Józef Ignacy Kraszewski

Złoty Jasieńko

Była godzina może przed zmrokiem, dzień jesienny, niebo pochmurne, cisza w 
powietrzu, 
dymy powłóczyły się po ziemi, a wrony, zwiastunki niepogody, uprzykrzenie 
wrzeszczały, latając 
niespokojne. Po ciepłych, pięknych jeszcze dniach przedłużonej jesieni, pora 
poprzedzająca zimę, 
przykrzejsza nad nią, zdawała się przybliżać. Ale w mieście kto tam na niebo 
patrzy i na piękną lub 
brzydką porę uważa!… Im smutniej zewnątrz, tym po domach usilniej bawić się 
starają, aby o 
wrażeniach tych zapomnieć.
Toteż w mieście, którego nie chcemy wam powiedzieć nazwiska (w jednym ze 
znaczniejszych 
miast prowincjonalnych kraju), na przekór mroczącemu się powoli niebu, chmurom i 
grożącej 
niepogodzie, światła zapalały się powoli w oknach, sklepy oświecały mnogimi 
lampami i choć w 
ulicach jeszcze było dość widno, dla zamkniętych po domach już się wieczór 
poczynał. Nawet w 
małych szynkach błyskały świece, a szejne katarynka przeciągała zwolna, 
wygrywając arie z 
Normy i Trovatora, którym niewiele nut brakło, by przypominały je w karykaturze.
W jednej z głównych ulic pierwsze piętro bardzo pokaźnego domu rzęsisto było 
oświetlone, 
przechodzący spoglądali na nie, niektórzy uśmiechali się, inni ruszali ramionami, 
wielu 
przechodziło smutnych, rzuciwszy tylko okiem, jakby na to długo patrzeć nie 
chcieli.
Wprost naprzeciw owej kamienicy był domek stary z ogródkiem, nad którego 
drzwiami stał 
napis:
Piwa i przekąski.
Część ogródka przeznaczonego dla gości, w którym mimo opadających liści i 
grożącej wilgoci 
stały jeszcze krzesła i stoliczki dla miłośników świeżego powietrza, wychodziła 
ku ulicy, 
oddzielona od niej sztachetami zielono pomalowanymi.
Tu pod daszkiem oszklonym, przy dwóch lampkach, w zaciemnionym już kątku 
siedziało 
dwóch ludzi przed dwoma kuflami piwa.
Jeden z nich oczy zwrócił właśnie na kamienicę oświecającą się i westchnął. 
Westchnienie tak 
przystawało do tej postaci zbiedzonej, iż w każdym razie dawało się tłumaczyć, 
jeśli nie 
teraźniejszością, to przeszłością, której twarz i ubiór nosiły ślady.
Był to widocznie jeden z tych rozbitków żywota, którzy, wyrzuceni na brzeg pusty 
w nocnej 
godzinie, wszelką już stracili nadzieję. Człowiek był lat może pięćdziesięciu, 
ale nędza wieku 
znamiona zatarła, mógł być młodszym lub starszym, w podobnym położeniu lata się 
nie liczą i po 
zawiędłej nędzy płyną jak potok po kamieniach.
Twarz miał wychudłą, żółtą, oczy wpadłe, włosy siwiejące, broda, nie ogolona od 
dni kilku, 
czyniła go prawie wstrętliwie brudnym, policzki wpadłe pokrywała skóra żółta i 
pomarszczona, a 
szyja, wyglądająca spod zwiniętej w sznurek chustki czarnej, przypominała 
preparata 
anatomiczne. W zgasłych oczkach jego siwych nie było iskry wesela i ochoty do 
życia. Usta blade, 
zamknięte, pofałdowały się dla braku zębów. Na głowie miał kapelusz wytarty aż 
do białości 
miejscami; na sobie frak czarny, wynoszony, zapięty pod szyję, reszta ubioru 
stara i buty, które 
można było posądzić o brak podeszwy. Ukrywał też, jak mógł, nogi pod sobą. 
Kieszenie jego 
fraka, kamizelki, przednie i tylne pełne były papierów, których plik, związany 
sznurkiem leżał 
jeszcze przy nim. Oparł się o stół łokciem, patrzył na ów dom jasny i zamyślił 
się gorzko. 
Naprzeciw niego w szarej dostatniej kapocie, okrągły, rumiany, połyskujący 
siedział mieszczanin 
widać lub rzemieślnik, który musiał go na piwo zaprosić. Kufel stojący przed nim 
był na pół 
wypróżniony. Spoglądał „na towarzysza z pewnym uszanowaniem i ciekawością, ale 
się do 
rozmowy nie porywał. Milczeli przez chwilę, a kto by ich tak zastał, musiałby 
sobie mimo woli 
przypomnieć owe średniowieczne sztychy, wystawujące chudych i tłustych 
biesiadujących z sobą. 
Kontrast nie mógł być wybitniejszy.
Na twarzy mieszczanina malował się ów błogi spokój sumienia i kieszeni, owa 
harmonia bytu, 
która nie pragnie więcej, nie walczy z rzeczywistością i buja swobodna; blada 
fizjognomia 
chudego wyrażała znękanie walką nieskończoną, długą i nieszczęśliwą, u progu już 
ostatniej 
przegranej.
— No, patrzcież no na kamienicę Leonarda — odezwał się chudy — widzicie? hę? co 
wy na 
to??
Mówiąc to uśmiechnął się sarkastycznie, boleśnie, gorzko, i powtórzył:— Cóż wy 
na to?
— A cóż mam powiedzieć — odparł mieszczanin, biorąc za kufelek — co tu gadać? 
rzęsisto się 
świeci! rzęsisto…
— Ale co wy na to? — rzekł jeszcze raz chudy. — Wiecie przecie u kogo?…
— Wiem, wiem, u mecenasa Szkałmierskiego.
— A przecież go znaliście pewnie, jak i ja, od chłopca?…
— Znałem, czemuż nie, znałem! — rzekł mieszczanin spokojnie — patrzyłem się, jak 
to rosło, 
mości panie, dźwigało się, szło, no… i doszło!
— Do czego doszło? — przerwał dosyć gwałtownie chudy, którego oczy się 
zaiskrzyły. — 
Szkalmierski dopiero w drodze, nie życzę mu zła, bo nikomu go nie życzę, ale Bóg 
wie jeszcze, co 
będzie.
— A któż z nas swoję, czy, mości panie, cudzą przyszłość odgadnąć może? — spytał 
spokojnie 
mieszczanin.
— Zapewne, zapewne, z wyjątkiem ludzi, co, jak ja, panie Sebastianie, doszedłem 
pół wieku, 
siwych włosów, zawsze bez butów, w nędzy, biedzie, trosce i bez nadziei, aby 
kiedy lepiej było!! 
Ha! ha! — rzekł, machinalnie popijając piwo i patrząc ciągle w oświecone okna, w 
których się 
cienie migały. — Znacie mnie też nie od dziś, panie Sebastianie, wiecie, żem był 
uczciwym 
człowiekiem, żem pracować pragnął, chciał, a po troszę i umiał, żem Szedł drogą 
prostą, Bogu i 
ludziom nie narażając się, a jednak, spójrzcie na mnie, otóż do czego doszedłem 
uczciwością i 
pracą. Nie zaprzeczam ja Szkalmierskiemu uczciwości także ani zdolności, ale 
wytłumaczcie mi, 
jak z ubogiego chłopaka, syna przekupki, któregośmy boso latającego po ulicach 
widzieli, w 
niedługich latach wyrósł o własnych siłach na pana mecenasa. Pan Sebastian 
ruszył ramionami.
— Mój panie Tramiński, albo to na świecie tak się nie dzieje? albo to wszystko 
można 
tłumaczyć i rozumieć? albo to szczęście nic? mości pianie.
— Otóż to jest — westchnął Tramiński — szczęście, los, dola, ślepy traf! Jednemu 
pieczone 
gołąbki, drugiemu ogryzione kości. I zważaj ino, panie Sebastianie, że gdy komu 
pójdzie, to idzie, 
wolno mu nawet bąki strzelać, będzie bażanty zabijał, drugiemu się wszystko 
nieszczęści i gdyby 
cuda robić umiał, to go za szarlatana ogłoszą.
— Tak! tak! — dodał smutnie — patrzyliśmy się wszyscy na Szkalmierskiego i ja 
więcej nie 
rozumiem nic nad to, że ma szczęście i że go śmiało używa…
— Dobry gracz, mospanie — rzekł Sebastian — wie, że kiedy idzie — stawić 
potrzeba, a gdy 
się nie wiedzie, to darmo, muru głową nie przebijesz,
— Nie! nie! — zadumany powtórzył Tramiński — darmo i stękać na losy, i rzucać 
się, 
spokojnie czekać końca i zdać się na wolę Bożą.
— Pij no mospanie piwo, bo ja myślę o drugim kufelku, mój już próżny.
— Ja drugiemu nie podołam — odparł chudy — nie przywykłem, nie pijani, a przy 
pracy mi to 
nie służy. Ot już szara godzina, a do domu przyszedłszy, trzeba na jutro sześć 
arkuszy przepisać — 
jeszcze przy łojowej świeczce.
— Nie zaszkodzi — rzekł pan Sebastian — to asindzieja posili. Może byś co i 
przekąsił?
Tramiński zmilczał. Mieszczanin domyślił się znaczenia tej odpowiedzi i kazał 
przynieść 
chleba, masła i szynki.
— Jegomość mi — rzekł, przytykając usta do drugiego kufla — zadałeś pytanie, 
dlaczego się 
Szkalmierskiemu powodzi, a ja bym też zapytał was, coście zgrzeszyli, że wam Pan 
Bóg nie daje 
szczęścia.
— Dopiero bym był w kłopocie, chcąc was objaśnić — śmiejąc się boleśnie 
odpowiedział 
chudy Tramiński. — Znacie mnie z dawnych lat, wiecie moje życie, bo ono całe jak 
na dłoni; 
pracuję od rana do mroku, od nałogu mnie Pan Bóg uchronił, leniwy nie jestem, 
alem się nigdy 
wybić nie mógł. Powiecie albo pomyślicie: niezdatny, a! i ja bym to sobie sam 
powiedział także, 
ale czemuż się mnie radzą ci, co za zdolnych uchodzą, na co im jestem potrzebny?
— Ot! ot! — zawołał pan Sebastian porywczo — bo się asindziej sprzedać nie 
umiesz.
— Otóż trafił ci — rzekł poważnie Tramiński — sprzedać się nie umiem i nigdy się 
nie 
sprzedaję, a nade wszystko nie frymarczyłem sumieniem, jak drudzy.
— No — a Szkalmierski? — spytał mieszczanin.
— Nie wiem, to ci i nie powiem, uczciwym być może, ale giętki, miękki, usłużny, 
pochlebiać 
umie, milczeć, kłaniać się doskonale nauczył, ma nos, ma węch i sprzedać się 
potrafi.
Gdy to mówili, mrok się zwiększył, okna kamienicy jaśniały coraz mocniej, a 
kilka powozów 
zatoczyło się przed nią i ludzi pieszych niemało weszło przez wrota do domu.
— Cóż to on gości przyjmuje dziś czy co? — spytał pan Sebastian.
— Dziś i bardzo często — rzekł Tramiński — bywają u niego wszyscy, począwszy od 
prezesa 
trybunału, najmajętniejsi obywatele, najwyżsi urzędnicy. Dom gościnny otworem, 
obiady, 
wieczory, kolacje…
— I jakże mu na to wszystko starczy? — spytał mieszczanin.
— Otóż to zagadka — wzdychając odparł stary — musi mieć dochody. Juściż wiemy, 
że syn 
przekupki majątku nie odziedziczył; matka po dziś dzień żyje, choć się nie 
pokazuje przy gościach. 
Niedawno dependował, chodził pieszo, a teraz, i to w krótkim czasie, dom pański, 
powóz, koń, 
lokaj, kucharka najlepsza. W ulicy go zobaczywszy, myślałbyś, że hrabiątko, 
elegancik, suknie mu 
robią w Warszawie, wygląda jakby się na złocie urodził. Co więcej wam powiem, 
wiarę ma 
nieograniczoną, W sprawach się go radzą wszyscy, powierzają mu kapitały; żaden 
interes 
ważniejszy bez niego się nie obejdzie.
— I każdego też korzysta!!
Po chwili mieszczanin dodał, zwracając się do milczącego Tramińskiego.
— Wszak go osobiście znacie? — Od dziecka.
— A nie próbowaliście jego szczęścia się uczepić? hę?
— Nie — rzekł stary — to się na nic nie zdało. Był czas, żem ja mu bułki kupował, 
gdy głodny 
ze szkoły powracał, ale teraz alboby się on mnie wstydził… albo… Ale dajmy temu 
pokój.
— Udaje, że was nie zna? nie widzieliście go? Tramiński milczał chwilę, jak 
gdyby mu niełatwo 
szło zdobyć się na wyznanie.
— On mnie widzi i nie widzi. Zaprzeć się nie chce i przyznać by się nierad. Ja 
mu też napierać 
się nie myślę. Było tak raz, że prędko memoriał jakiś potrzebował przepisać, 
gwałt był wielki; nie 
miał komu dać. Przysłano go do mnie. Ja roboty żadnej nie odrzucam, wziąłem i tę. 
Ale nazajutrz, 
gdym ją przed naznaczoną godziną odnosił, spotkałem na wschodach już dependenta, 
który 
odebrał arkusze, zapłacił, abym przypadkiem aż do mecenasa nie doszedł. I powiem 
ci, panie 
Sebastianie, goły a biedny, nie lubię się nabijać, mam swoją dumę, nie zegnę 
karku przed lada 
pyszałkiem.
— A widzisz! — rozśmiał się Sebastian — otóż i to racja, dlaczego ci się nie 
wiedzie.
— Może — rzekł Traimiński — ale też już dziś po pięćdziesiątce, ha! aby tylko 
dożyć końca, 
wszystko jedno.
Piwo znać jakoś biedaka rozochociło, podparł się na łokciu, a widząc, że 
mieszczanin słucha z 
uwagą, mówił jakby na wpół sam do siebie.
— Długa, długo, śniło się w życiu to, co i drugim śni się ludziom, dom, rodzina, 
żona, dzieci, 
dostatek, krescytywa… ale powoli, powoli wszystkiego tego się wyrzec los kazał. 
Westchnąłem, 
wola Twoja! Nie czas o siwych włosach życia poczynać, a jak mówi przysłowie, kto 
do dwudziestu 
głupi, do trzydziestu nieżonaty, do czterdziestu niestateczny, do pięćdziesięciu 
niebogaty, temu 
już…
— Przysłowie mówi inaczej.
— Być może — obojętnie ręką machając, rzekł Tramiński — dosyć, że ono mówi, iż 
są w życiu 
kresy, poza które nadzieja, jak ryba, konserwować się nie może.
Pan Sebastian się rozśmiał.
— Ale, bo ty znowu, mości panie, wszystko widzisz czarno.
— Oczy mi żałobą zaszły. — Napij się piwa!!
— Zajdą tylko łzami po nim — rzekł stary — mówmy o czym innym.
Ale już o niczym nie mówili i mieszczanin po chwili z ławy powstał.
— Kochany Tramiński, a będzie jutro moje podanie?
— Czym to ja kogo zawiódł kiedy? — spytał chudy wstając także.
— I napiszesz już jak się patrzy, żeby mi mój interes zrozumieli?
— Ano… jeśli we mnie wiary nie macie?
— Ale jak to? co? — oburzył się pan Sebastian — jużci wiem, że wy to potraficie, 
i lepiej jak 
drudzy, ale czyście ino dobrze zrozumieli, o co mi szło, bo umowa z panem 
Florianem była. .
— Nie trudźcie się już — przerwał stary — interes wasz już lepiej znam niż wy, a 
jutro na 
godzinę dziesiątą mieć będziecie wasze podanie.
Podali sobie ręce, pan Sebastian wziął z kąta trzcinę, Tramiński papiery ze 
stołu i wysunęli się z 
piwiarni w ulicę.
Tu sam pozostawszy, Tramiński zwolna przeszedł na przeciwną stronę ulicy i jakby 
się chciał 
napaść widokiem domu, w którym Szkalmierski mieszkał, zbliżył się ku jego wrotom 
rozpatrując. 
Ludzi dużo płynęło właśnie na proszony widać wieczór do mecenasa, a byli to 
wszystko 
honoratiores miasta, po których postawie, zaokrąglonych figurach, ubiorze poznać 
było łatwo 
zamożnych i niebratających się z lada kim.
Szli parami, pojedynczo, po kilku, a wszystko to tonęło w bramie oświeconej, po 
której stronie 
prawej wi— dać było drzwi szklane i przez nie wschody piękne, wysłane dywanem, 
oświecone 
lampami, wiodące na pierwsze piętro.
Tramiński przez chwilę z zaciśniętymi usty przypatrywał się przechodniom, ale 
ukryty w 
cieniu. Na twarzy jego malowało się jakby politowanie jakie, a nie zazdrość i 
gniew. Rysy zdawały 
się mówić: — Długo to potrwa?? Ufasz doli, czy cię ona nie zawiedzie? Jesteśże 
szczęśliwym, 
choć się być nim nie wydajesz?…
Dwóch ludzi zatrzymało się na chodniku.
— Idziesz do Szkalmierskiego? — zapytał jeden.
— A ty?
— Ja także, pójdziemy razem.
— Prosił cię na wieczór? — Naturalnie.
— Ma być mnóstwo osób.
— No, proszę cię, powiedz mi otwarcie, czy ty rozumiesz, jak ten człowiek do 
tego doszedł? do 
tej konsyderacji, wiary ślepej, do tego znaczenia i do tych dostatków?
— Ja tak dobrze, jak ty, tego nie rozumiem. Ma szczęście, bo nie powiem, żeby 
znowu talent był 
tak nadzwyczajny. Na oko zdaje się bogatym.
— Uważałeś, co za apartament! usługa! wino! przyjęcie! cygara! Wszak ci wiemy, 
co to 
kosztuje; osób tyle bywa.
— Jakże nie! ale co nam w to wchodzić, jak to wszystko przyszło i jak pójdzie. 
Ludzie gadają 
różnie. Ha! tymczasem dom wcale przyjemny, gospodarz miły i grzeczny.
— Mówisz, że to syn przekupki.
— Ale czybyś poznał? ma pozór jak najlepiej wychowanego człowieka. Nawet hrabia 
Z… i 
pani baronowa przyznają mu wielką dystynkcją, umie się znaleźć.
Weszli w bramę. Tramiński ruszył ramionami. Oczy jego trafem padły na przeciwną 
stronę 
ulicy, którą oświecał rewerber i smuga światła padająca od okien mecenasa. Na 
chodniku tym, 
przy murze, stała kobieta, i jak on, zdawała się wkuta, pociągnięta widokiem tej 
kamienicy, od 
której wzrok się jej oderwać nie mógł. Tramiński teraz już w nią się tylko 
wpatrywał, ale ona nie 
widziała, co się koło niej dzieje, patrzyła na okna i zapominać się zdawała o 
wszystkim. Potrącali 
ją przechodzący, popchnął niejeden, nie odwróciła się nawet.
Była to kobieta młoda, z twarzą bladą, łagodną i miłą, nie uderzającą pięknością 
nadzwyczajną, 
ale pełną uroku smutnego. Ubrana była więcej niż skromnie, jak pracowite, 
skromne dziewczę 
wracające z roboty, na ręku miała koszyczek, parasolik w drugim.
Typ tej twarzy nie był pospolity — oczy miała niebieskie, nosek prosty, usta 
małe, rysy 
regularne, czoło dosyć wyniosłe. Całość była wdzięczna. Młodość i wesele za 
wcześnie znikły z 
tego oblicza, na którym uśmiech rzadkim był gościem. .
Patrzyła tak długo, w oczach zakręciło się coś jak łza, zabłyszczały mocniej, 
spuściła głowę, ale 
w tej chwili stary Tramiński, właśnie podszedłszy, cicho i grzecznie ją 
pozdrowił.
Dziewczę wzdrygnęło przestraszone.
— Cóż to tak panna Tekla się spóźniła? — odezwał się do niej.
— Ja? ja? — pośpiesznie odpowiedziała — ja miałam w magazynie robotę, a że przy 
mnie i 
dozór, nie mogłam odejść, póki się wszystko nie przyprowadziło do porządku.
— No, to teraz i ja, i panna Tekla możemy powracać razem, bo to droga jedna. I 
ja się 
przypóźniłem — rzekł Tramiński. — Widzę, że panienka się zapatrzyła na dom 
Leonarda, a to tam 
wieczór czy coś.
— Ja! ja nie zapatrzyłam się wcale, proszę pana — rzekło dziewczę nieco 
zmieszane. — Cóż to 
tak ciekawego?… tylko tak. A cóż mnie tam obchodzi wieczór, zabawy i…
Ale głos zdradzał pomieszanie.
— A! czasem człowiek mimo woli się, ot jak i ja, zagawroni na dom, który wygląda 
weselej.
— Ale czyż wszystko, co tak wygląda; jest w istocie wesołe?— odpowiedziała panna 
Tekla 
uspokojona.
— Zapewne! zapewne! — rzekł Tramiński —ale bądź co bądź milej to wejść, wracając 
od 
pracy, do domu gdzie nas czekają, witają, garną się do nas, niż — jak ja, jak wy, 
do pustej 
stancyjki, gdzie nie ma żywego ducha. Człowiek ludzi potrzebuje.
— Pan się trochę myli — spokojnie odpowiedziała panienka — myśląc, że mnie już 
tam w 
domu nikt nie czeka. Prawda to, żem sama na świecie, ale mieszkam obok gospodyni 
domu, 
poprzyjaźniłyśmy się, to ludzie prości, niedumni. Dzieci kilkoro, przywiązały 
się do mnie, ja do 
nich, więc już człowiek nie sam, mój panie Tramiński.
— A toć panienka szczęśliwsza ode mnie — rzekł stary wzdychając — do mnie nawet 
kot się 
nie przywiąże. Próbowałem zapoznać się z gospodarstwem moim, z sąsiadami, gdzie 
tam!!
Panna Tekla spojrzała na biedaka, który głowę spuścił na piersi i szedł sam, 
postrzegłszy, że 
przeciwko swojemu zwyczajowi nadto tego dnia, jakoś z ucisku serdecznego, przed 
ludźmi się 
naspowiadał. Zawstydził się słabości swej. Przeszli tak Grodzką ulicę, na progu 
kamienicy, w 
której mieszkała Tekla, czekała na nią w istocie dzieweczka kilkoletnia i ze 
śmiechem wesołym 
rzuciła się ku niej, wołając — Teklusia! Teklusia!!
