dodał — Panu Bogu za to dziękuję, a jakkolwiek Ryngoldów wysoce 
zawsze 
szacowałem, bo to dom chrześcijański, w którym się jeszcze w sobotę lampka pali 
przed Panną 
Najświętszą — ale teraz to ich chyba pod niebiosa wynosić! Zabiliż klina klice 
Sławczyńskich! Ot 
dobrze, ot dobrze!
Zaproszony na powrót do domu, zawrócił się ks. wikary. Julek poszedł obejrzeć, 
jak konie 
postawią. Cesia z nim sama została.
— Wspomniałeś, mój ojcze, Sławczyńskich — odezwała się — ale zdaje mi się, że 
między nimi 
a nami skończone wszystko i że już rachunki zamknięte.
— Po Bożemu tak by być powinno — odezwał się wikary wzdychając — ale czy tam w 
ich 
sercach nie został przemierzły kwas… oj! nie ręczę!
— Przecież Mazurowicze ze sobą dobrze teraz żyją — dorzuciła Cesia.
— Tak, tak, jużci żyją… albo… powiedzcie raczej żyli… On był nawet jakiś czas 
bardzo 
potulnym: ale znowu się tam rzeczy, słyszę, popsuły… znowu koty drą, a na czym 
się skończy, kto 
to może przewidzieć?
Cesia nie mówiła nic, ale się jej serce jakimś strachem ścisnęło, bo Henryk 
właśnie pisał do niej, 
że chce z feryj skorzystać, aby na parę tygodni przybyć do Zawiechowa, za którym 
tęskni. 
Obiecywała sobie Cesia zamknąć go i na krok nie wypuszczać z domu.
W istocie obawy ks. Kulebiaki nie były płonne; życie Mazurowiczów ulegało 
nieustannym 
zmianom, których żywy i nieugięty charakter Hanny był przyczyną. Trzpiotała się 
bez miary, aby 
zagłuszyć w sobie wspomnienia, miotała mężem i żartowała z niego, koniec końcem 
jednak, wśród 
płochości kompromitujących ją w oczach świata, z czego sobie drwiła, szpiegujący 
Mazurowicz 
odkrył, że co dzień wieczorem z pewnej szkatułeczki dobywała listy Henryka i 
zamknięta na klucz, 
czytała je, a zalewała się łzami.
— Nie — mówił do siebie — inaczej nie może być: albo on, albo ja! Póki on żyw, 
ja spokoju 
mieć nie będę — to darmo! Niech mnie potem wezmą do kryminału.
Teściowi nie mówił nic ani żonie, lecz żółć i złość w nim wzbierała. Chciał tę 
szkatułeczkę 
pochwycić i spalić, lecz nie udało się to; żona go zbeształa, a pani sędzina 
zabrała listy w depozyt. 
Ostatni list Hanna nosiła zaszyty na piersiach — o tym mąż wiedział.
Sławczyński teraz miarkował sam, iż źle zrobił, córkę za takiego gbura wydając, 
ale było po 
czasie. On też narzekał na to, że mu się Horyszków nie udało wykurzyć.
Ile razy wspomniał o tym, burzył się:
— O ten Szmul! wziął pewnie dobre rebochem… ale żeby był go chciał ode mnie, 
dałbym 
także.
Wszystko to za późno przychodziło, a tu jeszcze, jak na złość, rodzina tak 
szanowana i 
szanowna, jak Ryngoldów, uwzięła się rehabilitować Horyszków. Sławczyńskiego to 
dobijało. 
Przy pierwszym spotkaniu z podkomorzym nie mógł się wstrzymać.
— Cóż to, państwo, słyszę, z Horyszkami w komitywie? — zawołał. — Ach, bardzo 
winszuję 
— bardzo winszuję!… Gotujcież państwo wyprawę dla panny Jadwigi, bo pan Julian 
nie 
omieszka…
I prychnął. Podkomorzy zwykły był Sławczyńskiego per ty traktować i nie czynił z 
nim 
ceremonij.
— Słuchaj — rzekł — z ciebie mówi żal, to ci przebaczam; ale rozpatrz się w 
sprawie, którą 
wznawiasz. Kto tam więcej winien?
Sławczyński rękami potarł się po łysinie.
— To, jaszczurcze plemię… Wiedział Pan Bóg, dlaczego ich chłostał… Ale nie! 
ludzie uparli 
się ratować… Ano, zobaczysz, panie podkomorzy, zobaczysz… powiesz kiedyś: hej! 
ten szelma 
Sławczyński mi prorokował… nie chciałem słuchać…
— Mój Sławczyński — odparł ze zwykłą swą zimną krwią podkomorzy — nie bredź i 
krwi 
sobie nie psuj. Powiedziałbym ci prawdę, ale mi cię żal; wolę sam znosić twoje 
bałamuctwo, niż 
się nad tobą znęcać. Bywaj mi zdrów.
Z tej strony zawsze więc jeszcze Horyszkom burza groziła; ale i druga ciągnęła 
także z daleka.
O panu marszałku do zimy słychać nie było: ani się zgłosił, ani odezwał. 
Wyjechał urażony, 
można więc było wnosić, iż stosunki oziębną i panna Cecylia od śmiesznej jego 
natarczywości 
będzie wolną. Tymczasem i miłość własna obrażona, i podrażniona fantazja, i 
zmysły może 
pracowały w człowieku płochym, tak iż myśli pozyskania sobie serca pięknej 
siostrzenicy pozbyć 
się nie mógł.
Widział już, że romansu dla zabawy, korzystając ze zbliżającego pokrewieństwa, 
zawiązać 
niepodobna. Męczył się ze sobą długo, a w ostatku, zapalony pięknością kuzynki, 
powiedział 
sobie: „to się z nią ożenię!” Zdawało mu się, iż tak świetnemu losowi uboga 
panienka w żaden 
sposób oprzeć się nie będzie mogła.
W wielkiej tajemnicy zbadał najprzód księdza kanonika, nie mówiąc, o kogo chodzi, 
czy 
stopień pokrewieństwa dozwoli otrzymać dyspensę w Rzymie. Ksiądz zapewnił, iż to 
rzecz 
możliwa. Marszałek, nie zdradzając się, przebąknął, że szło o jego przyjaciela.
Myśl ta tak go trapiła, że wreszcie, zimową jakoś już porą, wybrał się do 
Zawiechowa, gdzie go 
się wcale nie spodziewano.
Na pierwszym zaraz wstępie powiedział Julkowi, że kilka dni chce u nich zabawić 
i spocząć.
Cecylia przyjęła go dosyć zmieszana, tym bardziej że oświadczył, iż zająć 
pragnie mieszkanie 
Henryka na górze, aby więcej być z nimi.
— Nie możecie sobie wyobrazić — zawołał patetycznie — jak jestem znużony, 
przygnębiony… To urzędowanie, usługi obywatelskie, to rozrywanie mnie nieustanne, 
poświęcanie się dla drugich, wyczerpało siły moje. Chcę tu z wami, w tym miłym, 
spokojnym 
kątku, wytchnąć trochę. Nie uwierzycie jak mi tęskno było.
Tu z zapałem ucałował rączki Cesi.
— Ciągle się do was wybierałem… aż nareszcie mi się udało wziąć urlop. Ale, 
proszę was, ze 
mną najmniejszej ceremonii. Nic nie zmieniajcie w domu… niech wam nie będę 
zawadą. Ja was 
tak kocham!
I począł Julka przygniatać do piersi a ściskać tak gwałtownie, iż go rozczulił i 
Julek uwierzył. 
Cesia chciałaby była uwierzyć, a sama, nie wiedząc dlaczego, nie mogła.
Pomimo prośby, ażeby W domu nic się nie zmieniało, musiało z powodu przybycia 
gościa 
wszystko się zmienić, a szczególniej zajęcia.
Marszałek prawie nieustannie siedział przy pannie Cecylii w salonie, a gdy 
weszła do swojego 
pokoju, i tam gonił za nią, wynurzając jej czułość swą i spowiadając się z życia 
utrapionego. 
Potrzebował gwałtownie serca, które by biło przy jego piersi.
Przy każdej sposobności, a nawet bez najmniejszego powodu, chwytał rączki 
pięknej 
siostrzenicy, usuwające się trwożliwie, i nie całował ich, ale je wycmoktywał 
najnieznośniej.
Półsłówka, westchnienia, melancholia, przy łysinie i niezłej wcale tuszy, 
czyniły go w istocie 
politowania, ale więcej jeszcze śmiechu godnym. Miłość, o ile przystała wiośnie 
życia, bo ją 
opromienia i ozłaca, o tyle później biednego człowieka czyni tak śmiesznym, 
jakby siwe włosy 
przybrał kwiatkami. Ale marszałek miał się za młodego, lat sobie ujmował, 
przeglądał się w 
zwierciadełku z przyjemnością, miewał niekiedy zabawne ruchy trzpiocika, 
podskakiwał na jednej 
nodze… usiłował biegać, a Cecylia rumieniła się za niego.
Drugiego już dnia pobytu niezmiernie przykre uczyniło to na niej wrażenie, bo 
widziała 
stopniowanie w natarczywości coraz większe i zaczęła się lękać, że może być 
zmuszoną stać się 
niegrzeczną. Z pokoju panny Cecylii, która aż po Julka posłać musiała, ledwie go 
można było 
wyprowadzić, tak się do północy zasiedział.
Nazajutrz Julek dostał rozkaz cichy, ażeby nie opuszczał siostry.
— Pan Bolesław nudzi mnie swoimi czułościami — rzekła do niego — przy tobie się 
trochę 
wstrzymuje… Tak mi już to się naprzykrzyło, że proszę cię, nie zostawiaj nas 
samych.
Trzeci dzień upłynął przy wzrastającej czułości, ale i złym humorze, gdyż Julek 
był 
posłusznym… Wieczorem marszałek wzdychał i rozeszli się wszyscy kwaśno.
Panna Cecylia niezmiernie była niespokojna, ale ratunku na to znaleźć nie umiała. 
Marszałek w 
ciągu dnia w rozmaity sposób się jej oświadczał tak wyraźnie, iż trzeba było 
całej dobrej woli Cesi, 
aby go nie zrozumieć… Julka już zniecierpliwił.
Nazajutrz rano, nim się zeszli, nadbiegł brat i po cichu szepnął siostrze, że 
marszałek w niej jest 
zakochany, że się z tym nie tai, że się jej chce oświadczyć i — żenić.
Cesia zbladła i zadrżała.
— Niech się to raz skończy — odpowiedziała. — Wszystko to do niczego niepodobne. 
Pokrewieństwo nas rozdziela, a gdyby i tego nie było, ja go nie kocham; w życiu 
zaś swoim nie 
pójdę za nikogo, komu nie oddam serca. Niech się oświadcza, odprawię go.
— To się rozgniewa — zawołał Julek.
— Niech się gniewa.
— Jedyny nasz krewny i opiekun… Cesia pocałowała go w czoło.
— Czy chcesz mnie widzieć najnieszczęśliwszą?
— Ach, Cesiu, nie mów tego. Ale go odpraw tak… jakoś… nie odbierając może 
całkiem 
nadziei…
— To się na nic nie przydało, a byłoby fałszem — odpowiedziała Cecylia — to się 
nie godzi. 
Stanie się, co ma być; powiem mu, co czuję. To rzecz niemożliwa.
Julek odszedł zmieszany.
Marszałek dnia tego uskarżał się na silny ból głowy. Cały czas przedobiedni 
zszedł na 
westchnieniach do szczęścia. Oczy, rączki panny Cecylii, jej uśmiech anielski, 
jakąś zaprawny 
goryczą… powtarzały się w rozmowie.
Ku wieczorowi, po długiej jakiejś niby walce ze sobą, pan Bolesław prosił o 
chwilę na 
osobności… Julek wyszedł na skinienie siostry.
Nastąpiła scena patetyczna: rzucił się na kolana zakochany, porwał za ręce pannę, 
chciał ją 
nawet wpół ująć, ale mu się wyrwała.
— Cesiu droga, ja cię kocham!… walczyłem ze sobą długo… ale to nad siły moje!… O 
rękę twą 
proszę!… Bądź matką dzieciom moim, bądź moją!…
Panna Cecylia przygotowaną już była na ten wybuch i odpowiedziała bardzo chłodno:
— Panie Bolesławie! Gdyby między nami nie było nawet pokrewieństwa, to i tak 
muszę 
wyznać panu szczerze, serca mu dać nie mogą, a zatem i ręki odmówić muszę.
— Cesiu, jeśli nie chcesz śmierci mojej… to nie mów tego!… Wspomnij, czym byłem 
dla babki 
i dla was, wówczas gdyście nikogo nie mieli! Byłabyś niewdzięczną.
— Chcesz więc pan — odezwała się Cecylia — abym mu dług swoim szczęściem 
spłaciła?
Pan Bolesław chwytał się za włosy, latał zrozpaczony, błagał, zaklinał, 
rozczulał… ale nic to 
nie pomogło.
— Ja nigdy za mąż iść nie myślę — odpowiedziała Cesia.
— To dziwactwo… Nie! jest tu co innego, ja wiem. Z wielką godnością przyjąwszy 
tę 
wymówkę, Cesia cofnęła się tylko o parę kroków, założyła ręce na piersiach, 
spuściła głowę i stała 
tak smutna. Kilka łez z oczów jej się dobyło.
Marszałek narzekał i udawał rozpacz, nie mogąc pojąć, jak uboga dziewczyna, w 
części od 
niego zawisła, mogła i śmiała tak się z nim obchodzić.
Jeszcze raz rzucił się jej do nóg.
Odepchnęła go z lekka.
— Chcesz pan wiedzieć — odpowiedziała znękana — to powiem otwarcie… Tak jest, 
serce 
swoje oddałam innemu… nie kryję tego. Ten, którego kocham, nie może być mężem 
moim, bo ja 
go nie chcę… bo mi godność moja nie dozwala podać mu ręki… Nie pójdę za niego, 
ale nie pójdę 
i za nikogo.
Marszałek zakrzyknął z początku i znowu począł rozwodzić się z narzekaniami, 
wreszcie 
usiłował ją przekonać, że choćby go nie kochała nawet, powinna z siebie uczynić 
ofiarę, bo 
przywiązanie przyjść może później, a ma obowiązki wdzięczności dla niego. 
Ośmielił się nawet 
grozić wyrzeczeniem się i opuszczeniem rodziny na łaskę losu.
Cecylia nie odpowiadała mu już nawet… siadła w fotelu i zadzwoniła, rozkazując 
podać 
herbatę.
Zwolna jakoś marszałek, który, jak się zdaje, niezupełnie jeszcze stracił 
nadzieję, ukołysał się, 
ostygł i pozostał tylko chmurny i milczący. Julek, który wszedł zaraz, po 
twarzach domyślił się, co 
zaszło. Zdawało mu się, że najlepiej uczyni, gdy niby nie wiedząc o niczym, 
rozmowę zacznie 
wesołą — ale ta nie szła zupełnie. Sam był zmuszony ją zawiązywać, podsycać i 
utrzymywać. 
Cesia przeglądała książki i pokazywała ryciny, marszałek chodził gwałtownie po 
pokoju, 
poruszony, gniewny, widocznie jeszcze nie uważając sprawy za skończoną.
Niezmiernie ciężko zwlókł się wieczór do godziny jedenastej, o której panna 
Cecylia, 
powiedziawszy im dobranoc, wyszła.
Julek z marszałkiem udali się na górę. Nie mówiąc słowa, został pan Bolesław w 
swoim pokoju, 
po którym chodzić zaczął krokami szybkimi. Niespokojny o siostrę i o tę całą 
nieszczęśliwą 
sprawę, Julek nie rozebrał się nawet i rzucił smutny na łóżko… Zdawało mu się 
pierwszy raz w 
życiu, że może Cesia nie miała słuszności, że mogła postąpić inaczej i nie 
przyprowadzać wuja do 
ostateczności.
Ucichło nareszcie w całym domu… Marszałek przestał biegać po swoim pokoju, a 
Julek począł 
drzemać. Skrzypnięcie drzwi go przebudziło… Niespokojny, natychmiast pośpieszył 
na dół.
Zdaje się, że pan Bolesław chciał jeszcze na ostatnią rozmowę po północy dostać 
się do pokoju 
na dole; gdyż Julek pochwycił go za ramiona, w chwili gdy jakimś kluczem, 
zapewnie wcześnie na 
ten cel przygotowanym, zamyślał drzwi otwierać. Po ciemku, nie wiedząc, z kim ma 
do czynienia, 
począł się bronić napastowany. Milcząca walka, w której Julek powalił go na 
ziemię, była 
rozwiązaniem tej sceny. Szczęściem nikt w domu nie widział nic ani słyszał, tak 
się przynajmniej 
zdawało.
Nim jeszcze zadniało, konie marszałka gotowe były do drogi… On sam wcześnie, 
okryty 
futrem, wybiegł z pałacu, nie przeprowadzany przez nikogo, i czekał przy lipowej 
ulicy.
Wrzał cały… Niekiedy pięść podnosił w stronę pałacu i zgrzytając zębami, 
powtarzał jak 
bezprzytomny:
— Zemstyście chcieli? — będziecie ją mieli!… Odpychacie mnie — odepchną was 
wszyscy! 
Wojna — więc wojna… zobaczymy, kto z nas wyjdzie z niej zwycięzcą!
Nazajutrz rano, gdy panna Cecylia wstała i ubrawszy się, wyjść chciała ze 
swojego pokoju, 
zdziwiła się mocno, widząc na progu chustkę zakrwawioną. Znaki na niej dowodziły, 
że należała 
do marszałka. Nadchodzący Julek przyznał się, że on ją tam zgubił, pożyczywszy u 
wuja, gdy mu 
krew poszła z nosa.
— Cóż się stało z wujem? — zapytała — słyszałam jakieś chodzenie w nocy.
— Przyszła sztafeta, więc musiał wyjechać nagle i pożegnać cię kazał.
Panna Cecylia odetchnęła swobodniej.
V
Wkrótce potem przyjechał Henryk w odwiedziny do siostry i brata. Radość była 
wielka, zatruta 
wszakże tym, że Henryka trzeba było ukrywać prawie, aby się o nim Sławczyńscy i 
Mazurowiczowie nie dowiedzieli. Obawiano się z ich strony jakiegoś kroku, o 
który u nich nie 
było trudno. Piotruska, Praski, domownicy otrzymali polecenie, ażeby o nim nie 
wspominali 
nikomu. Henryk przyjechał nocą, a że nie stawał w miasteczku, mógł pozostać nie 
postrzeżonym. 
Na poczcie w Błotkowie nie zsiadał nawet z bryczki.
Dla siostry przyjazd Henryka stanowił wypadek największej wagi. Sama ona 
namówiła go do 
wyjazdu i ułatwiła tę podróż, z obawą więc teraz oczekiwała jej skutków. 
Wprawdzie listami 
swymi starała się brata utrzymać na dobrej drodze i jego pisma sprawiały jej 
niemałą radość, 
świadcząc, z jaką gorliwością, można powiedzieć, gorączką, rzucił się do nauki; 
ale cóż znaczą 
listy i mogąż one zastąpić choć w części to, co daje intuicją jedno wejrzenie— 
na twarz ukochaną?
Henryk był zmienionym znacznie. W przeciągu kilku miesięcy spoważniał jeszcze, 
dojrzał; 
widać w nim było, iż czuł brzemię własnego losu na ramionach.
Ciasne ramy, w jakich widział świat z tego zakątka, opasanego miejscowymi sprawy 
— 
rozszerzyły się; obcowanie z ludźmi dało mu inny pogląd na życie i rozwinęło te 
ziarna, które 
siostra rzuciła pierwsza w jego duszę. Henryk wiedział, że sam na siebie 
rachować powinien i czuł 
w sobie siły do podźwignięcia się o własnej mocy. Nie był to już ów młody, 
wesoły chłopak, który 
nie widział przed sobą nic nad wioseczkę z dworkiem, ładne cztery koniki i 
wesołe życie z 
sąsiadami.
Piotruska, która przybiegła ze łzami go przywitać, znalazła także, iż postarzał 
i zmężniał. Nie 
stracił jednak serca dla swoich i pierwszego wieczora, zasiadłszy z siostrą u 
stolika, zapytywany, 
opowiadał do północy. Miał już na widoku, po ukończeniu studiów i praktyki 
zajęcie przy znacznej 
fabryce, przez spółkę założonej, w której przyrzekano mu udział. Nie przerażała 
go wcale 
przyszłość.
Julian słuchał opowiadania z zajęciem, prawie z zazdrością.
— Moja Cesiu — wtrącił śmiejąc się — prawdę powiedziawszy, do naszego zakładu 
ogrodniczego doskonale byś ty swoją główką i pracą starczyła, a mnie by należało 
także w świat 
wypędzić. Szkolne nauki by się przypomniały, poszedłbym dalej i mógłbym czasem 
mieć tak 
świetne jak Henryś widoki…
Cesia nie odpowiedziała nic — spojrzała tylko tęskno.
— Nie — nie! — zawołał Julek, zmiarkowawszy się prędko — ciebie samę jednę tu 
zostawić 
byłoby okrucieństwem, tym bardziej że oprócz państwa Ryngoldów nie możemy się 
pochwalić 
przyjaciółmi, a w wujaszku przybył nam jeden jeszcze wróg.
— W marszałku? — zapytał Henryk — a to jakim sposobem.
Zarumieniła się Cesia.
— Zakochał się w niej — rzekł Julek — oświadczył, nie przyjęła go i jeśli się 
nie mylę, nigdy 
nam tego nie przebaczy.
— Zapomni — szepnęła Cecylia — nie mówmy o tym. Może się od nas odsunąć, wyrzec 
się 
nas, ale prześladować nie będzie.
— Ja bym i za to nie zaręczył — wtrącił Julek po cichu i spojrzał na brata, 
dając mu poznać, że 
resztę później dopowie.
Z pociechą Cesia i Julek pochwalili mu się Ryngoldami, unikając wspomnienia o 
Sławczyńskich i Mazurowiczach. Henryk też o nich nie pytał. Dopiero gdy po tym 
długim 
posiedzeniu na dole poszli chłopcy spać razem na górę, mogli sobie dopowiedzieć 
otwarcie, o 
czym przy siostrze zamilczeli. Henryk i przed bratem unikał wspomnienia Hanny, 
lecz Julek sam 
począł mu o niej i jej życiu rozpowiadać. Przyjął to w milczeniu i nie 
przeciągał rozmowy. Z jego 
postawy i twarzy domyśleć się było trudno, czy w sercu mu uczucie jakie dla niej 
zostało lub czy je 
potrafił zwyciężyć. Julek w prostocie ducha milczenie wziął za obojętność.
Obejrzawszy się dobrze dokoła, opowiedział mu wreszcie nocną owę przygodę swoję 
z 
marszałkiem, która Henryka tak oburzyła, że słuchając z krzesła skoczył i pięści 
zacisnął.
— Człowiek, któregośmy nawykli kochać i szanować, żeby się mógł do tego stopnia 
zapomnieć! — zawołał.
Henrykowi przyszło w tej chwili na myśl, że i on się raz w życiu zapomniał — i 
zamilkł nagle.
— Cesia o tym nie wie — dodał Julek. — Rano nazajutrz znalazła zakrwawioną 
chustkę jego w 
progu, ale jej to wytłumaczyłem. Marszałek odgrażał mi się, że mnie i nas zgubi. 
Być może, iż 
ochłonął potem, że się pomiarkował; ale między nim a nami leży ta niezapomniana 
nigdy 
katastrofa.
Posmutniał Henryś.
— Teraz więc — rzekł — nas troje tylko na szerokiej ziemi, nikogo więcej.
I uścisnął Julka czule.
Dni potem biegły niepochwycone, szybko jak strzały, a Cesia, rozpromieniona, 
słuchała 
Henryka, ciągle się unosząc nad ogromnymi postępami, jakie uczynił. Nie bez 
przyczyny uważała 
za najgłówniejszy ten, że Henryk czuł, jak wiele mu brakło, i nie trwożył się 
wcale tym, co musiał 
zdobywać.
Julek mu zazdrościł. Był prostym parobczakiem przy ogrodzie, a chciało mu się w 
świat także; 
lecz jakże siostrę mógł opuścić? Ile razy to pragnienie się w nim odezwało, 
tłumił je, nie dając go 
nawet poznać po sobie. Cecylia jednak z oczów mu je czytała.
Trzeciego dnia Szmul, który od niejakiego czasu niedomagał, przywlókł się do 
dworu i prosto 
poszedł na górę. Ponieważ nikt nie powinien był wiedzieć o przyjeździe Henryka, 
zdziwiono się 
trochę, gdy o niego zapytał. Ze Szmulem wprawdzie nie było tajemnic, lecz skąd 
się mógł o tym 
dowiedzieć?
— Cóż to panowie myślicie — odparł spytany — że całe miasteczko nie bębni o tym 
od dwóch 
dni, że pan jesteś? Ależ dzieci o tym na rynku gadają. Przecież w Błotkowie na 
poczcie zapisano 
podorożną. Sławczyński, nie mając co robić, co dzień jeździ czytać książki 
pocztowe, kto i dokąd 
przejechał. Mówią, że zaraz krzyknął: „A! już powrócił ten”… i że zły pojechał 
do domu.
— Ale ja wprędce wyjeżdżam i z nikim się widzieć, nigdzie być nie mam zamiaru — 
rzekł 
Henryk.
— Ja właśnie o tym przestrzec chciałem — dodał Żyd. — Licha budzić nie trzeba. 
Znam i 
starego sędziego, i jego zięcia… nie trzeba im dawać powodu.
Zakłopotało to nieco braci, lecz zapewnili uroczyście, że Henryk się nigdzie 
pokazywać nie 
myśli. Odwiedziny te wszakże humor im popsuły; Henryk szczególniej chodził 
niespokojny.
Nie ma nic niebezpieczniejszego, jak mieć do czynienia z ludźmi bez władzy nad 
sobą i bez 
umiejętności życia. Sławczyński — prosty człek, jak go Bóg stworzył, nie nawykły 
do hamowania 
się w niczym, choć zięciowi wymawiał długojęzyczność, sam nigdy tego, co miał na 
sercu, 
utrzymać nie mógł.
Nazajutrz po bytności na poczcie w Błotkowie przyjechał do niego Mazurowicz. 
Teść 
wybuchnął zaraz przed nim, iż się o przyjeździe Henryka dowiedział.
— Otóż to takie u nich słowo, taka wiara!… Przybył potajemnie i nie bez celu; 
pewnie Hannę 
chce znowu bałamucić. Miej się na baczności!
Mazurowicz, jeszcze gwałtowniejszy od sędziego, rozpalił się ogniem ogromnym i 
co miał 
zamilczeć przed żoną, która nic wcale nie wiedziała o Henryku, tegoż wieczora 
przed nią 
wyśpiewał.
Hanna pobladła, zerwała się z siedzenia w —pierwszej chwili i znów padła na nie, 
udając 
spokojną, lecz z oczów jej iskry się sypały. Cały wieczór chodziła niespokojna i 
poruszona. Na 
wzór matki miała już we dworze swoich ludzi, szpiegów i donosicieli. Znikła 
wcześnie tego dnia i 
zamknęła się w swoim pokoju.
Mazurowicz podwoił czujność, ale nic odkryć nie mógł. Bywał właśnie u nich 
naówczas lekarz 
wojskowy, bardzo wesoły i miły chłopak, który do pani się przysiadał; tym się 
Hanna zajęła mocno 
i mąż się uspokoił. Na te przelotne fantazje, które nigdy nie szły zbyt daleko, 
dosyć był obojętnym.
W Hannie rzeczywiście obudziło się gwałtowne pragnienie widzenia Henryka choć z 
daleka. 
Łamała sobie głowę nad tym, gdzieby z nim spotkać się mogła, powtarzając ciągle:
— Ja widzieć go muszę!…
Czy się jej to powiodło, czy nie, czy Henryk, ostyglejszy i rozważniejszy, 
odmówił i dowiódł jej 
niewłaściwości tego kroku — powiedzieć nie umiemy. Przez kilka dni Julek i 
siostra widzieli go 
zasępionym i niespokojnym, skarżącym się na ból głowy i niezdrowie. Raz tylko 
wieczorem, 
osłonięty płaszczem, wyprosił się na godzinę do miasteczka, pod pozorem interesu 
do Szmula i 
wyboru w drogę. Powrócił jakiś rozgorączkowany, milczący, a drugiego dnia 
siostrę i brata 
pożegnał. Musiał powracać.
Mazurowicz nie miał najmniejszego dowodu, ażeby jakikolwiek stosunek, list, 
spotkanie, 
rozmowa zbliżyły znowu Hannę do Henryka; lecz z zaślepieniem zazdrośnika, z 
pewnych oznak, z 
jakichś poszlak i gawęd, zdawało mu się, iż doszedł korespondencji i widzenia 
się w mieście, czy 
też na drodze.
Gdzie, jak, kiedy, tego powiedzieć nie umiał, ale w furii wpadłszy do 
Sławczyńskiego, palec na 
palec zakładał i przysięgał:
— Szyję daję — pewny jestem… Ona do niego pisała — oni się gdzieś widzieli. Ja 
jej to z 
oczów czytam… Ja na to przysięgnę!