Tramiński milczący ukłonił się jej grzecznie i powoli powlókł się dalej.
Ulica stawała się coraz ciemniejszą i puściejszą, drobny deszczyk kropić 
zaczynał, stary 
przyśpieszył kroku i wszedł nareszcie do dosyć wielkiej, ale niedbale utrzymanej 
kamienicy. We 
wrotach ani na wschodach nie widać było jeszcze światła, a w oknach domu przez 
szyby 
zakopcone rzadko gdzie błyskało blade.
Stary widać znał dobrze wschody, bo się, znalazłszy poręcz, począł bez namysłu 
drapać na górę. 
Dopiero na pierwszym piętrze kaganek jakiś mdło oświecał kilkoro drzwi 
niepozornych. Wschody 
coraz się stawały gorsze i znowu ciemność na nich zupełna. Okna, które 
oświetlały je we dnie, 
wychodziły w dziedziniec i chmurnego wieczora niewiele dopomagały. Na drugim 
piętrze 
Tramiński zapalił małą świeczkę, którą miał przy zapałkach, i szedł jeszcze na 
trzecie. Było to 
raczej już tylko poddasze, niskie, brudne. Wiatr przewiewał pootwieranymi czy 
wytłuczonymi 
oknami. Kilkoro drzwiczek stało zapartych i milczących, nigdzie głosu i życia 
znaku.
Tramiński znalazł swoje, dobył klucz i strzegąc świeczkę od zagaszenia, wszedł 
nareszcie do 
tego, co się zwało jego mieszkaniem. Można jednak było, po człowieku sądząc, 
gorszego się 
jeszcze spodziewać. Pierwsza izdebka stanowiła niby przedpokój i skład rzeczy w 
pewnym 
utrzymanych porządku. Druga, dosyć obszerna, uboga była, ale czysta. Malował się 
tu człowiek 
spokojny i nawykły do ładu w nędznym tym sprzęcie troskliwie ustawionym i nie 
rażącym, chyba 
ubóstwem i starością.
Sprzęt ma też swe przeznaczenie i losy. Często bardzo z pałaców przechodzi on 
stopniami, 
powoli, aż na ten strych, na którym się łamie i kona. Niejeden stół królewski 
służył potem 
wyrobnikowi, niejedno krzesło pięknej pani mieściło wyrobnicę zmęczoną. Cała 
zastawa 
mieszkania biednego Tramińskiego z podobnych wygnańców była złożona. Każdy 
stołek, 
komódka, szafka, stół były innego pochodzenia, wieku, wartości i fizjognomii. 
Nie raziło tu nic 
nowego, ale starość to była nie odrażająca kalectwem i litościwie utrzymana. 
Wprawdzie pozłota 
zlazła z fotelu biało niegdyś lakierowanego, który miał jednę nogę misternie 
dorobioną i ani 
pomalowaną, w drugim nie wszędzie utrzymała się politura, na kanapce żółty ryps 
przybrał ton 
płowy i nieokreślony, ale razem wzięte mieszkanie stosownym było dla człowieka, 
a nędza jego 
miała pozór przyzwoity i uczciwy.
Zaledwie Tramiński wszedł, świecę sobie zapałił, i papiery złożywszy na stoliku, 
zabierał się do 
przemiany ubioru, gdy w pierwszym pokoiku zapukano, drzwi skrzypnęły i powolny 
krok się dał 
słyszeć zmierzający do głównej izby.
— Kto tam??
Odpowiedzią był — dobry wieczór! — z uśmiechem wesołym rzucony. Jakby na przekór 
narzekaniom na osamotnienie zjawił się gość, choć wcale na ten raz nie proszony 
i bodaj nie w 
porę.
Tramiński podniósł głowę i spojrzał z widocznym nieukontenfowaniem.
We drzwiach, na pół przechylony, jak gdyby się wnijść bez pozwolenia obawiał, 
stał wysmukły, 
przerosły, bladej, ale przystojnej twarzy młody chłopak. Filuterna jego mina 
zdradzała spryt 
wrodzony i ochotę do swawoli. Mimo młodości zmęczenie i zużycie wczesne malowało 
się na 
twarzy wysmukłej, w której tylko dwoje oczu czarnych świeciło jak węgle. 
Czupryna 
rozczochrana, surducina spięty na jeden pozostały guzik, nie mogący pokryć braku 
kamizelki i 
zbrukanej koszuli, spodnie oszarpane, buty zabłocone, kijek pod pachą, 
dopełniały całości 
doskonale uosabiającej włóczęgę i prawdziwego łobuza.
— To ja, to ja, jegomościuniu, niech się jegomość nie gniewa.
— Znowu tutaj! — zawołał. Tramiński.
— Ano, cóż robić, słowo honoru jegomościuniu, nie winienem, niech tylko pan mnie 
posłucha, 
wytłumaczę się, żem niewinny, jak nowo narodzona dziecina, ale mnie los ściga, 
ach! — 
westchnął.
— Tak! kto by ciebie słuchał — zawołał Tramiński — kto by ci wierzył, 
potrafiłbyś mu zawsze 
dowieść, że do kozy się dostajesz niewinnie, żeś niewinnie obdarty, pobity, 
pijany i rozłajdaczony.
Młody chłopak podniósł z komicznym gestem ręce do góry z czapką razem, która 
podobniejszą 
była do starego gałgana znalezionego na śmiecisku niż do pokrycia głowy 
porządnego człowieka.
— O! o! jegomościuniu, już się gniewasz na swojego nieszczęśliwego Wilmusia, a 
Wilmuś nie 
winien! przysięgam, chciałem pracować znowu i wyjść na porządnego człowieka, ale 
fatum, jak 
mówili w szkołach — fatum.
Tramiński pogroził mu na nosie.
— Tak! w to bijesz, boś słyszał, że ja na los narzekałem, chcesz mnie wziąć ze 
słabej strony. Nic 
z tego nie będzie. Ja stary, ze mną co innego, tyś młody, silny, zdrów ale 
szaławiła i rozpustnik. 
Idźże mi z oczów, idź, nie mam czasu słuchać twojego błaznowania, mam robotę. 
Mówiłem ci 
ostatnim razem, dając na drogę do Warszawy, żebyś mi więcej nie pokazywał się na 
oczy, jeśli się 
nie poprawisz.
— Śliczna poprawa — dodał, przypatrując mu się — odarty, oszarpany, pobity i już 
z 
powrotem. Nie ma na to ratunku: zginiesz w rynsztoku..
Wilmuś mimo gróźb starego Tramińskiego ciągle czapkę trzymając w ręku, wsunął 
się do izby, 
twarz jego uśmiechała się ciągle. Porwał gwałtem rękę opierającego mu się starca, 
pocałował ją i 
zawołał:
— Dobrodzieju najmiłościwszy, nie gniewaj się, nie sekuj, nie gderz, stój, 
czekaj, wiele ci czasu 
nie zajmę. Słowo honoru, parole d’honneur, jak cię kocham. Ale dajże mi się 
wytłumaczyć i 
sprawę moją przedstawić. Żaden sąd nie potępia nie wysłuchanego.
— Daj mi pokój.
— A! jegomościuniu! jesteś zły na mnie, a ja cię kocham. Wilmuś cię kocha jak 
ojca. Chyba 
sobie uszy pozatykasz bawełną, inaczej nie pójdę, aż się oczyszczę, toć i mnie o 
mój honor idzie.
— Honor! — powtórzył ruszając ramionami Tramiński — honor, starczyłoby ci 
uczciwości.
— Co to jegomość myśli —przerwał Wilmuś.— goły, bez butów, ale jestem honorowym 
człowiekiem. Wszystko ten los przeklęty robi, nie winienem.
Tramiński rękami uszy zatulił.
— Musisz mnie jegomość słuchać, to nic nie pomoże, ja o nic nie proszę. 
Pozwolisz się wyspać 
w przedpokoju, to dobrze, nie, to pójdę gdzie do Żyda na ławę, ale muszę się 
uniewinnić przed 
moim dobroczyńcą.
Tramiński tymczasem układał papiery na stole i szedł po lichtarz z umbrelką, 
stojący na 
zapieczętowanym od wieków kominie.
— Qui tacet consentire videtur — rzekł Wilmuś śmiejąc się — jak czkawka odbija 
mi się 
szkolna łacina. Hej! hej! kto by to na mnie spojrzawszy powiedział, że tak 
pięknie trzecią klasę 
skończyłem, nim mnie ze szkół wypędzili. A dalibóg niesprawiedliwie, ślusarz 
zgrzeszył, a kowala 
powiesili. No, ale to stare dzieje.
— Z łaski jegomości miałem o czym piechotą odbyć podróż do Warszawy — mówił 
Wilmuś.
— Jegomość — przerwał nagle — pozwoli mi usiąść, bo nogi mam przebrzękłe.
To rzekłszy i nie pytając już o pozwolenie, Wilmuś rzucił się na stojące krzesło, 
szybko 
pozdejmował buty i został z nogami poobwijanymi w szmatki wcale nieeleganckie. 
Tramiński się 
obejrzał, ale nie powiedział nic, ramionami tylko ruszył.
— Jegomość sobie myśli — bezwstydny! ale żebyś wiedział, jak nogi mnie bolą! Na 
lewej 
pęcherze takie.
— Ale ja mam robotę, trutniu jakiś! — oburzył się Traimiński.
— No dobrze, przecież jeszcze pióra nie potempero—wane, papier nie ułożony, a ja 
z moją 
historią w pół kwadransa skończę.
Otóż, jegomościuniu, pożegnałem nasze miasteczko bez żalu, tyłem tu guzów nabrał 
i głodu 
namarł! Podróż mogła być filozoficzna i sentymentalna, miałem na filozofią chleb, 
a za sentyment 
kiełbaski. Nawet niebo zdarzało się sprzyjać moim cnotliwym przedsięwzięciom, bo 
ranek był 
pogodny. Wyszedłem i stanąwszy na wzgórzu odwrócony ku miastu, pokazałem mu figę. 
Nie 
chciałem się zdobywać na mowę, której by nikt nie słyszał oprócz wrony siedzącej 
na wierzbie, a 
także po swojemu rzucającej na ludzkość anathema!
— Długo ty tak pleść będziesz? — spytał Tramiński. — Nie — nie, ale przecież, 
jegomościuniu, 
nie mogę w prostych słowach jak ostatni gbur opowiedzieć historii, winianem coś 
dostojności mej, 
najlepszego ucznia trzeciej klasy o mało nie zaszczyconego medalem.
— To szczęście, że go nie dali — przerwał Tramiński — byłbyś go przepił w szynku.
— To niezawodna — rzekł Wilmuś — bo na cóż mi się zdał medal, kiedy nie ma 
chleba?
Pierwszy dzień podróży był jeszcze bardziej filozoficzny niż sentymentalny, 
obrachowywałem 
się, aby nie pozywając Opatrzności, której później miałem potrzebować, przybyć 
proprio sumptu 
do Warszawy. Nocowałem na sianie w stodole i ta spartańska determinacja stała 
się przyczyną 
nieszczęść moich. Noc była zimna, nazajutrz obudziłem się skostniały, a wiedząc, 
iż febra jesienna 
jest śmiertelna i że choroba ta lubi takich ściskać chudopachołków, co się jej 
obronić nie mogą — 
uciekłem się do lekarstwa, wypiłem kieliszek szpagatu. Pierwszy tylko krok jest 
trudny, po drodze 
było kilka karczem, chciałem spróbować, czy wódka wszędzie jednaka, do obiadu, 
to jest raczej do 
południa stoknęłem pięć lub sześć, liczby dobrze nie pamiętam. Ale za to szedłem 
olbrzymimi 
krokami.
— No i wieczorem spało się w rowie?
— A nie, do tego nie doszło — mówił Wilmuś spokojnie. — Nad wieczór ukazała mi 
się 
austeria bardzo porządna, z komina się kurzyło, w oknach łyskało, muzyczka 
brzmiała w izbie 
szynkowej. Ludzi było pełno. Wszedłem. Nie mogę inaczej powiedzieć, tylko, żeśmy 
się bawili 
bardzo dobrze, towarzystwo nie było wytworne, po większej części bez rękawiczek 
i boso nawet, 
ale humor doskonały. Była kiełbasa z jajecznicą, piwo, wódka, tańce, ale licho 
przyniosło kilku 
gburów. Od słowa do słowa przyszło aż do pięści, wyrzuciłem dwóch za drzwi, 
jednemu nabiłem 
sińca i z tym poszedłem spać, bo się sprawa zagodziła. Ale mnie to kosztowało, 
tak że zbliżając się 
do Warszawy, miałem tylko sześć groszy. Filozofia zastępowała resztę funduszów 
ulotnionych, 
wprost poszedłem do majstra, do którego miałem rekomendacją.
— Ale jegomość mojej podróży nie słucha — przerwał Wilmuś, obaczywszy, że stary 
pisał.
— Nie mam po co czasu tracić — odparł Tramiński — wiem już z góry, widząc cię tu, 
żeś 
brewerię jakąś zrobił, że cię majster wypędził i przywlókłeś się tu nazad, gdzie 
znowu, to samo co 
przedtem życie będziesz prowadził.
— Niezupełnie tak było, ale coś w tym rodzaju — odezwał się z głębokim 
westchnieniem 
Wilmuś — łatwo to odgadnąć los nieszczęśliwego człowieka. A przecie, 
jegomościuniu, tylko że 
gadać nie chcę, ale należę do bardzo porządnej familii, na co jej wstyd sobą 
robić. Odepchnęli oni 
mnie, to ja na nich pluję. Tylko mi poczciwej matki żal.
Wilmuś się zasępił, Tramiński pisał.
— Jegomościuniu — rzekł, podnosząc bolącą nogę — ja dziś doprawdy od rana nic 
nie jadłem.
— Ale piłeś?
— Jeden maleńki kieliszeczek i to mnie przy życiu trzyma, ale czuję, jak mi się 
w kiszkach 
zwija, a grosza przy duszy nie mam. Gdyby choć kawałeczek chleba, a broń Boże z 
masłem, 
byłbym szczęśliwy, poszedłbym do pierwszej izby spać i nie przeszkadzałbym 
dobrodziejowi 
pisać.
Tramiński począł mruczeć zżymać się, poszedł do szafki, dobył z niej chleba 
kawałek i sera, 
oddał je chłopcu, który go w rękę pocałował, i powrócił milcząc do roboty.
Wilmuś, podskakując na jednej nodze, przeniósł się milczący także do pierwszej 
izby, drzwi 
zaryglował, słychać było, jak sobie mościł posłanie, a w pół godziny rozległo 
się głośne chrapanie.
Tramiński pisał.
W domu Leonarda wieczór, który tak smutno upływał w pustce Tramińskiego — 
obiecywał być 
bardzo wesołym.
Złożyło się tak, iż kilku obywateli przybyło za interesami do miasta, ten i ów 
porzebąknął, że 
nie wie, co z sobą zrobić wieczorem, wiedziano, że mecenas był bardzo gościnnym 
— jakoż 
niewiele myśląc młody prawnik skorzystał z usposobienia znajomych i wszystkich 
do siebie na 
herbatę i wieczerzę zaprosił.
Trzeba wiedzieć, iż wieczorki mecenasa słynęły z tego, że się na nich bardzo 
dobrze i 
swobodnie zabawiano.
Mieszkanie było obszerne, wygodne, gospodarz nadzwyczaj uprzejmy, wesół, do tego 
kawaler, 
lubiący i umiejący żyć, wiedzący, co jest porządna wieczerza i jak przyzwoitych 
ludzi przyjmować 
potrzeba. Każdy wcześnie sobie ręce zacierał, będąc zaproszonym do mecenasa, a 
rzadko przed 
drugą wracano od niego do domu.
Umiał gości zabawić, rozochocić, zatrzymać, miał ten starodawny instynkt 
gościnny, choć był 
człowiek nowy i z domu go nie wyniósł.
Toteż było jedno do zarzucenia mecenasowi Szkalmierskiamu, że wyrósł jak grzyb i 
nikt z 
pewna nie wiedział, skąd i jak.
Rodziny jego nie znano, chodziły różne o niej pogłoski, przebąkiwali niechętni, 
że był 
dzieckiem bruku, drudzy, że synem chłopa, inni, że go tajemnie jakiś wielki pan 
protegował, który 
się doń przyznać nie mógł. Sam Szkalmierski, jak u nas wszyscy, co się na nogi 
dźwigną, będąc ze 
szlachtą, grał rolę szlachcica, mówił często — my szlachta, o rodzinie swej nie 
wspominał, a 
przyciśnięty powiadał, że ma krewnych w Krakowskiem. Znać było wszakże, iż z 
niewiadomych 
powodów nierad się był szczerzej tłumaczyć.
W miasteczku wiedziano tylko, że ze szkół wyszedł dobijając się w ostatnich 
klasach 
utrzymania lekcjami, że potem gdzieś prawa się uczył, dependował u mecenasa i 
powoli 
odznaczywszy się niezmiernymi zdolnościami, wyrobił sobie niezawisłe stanowisko. 
Słynął 
Szkalmierski z tego, że sprawy najzawilsze umiał rozgmatwać, że ludzi 
najtrudniejszych w 
obejściu uchodził, że dlań nie było nic niemożliwego. Oprócz tego miano go za 
bardzo uczciwego 
człowieka. Powoli przyszedł do prawie nieograniczonego u ludzi zaufania. 
Zazdrościli mu starsi, 
ale nic zarzucić nie mogli, oprócz może, iż, młody, trochę zanadto lubił hulankę 
— ale któż w 
młodości tego grzechu do wyrzucenia sobie nie miał. Nie ciskano więc kamieniami 
za to.
Drugim zarzutem, jaki mu czasem po cichu czyniono, że pieniądze lubił, ale też 
dodać należy, 
że ich nie szczędził i używał.
Życie, które prowadził, w istocie zadziwiającym było nawet w tak pracowitym i 
zamożnym 
człowieku, przy największych dochodach. Szkalmierski od kilku lat żył po pańsku, 
coraz 
rozszerzając skalą swojego zbytku.
Gości już było pełno na górze i wesoła wrzawa dawała się słyszeć aż w sieniach, 
ilekroć drzwi 
od bawialnych pokojów się otworzyły, gdy powóz, widocznie wiejski, stary wygodny 
kocz, 
ciągniony parą koni rosłych w uprzęży skromnej zatrzymał się przed kamienicą 
Leonarda. Z 
powozu głos się dał słyszeć.
— Stój — to tu!
Głowa wyjrzała ku oknom oświeconym.
— Ale tak — to tu.
Z kocza wysiadł powoli otyły mężczyzna, któremu służący w liberii podał rękę, i 
o lasce powoli 
poszedł na wschody. Człek był niemłody, widać stare grzechy noszący w nogach, po 
polsku, bo mu 
jakoś ciężko iść było, spierał się na lasce i stękał nieco. Twarz okrągła, 
rumiana, bez wielkiego 
wyrazu, niby dobroduszna, a w fałdach uśmiechu kryjąca nieco chytrostki — nic 
nie mówiła zrazu. 
Trzeba się w nią było dobrze wpatrzeć, aby w niej więcej niż na co dzień ludziom 
dawała 
wyczytać.
Wąs zakrywał usta, pod nim co się działo, zgadywał, kto mógł, oczy brwi rozrosłe 
zasłaniały i 
złapać ich wejrzenia nie było łatwo.
Jeszcze nie doszedł do końca wschodów poważny gość, gdy się drzwi otworzyły i 
gospodarz, 
który zapewne słyszał powóz zachodzący, wyszedł na jego spotkanie.
Szkalmierski wyglądał więcej na ładnego chłopca, którego powołaniem jest zabawa 
wesoła, niż 
na pracowitego prawnika. Ubrany wytwornie, pięknej postawy, ślicznych rysów 
twarzy, 
regularnych a chłodnych, brunet uśmiechnięty zdawał się należeć raczej do złotej 
młodzieży, niż 
do grona juriskonsultów. Ale to właśnie stanowiło jego pociągającą oryginalność, 
że chociaż 
prawnik, był człowiekiem salonowym, że nie nudził nikogo, że się niezmiernie 
podobać umiał 
kobietom i z każdym żyć, mówić, obejść się tak, iż go w godzin kilka oczarował.
— Panie prezesie dobrodzieju, co za łaska, prawdziwie, pragnąc mieć to szczęście 
widzenia go 
u siebie, spodziewać się nie śmiałem. Serdeczne dzięki.
— Mój mości dobrodzieju! — odparł nieco zasapany gość — nie ma za co!
— Ja to mu zawdzięczam, że wieczór mogę spędzić w tak miłym towarzystwie.
Prezes zrzucił palto, ukazał się w surducie czarnym, za który przeprosił jeszcze 
w progu, i 
wszedł do salonu, już bardzo ożywionego.
Dwa stoliki do kart stały w nim przygotowane, męskie towarzystwo paliło cygara 
wyborne, 
służący w liberii obnosił herbatę i ciasta.
Salon, choć w kawalerskim domu, był pięknie i z wielkim urządzony smakiem. 
Kwiaty ubierały 
go dobrze, a choć sam gospodarz nie był muzykiem (acz lubił muzykę) — nie brakło 
nawet 
palisandrowego fortepianu. Meble naturalnie okryte były ciemnoczerwonym 
aksamitem, dywany 
świetne rozścielały się na posadzce.
W lichtarzach i świecznikach u ścian gorzało światło rzęsiste. W prawo widać 
było gabinet, 
pracownią gospodarza wytwornie urządzaną, z pięknymi szafami, wspaniałym biurem 
i 
wygódkami wszelkimi. W lewo przyćmiony pokój sypialny obszerny służył za dodatek 
do salonu. 
Za nim jeszcze domyśleć się było można kilku pokojów.
Zaledwie wszedł prezes i zajął honorowe miejsce na kanapie, gospodarz sam 
przyprowadził mu 
służącego z herbatą, z ciastami, przysunął pudełko cygar i otoczył, go jak 
największą 
troskliwością. Sam nawet na chwilę mimo obowiązków gospodarskich przysiadł przy 
nim, bawiąc 
rozmową.
— Patrzaj no, mój Filipie — odezwał się maleńki jegomość, stojący we drzwiach 
gabinetu, do 
wysokiego, bladego, ospowatego pana, który stał zamyślony, trzymając obie ręce 
założone pod 
poły fraka — patrzaj no — jak mecenas emabluje przy prezesie — hę? co ty mówisz 
na to?
Ospowaty uśmiechnął się prawie pogardliwie. Juściż łatwo się domyśleć słowa tej 
zagadki — 
rzekł — za kogóż mnie masz, kochany radco?
— Za nader dowcipnego i domyślnego człowieka, jakim pan jesteś, kochany doktorze 
— odparł 
pan radca — Ja i ty widziemy bardzo dobrze do czego to zmierza, ale drudzy, 
ręczę ci, są w rogu.
Rozmawiający, powoli cofając się z salonu, weszli do pracowni gospodarza. Doktór 
rozglądał 
się po niej, uśmiechając szydersko.
— Ma gust ten człowiek, nie można powiedzieć inaczej — rzekł do radcy — ale skąd 
on na to 
wszystko bierze? Jak mu stać na dom taki, na przyjęcia, konie, sługi.
Ruszył ramionami. — Enigma! — dodał.
— Kochany doktorze — odparł radca — dla ciebie, co tak znasz ludzi, zbytek ten 
nie powinien 
być zagadką. Wiesz, na jaki lep się bierze łatwowiernych, to są kosztowne 
świecidła, na które 
łowią się ryby jak na wędę. Zbytek, co by powinien zaufanie odejmować, u nas je 
daje. Patrzą się 
na bogactwo zewnętrzne i domyślają zamożności, której może nie ma. Więc to po 
prostu kapitał 
nakładowy.
— Tak to i ja rozumiem, ale mimo to — mówił doktór — jak starczy na wszystko, 
trudno pojąć.
— Szczęści mu się.
— Zręczny, bardzo zręczny, zdatny bardzo, a przecież, ja, co go pamiętam bez 
butów.
Ruszył znowu ramionami ospowaty — radca się uśmiechnął.
— Albo się bardzo mylę, albo ten taniec około prezesa nie jest bez kozery.
— Tak, ale i pan prezes, choć wygląda na brzuchatego symplicjusza, nie da się 
łatwo w pole 
wyciągnąć. To nie może być.
— Wszystko być może.
Oba wyszli znowu powoli do salonu. Tu scena się była nieco zmieniła. Prezes 
zasiadał do wista, 
gospodarz go sadowił, dobierał mu partnerów i zabiegał, aby nic ku wygodzie nie 
brakło.
Tymczasem towarzystwo wesoło rozprawiało, a gdyby uprzejmy gospodarz większą 
część 
rozmów podsłuchał, zdziwiłby się niemało, bo ci, co mu się jak najprzyjaźniej 
uśmiechali, ściskali 
go… na stronie po trosze szydzili lub nie mogli się powstrzymać od złośliwych 
spostrzeżeń. Każdy 
z przyjaciół znajdował jakąś śmieszność w przyjęciu, w przepychu i zbytku i 
jedni pod pozorem 
ubolewania, drudzy nie kryjąc zazdrości ironicznie ostrzeliwali człowieka, co 
ich z nieporównaną 
grzecznością w domu swoim przyjmował.
W chwili gdy gospodarz sadzał do zielonego stolika najdroższego swego gościa, 
prezes pochylił 
mu się do ucha, biorąc go czule za rękę.
— Mój mości dobrodzieju, gdy skończym trzy roberki, będę miał z nim coś do 
pomówienia na 
osobności, maleńki interesik.
— Ale jeśli pan prezes każe — odparł pochylając się ku niemu Szkalmierski — to 
ja mogę mu 
służyć w domu, w której godzinie naznaczysz.
— Na co się masz fatygować przy tylu zajęciach, mądrej głowie dość na słowie — 
śmiejąc się 
odparł prezes, miał bowiem zwyczaj mowę poczynać, przerywać i kończyć bujnym, 
zachodzącym 
się śmiechem, który mu dobrze służył, dozwalając myśli nie dopowiedzieć lub 
uczynić ją 
dwuznaczną.
— Jak prezes każe, jestem na usługi — dodał kłaniając się gospodarz.
Prezes rozbierał karty, za całą odpowiedź skinął głową i ścisnął bardzo mocno 
rękę gospodarza 
w nabrzmiałej, tłustej swej dłoni.
Młodzież zgromadziła się przy stolikach, dobierając do ekarti i innych gier 
hazardownych, i 
nietanich. Gospodarz dał się też wciągnąć, bo miał zwyczaj okazywać się dobrym 
towarzyszem do 
wszystkiego. Wkrótce wrzawa zapanowała w salonie, a lufciki potrzeba było 
pootwierać, aby dym 
obficie palonych cygar miał odpływ. Trwało to zajęcie parę godzin, gdy prezes 
skończył nareszcie 
trzy robry, gospodarz, natychmiast dopatrzywszy, że wstaje, oddał karty swe 
komuś i pośpieszył 
ku niemu.
Prezes już się oglądał, wziął go poufale pod rękę i poprowadził do gabinetu. Tu 
stanął tak, aby 
mieć oko na drzwi, przez które by go ktoś mógł podsłuchać, i zdawał się namyślać 
nieco, jak rzecz 
zacząć.
— Mój mości dobrodzieju — rzekł w końcu — clara pacta, jestem człek prosty 
(prezes lubił za 
prostego człowieka uchodzić, żeby go krzywym nie nazywano) — lubię jeszcze i 
otwarte interesa, 
nie będę więc długo nudził. Znasz waćpan położenie moje, mam się nieźle, ale oto 
w tej chwili z 
pewnych względów jestem zmuszony zaciągnąć pożyczkę na dobra.
Szkalmierski spojrzał wielkimi oczyma.
— Panie prezesie dobrodzieju, to ledwie do wiary, przy tak znacznej i tak 
pięknie 
zagospodarowanej majętności, a, jak wszyscy sądzą, i kapitałach.
Prezes się zaczął śmiać.
— Kapitałach! oto! to! co zaś znowu…
— Przy takim, kredycie — dodał gospodarz.
— Otóż widzisz, mój dobrodzieju — przerwał prezes — kredyt mam, ale nie lubię go 
używać i 
dlatego mam, iż go nie potrzebuję. Nie chcę się nikogo prosić, przykro mi, a 
pragnąłbym znaleźć i 
to prędko.
— Wiele? — spytał Szkalmierski.
— Bagatela! — rozśmiał się prezes — bagatela — potrzebuję sto tysięcy. To jest 
dla mnie suma 
mało znacząca.
— Zapewne — rzekł gospodarz — ale możeż to być, abyś pan prezes…
Stary chwycił go za rękę i zbliżył mu się do ucha. — Sub rosa? nie powiesz 
nikomu?
— Słowo honoru.
— Należę do spółki, która bierze antrepryzę szosową, . mam dwakroć leżących, a 
sto mi 
braknie, interes taki, że sto na sto co najmniej, zarobić musiemy, rozumiesz…? 
Począł się śmiać, 
Szkalmierski dla nastrojenia się do niego także się uśmiechał.
— Tibi soli!! nie zdradź! periculum in mora! a nie mogę się z tym wydać i szukać 
pieniędzy 
sam.
— Pieniądze znajdziemy — odparł Szkalmierski, patrząc w ziemię — znajdziemy, 
ale…
— Ale warunki jakie zechcą! dam dziesięć i dwanaście procentów, kiedym pewny, że 
zarobisz 
grosz na groszu. Idzie o pośpiech.
— A hipoteka?
— Po towarzystwie, na majątku, tylko naturalnie dla rozgłosu wolałbym, ażeby mi 
nie 
wnoszono w księgi hipoteczne. Masz, mój dobrodzieju, tak rozliczne stosunki, 
taki rozumek, taki 
talent, taką trafną rękę i oko, że wszystko zrobisz, co zechcesz.
— Panie prezesie, dobrodzieju.
— Bez pochlebstwa, drugiego takiego człowieka, co by miał tu — uderzył się w 
czoło — jak 
wy, kochany mecenasie, w życiu nie spotkałem. Tu śmiechem sobie przerwał.
— Mniej więcej termin?
— Do tygodnia, najdalej do dni dziesięciu, bo inaczej interes przepadnie.
Szkalmierski się zamyślił.
— Ty to zrobisz lub nikt — dodał ściskając go prezes — mam w tobie, mości 
dobrodzieju, 
ufność nieograniczoną.
I znowu go uścisnął. Patem obejrzał się po mieszkaniu.
— Jak to sobie potrafiłeś elegancko i po pańsku wszystko urządzić, z jakim 
smakiem, jak mego 
Boga kocham, to na prowincji nie widziane rzeczy. Już to ci we wszystkim 
powinszować darów 
Bożych!!
Zaczął się znowu śmiać i trząść, choć nie było z czego, Szkalmierski stał z miną 
niby wesołą, ale 
w istocie dosyć zakłopotania. Prezesa wyrazy łechtały jego miłość własną, ale to 
żądanie pożyczki 
wydawało mu się niepojęte.
Czy stary wyga przeczytał co na fizjognomii mecenasa, czy potrzebował jeszcze go 
sobie 
bardziej ująć, już w chwili gdy rozmowa była skończoną, pochwycił go za rękę i 
zbliżył mu się do 
ucha.
— Pozajutro u mnie polowanko — rzekł — ale z samych wybranych złożone; hrabiowie 
P…owie oba, książę S., hrabia Z., przyjedź z wieczora jutro, przenocujesz, 
zabawiemy się. 
Baronowa, która waćpana dobrodzieja wysoko ceni, będzie mu rada, a o sobie mówić 
nie 
potrzebuję. Cha! cha! cha!
I zaczął go ściskać a całować, do uduszenia. Na twarzy mecenasa błysło tak jakoś 
wielkie z tych 
zaprosin ubłogosławienie, taka radość, że nawet obiecana przytomność hrabiów P., 
księcia i 
kompanii, niezupełnie je tłumaczyć mogła. Oczy mu zaświeciły, pocałował prezesa 
w ramię, a 
stary, postrzegłszy skutek zaprosin, pod wąsem się uśmiechnął i jeszcze raz go 
uściskał.
— Ale sza, bobym innych prosić musiał, a chcę mieć tylko wybrańsze towarzystwo.
Mecenas się zarumienił, prezes oparł poufale na jego ramieniu i zwróciwszy 
rozmowę na ceny 
pszenicy, skierowali się do salonu w chwili, gdy służący wszedł ż wódką na tacy, 
oznajmując 
wieczerzę.
Chcąc nie chcąc, musiano grę porzucić.
Za sypialnym pokojem otwarta salka jadalna jaśniała światłem, odbijającym się w 
kryształowych kieliszkach. Zastawa była pańska, wieczerza smakoszowska, dwa 
bażanty z 
piórami do góry po obu końcach stołu. W kącie cała bateria butelek w złoto, 
srebro i różne 
kolorowe czapeczki poubieranych.
Gościom wszystkim, nawet tym, co przegrali nieco, uśmiechnęły się oczy, a 
niektórym 
zazdrością ścisnęły serca.
— Patrz tylko — rzekł radca do doktora po cichu — byłem nieraz u Potockich, ale 
dalipan tak 
nie występują.
— Bo to panowie z antenatów, na zbytki nie ma jak dorobkowicze — odparł doktor — 
na 
obiedzie wolę być u bankiera, co się o trzy grosze z ubogim kłóci, niż u księcia, 
co jałmużnę daje. 
Miej to sobie radca za prawidło: prawdziwy dostatek i państwo nie potrzebuje się 
z sobą 
popisywać, a bankruci zawsze występują.
— Bażanty! — mruknął radca między zębami, z uśmiechem złośliwym — bażanty.
Inni może toż samo myśleli, powiedzieć nie śmiejąc — ale wesoło siedli do stołu. 
Prezes, który 
(brzuch okrągły nie kłamał) był raczej obżartuchem niż smakoszem, dał sobie 
talerze napełniać, a 
jadł i pił za trzech.
Po pewnym przeciągu czasu, gdy żołądki nieco już były uspokojone, gospodarz, 
nalawszy 
wprzódy kielichy Roedererem carte blanche, podniósł się z miejsca, trzymając 
swój w ręku.
— Panowie! — rzekł głosem, na który głowy się wszystkie zwróciły — panowie, 
pozwólcie mi 
na chwilę głos zabrać dla wynurzenia uczucia, które, nie wątpię, podzielacie ze 
mną wszyscy. Nie 
ma widoku bardziej szlachetne serca poruszającego nad cnotę długich lat 
szeregiem wypróbowaną, 
długimi walkami zwycięskimi uwieńczoną, uznaną powszechnie nawet przez 
nieprzyjaciół i 
zawistnych. Panowie! widok takiej cnoty będącej dla nowych pokoleń, przykładem 
daje nam tu 
przytomny j.w. prezes, który dom mój ubogi łaskawą swą bytnością zaszczycić dziś 
raczył. 
Niechże mi wolno będzie oddać mu cześć, wyrazić mą wdzięczność i być zarazem 
tłumaczem tych 
uczuć poszanowania i czci głębokiej, jaką mu całe jednogłośnie oddaje 
obywatelstwo!! Wnoszę 
zdrowie naszego najszanowniejszego prezesa dobrodzieja!
Prezes powstał rozczulony do łez, śmiejąc się i płacząc, a zacząwszy ściskać i 
całować na wsze 
strony od gospodarza, nie umiał już odpowiedzieć; zdrowie wniesione z aplauzem 
wielkim wypito. 
Dopiero po chwili wypoczynku i wysapania się, poprosiwszy o pozwolenie 
przemówienia słów 
kilku z fotelu, czcigodny starzec odezwał się.
— Czuję się do łez rozczulonym dobrocią waszą, czcigodni współobywatele, a 
szczególniej 
przyjaciele mego mecenasa, który wymownymi słowy maluczkie moje zasługi uznał. 
Piękny to 
dzień w życiu moim, ale okazałbym się niewdzięcznym i nie odpowiedziałbym 
życzeniom 
waszym, które z oczów czytam, gdybym też —nie podniósł zasług i talentów 
szanownego 
mecenasa. Rozwodzić się nad nimi nie potrzebuję, młody, w sile wieku, gdy inni 
poczynają 
dopiero dobijać się imienia i wziętości, on je zdobył wstępnym bojem pracy i 
uczciwości. Stawię 
go na wzór, mości dobrodzieju, młodzieży naszej. Vivat! niech żyje!
Ogromne vivat! powtórzyło toast za prezesem, wszyscy jęli się cisnąć i ściskać 
gospodarza, 
który prezesowi dziękował, prezes go całował, śmiał się i wieczerza byłaby może 
się na tym 
skończyła, ale uczucie wdzięczności kazało mecenasowi pić zdrowie całego domu 
j.w. 
prezesostwa.
Nowe tedy nastąpiły uściski, nowe okrzyki, w głowach już po bordo, po portwejnie, 
po 
szampanie szumiało, niektórzy w obawie dalszych kielichów chyłkiem wynosili się 
do salonu, gdy 
służący wniósł na ogromnej tacy hungaricum, a gospodarz zaklął, iż na imię 
obywatelskie nie 
zasługuje, kto obyczajem dawnym węgrzyna nie wychyli.
Prezes, który, spojrzawszy na bursztynowy kolorek wina przeciw świecy, dotknął 
go ustami, 
zawołał:
— Mój mości dobrodzieju — nie żal mu dać buzi. Kapka, tokaj, jużem dawno takiego 
wina nie 
kosztował, nektar! ambrozja.
Podniósł oczy w górę. — Zapach, smak nieporównany.
Wszyscy się unosili. Doktór, trzymając w ręku kieliszek, szepnął radcy.
— Znam to wino, dziesięć rubli butelka, alem go jeszcze u mecenasa nie pił; 
występuje, 
występuje.
— To wszystko dla prezesa — odparł radca.
— Rozumie się, nie bez kozery.
Niektórzy tylko amatorowie pozostali jeszcze przy kieliszkach, inni powoli 
wysuwali się do 
pierwszych pokojów, kilku wyszło do domów. Węgrzyn z tacą i butelkami przejechał 
po sali i 
wzięto się znowu do gry z nową ochotą i brawurą. Prezes tylko, przeprosiwszy 
gospodarza, po 
cichutku przeszedł przeprowadzony przez niego do przedpokoju, gdzie zastał 
lokaja, ubrał się, 
obwinął chustką i aż na dół w jego towarzystwie dostawszy się, siadł do 
czekającego nań powozu.
— O interesie będę pamiętał — rzekł mecenas.
— I o jutrze, o jutrze, czekamy wieczorem na skromną kolacyjkę — szepnął prezes 
śmiejąc się 
— bo u mnie takich zbytków nie znajdziesz.
— Panie prezesie dobrodzieju — pośpiesznie dodał gospodarz — wie się, kogo jak 
przyjmować.
Stary nie mógł się nie roześmiać znowu i już powóz się odtoczył kilka kroków, a 
głos jego 
jeszcze słychać było, ale potem nagle jak nożem uciął. Prezes wpadł w głębokie 
zadumanie.
Gospodarz także, trąc czuprynę czarną, powoli wrócił do swych gości, którzy, 
pozbywszy się 
starego, z nowym zapałem rzucili się do gry i kieliszków.
Zakończenie tego pamiętnego wieczora podobne było do wszystkich innych w tym 
rodzaju. 
Niektórzy sobie podochocili, kilku się zgrało, jeden czy dwóch zachorowali na 
głowę, wielu 
wyszło kwaśnych, kilku śpiewających, a mecenas, pozbywszy się ostatniego około 
godziny 
—drugiej po północy, gdy służący sprzątał potłuczone szkło i ścierał porozlewany 
tokaj — padł 
znużony na fotel, ocierając pot z czoła.
Powoli pogaszono światła, poustawiano stoliki, służba się porozchodziła. Mecenas, 
który się 
przebrał naprędce, siedział jeszcze zamyślony w fotelu. Nie śmiemy i nie możemy 
odgadywać jego 
myśli, ale z zewnętrznych oznak miarkując, godziło się sądzić, iż były ciężkie, 
zawikłane i różnego 
rodzaju i charakteru. Twarz bowiem Szkalmierskiego to gorzała, jakby w świetnych 
tonął 
marzeniach, to powlekała się i zasępiała chmurami. Pierś oddychała szeroko i 
mozolnie, potem 
jakby ściśnięta wciągała powietrze. Wstawał, przechadzał się, zadumy wał, siadał 
i widocznie 
zapomniał był o godzinie, miejscu i późnej nocy. Godzina trzecia biła na jednym 
z wieżowych 
zegarów, gdy powoli drzwi sypialnego pokoju zaskrzypiały. Mecenas głowę zwrócił 
z wyrazem 
niecierpliwości i nieukontentowania, usta mu się ścisnęły, brwi namarszczyły.
Z sypialni słychać było chód powolny, bojaźliwy, jakby wahającego się kogoś, czy 
mu wnijść 
wolno.
Szkalmierski z głową zwróconą ku drzwiom czekał, drżące ręce jego szarpały 
sznury szlafroka.
Przy świetle pozostałej w salonie lampy ukazała się we drzwiach postać kobiety 
niemłodej, z 
twarzą bladą, wychudłą, w ubraniu prawie ubogim. Na głowie miała biały czepiec 
ze szlarkami… 
Szła, oglądając się trwożliwie…
— Otóż masz — zawołał stłumionym głosem mecenas — a to skaranie Boże. Jejmość 
mnie 
chcesz zgubić widocznie, tyle razy prosiłem!! Co ludzie pomyślą! co pomyślą!!
Stara bojaźliwie błagający nań wzrok obróciła.
— Mój Jaśku — rzekła — czyż mnie już ciebie nigdy widzieć nie wolno, nigdy z 
tobą pomówić, 
nigdy.
W głosie jej był płacz prawie, mecenas się zżymał, przybliżył cichymi kroki i 
zawołał spiesznie, 
gniewnie, niecierpliwie.
— Albo mnie matka kocha, albo nie kocha, tu trzeba mieć rozum. Jakże można mnie 
kompromitować w domu. A broń Boże słudzy się domyśla, niech tylko rozpaplają, że 
waćpani 
jesteś moją matką, cała moja kariera, przyszłość, wszystko stracone!
— Ale mój Jasieńku — płacząc odezwała się kobieta — czyż nie wiesz, żem ja 
wszystko 
poświęciła dla ciebie, nawet drugie dziecko, któregoś mi się wyprzeć kazał, 
tylem cierpiała, Bóg 
widzi. Czyż mi i na chwilę cię zobaczyć, pocieszyć się tobą nie wolno.
— Jak Boga kocham — rzekł gwałtownie mecenas — że to zwariować przyjdzie! Czyż 
matka 
tego nie rozumie. Te łajdaki podpatrzą, podsłuchają i domyśla się. Ja wiem, 
kiedy przyjść mogę, 
ale matka nie powinnaś tego progu przestąpić bez mojej wiedzy. Jakże, jejmość 
tego nie rozumie?
— Czyż ja bym cię gubić chciała, mój Jasieńku? — czule odezwała się staruszka, 
wyciągając 
ręce ku niemu — ja, com tobie — nie wymawiając — poświęciła wszystko. Wszakże tu 
siedzę jak 
sługa, w pokorze, byle patrzeć na Jasieńka. Nie gniewajże się, mój złoty.
— Jak tu się nie gniewać — przerwał mecenas ostro. — Ja pracuję na to, żeby mi 
zapomnieli 
pochodzenie moje, umyślnie ich zmylam, łudzę, a tu jedna nieostrożność wszystko 
może popsuć. 
Niech matka zaraz idzie do swojego pokoju, bardzo proszę, ja idę z nią także. 
Trzeba się raz 
rozmówić stanowczo; ja pod tym strachem nieustannym głowę tracę, tak być dłużej 
nie może. 
Proszę iść, bo tu jeszcze który ze sług nadejdzie.
Stara matka z pokorą dziecka, które przewiniło, w milczeniu powlokła się powoli 
przez 
sypialny pokój, jadalną salkę, sień, do małej izdebki, w której mieszkała przy 
kuchni.
Szczęściem dla mecenasa i dla biednej staruszki cicho już było w domu, sługi 
spały i nikt nie 
mógł rozmowy poufnej podsłuchać.
Izdebka matki wielce była odmienną od wytwornych syna salonów.