Sławczyńska, broniąc córki, dopytywała o dowody. Żadnych prawie nie było w 
istocie. Służąca 
podejrzana chodziła do stajni, parobczak podejrzany konia po nocy zhasał, nie 
wiedzieć dokąd 
jeżdżąc. Hanna sankami dwa razy kazała się wozić na przejażdżkę, nie wiadomo 
dokąd, a woźnica, 
pytany, kłamał i mieszał się.
Podobnymi bałamuctwami siebie przekonawszy, Mazurowicz usiłował matkę i ojca 
podburzyć 
na córkę. Sławczyńska pojechała i po rozmowie z Hanną zburczała zięcia, dowodząc 
mu, że 
zwariował. Stary, daleko podejrzliwszy, gdy szło o kobiety — milczał.
Gdy przyszło do otwartej o to wojny z żoną, Hanna go do pasji doprowadziła tym, 
że śmiać się 
zaczęła, a śmiała się tym bardziej, im on więcej się wściekał.
Henryk już był wyjechał, gdy Mazurowicz, do największego przywiedziony gniewu, 
zawsze 
podejrzywając żonę, poprzysiągł przy niej, że się całego tego nienawistnego rodu 
pozbędzie. 
Znając go, można się było spodziewać, że w środkach wcale nie myśli przebierać. 
Sławczyński, 
równie gwałtowny i zajadły, ani go powstrzymywał, ani ostudzić się starał; klął 
tylko Horyszków 
razem z nim i dziwy na nich wyplatał. Nie kryli się wcale z tymi uczuciami, tak 
dalece, iż całe 
sąsiedztwo o zapowiedzianej jakiejś zemście wiedziało. Do Zawiechowa tylko wieść 
o tym nie 
doszła, a Pupart i inni śmieli się z Mazurowicza, przekonani, że mu się to 
przyśniło, że powodu do 
nowego zagniewania się wcale nie miał. Znano go jako zapaleńca i wartogłowa.
Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa w istocie szalony szlachcic wszystko to 
sobie uroił, 
jeszcze pierwszego wypadku na wikarii zapomnieć nie mogąc. Sławczyński nosił się 
także po 
sąsiedztwie z wiadomością, którą każdemu w ucho udzielał, że Mazurowicz swojego 
nie daruje i 
pokaże, iż z niego drwić nie można.
Gdy wiadomości tej i Szmulowi czuł się w obowiązku udzielić, stary Żyd 
odpowiedział zimno, 
że przecież dla pana Mazurowicza familii się Horyszko nie wyrzecze.
— Niech się tylko pokaże! za nic nie ręczę! — dodał Sławczyński.
Śmiano się prawie wszędzie z tych wielkich gniewów, lecz proste niedowiarstwo 
spotykając 
wszędzie, Mazurowicz tym więcej się jątrzył i pięści zaciskał ze złości, gdy 
przy nim o Horyszkach 
wspominano.
Wcale inaczej objawiało się niemniejsze rozjątrzenie pana marszałka. Czuł się 
upokorzonym, 
moralnie pognę— bionym, i powróciwszy do domu, odchorował swą szaloną miłość. 
Gdy wstał, 
pozostała w nim tylko nienasycona chęć zemsty, lecz w człowieku takich form i 
wychowania, 
jakim był marszałek, zimnym, wyrachowanym, ostróżnym, przybrała formy daleko 
niebezpieczniejsze. Znana dobrze wszystkim czułość marszałka dla starościny, bo 
się z nią chwalić 
lubił, pokrewieństwo bliskie, początkowe zajmowanie się losem kuzynów, zwrotowi 
nagłemu w 
uczuciach dla nich nadawało niezwykłą wagę. Marszałek, oprócz tego, nie wybuchał 
z uczuciami 
— starał się je na pozór tłumić i grał rolę człowieka zmuszanego mimo woli, 
głęboko strapionego 
tym, iż postępowanie rodziny odpychało go od niej.
Machiawelstwo to tym było straszniejsze, iż wyglądało na szczerość. Nie szukał 
sposobności 
mówienia o Horyszkach, ale gdy się ta nastręczała, rzucał kilka słów, które 
utkwiły na pewno.
— Jużciż — mówiono — kiedy marszałek, tak do nich przywiązany, tak wylany dla 
nich, co 
starościnę wielbił, co familią podtrzymywał — cofa się od niej… to cóś być musi.
To cóś jest daleko straszniejsze niż stanowczy zarzut, bo dozwala się domyślać 
rzeczy 
nieokreślonych, największych niegodziwości.
W mieście powiatowym marszałek, zaraz po chorobie swej, spotkał się z panią 
Ratajewską. 
Piękna wdówka miała jakiś interes do kancelarii i — może — któż to wie? 
Skorzystała z tego, aby 
być u marszałka. Pan Bolesław został nią zachwycony… Odwiedził ją zaraz w 
mieście, a 
zaproszony na wieś, pojechał później do Walina, gdzie cały dzień najmilej 
przepędził. Piękna 
wdowa władała nim, jak chciała, a że na hrabi Sulejowskim mało pokładała nadziei, 
nie wahała się 
zarzucić wędki. Rozumieli się oboje i zachwycali sobą wzajemnie. On i ona, 
równie zimni sercami, 
z równie rozbujaną fantazją i temperamentami… zdawali się stworzeni dla siebie.
Wieczorem już przy herbacie, piękna Łucja cicho, poufnie opowiadała, jak bez 
przywiązania 
poszła za pierwszego męża, a w godzinę potem marszałek spowiadał się jej 
nawzajem z tego, co 
mu na sercu leżało najmocniej — z nieszczęśliwych swych stosunków familijnych.
Opowiedział jej, jak się dla Horyszków poświęcał, jak ich chciał ratować i jak 
na najczarniejszą 
niewdzięczność natrafił, o której już mówić nawet nie chce. Odmalował Cesię jako 
najprzebieglejszą w świecie intrygantkę, która rozwiodła hrabiego i chciała się 
wydać za niego — 
postępowanie Henryka z Mazurowiczami jako ohydne itp.
Nie obeszło się to bez różnych dodatków, które mogły jego podnieść na bohatera, 
a ich jako 
nikczemnych i upadłych odmalować. Pani Łucja słuchała z największym współczuciem, 
z 
ubolewaniem i ze swej strony dołożyła cóś o hrabi, o spotkaniu u Ryngoldów, o 
nieprzyjemnej 
fizjognomii Cesi, mającej wyraz jakiś ostry i fałszywy.
Przez panią Ratajewską ta spowiedź miała dalej wędrować; było to obrachowanym. 
Przed 
innymi marszałek milczał o Horyszkach, ale milczenie było wielce znaczące.
Bytność ta w Walinie — która nazajutrz rano, przy wykwintnym śniadaniu na 
wyjezdnym, 
zakończyła się westchnieniami, wejrzeniami, dwuznacznikami aż nadto wyrazistymi 
i obojgu 
wlała to przekonanie, że gdyby chcieli, mogą łatwo wiekuistym węzłem się 
połączyć — dała 
jednak i pani Ratajewskiej, i panu Bolesławowi wiele do myślenia.
Jejmość, nader ostrożna, podejrzywała fortunę marszałkowską o nadwerężenie 
urzędowaniem, 
obawiała się o własną, gdyby się one połączyć miały — pan Bolesław znów posądzał 
nader miłą 
wdowę o arystokratyczne z czasów dziewictwa stosunki, które jakoby — szeptano — 
trwać miały 
i odświeżać się co rok w wycieczkach za granicę. I on, i ona postanowili zbadać 
wprzód, ile w tym 
było prawdy, nimby przyszło do kroków stanowczych. Tymczasowo oboje mieli 
zawiesić 
postanowienie, póki majątek z jednej, a serce z drugiej strony nie zostaną 
zlikwidowane. 
Nierównie zręczniejsza pani Ratajewska w tydzień potem wiedziała, co miał 
marszałek, i 
potrzebowała namysłu, bo choć pięknie jest być panią marszałkową, zwłaszcza 
gubernialną, 
niebezpiecznie dostać męża nawykłego do wydatków, a obarczonego długami. Pan 
Bolesław zaś 
tyle doszedł tylko, iż książęce amory do mitów prastarych należały, w których 
jak wiadomo, 
prawdy dobadać się trudno. Zajęty mocno pulchną pięknością pani Ratajewskiej, 
znalazł już 
argument, dozwalający mu quand m?me* sięgnąć po jej rękę… powiedział sobie: 
przeszłość twoja 
nie należy do mnie, a przyszłości i sercu twojemu ufam!
Po sąsiedztwie już nawet wieść się rozniosła, iż marszałek się żeni z Ratajewska, 
choć on się 
jeszcze wypierał. Razem z tą wiadomością poszła po ludziach bolesna uraza wuja 
do siostrzenicy i 
jej braci. Wiedziano, że z nimi nie chciał nic mieć do czynienia.
Rzuciło to cień tak smutny na zawiechowską gromadkę, iż Ryngoldowie nawet, 
życzący jej 
dobrze, znający ją z bliska — poczęli się namyślać, czyby nie zerwać stosunków. 
Ochłodli 
znacznie. Tak jakoś tajemniczo, z przekąsem odzywano się o Horyszkach, iż 
towarzystwo panny 
Cecylii mogło dla podkomorzanki być niestosownym. Jedna tylko Jadwiga gorąco 
protestowała.
Gdy się to działo, hrabia zwolna zawiązywał stosunki w sąsiedztwie. Bywał prawie 
wszędzie, 
lecz do nikogo się poufalej nie zbliżał, nie znajdując dla siebie właściwego 
towarzystwa. 
Zapraszano go — nie odmawiał, był uprzejmym, ale nikt go nie umiał odgadnąć, a 
Pupart po 
swojemu odzywał się:
— Nie mogę poznać tego człowieka… bo żadnej w nim słabości nie widzę. Cóż on u 
kata lubi? 
czym żyje? Próżnym tak bardzo nie jest, o stosunki się nie dobija, za kobietami 
się nie upędza, nie 
myśliwy, grosza nie robi, końmi nie handluje, nie pije, nie je — jakże on żyć 
może?… Tam musi 
na dnie być jakaś tajemnica… Nie ma człowieka na świecie, co by swego konika nie 
miał, a ja po 
koniku dopiero jeźdźca poznaję.
Niepokoił się kapitan na serio.
— Co u diabła! chyba w sekrecie wiersze pisuje — czy co?
Z młodzieży tylko pan Heliodor Żyzna — ów podstarzały kawaler, który dotąd mimo 
czerwonej 
twarzy o miłości marzył i patrzył na próżno w stronę Walina — bywał częściej u 
hrabiego. Nie był 
to dla niego towarzysz stosowny, gdyż gusta i obyczaje oddalały ich od siebie; 
ale w braku ludzi 
żyje się ze znośnymi, byle ich jakkolwiek przyswoić można. Panu Heliodorowi to 
pochlebiało, że 
żył z hrabią; miał może na widoku w przyszłości pożyczenie od niego pieniędzy, a 
jeżdżąc po 
innych dworach, opowiadaniem o przybyszu jednał sobie miłe przyjęcie. Wszyscy go 
byli ciekawi, 
szczególniej panny na wydaniu i mamy noszące się z córkami. Na nieszczęście 
wieść o rozwodzie 
wielce mu szkodziła.
Od pana Heliodora dowiedział się hrabia w rozmowie i o tym, że marszałek zbliżał 
się bardzo 
do pani Ratajewskiej, tak że „bodaj aby co z tego nie było” — jak się wyrażał — 
i że pan Bolesław, 
co dawniej tak był wylany dla Horyszków, nie tylko ich się zaparł, ale nawet 
półsłówkami jakimiś 
sławie ich szkodzi. Tknęło to mocno hrabiego.
— Ale powiedzie mi pan, co on im zarzuca? — spytał.
— Właśnie że tak się ciemno wyraża, iż dojść nie można, co to jest. Ale już coś 
być musi, cóś 
grubego, a nie dawnego, lecz nowego, bo marszałek jeszcze tam bywał tej zimy.
Hrabia zmilczał, ale mocno zabolał.
Z trudnością przyszłoby nam charakter jego określić. Był on mieszaniną wielu 
instynktów, 
przymiotów i wpływów; cechowało go jednak to, że miał serce i kochać umiał. 
Sercu temu może 
skrzydeł dodawała fantazja; zmiękczyło je cierpienie długie; lecz był to jeden z 
ludzi umiejących 
kochać cicho, wytrwale, choćby bez nadziei. Miłość jego dla Cecylii taką była. 
Składały ją 
najrozmaitsze żywioły: szacunek, cześć ideału, uwielbienie piękności, zachwyt 
wdziękiem — 
nareszcie ta nieokreślona niczym sympatia dwojga istot, które czują się jakby 
dla siebie 
przeznaczonymi.
Żadna kobieta w życiu nie uczyniła na nim takiego wrażenia, a od czasu jak ją 
poznał, żadna 
inna nie pociągnęła go ani na chwilę. Hrabia miał nadzieję, że stałością swą i 
szacunkiem, 
posłuszeństwem rozkazom serce jej pozyskać potrafi. Cóś mu mówiło, że ono nie 
było dlań 
obojętnym, ale się nie domyślał, że Cecylia go kocha. Z rezygnacją przyjmował 
swój los i tak go w 
myśli zespolił z jej losem, że choć z dala, czuwał nad nią nieustannie. Mógł 
jednak bardzo mało. 
Przez Praskiego, którego umyślnie sprowadzał, nieznacznie się dowiadywał o 
stanie i bycie 
Zawiechowa, ostrożnie starał się pomagać… lecz musiał to czynić tak, aby się ani 
domyślano w 
tym jego współudziału.
Próba zawiązania z Julkiem bliższych stosunków niezupełnie się powiodła. Julek 
zapraszany 
był parę razy, pokochał hrabiego, ale siostra zręcznie go od zbytniego zbliżania 
się i spoufalania 
odciągała. Łatwą wymówką były zajęcia, nauka, potrzeba pracy. Julkowi było w tym 
domu 
dziwnie miło; hrabia dla niego okazywał czułość starszego brata, obsypywał go 
podarkami zrazu; 
lecz Cesia napomknęła, iż kto nie może dawać podarunków, ten ich i brać nie 
powinien, chyba od 
najbliższych sercu osób. Byli więc z sobą bardzo dobrze, ale Julek rzadko się 
tam pokazywał.
Po rozmowie z panem Heliodorem hrabia, mocno niespokojny, napisał zaraz do Julka 
karteczkę, zapraszając go koniecznie na obiad w niedzielę, gdy roboty żadnej być 
nie powinno, 
dodając, że jest chory. Choroba była prawie zmyślona, ale list naglił o 
przybycie. Julek, który dla 
siostry nie miał tajemnic, pokazał go Cecylii. Nie powiedziała nic… Było to 
milczące zezwolenie. 
Wesół i szczęśliwy, poleciał Julek. Hrabia przywitał go w progu.
— Gdybym nie był chory, widzę, że pan byś do mnie chyba już nigdy nie przyjechał.
— Drogi hrabio! ależ ja jestem parobkiem, a parobcy wizyt nie składają — 
rozśmiał się Julian.
— Ja za każdą wizytę poszlę ci trzech do ogrodu — rzekł Sulejowski.
— Przepraszam, mam tę zarozumiałość, że mnie i czterech by nawet nie zastąpiło.
Tak się zaczęła rozmowa. Hrabia, który sprowadził był swą bibliotekę i miał 
bardzo piękne 
dzieła zbytkowne, bawił nimi Julka doskonale. Jedli obiad, przy którym znajdował 
się rządca, 
młody chłopak, skromny i miły. Potem poszli na cygara do gabinetu i siedli przy 
dobrym ogniu 
olchowym. Byli sami, a hrabia pracował dzień cały nad tym, aby spoufalić z sobą 
Julka.
— Panie Julianie — rzekł mu — nie myśl, że cię wezwałem dla mojej zabawy. Nie 
jestem takim 
egoistą… mam do ciebie interes, obchodzący was, nie mnie. Niech ci się to wydaje, 
jak chce — ale 
mówię to bez obłudy, że mam dla was przyjaźń serdeczną, szczerą, wielką… że 
tobie, panie 
Julianie, i siostrze twojej życzę tak, jakbym był waszym bratem.
Julek rzucił się dziękować.
— Więc nie próżna ciekawość, ale chęć bronienia was pobudza mnie, aby spytać cię 
i zakląć, 
żebyś mi wyznał, coście zrobili swojemu krewnemu, marszałkowi, iż… jednym słowem, 
jest 
waszym nieprzyjacielem i szkodzi wam, jak może.
Julek spłonął cały. Pytanie było tego rodzaju, iż młody chłopak dobrze namyślić 
się musiał, jak 
ma odpowiedzieć. Nie mówić nic, było to dać do myślenia zbyt wiele: wyznać 
wszystko i 
wtajemniczać obcego… nie miał prawa, jak mu się zdawało. Musiał szukać drogi 
pośredniej i 
chwilę milczał, oczy wlepiwszy w ziemię.
— Daję ci słowo honoru — dołożył hrabia — iż to zostanie między nami. Uspokój 
mnie. 
Otwarcie ci powiadam: chodzą pogłoski dziwne, uwłaczające… a mnie to boli.
— Powiem wam historią całą i osądzicie sami, kiedyście łaskawi zajmować się nami 
— zwolna 
począł Julek. — Marszałek pomagał nam, babce, i był dla nas dobrym bardzo długo. 
Gdy Cecylia 
przybyła, chociaż nas tak bliskie łączą stosunki pokrewieństwa, zakochał się w 
niej. Cesia mu 
stanowczo odmówiła; stąd gniew. Wyznaję, żem się lękał tej odmowy, żem ją chciał 
skłonić do 
tego, aby… nie odpychała go stanowczo. Ale Cesia oburzyła się na mnie i dała mu 
odprawę.
Słuchał hrabia, rumieniąc się z gniewu.
— Czy mówisz mi wszystko? — zapytał.
— Mówię wszystko, co tylko mogę powiedzieć! — dodał. — A jeżeliby kto się 
gniewać miał 
prawo, to nie on! ale my!
Ostatnie wyrażenie dawało do myślenia.
— Rozumiem, że marszałek za odprawienie gniewać się może, ale z tego, co mi 
mówiono — 
odezwał się hrabia — wnoszę, że… osobiście chyba musiał być czymś dotknięty, 
kiedy się tak 
mści.
Zmilczał Julek.
— Jest, bądź co bądź, moim wujem — odezwał się namyśliwszy — szanować w nim 
muszę, 
rodzinę własną… przestańmy na tym.
Hrabia nie był zaspokojony zupełnie, lecz tłumaczył już sobie zaszłe 
okoliczności.
— Ponieważ mówimy o tym — począł Julek — powiem i to, że nie jeden marszałek nam 
szkodzi; mamy innych jeszcze nieprzyjaciół. Mogą na niego składać niedorzeczne 
gadaniny 
Sławczyńskich i Mazurowicza. Ten biedny Henryk! i my za niego przypłaciliśmy 
nieszczęśliwą 
miłość dla Hanny. Wiemy dobrze, iż nie mamy przyjaciół, żeśmy otoczeni 
niechętnymi. Cesia to 
znosi z anielską rezygnacją: ja się często burzę, ale cóż pocznę? Gdyby nie to 
miejsce pełne 
pamiątek, gdyby nie konieczność… może byśmy stąd w świat poszli, aleśmy przykuci.
Julek westchnął. Zasępił się hrabia.
— Jak tu na to radzić, nie wiem — rzekł cicho — lecz wierz mi, panie Julianie, w 
każdym razie 
i wypadku gotów jestem dla was z pomocą, z poparciem, z czym chcecie. Rachujcie 
na mnie. 
Wprawdzie ja niewiele mogę tutaj, lecz zawsze dobrze choć tak bezsilnego mieć 
sprzymierzeńca.
I podał mu rękę ze współczuciem. Julek odjechał do domu, przejęty jego dobrocią, 
wyspowiadał się przed siostrą i spostrzegł, że przyjęła to dziwnym milczeniem. 
Nazajutrz chłopak 
jakiś długo się uwijał około dworu zawiechowskiego, wkradł się do sieni i gdy 
panna Cecylia 
przechodziła przez nią, oddał jej szybko list, a sam uciekł. Wróciła z nim do 
swojego pokoju. Był 
to pierwszy, jaki odebrała od hrabiego, ale znała jego pismo i domyśliła się od 
razu pochodzenia. 
Rozgniewała ją ta śmiałość, chciała zrazu nie rozpieczętowany zwrócić przez 
pocztę, lecz… 
ciekawość przemogła.
List był treści następującej:
Wiem, że pani mi za zbrodnię poczytasz moję śmiałość, wiem, że nie odbiorę 
odpowiedzi, 
wiem, że jestem zuchwały i natrętny, ale pisać muszę. Niech się pani nie lęka, 
abym ją nudził 
moimi wyznaniami czci dla niej i najgłębszego uczucia… chcę listem dokończyć 
tylko mojej 
wczorajszej z panem Julianem rozmowy.
Otoczeni jesteście państwo nieprzyjaciółmi; pani i jej braciom grożą zemstą i 
znęcaniem się 
powolnym… Dlaczego pani chcesz cierpieć i rodzinę na to wystawiać? Weź mnie pani 
za 
towarzysza i obrońcę, a skończonym będzie wszystko. Czuję w sobie dosyć odwagi i 
siły, bym się 
nie lękał nikogo, gdy stanę w obronie pani i tych, co do niej należą.
Wiem, co mi pani zarzucisz. Niestety! miałem szczęście ją poznać, gdym jeszcze 
był w pętach; 
ale przyznaj mi pani, czym inaczej jak oczyma śmiał jej kiedy wyznać uczucie, 
które naówczas 
byłoby obelgą? Cóżem winien, żem za wcześnie ją poznał, a raczej za późno?… 
Jeżeli nie wstręt 
wstrzymuje cię, pani, śmiem błagać: pozwól mi być towarzyszem swym i obrońcą, 
dla braci swych 
bratem… A jeśli odrzucisz i błagania, i prośby, nie odtrącaj przynajmniej pomocy 
sąsiada i 
przyjaciela. Pozwól mi wziąć choć ten tytuł… nazwij mnie opiekunem. Jestem tak 
nie— spokojny, 
że nie wiem dobrze, co piszę. Idzie mi o to tylko, byś pani mnie zrozumiała i 
liczyła na to, że w 
gotowości jestem na każde jej zawołanie, na wszystkie rozkazy i z pokorą zniosę, 
co mi 
przeznaczone. Lecz zlituj się pani nie nade mną, ale nad sobą i braćmi!
List był widocznie pisany z gorączkowym pośpiechem. Nie chcąc, by go kto 
zobaczył, Cecylia 
schowała go szybko. Cały dzień chodziła posępniejsza niż zwykle, a wieczorem, 
gdy się rozeszli, 
po długim wahaniu się odpisała:
Pierwszy to raz i zapewne ostatni wdzięczność mnie zmusza odpisać panu. Tak, 
jestem mu z 
duszy wdzięczną… lecz proszę i błagam, zostaw nas własnym siłom i losom! Mam 
taką ufność w 
potędze woli, w sprawiedliwości Bożej, w moralnej wartości pracy i cierpliwości, 
iż mimo tych 
chmur czarnych, co mi ją zakrywają, patrzę w przyszłość okiem śmiałym. O mnie 
nie idzie… 
moim przeznaczeniem uratować braci, wskazując im drogę, na której z upadku, z 
poniżenia 
odrodzić się mogą, powinni — muszą! Potwarze, niechęci, intrygi, spokojem ducha, 
czystością 
sumienia zwalczymy. Bracia muszą własnej pracy być winni odkupienie.
Cierpieć… czyż nie jest przeznaczeniem człowieka, nawet gdy się przecierpieć nie 
spodziewa? 
Cierpienie, jak praca, odradza; przez nie oczyszcza się i potężnieje człowiek. 
Niech moi bracia 
poznają te prawdy wielkie życia nie z książki, ale z własnego doświadczenia. O 
tych braci, o 
rodzinę mi idzie tylko; gdy ich obu zobaczę silnych, zwycięskimi rycerzami, 
ufnych w tę wolę, 
którą wyrobić w sobie powinni — wówczas jam na świecie niepotrzebna… Moje 
posłannictwo 
będzie spełnione i… będę szczęśliwą! Przyjm pan wyrazy wdzięczności itd.
P. S. Mój spokój i to, com winna imieniowi, które noszę i które chcę zostawić 
czystym, 
wymagają, byśmy pozostali tak sobie mało znani, dalecy, jak jesteśmy. Oznaka 
współczucia 
potwierdziłaby potwarze.
List ten, idąc do kościoła, rzuciła panna Cecylia do skrzynki pocztowej, a po 
modlitwie wyszła 
zupełnie spokojna i uśmiechnięta. Oznaka współczucia hrabiego nie obudziła jej 
gniewu: była mu 
wdzięczna za nią.
Zbliżająca się wiosna powoływała do pilniejszego zajęcia. Praski, w oczekiwaniu 
jej, już z 
inspektami miał do czynienia; oprócz tego w ogrodzie było mnóstwo do 
przygotowania i roboty. 
Całe więc dnie schodziły na korespondencjach z zagranicą, na sianiu, na 
rozprawach ze starym 
dziwakiem. Co dzień cieplej, silniej dogrzewało słońce i choć wiosna 
przychodziła leniwo, 
zbliżała się nieznacznie. Wyglądano jej z utęsknieniem, bo olbrzymie roboty były 
przedsięwzięte.
Do trosk tych list Henryka dodał jednę więcej. Donosił, że był słaby i że na 
święta wielkanocne 
prosi o pozwolenie przybycia na dni kilka. Zaręczał najuroczyściej, że nikomu 
się nie pokaże, że 
się zamknie w pokoju, że o nim nawet ludzie wiedzieć nie będą i że obierze drogę 
i sposób 
przybycia taki, aby się nie zdradzić. Prosił i błagał, aby mu tej słabostki za 
złe nie miano. 
„Przywykłem tak do rodziny — pisał — tak mnie tam serce ciągnie, tak tęskno mi 
do was! Cesiu, 
nie bądź okrutną i nie odpychaj mnie!”
Choć Julek wstawiał się za bratem, choć pragnęła Henryka uścisnąć, siostra 
oparła się.
— Podejrzywam Henrysia — rzekła do Julka — że mniej może do nas tęskni niż do 
miejsc, 
które mu Hannę przypominają, a o niej musi i powinien zapomnieć,
Julek się krzywił. Cesia uściskała go; miała łzy w oczach sama.
— Julku — rzekła — bądź mężczyzną! zrozumiej mnie! Ja, kobieta, mogłabym 
bezkarnie, jako 
słaba, okazać się pobłażającą… tobie nie wolno. Czyżbyś chciał zguby brata?
List więc odszedł serdeczny, ale stanowczo proszący Henryka, aby nie przybywał 
jeszcze. 
Cecylia w nim odezwała się do serca, do uczucia, do honoru, opisała, co i jak 
mieli do znoszenia od 
ludzi — bo Ryngoldowie, między innymi, całkiem prawie byli się od nich usunęli… 
Drżącą ręką 
podpisała list. Obawiała się, aby Henryk nie znalazł jakiego pozoru, wykrętu, 
tłumaczenia i nie 
przybył potajemnie. Drżała na tę myśl, że znowu da powód Hannie do jakiegoś 
niepotrzebnego 
marzenia, a innym do zemsty i szkalowania.
List ten, na nieszczęście, co się wielu pismom trafia, zależał na jakiejś 
poczcie, zawieruszył się 
na drugiej… nie doszedł w porę i Henryk czuł się zupełnie usprawiedliwionym, nie 
otrzymując 
odpowiedzi, do wyjazdu, którego pragnął.
Lecz trzeba go uniewinnić, bo mu nie szło wcale o spotkanie z Hanną, której się 
lękał, ale o 
uściskanie siostry i brata.
VI
Chłodna była wiosna w tym roku. Śniegi topniały powoli, słońce się ledwie z 
chmur na chwilę 
dobyło, a już śnieg i krupy sypały się z nich na nie rozwite pączki. Wiatr dął 
od północy. Z każdą 
zmianą księżyca Praski spodziewał się jakiejś meteorologicznej przemiany, ale 
kończyło się na 
tym, że śnieg zmieniał się w grad, a grad poprzedzał powrót śniegu.
Stary ogrodnik znajdował, że rok był wyjątkowy, na złość jemu. Panna Cecylia 
mówiła, że to jej 
cierpliwości próbował. Julek się dąsał.
Koniec kwietnia jeszcze był zimny… w ogrodzie ledwie cóś zrobić się dało. 
Spodziewano się 
listu od Henryka, gdy jednego późnego wieczoru zjawił się on sam, pieszo, z 
tłumoczkiem w ręku. 
Cecylia załamała ręce i oniemiała.
— Odebrałeś mój list? — zapytała.
— Żadnego.
— Jak mnie kochasz?
— Jak ciebie i was kocham! Cóż było w liście?
— Prosiłam cię, abyś nie przybywał.
Henryk smutnie spuścił głowę.
— Dlaczego?
— Nie mówmy już o tym — odparła siostra łagodnie. — Nie pokazuj się nikomu, a 
zabaw jak 
najkrócej.