Było to mieszkanie ubogiej sługi, klucznicy, umyślnie pokornie trzymane, aby 
stosunek jej do 
gospodarza odgadniętym być nie mógł. W ciasnej izdebce na łóżko, stół, parę 
krzeseł i kufer 
ledwie było miejsce. Piecyk odrapany zajmował kąt jeden, różne sprzęty 
gospodarskie drugi. Na 
stole, nad którym wisiała klatka z kanarkiem, leżała książka stara i okulary, a 
obok różaniec.
Mecenas wszedł za drżącą matką i stanął w progu zamyślony.
— Sama jejmość miarkujesz, że tak już dłużej żyć nie można. Jeśli się nie 
domyślili dotąd, to się 
lada dzień prawdy dopytają, ja w tym strachu nie mogę pracować. — Któż się ma 
domyśleć? co za 
strach? — spytała płacząc matka — jaki ty Jasieńku niecierpliwy i nielitościwy 
dla mnie.
— Przecież się matki nie wyrzekam — zawołał opryskliwie mecenas — pamiętać o 
niej będę, 
zobaczę się — ale tu mieszkać razem dłużej… nie! nie!
Stara ręce załamała.
— Zlituj się ty nade mną — rzekła ze łzami — już ci poprzysięgnę, że nie przyjdę 
nigdy, że 
czekać będę, póki zechcesz, że milczeć będę, że nie obejrzę się, nie zdradzę 
niczym, ale mnie nie 
wypędzaj! niech ja choć twój głos słyszę, choć z daleka cię zobaczę, mój złoty 
Jasieńku, ty jesteś 
chlubą moją, życiem moim, światem, wszystkim… zabiłbyś mnie, bobym tego nie 
przeżyła.
— Tak to się mówi — gniewnie zawsze odparł Szkalmierski — ale to darmo, prędzej 
czy 
później to nastąpić musi, bo sekret by się wydać musiał, a ja jejmości powiadam, 
że mnie by to 
zwichnęło i zgubiło.
Matka milczała, szlochając z głową spuszczoną. Mecenas także zamilkł na chwilę.
— Dopóki ja sam — rzekł — mojej przyszłości nie mogłem rozrachować, mogłem to 
cierpieć, 
ale dziś, mi się przedstawia taki widok, takie szczęście, taka nadzieja, że jej 
bez wahania trzeba 
wszystko poświęcić.
— Cóż takiego? co? — zza łez spytała kobieta.
— Nie będę taił — mówił mecenas — słyszałaś matka pewnie o prezesie. Jest to 
właściciel 
ogromnych dóbr, pan z panów, człowiek wielkiego wpływu w obywatelstwie. Ma jedną 
tylko 
córkę, pannę wykształconą nadzwyczaj, która odrzuciła niejednego hrabiego, a 
teraz jestem, 
jestem prawie pewny, że pójdzie za mnie.
Matka podniosła oczy, ocierając je, wzrok jej się zaiskrzył, usta prawie 
skłaniały do uśmiechu.
— Jasieńku złoty — zawołała — no mów, mów mi wszystko, ja zrozumiem, ja odgadnę, 
mów 
mi, ale wszystko, opisz ją, jak wygląda, czy cię kocha. Bo któż by mojego 
Jasieńka nie kochał!!
Ściśnięte dłonie podniosła do góry, ale ten wybuch macierzyńskiej miłości nie 
zmiękczył 
twardego serca człowieka, który marzył o czym innym, któremu na drodze wielkości 
stało to 
widmo matki.
— Panna Albina… panna Albina — odezwał się — nie ma sobie równej rozumem, 
talentami, 
powagą charakteru, dystynkcją. Mogłaby świetnieć na królewskim dworze.
— A młoda? a ładna? — spytała matka. Mecenas się trochę zaciął.
— Młoda, wcale jeszcze młoda — odrzekł — nie jest to zapewne jedna z tych 
ordynaryjnych 
piękności, białych i czerwonych, które się pospolitemu gminowi podobają, ale co 
za szlachetność 
w wyrazie twarzy, co za godność! jaka pańskość.
— I ona ciebie kocha? — chciwie spytała staruszka — a ty ją? mówże, jak to 
przyszło do tego?
— Ale jeszcze do niczego nie przyszło — odrzekł kwaśno mecenas — mogę tylko 
wnosić z 
obejścia się jej ze mną, z uprzejmości rodziny — właśnie dziś tu przyjmowałem 
jej ojca — że 
mogliby ją wydać za mnie. Ale do tego jeszcze wiele potrzeba — rzekł mecenas z 
przyciskiem — 
to szlachta dumna… gdyby mieli najmniejsze posądzenie o moim nieszczęsnym 
pochodzeniu, że 
żyje matka… że jestem dzieckiem bruku… wszystko by przepadło…
— Mój Boże! ty wiesz, jak ja twojego szczęścia pragnę — znowu powoli wracając do 
płaczu, 
mówiła stara Mateuszowa — ja będę milczeć jak kamień, nie zdradzę cię ani mojego 
serca, ale 
mnie nie wypędzaj z domu. Ja z tęsknoty umrę. Tu, choć ja ciebie nie widzę, 
czuję, że jesteś 
niedaleko, posłyszę głos Jasieńka, migniesz mi się w ulicy, spojrzysz czasem, a 
tam…
— Ale co to, bo te czułości, moja jejmość — odparł surowo i zimno mecenas — ja 
jeśli do 
czego dopadłem, to właśnie przez to, że musiałem zatwardzieć na wszystko. Matka 
też powinnaś 
mi zrobić ofiarę.
— Ale tę ofiarę! mój Jasieńku, wszystko co chcesz, tylko tej ofiary nie wymagaj, 
błagam.
— Kiedy właśnie ja tej muszę żądać, to nic nie pomoże. Póki tu matka jest, choć 
tego łajdaka 
gdzieś już szczęściem licho wyniosło na złamanie karku, ale nużby wrócił, nużby 
mi tu do matki 
wlazł, nużby mi awanturę zrobił, to do niego podobne.
Mecenas, rozogniony, żywo począł chodzić po izdebce. Staruszka milczała.
— Wiesz, że on już do mnie nie przyjdzie — rzekła smutnie — po co, to mówiąc, 
serce mi 
krwawisz? Biedny chłopiec przepadł i jego trzeba było tobie poświęcić, a kto wie?
— Co? kto wie? szubienica go czeka; że gdzie indziej zginie, a nam wstydu nie 
zrobi, to lepiej. 
Czy jeszcze i po nim matka będzie płakać?
— Ale nie płaczę — zamilkła stara.
— Bądź co bądź — dodał mecenas — co musi się stać później, lepiej teraz zrobić, 
póki czas. 
Najmę mieszkanie, każę urządzić, będziesz matka miała wygody, wypłacę pensją 
regularnie, tylko 
jedno sobie wymawiam, żeby mi tu jejmościna noga w progu nie postała. Ja, gdy 
będę mógł, 
przyjdę, gdy będzie potrzeba, ale do mojego domu…
Blada twarz starej jeszcze z wyrazem bólu, wymówki, niemego jęku podniosła się 
ku synowi, 
drżąca wyciągnęła ręce, mecenas ruszył ramionami.
— Inaczej być nie może, nie ma co i mówić o tym.
— Jasieńku! złoty mój Jasieńku.
Szkalmierski był zniecierpliwiony.
— Niechże bo jejmość pamięta, że od tego moja przyszłość, wszystko moje zawisło. 
Jestem 
twardy, nieubłagany, to prawda, mogę się wydawać niewdzięcznym, ale to 
konieczność położenia, 
bo pierwsza powinnaś zrozumieć, powinnaś tego żądać, a nie mnie doprowadzać do 
ostateczności, 
żebym ja sam musiał ją do tego skłaniać.
Boleść matki była tak wielka, tak ciężka, że się już w słowach wyrazić nie mogła; 
niewieście 
serce we łzy i szlochanie się rozlało. Podparłszy się na dłoniach, płakała 
biedna, zakryła oczy, a 
Złoty Jasieńko, popatrzywszy chwilę, nie rzekłszy jej nawet pociechy wyrazu, 
zamruczał coś tylko 
niezrozumiale i stuknąwszy drzwiami, wypadł z izdebki.
Dopiero uderzenie to obudziło nieszczęśliwą, obłąkany podniosła wzrok i 
zobaczyła; że syn 
zniknął. Któż zgadnie, co się działo w sercu zranionym? Zwróciła się ku obrazowi 
Chrystusa Ecce 
Homo, wiszącemu na ścianie razem z Matką Bolesną, i załamawszy dłonie jakby mimo 
woli 
wyjąknęła:
— Karzesz mnie, Boże, jednym dziecięciem za to, żem drugiemu matką być nie 
umiała. O 
straszne wyroki Twoje!
To mówiąc, padła na kolana u łóżka i skryła twarz W dłonie, modliła się płacząc, 
a jęk 
przerywał modlitwę.
Jasieńko rzucił się na łoże marząc o prezesie, o prezesównie i o polowaniu 
jutrzejszym. Matka 
go nudziła — wypłacze się, wyjęczy — rzekł do siebie — i przyzwyczai, raz 
przecie przez tę scenę 
przejść było potrzeba. Lepiej teraz niż później, bo to konieczność położenia. 
Nie ma czasu na 
sentymenta. Cóż jej tam będzie tak złego.
I zdrzemnął się wśród krzyżujących po głowie najsprzeczniejszych obrazów nędzy 
dzieciństwa 
i świetnych marzeń przyszłości.
Wysiedziawszy długo po północy nad przepisywaniem powierzonych mu aktów, 
Tramiński 
poszedł ze świeczką, osłoniwszy ją rękami troskliwie, zobaczyć, co się dzieje w 
przedpokoju, skąd 
go ciężkie chrapanie śpiącego Wilmusia dochodziło; znalazł on go leżącego na 
ziemi z wyrazem 
boleści na bladej twarzy, jedna noga zaczerwieniona i spuchła, rozwinięta 
zupełnie, tłumaczyła 
gorączkę, która była widoczną. Wilmuś stękał przez sen, poprawiał się, zacinał 
zęby, ale znużenie 
wielkie i młodość zamykały mu powieki. Stary Tramiński z politowaniem, ruszając 
ramionami, 
popatrzył na niego długo i wysunął się spocząć także, pomodliwszy się przez 
chwilę. Nie miał 
wiele czasu na sen, bo i rano wstać było potrzeba, aby samemu w izbie 
uporządkować, a być 
gotowym poodnosić papiery panu Sebastianowi i innym.
Wilmuś tymczasem, stękając, spał ciągle na podłodze i już staremu odchodzić było 
potrzeba, 
gdy się nareszcie z tego ciężkiego snu przebudził. Tramiński znowu stał nad nim. 
Wilmuś jęknął 
naprzód chwytając się za nogę, ale natychmiast się uśmiechnął, aby swoją zbolałą 
twarzą 
gospodarzowi przykrości nie czynić.
— Aj! jegomościuniu — ot to zaspałem — zawołał — a wam już potrzeba odchodzić, 
ot zaraz 
się zwlekę, byle tylko tego nieszczęsnego butą jak nałożyć. Ale od czegóż 
młodość, zaraz, zaraz. 
Tylko się jegomość nie gniewaj na nieszczęśliwego Wilmusia.
— A jakże się ja gniewać nie mam, jak się nie mam gniewać i łajać — zawołał 
stary — kiedy się 
dobrowolnie gubisz. Masz młodość, siły, mógłbyś wszystko, co byś chciał, a 
zabijasz się, giniesz 
łajdacząc.
— To prawda, mój jegomość — smutnie odparł Wilmuś usiłując nogę zawinąć i biorąc 
za but 
— ale czy to ja na świecie komu potrzebny! co to komu zaszkodzi, choćbym zginął! 
Ludzi jest 
dosyć, ja na świecie nie mam nikogo, a dalibóg żyć się nie chce. Jegomość 
niejeden raz powiadałeś 
— życie to walka, ano, kiedy nie mam apetytu do tej bijatyki z losem. Co 
postanowiono — 
nieuniknione, to już ginąć. Tramiński ramionami ruszył.
— Głupi jesteś — rzekł zimno — głupi jesteś. Porzuć — mi ten but, wszak sam 
widzisz, że noga 
napuchła jak kłoda, nie włożysz.
— No, to pójdę boso i na jednej — odezwał się Wilmuś — a to gorzej, że nie 
wiedzieć dokąd 
iść, bo w kieszeni złamanego nie mam szeląga. Ano! to do kozy, zrobię brewerią, 
wezmą i posadzą, 
będę miał kwaterę i wikt, póki się co nie obmyśli.
Tramiński, stojący już z papierami pod pachą nad nim, powtórzył z nową siłą:
— Ale głupiś!
Wilmuś podniósł ku niemu oczy zaczerwienione od znużenia i łez, ale ustami 
usiłował mu się 
uśmiechać, płacąc wesołością za gospodę.
— Porzuć mi to!! co z tobą robić? zostań się i kawęcz, kiedyś na to zasłużył, 
już muszę stancją 
ci zostawić.
— Niechże jegomości za tę wspaniałomyślność pan Bóg zapłaci — zawołał Wilmuś. — 
Wszak 
jegomość wie, że ja łotr jestem, to prawda, w kaszę sobie pluć nie dam, hulanki 
nie odmówię, 
kieliszek lubię, ale dlatego cudzego nie ruszę i można mi skarby powierzyć,— 
choćbym był 
głodny. Ja tu jegomości nie ruszę nic, a jeśli zdążam dla tej nogi przeklętej — 
to zamiotę, uprzątnę 
i będę na jegomości czekał z niecierpliwością głodnego żołądka i 
najprzywiązańszego serca.
Tramiński poruszył kieszeń, wydobył z niej kilka dziesiątek i rzekł:
— Daj mi słowo, że wódki pić nie będziesz.
— Zrozumiejmy się, ojcze mój — odparł Wilmuś — kiedy i dopóki? Do towarzystwa 
wstrzemięźliwości na— leżeć nie mogę, bo uczyniłem ślub przeciwny, nie mogę; a 
jak słowo dam, 
to dotrzymam.
— Że za tę dziesiątkę wódki nie kupisz.
— Nie kupię. — rzekł Wilmuś wstrzymując rękę starego, którą pocałował — bo jej 
nie wezmę. 
Dość już tego, ty pracujesz i sam niewiele masz, a ja sobie rady dam, nie mogę.
— Głupiś! — rzekł Tramiński — bierz, zjedz co ciepłego i leż spokojnie, a 
wracając poproszę 
doktora, żeby tu zaszedł, bo mi się zdaje, że róża w nodze. Trzeba ci będzie do 
szpitala, biedaku.
— Do szpitala! — zawołał, głową kręcąc, Wilmuś — aj! ojcze! to straszna niewola, 
bestie 
mustrują jak wojskowych, druga koza, prawda, że człek ma bieliznę, klejek i 
bułkę, że nawet 
czasem się wódka przekrada, ale ja nie chcę szpitala. Noga młoda jak ja, ani o 
godzinę nie starsza 
ode mnie, musi się sama wyreparować.
Tramiński niecierpliwie spojrzał na zegarek.
— Nie odchodźże mi od izby dalej, ino na dół, żeby co zjeść, i czekaj mojego 
powrotu.
— A! jaki ty dobrodziej! jaki ty poczciwy! jegomościuniu — zawołał Wilmuś — 
dałbym się za 
ciebie zabić! Ty to masz serce, ale za to też…
Wilmuś nie dokończył, bo już się za starym drzwi zamknęły. Natychmiast po jego 
wyjściu 
twarz chłopca przybrała wyraz okrutnego cierpienia i padł na podłogę, zaciął 
usta, niemy, 
osłupiały, podłożywszy ręce ściśnięte pod głowę; jeść mu się odechciało, stękał 
i wzdychał, począł 
świstać potem i umilkł, nareszcie zaryglował, podniósłszy się, drzwi i… powoli 
usypiać począł.
Tramiński miał wiele do czynienia w mieście, nierychło więc do domu powrócił, 
musiał papiery 
pooddawać i zasiąść do roboty w kancelarii, w której bez etatu służył jako 
kopista.
I tam jak wszędzie stary wiele cierpieć musiał, butna młodzież wybrała go sobie 
za cel 
szyderstw i zabawkę, nie było figla, którego by mu nie spłatano i bolesnej 
ironii, która by go nie 
dosięgła. Robiono z nim historie obudzające politowanie, ale Tramiński nadto był 
z nimi 
oswojony, zbyt biedny, żeby je brać do serca, cierpiał milczący, przebaczał 
rozbujałym chłopcom, 
robił swoje. Wygodniej by mu pewnie było porzucić to zajęcie— ale gdzie się 
podziać, jak znaleźć 
robotę??
I tego ranka nie było lepiej. Kanceliści powitali go przesadzonymi znakami 
uszanowania, gdy 
miał siadać, odkradziono krzesło, zręcznie powywracano mu na zewnątrz stare 
kieszenie fraka. 
Kwadrans dobry trwały drwiny i figle, które Tramiński zniósł z zadziwiającą 
krwią zimną. Był to 
jego chleb powszedni. W końcu tylko najnielitościwszemu z tych wisusów, któremu 
broda jeszcze 
nie rosła, rzekł po cichu:
— Daj Boże, panie Sylwestrze, żebyś na starość w nieszczęściu ludzkich urągowisk, 
jak ja, nie 
był znosić zmuszonym, nie życzę ci tego, bobyś, jak ja, musiał litość mieć i 
wzgardę dla ludzi.
Młody chłopiec zarumienił się mocno i nie odpowiedziawszy słowa, wymknął się, a 
Tramiński 
siadł do roboty. Przyniósł był z sobą bułkę i ser na śniadanie, ale te mu na 
podłogę wyrzucono i 
powalano. Dopiero po odejściu wszystkich, obejrzawszy się dokoła, stary poszedł 
podnieść bułkę, 
wyszukał zdeptany ser, dobył noża i ocalił, co się dało, bo głodnym był, a 
drugiego śniadania kupić 
nie chciał, pamiętając na chorego Wilmusia w domu.
Ranek przeszedł na robocie, około południa kancelaria zelektryzowaną została 
odwiedzinami 
mecenasa Szkalmierskiego, który do naczelnika przybył z jakimś interesem. Mimo 
spędzonej na 
zabawie i rozmowie ciężkiej z matką nocy niemal bezsennej, Szkalmierski wyglądał 
dosyć świeżo, 
wesoło, był wystrojony elegancko, dobrej miny i humoru. Ze wszystkich drzwi, zza 
wszystkich 
stołów młodzież wybiegła przypatrywać mu się, był bowiem dla niej niezmiernie 
zajmującą 
postacią, przykładem tego, do czego pracą, pokorą i zręcznością dojść można. 
Wzdychali, patrząc 
nań z zazdrością i szepcąc:
— Szczęśliwy!!
Nad wieczór dopiero uwolnił się Tramiński i w garuchni chwyciwszy krupniku z 
kawałkiem 
mięsa, które zapach miało nazbyt dobitny i opieprzone ledwie się połknąć dawało, 
powracał do 
domu dosyć niespokojny, co się tam z Wilmusiem dzieje.
Jakkolwiek to był łotra kawał, Tramiński nie mógł się obronić pewnej słabości 
dla niego, sto 
razy się zaklinał, że mu drzwi zamknie i wiedzieć o nim nie chce, ale go litość 
potem zdejmowała i 
zmiękczyć się dawał albo uśmiechom wisusa ująć mimo woli.
Wracając do domu, przyśpieszył nawet kroku, coraz o niego i o zbrzękłą nogę 
niespokojniejszy.
Ale, co to może młodość!! Zdziwił się stary, gdy otworzywszy drzwi, zastał 
Wilmusia 
wprawdzie z nogą wyciągniętą, ale siedzącego na stołeczku pod oknem, spartego o 
ścianę i — co 
najosobliwsza — z obdartą książczyną w ręku. Posępna twarz chłopca wyjaśniła się 
na widok 
Tramińskiego i po swojemu zaczął żartować.
— A cóż twoja noga?
— Gniewa się jeszcze na mnie, a ja na nią; ale z tego nic nie będzie i od 
szpitala się wykręcę — 
rzekł chłopak — dziesiątkę jegomościną zjadłem, ani śladu, i wodą popiłem. 
Suchedni!! — 
westchnął.
— Ale cóż ci się stało, żeś czytał, i co u licha czytałeś? — spytał stary.
— Z tego się dobrodziejowi wytłumaczę — rzekł chory — okrutnie było nudno, 
myślałem, że 
szczękę wywichnę ziewając. Zszedłem na dół na jednej nodze, żeby co zjeść, 
powróciłem, ale dalej 
się wywlec nie było sposobu. Tu znowu do jegomościnych salonów gości sprowadzać 
nie godziło 
się, siedziałem jak na pokucie. Przypomniałem sobie rekolekcje szkolne przed 
Wielkanocą. W 
końcu na ziemi, o tu, rozplasłą książkę znalazłszy, musiałem czytać. Zrazum się 
męczył, bom się 
odzwyczaił, ale powoli mnie ten łgarz zajął, bo że łże, z pozwoleniem waszym, to 
łże, ale ładnie, 
bardzo ładnie, ho! ho!
— Cóż to było?
— Robinson Kruzoe.
— Podobał ci się? — spytał uśmiechając się Tramiński.
— Ano, zaciekawił, alem więcej potem myślał, niż czytał.
— I cóż myślałeś?
— Naprzód, że nieborakowi łatwiej było na bezludnej wyspie dać sobie rady, niż 
gdyby był 
między ludźmi. Mała to rzecz, ale z człowiekiem trudniej niż z niedźwiedziami.
Tramiński się uśmiechał. — I więcej co?
— A w końcu to się jegomości przyznam, że mi jedna niedorzeczna myśl przyszła.
— Cóż takiego?
— Że może też, gdyby człowiek tak wziął się srodze na pazury i na rozum jak 
Kruzoe, toby i na 
świecie sobie rady dał. O! ta książka… nie darmo pisana.
— Widzisz — rzekł Tramiński — gdybyś też był chciał uczyć się, czytać, pracować, 
lepiej by ci 
było.
Wilmuś się rozśmiał. — Mój jegomościuniu, to już musztarda po obiedzie, nie 
wspominając 
obiadu, którego się nie jadło — darmo, tak chciały losy i Wilmuś musi wyjść na 
łajdaka i 
wagabundę. Jegomość wie, jak to w bajce, zawsze jeden syn musi być głupi i leżeć 
za piecem. Co 
to już o tym mówić.