Pierwsza twoja bytność zostawiła po sobie ślady. Cóż powiedzą, że tak wkrótce 
się ponowiła?
— Ale mamże dla posądzeń dziecinnych…
— Nie — dla naszego spokoju — szepnęła Cecylia. — Są położenia, w których i 
posądzeń 
unikać trzeba. Niekiedy gardzić nimi można; ale my… mamy i tak dosyć do 
znoszenia.
Henryk zamilkł. Przykro mu się zrobiło. Zobaczywszy chmurkę na jego czole, Cesia 
przyszła 
go uściskać serdecznie. Julek objął go czule.
— Co się stało — odezwała się siostra — o tym już mówić próżno. Radźmy o 
przyszłości.
Radzono i rozprawiano wieczór cały i zapomniano trochę o niebezpieczeństwie, tak 
jak się o 
nim łatwo zapomina w gronie rodziny, wśród ciszy i spokoju — jak grom wszelki 
zdaje się 
niepodobnym, gdy słońce świeci na niebie pogodnym.
Henrykowi szła nauka wybornie; zapalał się do niej. Przyznawano mu prawdziwy 
talent w 
mechanice. Udało mu się w jednej budowie zmniejszyć znacznie stratę siły, w 
drugiej ruch 
przyśpieszyć, i chlubił się po młodemu z tych swoich wynalazków, pokazując 
siostrze chlubne 
świadectwa, a co Więcej, brzęczący już owoc swej pracy.
— Właśnie dlatego, żem się sam chciał przed wami powodzeniem swym pochlubić, 
pragnąłem 
tu przybyć i pocieszyć Cesię tym, że darmo na mnie pieniędzy nie wyrzuciła.
Siostra była tryumfująca, przyjęcie czułe i wszystko by się przyczyniało do 
zwiększenia czystej 
radości, jakiej doznawali, gdyby nie troska o wywołanie nowych gniewów 
przybyciem Henryka. 
Zaklęła go więc Cesia, aby siedział u siebie na górze, a oni wszyscy mieli z nim 
przez te dnie być 
razem. Pochlebiano sobie, że tym sposobem nikt się przybycia nie domyśli, nikt o 
nim wiedzieć nie 
będzie. Domowych zaklęto też na wszystko, co było najświętszym, aby milczeli, a 
o życzliwości 
ich wątpić nie było podobna. Jakoż dzień następny upłynął im w tym błogim 
spokoju. Trzeciego 
Julek, zdziwiony i przestraszony, odebrał kartkę od hrabiego, który go 
najmocniej zapraszał, 
zaklinał, wymagał, aby po skończonym dniu, przybył na wieczór do niego — ze 
swoim 
gościem, którego on bardzo bliżej poznać pragnął.
Zaniesiono list do Cesi, łamano sobie głowy, jakim sposobem hrabia o gościu mógł 
wiedzieć, 
wezwano Praskiego, badając, czy on się nie wygadał; ale stary ogrodnik nie był 
wcale u hrabiego i 
dawał słowo, że to nie wyszło od niego.
W istocie rzecz się miała inaczej. Henryk, unikając poczty w Błotkowie, konie 
pocztowe rzucił 
o jednę stacją dalej, a najął Żydka, który, choć się z tym nie wygadał, poznał 
go, a raczej się 
domyślił. Powracając potem z Zawiechowa, popasał w gospodzie, gdzie poczta była 
i wygadał się 
przed pocztmistrzem, że woził do miasteczka panicza, który do pałacu wysiadł. 
Sławczyński 
pieszo przyszedł nazajutrz na stacją dla rozrywki i z gawędy z poczthalterem 
dowiedział się o 
przyjeździe Henryka; a że ani on, ani Mazurowicz języka za zębami utrzymać nie 
mogli, rozeszła 
się wieść tak szybko po sąsiedztwie całym, że i hrabia się o niej dowiedział, z 
tym dodatkiem, iż 
pan Henryk (wersja to była Mazurowiczowska) krył się i taił z przybyciem. Żonie, 
nauczony 
doświadczeniem, nie powiedział ani słowa małżonek; teściowi też nie zwierzył się 
z niczego, lecz z 
największą pasją, milczącą i zaciętą, strzelbę z sobą wziąwszy, na kilka dni 
wybrał się do 
miasteczka. Tu, w biały dzień, siedział w restauracji, grał w bilard, pił lub 
spał… a wieczorami 
podkradał się w gąszcze pod pałac, czatując na Henryka.
Byłoby się może to polowanie nie powiodło i widząc daremne zabiegi, Mazurowicz 
powróciłby 
do domu, gdyby go do wściekłości nie przyprowadzał Pupart. Stary kapitan 
dogryzał mu, żartował, 
jątrzył go w taki sposób, że się doń jakoś przyczepić nie było podobna. 
Opowiadał historyjki, bodaj 
z Bokacjusza* zapożyczone, o mężach oszukiwanych i tym karmił nieszczęśliwego. 
Mazurowicz 
więc co dzień prawie zacinał się więcej i srożej. Nikt się nie domyślił, co 
knował.
Po odebraniu kartki hrabiego była narada wielka i Cesia usilnie błagała Henryka, 
ażeby z nią 
został. Julek miał jechać sam, wrócić prędko i wytłumaczyć brata. Ta 
nadzwyczajna ostrożność 
wydała się wszakże Henrykowi i Julkowi zbyteczną. Zaczęli nalegać na siostrę.
— Cesiu kochana, któż w świecie wiedzieć o tym może? Siądziemy za ogrodem na 
konie i 
pokłusujemy przez pola, a o ósmej godzinie mrok zapada.
Nie mogła się wreszcie oprzeć Cecylia… zmilczała. Jak chcieli, tak się stało. 
Wyprowadził im 
konie za ogród Andruszka, dosiedli ich i pokłusowali na prost przez pola do 
Bobryniec.
Wieczór był posępny, drzewa stały jeszcze, jak zimą, nagie… tylko ptactwo 
zaczynało się już 
odzywać na błotach. Drogę przebiegli szybko i szczęśliwie, Sulejowski ich czekał 
z herbatą. Znał 
mało Henryka i ucieszył się z widzenia go. Bardzo żywo rozmawiano wieczór cały, 
a przedmiotu 
dostarczał Henryk, który nauką i życiem w mieście silnie był rozbudzony. Nawet 
dosyć zwykle 
zamyślony hrabia ożywił się i rozruszał, a że lubił pokazywać, co miał, począł 
do herbaty znosić 
książki i ryciny. Na ostatek wydobył przepyszny sztuciec matematyczny*, od 
Chevalier z Paryża 
sprowadzony, i postawił go przed Henrykiem. Dziwna rzecz: na pudełku safianowym, 
wytwornym, dwa H, cyfra* młodego mechanika, znalazły się, pewno nie przypadkiem. 
Hrabia 
utrzymywał, że to było zrządzenie losu, że sztuciec kupił na licytacji i że ten 
los wyraźnie go 
Horyszkowi przeznaczał, bo jemu on zupełnie był niepotrzebny. Zakłopotało to 
Henrysia; ale 
Sulejowski miał tak wdzięczny sposób obdarzania, że mu trudno było odmówić 
przyjęcia. Gość 
nie mógł ukryć radości swej z posiadania takiego arcydzieła.
Prawie do północy przesiedzieli gawędząc i rozstali się serdecznymi przyjaciółmi. 
Henryk swój 
dar na piersi pod zapięty surdut włożył i żegnani jeszcze z ganku, wyjechali.
Noe była daleko od dnia posępnego piękniejsza; wszedł księżyc, rozbił chmury i 
oczyścił niebo; 
wiatr ustał, tak iż przejażdżka wcale była przyjemną. Pomiędzy Bobryńcami a 
Zawiechowem mieli 
do przebycia lasek, po większej części z jodeł złożony, dosyć gęsty i ciemny. 
Środkiem jego wiła 
się drożyna, powybijana kołami, świecąca po nocy kałużami, malownicza, lecz 
niewygodna dla 
koni. Pościnane równo z ziemią pniaki, korzenie drzew, połamane gałęzie, 
kamienie owe 
litewskie, których wszędzie pełno… zawalały drogę. W lesie panowała cisza 
głęboka. Księżyc, już 
dosyć wysoko podniesiony, zaglądał gdzieniegdzie między masy ciemne drzew i 
smugami 
srebrnymi las przecinał.
Fantastyczny krajobraz ten zwrócił całą uwagę Julka, który trochę był i artystą, 
a więcej miał 
może ochoty do pędzla niż do piłki ogrodowej. Wyprzedzał też nieco brata, aby, 
pamiętając drogę, 
pokazać mu, którędy można było większe objeżdżać kałuże.
Przebyli tak już lasu połowę i zbliżali się ku rozstajom, gdzie się dwie drogi 
krzyżowały, 
przecięte gościńcem… gdy nagle wśród tego milczenia nocnego, poza nimi dał się 
słyszeć strzał. 
Julek obejrzał się i zobaczył Henryka, którego mierzynek unosił nieco… Obaj 
przez chwilę słowa 
wyrzec nie mogli… Julian przyskoczył do brata, który siedział na siodle nie 
poruszony i ręką tylko 
czoło obcierał.
— Henrysiu! co to było?… nic ci?
— Nie wiem… któś strzelił do mnie, kula uderzyła mnie w piersi i musiała się 
spłaszczyć na 
pudełku.
— Jedźmy — zawołał Julek — rozbójnik może mieć strzał drugi… Nie uważałeś nic?
— Widziałem między drzewami uchodzącą postać, gdy się przez oświecone miejsca 
przedzierała uciekając…
Kłusem wybiegli na pole, oblane księżycowym światłem, i stanęli. Henryk wziął 
się za piersi. 
Kula w istocie, przebiwszy suknie, na blaszanym wnętrzu pudełka rozpłaszczona 
utkwiła, 
zostawując w nim dół wygnieciony.
Milczał Henryk zbladły. Nie potrzebowali silić się na odgadywanie.
— Cesi i nikomu ani słówka! Rozumiesz, Julku? Niech to zostanie między nami.
— I puścimy to bezkarnie?
— Pan Bóg ukarze — rzekł Henryk. — Ta sama ręka, co mnie cudem uratowała, weźmie 
na 
siebie wymierzenie sprawiedliwości. Julku, zaklinam cię, nikomu, żywej duszy ani 
słowa!
W polu byli już bezpieczni. Zwolnili jazdy, Julek jechał obok i nachylił się, 
aby pocałować 
Henryka.
— Henrysiu, jutro jedź! zaklinam cię!
— Niepodobieństwo! Cesia by się domyśliła. Wierzaj mi, to rzecz skończona… takie 
wypadki 
nie powtarzają się… Jesteśmy bezpieczni, a ja też nie dam mu sposobności do 
spudłowania raz 
jeszcze. Zabawię swoje trzy dni z wami, a potem…
— Ja ciebie do trzeciej stacji przeprowadzę — dodał Julek. — Samego cię na krok 
nie puszczę.
Gdy do Zawiechowa wrócili, Cecylia już spała; weszli więc po cichu na górę i 
mieli czas 
ochłonąć, a Henryk przestrzeloną suknię i pudełko pod klucz zamknął, aby ich 
nikt nie zobaczył.
Siedli spocząć i mówili z sobą do białego dnia… Henryk był smutny i przygnębiony; 
czuł, jak 
mu ciężyła chwila płochości.
Jak się to mogło skończyć? chyba wygnaniem dobrowolnym z okolicy lub śmiercią 
jednego z 
nich… Juliana opanował rodzaj gorączki i prawie rozpaczy, tak że Henryś 
uściskami, prośbami 
musiał go ukajać, aby siostra się czego nie domyśliła. Julkowi wszakże nadto 
szło o spokój jej, 
ażeby się wydał dobrowolnie.
Przy śniadaniu, choć nie było wesołości dni pierwszych, zapomniano trochę o 
wczorajszej 
przygodzie. Cecylia cieszyła się ogrodem i inspektami, w których Praski cudów 
dokazywał. Nie 
było się tylko przed kim nimi pochwalić ani z kim podzielić. Uchwalono więc w 
miasteczku, dla 
ułatwienia zbytu owoców, warzywa, kwiatów, otworzyć sklep, do którego by 
mieszkańcy 
miejscowi i sąsiedni mogli bez żadnej ceremonii się udawać. Julek wnosił, aby w 
nim posadzić 
Piotrusię, ale starej słudze pańskiego domu handel był czymś tak wstrętliwym, że 
na pierwsze 
słowo klucznica zakrzyknęła.
— Co, ja przekupka? Przecież jestem cóś więcej warta!
Obrócono to w żart, bo do sklepiku kobieta czy mężczyzna łatwo się mogli znaleźć. 
Ten nowy 
pomysł mocno pannę Cecylią zajmował.
Henryk już ani krokiem przez dwa dni pozostałe z pałacu się nie ruszał, a choć 
pogoda i 
pierwsze dni wiosenne do ogrodu wzywały, Cesia mu się i tu pokazać nie dozwoliła. 
Posłusznym 
był bez szemrania.
Przypadek w lesie byłby pozostał dla całego świata tajemnicą, gdyby traf, co na 
miejsce takich 
przygód zawsze prawie niewidzialnego świadka sprowadza — nie był zrządził, że w 
pewnym 
oddaleniu przechodził tamtędy leśniczy, powracający do Bobryniec. Ten, 
posłyszawszy strzał, 
skoczył zaraz na miejsce, z którego wyszedł i gdzie krzyk się rozległ, bo Henryk, 
uderzony kulą, 
mimowolnie zakrzyknął. Tu znalazłszy tylko dymiący kłak i kawał papieru, który 
do kieszeni 
schował, leśniczy pobiegł zaraz na skraj lasu, czatować na nocnego zbója. Z 
instynktem 
prawdziwie łowieckim zasadził się na małej ścieżynie, przyczajony tak 
szczęśliwie, że gdy 
Mazurowicz, wystraszony sam swoim czynem, biegł, aby się wymknąć z lasu, 
leśniczy go 
pochwycił i obalił. Silny i zrozpaczony chłop wyrwał się wprawdzie natychmiast z 
rąk jego, ale ten 
miał czas twarz zobaczyć, odarł mu kołnierz i nazajutrz, nie mówiąc nic nikomu, 
udał się z tym do 
hrabiego.
Sulejowski załamał ręce przerażony i chciał natychmiast posyłać do Zawiechowa; 
ale leśniczy 
go upewnił, iż po dniu obejrzawszy miejsce, nie znalazł najmniejszego krwi śladu, 
że strzał 
chybionym być musiał. Po rozmyśle postanowiono nie czynić z tego rozgłosu i 
zmilczeć. Hrabia 
sam tylko wieczorem podjechał pod domek Praskiego, aby się o braci dowiedzieć, 
znalazł środek 
wywołania do siebie Julka i z nim się rozmówił. Leśniczemu kazano milczeć, 
chociaż dowód był w 
ręku, bo i oddarty kołnierz od lisiurki, i kawałek papieru niedopalony, z 
adresem Mazurowicza, 
starczyły, aby wskazać napastnika.
Zdawało się, że to zuchwałe a nieszczęśliwe pokuszenie mogło na wieki zrazić 
Mazurowicza od 
prób tak niebezpiecznych. Pokryto milczeniem to szaleństwo.
Nazajutrz Henryk miał jechać. Pakowano się z wieczora. Cesi dawszy dobranoc, 
Julek 
przeprowadzić miał brata do trzeciej stacji. Z obawy, ażeby znowu się nie 
narazić na jakie 
spotkanie, nie mówiono nawet o wyjeździe nikomu.
Północ już była przeszła. Julek siedział jeszcze u brata, który właśnie owo 
pamiętne pudełko i 
kulą do tłumoka zamykał, gdy drzwi się otworzyły i Andruszka wszedł blady, z 
palcem na ustach, 
z oczyma wytrzeszczonymi, niespokojny widocznie.
— Panicze! — rzekł głosem zniżonym — aj! aj!… złodziej jest w stajni… złodziej! 
Ja jego po 
cichu tam zamknąłem. Można złapać. On się nie wydrze stamtąd. Niech panicze 
pomogą.
Oba chłopcy rzucili się. Henryk porwał za pistolety, które do kieszeni powtykał. 
Właśnie były 
ponabijane na drogę.
— Gdzie? jak? — zawołał Julek. Andruszka ledwie mógł mówić.
— Ja się koło koni położył — począł opowiadać — i tak jakoś spać się nie chciało. 
Drzwi od 
stajni ja nigdy na noc nie zamykam, tylko tyle, co trochę przysłonię, bo zaducha 
straszna. Kiedy ja 
patrzę, aż z podwórza któś sunie tak przygarbiony, sunie… aż po mnie ciarki 
poszły. Myślałem, co 
duch… ale gdzie tam. Czego by duchowi tak się kulić, kiedy on i przez ścianę 
może przejść?… 
Milczę, a ten wpadł do stajni i szust w kąt… a tam drabina na wyżki, gdzie siano 
i słoma. Patrzę… 
myk, myk po drabinie się przesunął i, słyszę, mości się w sianie… przycupnął 
cicho… 
Poczekajże!… Tak ja na czworakach do drzwi podpełzł… i na klucz… Dach stary, 
dachówką 
kryty, nie wydrze się łatwo, a okna w stajni takie, że człowiek, by jak cienki 
był, nie wylezie.
Mówił przerywając. Julek pobiegł po swój rewolwer i obaj bracia już mieli 
skoczyć na schody, 
gdy Andruszka, stojący naprzeciw okna, krzyknął i palcem wskazał.
Wąskimi dymnikami na dachu stajen dym buchał i płomień się pokazywał. Wiatr tego 
dnia dął 
od pola i niósł na pałac i jego gontowe pokrycie. Nie było chwili do stracenia… 
Henryk, Julek i 
Andruszka pobiegli co żywo ku stajni.
— Otwieraj! — krzyczał Julek.
Chłopak kłódkę zaczął męczyć, ale nie mogąc jej tak prędko odkręcić, urwał. 
Strasznie żal mu 
było koni, które rżały w stajni. Wrota się otworzyły i w tejże chwili pchnięty 
silnie Andruszka padł 
na wznak. Podpalacz biegł, chcąc uciec, gdy Henryk i Julek schwycili go tak 
silnie z obu stron, że 
się nawet bronić nie mógł, bo ręce mu w tył skręcono. Próbował kąsać… ale Henryk 
usta mu zatkał 
chustką… Andruszka krzyczał, budząc, co żyło, gdy Henryk z Julkiem, 
porozumiawszy się dwoma 
słowy, schwyconego ponieśli ku pałacowi. Pod schodami była komórka ciemna, w 
której Julek 
chował zapas owsa i sprzęt ogrodowy; klucz od niej znalazł się w kieszeni.
Jedne drzwi i zakratowane wysokie okienko nie dozwalały stąd uciec. Miotającego 
się 
rozpaczliwie złoczyńcę rzucono do komórki i drzwi się za nim zatrzasnęły. Dla 
większej pewności 
nadbiegającego właśnie Praskiego, szepnąwszy mu słów kilka, Julek postawił tu na 
straży.
Tymczasem, jakkolwiek wszystko to stało się prędko bardzo, zapalone na wyżkach 
stajennych 
słoma i siano miały czas rozgorzeć. Andruszka rozdzierał się, krzycząc ratunku… 
w miasteczku 
ktoś już, łunę ujrzawszy, uderzył w dzwon… ale pożarne narzędzia wcale w 
gotowości nie były, a 
około pałacu o nich nie pomyślano. Biegła więc rozbudzona ludność z gołymi 
rękami, krzycząc 
tylko. Co chwila można się było spodziewać, iż dach przepalony runie, płomień 
buchnie z całą siłą, 
a iskry i żużle na pałac się posypią.
Niebezpieczeństwo było tym większe, iż wiatr zwięk— szył się nagle i wprost dął 
na dach 
pałacowy, suchymi pobity gontami.
Na stajni gdzieniegdzie osypały się już dachówki; otworami ogień i dym parły na 
zewnątrz. 
Henryk i Julek, nie wiedząc sami, co czynić, zrozumieli wreszcie, iż stajnię 
poświęcić należało, a 
pałac ratować. Szczęściem warszawiak widział ową najdzielniejszą w świecie straż 
ogniową i miał 
jakieś pojęcie o tym, że dach mokrymi płachtami i wodą zabezpieczyć było można. 
Obaj pobiegli 
na strychy.
Rozbudzona Cecylia, zaledwie suknie na się narzuciwszy, wyszła na dziedziniec, 
łamiąc ręce; 
Piotruska drżąca żegnała ewangeliami i relikwiami; tłum się z miasteczka 
naciskał, więcej dla 
widowiska niż pomocy. Dopiero przybycie księdza Kulebiaki, który nadbiegł ze 
służbą kościelną i 
dzielnym ramieniem, jakiś ład wprowadziło i zmusiło do roboty. Ludzie stanęli 
około studni, 
znalazły się wiadra, przyniesiono haki… Wody jednak za mało było, ażeby pomyśleć 
nawet o 
zalaniu na stajni pożaru. Słoma i siano od razu tak gwałtowny ogień roznosiły, 
iż się staremu 
dachowi i dylom na stajni łatwo udzielił… Wszystko, co napełniało budynek ten i 
wozownię, od 
pierwszej iskry gorzało… Cała obawa była o pałac; ale na dachu już obaj bracia i 
kilku ludzi dobrej 
woli zwijali się, gasząc padające nań kawały siana i słomy. Gdy się pułap 
zawalił, ogień, choć 
zmniejszony, zawarł się cały w murach wewnętrznych i niebezpieczeństwo się 
zmniejszyło.
Wrzawa hałas, krzyk, bieganina trwały ciągle około pałacu. Nadjechali urzędnicy 
z miasteczka, 
nasunęły się tłumy… śpieszył, kto żyw, lecz po godzinie zachodu około pożaru 
można już było być 
pewnym, że się on nie rozszerzy. Zalewano ogień między murami i odetchnęli 
wszyscy.
Dnieć zaczynało. Ksiądz Kulebiaka, pot ocierając z czoła, siadł na kamiennych 
schodach ganku 
i wykrzykiwał przeciw fajkom i cygarom, wszystkich podobnych nieszczęść 
przyczynie. Właśnie 
Andruszka, osmalony przy ratowaniu koni i swoich węzełków, stał nie opodal, a 
wikary mu groził 
i fukał.
— E! jako żywo! jako żywo! — krzyknął Andruszka, któremu nakazano milczenie. — 
Fajkim 
nie palił i w stajni mnie nie było, gdy się pożar wszczął. Zaświadczą to panicze, 
bom na górze u 
nich był… A kto tego nieszczęścia narobił, to się okaże… ja wiem.
Dobrze już było widno, gdy się nareszcie lud rozszedł i kilkanaście tylko osób 
zostało. Henryk i 
Julek spuścili się zmęczeni z dachu. Praski, nie dając nic poznać po sobie, 
przechadzał się, mając 
drzwi od komórki na oku.
W chwili gdy Julian pobiegł do siostry, Henryk wziął pod rękę wikarego.
— Ojcze dobrodzieju, dwa słowa — zawołał gorączkowo. — Odejdźmy na stronę, bo to 
spowiedź. Żądam od ciebie rady. Dni temu dwa wracającego z Bobryniec w nocy, 
zdradą w lesie 
postrzelił mnie Mazurowicz. Łasce Bożej i kawałkowi blachy na piersiach winienem 
ocalenie.
Ksiądz załamał ręce.
— Mam w ręku dowody, że on na moje życie godził. Gdy stajnia się zapaliła, 
wybiegającego z 
niej schwyciłem… także Mazurowicza. Tu — wskazał na okno komórki — siedzi 
związany. Co 
mam robić? Czy oddać go w ręce sądu?… Mów! ojcze. Raz się to prześladowanie 
skończyć musi.
Zamyślił się głęboko ksiądz wikary.
— Pytasz się kapłana o to, czy na szalonym zemsty masz szukać? — odparł 
wyczekawszy. — 
Ksiądz, Chrystusowy sługa, nie może ci powiedzieć inaczej, jak: przebacz… Jest 
to mąż tej, którą 
chciałeś poślubić; gubiąc go, każesz się posądzać, iż chciałeś się go pozbyć. 
Ale puścić bezkarnie, 
aby się jutro ten zbrodzień znęcał znów nad wami — nie można. Czekajcie i 
milczcie. Wiem, że 
Sławczyński, niespokojny o zięcia i cóś przewidujący, przybył o północy do 
miasteczka. Pójdę do 
niego… Spuśćcie się na mnie.
Henryk nie odpowiedział nic; poszedł się upewnić tylko, że więzień mu nie umknął. 
Praskiemu 
polecił straż drzwi, Andruszce okna i z Julkiem razem pośpieszył do siostry.
Cecylia już się była uspokoiła. Siedziała blada, starając się braci pocieszyć, a 
strapiona tym 
tylko, że Henryk jawnie się pokazać musiał i wydać z sobą.
Piotruska przyniosła właśnie kawę i przypaloną śmietankę, cała we łzach, 
trzęsąca się, 
niespokojna, że ksiądz wikary zniknął. Zaledwie tackę postawiwszy na stoliku, 
poczęła ręce łamać 
i lamentować.
— To nie kto inny, proszę państwa, tylko ten wisielec Andruszka, do wszystkiego 
złego 
pierwszy. Pewnie fajeczkę sobie zapalił. Ja sto razy mówiłam, że z tego chłopca 
musi być 
nieszczęście; ale jeżeli to jemu na sucho ujdzie…
— Piotrusiu, serce moje — rzekł Henryk — gdy się zapaliło, Andruszka był u nas 
na górze.
— A wprzódy ognia zatrząsł — bo skądżeby się on tam wziął? Przecie tam nikt nie 
chodzi, nie 
mieszka? Żeby zaś miało być podpalenie… co my komu winni? Boże miłosierny!
Cecylia milczała.
— Moja Piotrusiu, idź, spocznij. Nie ma już co mówić o tym.
Chłopcy milczeli obaj. Minęła dobra godzina, gdy od miasta ksiądz Kulebiaka się 
pokazał, 
ogromnymi kroki śpiesząc do pałacu. Spostrzegłszy go w ulicy, wymknął się Henryk 
nieznacznie i 
w dziedzińcu go pochwyciwszy, wszedł z nim do ogrodu. Wikary łzy miał w oczach.
— Sławczyńskiego zastałem — rzekł. — Powiedziałem mu wszystko. Stary włosy 
sobie— z 
głowy wyrywa. Raz chce zięcia poświęcić, to znowu ratować… stracił przytomność i 
rozum. 
Musiałem czekać, żeby ochłonął. Koniec końcem, gotów jest zapłacić, co chcecie, 
gotów za siebie 
i za niego dać cyrograf, byle sromu nie miał. Błaga i prosi, abyście go ratowali.
— Wszystko to — wtrącił Henryk — potrzebuje w ich własnym interesie tajemnicy. 
Poszedłbym sam do niego, ale będzie to nadto widocznym. Jak skoro noc zapadnie, 
mój ojcze, 
udamy się do niego razem. U drzwi komórki nie ma nikogo oprócz starego ogrodnika, 
który będzie 
milczał. Chciejcie, mój dobry ojcze, kilka słów przemówić do tego… a ja pomówię 
z siostrą.
Z mocnym postanowieniem nie czynienia już tajemnicy przed Cecylią wszedł Henryk, 
zawsze 
jeszcze trochę rozgorączkowany, i pocałował ją w rękę.
— Cesiu, tobie, co nam zastępujesz matkę i babkę… tobie, której winniśmy 
wszystko — ja nie 
mam prawa dawać ani przestróg, ani nauk. Jestem zmuszony tylko cię prosić: 
zachowaj spokój i 
nie trwóż się… Nie chcę, by cóś ważnego dla nas stało się bez twej wiedzy…
Cecylia spojrzała nań zaciekawionymi i trwożnymi oczyma.
— Gdyśmy wracali od hrabiego, Mazurowicz na mnie czyhał w lesie i strzelił do 
mnie. Kulą 
dostałem w piersi — tu — ale na piersi miałem pudełko darowane mi przez 
Sulejowskiego, na 
którym się kula spłaszczyła. Leśniczy hrabiego schwytał napastnika i wiemy, mamy 
dowody, kim 
on był. .
Blada i drżąca szepnęła Cesia:
— Nie potrzeba było i dowodów.
— Stajnię podpalił ten sam, sądząc, że nas puści z dymem: ale tym razem 
schwytaliśmy go na 
uczynku Mazurowicz siedzi w komórce pod schodami. Cesia zerwała się z krzesła.
— Henryku — zawołała — to największe nieszczęście, jakie się nam przytrafić 
mogło! 
Będziemyż zmuszeni go wydać?
— Nikt o nim nie wie prócz nas i księdza Kulebiaki. Nie myślę się mścić, puszczę 
go; ale muszę 
spokojność naszę zapewnić. Wikary już mówił ze Sławczyńskim. Śmieszny stary, 
chce się nam 
opłacić!
— Któż by grosza jego tknął? — krzyknęła Cecylia. — Henryku! splamiłbyś się!
— Przecież mnie o to nie posądzasz; lecz zawarować się muszę — rzekł brat. — 
Dziś 
wieczorem…
Na te słowa wszedł powracający od drzwi więziennych ksiądz Kulebiaka.
— Co z nim? — zapytał Henryk. Wikary oczy zwrócił na Cecylią.
— Wiem wszystko — odezwała się cicho. Ksiądz Kulebiaka odetchnął.
— Ledwiem się go dowołał — rzekł. — Myślałem, że go znajdę rozwścieczonym, bałem 
się, 
aby, uchowaj Boże, ćwieka jakiego nie napytał i nie obwiesił się — ale nie: 
zupełnie zesłabł i upadł 
na duchu. Płacze… opuścił go szał, a napadł strach. Sybir, ubóstwo, wszystka 
praca życia stracona! 
Dziś już nie żąda niczego, tylko się wykupić. A zważ — dodał wikary — co to są 
za ludzie: obaj z 
teściem pierwsze słowo na ustach mieli pieniądze. Obiecuje się precz stąd 
wynieść, co lepiej, i dać 
na siebie zapewnienie piśmienne…
— Dosyć nam będzie tego, mój ojcze — odezwała się Cecylia — gdy obaj ze 
Sławczyńskim 
podpiszą to zobowiązanie, stwierdzone świadectwem waszym.
Spojrzała na Henryka. On głową skinął, że się zgadza.
— A każcie mi teraz dać kawy — zawołał, padając na krzesło, wikary — bo, choć 
nie ułamek i 
siły mam dosyć, ale dzisiejsza noc, a po trosze i dzień jakoś mnie złamały. I 
jednę mszyczkę świętą 
przyszło dla was opuścić. Ale Bogu milsze to może, iżem tu był, z wami.
Obstąpiły go dzieci, a stary głową w dłoni utopił zamyślony.
— Przebyliśmy chwilę, jaka się w życiu ludzkim trafia rzadko — dodał z cicha. — 
Sprawiedliwość Boża ma swe drogi, których my nie widziemy, i swe rachuby, 
których my nie 
rozumiemy. Rzadko tak jawnie pomsty szuka i tak się objawia jak dzisiaj. Ja na 
to, co się tu stało, 
patrzę z trwogą, jakby wobec siły Bożej, przed którą człowiek czuje się prochem. 
A tośmy obecni 
byli wyrokowi i spełnieniu.
Zamilkł, dodając po cichu.
— Amen… Dziękujcie Bogu nawet za to, że wam dozwala uniknąć zemsty i móc 
przebaczyć.
Przez cały dzień gaszono jeszcze i zalewano resztki ognia: ludzie byli zajęci i 
wśród 
zamieszania nie postrzeżonym przeszło pilnowanie komórki. Nad wieczór, nie 
doczekawszy się 
księdza Kulebiaki, sam Sławczyński, trochę tylko zmieniwszy zwykłego stroju, 
prześliznął się do 
pałacu. Ani Henryk, ani z rodziny nikt nie chciał go upokarzać lub powiększać 
cierpienia 
wymówkami. Praski i Andruszka wprowadzili więźnia przez sień ciemną do pustego 
salonu, gdzie 
ksiądz Kulebiaka gotowy już cyrograf obu im podpisać kazał. Sławczyński dla 
ujęcia Horyszków 
koniecznie chciał przynajmniej szkody z pożaru wynikłe nagrodzić, lecz i tych 
przyjąć nie 
myślano. Upokorzony, blady, w podartych sukniach, półżywy Mazurowicz księdza w 
rękę 
pocałował płacząc.
— Idźcie z Bogiem — rzekł zimno wikary — idźcie z Bogiem! wszystko skończone.
Wyjrzał jeszcze przeze drzwi, ażeby się z kim nie spotkali, i upewniwszy się, iż 
sień i 
dziedziniec puste,. obu wypuścił.
Tak się skończyło po cichu to dzikie i zacięte prześladowanie Horyszków, a 
chociaż ludzie 
czegóś się może domyślali… milczano.
Sławczyński pozostał w Błotkowie, ale ociężał i mało się już pokazywał. 
Mazurowicz trzeciego 
dnia, zabrawszy żonę, a majątek zdawszy teściowi, ażeby go sprzedał, wyjechał co 
najśpieszniej.
Henryk, nie mając już najmniejszego powodu do ukrywania się, kilka dni jeszcze 
pozostał. 
Straszliwa ta noc, która wstrząsnęła wszystkimi, błogosławione sprowadziła za 
sobą skutki. 
Cecylia uczuła się bezpieczniejszą, odetchnęła… Wiedziała, że jej pozostawało 
może stokroć 
gorsze, bo potajemne prześladowanie marszałka; ale to daleko już dla niej było 
znośniejszym — 
czuła w sobie siłę wzgardzenia nim.
Jednym z najjawniejszych dowodów, że kuzyn zaparł się ich zupełnie, było i to, 
że gdy całe 
niemal sąsiedztwo dawało im po pożarze staropolskie dowody współczucia — on ani 
się zgłosił, 
ani dowiedział. Ryngoldowie nie odzywali się także, lecz w kilka dni kazali 
wieczorem pod 
spaloną stajnię przywieźć całe drzewo potrzebne na jej pokrycie, które u nich 
przygotowane stało 
do nowej budowy. Ekonom, co je składał, miał polecenie nie mówić, od kogo 
pochodziło, i o ile się 
to da uskutecznić, po cichu je na placu złożyć. Hrabia, który natychmiast 
napisał do Juliana, 
ofiarując mu, co tylko było potrzebnym, otrzymał podziękowanie. Cecylia kazała 
napisać, że już 
ma wszystko, że jest mu nieskończenie wdzięczną, ale niczego przyjąć nie może.
Nie uszło jej baczności, że Julek wzdychał do nauki i zazdrościł bratu. Wyrwał 
się z tym już w 
pierwszej chwili po przybyciu Henryka i potem kilka razy, za co się sam na 
siebie gniewał.
Henryk miał odjeżdżać, gdy Cecylia weszła do nich na górę, poważna jak zawsze, a 
smutniejsza 
niż zwykle i zamyślona. Łza się jej w oku kręciła, ale po ustach uśmiech 
przymuszony przelatywał.
— No, a gdzież Julka tłumoczek? — zawołała z progu, patrząc na maleńki podróżny 
przybór 
Henryka.
— Jak to? — spytał zdziwiony Julek. — Ja, o trzy mile tylko przeprowadzając 
Henrysia, 
niczego nie potrzebuję.
— A ja myślałam, mój drogi, że ty się zdecydujesz przeprowadzić go aż do 
Warszawy, i oto 
właśnie przygotowałam ci wiatyk.
Julek patrzył, mocno zdziwiony. Pogłaskała go po głowie.
— Serce ty moje, szkoda ciebie na ogrodnika. Tobie się trzeba uczyć i szukać 
innej drogi, 
szerszej a wyżej prowadzącej. Ja, stare pannisko, która na świecie nie mam nic 
lepszego do roboty, 
przy pomocy poczciwego Praskiego będę się tutaj krzątała, abyście mieli swój 
kątek i przytułek dla 
spoczynku. Julkowi trzeba dalej. Tak, jedź, mój drogi! Wiem że z duszy tego 
pragniesz, żeś zostać 
chciał tylko dla mnie… Aleć ja was przecie nie tracę — wy i tak nie zapomnicie o 
mnie… Dopóki 
ta groza od złych ludzi i strach były nad nami, przyznaję się wam, obawiałam się 
zostać sama. Ale 
teraz… Julek może jechać i — pojedzie.
Stał jeszcze Julek niepewny, czy ma tę ofiarę przyjąć. Serce mu biło; ale jakże 
było tę, która im 
zastąpiła wszystkich, zostawić sarnę na tej pustce, z jedną tylko pracą?
— Cesiu, to nie może być — zawołał Julian. — Zawszeż ty masz być ofiarą, a my 
tobie 
obowiązanymi, bez możności wywdzięczenia się? Mylisz się, sądząc, że już jesteś 
bezpieczną — 
został jeszcze marszałek.
Cesia uśmiechnęła się.
— Zerwał z nami — rzekła — obawy nie mam, tym bardziej że, jak wszyscy głoszą, 
żeni się z 
panią Ratajewską.
— Przepraszam — wtrącił Julek. — Najbliższy sąsiad pięknej pani, hrabia 
Sulejowski, więc 
najlepiej uwiadomiony, zaręcza, iż ten cień projektu rozbił się o jakieś 
wątpliwości wdowy co do 
stanu majątku marszałka.
— Być może, ale miłość marszałka nie rozbiła się jeszcze o nic; zatem z tej 
strony możemy być 
spokojni. Julek jedzie — dodała stanowczo — ja proszę go o to… Julek jedzie 
uczyć się, czego 
chce, aby zostać czymś więcej niż moim ogrodnikiem.
Uścisnęła go, mówiąc to, a brat w zapale do nóg się jej rzucił.
— Wszystko to bardzo ładne — odezwał się Henryk — ale jeszcze nie rozumiem, jak 
można 
bez zgryzoty sumienia Cesię porzucić tak samę…
— Ale jakże sarnę? — żywo wtrąciła siostra. — Liczmy: ksiądz Kulebiaka, stary 
Szmul, filozof 
Praski, najpoczciwsza Piotrusia, a nawet i wisusowaty Andruszka.
— No — to dodajmy jeszcze jednego — odezwał się Julek figlarnie — na którego ja 
liczę 
najwięcej.
Cesia się zarumieniła.
— Proszę cię — milcz.
— Moja droga, on z taką jest czcią dla ciebie…
— I ja też jestem dla niego z największą wdzięcznością, ale ponieważ 
postanowiłam, jak wiecie, 
zostać starą panną, opiekun tak młody byłby mi niewygodny. Nie zechcecie 
przecież siostry 
narażać choćby na pozory.
— Cesiu, on się z tobą ożeni! — zawołał Julek — ja ręczę.
— Ale ja nie pójdą za niego — stanowczo przerwała siostra. — Rzecz jest 
skończona. Pakuj 
swój tłumok, myśl o tym, czego się będziesz uczył, a mnie zostaw samej sobie i 
opiece Bożej. 
Przypomnijcież sobie, że mając lat szesnaście, opuściłam ten dom, nieświadoma 
życia, sierota, nie 
znająca ludzi, z wolą tylko niezłomną pracowania dla was i dla siebie. Z tej 
próby — westchnęła — 
wyszłam, jeśli nie zwycięsko, to ręką obronną, spokojna w sumieniu, i mogłam 
jeszcze otworzyć 
wam drzwi do nauki i pracy, natchnąć was odwagą. Zostawcież mnie z ogródkiem, 
który będzie 
moim, przeze mnie stworzonym światem. Znajdziecie mnie tu tęsknie zawsze was 
wyglądającą. 
Wkładam tylko na Julka ten sam obowiązek, jaki spełnia już Henryk, obowiązek 
regularnej, 
szczerej spowiedzi przed siostrą.
Julek był w humorze żartobliwym.
— A gdybym ja, broń Boże, zakochał się? — spytał.
— Byłoby to w istocie nieszczęściem wielkim, bo oderwałoby cię od obowiązku 
zdobywania 
najprzód niepodległości; ale… sercu podobno rozkazywać nie można. Gdybyś się 
zakochał w 
ubogim, poczciwym, pracowitym dziewczęciu, które by… — Spojrzała mu w oczy. — 
Siostrze się 
przyznać i do tego potrzeba.
— Tymczasem — szepnął Julek — daję ci słowo, że zakocham się w nauce.
— Czymże chcesz zostać? Julek się zafrasował.
— Może to nie wypada dla Horyszki… Cecylia się roześmiała.
— Nie rozumiem — rzekła. — Wszak nawet szewcem mógłbyś zostać bez zakały dla 
imienia, 
byle nie partaczem.
— A! przepraszam — krzyknął Julek — w takim razie wolę być ogrodnikiem.
— Więc czymże?…
— Czym?… Gdybym słuchał skłonności, zostałbym artystą… Ale malarz czy rzeźbiarz, 
chodziłbym bez butów. Posłucham więc rozumu. Botanika mnie już trochę 
przygotowała — 
szepnął Julek — ot, zostałbym doktorem z ochotą.
Cesia klasnęła w ręce.
— Cudownie! tylko mocno, mocno uczonym i dobrym jak anioł! Czy może być co 
piękniejszego? Nie byłże i Chrystus lekarzem?
Cały dzień przepaplali tak i do wyjazdu nie przyszło. U stołu Henryk i Julek 
razem osnuli plan, 
aby jadąc wstąpić do Bobryniec do hrabiego i pożegnać go. Należało mu się to od 
nich za tyle 
przyjaźni dowodów. Cesia się nie sprzeciwiała.
— Dobrze — rzekła — a ja nawet daję wam poselstwo do niego.
Zdziwieni bracia spojrzeli na nią.
— Tak jest. Powiedzcie mu, że ja go uporczywie, koniecznie swatać będę z 
Ryngoldówną. 
Jadwisia jest dobra, miła… ich położenie w świecie równe… wiek stosowny… 
Ofiaruję się 
gorliwie, jak prawdziwa przyjaciółka, popierać jego sprawę, wyrozumieć rodziców, 
pannę 
przygotować, natchnąć ją dla niego szacunkiem i życzliwością… Możecie mu to ode 
mnie 
powiedzieć. Julek ją widział razy kilka, więc może jej oddać sprawiedliwość. 
Hrabiemu zacięży 
samotność, a nie życzyłabym mu pani Ratajewskiej, którą widziałam wprawdzie 
krótko, ale mi się 
mocno nie podobała. To żona dla pana Bolesława — dodała nieco złośliwie.
Chłopcy podjęli się poselstwa, choć Julek przysięgał się, że hrabiemu będzie ono 
przykrym, i 
jakoś posmutniał. Cesia mu się długo o tym nie dała rozszerzać.
— Jeszcze nie jesteś doktorem — zawołała wesoło. — Schowaj na później swoje rady.
Z tą przymuszoną nieco wesołością spędzili chwile ostatnie; ale w miarę jak się 
godzina 
rozstania zbliżała, smutnieli wszyscy. Julkowi się aż łzy kręciły w oczach. 
Cesia pożegnała ich 
uśmiechem, a gdy bryczka potoczyła się od ganku, gdy w tej pustce milczącej 
znalazła się tak 
osieroconą i samą, gdy gwar głosów braterskich uleciał… schyliła czoło na stół i 
chustka jej od łez 
była wilgotną.
VII
Prawie lat pięć upłynęło od opisanych wypadków i była znowu wiosna prześliczna, 
a drzewa 
pośpiesznie rozwijały się do życia nowego. Toż samo lazurowe niebo śmiało się, 
przeglądając zza 
białych chmurek, i ptastwo ciągnęło na stare gniazda i łożyska, na których je 
pokolenia całe 
poprzedziły… a z dala patrząc, nie znalazłby podróżny żadnej niemal zmiany w 
Zawiechowie.
Mury pałacu, przed kilku laty odświeżone, teraz już poszarzały, a za dworem 
widać było jakby 
młody las szkółek owocowych i drzewek i dachy cieplarni, i szeroką przestrzeń 
oknami pokrytą; 
przed nią uprawne zagony, jeszcze szare, gdzieniegdzie już w rząd wysadkami były 
poznaczone. 
Kręcili się tu chłopcy ogrodowi, nakrywając jedne, odsłaniając inne rośliny, i 
stary Praski, w 
aksamitnej czapeczce na głowie, chodził po tym swoim państwie, z pociechą 
spoglądając, jak 
posłusznie rosły jego ulubione wychowanki. Zakład zawiechowski doszedł już był i 
wcale 
poważnych rozmiarów, i znakomitej sławy w sąsiedztwie. Był on w stosunkach z 
innymi tego 
rodzaju większymi w Europie instytutami i zaopatrywał je w rośliny krajowe, 
które kultura 
umiejętna przekształciła do niepoznania ku ozdobie ogrodów.
Praski i panna Cecylia cieszyć się mogli dziełem swym, które zamiłowanie ogrodów, 
uprawę 
drzew owocowych, a nawet roślin pastewnych i nowych zbóż odmian, ułatwiało tej 
części kraju. 
Wszyscy też w końcu, co z przekąsem odzywali się o dziecinnej fantazji panny 
Cecylii, nauczyli 
się oceniać jej zasługę. Ogród nie przynosił może fantastycznych tych zysków, o 
których ludzie 
roili, z dala nań patrząc, lecz nie tylko utrzymywał siebie, dom, właścicielkę, 
ale starczył jeszcze na 
ulepszenia nowe, na pomoc Henrykowi i Julkowi i na stworzenie nieodbicie 
potrzebnego zapasu, 
na nieprzewidziane wydatki. Sam handel nasionami opłacał koszta wszelkie. Wiodło 
się co rok 
lepiej i raźniej.
Szkółki porosły, ogrody bujały — lecz kto by spojrzał na smutne oblicze tej, co 
to wszystko 
stworzyła, nie wyśledziłby na nim tego zadowolenia, jakie słusznie zaczerpnąć 
mogła z widoku 
swojego dzieła.
Lat pięć tego spokojnego, pracowitego życia nie zostawiły po sobie śladów na 
młodej i zawsze 
pięknej twarzy Cecylii. Oczy jej czarne błyszczały tym samym ogniem inteligencji 
i uczucia 
hamowanego; świeżość nie znikła z oblicza, które rumieniec oblewał lub bladość 
pokrywała za 
najmniejszym drgnieniem serca. W towarzystwie zieloności i kwiatów, królowa ich 
zdawała się 
wiekuistą młodość zapożyczać z ich blasków i woni; —ale tęsknica spokojna, jakby 
skazanego 
nieodwołalnie na śmierć powolną, obłokiem jakimś osłaniała tę uroczą postać. 
Ożywiała się 
chwilami, gdy nowe zjawisko jakieś, gość młody z dalekich światów, po raz 
pierwszy otworzył 
kielich na powitanie i nieznaną wonią napełnił powietrze; lecz wróciwszy do 
samotnego pokoju, 
gdy wszelka praca była skończoną, gdy trzeba było wytchnąć i spocząć, siadała 
jak posąg, 
zadumana i półmartwa.
Schwytawszy się na tej tęsknicy, co rychlej pory— wała książkę, szła do 
fortepianu, tworzyła 
sobie zajęcie, aby mechaniczna praca i potrzeba zwrócenia uwagi na jakiś 
przedmiot obojętny 
odciągnęła myśl od kontemplacji i bólów wewnętrznych.
Tych chwil atoli smutku mało kto kiedy był świadkiem; podpatrzyli je chyba 
domowi… obcy 
ledwie się ich mogli domyślać. Uwielbiano tę niezmordowaną wytrwałość pięknej,, 
młodej 
swobodnej kobiety, która, poślubiwszy się obowiązkom, spełniała je z tak 
bezprzykładną 
surowością dla samej siebie.
Prędzej czy później najzaciętsi nawet nieprzyjaciele zmuszeni są ocenić tę cnotę 
tak rzadką 
logiki życia, idącej wprost swą drogą do jasno pojętego celu. Wszyscy też dawni 
nieprzyjaciele 
rodziny i ci, co wyśmiewali pomysł biednej marzycielki, składali hołd jej 
rozumowi i 
charakterowi. Ten zarosły chwastami i zdziczały ogród, ta pustka nieużyteczna, w 
której żyć nie 
było z czego, stały się źródłem dochodów, dawały niezależność, a obiecywały w 
przyszłości 
więcej jeszcze. Zazdrościli jedni, dziwili się drudzy, na pociechę sobie mówili 
inni, że wszystko to 
Praski stworzył i utrzymywał — lecz, koniec końcem, biedni Horyszkowie nie 
potrzebowali 
nikogo. Julek kończył medycynę i już się nawet dał poznać jako bardzo zręczny 
operator, tak że 
mu na zajęciu i na świetnych nie zbywało widokach. Henryk miał miejsce 
zarządzającego w 
znacznych fabrykach, które mu już więcej przynosiło niż dobra wieś w okolicy 
Zawiechowa. Jeden 
i drugi nie tylko nie potrzebowali pomocy siostry, ale zmuszali ją, aby 
dozwalała ulubiony zakład 
swój powiększać ich kosztem i stawiać go na coraz wyższej stopie.
To polepszenie losu, chociaż je winni byli i własnej pracy, rozumieli dobrze, iż 
głównie 
zawdzięczali tej opiekunce, co się dla nich poświęciła, co z tą myślą rozpoczęła 
życie i całe je dla 
niej oddała w ofierze. Kilka razy na rok mieniali się bracia, odwiedzając 
Zawiechów lub 
przybywając razem to na imieniny, to na święta. Naówczas były to dni spowiedzi i 
wyznań 
wzajemnych, których siostra z zajęciem słuchała, rzucając czasem słówko, dające 
do myślenia, 
choć nie było rozkazem, choć zaledwie radą nazwać się mogło.
To, co dwór otaczało, więcej się zmieniło niż on sam i jego gosposia. Piotruska 
postarzała 
znacznie, mówiła ciągle prawie jedno i to samo, gderała zawsze na służące 
stereotypowym 
sposobem; ale głowa się jej trząść zaczęła i częściej niż dawniej napadała ją 
senność. Byle usiadła 
biedaczka, oczy się jej kleiły i ręce opadały. Tak często, siadłszy z koronką w 
ręku, drzemiąc i 
przerywając sobie sen kilką słowami modlitwy, przesiedziała północ i ani się 
wyspać, ani 
wymodlić nie mogła. Zajmowała zawsze na pozór toż samo w domu stanowisko, lecz 
ją wyręczano 
nieznacznie, bo podołać mu nie mogła, a wyrzec się go nie chciała. Oczy nie 
dopisywały, ruch 
więcej zbliżony był do przesuwania się niż do chodu; jadała mało, a przeżywiała 
się najczęściej 
samą kawą, której teraz oszczędzać nie potrzebowała. Dom był zaopatrzony obficie 
we wszystko; 
nawet pewna wytworność skromna już się w nim postrzegać dawała.
Zmienił się także ksiądz wikary Kulebiaka, jak to starym najczęściej się zdarza, 
wskutek 
jednego wypadku. Po nocy, śpiesząc do chorego, wywrócił się z wozem, nogę złamał, 
a zmuszony 
leżeć z nią długo, postradał siły, które już w jego wieku odzyskać było trudno. 
Chodzić musiał o 
kiju, ale przypadek ten wcale go nie odstręczył od równie gorliwego spełniania 
obowiązków. 
Usque ad finem* — powtarzał po cichu tym, którzy radzili mu więcej spoczynku.
Przychodził on często do ogrodu panny Cecylii, która kwiatów na ołtarze do 
kościoła obficie 
dostarczała, oglądał wszystko z zachwyceniem i nie mógł się potem nacieszyć tym 
błogosławieństwem Bożym, jakiego doznał Zawiechów. On i Piotruska, patrząc na to, 
do jednej 
zawsze myśli wracali: „żeby nasza starościna była tego dożyła!”
Gdy intrygi pana marszałka, wieściami uwłaczającymi sławie panny Cecylii, 
zaniepokoiły 
sąsiedztwo, a Ryngoldowie znacznie dla niej ostygli, po wyjeździe obu braci 
zamknęła się zupełnie 
w domu i oddała całkiem pielęgnowaniu swoich wychowańców. Zniknięcie Mazurowicza 
i jego 
żony, o którym różnie mówiono i wnioskowano, milczenie Sławczyńskiego, który ani 
źle, ani 
dobrze o Horyszkach nie mówił i wspomnień ich unikał — oddziałało też na 
usposobienie ogółu. 
Zaczęto z dala wpatrywać się ciekawie w to osobliwe gospodarstwo zawiechowskie, 
dziwić się 
mu, a sklepik z kwiatami i owocami, założony w miasteczku, ogromne miał 
powodzenie. 
Uprzedzenia znikały. Pełna powagi i spokoju postać panny Cecylii, która szła swą 
drogą, wcale 
zdając się na świat nie oglądać, najgorzej nawet usposobionym imponowała. Z 
nieprzyjaciół, 
usiłujących szkodzić, został jeden tylko pan marszałek. W miarę jak się 
polepszało Horyszkom, 
sprawa jego z nimi coraz dlań stawała się gorszą. Czuł to dobrze, lecz nie umiał 
radzić na to. Nie 
próbowano nawet zbliżać się do niego, czego on byłby może pragnął, lecz nie 
śmiał i nie miał ku 
temu sposobności. Rozpoczęte staranie o rękę pięknej pani Ratajewskiej dziwnie 
się jakoś 
rozchwiało, a raczej przeciągnęło niezrozumiale. Wdowa, dowiedziawszy się o 
nieszczególnym 
stanie interesów marszałka, zawahała się z oddaniem mu ręki; lecz że miała 
sprawę zawikłaną w 
Opiece, że pan Bolesław był jej potrzebnym, nadzwyczaj zręcznie nie dopuszczała 
go do 
oświadczenia się, aby nie być zmuszoną odmawiać stanowczo. Marszałek, którego 
czułe serce 
zawsze potrzebowało jakiegoś zajęcia, rzucał się potem w różne strony, nie mając 
do nikogo 
szczęścia, a ile razy dostał delikatną odprawę, powracał do pani Ratajewskiej. 
Tu zawsze 
przyjmowany był doskonale i bawiony; nadskakiwano mu, ale ostrożna pani układała 
się w ten 
sposób, aby gdy niebezpieczeństwo oświadczenia zagrażało, na pozór błahą i 
chwilową zwlec je 
przeszkodą. Kto inny byłby się może poznał na tym manewrze, który się często 
powtarzał i nie 
mógł być przypadkowym; lecz pan Bolesław pochlebiał sobie, że to były figle 
złośliwego losu, a 
nie filuternej pani.
Z dala dowiadywał się on rozmaitymi sposobami, o których wynalezienie łatwo mu 
było, jak i 
co się działo w Zawiechowie. Wypadek z Mazurowiczem, o którym potajemnie 
szeptano, bo stary 
Sławczyński sam się podobno przed jakimś przyjacielem, sub sigillo*, o tym 
wygadał przy 
kieliszku, przeraził marszałka i dał mu do myślenia. Łatwo było obrachować, że 
opinia zwróci się 
ku tej rodzinie, na której on chciał zemścić się potwarzą; zamilczał więc i 
oczekiwał. Dowiedział 
się potem o wyjeździe Juliana i Henryka, o powodzeniu ich obu, o zyskanej przez 
nich 
niezależności, o poszanowaniu, jakie wzbudzała powszechnie panna Cecylia. Sprawa 
jego się 
psuła. Temu, co rzucił jawnie w obieg przeciw nim, kłam zadawał każdy rok 
upływający. 
Wiedziano, że między Zawiechowem a hrabią nie było żadnych stosunków, że panny 
Cecylii 
podejrzywać nie było nawet można, tak starannie choćby cienia pozoru unikała. 
Marszałek cofnąć 
się nie mógł, zamilkł wszakże. Rad by był wyjść z tego fałszywego położenia, 
które teraz jemu 
najwięcej szkodziło, ale nie widział jakoś sposobu.
W czwartym już roku szukał pozoru, aby się znowu zbliżyć do Zawiechowa i 
przejednać z 
siostrzeńcami; lecz znaleźć go było trudno. Ile razy przyjeżdżali bracia, a 
rozmowy toczyły się o 
przeszłości, unikali wszyscy wspomnienia marszałka, jakby go na świecie nie było. 
Julian jednak 
miał wreszcie konieczną potrzebę udania się do kancelarii dla wyjęcia jakichś 
papierów i pojechał 
do miasteczka. Trybem zwyczajnym podał prośbę, o której dano wiedzieć panu 
Bolesławowi. 
Wiadomość ta mocno go poruszyła; rozkazał sekretarzowi, ażeby papiery gotowe 
oddał mu na 
ręce, a Julianowi oznajmił, iż go marszałek prosi do siebie.
Zdziwiło to Julka, który zrazu zawahał się, co ma począć, lecz po namyśle 
postanowił nie 
drażnić gorzej wuja i udał się do niego. Marszałek czekał nań w swoim gabinecie, 
a ujrzawszy 
wchodzącego z posępną i chłodną twarzą, nagle na szyję mu się rzucił, łkając i 
nie mogąc niby 
wyrzec słowa. Julek nie wiedział dobrze, jak to ma przyjąć. Z chustką na oczach 
marszałek padł na 
fotel, długo odegrywając niepohamowane wzruszenie. Ręce mu się trzęsły… głosu 
brakło… 
Wskazał Julkowi krzesło.
Gdy po długiej oczekiwania chwili mógł wreszcie przyjść do słowa, wyraził 
najprzód tę boleść, 
jakiej doświadczył, gdy okrutnie znieważony, posądzony, obrażony, zmuszonym był 
zerwać z 
rodziną, co serca jego ocenić nie umiała… Wszystko tłumaczyła ta jedna 
okoliczność, z którą 
marszałek taił się całe życie, iż podlega napadom lunatycznym. W takim stanie 
bezwiednym owej 
nocy pamiętnej pochwycił go Julek, czego o mało życiem nie przypłacił. 
Tłumaczenie to było 
jawnie naciągniętym, ale dowodziło, że marszałek chciał się uniewinnić i 
pojednać z rodziną.
Więcej to pono jemu niż jej było potrzebnym; Julek też, nie rozczulając się 
zbytecznie, przyjął, 
co mu dawano za dobre i… rodzaj zgody stanął znowu. Marszałek czulszym był niż 
kiedykolwiek; 
mówił, że chlubi się Horyszkami, uwielbiał energią, z jaką dźwignąć się umieli 
bez niczyjej 
pomocy, siłę ducha, z jaką walczyli itd., itd.