Wilmuś chciał wstać, ale go Tramiński wstrzymał i rzekł z politowaniem:
— Siedź czy leż, juścić cię nie wypędzę, póki noga chora — odpocznij, a potem…
— Potem gdzie oczy poniosą! — westchnął Wilmuś — bo trzeba o sobie myśleć. Pójdę 
pustej 
wyspy szukać.
Wieczór przeszedł tak jak wczorajszy, Traimiński zarobił był kilka złotych, 
kazał przynieść 
grzanego piwa, chleba i sera dla Wilmusia, nakarmił go, a sam siadł do roboty. 
Szczęściem jeszcze, 
że jej nie brakło. Chłopak mu nie przeszkadzał, ale jak bojaźliwy psiak, który 
się łasi, żeby go nie 
wypędzono, ile razy nań padło wejrzenie starego, uśmiechał mu się i pokazywał 
białe zęby.
Nierychło mu się na sen zebrało, siedział zadumany w kącie, myśląc może o losach 
Robinsona 
Kruzoe. Tramiński, popracowawszy nieco, miał zwyczaj chodzić po większej izbie i 
zażywać 
ruchu. Zdziwił się widząc, że Wilmuś nie śpi, a cicho siedzi. Stanął naprzeciw 
niego.
— No, cóż twoja noga?
— Godzim się powoli, mój ojcze, ona się przekonywa, że beze mnie się nie 
obejdzie, a ja też jej 
przebaczam, boby mi było trudno bez niej. Gdyby nie to, że żebrakiem być nie 
myślę, mógłbym się 
był cieszyć z okulawienia, byłby kawałek chleba.
— Ależ żebranina… pfe!
— Juściż niech Bóg broni, a jeszcze młodemu.
— A jednak, co z ciebie będzie? pomyśl — rzekł Tramiński.
— Będzie człowiek, ino się wyszumi — rzekł Wilmuś — zobaczysz jegomość — aż się 
kiedyś 
zdziwisz. Ja już sam powoli do rozumu przychodzę.
— Ale bardzo powoli.
— Ano — co robić! taka natura. Tu w moim miasteczku, gdzie mnie już wydzwonili i 
wyświecili jak łobuza, nie ma co popasać, trzeba indziej miejsca szukać.
— Cóż będziesz robił?
— Albo ja wiem? rzemiosło mnie nudzi, siedzieć nie mogę. Cóż znajdę.
— Do czegóż by ci się chciało?
— Do góry brzuchem leżeć, fajkę palić i śmiać się, jegomościuniu, ale takiego 
rzemiosła na 
świecie nie ma, chyba u wielkich panów. Tymczasem przez omyłkę, urodziłem się 
ubogim.
— Więc cóż poczniesz? — nalegał Tramiński. — Wilmuś się uśmiechnął.
— Dalipan nie wiem, ręce są, duto głupszych chodzi po świecie, toć się znajdzie 
robota i chleb.
— I znowu gorzałka, breweria i bieda.
— Nie — nie, już dosyć — rzekł stanowczo Wilmuś — już dosyć tego, już mi to 
kością w 
gardle stało. Będę na złość im — porządnym człowiekiem.
— Komu? — spytał Tramiński.
— E, to ja tak sobie plotę — rzekł zmieszany Wilmuś — tak sobie.
— Ależ bo ty tu musisz mieć przecie kogo z familii? Chłopiec westchnął.
— Może by się i znalazło, ale nie chcieli oni mnie, wygnali z domu, wyparli się, 
nie chcę ja ich. 
Wolę biedę jak podłość.
— No! no! śpiewasz coś wysoko.
— U mnie tak — zawołał Wilmuś, któremu się oczy zaiskrzyły. — Ino lepiej nie 
mówić o tym, 
nie mówić.
Jakoż zamilkł i dawszy dobranoc, poszedł się położyć do kąta. Tramiński nie 
nalegał, sam także 
wracając do roboty. Z rana chłopiec wstał wcześniej, noga mu prawie całkiem była 
odeszła przy 
wypoczynku, ale buta mimo prób usilnych włożyć nie mógł. Ledwie go wyłajawszy, 
Tramiński 
zmusił zostać jeszcze dzień jeden z Robinsonem.
— E! to tam, ta książka, ja bym się bez niej obszedł, bo nie doczytawszy końca, 
wiem, co 
będzie. We wszystkich przecie zawsze na wywrót tego, co na świecie, cnota 
nagrodzona, a 
zbrodnia ukarana; toć się pewnie Robinson z piękną panną ożeni, przywiezie 
skarby i rodzice go 
przyjmą, popłakawszy się serdecznie.
Tramiński się uśmiechnął…
Znowu dzień cały niemal spędził w swojej kancelarii… i wracał, rozmyślając, nad 
czym 
zastanie Wilmusia… gdy otworzywszy drzwi, zobaczył go nad jakąś robotą, której 
zrozumieć 
zrazu nie mógł. Siedział na ziemi, mając przed sobą krzesełko wywrócone, to 
właśnie, które miało 
nogę dorobioną i coś koło niego dłubał. Stary się zląkł, żeby mu jedynego 
lepszego siedzenia nie 
nadwerężył… i pobiegł wołając: — Co ty tam robisz, skarz mnie Boże… już coś 
psuje! szkodnik.
Z zimną krwią obrócił się do niego chłopiec.
— Jegomościuniu, czekaj — nie zabijaj, jak zepsuję lub oszpecę, masz prawo mnie 
kijem 
wyłatać. Od ciebie bym nawet to zniósł… ale patrzże! Nogi u krzesła były bardzo 
ładnie, w liście 
wyrabiane wszystkie, tylko na tę jedne był kulawy. Otóż ja mu takuteńką czwartą 
kozikiem 
wystrugałem. — Ale to jeszcze nic… patrz jegomość — dodał — że na poręczy z 
jednej strony 
była główka Murzyna, z drugiej gula… a ja z tej guli wystrugałem takiego 
Murzyna… żeby sobie 
te dwa bałwany patrzyły oko w oko.
Tramiński z wielką ciekawością zbliżył się do roboty i nie mógł wynijść z 
podziwienia, tak to 
było zręcznie i dobrze wykonane.
— Osobliwsza rzecz! — boć ty rysować nie umiesz.
— Jak to, jegomościuniu, nie umiem! ot to! przeciem się uczył po wszystkich 
murach węglem, 
gdzie ino miejsce było. Co to ja tu żołnierzy, koni i łbów namązał… ho! ho! Ą i 
na papierze mi się 
rysuje niezgorzej… i to… to już się przyznam, że bardzo lubię. Ale co to, proszę 
jegomości, z tego, 
kiedy, słyszę, regularnie ci, co rysują i malują z dopustu Bożego, wszyscy z 
głodu i po szpitalach 
umierają. Jak się tam który pan w to bawi… no to jeszcze, a chudemu pachołkowi 
to na co! choćby 
jak Rafael malował.
Tramiński pokiwał głową.
— Ale tyś snycerszczyzny choć stolarskiej mógł się nauczyć łatwo, a to by ci 
dało kawałek 
chleba. Na to przecież wielkiego nakładu nie trzeba, kawał lipiny, dłuto, piłka, 
nóż, lakier.
Chłopcu się oczy zaiskrzyły.
— Ej! a toż by się to człek i bawił i jeszcze by mu za to płacili! A toć by już 
było prawdziwe 
szczęście.
— Już ci się głowa pali — odezwał się Tramiński — i z tym nie tak łatwo, jak się 
zdaje, ale 
próbować można i udać się powinno.
Wilmuś sposępniał. — Ale lipiny, dłuta, miejsca, chleba, nim się co zrobi, skąd 
wziąć! — 
mruknął.
— Posłuchaj mnie tylko — odparł stary — możesz pójść na naukę do stolarza 
snycerza, tam…
— Za to jegomości dziękuję — zawołał Wilmuś — ja siebie znam. Majster by mnie 
złajał po 
pijanemu, a ja bym go zamalował po łbie. Chłopcy by się probowali wyśmiewać, nie 
darowałbym, 
starszy czeladnik chciałby mi komenderować i tego bym nie zniósł.
— No cóż z tobą zrobić! co z tobą zrobić! trutniu niepoprawiony — zakrzyczał już 
z gniewem 
Tramiński.
— Ano nic, ino niech się jegomość nie gniewa — rzekł Wilmuś, całując go w rękę i 
niosąc 
krzesło na swoje miejsce. — Struganinę zamiotę i idę w kąt. Sza. Jutro noga 
będzie choć tańcować 
i już mnie’ mój dobrodziej mieć nie będzie na karku.
Tramiński ruszył ramionami, ale nim siadł do roboty, długo chodził, myślał, 
dobywał pieniądze 
z kieszeni, liczył, burczał, na ostatek rzekł do siebie:
— Trzeba spróbować, bierz go kaci. Wilmuś — zawołał.
— A co? proszę jegomości, może podać co?
— Nie, tylkom ci chciał powiedzieć, bierz teraz na rozum, co będziesz strugał, 
ja ci jutro kupię 
lipinę, dłuto, świder, piłkę i daję ci przedpokój za warsztat. Żebyś mi drzewa 
nie psuł. Może się to 
sprzeda potem.
Chłopak się zerwał o jednej nodze, poleciał w nogę całować Tramińskiego i 
zawołał ‘z zapałem: 
— Jegomościuniu, zrobię, arcydzieło albo monstrum, a że często monstrum uchodzi 
za arcydzieło, 
tak samo jak arcydzieła za monstra, może mi się uda ludzi obałamucić.
— No, idź spać — rzekł Tramiński. I na tym się tego dnia skończyło.
Nazajutrz rano, gdy miał stary kancelista wychodzić, Wilmuś już stał na nogach 
obu, w butach, 
nie przypomniał mu nic, pocałował w rękę i prosił się na kilka godzin do miasta.
— Mój Wilmuś, byleś znowu co nie spłatał.
— Parole d’honneur! verbum nobile! — śmiejąc się białymi zębami, zawołał 
chłopiec — 
wódki ani powącham, burdy nie pocznę, wrócę w stanie niewinności.
— Ale po cóż ci się włóczyć?
— Proszę jegomości — to wiadomo, każda Teresa ma swoje interesa, muszę i ja 
zajrzeć do 
mojego plenipotenta.
Tramiński zniecierpliwiony plunął.
— Ty zawsze musisz bredzić. I tak się rozeszli.
Wilmuś, wychodząc z kamienicy, w bramie, opatrzył starannie swój kostium, ale 
rachunek 
garderoby przekonał go, że przy największej sztuce trudno ją było uczynić choćby 
znośną. Czapka 
nosiła na sobie całą swą przeszłość wyrytą’ plamami i dziurami, niezręcznie 
połatanymi, surdut był 
w stanie opłakanym, guziki w dy— misji prócz jednego, spodnie dożywały burzliwej 
swej 
egzystencji, o butach nie było co mówić. W istocie był to wizerunek butów tylko 
nie godzien tego 
nazwiska.
Wszakże z industrią wielką Wilmuś to jakoś pościągał, pooczyszczał, pozbierał do 
kupy i 
wyszedł na ulicę w przekonaniu, że z tych rupieci więcej już zrobić nie było 
można.
— To pewna, że gdyby mnie kto na bal zaprosił — rzekł w duchu — byłbym w srogim 
ambarasie, ale przejdę się incognito i spodziewam się uniknąć tej kłopotliwej 
ostateczności.
Wesoły żarcik skonał na ustach smutnym uśmiechem, czoło się zasępiło; wysunął 
się 
wzdychając biedny.
A, że był przywykł w samotności rozmawiać sam z sobą, pomruknął, idąc dalej:
— Iść, nie iść — nie powinien bym już tam iść, ale ironie ciągnie, ciągnie. 
Zresztą zobaczę, nie 
zobaczę, choć sobie lepiej starą przypomnę, choć bliżej będę. Onać temu nie 
winna!! ale tego bestii 
to bym nie życzył sobie spotkać, kiedy z kijem w ręku wyjdę na spacer, o nie. 
Byłby przypadek 
niezawodnie.
To mówiąc, wahając się, stając, szedł powoli ku większej ulicy. Z dala już widać 
było 
kamienicę Leonarda, na którą Wilmuś zdawał się szczególną zwracać uwagę. Kołując 
obchodził 
ją, zbliżał się, jakby go tam co ciągnęło.
Była godzina ranna, ludzie wychodzili z kościołów, mglisty poranek i wilgotny, 
Wilmuś się 
trząsł od zimna, ale przywykły do walczenia z nim, ścisnąwszy ręce do ciała, 
wlókł się. Wtem na 
przeciwnym trotuarze ukazała się z książką] w ręku i różańcem ubogo ubrana 
staruszka, widocznie 
ze mszy świętej idąca. Zdawała się ona kierować ku kamienicy Leonarda. Wilmuś ją 
spostrzegł, 
oczy w nią wlepił, do muru się przytulił, pobladł jeszcze I na twarzy biedaka 
odmalowała się 
walka, jaką odbywał z samym sobą. Staruszka tak była w myślach zanurzoną, że 
długo nie 
widziała go. Wilgoć czy chłód wywołał łzy na zaczerwienione jej powieki, bo je 
często ręką 
ocierała.
Nagle podniosła głowę i wzrok jej padł przypadkiem na stojącego przy murze 
Wilmusia, który 
czapką podartą oczy sobie jakby umyślnie przysłonił, aby go nikt poznać nie mógł. 
Staruszka 
zadrżała, stanęła jakby przestraszona, wpatrzyła się w chłopca, obejrzała na 
kamienicę Leonarda i 
skinąwszy prędko na niego, zawróciła szybkim, gorączkowym krokiem w małą uliczkę.
Chłopak zaledwie dostrzegł tego skinienia, jak strzała za nią poleciał, 
oglądając się wszakże na 
wszystkie strony, czy go kto nie widzi.
W małej uliczce staruszka stanęła pozierając, czy nie idzie za nią, powtórzyła 
znak i szła prędko 
aż do lichego domku, na którego okienniczce stał ledwie czytelny napis:
Kawa i Arbata
Tu wśliznęła się jeszcze raz, wołając go za sobą. Chłopak leciał, poprzedziła go 
do drugiej izby 
jakby zlękła stara kobieta, przez pierwszą przeszedłszy rzucając tylko ciche 
słowo gospodyni. 
Wilmuś w ślad za nią wbiegł i zobaczywszy ją, rzucił się na kolana.
— Matusiu! matusiu! — począł płacząc wołać, całując jej nogi. — Matuś, toć to 
wieki, jakem ja 
cię nie widział. A! niech ci Bóg płaci, żeś mnie nie odepchnęła.
Staruszka rzuciła się na krzesło i płakała milcząca, zza chustki coraz spojrzała 
na zbiedzonego, 
bladego syna i łzy zaczynały jej z oczów biec znowu.
— Co się z tobą działo? co się z tobą dzieje!
— No nic — odparł Wilmuś — ot widzicie, niedobrze, bieda, ale znoszę, zniosę, a 
wam? a 
wam? Juści wam tam dobrze przynajmniej, kiedy mnie już nie ma.
— Dobrze — cicho szepnęła stara i rozpłakała się na nowo.
Nierychło oboje przyjść mogli do słowa, on ją całował po rękach, ona się, 
patrząc na 
schorowanego, znędzniałego biedaka, od łez powstrzymać nie mogła.
— Mów, bo ja muszę powracać do domu — rzekła nareszcie — uchowaj Boże, by się 
Jasieńko 
domyślił, że ty tu, byłoby z tobą źle. Zlituj się, nie pokazuj, oni cię wsadzą 
do więzienia, on 
wszystko może. On wielki pan, a my jemu przeszkodą.
— Jak to my? toć nie matka? — spytał Wilmuś.
Stara się zarumieniła.
— Ale to już tak musi być, w domu nikt nie wie, że ja jego matka, a jeszcze się 
Jasieńko stracha, 
żeby się to nie wydało, bo on ma się już żenić z taką bogatą szlachcianką, a 
broń Boże, by się 
dowiedzieli o nim, wszystko by przepadło. Kazał mi się Jasieńko z domu wynosić, 
o miły panie, 
jak mnie się z nim rozstać, a będę musiała, będę musiała. — Mówiła przerywanymi 
słowy 
staruszka. — Na co jemu być do szczęścia zawadą.
— Jak to? on… ten matkę z domu wypędza! — krzyknął Wilmuś, zrywając się z 
gniewem.
— Gdzież zaś, ale nie wypędza, tylko to tak musiało być. Zobaczysz, jak się 
ożeni, potem, jużci 
mnie nie wypchnie, będę go choć widziała. Niech on choć będzie szczęśliwy.
Wilmuś począł chodzić po izbie, zaciąwszy usta, rozgorączkowany, uśmiechając się 
do siebie.
— A! czemuż ja! czemu ja, niegodziwy! nie mam schronienia ani chleba, żeby je z 
tobą 
podzielić. Ale — dodał z wyrazem postanowienia mocnego — przysięgam, dla ciebie 
się dorobię, 
muszę. Dzień i noc pracować będę, zobaczysz.
Matka bojaźliwe oczy podniosła na niego.
— Zlituj się Wilmuś, idź, pracuj, tylko nie tu, nie tu, on cię zgubi, on nie 
jest zły, ale jego Bóg 
stworzył na pana, i do tego już dojść musi.
— Naturalnie — rzekł chłopiec — a gdybyśmy mu — matka czy brat, stanęli na 
drodze, to nas 
bez litości podepce.
Matka zamilkła.
— Dawnoś ty tu? — zapytała po przestanku.
— Dwa dni leżałem chory, a byłbym głodny, gdyby nie litościwa dusza. Spojrzcie 
na mnie, a 
pytać nie będziecie potrzebowali, jak mi jest, jedna koszula podarta, i ot, co 
na grzbiecie. Ale 
matuś, nie frasujta się o mnie. Wilmuś ani jego, ani niczyjej łaski nie 
zapotrzebuje, ustatkuje się i 
na chleb zarobi.
— Wieleś ty mi to razy obiecywał.
— Ano — alem wam nie był potrzebny, popchnęliście mnie.
— Nie j a! nie ja! — zawołała matka — on — toć musiał — boś mu wstyd robił.
— No nic — Bóg go osądzi. Teraz inaczej, jeśli matkę z domu wygna. Ja tu muszę 
pozostać i 
pokażę mu — dodał, podnosząc pięść — że my go nie będziemy potrzebowali, a on 
się nas bać 
będzie musiał. Zobaczemy!!
Matka zadrżała.
— Wilmuś — krzyknęła — jeśli ty jemu grozić będziesz, jeśli ty śmiesz co 
przeciwko niemu 
pomyśleć, ja się ciebie wyrzeknę na wieki!
Chłopak spojrzał smutnie.
— Uspokójcie się, matko, nic twemu gagatkowi nie będzie, dam pokój Złotemu 
Jasieńkowi, ino 
mi o ciebie chodzi. Śmiał cię z domu wygnać.
— Ale ja sama wychodzę, po dobrej woli — zawołała matka — bo to do jego doli 
potrzebne.
— No tak — dodał, ruszając ramionami, Wilmuś — jemu trzeba się przebrać za 
szlachcica, 
okpiwać ludzi, a matki i brata się wyprzeć, to i dobrze!
Stara Mateuszowa skinęła na niego.
— Toś ty o żebraninie? grosza pewnie nie masz. — A nie mam, to co? ino nie 
żebrzą.
— Postójże tu, pójdę do domu, zostało mi trochę grosza, to ci przyniosę.
Chciała wstać, ale Wilmuś jej nie puścił. — Nie wezmę — rzekł — gdybym umierał z 
głodu. 
Swojego grosza matka nie masz, a jego pieniędzy, jak szatańskich, nie chcę!!
— Wilmuś, ty go nienawidzisz!
— Miałbym go kochać?
Matka nie umiała znaleźć odpowiedzi.
— A któż mnie zgubił? przypomnijcie — kto mnie popchnął, abym się zmarnował? ale 
teraz — 
niedoczekanie!!
Znowu Mateuszowa wstać chciała i syn jej nie puścił. — Nieprędko się zobaczymy — 
rzekł — 
niech się na was popatrzę, a iść nie ma po co, bo ja nie wezmę nic — przysięgam 
Bogu, nic nie 
wezmę.
— Do którego kościoła chodzicie, matko? niechby mi choć tam was widzieć czasem 
było 
wolno.
Matka wyjąknęła po cichu. Wilmuś zamilkł. Ciężka była dalsza rozmowa; stara nie 
wiedziała, o 
co pytać, on bał się ją rozdrażnić, bo w głębi jego gniew buchał i powtarzał 
wciąż — matkę 
wypędza, matkę wypędza.
Ledwie wyprosiła nieboraczka, aby się posilił, zapewniwszy go, że ze sprzedaży 
pończoch 
własnej roboty za to skromne jadło zapłaci. Pierwszy raz w życiu Wilmuś odmówił 
przyniesioną 
mu wódkę, sam się jej lękał, ale żarłocznie prawie rzucił się na miskę krupniku, 
na chleb i mięso. 
Matka westchnęła prawie z bólu, zobaczywszy ten głód i przypomniawszy zbytki 
domu, którego 
resztki były lepsze niż tutejsza strawa wyrobnicza.
Na ostatek wstała. Wilmuś się jej do nóg rzucił, ona przycisnęła głowę jego do 
piersi, płacząc i 
zaleciwszy mu, ażeby za nią nie szedł, a na ulicach się nie pokazywał, pobiegła 
do domu w obawie, 
aby jej kto nie wyszpiegował.
Wilmuś bocznymi ulicami wrócił do mieszkania Tramińskiego.
Nazajutrz po wieczorze u mecenasa z południa wybrał się pan Szkalmierski na owo 
polowanie 
do Zakrzewka, dóbr prezesa, dokąd tak uprzejmie przez niego był zaproszony. Dla 
pośpiechu wziął 
do swojego kawalerskiego powoziku konie pocztowe… i maleńki tylko tłumoczek. Ale 
choć długo 
tam zabawić nie chciał i nie mógł, gdyż sam polecony mu interes prezesa, nie tak 
łatwy jak się 
zdawał, wymagał spiesznego powrotu, pan mecenas wybrał się przecie z największym 
staraniem o 
to, ażeby wobec hrabiów i książąt nie być przyćmionym.
Szły więc z nim najwytworniejsze warszawskie suknie, eleganckie przybory 
toaletowe, jechał 
lokaj w liberii, dubeltówka od Lepage’a i torba sprowadzona z Paryża. 
Najmniejszy szczegół 
ubrania, wszystko, co go dotykało, wybrane było ze staraniem najtroskliwszym, 
aby świadczyło o 
smaku i przyzwoitości pana mecenasa. Wyuczył się on doskonale wszelkich form 
tego świata, 
który do nich tak wielką przywiązuje wagę. Wiedział, jakie rękawiczki uchodzą na 
rano, jakie 
muszą być włożone przez prawdziwego sportsmana na polowanie, jaki ubiór służy do 
kniei, do 
błota, na wieczór i przechadzkę. Był w tym niezmordowanym postrzegaczem i do 
śmieszności 
posuwał pedanterią elegancji.
Prędzej by się pewnie dopuścił kompromisu z sumieniem niż z kodeksem 
przyzwoitości 
wielkiego świata. Miało to zarazem dowodzić i wychowania, i dostatku, i przez 
reperkusję 
zapewne urodzenia nawet a szlachectwa.. Głęboka myśl i rachuba kryła się pod tą 
lekkością 
pozorną.
Przez całą drogę siedział zamyślony i cygaro mu gasło nieustannie, nareszcie nie 
bez 
wzruszenia ujrzał wysokie drzewa ogrodu starego i wspaniały pałac w Zakrzewku. 
Długa lipowa 
prowadziła doń aleja.
Pałac to był nie dwór, okoliczni włościanie od czasu jak przymurowano kolumnadę 
i dwa 
piętrowe skrzydła, nie nazywali go inaczej. Z dala zabudowania w istocie 
wydawały się nader 
wspaniale i butno. Wszystkie przyczółki gospodarskich nawet budowli miały 
pomalowane boki i 
pretensjonalne fizjognomie. Mamiło to z daleka. Serce biło mecenasowi, gdy przed 
ganek zajechał, 
tu liczna już czekała liberia, dom poczynał się oświecać, kilka powozów stały 
przed stajnią 
wyprzężone, ale nikt na spotkanie nie wyszedł. Wnętrze też pałacu nawet 
wieczorem wydawało się 
jakoś niezbyt świeżo i wytwornie.
Było tu wszystko, czego wymagały formy, ale poza skorupkę zewnętrzną nie trzeba 
było 
zaglądać.
Posadzka w salonie chwiejąca się, firanki bogate z dala, a zbrukane, meble 
niegdyś pyszne, ale 
zużyte, kwiaty powiędłe w wazonach ozdobnych, wszystko, do najmniejszego 
garnuszka od 
śmietanki, zdradzało jakieś zaniedbanie czy nieumiejętność zarządu domowego.
W salonie zastał już prezesa i gości część na rozmowie mecenas, w drugim, 
mniejszym 
zastawiano herbatę; tam była zastępująca gospodynię domu panna Albina, jedyna 
córka 
gospodarza i bawiąca dla jej towarzystwa daleka kuzynka baronowa Żabicka, osoba 
w średnim 
wieku, która wiele żyła na wielkim świecie i nie mówiła, tylko po francusku.
Prezes powitał nieco pretensjonalnie mecenasa, wobec gości swych bowiem inaczej 
mu nie 
wypadało. Pomiędzy wczorajszym a dzisiejszym jego obejściem się z nim różnica 
była 
niezmierna. Szkalmierski prawie się tym zmieszał. Hrabia i książę pozdrowili go 
skinieniem głowy 
i bystro wymierzonym wzrokiem, nieco pytającym: — Co on tu robi?
Mecenas, nie mogąc znieść tych badających wejrzeń, przeniósł się natychmiast do 
mniejszego 
saloniku dla złożenia uszanowania baronowej, która go dosyć protegowała, a 
nudziła bardzo i — 
pannie Albinie.
Panie zastał niby zajętą herbatą, którą w istocie robił kamerdyner. Baronowa na 
pół leżała w 
kozetce z lornetką jak zwykle na oczach, panna Albina z albumem na kolanach, z 
głową do góry 
podniesioną, wiodła rozmowę poufałą z młodym sąsiadem, który naprzeciw niej 
siedział bez żeny 
skulony, połamany, jakby na własnej kanapie z dobrymi przyjaciołmi.
Jesteśmy zmuszeni nakreślić choćby profil panny prezesównej, acz nie kryjemy 
przed sobą 
niezmiernej zadania trudności. Są istoty, o których gdy się powie piękna, 
czarnooka, wysmukła, 
już je czytelnik sobie przedstawia łatwo, są inne jednym wyrazem brzydkich 
dające się określić. 
Ale panna Albina nie była ani piękna, ani ładna, ani brzydka. Twarz i postać 
były niezmiernie 
pospolite, a oboje miały właśnie pretensją okazywać się przeciwnie. Oczy ni usta 
nie miały 
wdzięku, wyraz raczej ostry i zimny, a uśmiechały się wymuszoną czułością i 
melancholią, 
postawa nie miała powagi a chciała być pańską i majestatyczną. Prawdę rzekłszy, 
był to zbiór 
fałszów wyuczonych, pożyczanych, niekiedy bardzo szczęśliwie mamiących, a 
niesmacznych. 
Wyglądając na subretkę, panna Albina grała nieźle wielką damę.
W tym naśladowaniu znać było wzór, na który się kształtowała, baronowę Żabicką, 
ale tamtej 
przychodziła rola łatwiej, była bowiem — i ślady tego pozostały — znakomicie 
piękną, a piękność 
taką jest potęgą! Panna Albina miała rysy ojcowskie, nieco tylko delikatniej 
oznaczone i wychudłe, 
nos dosyć kształtny i duży, usta spore, oczy małe. Pomimo to nie byłaby brzydką, 
gdyby nie 
chciała być piękną. W rysach fizjognomii panującym może wyrazem była duma.
Zmarła żona prezesa a matka jedynaczki była z domu Fischhausen. Nikt nie 
wiedział dlaczego, 
ale miała to być familia bardzo stara, bardzo znakomita, niezmiernie 
spokrewniona, i herby 
Fischhauzenów przedstawiające trzy ryby, dwa koła i gwiazdę, powtarzały się tu 
począwszy od 
poduszek na sofach aż do guzików u liberii — wszędzie, gdzie tylko herb wsunąć 
się może.
Przywitanie mecenasa przez baronowę było bardzo czułe, podała mu nawet rękę, co 
czynić 
lubiła, bo mogła ją pokazać, a była bardzo kształtna i biała; panna Albina 
przechyliła się nieco, 
nieznacznie zarumieniła i skłoniła głowę, którą natychmiast spuściła na album. 
Młode stworzenie, 
które siedziało tak niewygodnie, odwróciło się, uśmiechnęło i skinęło mecenasowi 
głową poufale.
Szkalmierski, który w towarzystwie mężczyzn był swobodnym i panem siebie, tracił 
zupełnie 
minę i śmiałość przy kobietach. Obawiał się popełnić coś nieprzyzwoitego, nie 
uchodzącego i był 
przez to niezręczny. Dziś w ogóle tak do wczorajszego gospodarza domu nie był 
podobny, iż 
poznać by go było trudno. Był, jak gosposie mówią — gdyby okradziony.
Baronowa usiłowała go ośmielić i poniekąd się to jej udało; panna Albina nie 
zwracała zbytniej 
uwagi, jakby umyślnie. Młody elegant zajmował ją wyłącznie. Podano herbatę, 
która była — 
nawet po podróży — obrzydliwą do niewypicia, ciasteczka odpowiadały jej zupełnie, 
a masło 
słone i chleb sczerstwiały nie czyniły honoru gospodyni.
Ale mecenasowi wszystko się tu musiało wydawać doskonałe. Nie mógł wszakże nie 
poczuć 
różnicy teraźniejszego przyjęcia swojego w Zakrzewku od wielu poprzedzających — 
bytność 
hrabiów i książąt podziałała widocznie na prezesa, który w ich obecności zbyt p. 
mecenasa 
podnosić nie chciał. Ale też w zapale nieostrożnie go był zaprosił, czego sam 
potem żałował — 
zmiarkowawszy, iż właśnie kiedy mu był najpotrzebniejszym, zostanie 
najobojętniej powitanym.
Niewiele by może zważał na samego gospodarza Szkalmierski, mając go po części za 
wytłumaczonego — więcej daleko zabolała go obojętność panny Albiny, zajętej 
młodym 
człowiekiem.
Był to znany mecenasowi pan Mylski, nadrujnowany dziedzic znacznej niegdyś 
fortuny, przy 
której świetnych ostatkach się trzymał — należący przez matkę do najpierwszych 
rodzin, przez 
stosunki do najlepszych towarzystw, przez wychowanie i nałogi do 
kosmopolitycznego 
europejskiego więcej niż krajowego wielkiego świata. P. Mylski zajęty był 
Albinaj, a ona nim 
niezmiernie.
Mecenas osamotniany dla wyratowania się z położenia dosyć w istocie przykrego, 
bo o mało nie 
został skazanym na przeglądanie albumów — rad był, że jego protektorka i 
przyjaciołka, baronowa 
Żabicka, podała mu zbawczą rączkę.
Baronowa prawie od śmierci prezesowej, ciotecznej siostry swej, bawiła w 
Zakrzewku, 
przybywając tu miała już lat trzydzieści wieku, a około piętnastu burzliwej 
dosyć kariery, o której 
złośliwi —ludzie więcej pewnie mówili, niż zasługiwała. Położenie jej w domu 
prezesa było takie, 
iż długo a uparcie utrzymywano, zakładano się, że prezes się z nią ożeni. Koniec 
końcem zakłady 
zostały przegrane, prezes dostał pedogry. Baronowa zestarzała nieco. Albina 
dorosła i o 
małżeństwie tym mowy już nie było. Baronowa jednak nie przestała marzyć, iż się 
za mąż wydać 
potrafi. Oprócz resztek znakomitej piękności, jeszcze zająć mogącej, miała wiele 
dowcipu, 
zręczności, zalotności sporo i w istocie była bardzo miłą, a w gruncie bardzo 
nawet dobrą osobą, 
ale niepoprawnie płochą i lekkomyślną. Zapalała się z niezmierną łatwością do 
ludzi, do ksiąg, do 
nowości wszelkich, ale nazajutrz ludzie, książki i pożądane zdobycze były jej 
już najzupełniej 
obojętne. Fantazja brała nad nią górę bardzo łatwo, kierowała sercem, 
czynnościami, życiem i 
wprowadzała często w najprzykrzejsze położenia. Nikt mniej nie był stworzonym do 
wychowania 
i pokierowania młodą panienką, bo choć baronowa wyznawała najszlachetniejsze 
zasady, nie 
postrzegła się nigdy, jak od nich, porwana chwilowym wrażeniem, odstępowała. 
Szczęściem 
panna Albina była istotą zimną, wyrachowaną, niedostępną porywom podobnym, nie 
dającą się 
rozbujać fantazji i tak praktyczną, że przykład baronowej wcale na nią podziałać 
nie mógł. 
Owszem, przez trochę sprzeczności stała się chłodniejszą jeszcze i rozważniejszą.
Mecenas od pewnego czasu był teraz, po wielu innych, ideałem poczciwej baronowej, 
która nie 
miała wyrazów na jego pochwały. Znajdowała go doskonałością ze wszech względów 
co do 
powierzchowności, układu, rozumu, nawet dystynkcji i taktu, a na tym znała się 
doskonale. P. 
Albina po części dzieliła jej zdanie póty, póki opuszczona nieco, nie miała 
nikogo na widoku, była 
chwila nawet, że ojciec i córka przypuszczali możliwość zbliżenia się do 
mecenasa i byli dlań 
bardzo łaskawi. Ale promyk nadziei, dwie bytności Mylskiego, znacznie to 
usposobienie zmieniły. 
Mylski starszy był, nie tak miły, zużyty, miał wad wiele, ale to był człowiek 
ich świata, miał 
stosunki, nadzieje, koligacje, gdy mecenas był sam jeden i nie wiedzieć skąd się 
zjawił.
Tu dodać należy, iż do zmiany projektów mimo całej swej przyjaźni do mecenasa, a 
raczej 
właśnie przez słabość dla niego, wiele się przyczyniła baronowa. Zdawało się, iż 
ona także miała 
pewne projekta. Mecenas potrzebował rodziny i protekcji, pozycji w świecie, to 
ona mu dać mogła, 
postanowiła więc może po cichu skorzystać z tego i porwawszy Szkalmierskiego na 
niezmiernie 
ożywioną rozmowę, przytrzymała go niemal cały wieczór.
Mecenas pragnął bardzo zbliżyć się do panny Albiny, ale Mylski nie odstępował, 
ona ani 
spojrzała na niego i tak nieszczęśliwy gość, który się wcale czego innego 
spodziewał — padł ofiarą 
niefortunnego składu okoliczności. Cierpiał na tym niezmiernie, zwłaszcza że po 
przyjęciu i 
zaprosinach prezesa wcale co innego marzył, musiała się to nawet odbić w jego 
fizjognomii, gdyż 
prezes, który, bawiąc gości, pozornie na nic nie zwracając uwagi, najmniejszą 
jednak rzecz 
widział, jeszcze przed wieczerzą pod jakimś pozorem wywołał na chwilkę pannę 
Albinę do 
gabinetu.
— Bisiu! — rzekł, całując ją w czoło — zlituj się, nie negliżuj mecenasa, jest 
mi potrzebnym, 
zaprosiłem go umyślnie, a tyś do niego przez caluteńki wieczór słowa nie 
przemówiła. Oddałaś go 
na pastwę baronowej. Mylski ci się podoba, ja to rozumiem, ale ci słowo daję, 
znając go i jego 
familią nie od dziś dnia, że przy całym uroku, jaki masz, nic nie zrobisz z nim. 
Tamtego zaś zrażać 
właśnie w tej chwili — nie godzi się.
— Jak to? ojciec byś chciał, żebym się przy tylu osobach kompromitowała?
— Ale nie, przecież jest miara we wszystkim.
— Ojciec chcesz, żebym go łudziła jakąś nadzieją.
— Łudziła! nadzieją! — powtórzył prezes nieukontentowany — niby mnie nie 
rozumiesz, moje 
dziecko. Człowiek może mieć nadzieję, chociaż my się wobec niego nie 
skompromitujemy. Co do 
nas należy, że głupi może mieć nadzieję! Ja ci tylko to powtarzam, on mi jest 
potrzebny, bardzo 
potrzebny, że w tej chwili od niego zależy interes dla nas niezmiernej wagi. A 
to dorobkowicz, 
dumny, próżny, drażliwy, urazi się i ja za ciebie pokutować będę — przecież go 
dawniej inaczej 
przyjmowałaś, siedzieliście, gadali po całych gadzinach, podobał ci się.
Panna Albina skrzywiła usta.
— No dobrze — dobrze — rzekła — poprawię się, ale nie zaraz, boby to było znowu 
nadto 
widocznym. Niech mi to ojciec zostawi, choćby się podąsał, to go udobrucham.
Ojciec z zupełną ufnością w talenta córki rozśmiał się po swojemu, pocałował ją 
w czoło i 
odprawił, sam co rychlej wracając do gości. Po drodze, przechodząc około 
mecenasa, ścisnął go za 
rękę.
— Mój Szkalmierski — szepnął — daruj mi, proszę, że nawet słowa do ciebie 
przemówić nie 
miałem czasu. Ci goście, sam widzisz! Są to ludzie tak drażliwi!! arystokracja! 
a ciebie ja, mój 
drogi, uważam za domowego, za przyjaciela, należącego prawie do familii.
Ostatnie słowa wymawiając prezes znowu buchnął ogromnym śmiechem, pobieżnie go 
pocałował, obejrzawszy się, że nikt nie widzi, i drapnął.
Mecenas spokojniejszy na sercu pozostał przy baronowej, z którą rozmowa była 
dlań użyteczną 
wprawą w piękną bardzo francuszczyznę — co najmniej.
Podano wieczerzę, a idąc do niej, panna Albina miała czas uśmiechnąć mu się i 
swą niewierność 
wynagrodzić dobrym słówkiem. Nie będziemy opisywać wieczerzy. Była podana z 
wytwornością 
pozorną, z niedbalstwem razem wielkim, nic nie brakło, ale mało co w usta wziąć 
było można. 
Zdradzał się we wszystkim nieład domowy. Półmiski były srebrne lub ruolzowane, 
ale potrawy 
niesmaczne, wino kwaśne, mnóstwo rzeczy popsutych. Prezes żarłok, ale bez smaku 
w ustach, tak 
samo połykał u siebie strawę nie dopieczoną lub spaloną, jak u mecenasa 
najwykwintniejsze 
łakocie.
Przeszła wieczerza szczęśliwie, nie bez narażenia gości na kłamstwa, bo musieli, 
wywołani do 
jedzenia, chwalić to, czego przełknąć nie mogli i unosić się nad tym, co radzi 
by byli wylać za 
okno. Towarzystwo wróciło do salonu, grupując się nieco inaczej. Panna Albina na 
chwilę znalazła 
się przy mecenasie, któremu wyznała cicho, iż się nudzi, że ją nudzą i że rada 
by, aby co najrychlej 
wieczór się skończył. Dała mu do zrozumienia nawet, iż milszymi jej były daleko 
wieczory, które 
w jego towarzystwie spędzała.
Szkalmierski, któremu, jak każdemu niemal Starającemu się (nie powiemy 
zakochanemu, bo się 
nim nie czuł wcale) niewiele było potrzeba dla odzyskania nadziei — odżył i 
poweselał.
Ale błysk ten trwał krótko, nader zręcznym zwrotem, niby przypadkowo, p. Albina 
znalazła się 
znowu przy Mylskim, a Szkalmierski ani się obejrzał, jak się dostał w piękne 
rączki baronowej.
Baronowa miała zwyczaj dla zdrowia regularnie po wieczerzy się przechadzać, 
wzięła go więc 
do mniejszego saloniku za towarzysza do tego spaceru.
Mylski prosił panny Albiny, ażeby igrała, co ona spełniła chętnie, młócąc 
Fantazję Thalberga 
nielitościwie, reszta towarzystwa siadła do wista.
— Że też pan — odezwała się zawsze po francusku baronowa do mecenasa — nie 
uczujesz 
tęsknoty przy tej pracy i samotności lub samym męskim towarzystwie i to wiejskim? 
Człowiek nie 
może żyć bez rodziny, wszak pan jesteś całkiem sam jeden.
Na to pytanie badawcze mecenas się nieco zmieszał, ale odpowiedział, wykręcając 
zręcznie i 
nie rozwiązując kwestii głównej.
— Przywykłem do tego rodzaju życia — rzekł — a przy tym jestem tak zajęty, 
często nawet 
nocy część pracy poświęcić muszę.
— Ale są potrzeby serca i ducha, które prędzej czy później dopominają się o swe 
prawa.
A po chwilce strzeliła najzuchwalszym w świecie…
— Czy pan nie myślisz się żenić?
Mecenas nie przypuszczał wcale, by baronowa działała we własnych widokach, 
wytłumaczył to 
sobie inaczej; sądził, że jej polecono go wybadać, że ona jest pośredniczką. 
Serce uderzyło mu 
gwałtownie.
— A, pani! — zawołał — któż by nie pragnął tego związku, który szczęście 
zapewnia. Mimo 
tysiąca szyderstw jest to przecie stan normalny dla człowieka, który zostając 
samotnym, jest 
zawsze tylko półistotą, czymś niedokończonym, niepełnym.
— Prawda?? ślicznieś to pan powiedział — odezwała się baronowa uśmiechając się — 
jak to 
czuć, że masz pan serce. Ja zawsze mówiłam, iż pan co najprędzej byś się ożenić 
powinien.
— Tak, pani — ale jakże trudno znaleźć, nie mówię serce do serca — co tylko 
szczęśliwy traf, a 
raczej Opatrzność dać może — ale inne warunki, niestety, dla prozy i ekonomii 
życia niezbędne! 
Moje położenie…
— Ale ja znajduję, że pańskie właśnie położenie jest najszczęśliwsze. Świetny 
zawód jego jest 
najlepszą rękojmią przyszłości — jesteś pan młody, miły, przyzwoity (bez 
pochlebstwa), a pańskie 
sieroctwo i osamotnienie to nawet pod pewnym względem warunek szczęśliwy dla 
przyszłej 
rodziny,
Im baronowa była dziwniej otwartą, tym mocniej Szkalmierski się utwierdzał w 
przekonaniu, iż 
nie mówiła we własnym interesie. To go ośmielało i podnosiło.
— Pani— rzekł — aż nadto jesteś łaskawą dla biednego sługi swojego, pomimo 
jednak tych tak 
szczęśliwych — jak się jej podoba nazywać — warunków — jestem nieśmiały i więcej 
widzę 
przeszkód wszędzie niż nadziei.
Baronowa się roześmiała.
— Nie mam odwagi — dodał.
— Ale trzeba mieć odwagę — rzekła żywo — mężczyźni zawsze tym błądzą, iż w 
staraniu się o 
ręką kobiety nadto nierozważnej miłości własnej mieszczą. Przecież to nie czyni 
ujmy nikomu, 
jeśli go kobieta pokochać nie potrafiła i przyjąć nie mogła. Tymczasem u nas 
odmowa obraża, 
dotyka, zmienia w nieprzyjaciela!
— Bądź co bądź, jest ona zawsze przez nieprzychylnych, na których nigdy nie 
zbywa, 
tłumaczoną niepochlebnie i lepiej się na nią nie narażać — a często, często, 
okrywa nas 
śmiesznością.
— Przesadzacie! — zawołała piękna pani. — Ja, która jestem jego prawdziwą 
przyjaciółką — 
rzekła żywo — nieraz myślałam o tym, jaką bym mu żonę wybrała.
Mecenas dziękował, uśmiechał się, ale zwrot rozmowy zaczynał go przeczuciem 
niepokoić, 
sam nie wiedział dlaczego.
— Pan potrzebujesz towarzyszki, która by dlań była węzłem ze światem większym i 
naszą, 
zawsze trochę wyłączną — społecznością. Przebacz mi, że to mówię z całą 
szczerością — właśnie 
to jego sieroctwo, brak stosunków musi panu żona nagrodzić, przynosząc z sobą 
rodzinę, jak 
najrozleglejsze koligacje, wielką znajomość tego świata, wielką trafność w 
poglądzie.
— Tam do diabła! — rzekł w duchu mecenas — to coś zarywa na — pro domo sua.
Jeszcze się jednak uśmiechał; trudno mu było wszakże zastosować te wyrazy do 
niewinnej i 
zadomowionej panny Albiny; włosy poczynały mu się jeżyć.