Julek musiał pozostać na obiedzie, a gdy wyściskany powrócił do Zawiechowa i 
zawiózł tam tę 
nieprawdopodobną wiadomość, Cecylia przyjęła ją pobladłszy i z twarzy jej 
wnosząc, raczej 
zafrasowana niż uradowana.
Pan Bolesław nic nie wspominał o dalszych stosunkach, nie mówił, czy będzie w 
Zawiechowie, 
ale to, prędzej lub później, wypadało samo z siebie. Zapraszał tylko obu braci i 
troskliwie 
dopytując się o ich losy, unosił się nad zdolnościami, jakich dali dowody.
Wobec osób, przed którymi wprzód tak jawnie oświadczał się przeciwko swym 
krewnym, rzecz 
została wcale innym sposobem usprawiedliwioną.
Gdy we dni kilka po przejednaniu się z Julkiem, który miał zawieźć do Zawiechowa 
gałązkę 
oliwną, spotkali się z podkomorzym Ryngoldem w miasteczku, stary nie mógł się 
wstrzymać, 
ażeby nie powinszował świętej zgody.
— Czcigodny panie podkomorzy — zawołał, wysłuchawszy go, marszałek i ręce 
załamując 
tragicznie. — Jakie to nieszczęście, gdy u nas człowieka nie rozumieją i słowo 
każde fałszywie 
tłumaczą! Utyskiwałem nad losem moich siostrzeńców — prawda, oponowałem — prawda, 
nie 
byłem rad — prawda. Lecz proszę wejść w pobudki moje. Co mnie do tego skłoniło? 
co?… to, co 
i dziś niezmiennie utrzymuję.
Podkomorzy słuchał z uwagą natężoną.
— Powiem otwarcie — ciągnął dalej marszałek. — Podkomorzy, mąż tak szanowany, 
patriarcha nasz drogi — tu go do piersi przycisnął — podkomorzy mnie zrozumiesz. 
O co szło? O 
co?… o to, że dla starożytnej szlachty, jak Horyszkowie, których dziadowie i 
pradziadowie na 
województwach i kasztelaniach siadywali, ten sposób ratowania się od upadku, 
jaki wynalazła 
panna Cecylia, uparcie go się trzymając, ja znajdowałem niestosownym. Noblesse 
oblige*… i tak 
lada czego chwycić się dla kawałka chleba — nie godziło się. Dlatego ja pannie 
Cecylii 
ofiarowałem dom swój, Julka chciałem prowadzić drogą służby urzędowej. Dlaczegóż 
nie? za lat 
kilkanaście byłby mógł zostać radcą stanu. Henrykowi dawałem dzierżawę, aby z 
niej wrócił do 
dziedzictwa. To były drogi szlacheckie, tradycyjne, według mnie jedynie godne 
nas… Wszystko 
to, co oni przedsięwzięli, dokonali, śliczne jest, ani słowa… ale to dla córki 
jakiegoś aptekarza, dla 
synów doktora, dla sierot po panu budowniczym et caetera byłoby właściwym, lecz 
dla 
Horyszków… przepraszam. Skłonił się i w piersi uderzył.
— Być może, wyznaję, że jestem trochę zacofany, nie na wysokości wieku; lecz 
tradycje nasze, 
panie podkomorzy!… W co się obróci szlachectwo, ta instytucja odwieczna i 
wiekuista, bez której 
każdy naród kuleje i…
Podkomorzy zażywał tabakę spokojnie.
— Ja bo także jestem szlachcic i stary — odezwał się zwolna — ja też, mości 
panie, nad tą 
kwestią myślałem i przemyśliwałem. Pamięć przodków jest dla mnie spuścizną 
świętą, chlubię się 
nimi… ale… distinguo*. Szlachcic musiał być rycerzem i gospodarzem w tych 
czasach, gdy się 
masy nie rozbudziły do życia i w wojnie a ekonomice potrzebowały prowodyrów. Nie 
szkodzi, gdy 
i dziś szablą a pługiem dalej sobie drogi wyrąbują i wyorują; ale mnie się widzi, 
że to szlachectwu 
nie uwłacza, gdy się i na innych gościńcach rej wiedzie. Główna rzecz, aby nie 
spać i starać się żyć, 
jeśli nie na przodzie, to przynajmniej nie na tyle. Kto mi mówi o szlachectwie, 
temu ja Anglią 
pokazuję… Tam tylko szlachectwo żyje, bo się nowymi przyrostami zwiększa, bo 
wciela i 
przyjmuje, a gdziekolwiek życie panuje, ruch i praca, tam być się stara, 
wyprzedzić się nie dając…
Marszałek począł od pocałowania podkomorzego, captando benevolentiam*.
— Czcigodny podkomorzy — zawołał — godzę się, uwielbiam; ale mi moich Horyszków 
było 
i jest żal na mechaników i doktorów, a takiej osoby, jak Cesia, na ogrodniczkę. 
Czegoś 
świetniejszego dla nich pragnąłem.
— A toż cię, marszałku, nie cieszy i nie wbija w dumę, że te biedne sieroty, nie 
potrzebując 
pomocy niczyjej, tak tryumfalnie wyszły z rozpaczliwego położenia? Przyznam ci 
się, że gdybym 
upadł na majątku — czego Boże uchowaj — a moja Jadwisia została sama i z gruzów 
umiała 
stworzyć sobie tak godnie egzystencją nową, dusza by moja z niebios ku niej 
zleciała.
Marszałek nie skąpił pochwał, lecz wpadł w szlacheckie wspomnienia stare, w 
reminiscencje 
tych błogich czasów, gdy w istocie nie było życia, tylko w jednej klasie narodu… 
rozczulił się, 
uniósł, wyegzaltował na zimno i podkomorzego pociągnął za sobą w poetyczne 
światy przeszłości, 
tak że obaj o rzeczywistości zapomnieli. Marszałkowi czasem nie zbywało na 
pewnym rodzaju 
zręczności w razach ostatecznych.
Pomimo zgody nie pojechał on do Zawiechowa. Wstrzymywał się z tym krokiem 
jeszcze, 
rachując na to, że przez braci powoli pannę Cecylią przygotuje. Posądzał ją 
zrazu mocno o 
skłonność dla hrabiego, a osiedlenie się jego przypisywał tylko chęci zbliżenia 
się do niej. 
Tymczasem przewidywania stosunków bliższych wcale się nie spełniły. Śledzono 
najpilniej, lecz 
nie odkryto nic nad to, że stary Praski bywał co niedziela w Bobryńcach. W 
istocie na tego 
dziwnego pośrednika zeszła miłość dyskretna hrabiego i nim się ograniczać 
musiała. Czy stary 
naturalista i filozof–samouk domyślał się, jaką grał rolę — odgadnąć trudno. 
Miał niby nadzór nad 
ogrodami.
Było to właściwością Praskiego, że mu nikt w świecie nie imponował, że nikogo 
bardzo nie 
potrzebując, nie lękał się też nikogo i każdemu czuł się równym. Biedny ogrodnik 
wśród 
najświetniejszego towarzystwa ani dowcipem, ani bogactwem, ani wymową, ani 
urzędem i 
znaczeniem nie dawał brać góry nad sobą.
Zupełnie tak samo się znajdował w gronie parobków ogrodniczych, jak książąt, 
jednym i 
drugim ostrą, ale przyzwoitą mówiąc prawdę.
Za dawnych czasów, gdy jeszcze był przy oranżeriach hrabiów N. N. w Królestwie, 
okazywano 
je ministrowi Lubeckiemu, przybyłemu z Warszawy, a pan Praski czynił honory. 
Gospodarstwu 
szło o to niezmiernie, aby go zjednać. Tymczasem minister, który wiele rzeczy 
umiał i znakomite 
miał wykształcenie, w botanice palnął okrutnego bąka. Praski podniósł poważnie 
wzrok, uchylił 
nieco czapeczki i rzekł dobitnie:
— Otóż to tak się dzieje, gdy kto, jak wasza ekscelencja, mówił o tym, czego nie 
rozumie.
I z zimną krwią, nie zmieszany, wytłumaczył, że tak nie było. Z wielką zawsze 
powagą 
poczciwy stary wszędzie w swych grubych butach i surducie z 1825 roku, z 
zawijanym, bufiastym 
kołnierzem czuł się zupełnie na swoim miejscu. Pałace, wspaniałości, przepychy 
nie dziwiły go ani 
przejmowały, ale nowa orchidea, ale roślina nieznana obudzała w nim entuzjazm i 
poszanowanie. 
Dziwny też stosunek zawiązał się pomiędzy nim a hrabią, który z nikim prawie nie 
żył.
Zwykle w niedzielę jechał Praski do Brobryniec i wprost się udawał do oranżerii 
i ogrodu.
Zawiadywał nimi nieuk, chłop prosty, który dawniej był parobkiem przy ogrodzie i 
nabrał 
praktyki, ale głowę miał otwartą i rad się uczył. Ten spełniał, co mu Praski 
radził i dysponował, a 
pokochał starego. Oprócz niego znajdował się prawie zawsze hrabia przy 
oględzinach i sam im 
towarzyszył. Ogród dawniej wcale go nie obchodził, lecz w tej samotności, przy 
braku zajęcia, 
zaczął go rozrywać. Razem z Praskim obchodzili wszystko najtroskliwiej. Tu 
szczególne 
poszanowanie miał stary ogrodnik dla pięknych i ogromnych drzew pomarańczowych, 
które w 
bardzo złym stanie razem z majątkiem zostały nabyte. Dzięki staraniom Praskiego 
rosły teraz 
pięknie i w lecie przyozdabiały wspaniale wnijście do pałacu.
Hrabia rozpytywał zwykle nie tylko o swój ogród, o który mu pono najmniej 
chodziło, ale o 
zakład panny Cecylii, a o tym Praski, jako o swym dziecięciu najmilszym, bardzo 
mówić lubił. 
Najczęściej trafiało się, że w tej poufnej rozmowie Praski się wynurzył z tym, 
co by mu jeszcze 
sprowadzić należało, a potem składało się tak, iż właśnie hrabia tegoż samego 
potrzebował, to 
samo sprowadzał i miał jako niewłaściwe sobie lub niemiłe za bezcen do zbycia. 
Ponieważ 
manewr podobny powtarzał się często, Praski, choć był monomanem i nie myślał, 
tylko o mamie 
naturze i jej pierworodnych dzieciątkach — nie mógł nareszcie nie dostrzec, iż 
to cóś zakrawało na 
zręcznie narzucane dobrodziejstwa. Wszakże, czy mu się to zdało niewinnym a 
przyjemnym, czy 
bardzo właściwym nawet, nie dał do zrozumienia, iż się na tym poznaje.
Raz tylko, gdy chodziło o znaczną partią gladiolusów, sprowadzonych od van 
Houtena i 
zupełnie niepotrzebnych hrabiemu — Praski się odezwał:
— A już nie wiem, czy pannie Cecylii mogę to proponować, bo… cóś się na ostatnie 
lilie owe 
rumieniła i rzucała… więc do czasu trzeba odłożyć, bo się pozna na sztuczkach.
Hrabia zamilkł, a stary nie wznawiał rozmowy. Zwykle rozpytywał gospodarz o 
zdrowie, o 
zajęcie, o to, co się w domu działo, czy były wiadomości od braci, co panna 
Cecylia robiła itp. 
Narzucał czasem kosztowne dzieła botaniczne Praskiemu do przejrzenia, z prośbą, 
żeby je udzielił 
swej pani i nie odbierał prędko, gdyż nie były mu potrzebne. Z ogrodu szli na 
śniadanie. Praski 
siadał z hrabią i gawędzono znowu. Stary powracał potem do ogrodu dla 
dopilnowania szczegółów 
i zjawiał się jeszcze na obiad. Najczęściej jadali go we dwóch, przy dobrym wina 
kieliszku. 
Ogrodnik chętnie opowiadał, zawsze bardzo serio, przygody swojego życia, wielce 
urozmaiconego, wykładał swoje dziwaczne teorie i dopiero wieczorem do domu 
powracał. 
Nazajutrz, choć nie pytany, niby tak z własnego natchnienia, milczącej pannie 
Cecylii opowiadał 
Praski, co wczoraj widział, robił, nawet o czym mówili, o co się posprzeczali, 
powtarzając słowa 
hrabiego. Nigdy mu nie , ale milczenie go nie zrażało, nałogowo odbywał to, jak 
pańszczyznę. Czy 
wiedział o tym, czy nie, że służył za węzeł łączący dwa serca, które biły dla 
siebie, dwie istoty 
rozdzielone wymaganiami świata… tego się domyśleć było trudno. W ogóle Praski 
wyglądał, jak 
gdyby o niczym nie wiedział, co się na świecie działo.
Wszystko to trwało lata całe, stawało się powoli nawyknieniem, koniecznością, 
potrzebą, i nic 
nie zwiastowało, ażeby się tu co zmienić mogło. Było to cóś doprawdy podobnego 
do życia 
Heloizy i Abelarda*, patrzących na siebie z daleka z dwóch klauzur* oczyma duszy 
i sercami… 
Hrabia nadto szanował Cecylią, ażeby się pokusił o zawiązanie bliższych, a 
zakazanych przez nią 
stosunków. Chciał okazać, że umie cierpieć, milczeć i być posłusznym.
Gdy Julek z Henrykiem, mając wyjeżdżać, otrzymali polecenie swatania hrabiego z 
panną 
Ryngoldówną, wywiązali się z tego dosyć zręcznie. Julek wziął to na siebie i pół 
żartem, pół serio 
tę myśl siostry i życzenie wypowiedział. Hrabia słuchał zdziwiony i trochę 
niecierpliwy, a w końcu 
jakby podrażniony:
— Kochany Julku — rzekł — proszę cię, wszak pewnie pisać będziesz wkrótce do 
siostry. 
Napiszże, jak mi dobrze życzysz, że w ogóle nie mam najmniejszej ochoty się 
żenić, że za ten 
projekt panny Cecylii, gdybym się na nią, którą czczę i wielbię, mógł pogniewać, 
doprawdy 
pogniewałbym się.
Julek co do słowa w liście do siostry to powtórzył.
Na tym się jednak nie skończyło. Gdy po pożarze w Zawiechowie znowu państwo 
Ryngoldowie 
zaczęli się zbliżać do Cecylii, a ona po wyjeździe braci i sama bywała częściej 
w Żytkowcach, i 
przyjmowała podkomorzynę z córką, które tu niekiedy po całych dniach 
przesiadywały — z innej 
strony poczęła Cesia te swaty. Odmalowała hrabiego jako człowieka charakteru 
szlachetnego, 
wytłumaczyła jego rozwód, wystawiła go z tak pięknej strony, iż i Jadwisia się 
nim trochę zajęła, i 
podkomorzyna wzdychała do tej myśli, aby go pociągnąć do córki. Nie śmiała długo 
o tym mówić 
mężowi, lecz na ostatek jej się to wymknęło mimowolnie i wyspowiadała się ze 
wszystkiego. Z 
podkomorzym było wszakże dosyć trudno: człowiek prosty i prawy, nie cierpiał 
rzeczy 
naciąganych i podrabianych.
— Wszystko to dobre, moja jejmość — rzekł — wierzę święcie temu, co mówicie; 
ale… cóż my 
na to możemy? Ciągnąć go do córki?… a niech mnie Bóg od tego strzeże i moję 
dobrodziejkę 
także! Pójdzie Jadwi— sia za mąż prędzej, później; zostawmy to Opatrzności, ale 
nie uprzedzajmy 
jej ludzkim rozumem… on w tych rzeczach często zawodzi.
Podkomorzyna w wielkim a wielkim sekrecie tyle tylko uczyniła, iż pana Heliodora 
wykomenderowała parę razy, aby hrabiego przywiózł. Hrabia przyjechał, a 
macierzyńska 
troskliwość przypadkowo jakoś tak to ułożyła, iż Jadwisia miała sposobność 
mówienia długo i bez 
przeszkody z hrabią. Lecz od pierwszego słowa zapytał ją o pannę Cecylią, mówił 
tylko o niej i 
panna Jadwiga posłużyła mu za mimowolnego pośrednika między Zawiechowem a jego 
sercem. 
Zacna panna podkomorzanka, która szczęściem nie miała najmniejszej ochoty 
odbierać komu 
hrabiego, choć się jej wydał bardzo miłym zresztą człowiekiem — zrozumiała 
dobrze, iż były tam 
serce jego i myśli… i cieszyła się, że potrafi może zbliżyć tych ludzi dwoje.
Ale gdy potem w Zawiechowie napomknęła o tym, Cesia się zarumieniła, uściskała 
ją i szepnęła 
na ucho:
— Bardzo szanuję twojego hrabiego, ale ty go sobie sama weź, to zrobisz 
najlepiej, a mnie nie 
mów o nim.
I palec położyła na ustach.
Gdy tedy, po latach pięciu ciężkiego nowicjatu, obaj wyzwoleni: Henryk, dyrektor 
fabryki, i 
Julek, doktór medycyny, przybyli do Zawiechowa, u nóg siostry złożyć swe 
patenta… zaprawdę 
radość była wielka. Cecylia zapłakała, ale ze szczęścia.
Nie mówimy już o łzach Piotrusi, która przyszła też, nieboraczka, ściskać i 
całować tych swoich 
wyniańczonych chłopaków, a mówić już nic więcej nie mogła, tylko to jedno ciągle:
— Czemu to moja święta dobrodziejka tego nie dożyła?
Julek, który już trochę dłużej siostry nie widział, bo mu klinika lat ostatnich 
i podróże do szpitali 
zagranicznych wiele czasu zajęły — gdy świece podano, przypatrzył się jej lepiej 
i odszedłszy z 
bratem na górę, rzekł mu:
— Z pewnego względu smutno to być lekarzem… dziś tego doświadczyłem. Nam biednym 
wprzód się objawia w ukochanych istotach to, co im zagrażać może. Mnie się cóś 
Cesi twarz i 
wzrok nie podobają… trochę nawet pokaszliwa. Jutro, nic nie mówiąc, lepiej to 
zbadam. Może mi 
się przywidziało, może to katar przemijający, ale zawsze…
Henryk się zląkł bardzo, lecz w jego oczach Cesia nie była wcale zmienioną, 
owszem, 
znajdował ją świeżą, oczy pełne blasku, rumieniec na twarzy, żywość wielką. Cały 
dzień następny 
spędzili sami ze sobą. Julek patrzył już tym okiem lekarza, co w każdym widzi 
pacjenta mimo 
woli, a dzień potwierdził tylko, czego wieczór kazał mu się domyślać. Życia, 
świeżości wiele było 
w Cesi, ale to wszystko miało cechę gorączkową trochę. Dawało się to przypisać 
chwilowemu 
podbudzeniu, radości nawet. Zresztą symptomata groźnymi nie były wcale, choć 
wymagały 
pewnych ostrożności.
Chłopcy obaj, jak studenci wypuszczeni na rekreacją, swobodni teraz, weseli, 
korzystali z chwil 
wypoczynku. Cesia pierwsza uznała za właściwe, ażeby się zaprezentowali 
marszałkowi.
Jakoż w kilka dni wybrali się na tę wycieczkę. Pan Bolesław znajdował się 
właśnie w jednym z 
tych paroksyzmów zwątpienia, gdy mu pani Ratajewska swą wieczną niedecyzją 
dokuczyła. 
Zjawienie się Henryka i Julka odnowiło stare wspomnienia. Przyjął ich z 
czułością niezmierną 
obiadem wykwintnym, szampanem, toastem wystylizowanym wspaniale — słowem, jak 
najserdeczniejszy opiekun i krewny. Wieczorem, rozważając cały przebieg swojej 
sprawy z panną 
Cecylią, wpadł na tę myśl, że zbyt był obcesowym, że nie umiał należycie się 
przypodobać, że 
Cecylia po upływie lat pięciu może by teraz skłonniejszą się okazała do 
przyjęcia jego ofiary i… 
postanowił próbować szczęścia raz jeszcze. Z panią Ratajewską nie było sposobu 
dojść do końca. 
Zalotna aż do ostatecznie dozwolonych granic, zdawała się mieć upodobanie w tym, 
by 
rozdrażniwszy rzucić na bezdroża. Pan Bolesław był znużony zalotami tymi bez 
celu i końca. 
Nazajutrz więc oświadczył braciom, iż przeprowadzi ich do Zawiechowa. Musieli za 
to być 
niezmiernie wdzięczni; Julek jednak, wiedząc, jak to Cecylią zmiesza i 
zakłopocze, niezupełnie 
rad był temu w duszy. Jechali razem z Henrykiem, a doktór ich wyprzedził, ażeby 
te odwiedziny 
nie spadły niespodzianie.
Nie mylił się w tym, iż uczynią na siostrze wrażenie dosyć nieprzyjemne. W 
pierwszej chwili 
pobladła, spuściła oczy, stanęła niema; lecz natychmiast z rezygnacją wzięła się 
do obowiązków 
gospodyni.
W parę godzin potem nadjechali spodziewani goście. Cecylia przyjęła marszałka 
jako wuja, z 
należytym uszanowaniem, a on się rozpłynął w uwielbieniach i czci dla 
najdroższej kuzynki.
Nawykłemu do wdzięków, nieco przejrzałych, pani Ratajewskiej, wydała mu się 
Cesia świeżą i 
młodziuchną, on jej mocno wyłysiałym i znacznie opasiejszym. Ma to do siebie 
życie na takim 
szlacheckim, gościnnym urzędzie, że głowę osłabia, że brzuch tuczy, że biedną 
ofiarę wycieńcza 
na duchu, a na ciele brzemieniem obarcza.
Pan Bolesław miał bardziej niż kiedy fizys marszałkowską. Znaczne zmiany 
wewnętrzne, 
zaszłe w Zawiechowie, które wiele wpłynęły i na jego upięknienie, bo panna 
Cecylia lubiła się 
artystycznym otaczać wdziękiem, obudziły w marszałku entuzjazm dla wytwornego 
smaku 
kuzynki.
Przy rozbieraniu starych owych murów, po kątach i komórkach, znalazła się 
niezliczona ilość 
gratów i sprzętów, skazanych na zniszczenie, które przy bliższym obejrzeniu 
okazały się 
ciekawymi zabytkami różnych epok. Pod umiejętnym kierunkiem poodnawiany ten 
sprzęt 
stanowił dziś ozdobę kilku pokojów, jakiej by szukać chyba potrzeba po składach 
antykwarzów w 
wielkich miastach. Podarte stare obrazy, zrestaurowane, jeśli nie były 
arcydziełami, zdobiły jednak 
bardzo mile ściany. Słowem, ubogi dom wyglądał teraz na zamożne gniazdo stare i 
mógł 
najwybredniejszy smak zaspokoić.
Cesia, wśród tego świata przez się stworzonego z gruzu i ruiny, w czarnej swej 
sukni, z włosami 
gładko przyczesanymi, zawsze młoda i uroczo piękna, a obudzająca jakieś uczucie 
poszanowania, 
zachwyciła marszałka tak, iż po wieczerzy odjechał do Szmula, u którego stał, 
przejęty cały i 
zaprzysięgając sobie, iż pocznie na nowo konkury, bodaj od samego początku, a 
prowadzić je 
będzie, stopniując i ze wszelkimi odcieniami, jakich godną była osoba, tak 
wyraziste nosząca na 
sobie piętno wielkiego rodu.
W domu Szmula — zapomnieliśmy o tym uwiadomić — starego już od dwóch lat brakło; 
poszedł połączyć się z ojcami i spocząć po długim żywocie pracowitym… Miejsce 
jego 
zastępował teraz najstarszy syn, tak zupełnie do ojca niepodobny, jak gdyby 
prawem życia było, by 
się pokoleń charaktery i obyczaje mieniały. Stary należał do izraelitów dawnej 
szkoły, był 
religijny, surowy w zachowywaniu obyczajów i tradycji. Syn nie nosił już ani 
sukni, ani 
zewnętrznych oznak, które by go odróżniały od ludzi klas innych. Rzuciwszy wiarę 
swoję, uwolnił 
się też od wszelkiej innej i widocznie wzdychał do zostania jednym z tych 
obywateli świata, 
których zadaniem jest zrobić jak najwięcej pieniędzy i użyć ich za wszystkich 
przodków, którzy 
pościli i sknerzyli. Nikt go też nie widział z przybywających gości, bo się 
domem wcale nie 
zajmował i większymi spekulacjami był zaprzątnięty. Na dole gospoda zostawała w 
ręku obcego 
człowieka, a restauracja dobijała się sławy zakładu gastronomicznego nowymi 
meblami, bilardem, 
zwierciadłami, niepospolitą, słowem, elegancją. Moryca zastępowało dwóch 
kelnerów w czarnych 
frakach, choć jeden z nich miał buty bez podeszew, a za biurem wystrojona panna, 
otoczona 
szklanymi słojami i butelkami, z olbrzymią grzywą, doskonale odegrywała rolę 
osoby wcale nie 
stworzonej do tak pośledniego stanowiska.
Pupart zaprzestał tu chodzić, gdyż cena partii bilardowej została podniesioną, 
co według niego 
było nadużyciem. Machczeńko, przeciwnie, pozostał wiernym instytutowi i spędzał 
tu dosyć 
przyjemne godziny, sparty na biurze obok panny z wielką grzywą, która od 
niechcenia jakim 
słówkiem go czasem raczyła. Niekiedy przynosił jej nawet bukieciki ze sklepiku 
panny Cecylii, 
który tuż obok domu Szmula, w osobnym oszklonym budyneczku się znajdował. 
Sprzedawano w 
nim wieńce, bukiety, wazony, owoce najprzedziwniejsze, nowalie, i budka, z 
której się zrazu 
wyśmiewano, opłacała się sowicie, a kobieta, wyuczona do sprzedaży, miała przy 
tym dobry 
chleba kawałek. Praski zwierzchni nadzór nad nią sprawował.
VIII
Odwiedziny marszałka ciążyły wszystkim; lecz im zimniejsi byli dla niego, tym on 
grzeczniejszym się stawał, czulszym i bardziej nadskakującym. Niepodobna było 
nie domyśleć się 
celu, chociaż pokrewieństwo i przybycie braci dostatecznie na pozór tłumaczyły 
te odwiedziny.
Tym razem pan Bolesław, usiłując zastosować się do smaku osób otaczających, 
zajmował się 
nawet książkami, kwiatami i mówił z obu braćmi o przedmiotach naukowych, co mu 
się dosyć 
wiodło niefortunnie. Nudził się, czerpiąc tylko trochę życia w pięknych czarnych 
oczach 
uwielbianej kuzynki; ale ta je odwracała, jak mogła najprędzej, ażeby pożaru nie 
wzniecać w zbyt 
zapalnym sercu wyłysiałego wdowca.
Drugiego dnia marszałek stał się sentymentalnym i rozpowiadał o swych 
nieszczęśliwych 
losach i zawodach, w czym wielką miał wprawę. Słuchano go z przyzwoitą atencją, 
lecz wrażenie 
było małe. Słowem, postępu nie uczynił prawie żadnego.
Trzeciego dnia, gdy już i materii do rozmowy, i zmiany możliwych tonów 
przebierać się 
zaczynało, całe towarzystwo umyśliło jechać do Żytkowiec. Trochę złośliwa może 
panna Cecylia 
dla zachęcenia kuzyna przypomniała mu pannę Jadwigę na wydaniu, uroczą i miłą. 
Marszałek 
westchnął tylko. Sam on już pojmował, że trudno mu było sięgać tam oczyma i 
nadziejami. 
Wszyscy zaraz z południa wyruszyli na tę, wycieczkę.
Państwo Ryngoldowie wyjeżdżali z domu rzadko, można ich więc było zastać na 
pewno. 
Jeszcze przed dworem spotkali podkomorzego z kijem sękatym, w kapocie szarej i 
butach 
kozłowych do kolan, powracającego z pola. Wysiedli więc wszyscy i towarzyszyli 
mu pieszo. Był 
w bardzo dobrym humorze, a szczególniej łaskaw na pannę Cecylią i jej braci, do 
których zwracał 
się ciągle, rozpytywał, badał i widocznie rad im był bardzo. Znać też pochwalał 
i to, że marszałek 
do rodziny znów się zbliżył, bo i jego, nad swój obyczaj, czule i serdecznie 
przyjmował. W 
obszernym ganku od ogrodu zastali podkomorzynę z pończochą nad gazetą, a pannę 
Jadwigę z 
jakąś robótką w ręku. Podkomorzy z daleka wołał:
— Jejmość! prowadzę asińdźce miłych gości!
Panna Jadwiga spojrzała pierwsza. Jakoś się jej Julian na oczy nawinął. 
Zarumieniła się mocno, 
prędko złożyła robotę, machinalnie przygładziła włosy i wyszła na powitanie, z 
twarzą wesołą i 
ożywioną. Cecylia, której baczności nic nie uszło, spojrzała na nią i na brata, 
który się także mocno 
zarumienił, i troską twarz się jej oblokła.
Wszyscy zresztą byli weseli, a podkomorzyna obu braci Cecylii, którą kochała 
bardzo, witała 
powinszowaniami… Marszałek jeden wśród tego gronka czuł się jakoś obcym. 