— I — pozwól sobie powiedzieć — mówiła zapędzając się baronowa — jak pań to 
znajdziesz, 
nie wiem — ale ja bym panu zbyt młodego trzpiota nie dała. Człowiekowi pracy 
trzeba 
towarzyszki spokojnej i statecznej.
Jakkolwiek panna Albina mogła, ściśle biorąc, uchodzić za bardzo stateczną i 
spokojną — 
mecenas już te— raz widział, o co chodzi. Pierwszy raz straszliwa groźba 
ożenienia się ze starą 
babą (jak niegrzecznie w duchu baronowę nazywał) stanęła mu przed oczyma. 
Należało się cofać 
bądź co bądź, osłaniając odwrót argumentami, jakie naprędce znaleźć się mogły. 
Mecenas 
przestraszony przerwał.
— A! pani, ja rachować nie umiem, przyznaję się do tej słabości, jestem 
człowiekiem wrażeń, 
serca, nie potrafię obliczać przyszłości i arytmetyki szczęścia wprowadzić w 
plany małżeńskie, z 
zamkniętymi oczyma pójdę, gdzie mnie to serce poprowadzi.
Baronowa nie zrozumiała, a przynajmniej nie widziała w tym nic złego — uznała 
wszakże 
słusznym zwrócić się na drogę sentymentu i dowodzić mecenasowi, że ona sama 
także całe życie 
była serca i uczuć ofiarą, a co więcej, ofiarą nigdy nie zrozumianą — wiekuiście 
zapartą i 
niewinnie marnującą skarby najczystszej miłości itd.
Szkalmierski, raz już wpadłszy na trop, był tak ostrożnym, że piękną panią 
potrafił mimo jej 
woli wyprowadzić nazad na szeroki gościniec ogólników i oklepanek.
Rozmowa ta wszakże dała mu do myślenia wiele i oblała go zimną wodą, a panna 
Albina, zajęta 
panem Mylskim, nie przywróciła zwichniętej harmonii uczuć jego. Dzień to już był 
ze wszech miar 
niefortunny i próżność mecenasa narażoną jeszcze raz została na bolesny cios; 
zwykle stawiano go 
w paradnym gościnnym pokoju w pałacu, tym razem, ponieważ dostojniejsi wszystkie 
już zajęli 
apartamenta, prezes, przepraszając najmocniej, oznajmił mu, iż był w rozpaczy 
zmuszonym 
postawić go — w oficynach.
Oprócz Szkalmierskiego wszyscy goście pomieścili się w domu, jego wygnano pod 
kuchnią. 
Nawet lokaj mecenasa mocno został dotknięty tą kompromitacją.
W Zakrzewku gościnne pokoje pałacowe nie odznaczały się zbytnimi wygodami i 
porządkiem, 
oficynowa zaś owa stancyjka przy kuchni pełna była prusaków, miała ledwie 
tapczan i stoliczek, 
czuć było w niej tłustość nieznośnie i jednę szybę wybitą musiano założyć 
naprędce deseczką. 
Tym świetniej wydawały się tu rozstawione umiejętnie przybory tualetowe mecenasa, 
które sługa 
teatralnie rozłożył, ale postępowanie gospodarza octem i żółcią napełniło serce 
Szkalmierskiego.
Miałże dlatego zrzec się wszelkich nadziei? nie byłoż to raczej istotnie dowodem 
zaufania i 
poufałości?? Chodził w tych myślach po izdebce, odprawiwszy służącego, gdy drzwi 
się otworzyły 
i niespokojny trochę prezes w szlafroku, w czapeczce, z fajką, w pantoflach 
ukazał się śmiejąc we 
drzwiach.
— O mój Boże! — zawołał — jakże to cię tu postawili!! A mówiłem. Co tu poradzić 
z ludźmi 
naszymi, nigdy nie zrozumieją. To okropna izba, ja cię zaraz każę przenieść.
Prezes kłamał biedak, bo nie miał dokąd gościa przenosić, wszystko było zajęte; 
owę lepszą 
izbę w oficynach oddano Francuzowi, kamerdynerowi lisięcia, ale był pewny, że 
mecenas jako 
grzeczny i przyzwoity człowiek — przenosin nie dopuści.
— Panie prezesie — zawołał w istocie mecenas — mnie tu bardzo dobrze, proszę, 
zaklinam.
Prezes jeszcze udawał zagniewanego i upartego, chciał koniecznie dzwonić, choć 
dzwonka nie 
było. Oparł się temu Szkalmierski. Prezes zaczął narzekać.
— Otóż to, powiadam ci, z tymi naszymi ludźmi, nigdzie ładu, ja we wszystko 
wejrzeć nie mam 
czasu, ani się na kogo spuścić. A! no!
Pochwycił się za głowę, grał tę komedią bardzo dobrze. Ale wszystko mieć musi 
koniec, 
uspokoił się jakoś — podał rękę mecenasowi.
— Przepraszam cię, lubeńko — ty wiesz, jak ja ciebie kocham i szanują, jak Boga 
kocham, syna 
bym lepiej nie potrafił!
Mecenas ściskał, całowali się i prezes już się znowu śmiał.
— Daruj mi, na wsi zawsze, tak! a z tymi panami w domu kłopot okrutny! Wiem, że 
ty mi za złe 
tego nie weźmiesz. Albinka także mówiła mi, dając dobranoc, iż ma za złe, żeś 
przez cały wieczór 
ani się do niej przybliżył — rada była pomówić z tobą, a ten Mylski ją nudził.
Prawda każe wyznać, iż panna Albina nie miała czasu ani ochoty mówić o tym ojcu, 
ale 
szanowny prezes starał się w ten sposób załagodzić mecenasa, który pochmurny 
wyszedł na 
noclegi. Czy mu się to udało, czy inne wrażenie na Szkalmierskiego poskutkowało, 
to pewna, że 
nazajutrz zjawił się na polowaniu z miną wesołą i zwrócił powszechną uwagę 
pięknym strojem 
myśliwskim, dubeltówką pyszną, która z rąk do rąk chodziła, obudzając 
podziwienie, torbą i 
przyborami najwykwintniejszymi. Mylski się trochę z jego elegancji prześmiewał i 
odgadywał, że 
ten myśliwiec, tak prawidłowo przygotowany, nic nie zabije. Jakoż raz tylko 
strzelił mecenas do 
kozła, który szedł na niego, jakby wiedział, z kim ma do czynienia, i 
najprzepyszniej w świecie — 
chybił. Przykrości mu to nie zrobiło wielkiej. Goście powrócili z wycieczki na 
obiad, który 
głodnym daleko się wydawał lepszy niż wczorajsza wieczerza, a po kawie czarnej 
porozjeżdżali 
się wszyscy.
Mylski nawet wbrew oczekiwaniom panny Albiny, co jej dobrego humoru nie dodało, 
wprost z 
kniei pośpieszył do domu.
Mecenas musiał też powracać i konie jego były zaprzężone od dawna, ale prezes po 
odjeździe 
panów wylał się z całą czułością dla niego. Panna Albina przysiadła się na 
rozmowę, w której była 
nader uprzejmą i parę razy rzuciła w niej wyrazy dwuznaczne, dające do myślenia. 
Baronowa za to 
smutniejszą była i milczącą dnia tego, wzdychała, patrzyła w okna.
Prezes wyprowadził gościa na ganek, wyściskał go, kazał mu dać sarnę do bryczki, 
słowem, 
obsypał go dowodami czułości. W rozmowie nie zaniedbał też kilka razy, niby 
niechcący, 
powtórzyć, iż kocha go jak syna, że rad by mieć podobnego mu zięcia, itp. Słowem, 
ten dzień drugi 
zatarł wrażenia pierwszego i sowicie zań wynagrodził. Choć zmęczony, głodny, 
rozgorączkowany, 
mecenas odjechał rozpromieniony nadziejami, marząco szczęśliwej przyszłości, w 
której się 
widział zięciem prezesa, dziedzicem na Zakrzewku, Sosnowicy, Wyrwanicy, Zadłubiu 
itd. i co się 
zowie panem.
Do tych marzeń mieszały się też i troski o te nieszczęsne sto tysięcy, których 
prezes 
potrzebował tak prędko.
Właśnie się zagłębił w planach, gdy sługa, który z nim jechał, daleko boleśniej 
nad pana 
dotknięty mieszkaniem w oficynie, niewygodami, pewnym lekceważeniem ze strony 
służby 
wiejskiej, przerwał milczenie.
— A już też proszę pana, takiego dworu, jakem żyw, nie widziałem.
— No, no — cóżeś tam znalazł tak osobliwego?
— Oj! prawda, że osobliwego! Toż to nieład i rozgardiasz, jakiego chyba drugiego 
podobnego 
w świecie nie znaleźć. Urwij, podaj, owsa pożyczali w karczmie, bo nie było 
młóconego, różnych 
rzeczy u sąsiadów, wszystko się nie kleiło. Na drugi folwark kuchta jeździł po 
masło. Ja nie wiem, 
jak tam panowie jedli, ale z tego, com ja z głodu pokosztował, myślę, że nie 
bardzo i państwu 
smakować musiało.
— Dałbyś pokój gościnny dom obgadywać — przerwał mecenas.
— Ja nie obgaduję — podchwycił sługa — bywato się po dworach i służyło po wsiach, 
ale u 
prawdziwych panów, albo choć u zamożnej szlachty, gdzie półmiski z farfuru, ale 
pełne; a to! Boże 
odpuść. Już proszę pana — i w kieszeni tam być musi… nieosobliwie.
Zaczynało to jakoś zajmować mecenasa, do tej pory bowiem, choć czuł i wiedział, 
że wielkiego 
ładu nie było, myślał jednak, iż dostatek być musiał.
— Cóż to, skąpstwo chyba? — spytał.
— Gdzie zaś, gdzie — zawołał służący — chodziłem z rana do arendarza, bo we 
dworze nie 
było do kogo słowa przemówić. Jak własny arendarz mówi, grosza nigdy przy duszy 
nie mają, a 
długów przepaść!
— Jak to długów? to nie może być — rzekł przestraszony Szkalmierski — to 
bałamuctwo.
— Ale nie, proszę pana — dowodził sługa — ja bym się i bez arendarza z tego 
gospodarstwa 
samego domyślił, że tam krucho być musi, ale co mi Hersz nagadał!!
— Cóż ci gadał?
— Nic spamiętać, ino to wiem, że i teraz jak tam jakiegoś długu nie zapłaci a 
sporego, to go 
mogą sprzedać i zlicytować. Otóż lata, słyszę, za pieniędzmi i nigdzie ich 
dostać nie może. Hersz 
mówi, że mu nikt nie pożyczy, bo ani procentu, ani kapitału potem nie zobaczyć.
Mecenas już zamilkł, był to promień światła dobroczynny. Opatrzność się nim 
opiekowała. 
Należało pójść zaraz do ksiąg hipotecznych, bez ceremonii wejrzeć w interesa i 
wiedzieć, co się 
święci, na czysto.
Wiadomość, sama w sobie zła, dla interesów mecenasa nie była wcale groźną, i 
owszem. Bystre 
jego oko dojrzało następstw. Należało obliczyć majątek prezesa, dźwignąć go, 
znaleźć kredyt, 
objąć folwarki, słowem, wyratować, ale nie inaczej, jak zobowiązując do wydania 
panny Albiny.
Szkalmierski nie miał wprawdzie tych stu tysięcy, a natomiast osobiste długi, 
ale, zręczny, 
kredyt miał wielki i grał komedią dostatku, jak mu się zdawało, doskonale.
Postanowił więc śmiało korzystać z położenia prezesa i z całą grzecznością i 
względnością dla 
niego przycisnąć tak starego, ażeby poświęcenie dlań nie było daremnym.
— Jeśli w istocie koło niego tak źle — mówił w duchu — będzie musiał przystać na 
wszystko. 
Stary jest zręczny i gra rolę prostaczka, ale oszukać mu się nie dam. Co się 
tyczy majątku, ba! 
gdyby wartość dóbr tylko o jakie sto tysięcy przechodziła długi, już bym przy 
dobrej administracji, 
rozumowaniu, gospodarstwie i energicznych środkach wybrnął z tego; majątek jest 
warsztatem, a 
ja, choć nie gospodarz, instynktowo wiem, jak sobie z nim począć. Panny bogatej, 
dobrze 
urodzonej, pięknej i młodej nie znajdę, mogłaby się co prawda zakochać która we 
mnie, ale czy to 
się teraz panny kochają?? To właśnie wypadek dla mnie najszczęśliwszy, majątek 
zaplątany, panna 
spokojna i łagodna. Prezesa można będzie zupełnie usunąć od wszystkiego i puścić 
na emeryturę, a 
ja…
Puściwszy wodze marzeniom, bujał już w nich mecenas i nie ocknął się, aż wśród 
ciemności 
zaświeciły okna domków na przedmieściu, potem latarnie ulic, potem sklepy 
otwarte jeszcze i 
powóz potoczył się po znajomym bruku.
— Kto by mi był powiedział, gdym biegał boso po tej drodze — że ja kiedyś może 
karetą 
jeździć będę i… jaśnie wielmożnym, i że to wszystko winien będę sobie i memu 
rozumowi!!
Szkalmierski uśmiechał się do siebie. Plan był cały ułożony, należało tylko 
działać energicznie, 
wytrwale i z pewnym taktem, a nade wszystko rozpatrzeć się wprzódy dobrze w 
położeniu prezesa.
— Opatrzność mi widocznie sprzyja — gdyby nie to polowanie, a może i nie ta 
gawęda ze 
sługą, byłbym mógł nienagrodzoną niczym popełnić omyłkę, ale ja — dodał — z 
każdej 
najmniejszej rzeczy skorzystać umiem. Rad z siebie zupełnie, wysiadł z powozu.
Jednym z najznakomitszych przymiotów Złotego Jasieńka była stanowczość i 
szybkość 
wykonania raz powziętej myśli — nić go powstrzymać nie mogło, gdy postanowił 
działać, a w 
wyborze środków był prawdziwi genialnym. Głęboka znajomość ludzi, takt wielki w 
potępowaniu, 
milcząca energia dawały mu tę wyższość nad paplarzami i wiecznie wahającymi się 
w wyborze 
ludźmi, którą Jasieńko tak prędko doszedł do świetnej klienteli i szczęśliwego 
swego położenia: 
Przymioty te nie tylko w ważniejszych sprawach życia, ale w najdrobniejszych 
nawet mu 
towarzyszyły. Po owej nocy, w której matce oświadczył, że się rozstać muszą i że 
chce, ażeby się 
wyniosła z jego domu, mimo że się zamknęła w swej izdebce i pokazywać nie śmiała, 
mimo jej łez 
i błagań, Jasieńko oświadczył, iż do czwartego dnia wstąpić powinna na nowe 
mieszkanie, które on 
wynalazł już i najął, a kazał natychmiast urządzić. Bez najmniejszego śladu 
uczucia, żalu, 
politowania nad biedną kobietą, co dzień jej to przypominał; łzy go 
niecierpliwiły, mówił krótko, 
rozkazywał, tak że pani Mateuszowa w końcu musiała się zabrać, pakować i cała we 
łzach, które 
połykała, poszła zobaczyć to wygnanie swoje, bo wiedziała, że rozporządzenia 
synowskiego nic 
już zmienić nie potrafi.
Nowy lokal, przeznaczony dla staruszki, położony był w części miasta dosyć 
odległej od 
głównej ulicy i kamienicy Leonarda. Była to prawie wiejska już, przedmieściowa 
ulica w 
ogrodach, zieleni, pusta i cicha. Mało tam kto zaglądał, gdyż żaden wielki 
gościniec tędy nie 
przechodził. Dom murowany wprawdzie i dosyć porządny, mieścił kilka 
niedostatnich rodzin, 
jednego rzemieślnika i właściciela domu. Ostrożny mecenas nie najmował sam 
mieszkania, 
powierzył to swojemu ulubieńcowi, panu Żłobkowi, chłopcu wielkich nadziei, bez 
którego się 
nigdy obejść nie mógł. Żłobek pochodził z Warszawy, jakim sposobem dostał się 
przed laty za 
dependenta do kancelarii mecenasa, tego nikt dokładnie nie wiedział, to pewna, 
że ślepym 
posłuszeństwem i milczeniem kamiennym, wkrótce doszedł do łask nadzwyczajnych i 
ostatecznie 
był niemal drugim panem mecenasem. Co on chciał, stać się musiało — kogo nie 
lubił, ten ustąpił, 
kogo protegował, ten u mecenasa miał łaskę. Wobec ludzi Żłobek był pokornym jak 
sługa, 
pochlebnikiem i milczącym podwładnym, ale mówiono, że sam czasem traktował 
Szkalmierskiego 
poufale i mając go w ręku, bo wszystkim władał i za kilku pracował — robił z nim, 
co chciał. A że 
Szkalmierski w ostatnich czasach rzucił się był do zbytku w świat, zabawy i 
między ludzi, Żłobek, 
który go zastępował, pracował zań, utrzymywał porządek i uzyskał w domu tym 
większą przez to 
przewagę. Był to młody jeszcze chłopak, słusznego wzrostu, nieco niezgrabny, 
blondyn, na pozór 
ciężki, mówiący mało, przybierający powagę zbyteczną, zawsze gładko wyczesany, 
zapięty, 
ubrany niewykwintnie, nie śmiejący się prawie nigdy, zamknięty i tajemniczy; 
Obudzał w ogóle 
więcej obawy niż współczucia. Słowa przychodziły mu niełatwo, ale pojęcie miał 
jasne, acz 
niezbyt żywe. Leniwo nieco przychodził do poznania sprawy, ale gdy ją objął, nie 
mylił się i sięgał 
do gruntu.
Żłobek nie tylko w rzeczach prawnych i kancelarii, ale w domu i prywatnych 
interesach 
mecenasa był wszechmogącym. Słudzy lękali się go więcej niż samego pana. Jemu to 
poleconym 
było wynająć mieszkanie dla Mateuszowej i dopilnować, aby w dniu naznaczonym 
nieodmiennie 
się wyniosła. Czy wiedział o stosunkach łączących mecenasa z biedną staruszką, 
rzeczą było 
wątpliwą, nie dawał tego przynajmniej znać po sobie. Pani Mateuszowa wiedziała, 
że go nie 
zmiękczy i nie próbowała . nawet, starała się w ostatniej chwili widzieć z synem, 
ale Szkalmierski 
był zajęty i nieprzystępny, zdaję się, umyślnie. Gdy przyszła godzina 
nieszczęśliwa wynoszenia się 
z tego domu, Żłobek przysłał wóz i ludzi, sam przybiegł naglić i starej nic nie 
pozostawało, tylko 
wstrzymać łzy, a być posłuszną, żeby więcej jeszcze Złotego Jasieńka nie drażnić. 
Słudzy, którzy 
Mateuszowę lubili, bo dla nich była powolną i pokorną (a może się czegoś 
domyślali) — wszyscy 
w milczeniu pełnym wzruszenia pomogli jej do upakowania się. Nie śmiał nikt nic 
powiedzieć, ale 
widać było po twarzach, jakie to na nich czyniło wrażenie. Nie mogąc się 
powstrzymać od łez, z 
ostatkiem węzełków w ręku, z klatką swojego kanarka, stara Mateuszowa wyszła 
zataczając się ze 
swej izdebki, niedobrze wiedząc, dokąd idzie; w głowie się jej mąciło, odmawiała 
jakąś modlitwę i 
drżała.
Sercem matki nie tyle bolała nad sobą, jak nad synem, bo się lękała, ażeby Pań 
Bóg nie skarał go 
za te bezlitosne samolubstwo, starała się Boga przebłagać.
— Cóż robić — musiał biedaczysko — szeptała idąc — widać, że musiał, boć on mnie 
kocha, 
ale na świecie inaczej nie można, uboga stara matka szkodziłaby mu. Nie mam żalu! 
nie mam żalu.
Powtarzała te wyrazy, ale łzy jej z oczów płynęły i drżała.
Szła tak biedaczka ulicą sama jedna, nie wiedząc nic, gdy cichy głos ją 
pozdrowił, podniosła 
oczy i postrzegła panną Teklę idącą z koszykiem w ręku. Po węzełkach, które 
niosła staruszka, po 
zaczerwienionych jej oczach łatwo się było domyśleć, że na inne przechodziła 
mieszkanie. Panna 
Tekla, stara widać znajoma, zatrzymała się zdziwiona i zawołała prędko: — Jak to? 
jejmość widzę 
na nowo się przenosi.
P. Mateuszowa widocznie była pomieszaną, usiłowała się uśmiechnąć.
— Tak, moja panno Teklo, tak, bo tu, widzicie, szczupłą miałam izdebkę, niedobre 
powietrze, 
ciasnota, a oprócz tego hałas obok przez ludzi, więc sama już postanowiłam 
szukać innego kąta.
— Wy? wy? — niedowierzająco z uśmiechem dziwnym spytała dziewczyna — to już 
chyba do 
niewytrzymania tam być musiało.
— Ale tak, nie do wytrzymania.
— Pozwólcież, moja dobrodziejko — podchwyciła Tekla — ja mam dzień wolny, bom 
była 
niezdrowa i lekarz mi chodzić kazał po powietrzu, ja was przeprowadzę do domu. 
Dajcie mi klatkę 
z kanarkiem.
— Nie, nie, tylko już nie klatkę — opierając się odpowiedziała staruszka — 
kanarek mój mnie 
zna, to by się trzepotał, jeśli łaska, to weźcie węzełki.
— A daleko to?
— Na Winiarach, w ogrodach.
Zamilkły; na ustach Tekli krążył uśmiech politowania spokojny. —
— Nie mówcie mi tylko nic — bardzo cicho odezwała się po chwili Mateuszowa do 
towarzyszki — nic przeciwko Jasieńka. On, mówię wam, nic nie winien, ja sama 
tego żądałam.
— A jednak łzy macie w oczach — rzekła Tekla.
— Jakże nie płakać! musiałam się wynieść, a jednak mi żal tej ciasnej izdebki, 
bom bliżej niego 
była, bom słyszała, czuła, że on obok. A teraz on taki zajęty, kiedy ja go 
zobaczę, i myślę, że się 
może obawiać będzie, żeby go tam przychodzącego nie widzieli, nie pletli.
Tekla spoglądała na nią w milczeniu.