Honorowano go za 
to i dawano mu pierwsze miejsce, jako widomej głowie powiatu, i rozmowa wszczęła 
się o 
troskach urzędowych, o guberni, powiecie itp.
Tymczasem Henryś i Julek rozmawiali z panią i panną. Julek dosyć dawno nie 
widział 
podkomorzanki, siostra bowiem jakoś zręcznie zapobiegała stosunkom z Żytkowcami, 
gdy do niej 
przyjeżdżał, obawiając się, aby piękna i miła Jadwiga nie podobała się zanadto 
Julkowi, na którym 
zdawała się czynić pewne wrażenie, i — co dziwniej — Julek też miał u niej łaski 
szczególne. 
Wypytywała o niego często siostrę, która zwykle zagadywała czym innym. Sama myśl 
jakiegoś 
stosunku serdecznego przerażała ją, upokarzała, napełniała trwogą… Duma jej 
oburzała się na to, 
by ich nie posądzano o polowanie na ogromny posag jedynaczki.
Dotąd udawało się Cecylii wybornie tych dwoje młodych rozdzielać: zdawało się 
jej nawet, że 
potrafiła ich zupełnie zobojętnić — gdy te dwa rumieńce, pochwycone przypadkiem, 
na nowo 
rozbudziły w niej dawną trwogę.
Pod smutnym wrażeniem tym siedziała dosyć milcząca. Henryk przysiadł się do 
podkomorzego, Cecylią pochwyciła sama pani i stało się wypadkiem, że Julek 
musiał bawić pannę 
Jadwigę. Zbliżyli się widocznie z uczuciem, które Cesia wyczytała z ich twarzy.
— Spodziewam się — rzekła Jadwiga, spoglądając nań bardzo śmiało — że tym razem 
pan 
Julian z nami pozostaje… Wszak wszystkie egzamina, patenta, eksperymenta 
dopełnione i masz 
pan już tytuł doktora, a zatem prawo życia i śmierci nad nami.
— Tak, pani. Idzie teraz o to, aby prawa te zużytkować i przywilej wprowadzić w 
życie.
— No, ale w okolicy, nieprawdaż? Winieneś pan, jako tutejszy, pierwszy owoc swej 
nauki 
nam… wszak tak?
— Tymczasem Hordziszewski starczy.
— Tak, doskonały doktór, ale człowiek niemiły a ostry.
Wśród tej rozmowy wejrzenia mieniały się jak błyskawice. Ile razy Cesia 
spojrzała na nich, 
widziała albo ją z wlepionymi oczyma w niego, albo jego zapatrzonego w Jadwisię. 
A panna 
Jadwiga miała obyczaj tego domu; nie była kunsztowną istotą, ale szczerością 
samą, posuwając 
niekiedy wyraz uczuć swych aż do dziecinnej prawie otwartości słowa i obejścia.
— Zostaniesz pan z nami! — dodała — będziemy tak pięknie prosili, że się dasz 
skłonić do 
tego. Przynajmniej wtedy człowiek będzie mógł już śmiało zachorować, gdy zechce.
Julek się rozśmiał.
— Jeśli Hordziszewski odstraszał chorobę, to doprawdy nie godzi się miejsca jego 
zabierać.
— No, ale naprawdę — odezwała się podkomorzanka — jako dobrej, szczerej 
przyjaciółce jego 
siostry, powiedzże mi pan, co zamyślasz?
— Szukać sobie gdzieś miejsca takiego, abym nikomu nie zawadzał, a sam mógł się 
jeszcze 
uczyć wiele. W wielkich miastach.
— Ale fe! fe! nie marz pan o tym — rozśmiała się i razem namarszczyła Jadwisia. 
— Jakże 
znowu siostrę tak samę zostawiać.
— Cesia tak doskonale daje rady sobie i drugim, że opieki nie potrzebuje.
Rozmowa, rozkołysana powoli, bujając w różne strony, szła bardzo żywo, lecz 
słowa nie 
stanowiły najważniejszej jej osnowy: oczami także mówiono wiele, aż Julek w 
końcu, 
dostrzegłszy, że go siostra niespokojnie śledzi, zmieszał się i umilkł. Panna 
Jadwiga musiała także 
pochwycić jej wejrzenie, bo uśmiechnęła się i wstała szybko, aby kazać 
podwieczorek 
przygotować. Ponieważ właśnie w tej chwili podkomorzyna o cóś Julka zagadnęła, 
pobiegła do 
salonu z przyjaciółką. Gdy się tu znalazły same, Cecylia za obie ręce chwyciła 
Jadwisię. Były z 
sobą teraz jak siostry.
— Jadziu, niegodziwa, niewdzięczna! czy się to godzi? — zawołała Cesia. — 
Bałamucisz mi 
brata! zawracasz mu głowę! Na co ci się to zdało?
Jadzia zapłoniła się, ale wnet odzyskała przytomność.
— A to dobre! — zawołała — to mi już na Juliana spojrzeć nie wolno, dlatego że 
jest twoim 
bratem?
— Ale skądże ci się po raz pierwszy w życiu wzięła ta zalotność, której na 
biednym moim Julku 
chcesz próbować?
— O! o! — rozśmiała się Jadwiga — przywiduje ci się. Ciebie kocham jak siostrę, 
cóż 
dziwnego, że i on miły mi jest jak brat?
— Niech ci Bóg płaci, Jadziu — przerwała, całując ją, Cesia — ale biedakowi może 
się głowa 
zawrócić. Moja droga! po cóż? na co?
Biegły tak, rozmawiając, w głąb domu. Jadwiga się nagle zatrzymała.
— Cóż to? czy ja już kochania nie jestem warta?
— Jadziu! — rzucając się jej na szyję, poczęła Cesia — dosyć tego żartu! Myśmy 
biedni ludzie, 
a tak jak grandy hiszpańskie dumą naszą się obwijamy. Pamiętaj, myśmy biedni 
ludzie… nam 
kochać nie wolno, tylko tych, co z nami stoją na równi.
— Dziecko jesteś, choć starsza ode mnie — poczęła Jadwiga, coraz poważniejąc. — 
Tych 
maksym nie chcę słuchać. Gdyby… mi się Julian podobał, na złość tobie zawrócę mu 
głowę — no 
i będzie musiał ożenić się ze mną.
Ostatnie słowa rzuciła jej w ucho i uciekła.
Cecylia stała jak przybita, blada i naprawdę zaniepokojona. Zrobiło się jej 
przykro. Chciała 
doczekać się w tym samym miejscu Jadzi, aby się z nią rozmówić: ale po kilku 
minutach dostrzegła 
ją już przez ogród zapewne wbiegającą na ganek i sadowiącą się śmiało koło 
Juliana, z którym 
zaczęła rozmowę. Cesia pociągnęła też ku gankowi. Oczy się ich spotkały, a 
Jadzia, szydersko 
spojrzawszy i nieco wyzywająco, cała potem zwróciła się do doktora.
Było to tak dalece uderzającym, że i marszałek dostrzegł, a może i rodzice. Lecz 
oni oboje 
patrzyli na to jakoś obojętnie. Julian też, choć go oczy siostry nieustannie 
przestrzegały, ożywił się, 
stał swobodnym i zdawał na następstwa wcale nie zważać.
Stary podkomorzy z marszałkiem rozprawiali tymczasem o sąsiedztwie.
— Bardzo zacny to człowiek, ten hrabia Sulejowski — mówił Ryngold — człek 
poważny, na 
którego charakter rachować można. Wszyscy go szacujemy wielce. Pięć lat oto 
mieszka w okolicy, 
a na złośliwych ludziach i językach u nas, jak wszędzie, nie zbywa. Paplano i na 
niego dziwolągi 
różne w początku, ale dziś nie ma człowieka, co by mu sprawiedliwości nie 
oddawał. Skromny, 
zacny, pracowity… dobroczynny…
Marszałek, któremu te pochwały, nie wiadomo dlaczego, w smak nie szły, głową 
wprawdzie 
kiwał, lecz żywym ich nie potwierdzał głosem. Podkomorzy po chwilce mówił dalej:
— Tym też więcej się cieszymy, my, co mu choć z dala szczerymi przyjaciółmi 
jesteśmy, że 
nareszcie zdaje się… no, nie wiem, ale są jakieś podobieństwa, że dobierze sobie 
towarzyszkę 
życia.
Słysząc to, Cesia zbladła mimowolnie i cóś bardzo żywo przemówiła do 
podkomorzyny. 
Marszałek tymczasem zapytał:
— Skądże te domysły?
— Istotnie, nic innego jak domysły — ciągnął zwolna podkomorzy. — Jakiś ruch 
niezwyczajny 
objawia się podobno we dworze. Sam hrabia jest ożywienszy niż zwykle: wysyła 
posłańców, 
jeździ na pocztę, zdaje się oczekiwać czy wiadomości jakiejś, czy przybycia 
czyjegoś. A już też 
czas, żeby z wdowiego tego stanu wyszedł — szkoda człowieka!
— Ale o kimże przecie mówią? jakie są domysły? — spytał marszałek.
— Nic nie wiem — odparł Ryngold — ani podobna odgadnąć, co to znaczy. Może to 
pani 
Ratajewska skomponowała.
Marszałek miał nieco urazy do wdowy.
— A! pani Ratajewska! — zawołał.
Tylko co zaczął wymawiać te słowa, gdy wilk, o którym była mowa, ukazał się w 
salonie. 
Zamilkł przestraszony. Piękna Łucja szła, śmiejąc się, ku gankowi i zawczasu 
przypatrując się 
towarzystwu, rada, że tyle tu osób zastała. Wchodząc usłyszała w ustach 
marszałka nazwisko 
swoje, a słuch miała doskonały, i witając się wesoło, a mierząc oczyma śmiałymi 
młodzież, którą 
odgadła, nim ją jej zaprezentowano — zawołała:
— Kończ, panie marszałku; weszłam na to, gdyś był en train* mnie obgadywać.
Strzelisty wzrok przebódł na wylot nieszczęśliwego.
— Tak — zawołał — mogę dokończyć i wszyscy mi poświadczą, że nie kłamię. Mowa 
była o 
tym, iż pani hrabiego posądzasz o jakieś matrymonialne zamiary. Ja właśnie 
miałem powiedzieć, iż 
bystre oko pani w sądzie o ludziach nigdy się nie myli.
Ratajewska dziewiczym dygiem podziękowała. Siadła potem, wachlując się, gdyż 
piękna tusza 
nie dozwalała jej bez znużenia odbyć kilkudziesięciu nawet kroków.
— Prawda? ciekawi jesteście państwo wszyscy, skąd ja to mam, czy to nie 
przywidzenie? Ale ja 
mieszkam o miedzę i chcąc nie chcąc, wiem, co się u hrabiego dzieje… Siedział 
pięć lat w tej 
swojej norze, prawię się nie ruszając, zrezygnowany, cichy, nudny i znudzony, 
słowem, 
politowania godzien. Nagle, parę tygodni temu, cóś go napadło… począł listy 
pisać, niecierpliwić 
się odpowiedziami, słać telegramy, jeździć do miasteczka, a w domu… gdzie 
wszystko sobie stało, 
jak było… porządkować, odświeżać, przyozdabiać… Mnóstwo też jakichś pudełek 
przyszło z 
poczty, i to jakby ze strojami… Powiedzcież państwo, gdy wdowcowi cóś podobnego 
się trafi, nie 
mamyż wtedy prawa domyślać się, że go cóś w serce ukłuło?
— Tak, ale czy koniecznie matrymonialna mucha — odparł podkomorzy — to nie 
dowiedzione.
Panna Cecylia odezwała się półgłosem do podkomorzyny, tak że to jednak wszyscy 
posłyszeli:
— Najpewniej spodziewa się odwiedzin swych dzieci, których dawno nie widział.
Ratajewska odwróciła się ku niej.
— Ale dla dziewczątek się takich przygotowań nie czyni.
Panna Cecylia dodała po cichu:
— Zresztą, nie wiem.
— Być też może, że ja z wielkiego pragnienia, by mieć sąsiadkę, dopuszczam się 
paradoksu — 
poprawiła się pani Ratajewska.
Nie wiadomo w jakim celu piękna wdowa w tej chwili oczy zwróciła na marszałka i 
poczęła go 
nimi magnetyzować. Nie było to łatwym w obecności panny Cecylii, a jednakże 
działało. Pan 
Bolesław poprawił włosy, których nie miał, i stał się wesołym a rozmownym.
Cała ta wyprawa do Żytkowiec dla Cesi była dosyć nieprzyjemną z wielu względów, 
najbardziej zaś z powodu Juliana, którego wejrzenia Jadwisi wyemancypowały w 
taki sposób, iż 
go, nie powstrzymać nie mogło. Prawie ciągle byli ze sobą.
Gdy po herbacie zabrano się do wyjazdu, Cecylia Julkowi siąść kazała przy sobie 
do powozu. 
Nie byli jeszcze w końcu dziedzińca, gdy już poczęła kazanie.
— Julku mój, co ci się stało? Patrzyłam na ciebie j nie poznawałam cię. Prawda, 
że ten trzpiot 
Jadwisia, umyślnie, na złość mnie i na żart, bo mi to powiedziała, starała się 
ciebie bałamucić — 
ale ty gotóweś wziąć to na serio.
Julek w rękę ją pocałował.
— O! najtroskliwsza z opiekunek — zawołał — nie lękajże się o mnie! Jestem 
doktorem 
medycyny: wiem, co się w sercu ludzkim dzieje, swojego pilnuję i — wierz mi, nie 
stracę ani serca, 
ani głowy.
Cesia odetchnęła.
— Nabawiliście mnie oboje okrutnego strachu — rzekła. — Proszęż cię, po 
awanturze 
Henryka, która dotąd jeszcze cięży na nas, owa jakaś miłość niedorzeczna, i 
znowu tam, gdzie 
posag taki wielki… Kochaj się, żeń, ani słowa nie powiem, owszem, sprawię ci 
wesele; ale się 
kochaj tam, gdzie nie ma ani dóbr, ani pieniędzy, ani wszystkiego tego, na czym 
nam zbywa.
— Powiedzże mi, Cesiu — co to szkodzi trochę się tak zapuścić w marzenia i 
przypuszczenia?… A gdyby też panna Jadwiga popełniła tę niedorzeczność i raczyła 
mnie sobie 
podobać, a ja gdybym takim był zbrodniarzem, żebym się w niej zakochał… więc cóż?
— Jadwidze rodzice by za ciebie iść nie pozwolili, a ja bym u nóg twoich leżała, 
błagając, żebyś 
się z nią nie ożenił.
— Cóż masz przeciw niej?
— Ale to anioł dobroci! — przerwała Cesia.
— A ja niewart jestem anioła — co? — zawołał Julek.
— Ty wart jesteś… jeśli chcesz… archanielicy, drogi Julku, ale bez złotych 
skrzydeł.
— Dobrze — ciągnął dalej niezmożony brat — więc my oboje, dla ocalenia mojej 
dumy i 
miłości własnej, skazani byśmy byli na męczarnię?… Cesiu!
Cecylia uderzyła go po ręku.
— Milczże, proszę cię, ty nieznośny sofisto. Mnie to przeraża, że mówisz o tym 
tak, jak gdybyś 
się już kochał, a ja na samę tę myśl truchleję.
Julek zamilkł — i po długim milczeniu rzekł:
— Bądź spokojna!
Czy tym słowem jednak potrafił rzeczywiście ją uspokoić, trudno było osądzić. 
Milczała i 
wzdychała całą drogę.
Nazajutrz marszałek wybierał się powoli, gdy około południa powóz zaszedł przed 
dwór 
zawiechowski. Wysiedli z niego podkomorzy i Jadwisia. Cecylia, która wyszła na 
ich spotkanie, 
sądząc, że znajdzie podkomorzynę, zdziwiła się nieco.
— Moja panno Cecylio — rzekł stary, w rękę ją całując — ja mam interes w 
miasteczku do 
wieczora, a oto Jadzia mi się wprosiła, żeby ten dzień z wami przepędzić. 
Zostawiam ją na opiece 
pani i zdaję władzę moję na nią.
Jadwiga była wesołą niezmiernie; figlarnie świeciły jej oczy. Rzuciła się w 
objęcia przyjaciółki. 
Tuż obok stali marszałek i bracia. Podała rękę najprzód Julkowi, który zbladł, 
poczerwieniał, 
zmieszał się, a z nim i Cecylia. Jadzia szepnęła jej na ucho:
— Na złość tobie!
Nie było sposobu… Pora obiadowa nadchodziła; Julek musiał asystować marszałkowi, 
ani go 
więc odprawić, ani przeszkodzić zbliżeniu się nie mogła siostra.
Ponieważ pan Bolesław, korzystając z ostatnich godzin, nie opuszczał Cecylii na 
chwilę, a 
Henryk zdawał się być w spisku z bratem i zatopił się w jakichś książkach, 
Jadwiga 
przywłaszczyła sobie Julka.
— Dostałem wczoraj burę — odezwał się doktór — za to, żem się nie umiał znaleźć 
w 
Żytkowcach.
— Cóżeś pan popełnił? — spytała.
— Zdaje mi się, iż siostra moja wyczytała zbyt gorące uwielbienie dla pani w 
mych oczach i 
skarciła mnie okrutnie. Dziś… jestem na pokucie.
— Pokutujmy razem — odparła podkomorzanka. — Siadaj pan tu przy mnie, a jeśli 
masz 
psalmy gdzie pod ręką, to będziemy je odmawiali, żeby się nie trzpiotać.
A tymczasem się trzpiotali.
— Wiesz pan co? — szepnęła po chwili — że ja ją chcę oduczyć posądzania i zbytku 
rygorów. 
Pójdźmy razem oglądać przed obiadem oranżerie. Doprawdy, przecie w tym nic złego 
nie ma.
Spojrzała mu w oczy.
— Nie kuś mnie, pani — rzekł Julek. — Cesi by było bardzo przykro, a ja, choć 
doktór 
medycyny i głowę mam pokrytą biretem, który ma bronić i ostudzać, zaczynam się 
lękać, aby mi 
się nie zawróciła.
— A gdyby się zawróciła? — mówiła nielitościwa Jadzia. — Wyobraź pan sobie… ja 
nigdy 
jeszcze nie widziałam, jak się mężczyznom głowy zawracają… musi to być rzecz 
ciekawa
— Najgorsze to, że trudno je odwrócić potem i…
— I co?
— I… jest to bardzo przykra kefalalgia*.
— Nie rozumiem wyrazu, ale jakiś straszny…
Cesia, widząc ich tak siedzących razem, bladła. Poprosiła Julka, aby poszedł cóś 
zadysponować. Doktór musiał być posłusznym, a Henryk stanął na jego miejscu, 
zabawiać piękną 
pannę, która z kolei jemu kazała siąść przy sobie i już bardzo serio rozpytywała 
go o nauki, o 
projekta, o to, co na przyszłość sobie snuli. Henryk powtórzył jej, że on już 
miał miejsce dyrektora 
przy znacznej fabryce, a Julian szukał w większym mieście jakiegoś zajęcia, 
bodajby połączonego 
z profesurą.
— A więc to serio? — zapytała Jadzia — i znowu obaj panowie opuszczacie siostrę 
tak 
nielitościwie? Mnie się zdaje, że jeden z panów powinien by się dla Cesi 
poświęcić. Nie pan — to 
niepodobna — ale pan Julian. Choć ona pracuje i dość jej czas leci prędko, ale 
ta samotność.
Henryk zmilczał.
— Nie wiem, czyby się Cesia na to zgodziła — rzekł po chwili — a my jej słuchamy 
nie jak 
siostry, ale jak matki.
— A ona, prawdziwie po macierzyńsku, gotowa poświęcać się zawsze dla wszystkich 
— 
dokończyła Jadzia.
Dano do stołu i całe towarzystwo przeszło do urządzonej nowo salki jadalnej. 
Marszałek 
prowadził Cecylią, Henryk Jadwigę, a Julek szedł sam za nimi; ale za to, 
staraniem brata, miejsce 
mu się dostało przy podkomorzance, która ciągle była w wybornym humorze i mówiła 
wyłącznie 
prawie z sąsiadem.
Wyjazd marszałka po obiedzie nie dał gospodyni zbliżyć się do przyjaciółki; 
dopiero po nim 
chwyciła ją pod rękę i odprowadziła do swojego pokoju. Co tam ze sobą długo i 
żywo mówiły, nie 
słyszał nikt; wyszły jednak po pół godziny w dobrej zgodzie, serdecznej jak 
zawsze, Cesia trochę 
smutniejsza, Jadzia spoważniała. Na podkomorzego czekano z herbatą, ale się 
przypóźnił, tak że 
dopiero po księżycu odjechali do domu.
Julek spodziewał się nowej bury, lecz ta go ominęła.
— Już dziś nie mam siły gderać na ciebie — szepnęła mu przy wieczornym 
pożegnaniu. — 
Jadzia, ten nieznośny trzpiot, wszystkiemu winna. Dałam jej naukę, że nigdy nie 
trzeba z ogniem 
żartować. Gdybyś memu sercu nie był tak potrzebny, jako przezorna siostra 
odprawiłabym cię 
stąd. Jadzia dziecko, fantastyczka, a rodzice tej jedynaczce pozwalają, co się 
jej zamarzy.
Pod naciskiem różnych myśli panna Cecylia była w tych dniach smutną jakoś i 
zamyśloną. W 
niedzielę, wedle zwyczaju, Praski pojechał na cały dzień do hrabiego. Nazajutrz 
rano, gdy się w 
ogrodzie z nim spotkała Cesia, nie mogła się powstrzymać od zapytania:
— Powiedzie mi, panie Praski, cóż to tam się przygotowuje u hrabiego? Ludzie nie 
wiedzieć co 
prawią.
— A cóż prawią ludzie? — zapytał stary ogrodnik.
— Ja tam dobrze nie wiem — śpiesznie schylając się do kwiatków, dokończyła 
gospodyni — 
ale jakiś ma być niezwyczajny ruch we dworze… przygotowania…
— A — w istocie — odparł Praski — w istocie.
— Spodziewają się kogoś? Może dzieci? — zapytała Cesia.
— Wątpię — bo gdyby dzieci się spodziewał, nie miałby przyczyny z tym się 
ukrywać. Cóś 
innego być musi.
— Jakież przygotowania?
— Hm! — mówił stary powoli — ja nie wiem, czy to można przygotowaniem nazwać, bo 
to 
tam tak dalece nie ma nic wielkiego; ale w hrabi samym — którego ja, mogę się 
pochwalić, dosyć 
dobrze znam, bom go przez te lata spenetrował — w hrabi widzę największe 
przygotowanie. 
Dawnom go nie widział tak poruszonym, niespokojnym, jak teraz. On jest ze mną 
dosyć otwarty, 
bo to dobry, popularny, serdeczny człowiek — dodał Praski. — Otóż przeszłej 
niedzieli i tej oto 
wyrywały mu się słowa…
Cecylia słuchała z wielką, uwagą, otrzepując róże i egzaminując pączki, czy się 
tam jakie 
szkodniki nie wkradły.
— Na przykład? — rzuciła z cicha.
— Na przykład takie, proszę pani — mówił Praski. — Mój drogi panie Marianie (on 
mnie tak 
nazywa), już mi to życie takie samotne obrzydło… dalej wytrwać trudno. Niech się 
zmieni czy na 
gorsze, czy na lepsze, bo tak… człowiek usycha.
— Powinieneś był mu powiedzieć, czemu się nie żeni.
— Ja mu to sto razy, nie raz powiadałem — kończył ogrodnik — ale na to zawsze ta 
sama 
odpowiedź: Jedna w świecie jest, z którą bym poszedł do ołtarza… a ta jedna 
niedostępna dla mnie.
Praski, mówiąc to, odchrząknął mocno, kładąc akcent i dając do zrozumienia, że 
on tę jednę zna 
dobrze.
Wtem panna Cecylia znalazła na liściu gąsienicę i wtrąciła cóś zaraz o tym 
nieprzyjacielu.
— Już to rady na to nie ma… i gąsienice muszą żyć — odparł Praski. — Ja to tępię 
nielitościwie; ale człowiek ma czasem wątpliwość względem tego żyjątka. Musi ono 
przecie na cóś 
być potrzebne.
— Ptaszkom na pożywienie wedle naszego prawa ogólnego ofiary — odezwała się z 
przymuszonym uśmiechem Cesia. — Ale powiedz, na co my komu potrzebni?
— My? hm — odparł Praski — ja to także przemyślałem nad tym. Panu Bogu tośmy się 
tam na 
niewiele przydali; ale myśmy podobno sobie sami celem. Musiemy sami się zjadać, 
służąc sobie 
wzajem za niesmaczną strawę… I zjadamy się też — mruknął stary — tępimy się jak 
gąsienice, 
wykurzamy, łowimy, bijemy, trujemy… Ha, co robić?
Gdy Praski raz wpadł na podobne filozoficzno–przyrodnicze spostrzeżenia, 
niełatwo go było 
powstrzymać i panna Cecylia musiała wysłuchać całej rozprawy, w której więcej 
było epizodów 
niż rzeczy głównej, a zakończenie niejasne.
Pobyt braci przedłużał się coraz. Było im tu dobrze, choć obu praca wołała. 
Wreszcie Henryk, 
który miał ostateczny termin wyznaczony, zapowiedział dzień wyjazdu swojego. 
Julian oznajmił, 
że jeszcze zostanie. Miał czas bliżej się przypatrzyć zdrowiu siostry, które w 
pierwszych chwilach 
zdawało mu się jakąś chorobę zwiastować. Nie mówił o tym ani z nią, ani z bratem, 
aż do tego 
wieczora.
— Ja zostaję na dni kilka — rzekł — ze śmiałym bardzo postanowieniem, które 
powziąłem i od 
którego nie chciałbym odstąpić. Henryk, póki tu jest, przyjdzie mi w pomoc.
Cesia spojrzała trochę przestraszona. Julek się smutnie tylko uśmiechnął.
— Nie lękaj się — mówił dalej. — Ot, przybywszy tu świeżo po studiach, starałem 
się, co było 
moim obowiązkiem, badać twoje zdrowie. Cesiu moja, jesteś — dzięki Bogu, zdrowa, 
ale mam o 
ciebie obawy; a jednak chciałbym dla zupełnej pewności, ażebyś jakiś czas 
używała kuracji 
klimatycznej. Ja i tak muszę podróż odbyć, będę ci więc towarzyszył. Potrzeba ci 
kilka miesięcy 
przebyć w południowej Francji lub Włoszech. Orzeźwisz się, sił nabierzesz. 
Zamęczyłaś się pracą, 
troską o nas. Teraz my cię obaj prosimy, dla nas to uczyń: odetchnij i wypocznij. 
Poczciwy Praski 
poprowadzi gospodarstwo przez ten czas, a ja, jako doktór nadworny, będę ci 
dawał rady. Jechać 
trzeba, jechać musisz.
Łzy się zakręciły w oczach Cecylii; milczała długo.
— Dziękuję wam serdecznie — rzekła — za tę troskliwość, ale to rzecz zbyteczna. 
Mojego 
życia cel osiągnięty, a ja, powiem wam szczerze, jestem nim zmęczona bardzo. 
Jeżeli, jak się 
domyślam, mój kaszelek zwiastuje ci piersiową chorobę… przypuśćmy suchoty… to 
powoli, bez 
wielkich cierpień, zasnąć wycieńczonej cóż to złego?
Henryk się porwał.
— Byłoby to samobójstwem — zawołał. — O tym ani się myśleć, ani mówić godzi. 
Julek ci 
powiedział, żeś powinna jechać, a ja cię na kolanach będę prosił: musisz to dla 
nas uczynić!
— Widzisz, Cesiu — dodał Julian pół smutnie, pól serio — spełnisz przez to razem 
dwa święte 
obowiązki… ratując siebie i… mnie.
Cecylia spojrzała na niego.
— Tak — dodał Julian — sama wiesz, jakie mi tu grozi niebezpieczeństwo od 
pięknych oczów 
panny Jadwigi. Dobrowolnie wyrwać się stąd kto wie, czybym potrafił, ale dla 
ciebie jadę choćby 
jutro. Tymczasem nie może być, ażeby przez kilka tych miesięcy nie trafił się 
któś tej dobrej, miłej 
podkomorzance, jaki poczciwy i godny jej ręki człowiek.
Julek westchnął… Cesia się zadumała.
— Spełnię waszę wolę — rzekła na koniec. — Pojadę, szczerze powiedziawszy, 
więcej dla 
Julka niż dla siebie. Kocham Jadwigę jak siostrę, ale Horyszkowie nie posagami, 
lecz pracą 
dźwigać się powinni… Szło mi zawsze i idzie o to.
Zaczęto mówić o podróży, która była postanowioną. Julek chciał ją mieć długą, a 
urządzano się 
tak, aby podwójnie z niej, i dla zdrowia, i dla nauki, korzystać.
Henryk, mając wyjeżdżać, zapragnął pożegnać hrabiego; wybrali się więc z Julkiem. 
Gdy 
wyszedł do nich, nawykli widywać go tak zawsze dziwnie jednym, iż się ani na 
humorze, ani w 
obejściu nie różnił w ciągu lat kilku — obaj bracia spostrzegli w nim łatwo 
jakąś zmianę, do której 
w części już pogłoskami byli przygotowani.
Hrabia był w istocie podrażniony, rozgorączkowany, niespokojny, a choć jak 
zwykle uprzejmy, 
zdawał się roztargnionym. Henryk, pragnąc go rozerwać, opowiedział, jakich się o 
nim nasłuchali 
wieści i że go wszyscy żenią. Opisał mu, jak się z tą plotką spotkali w 
Żytkowcach, będąc tam z 
siostrą.
— Jak to! — i… głośno tam o tym mówiono? — z oburzeniem zawołał hrabia.
Potwierdzono mu to, lecz nie zaprotestował, nie zaprzeczył, tylko się zżymał i 
gniewał, że się 
nim tak zajmowano. Rozmowa zwróciła się potem na inne przedmioty i Julek 
oznajmił, że pojedzie 
z siostrą do Włoch.
Sulejowski wstrząsł się cały.
— Jedziecie do Włoch? Cóż to? dlaczego?
Wytłumaczył mu doktór, że zdrowie siostry wymagało tego, że choć choroba 
piersiowa nie była 
rozwiniętą, mogło być usposobienie do niej, które kuracją klimatyczną znieść 
należało.
Zasępił się hrabia.
— I chcielibyście jechać prędko? — zapytał.
— Ja bym życzył jak najrychlej.
Wiadomość ta zdawała się mocno niepokoić Sulejowskiego. Zamyślony, przeszedł się 
kilka 
razy po salonie. Zaczął potem wypytywać starannie o wybór do podróży, o cel jej, 
o plan i 
poddawać rozmaite ulepszenia. Na samym wsiadaniu wymógł wreszcie słowo od Julka, 
że go 
koniecznie przed wyjazdem odwiedzi. Zażądał nawet, trzymając go za rękę, słowa 
honoru.
— Nie chcę, żebyś mi uciekł, doktorze — odezwał się natarczywie. — Nie jest to 
fantazja: 
potrzebuję cię widzieć.
Drugiego dnia nie było już Henryka, lecz pożegnanie z nim połączyło się z 
obietnicą spotkania, 
gdy w wielką podróż się wybiorą.
O tej podróży codziennie teraz mówiono. Cesia obiecywała sobie obrócić ją też na 
korzyść 
swojego zakładu. W niedzielę zwykle, tak samo jak Praski jeździł do hrabiego, 
tak podkomorstwo, 
będąc na mszy w parafialnym kościele, na obiad i resztę dnia przybywali do dworu.
I tej niedzieli, choć deszcz ulewny padał od rana, wielki kocz podkomorstwa 
zatoczył się przed 
ganek. Sama pani i Jadwisia z niego wysiadły, z panną tylko służącą, którą 
Piotrusia zwykle 
przyjmowała. Nie wiadomo jakim sposobem panie już o podróży miały wieść i 
przybywały się 
dowiedzieć, skąd ten projekt powstał tak nagle. W myśli podkomorzanki zrodziło 
się nawet 
podejrzenie, iż Cecylia umyślnie brata chciała stąd odciągnąć. Nie strwożyło jej 
to bynajmniej: 
miała wytrwałość Litwinki. Wesoło się przywitały.
— Cesiu moja — odezwała się zaraz na wstępie podkomorzyna — czy to prawda? cóż 
to, 
opuszczasz nas?
— Ale nie. Pan doktór nadworny każe mi zmienić powietrze, jestem mu więc 
posłuszną, no, i 
jedziemy oboje.
— Jaka to szkoda — wtrąciła Jadwiga — że ten doktór się w to wmieszał! Gdyby nie 
on, ja, co 
wzdycham do tego, ażeby widzieć Włochy, byłabym ci się narzuciła na towarzyszkę, 
ale z 
doktorem… póki nie osiwieje, nie wypada.
Spojrzała na Julka, a matka z uśmiechem przebąknęła:
— Ach ty trzpiocie!
Cesia zmieszała się mocno, Julek zaczerwienił. Jadwiga się do niego zbliżyła.
— Nie mógłbyś też pan posiwieć tak naprędce? — zapytała.
Julek się uśmiechnął smutnie.
— Na rozkaz pani gotówem, ale czy to co pomoże?
— Prawda!… Cesia…
I nie dokończyła.
Ten dzień był dla gospodyni rzeczywiście ciężkim do przebycia; musiała bawić 
podkomorzynę 
nieodstępnie, a Jadzia wyprowadzała brata do drugiego pokoju, aby z nim zupełnie 
swobodną moc 
prowadzić rozmowę. Poczciwa za to podkomorzyna wcale się nimi nie zajmowała; to 
towarzystwo 
Julka nie zdawało się jej niepokoić bynajmniej.
Któż zdoła spisać rozmowę dwojga młodych ludzi, którzy tyle mają sobie do 
powiedzenia, a 
tego, co najwięcej leży na sercu, wypowiedzieć nie mogą?… Migotały słowa jak 
błyskawice, 
każde z nich co innego mówiło, co innego mówić chciało… a rozumiano się jednak 
doskonale.
Julek był wstrzemięźliwszy niż kiedykolwiek, panna Jadwiga nadzwyczaj szczerą i 
wesoło, 
żartobliwie otwartą. Przyszło do tego, iż doktór, mówiąc o podróży długiej, 
wspomniał, że 
powróciwszy z niej, zastaną pewnie pannę Jadwigę… panią.
— Bardzo wątpię — odpowiedziała. — Jestem dosyś trudną i wymagającą. Popsuli mię 
najlepszy ojciec i kochana matka. Zostawili mi ten wybór najzupełniej do mej 
woli; tatko nawet 
dodał, że gdybym się w poczciwym kominiarzu zakochała, to mi za niego wyjść 
pozwoli.
Spojrzała wyraziście na Julka, który mimo stopnia doktora upiekł okropnego raka, 
ale nic nie 
odpowiedział. Pod wieczór znowu z tej wesołości wielkiej panna Jadwiga przeszła 
w smutek. Byli 
na progu drugiego pokoju.
— Panie Julianie — rzekła — i panu nic a nic żal nie będzie Zawiechowa, Piotrusi, 
Praskiego, 
nas i… mnie?
— Panno Jadwigo — podchwycił Julek, który przez cały dzień walczył ze sobą — 
miej pani 
litość nade mną! Czyż pani nie czytasz z moich oczów tych uczuć, których usta 
wypowiedzieć nie 
mogą?
— Dlaczego? — spytała cicho.
— Słyszałaś to pani pewnie od Cesi.
— Ale chcę od pana posłyszeć.
— Dlatego, że im mi pani więcej żal będzie, tym mniej do tego przyznać się mogę… 
bo doktór 
medycyny, ubogi i nieznany, nie śmiałby…
Jadwisia spojrzała nań ruszając ramionami.
— Jak pan mnie i siebie męczysz nieznośnie! Cesia panu wszczepiła jakieś 
niedorzeczne idee…
Podała mu rękę, nic nie mówiąc; Julek ją gorącymi okrył pocałunkami.
— Przyjedź pan, nic nie mówiąc, jutro do Żytkowiec i pomów z ojcem otwarcie. 
Będzie on 
przygotowany… Potem dopiero Cesi to oznajmimy i pojedziemy razem do Włoch 
wszyscy.
To rzekłszy, wybiegła do pierwszego pokoju, wołając:
— Mamo, deszcz ustaje… późno będzie do domu, a droga niedobra i mama się boi 
wywrotu. 
Choć nam tu bardzo przyjemnie, ale jechać trzeba.
Wstała podkomorzyna z kanapy i zaczęto się żegnać. Jadzia śpieszyła 
nadzwyczajnie. Uściskała 
Cesię serdecznie.
— Moja droga — rzekła na wyjezdnym — zapomniałam ci powiedzieć, że tatko prosił 
bardzo, 
aby jutro doktór do nas przyjechał i zobaczył starego Ambrożego, który leży, a 
Hordziszewski mu 
nie pomaga. Ojciec go tak lubi!
Podkomorzyna wcale temu nie zaprzeczyła. Gdy z Julkiem do pokoju wrócili, Cesia 
nie śmiała 
mu już czynić wymówek, odezwała się tylko:
— Gdybym Jadzi tak jak siebie samej nie znała, musiałabym nie wiedzieć co o niej 
pomyśleć, 
tak czasem wydaje się płochą. Coście wy mnie przez ten dzień namęczyli tymi 
ciągłymi szeptami i 
chodzeniem po kątach, jak gdybyście nie wiem co sobie do powiedzenia mieli.
Julek się zmieszał.
— Proszęż cię — rzekł — nie mogłem przecie dziczyć się i uciekać.
— Ja też do ciebie nie mam żalu, ale do niej. To takie dobre a urokliwe 
stworzenie, iż 
niepodobna się do niej nie przywiązać… ale cóż potem?
Julek zmilczał. Bolało go to, że nie mógł wypowiedzieć prawdy, lecz musiał 
słuchać Jadwigi. 
Cesia zdawała się go badać oczyma, coś przeczuwać, czegoś się lękać.
— Rada bym już doprawdy wyjechać! — westchnęła — Jadzia to czyni na przekór mnie, 
z tą 
swą dziecinną nieopatrznością, a to męczy i niepokoi.
— Ty bo sobie roisz zawsze troski — rzekł Julek. — Idź spocząć… jesteś zmęczona.
— A jutro jedziesz znowu na pastwę tej nieznośnej Jadzi, do Żytkowic.
— Odmówić nie mogę.
— Ale wracajże prędko, proszę cię!
Nazajutrz Julek wyjechał rano. Jakby już oczekiwał na niego, podkomorzy stał w 
ganku i 
witając go, do piersi przycisnął, a Julian, jak zwykle, w ramię go pocałował.
— Żeby ci oszczędzić kłopotu — odezwał się — powiem ci na wstępie, że już o 
wszystkim 
wiem. I uścisnął go powtórnie. — Niech was Pan Bóg błogosławi!
Julek mu się rzucił do nóg… Tak, prawie nie mówiąc nic, poszli do podkomorzyny.
— Przyprowadzam jejmości zięcia — zawołał podkomorzy wesoło — i proszę dla niego 
o 
błogosławieństwo.
Siedząca w krześle matka obie ręce podniosła… nie mogła mówić… Julek znowu do 
nóg jej 
upadł i na łzy się zebrało. Dopiero weszła Jadwiga, ale nie wczorajszy już 
trzpiot wesoły, lecz 
poważna, przejęta, szczęśliwa. Rękę podała narzeczonemu i jeszcze z nim razem 
padli do nóg 
rodzicom.
Julkowi słów na podziękowanie brakło; ukląkł przed Jadwigą.
— Pragnę tylko jednej rzeczy w tej chwili — zawołał — ażebym zasłużył na to 
szczęście, które 
na mnie z niebios spadło.
— A ja asindziejowi powiem, dlaczego ono na was spadło: oto, żeście pracowali 
poczciwie i nie 
sięgali ani myślą, ani sercem nawet po szczęście kosztem osobistej godności. Bóg 
dobrym 
pobłogosławił.
— Idzie teraz o to — dodała podkomorzyna — co tu z tą upartą Cesią zrobić, bo 
jeszcze gotowa 
dziwaczyć.
Najmniejsza jednak była to już troska. Jadwisia znany bardzo Cesi pierścionek, 
który zawsze 
nosiła na palcu, bo to była po babce spuścizna, oddała w zamian za bardzo prostą 
rodziców Julka 
obrączkę.
— Przyjedziesz z nią do Zawiechowa, Cesia spostrzeże, domyśli się i… rzecz 
skończona.
Cały ten dzień spłynął w najsłodszym zachwycie spodziewanym szczęściem. Julka to 
ojciec, to 
matka wyrywali sobie, ciągle cóś mu mając do powiedzenia, do zapytania, a choć 
obiecał siostrze 
przybyć wcześnie, zwlokło się do wieczora. W ganku jeszcze pożegnała go Jadzia.
— Przyjedź jutro — rzekła — i przywieź Cesię koniecznie!
Dobrze już było ciemno, gdy Julek wyskoczył z bryczki przede dworem. Cesia 
czekała na niego 
niespokojna w ganku i wprowadziła go do pokoju, w którym stół nakryty był do 
wieczerzy.
— Widzisz, jakeś się zabawił! — zawołała z wymówką.
Usiedli do stołu; Julek rękę wyciągnął, oczy siostry padły na nią i porwała ją, 
nie wierząc temu, 
co spostrzegła.
— To pierścionek Jadzi! — zawołała i zdziwionymi oczyma zmierzyła brata.
— Tak — rzekł Julian — wczoraj słowo, a dziś zamieniliśmy pierścionki. Ja ją 
kochałem od 
pierwszego wejrzenia, gdyś mi zabraniała patrzyć na nią, i ona mnie kochała. Dla 
dumy nie 
mogłem szczęścia naszego poświęcić. Przebacz, Cesiu, przebacz! Jam nie winien, 
jam się tak 
bronił temu błogosławieństwu, jakby ono było groźbą… Stało się — daruj!
Milczenie siostry trwało chwilę, zwróciła się potem ku niemu z uściskiem.
— Stało się! — powtórzyła. — Przyznaję się, że nie chciałam tego, ale wyście 
chcieli i 
przemogli… zwyciężyła Jadzia. Błogosławieństwo siostry może dla was być 
obojętne… Ja jednak 
stawiam warunek: kochany Julek nie wyrzecze się swojego powołania, nie pójdzie 
na koszt teścia i 
żony… będzie pracował. Jadzia, jeśli cię kocha, musi za karę być panią doktorową 
i 
Ryngoldowską mitrę na bok razem z pychą odłożyć. Życie na wsi, takie, jakie 
widziemy tu dokoła, 
może być bardzo przyjemnym, ale się zmieniły stosunki i ono przestało być trudem, 
posłannictwem, a stało się uregulowanym próżnowaniem i czczą rozrywką. Ludzie w 
nim 
oduczają się myśleć, stają się machiną do zabijania czasu, a mój Julek czymś 
więcej być powinien.
— Dobrze, Cesiu. Jutro jedziemy z tobą do Żytkowiec i ty, jako nasza dobra 
opiekunka, a 
odważna niewiasta, wypowiesz to Ryngoldom. Zgoda!
Podali sobie ręce. Cesia zamyśliła się.
— Doprawdy są fatalizmy na świecie i przeznaczenia. Na pierwszy widok Jadzi 
miałam 
przeczucie i obawę. Wyprawiłam cię na długo, myślałam, że się to zerwie; ale nic 
nie pomogło: 
Jadzia postawiła na swoim.
— Pozwólże mi być szczęśliwym trochę! — szepnął Julek pieszczotliwie. — Henryk 
już nigdy 
nim nie będzie, a ty…
— Ja jestem zupełnie szczęśliwa — surowo przerwała Cecylia. — Pomóż mi zapisywać 
nasiona.
I zwróciła natychmiast rozmowę.
IX
Wiosna po długich oczekiwaniach jednego ciepłego wieczoru przypłynęła na 
skrzydłach 
deszczyku, który ziemię odwilżył; słońce przygrzało nazajutrz i drzemiące pączki 
tak nagle 
rozwijać się zaczęły w oczach, jakby im śpieszno było nagrodzić czas stracony… Z 
ziemi, wczoraj 
czarnej i zaspanej, dobywały się czerwone i zielone kiełki i zaledwie przebiły 
skorupkę, co je 
osłaniała, strzelały ku górze, rozkładały się rozkosznie, bujały… Krokusy, jak 
pasy sadzone 
drogim kamieniem, kwitły całymi szeregi; krzewy okrywały się liśćmi; zeschłe na 
pozór gałęzie 
nabrzmiewały w pączki i nabierały życia.
Stary Praski chodził i cieszył się, jakby po raz pierwszy to cudo odrodzenia 
oglądał. Zima 
pozabijała niektórych ulubieńców, inni wyszli z niej zdrowo i silnie. Potrzeba 
było zajrzeć do 
każdego kątka.
Cecylia też, nim się wybierać zaczęła za granicę, pracowała po całych dniach w 
ogrodzie. 
Uśmiechała się jej ta podróż do kraju, co nie zna zimy i zawsze chodzi w zieleni; 
ale tak jej żal 
teraz było tego spokojnego kątka… tych swoich dzieci, które jej nigdy smutku i 
zawodu nie 
przyczyniły! Co chwila powoływała Praskiego, polecając mu jakąś grzędę, a stary, 
który komu 
innemu nie bardzo sobie co mówić dawał, od ulubionej pani przyjmował w milczeniu 
polecenia, 
wcale nie obrażając się nimi.
— Niech panienka będzie spokojna… Proszę się na mnie spuścić — mówił z flegmą. — 
Już ja 
tu niczemu zmarnieć nie dam i zaręczam, że się nie zapomnę z miłości dla 
kaktusów, bo ja i proste 
ziele kocham… Wszystko to naród Boży, a kto w nim piękności nie widzi, oczów 
chyba nie ma. Ja 
się, owszem, obawiam — dodał — aby pani nie zapomniała tam, zachwycając się 
naturą, że po 
ogrodach botanicznych dużo można rzeczy dostać. Gdyby państwo przejeżdżali przez 
Francją, to 
jużci ogrodu w Montpellier minąć się nie godzi. Jest tam co widzieć. Ja notatki 
wygotuję.
Właśnie w popołudniowej godzinie toczyła się podobna rozmowa z panem Praskim, a 
Julek był 
w Żytkowcach przy Jadzi, bo tam się nie żartem śpieszono z weselem, aby móc 
towarzyszyć w 
podróży Cesi — gdy chodząc między starymi drzewy, ujrzała gosposia cóś w ulicy 
ku 
Zawiechowu tak niezwyczajnego, iż w pierwszej chwili wydało jej się to 
złudzeniem oczów. Mało 
tu kto bywał oprócz znajomych niewielu, których na palcu zliczyć mogła panna 
Cecylia i poznać z 
dala.
Tym razem osóbki ukazujące się w ulicy zupełnie zdały się jej obce. Były to dwie 
prawie w 
rówieśnym wieku dziewczynki, ładniuchne jak dwa różane pączki, ubrane jednakowo, 
trzymające 
się za ręce i powoli z podziwieniem, jakby z obawą, posuwające się ulicą w głąb 
ogrodu. Ciekawie 
zaglądały na prawo, na lewo, jak gdyby kogóś czy czegóś czekały. Szły zwolna, a 
po drodze to się 
schylały do kwiatków, to stawały nad nimi zdziwione. Jedna drugą potem odciągała.
Panna Cecylia patrzyła, nie mogąc tych gości zrozumieć — gdy spostrzegła w dali 
kobietę 
młodą jeszcze, skromnie, ale wykwintnie zarazem ubraną, która dawała się 
dzieciom wyprzedzić i 
szła zamyślona za nimi.
Dziewczęta, długo tak wałęsając się w prawo i lewo, nagle zobaczyły pannę 
Cecylią.
Okrzyk wydobył się z ich ust i puściły się ku niej, wyprzedzając prawie razem; 
potem padły na 
nią, obejmując ją rękami i wołając uradowane i zdyszane:
— Panna Cesia! — panna Cesia!
Na ten odgłos i kobieta idąca powoli przyśpieszyła nagle kroku i otwarła ręce. 
Zbliżyły się ku 
sobie i uścisnęły serdecznie.
— Widzisz, aż tu cię znalazłam, aż tu dogoniłam, tak mi za tobą nieznośnie 
tęskno było, mnie i 
twoim wychowankom, które, jak widzisz, podrosły, ale swojej drogiej nie 
zapomniały 
nauczycielki.
Cecylia była przejęta i wzruszona. Dziewczęta ciągle ją rwały za suknię i ręce.
— Mój Boże — zawołała — czym się ja was kiedy mogła tu w tym moim zapadłym kącie 
świata spodziewać? — Powiedz, pani droga, jakim sposobem…
— Najprostszym w świecie… pocztą, umyślnie do Zawiechowa — odparła przybyła pani.
Spojrzawszy na nią, nie można się było dziwić, że postanowiwszy to raz, dość 
długą i ciężką 
podróż odbyła dla widzenia przyjaciółki, tyle energii prawie męskiej było w tej 
twarzy już nie 
pierwszej młodości, jeszcze pięknej, ale obleczonej jakimś smutkiem.
Była to pierwsza żona hrabiego Sulejowskiego, którą jak wiemy, wydano za niego z 
musu, która 
miłości dla innego pozbyć się i złamać jej w sobie nie mogła… aż nareszcie 
rozwód wywołała 
sama, aby zaślubić ukochanego.
W czasie pobytu Cecylii w tym domu hrabia Sulejowski, odpychany przez żonę, 
obojętny dla 
niej, po— wziął przywiązanie ku pannie Cecylii, która ani go widzieć, zrozumieć, 
ani słuchać o 
nim nie chciała. Byłaby nawet, zaledwie dostrzegłszy pierwociny rodzącego się 
uczucia, 
natychmiast dom ten opuściła, gdyby jej przyjaźń dla pani Krystyny nie trzymała 
i przywiązanie do 
dzieci.
Położenie było trudne i fałszywe. Pani Sulejowska nie domyślała się wcale uczuć 
męża ani ich 
niebezpieczeństwa dla Cesi. Ona jej była potrzebną dla serca, dla wylania się, 
dla porady.
Panna Cecylia wszelkimi możliwymi sposoby usiłowała małżeństwo zbliżyć do siebie 
i 
przejednać; lecz im gorliwiej pracowała nad tym, tym przeciwniejszy otrzymywała 
skutek. Co 
miało koić — drażniło, co miało zbliżyć — oddalało. Hrabia wprawdzie nie śmiałby 
być 
natarczywym, a nawet długo nie wydał się ze swą miłością dla panny Cecylii, lecz 
dla niej była ona 
aż nadto widoczną.
Gdy nareszcie oboje państwo Sulejowscy umówili się rozstać, czego sama pani 
żądała 
koniecznie, hrabia, widząc się prawie wolnym, począł być coraz czulszym dla Cesi, 
a ta została 
zmuszoną uciekać z domu ich, aby nie być posądzoną o intrygę, której myśl ją 
przerażała.
Po pierwszych przywitaniach, w których słów było niewiele i dzieci tylko 
szczebiotały, 
gospodyni poprowadziła gości swych do pałacu, przejęta tą niespodzianą radością, 
jaką jej 
sprawili. Dziewczątka, którym pozwolono zostać w ogrodzie, nie chciały ani na 
krok odstąpić swej 
dobrej Cesi. Miały może przeczucie wstrętu, jaki w Praskim budziło każde 
niedorosłe a 
roztrzepane stworzenie, bo zwykł był mawiać:
— Dzieci nie są stworzone do ogrodu. To gorzej od gąsienic i kretów… to ruina i 
spustoszenie! 
Albo to ma oczy? albo to ma serce? Bez litości i bez głowy.
Dziewczęta znać z daleka spostrzegły wytrzeszczone na siebie ze strachem oczy 
ogrodnika i 
wolały iść do pokoju.
Powóz jeszcze stał przed gankiem; trzeba było myśleć o umieszczeniu gości, bo 
Cesia na 
mieszkanie w miasteczku dozwolić nie chciała… Zosia i Mania biegały po 
wszystkich kątach, 
rozpatrywały wszystko i z zupełną swobodą gospodarzyły u dawnej nauczycielki, 
dziwiąc się 
tylko, do czego to być może tyle nasion, tyle tak różnych kwiatków.
Matka tymczasem, padłszy na kanapę, siedziała zadumana i milcząca. Wzrok jej 
błądził, jakby 
nie widząc nic, po tych ścianach, myśl zdawała się gdzie indziej. Zdawało się, 
że nie przybyła dla 
samej przyjemności widzenia przyjaciółki, że coś jej ciężyło na sercu.
Julek zdziwił się niepomału, gdy powracając wieczorem, w ganku postrzegł dwa te 
wyrostki, 
trzymające się za ręce i rozpatrujące ciekawie w lipowej alei, wiodącej do 
miasteczka. Choć w 
Zawiechowie goście rzadkim byli zjawiskiem, porządek, jaki tu panował, i skromny 
dostatek 
ułatwiały przyjęcie.
Po wieczerzy wszystko było w pogotowiu do spoczynku. Dziewczęta poszły spać i 
marzyć, a 
dwie przyjaciółki, po wyjściu Juliana, zostały także same w saloniku.
— Mój Boże, jak ja ci prawie zazdroszczę! — odezwała się pani Krystyna. — Tobie 
Pan Bóg 
pobłogosławił we wszystkim, a mnie w życiu nic się nie powiodło… Tyś dokonała 
wszystkiego, 
czegoś zapragnęła… cudów prawie, a ja rozbiłam się o rachuby, które mi się 
zdawały tak pewne!
Zamilkła na chwilę.
— Znałaś przeszłe moje życie. Rodzice, w chwili gdy pierwsza i najsilniejsza 
miłość zrodziła 
się w moim sercu dziewczęcym, gwałtem, bez litości oderwali mnie od tego, 
którego ukochałam… 
Zamiast zgasnąć, uczucie to spotężniało, tak że objęło mnie całą. Znienawidziłam 
tego, którego mi 
narzucono, choć był dla mnie dobrym, cierpliwym, choć nie kochając mnie, czynił 
z siebie, co 
tylko mógł, aby sobie nic nie mieć do wyrzucenia. Ale naówczas wszystko, co 
czynił, tłumaczyłam 
sobie na złe… niechęć ku niemu rosła z latami, rozpacz mnie ogarniała… Wprawdzie 
mój 
pierwszy ukochany zmuszony był oddalić się ode mnie, nie widywałam go, jak wiesz, 
wcale; lecz 
utrzymywaliśmy korespondencją, która żywiła uczucia nasze i podsycała. Były 
chwile, żem się 
starała zrezygnować na los, który by dla innej kobiety starczył za szczęście; to 
znowu wracała 
niecierpliwość, rozpacz, jakiś szał… który mi spocząć nie dawał… Pan Zagłoba, 
dzisiejszy mąż 
mój — tu westchnęła opowiadająca — był bardzo miłym młodym chłopakiem, gdym go 
pokochała 
i gdy on mnie szalenie ukochał… od rozstania się ostatniego, od ślubu go nie 
widziałam. W mojej 
wyobraźni był on zawsze ten sam… w listach nie zmieniły się uczucia; zdawało mi 
się, że i on 
zmienić się nie był powinien… Nareszcie słowo stanowcze wyrzeczone zostało… mąż 
na rozwód 
zezwolił, a rozłączenie urzędowe oswobodziło nas oboje… Czułam się wolną i byłam 
panią 
siebie… mogłam temu, który czekał na mnie cierpliwie lat tyle, oddać rękę… 
Zagłoba, który 
stracił małe dziedzictwo, jakie miał, zajmował urzędową posadę w Warszawie. Z 
bijącym sercem 
poleciałam ku niemu.
Głosu zabrakło pani Krystynie… spuściła głowę.
— Ale co lata, świat i życie uczynić mogą z człowieka! — szepnęła po chwili. — 
Nie poznałam 
go… Nie tyle twarz może, ile sam charakter się odmienił, choć miłość zdawała się 
ta sama, równie 
gorąca… Starałam się jednak nawyknąć do tego nowego człowieka, którego, w imię 
przeszłości, 
przyjąć byłam zmuszoną. Znasz szlachetny i pełen delikatności charakter hrabiego, 
który, nie 
kochając mnie, umiał być zawsze równie dobrym i uszanowania pełnym. Niegdyś 
zdawało mi się 
to chłodem… Zagłoba był nieco rubaszny i czuć w nim było o kilka stopni niższy 
od tego, w jakim 
żyć nawykłam, świat i obyczaj… nie raziło mnie to jednak z początku… Małżeństwo 
zresztą było 
nieuniknione; dałam słowo i musiałam go dotrzymać… Cesiu moja! ani dnia jednego 
nie byłam 
szczęśliwą, a dziś walczyć muszę, aby się najnieszczęśliwszą nie nazwać. Ideał 
młodości rozbił 
się, przetworzył, stał najpospolitszym i najprozaiczniejszym z ludzi. Na próżno 
usiłowałam go 
dźwignąć z upadku i postawić na piedestale, który mu zgotowałam, budując go 
przez lat tyle… on 
mnie pociągał na niziny…
Zamilkła chwilę — Cesia słuchała, nie mówiąc ani słowa.
— Widzisz we mnie — ciągnęła dalej pani Zagłobowa — ostygłą i rozczarowaną 
istotę, która 
siłą ducha trzyma się na falach życia, aby nie utonąć. Jakże niebezpieczne są te 
szały oślepiające 
młodości, ta młodość sama, co tak cudnie stroi swym wdziękiem tych, którzy po 
chwili w 
najpospolitszych zmienić się mają!… Któż by mi był przepowiedział, że idealny 
kochanek zmieni 
się w najtrywialniejszego szulera, próżniaka i lekkomyślnego gadułę?… a jednak 
tak się stało. Być 
może, iż ja tak samo z dzieweczki naiwnej zmieniłam się w oczach jego w 
nieznośną i wyschłą od 
bólu kobietę. Dziś, moja Cesiu, zamiast szczęścia otrzymałam naukę, iż na 
świecie próżno by go 
szukać było. Są błyski i chwile niebiańskie… ale życie na tych wysokościach 
utrzymać się nie 
może, skrzydła nie starczą… spadamy na ziemię. To dwoje dziewcząt moich tylko na 
świecie mnie 
trzyma… wszystko zresztą mi zobojętniało.
Smutnym tym wyznaniem skończył się wieczór. Mówiły długo jeszcze… Cecylia 
wróciła 
późno do swojego pokoju, zadumana, niespokojna.
Weselej rozpoczął się dzień następny, a błysk ten winni byli wszyscy dwom 
dziewczątkom, 
którym życie się jeszcze śmiało i one życiu.
Nadjechała Jadwiga z podkomorzyną. Pani Krystyna w tym nowym kółku odżyła trochę, 
zapomniała trosk i zawodów. Sam widok dwojga narzeczonych, Jadwigi i Julka, mógł 
myśli 
rozpogodzić, tak tych dwoje kandydatów do życia używało dni najpiękniejszych 
nadziei całą 
duszą. Oni i dwie małe córki pani Krystyny zdawali się równie dziecinnymi… 
bawili się razem, 
śmieli jednakowo i wszystko im było dobre, wesołe, zabawne.
I Cesia też przy nich odżywała chwilami, a nawet matka dawała się pochwycić w to 
zaczarowane młodości koło. Podkomorzyną, która wcale nie zestarzała mimo swych 
siwych 
włosów, do łez się nieraz śmiała i bawiła wybornie. Dzień zbiegł szybko i gdy 
przyszła Ryngoldom 
odjeżdżać, każdy by go był rad przedłużyć.
Ponieważ ciemno się troszkę zrobiło, Julek siadł na konia, przeprowadzać 
narzeczoną i 
wskazywać drogę dziewczęta zasadzono w drugim pokoju, a pani Krystyna została 
znowu z Cesią.
Cóś widocznie miała na sercu i przygotowywała się do jakiegoś kroku, na który 
ciężko się jej 
było odważyć. Uścisnęła Cesię kilka razy.
— Tyś kobieta, jakich mało — rzekła. — Ja do ciebie mam prośbę i wiem, że mi jej 
nie 
odmówisz. Jestem tu o milę od hrabiego, przywiozłam dzieci, potrzeba więc, żeby 
je widział. Ja do 
niego nie pojadę… nie mogę, nie chcę… ani mi wypada. Zagłoba jest w dodatku 
podejrzliwy jak 
najprostszy parobek. Otóż, proszę cię, niech hrabia tu przyjedzie.
Cesia zbladła i nie odpowiadając oczy spuściła.
— Droga moja pani! On u mnie nie bywa i nie chcę, ażeby bywał… unikam go… Wiesz 
o tym 
dzisiaj, com ukrywała, póki mogłam, że się kochał we mnie naówczas, gdy mu się 
to nie godziło. 
Dla oczyszczenia jego i siebie od zarzutu musiałam z nim zerwać wszelkie 
stosunki…
— Przecież dla widzenia dzieci przy mnie, gdy ja tu jestem — ja, co jedna 
miałabym prawo 
upominać się… przyjąć go możesz! Popełniłabyś dziwactwo, więcej dające do 
myślenia, niż gdy 
po prostu przyjechać mu pozwolisz, będąc dlań obojętną.
Cesia zarumieniła się mocno.
— Dzieci można by posłać z Julkiem i służącą — rzekła.
— Ale ja go potrzebuję widzieć dla interesów — odpowiedziała, całując 
przyjaciółkę, 
Krystyna. — Proszęź cię, nie dziwacz się.
Jeszcze chciała cóś zarzucić gospodyni, gdy pani Zagłobowa zakończyła:
— Uprę się, musisz to dla mnie uczynić, a jeżeli już tak ci jest niemiłym ten 
hrabia, jak mnie był 
niegdyś, to powiesz, żeś chora, nie wyjdziesz i… dozwolisz mu domyślać się, że 
się go lękasz.
Cecylia przestała się sprzeciwiać, lecz na twarzy jej znać było doznaną 
przykrość i niepokój. Na 
próżno uściskami i słowy miłymi starała się ją przyjaciółka ukoić.
Zamiast listu Julek podjął się do dnia pojechać po hrabiego i zwiastować mu tę 
dobrą nowinę, 
jak się zdawało, niespodzianą.
Szanowny doktór medycyny mimo udawanej czasem powagi, gdy mu na myśl przyszło, 
jakie 
na sobie dostojeństwo dźwiga, był wesół, żywy, roztrzepany jak nigdy. O świcie 
kazał konia 
osiodłać i puścił się w poselstwie do Bobryniec.
Przybył też tam bardzo rano i niezmiernie się zdziwił, spostrzegłszy hrabiego 
już ubranego w 
ganku, krzątającego się niespokojnie.
Julian, który go nie widział od swoich zaręczyn, miał mu i tę jeszcze wieść 
szczęśliwą do 
zwiastowania, gdy Sulejowski, ściskając go w ganku, sam rozpoczął od 
powinszowania.
— Skądże hrabia wiesz?
— Cały świat już wie o tym. Ryngold sam to rozgłasza. W pierwszej chwili była to 
nowina tak 
niespodziana i sensacyjna, iż jej winienem bilecik pani Ratajewskiej. Pierwszy 
raz odważyła się 
obesłać mnie listem w imię tak nadzwyczajnego wypadku, ręcząc za jego 
prawdziwość.
Julek ruszył ramionami.
— A ja też do hrabiego przybywam z przynajmniej również zadziwiającą, ale wielce, 
jak mi się 
zdaje, wesołą nowiną.
Spojrzał mu w oczy Sulejowski, jakoś się dziwnie niedowierzająco uśmiechając.
— Dwie wasze śliczne córeczki są z matką u nas… Zapraszamy hrabiego, abyś je 
odwiedził.
Sulejowski odetchnął, nie okazując jednak zadziwienia.
— Troszkę się je widzieć spodziewałem, były mi przyrzeczone — rzekł — rad tylko 
jestem, że 
pani Zagłobowa wasz dom wybrała. Cieszy mnie to nieskończenie, ze wszystkich 
względów. Boję 
się być pannie Cecylii natrętnym, ale na ten raz jeden znieść mnie musi. Pójdź, 
zjedz śniadanie, a ja 
dla moich dziewcząt każę zapakować prezenta już przygotowane. Potem koń twój 
pójdzie luzem, a 
my pojedziemy razem.
Dopiero teraz dostrzegł Julek, że hrabia był tak ubrany, iż mógł pojechać choćby 
zaraz.
Cały stos pudeł i pudełek poznoszono do powozu. Hrabia śpieszył niezmiernie, 
śniadanie więc 
trwało nie— długo i jak tylko obrachować było można, iż godzina przybycia do 
Zawiechowa 
wypadała przyzwoita, wyruszyli. Julek w drodze był gadatliwy, hrabia zamyślony i 
milczący. 
Chwilami można go było posądzić o takie roztargnienie, iż nie słyszał, co do 
niego mówiono.
Gdy Zawiechów się ukazał wreszcie, niepokój Sulejowskiego zwiększył się jeszcze… 
Stanęli u 
ganku… Pani Zagłobowa z dziewczętami wyszła… Córki rzuciły się do ojca, który je 
namiętnie 
ściskać zaczął. Pocałował w rękę ich matkę i weszli do saloniku. Tu czekała 
Cecylia, blada, drżąca, 
pomieszana, usiłując się zdobyć na pozorny przynajmniej spokój. Hrabia 
pośpieszył ku niej, nie 
mniej poruszony, i chociaż ręka wyciągniętą była do angielskiego powitania, 
gorąco ją ucałował.
— Pani mi wielką dziś wyświadcza łaskę — rzekł cicho. — Chciej wierzyć, że z 
duszy 
wdzięczen za to jestem.
Córki mu dłużej mówić nie dały, uwiesiwszy się u obu rąk i napastując go 
pytaniami.
— Tatko się zestarzał — rzekła młodsza — ale zawsze taki ładny, jak był.
— Daleko ładniejszy od pana Zagłoby — dodała druga z przekąsem.
Rozmowa stała się powszechną i żywą. Dziewczętom Julek szepnął o pudełkach; 
radość 
wybuchnęła wielka i zamęt straszny. Pobiegły po te skarby i z pomocą doktora 
medycyny zaczęły 
je wprost znosić do pokoju, a potem rozpakowywać.
Epizod ten dozwolił wszystkim trochę ochłonąć z niepokoju i trwogi. Dziewczęta 
były 
naturalnie najważniejszym rozmowy przedmiotem i treścią, a ich wychowanie i 
postępy powodem 
różnych popisów. Wesołość ich trochą blasku ożywiała twarze, jakby strwożone i 
posępne.
Pani Zagłobowa czuła się w obowiązku udawać szczęśliwą, lecz to się jej tak nie 
wiodło, a 
prawdomówne dziewczęta wtrącały czasem tak sprzeczne komentarze, iż Cesia uznała 
koniecznym rozmowę skierować w inną stronę.
Nareszcie gospodyni i pani Krystyna mogły odetchnąć swobodniej, bo ojciec z 
córkami poszedł 
do ogrodu przywitać starego, jak mówił, przyjaciela, Praskiego.
W istocie ogrodnik był „czcicielem” — tak się zawsze wyrażał — pana hrabiego, a 
ujrzawszy 
gościa z dala, pośpieszył ku niemu z widocznym weselem.
— A, przecież mam szczęście na moim dominium pana hrabiego powitać i pochwalić 
mu się…
Spojrzał na dziewczęta.
— Gdyby nie te dwa piękne kwiatki, które we mnie trwogę budzą, mogę powiedzieć, 
że byłbym 
szczęśliwy — dodał potem.
— Ale dlaczegóż trwogę budzą? — spytał zdziwiony hrabia.
— A, bo to są chodzące i skaczące kwiatki, panie hrabio, które siedzącym bywają 
groźne.
— Przecież my, gdy nas Cesia przestrzegła — odezwała się starsza, urażona — 
bardzo w 
ogrodzie grzecznie się zachowujemy.
— Ani słowa! — odparł Praski — ale po mnie ciarki chodzą… Byle to furknęło… hę, 
żadnego 
nie poszanuje zagona. No, ale dziś, kiedy u nas tak wielkie święto… dziej się 
wola Boża! choćby i 
batalią wydały moim kwiatkom.
Śmiać się zaczęli, ale panny wzięły na kieł i chodziły ścieżkami, tak że Praski 
aż się dziwował i 
mocno je pokochał. Dłużej też zatrzymał hrabiego przy swej kolekcji kaktusów, 
niżby ten był sobie 
życzył może.
— Proszęż pana Praskiego — odezwała się Zosia, stając nad tymi poczwarami — 
proszę mi 
powiedzieć, jak można kochać takie paskudztwo?
— A któż by je kochał, gdyby nie ja? Przecie i one potrzebują, aby któś się nad 
nimi rozczulał.
— Że brzydkie, to brzydkie! — szeptały dziewczęta — aż strach!
Gdy do pokoju wrócili, panna Cecylia pod pozorem domowych zajęć wraz z Julkiem 
wyszła i 
na długo zostawiła dzieci i panią Zagłobową z hrabią. Cofnęli się umyślnie, 
dając im swobodę 
pomówienia o interesach.
Nierychło potem towarzystwo zeszło się przy obiedzie, który był dosyć milczący. 
Sulejowski, 
po raz pierwszy odwiedzający Zawiechów, znajdował pałac bardzo smakownie 
urządzonym i 
skromnie razem; pani Krystyna unosiła się także nad umiejętnym zużytkowaniem 
starych 
okruchów, nad wdziękiem, jaki Cesia umiała nadać tej ruinie.
Tak czas zszedł do wieczora, a gospodyni umiała niewidocznie tak unikać 
spotkania z hrabią, iż 
zaledwie kilkanaście wyrazów z nim wymieniła.
Gdy się chwila wyjazdu zbliżała, Zosia z siostrą przystąpiły obie do gospodyni i 
poczęły ją 
całować po rękach.
— Myśmy przyszły do panny Cecylii z prośbą, aby naszemu tatkowi pozwoliła jutro 
przyjechać… Moja panno Cesiu! My go pewnie tak prędko nie zobaczymy!
Zręczną tę interwencją dziecinną najpomyślniejszy uwieńczył skutek. Jakże się im 
oprzeć 
było?… Hrabia przyszedł podziękować i wyjechał.
Dzień to był dla panny Cecylii ciężki, tak iż gdy się wszyscy rozeszli i mogła 
wreszcie oddalić 
się do swojego pokoju, padła na krzesło zmęczona, długo, długo nie mogąc się 
ruszyć. Z 
wlepionymi w okno bezmyślnie oczyma, w których łza się kręciła, podparta na 
dłoni, siedziała tak, 
póki bicie zegara, oznajmującego północ, nie wyrwało jej z zadumy… Obok pokoju 
jej sypialnego 
stała pani Krystyna. Usłyszawszy ruch u Cesi, zastukała do drzwi.
— Nie śpisz? — spytała. — Pozwól mi wnijść na chwilę.
Otworzyły się drzwi i Krystyna weszła na palcach.
— Widzę, że i nie śpisz, i nie rozebrałaś się nawet… Ja także… sen mnie odbiegł… 
Mam cóś, 
co mi cięży, czego bym do jutra odkładać nie chciała.
Rzuciła się jej na szyję.
— Cesiu moja, błagam cię, pozwól mi raz w życiu przydać się komuś na co i 
spełnić dobry 
uczynek.
Ujęła ją za rękę… głos jej drżał.
— Mój aniele, moja droga! Dziwna spadła na mnie rola… przychodzę do ciebie w 
swaty… od 
hrabiego. Klękam przed tobą i proszę cię, uczyń dla mnie tę ofiarę — idź za 
niego. On cię kocha z 
całym zapałem młodości i ty go kochasz…
Cecylia wyrwała nagle rękę i zawołała głosem bolesnym:
— Krystyno!
— Tak, ty go kochasz, ty go kochasz! nie kłam… jam to widziała dawno. On wart 
twojego 
przywiązania. Będziecie szczęśliwi, a ja dumną, żem się przyłożyła do tego.
— To być nie może — szepnęła Cecylia głosem drżącym… — nie, stokroć nie!… 
Początek tej 
miłości zakazany był grzechem… Tak, przyznaję ci się: walczyłam ze sobą, ale 
kochałam go. 
Kochałam i nienawidziłam… oburzałam się na siebie i ciężkie bóle przebyłam z tym 
cierniem w 
sercu… Chcę teraz ukarać sama siebie, bo samej siebie się wstydzę.
— Ale za cóż jego masz karać? — odezwała się Krystyna. — Wierz mi, 
przecierpiałaś tyle, iż 
odpokutowałaś to, co w twym sumieniu zdawało ci się grzechem. Cesiu moja, nie 
zabijaj tego 
człowieka. Wytrwał on dotąd, lecz któż wie, jak i gdzie rzucić go może rozpacz. 
Jego miłość dla 
ciebie przetrwała próby ognia i lodu, i najstraszniejszą czasu próbę… Daj się 
ubłagać! ja cię za nim 
proszę… Niech ja, com była jego żoną na to, ażeby mu zatruć życie, przyniosę mu 
pociechę, niech 
ja wasze ręce połączę. Któż naówczas będzie śmiał was potępić?
Cecylia oczy sobie zakryła i padła na krzesło; łzy się jej rzuciły i szlochać 
zaczęła… a Krystyna 
przyklękła przy niej, obejmując ją rękoma i szepcząc słowa pociechy.
Rzućmy zasłonę na tę scenę, której pierwszy brzask poranka był jeszcze 
świadkiem… Gdy się 
rozeszły dwie przyjaciółki, Cecylia padła na klęcznik i modliła się długo.
Nazajutrz hrabia przyjechał o tej, co pierwszym razem, godzinie. Gdy wchodził do 
salonu, 
wzrok jego, pierwej niż na Cecylią, zwrócił się na Krystynę, która bardzo 
nieznacznie oczyma mu 
wskazywała, że — zwyciężyła. Przywitali się w milczeniu. Przy Julku i dzieciach 
nie było mowy, 
tylko o nich.
Bardzo zręcznie udało się potem pani Zagłobowej doktora z panienkami odprawić do 
ogrodu. 
Zaledwie drzwi się za nimi zamknęły, gdy wstała i podeszła do Cesi. Całując ją w 
czoło, ujęła jej 
rękę drżącą i złożywszy ją w dłoń hrabiego, który kląkł w uniesieniu i zachwycie 
— wybiegła, nie 
mówiąc ani słowa.
— Stało się — rzekła Cecylia — moje męstwo ofiary — wszystko… nie przemogły 
przeznaczenia… Jestże to sen?
Hrabia rękę jej do piersi przyciskał.
— O zapomnijmy — odpowiedział cicho — wszystko przeszło. Noc to była czarna, 
burzliwa, 
straszna! Com ja wycierpiał! Ale dziś czuję, że stokroć więcej zniósłszy, 
jeszcze bym nie opłacił 
szczęścia tej chwili.
Jak ludzie, którzy po wiekowym milczeniu raz pierwszy przemówić do siebie mogą, 
poczęli 
rozmowę poufałą, słodką… niby przebudzeni ze snu jakiegoś… radując się, iż był 
tylko 
marzeniem i ułudą. Powoli smutek znikał z czoła Cesi, a hrabia śledził pilnie 
każdy jej ruch, każde 
skinienie, zwiastujące, że ciężar, który tak długo nosiła, z piersi jej spadał.
Gdy Julek wszedł potem niespodzianie, znalazł ich pochylonych ku sobie i 
rozmawiających po 
cichu. Cesia podniosła twarz uśmiechniętą ku bratu:
— Julku — rzekła — musisz trochę zmienić rozporządzenia podróży, ty, co masz być 
naszym 
kurierem. Hrabia jedzie z nami.
Doktór spojrzał zdziwiony i trochę niedowierzająco.
— Jak to? — spytał — hrabia?
Sulejowski wziął rękę Cesi, zwieszoną na poręczy krzesła, przycisnął ją do ust i 
śmiejąc się 
błogo, zawołał:
— Ja z moją żoną i Julian ze swoją… nie będzież to najmilsza w świecie podróż we 
czworo?
Julek mu się z wybuchem radości rzucił na piersi.
— A! przecież! — zawołał. — Z przeproszeniem Cesi… ale mocno się na nią 
gniewałem, że… 
nie pozwoliła sobie tego wprzódy zaproponować.
Wnet i dziewczęta nadbiegły. Weszła z nimi, doskonale odgrywając wesołość i 
uciechę, pani 
Zagłobowa… i w harmonijnym gwarze rozpłynęła się rozmowa.
X
I powieść nasza skończona…
Nie — bo życie nie kończy się na tych chwilach wyjątkowo szczęśliwych, które je 
złocą — bo 
są w nim niepojęte zwroty, których ani rozum, ani serce wytłumaczyć nie mogą.
Wszystko jak najszczęśliwiej się składało. Posłano z oznajmieniem Henrykowi, 
ażeby wziął 
uwolnienie choć kilkodniowe i przybył na ślub siostry i brata, mający się odbyć 
razem. Z wielkim 
zdziwieniem odebrał Henryk tę wiadomość i odpowiedział, że przybywa.
Któż inny mógł błogosławić tym dwom parom nad przyjaciela domu księdza Kulebiakę? 
W 
parafialnym kościółku odbył się ślub bez spraszanych gości i szumnego wesela. 
Życzył go sobie 
podkomorzy, ale mu wyperswadowano, że młodzi wyjeżdżają zaraz, że sąsiedztwa 
mało i że 
wszystkim milej będzie ten dzień spędzić w swoim szczupłym gronie ukochanych. 
Wymógł tylko, 
aby wszyscy do Żytkowiec przybyli, i tak się stało.
W kilka dni potem Henryk dwie młode pary przeprowadzał aż do Warszawy, 
powracając do 
swoich zajęć. Cesi szczerze żal było, że został tak samym i o zmianie stanu ani 
chciał słuchać.
W sąsiedztwie wiadomość o dwóch tych ślubach uczy— niła wrażenie ogromne. 
Marszałek 
szczególniej był na Cecylią oburzony i chociaż nie okazał gniewu widocznie, nie 
szczędził 
przycinków gorzkich. Dostało się przy tym i hrabiemu, i przeszłości. Pomyślność 
rodziny cieszyła 
go pozornie, lecz trapiła wewnętrznie. Zwrócił się do pani Ratajewskiej raz 
jeszcze. Powoli coraz 
nabierająca tuszy wdowa rozmyślała o przyszłości z niejaką obawą i po pewnym 
wahaniu się 
uszczęśliwiła go ręką swoją.
Dziwne tam jakieś zajść musiały wkrótce okoliczności, gdyż po trzech niespełna 
miesiącach 
pożycia, które zdawało się nader szczęśliwym, pani marszałkowa wyjechała do 
swojego Walina i 
w nim pozostała, marszałek zaś mieszkał u siebie w Odrębach i… urzędował dalej, 
nie widując się 
z żoną, tylko rzadko i na krótko. Oboje przed obcymi prawie nie mówili o sobie. 
Pan marszałek, o 
żonie mówiąc, nazywał ją grzecznie marszałkowa, a ona jego marszałkiem; lecz 
skoro kto go 
wspomniał, urywała rozmowę.
Do córki wzięła pani Ratajewska do pomocy guwernera, gdyż sama się ciągle nią 
zajmowała. 
Był to Francuz i człowiek bardzo miły. Marszałek, jeszcze przed ślubem, postarał 
się dla swoich 
dzieci o Szwajcarkę, która miejsce gospodyni w domu uzurpowała, co może się pani 
Ratajewskiej 
nie podobało.
Dwie pary nasze śpieszyły na południe. Lecz diagnoza brata musiała być trafną, 
gdyż mimo 
łagodnego klimatu i tego szczęścia, co ją otaczało, Cecylia w drodze coraz 
więcej kaszleć zaczęła. 
Postanowiono, unikając znużenia, jakiś czas przebyć w miejscu i wybrano Francją. 
Na jesieni 
wszyscy razem udali się do San Remo i Nizzy.
Julek był niespokojny… Hrabia, który nie widział niebezpieczeństwa, jeszcze śnił 
o szczęściu, 
gdy choroba piersiowa rozwijać się zaczęła tak groźnie, że brat, niepewien 
siebie, musiał do 
pomocy wezwać doktorów z Florencji.
Cecylia zdawała się nie czuć swojego stanu lub nie chcieć go rozumieć.
Wesołą była, czynną i marzyła o powrocie do Zawiechowa. Praski odbierał od niej 
nieustannie 
posyłki nowe. Plany upiększeń i ulepszeń się mnożyły, chociaż chora ledwie już 
zimą z krzesła 
ruszyć się mogła. Nie odstępował jej Sulejowski, którego stan budził równą 
litość. Był to rodzaj 
osłupienia, zdrętwienia, zwiększonego tym, że musiał przed żoną taić w sobie to, 
czego doznawał, 
aby jej nie przerażać. Z uśmiechem na ustach Cecylia nikła powoli. Piękność jej, 
jakby coraz 
eteryczniejszą się stając, promieniała nad grobem blaskiem cudnym… oczy pałały… 
uśmiechały 
się usta.7. na alabastrowym czole nie było chmurki.
— To osłabienie przejdzie, jak wszystko przechodzi — mówiła. — Ja jestem tak 
szczęśliwa! 
mnie tak błogo na świecie, że sam nadmiar szczęścia musiał na chwilę odebrać mi 
siły… Z wiosną, 
z kwiatkami i ja się rozbudzę do życia… zobaczycie… Ale trzeba wracać do 
Zawiechowa, bo ja 
tam tylko żyć mogę.
O tym jednak powrocie mowy już być nie mogło. Jadwiga i Julek dla niej także 
przedłużyli 
pobyt za granicą, bo jakże odstąpić ją mogli?
Zimę tak, na południowym słońcu się wygrzewając, ciesząc się różami, które tam w 
ogrodzie 
kwitły, prześniła chora… zawsze wybierając się z wiosną do domu.
Nadeszła wiosna ta pożądana i jednego dnia, gdy motyle latały już, a nowe życie 
wstąpiło w 
drzewa i krzewy, gdy jaśminy kwitły i woń poranka napełniała powietrze, siedząc 
tak w oknie, 
patrząc na morze, z ręką męża do piersi przyciśniętą… Cecylia zasnęła na wieki.
Bóg w nagrodę życia nie dał jej dożyć… rozczarowania może.
* patynki (z fr.) — płytkie trzewiki lub pantofle damskie
* ekscypować (z łac.) — zastrzegać sobie, zawarować
* podorożna (z ukr.) — dowód urzędowy, nakazujący dawać konie podróżne (pocztowe)
* ekskuza (z fr.) — tłumaczenie się, usprawiedliwienie
* strapczy — prokurator powiatowy w dawnej Rosji
* zbuzować — zbesztać, zburczeć zwymyślać, złajać zgromić
* austeria (z wł.) zajazd, gospoda, oberża
* ekspens (z łac.) — wydatek, koszt
* intromisja (z łac.) — oficjalne wprowadzenie w posiadanie (albo na urząd)
* poczthalter (z niem.) — urzędnik poczty, utrzymujący konie i wozy do 
przewożenia osób, rzeczy i listów
* Śniadecki Jędrzej (1768–1838) wybitny uczony polski chemik lekarz biolog i 
filozof. W latach 1797–1822 
profesor chemii 1826–1832 medycyny w Szkole Głównej Litewskiej od 1832 profesor 
Akademii 
Medyko–Chirurgicznej w Wilnie
* Frank Józef (1771–1842) — lekarz austriacki, powołany w 1804 r. na katedrę 
patologii w Wilnie, w 1806 — 
mianowany kierownikiem katedry terapii szczegółowej i kliniki lekarskiej.
* sprawnik (z ros.) — naczelnik powiatu w carskiej Rosji
* półimperiaty — imperiał — w Rosji carskiej złota 10–rublówka
* indyferentny (z łac.) — obojętny, biernie do czegoś ustosunkowany
* personat (z łac.) — ważna osobistość, figura, dygnitarz
* węgierka — krotka szuba męska lub damska przybrana lamowkami lub skórkami 
baranimi
* zwoszczyk (z ros.) — woźnica rosyjski
* zelozja (z łac.) — zagorzałość
* prejudykat (z lac.) — orzeczenie sądowe stanowiące precedens prawny
* honoratiores (łac.) — osoby piastujące wyższe godności; zasługujące na 
szczególny szacunek
* de domo (łac.) z domu
* rumacja (z niem.) — zniszczenie, zrujnowanie
* powietnik współziomek, mieszkaniec tego samego powiatu
* (jak) Byron trochę kuleć możesz — George Gordon Noel lord Byron (1788–1824). 
wielki poeta angielski, 
czołowy przedstawiciel romantyzmu w kulturze europejskiej, od dziecka był chromy.
* duryhołowie (z ukr.) — głupota
* bryftreger (z niem.) — listonosz
* kimel (z niem.) kminkówka
* eksdywizja (z łac.) — w dawnej Litwie podział majątku ziemskiego na części 
między wierzycieli
* partesy (z łac.) — staropolska nazwa nut; gadać z partesów — gadać jak z nut
* status rei (łac.) stan rzeczy
* podradczycy (z ros.) — dostawcy, przedsiębiorcy
* horodniczyna (z ukr.) — żona horodniczego, urzędnika ziemskiego, pełniącego 
funkcje naczelnika miasta
* châtelaine (fr.) — kasztelanka
* Ninon de Lenclos, właśc. Anne Lenclos (1620–1705) — — słynna z urody, 
inteligencji i kultury autorka 
ogłoszonych w 1886 r. listów (Lettres); jej salon skupiał świat literacki i 
naukowy ówczesnego Paryża
* familiares (lac.) — familianci, członkowie tej samej rodziny
* proprio motu (łac.) — z własnej inicjatywy
* mais sans un sous (fr.) — ale bez grosza
* Par–dessus le marche (fr.) — na dokładkę, w dodatku
* Que votre volonte soit faite! (fr.) — Niech się stanie zgodnie z pani 
życzeniem!
* quand m?me (fr.) — mimo wszystko
* Bokacjusz Giovanni Boccaccio (1313–1375), słynny pisarz wioski, autor 
Dekamerona. zbioru nowel o frywolnej 
tematyce, u których często pojawiał się motyw niewiernych żon
* sztuciec matematyczny — przybornik
* cyfra — początkowe litery imienia i nazwiska, monogram
* Usque ad linem (łac.) — aż do końca
* sub sigillo (łac.) — dosł.: pod pieczęcią; w tajemnicy
* Noblesse oblige (fr.) — szlachectwo zobowiązuje
* distinguo (łac.) — rozróżniam
* captando benevolentiam (łac.) — dla pozyskania względów
* Heloiza i Abelard — słynna para tragicznie rozłączonych kochanków. Wybitny 
francuski teolog i filozof 
scholastyczny. Pierre Abelard (1079–1142). i jego uczennica, Heloise (1101–1164). 
potajemnie zaślubieni, po 
bestialskim okaleczeniu Abelarda za sprawą wuja Heloizy, wstąpili do klasztoru, 
wyrażając swe namiętne uczucia 
tylko w listach.
* klauzura (z łac.) — część klasztoru zamknięta dla osób obcych
* en train (fr.) — w toku, w trakcie
* kefalalgia (z gr.) ból głowy