— O! moja jejmość — rzekła — moja jejmość, wiecie, że ja mu też dobrze życzę od 
dzieciństwa, niech mu się powodzi, niech będzie szczęśliwy, ale jakoś to 
wszystko nie po ludzku, 
nie po Bożemu. Teraz on mnie nie zna, choć był czas, gdy biegał za mną i 
zaklinał się, że mnie 
nigdy nie opuści — ja mu tego nie wymawiam, jestem ubogą dziewczyną, on sięga 
wysoko, ale tak 
wszystkich swoich rzucić, matkę, brata i… przyjaciół — dodała zawahawszy się — 
aby się dobijać 
wielkości jakiejś, to mi się wydaje niedobrym. Mówcie sobie, co chcecie, pani 
Mateuszowo.
— Ty wiesz, Teklusiu, że na Jasieńka nic mówić nie pozwalam. On wie, co robi, ma 
on rozum.
— Ale serca, serca.
— Ma i serce, ma, nie gadajcie, ale z jego głową nie można było siedzieć w kącie.
— A dlaczegoż wstydać, że się z małego wyszło? — spytała Tekla. — Mnie się widzi, 
że to by 
mu więcej ludzi zyskało, niż kłamstwo, o które drżeć musi ciągle, . ażeby się 
nie wydało.
— Czy to nam babom o tym sądzić — odezwała się Mateuszowa. — Wy, moja panno 
Teklo, 
macie do niego urazą, bo on się w was kochał i wyście go kochali (a kto by tego 
Jasieńka nie 
kochał) — ale to darmo, juściż się z wami ożenić nie mógł, byłby sobie świat 
zawiązał.
— Pewnie, pewnie— przerwała Tekla — ja o to do niego nie mam żalu, niech mu Bóg 
szczęści, 
bolało i przebolało, dziś już o tym nie myślę, mnie was żal.
Mateuszowa spuściła głowę.
Tak doszli do domu i Tekla, niosąc węzełki, milcząc już, wcisnęła się za 
staruszką do jej 
mieszkania nowego. Były to dwie izdebki, małe, ubogie, które się plenipotentowi 
mecenasa aż 
nadto dobrymi wydały dla Mateuszowej. Ona wszedłszy nie spojrzała nawet na nie, 
siadła i 
płakała. Tekla tymczasem ustawiała coś, spoglądając na nią zamyślona, gdy w 
tejże chwili 
zapukano do drzwi i głowa rozczochrana Wilmusia ukazała się w nich.
Stara się prawie przelękła, Tekla krzyknęła z podziwienia. Chłopiec wyglądał 
jakby 
rozgorączkowany, na bladej jego twarzy wykwitał chwilowy rumieniec, oczy się 
iskrzyły, wargi 
mu drżały, patrzał na matkę, na Teklę i mówić nie mógł. Ale wyraz rysów nie był 
wcale 
rozpaczliwy, malowała się w nich niecierpliwość bardziej i niepokój.
— E! przy pannie Tekli — rzekł — nie ma się co kryć i komedii grać — przepraszam 
panienkę, 
że wchodzę bez rękawiczek, ale proszę się bardzo mojemu negliżowi nie 
przypatrywać. Wszedł i 
stanął.
— Matuś! ha — więc się stało! — zawołał — i dobrze . się stało — tak lepiej, 
wierzcie mi, nie 
płaczcie, wszystko się złoży, jak powinno, będziemy poczekawszy w kupce wszyscy. 
Wilmuś się 
na coś przyda. Wpadłem tylko matulenkę zobaczyć, nie gniewajcie się. Wszak tu on 
nie przyjdzie i 
ja mam wstęp wolny? nieprawdaż.
Matka spojrzała nań smutnie.
— Nie mam pretensji, żebym matusi Złotego Jasieńka zastąpił — rzekł — niepodobny 
jestem 
do niego, choć rodzoniuteńki brat, darmo. Tamto pan, a ja wyrobnik: Ha! no! tak 
Bóg dał — ale i ja 
się może na co przydam, choćby wody przynieść, kiedy sługi, widzę, nie ma.
— Wszak mi wolno będzie czasem zajrzeć. Matuś się nie pogniewa? — dodał — 
przemówcież 
za mną, panno Teklo, co — macie dobre serce, czy ja zawsze mam być wyklęty i 
wyświecony.
Tekla patrzyła nań z podziwieniem i litością, matka z obawą.
— Wilmuś — rzekła nareszcie z ciężkością, zdobywając się na ciche słowa — ty 
byłeś dla 
matki zawsze dobrym dzieckiem, ale dla siebie…
— Dla siebie, to już mój własny rachunek — podchwycił chłopiec — z tym 
jegomością to my 
się jakoś pogodziemy.
— A ja ci mówię — przerwała Mateuszowa — że tobie tu dłużej siedzieć na nic się 
nie zdało. 
Wszyscy cię znają, wszyscy wiedzą, żeś łotrował, choćbyś się poprawił, nie 
uwierzą, i — widzisz 
— dodała jąkając się — tobie tu nie będzie dobrze nigdy, ciebie mogą…
— Matuś nie chce powiedzieć, co myśli — rzekł Wilmuś — ja się jego nie boję, i w 
drogę mu 
przecie nie wlizę, nasze drogi daleko jedna od drugiej. Pozwólcie mi się tylko 
tu dowiadywać, 
dopóki, dopóki…
Zamilkł nagle, zacisnął usta, spuścił głowę, przyszedł do matki, ukląkł przed 
nią i począł ją w 
ręce całować milczący. Tekli łza zaświeciła na powiekach. Stara Mateuszowa nie 
rzekła nic, tylko 
przycisnęła głowę jego do piersi.
Wilmuś wstał żywo, wesoło, choć i on mimo woli zapłakał.
— Teraz, matusiu, muszę nazad do roboty, ale już mi drzwi nie zamykajcie, bo 
przychodzić 
będę, to darmo. Bóg wam zapłać — rzekł podając nieśmiało rękę Tekli — i wy macie 
poczciwe, 
ludzkie serce, nie tak, nie tak jak… inni — dodał cicho, spojrzawszy na matkę — 
nie patrzcie ino 
na mnie z tym strachem i wstrętem, nie taki czarny diabeł, jak się zdaje. Prawda 
— rzekł ciszej — 
nie wyglądam elegancko, ale to jest tymczasowe incognito, zobaczycie.
To mówiąc, raz jeszcze matkę pocałował w rękę, skłonił się z pocieszną 
niezgrabnością pannie 
Tekli, uśmiechnął i znikł. Słychać było miękki chód jego po wschodach, bo buty 
dotąd były w 
smutnym stanie; potem ucichło, a Tekla szepnęła:
— Biedne chłopczysko!!
Wilmuś pędem biegł do mieszkania Tramińskiego.
Gdy się to dzieje, mecenas Szkalmierski natychmiast po powrocie z polowania 
przywołał do 
siebie Żłobka. Po— słuszny młodzieniec stawił się z przyzwoitą pokorą i atencją, 
jak zawsze 
zapięty, wyczesany, z miną poważną a głęboko zamyśloną. Byli sami.
— Mój panie Klemensie, potrzeba mi pomocy twej w dwóch rzeczach; weź na rozum, 
aby to 
zrobić, jak ty to umiesz, prędko, dobrze i cicho.
— Już pan mecenas może się spuścić.
— Wiem to, że na ciebie spuścić się mogę, i dlatego ci powierzam. Bądź jednak 
oględny, aby 
jak najmniej z tego robić hałasu.
Pan Klemens uśmiechnął się nieco zarozumiale, jakby chciał powiedzieć:—Nie 
potrzebujecie 
mnie przestrzegać.
— Pierwsza rzecz, żebyś — zniżając głos, rzekł mecenas, biorąc za guzik Żłobka — 
żebyś 
poszedł, niby od siebie — przez ciekawość, rozumiesz mnie, zobaczyć u notariusza 
księgę 
hipoteczną1 dóbr prezesa, wiesz…?
— Wiem.
— I wynotował mi wszystkie ciężary, jakie na tych dobrach się znajdują w 
księgach, ale tak, 
żeby nikt o tym nie wiedział, nawet, jeśli można — sam notariusz. Da się to 
zrobić?
Klemens pomyślał.
— To się da zrobić.
— Potrzeba mi tej notatki prędko.
— Na jutro.
— Zgoda, na jutro rano. Po wtóre, po wtóre — począł, chodząc po pokoju, mecenas 
— ta druga 
sprawa gorsza.
— Przepraszam — przerwał Żłobek — ale może być, że na dobrach prezesa są długi i 
ciężary 
nie wpisane w księgi hipoteczne.
— Słyszałeś coś o tym?
— Tak mi się to o uszy obiło.
— Chociaż ściśle biorąc, długi nie wpisane mało nas obchodzą, jeśliby o nich 
jednak można 
powziąć jaką wiadomość, nie zawadziłoby, o ile się da.
— Tak, postaram się, a druga rzecz? — spytał ciekawie Żłobek.
— Druga, druga — odezwał się nareszcie mecenas, jakby mu to przychodziło z 
ciężkością. — 
Potrzeba mi dla pewnego obywatela.
— Dla prezesa — rzekł cicho Żłobek.
— No, tak, domyśleć ci się łatwo, pożyczki, znacznej pożyczki. Gdzie by tu można 
znaleźć 
pieniądze, nie bardzo szukając i napraszając się, nie od Żydów, i… nie od 
szlachty, o ile możności 
poufnie, prędko.
— Suma znaczna? — spytał Klemens.
— Dosyć znaczna, sto tysięcy złotych.
— Sto tysięcy! — głową poruszając, rzekł pan Klemens — to niełatwo będzie.
Zamyślił się głęboko.
— Ha! trzeba szukać — dodał powoli — ale na to i czasu więcej pójdzie.
— Juściż, dni kilka.
Gdybyś mi te dwa interesa dobrze, prędko i cicho, nade wszystko cicho załatwił, 
miałbyś 
nieszpetny procencik. Pan Klemens się skłonił.
— Postaramy się — rzekł z powagą — co do hipoteki, rzecz łatwa, znajdę 
kancelistę, który mi 
wypisze, i to jeszcze nie dla mnie, ale dla kogoś innego, żeby nie posądzano, 
komu było potrzebne. 
Z pieniędzmi pono by może trudniej.
— Nie tracze czasu, idź, rób — zawołał mecenas — ja mam jeszcze wiele wizyt i 
wiele zajęcia.
Pan Żłobek lekko głową skłonił i wziął za klamkę, ale zaraz się odwrócił.
— Czy pieniądze potrzebne na długi termin?
— Najlepiej by było, żeby dłuższy wyrobić, ale w ostatku byle dostać, potem by 
się miało czasu 
więcej innego kredytu poszukać.
Klemens zamyślony po cichu wysunął się z pokoju.
Poleciwszy młodszemu dependentowi bieżące sprawy, sam spojrzał w lusterko, 
przyczesał 
jeszcze i tak już wypoliturowane włosy i z miną przejętą ważnością) swą wyszedł 
natychmiast na 
miasto. Pan Klemens był człek niepozorny, ale skuteczny, w kwadrans już wywołał 
w ulicę 
jakiegoś kancelistę od innego prawnika. Wyglądał on na bardzo chude stworzenie i 
nos miał 
czerwony tak, że nie mógł się nawet wypierać swej słabości do spirytusu.
— Pan Michał — rzekł w trzeciej osobie Żłobek — pójdzie do notariusza i poszuka 
tam 
niejakiego Tramińsldego, który u niego pisze. Jest to biedak, ale człek zdatny.
— Ale ja go znam.
— Tym lepiej, zapłacisz parę złotych Tramińskiemu, który sam jeden pisze w izbie, 
gdzie są 
księgi hipoteczne, ażeby wynotował długi i ciężary na Zakrzewku prezesa. Dla 
waćpana — dodał z 
naciskiem — dla waćpana.
— Ano to dobrze — odparł czerwony nos — ale Tramiński to taka facjata rygorysty, 
że gotów 
w sekrecie i bez pozwolenia tego nie zrobić.
— Ale bo! goły jest, dasz więcej dwa złote.
Czerwony nos z uśmiechem w milczeniu rękę wyciągnął, a pan Klemens włożył w nią 
po 
namyśle półtora rubla.
— Idź — rzekł — a prędko, na dziś wieczór mi tego potrzeba.
Nagle, odchodząc już, zwrócił się.
—. Słuchaj, panie Michale, ty znasz całe miasto i jego kieszenie?
— Znam.
— Gdzie by tu na krótki czas prędko dostać sto tysięcy.
Michał aż podskoczył, podniósłszy [ręce.
— Ale! ale! żartujecie! — Naprawdę.
— Sto tysięcy, a kto dziś ma sto tysięcy, i po co by je trzymał?
— Ano tak — dodał po namyśle — jużciż wiem, kto ma, ale czy da?
— To moja rzecz.
— U pana Sebastiana są grube pieniądze leżące, chciał był nabyć kamienicę od 
Paskiewicza i 
ofiarował się mu płacić gotówką przeszło sto tysięcy, ale nabycie do skutku nie 
przyszło. 
Rozpatrzył się.
— Sebastian Cechmistrz? rzeźnik?
— A tak.
Pan Żłobek pomyślał. — Dziękuję ci — dodał — i to się na coś przydać może.
Nie idąc już dalej, żwawo się zawrócił do domu i prawie nie zapukawszy, wszedł 
do gabinetu 
pryncypała, którego zastał nie przy biurze, ale z cygarem w ustach, 
przechadzającego się po 
pokoju.
— Nieoszacowany Klemensie — już coś upolowałeś — zawołał Szkalmierski, kładąc mu 
rękę 
na ramieniu.
— Pieniądze ma Sebastian, więcej stu tysięcy, idzie o to, aby skłonić go do 
dania.
— Sebastian, przyjaciel Tramińskiego? — podchwycił mecenas.
— Pan wie, że oni w przyjaźni?
— Od lat dziesięciu patrzę, jak się z sobą wodzą; prawdę rzekłszy, jest to 
jedyny tego starego 
wariata przyjaciel, bo z Tramińskim niełatwo się kto zgodzi.
Mecenas zamyślił się i począł chodzić.
— Zostawże to mnie — dodał — ja użyję właściwych środków.
— Zdaje mi się, że Tramiński też tę hipotekę będzie notował.
— Toś źle trafił — on tego po kryjomu nie zrobi.
— Ja to zaraz mówiłem — podchwycił Żłobek — ale nie on, to kto inny.
— Źle by było, żeby go darmo kuszono.
— Niech pan będzie spokojny, zrobi się czysto i gładko.
— I prędko, i cicho! — dodał mecenas uśmiechając mu się.
Do czego Złoty Jasieńko był prawdziwym majstrem, jak lud mówi w swym języku, to 
do 
sztucznego podejścia człowieka; urodził się on na niepospolitego artystę, szkoda 
tylko, że ról 
swoich nie odegrywał tam, gdzie by mu bez obciążania sumienia przyklasnąć było 
można.
Po wyjściu Żłobka spojrzał na zegarek, pomyślał długo, widocznie plan jakiś 
układał, 
uśmieszek biegał po ustach, chodził niespokojny, spoglądał na godzinę, na 
ostatek wyszedł i 
boczkiem skierował się ku biuru notariusza, w którym pracował Tramiński. Tu 
przesunął się kilka 
fazy po trotuarze tam i nazad, ale śpieszno idąc jak zawsze, ażeby się nie 
domyślano, że na kogoś 
oczekiwał. Po kwadransie ukazał się Tramiński z papierami pod pachą, śpieszący 
do garkuchni. 
Potrzeba było na ten raz się spotkać mecenasowi z nim, ale należało tak 
obrachowaó, ażeby go nie 
doganiał i nie miał miny, że na to czyhał. Wybrał więc drogę ukośną i biegł 
szybko, matematycznie 
wyliczywszy, iż zetknąć się muszą, i nie byłby się omylił, gdyby Tramiński, 
zobaczywszy go z 
daleka, umyślnie się z drogi mu nie usunął.
Mijali się od wielu lat jak nieznajomi, nie kłaniając sobie, jakby obcy zupełnie, 
nie przyszło 
więc na myśl Tramińskiemu, aby tym razem inaczej być miało. Mecenas, przechodząc 
już mimo, 
odwrócił się i wstrzymał.
— Jak się masz, stary — rzekł śmiejąc się — cóż to, już mnie nawet znać nie 
chcesz? 
Prawdziwie mam ci za złe, że mnie tak zawsze unikasz, jakbym ci co przewinił. 
Jak mi to przykro, 
nie uwierzysz, przecież nie zapomniałem, że gdym boso chodził, nieraz mnie bułką 
poczęstowałeś.
Mecenas, mówiąc to, miał minę tak dobroduszną, szczerą, tak się wydawał 
rozczulonym, 
serdecznym, iż Tramiński osłupiał, zdawała mu się, że marzy.
Szkalmierski zbliżył się do niego i podał mu rękę.
— Z pewnego względu jest nieszczęściem, kiedy się człowiek dobije jakiejś 
pozycji, bo od 
siebie dawnych przyjaciół odstrasza. Jedni mu zazdroszczą, drudzy go posądzają, 
że się zmienił, 
przypisując mu złe serce.
Tramiński słuchał i nie rozumiał.
— O innych ja tam nie dbam — mówił gorąco Szkalmierski — ale o uczciwych ludzi 
jak wy, 
których jest na świecie niewielu, chodzi mi bardzo.
— Widzisz pan moje zdumienie — rzekł, ochłonąwszy nieco z pierwszego wrażenia, 
Tramiński 
— ale wina, jeśli jest w tym jaka, nie moja, panie dobrodzieju. Ubogiemu 
człowiekowi trudno się 
narzucać, aby nie był posądzonym o interesowność, daruj pan.
— Któż by poczciwego Tramińskiego o to mógł posądzić — mówił mecenas — dokąd 
idziesz? 
na śniadanie? nieprawdaż?
— Szanowny mecenasie — śmiejąc się udobruchany rzekł Tramiński, czując się 
bardzo 
szczęśliwym, że się tak na człowieku omylił — u mnie śniadanie z obiadem a 
często i z wieczerzą 
stanowi nierozłączną całość, ale idę jeść, to prawda.
— No, to zrób mi tę grzeczność, chodź ze mną Pod Karasia, ja w domu jeszcze nie 
mam nic 
gotowego, ale rad będę sobie stare czasy młodości przypomnieć za skromnym stołem. 
Mam chwilę 
czasu, pogawędzimy.
Tramiński słuchał i uszom nie wierzył, jakaś nieufność odzywała się w nim, ale 
poczciwy człek 
strofował samego siebie za nią. Poszli razem, śmiejąc się i gawędząc, Pod 
Karasia, gdzie od lat 
dziesięciu noga mecenasa nie postała. Szkalmierski kazał dać izdebkę osobną, 
zadysponował 
śniadanie obfite i zasiadł za stołem, prosząc ubogiego kancelistę, aby z nim 
ceremonii nie robił.
— Gdybyś był ode mnie tak widocznie nie unikał — rzekł — byłbym cię dawno 
umieścił w 
mojej kancelarii, ale byłem tego przekonania zawsze, że się gniewasz na mnie.
Tramiński ruszył ramionami. — A ja znowu, że pan mecenas mnie unika.
— Ale cierpliwości — dodał amfitrion — jakoś to się ułoży, wprawdzie na teraz 
miejsca 
pozajmowane, jednak ja to we własnym interesie urządzę tak, aby cię do siebie 
ściągnąć i mieć tak 
poczciwego człowieka.
— Pan mecenas ma już Klemensa, który jest i zdatny, i porządny chłopiec.
— To prawda, ale on przy mnogości interesów nie starczy, musi często się 
absentować, a 
kancelaria zostaje bez dozoru i figle mi płatają.
Mecenas westchnął głęboko
— Nie uwierzysz, panie Tramiński, co to za przykre, choć na pozór świetne, 
położenie nasze. 
Odpowiedzialność ogromna, a przyjaciół tym mniej, im się człowiekowi lepiej 
wiedzie. Rozumie 
się szczerych, bo fałszywych roje lgną jak do cukru — ale co po nich. Oprócz 
tego dawne stosunki 
się zrywają same, ubożsi stronią, szczęście zawsze ma to do siebie, że w 
nieszczęśliwych wzbudza 
posądzenia, iż się je nieprawymi sposoby nabyło. Plotki i uwłaczające wieści 
szarpią sławę, 
słowem, jak to dawniej mawiano, porównywając do łaźni — im kto wyżej siedzi, tym 
srożej się 
poci.
Tramiński słuchał tych skarg ze współczuciem, a wierzył w ich szczerość całą 
duszą, bo 
dobremu zwykł był z łatwością dawać wiary.
— To prawda, wszystko to prawda — rzekł — ale każdy ma coś do znoszenia, a żaden 
stan od 
tego nie jest wolny.
— Wiesz, kochany Tramiński, gdybym ja teraz wybierał sobie według woli, to bym z 
pewnością średni stan mieszczański nad inne przełożył. Nie ma człowieka 
szczęśliwszego nad 
takiego bogatego kupca, mieszkańca lub tym podobnie. Żadne obowiązki towarzyskie, 
które są 
kajdanami, nie wiążą go, a dostatek ma, który go z innymi równa, i może go, nie 
zatruwając sobie 
żadnymi formami, używać.
— Panie mecenasie — odparł Tramiński — wy już rafinujecie, my biedacy powiadamy: 
jakikolwiek stan, byle z uczciwej pracy wyżyć można. Wierzcie mi: 
najstraszniejsze położenie, 
brak sił przy braku chleba.
— Ale to są ostateczności — przerwał mecenas — ja wracam do mojego założenia, ot 
taki na 
przykład poczciwy pan Sebastian? hę? cóż mu brak? kamienica jak pałac, pieniędzy 
jak lodu, 
spokój, życie swobodne, fraka jak żyje nie kładł i nie włoży. Rodzinę ma 
poczciwą, dzieci mu się 
hodują.
Wniesiono właśnie zadysponowane śniadanie, zrazy wołowe, które się tu nazywały 
bifsztykiem, faszerowanego szczupaka, porter i wódkę. Zapach orzeźwiający cebuli, 
którą te 
potrawy obficie były zaprawne, rozszedł się po izdebce i może niezbyt przyjemnie 
połechtał nerwy 
mecenasa, ale dla Tramińskiego był miłym. Stary po skromnym kieliszeczku 
kminkówki wpadł w 
zupełnie dobry humor i siadł z apetytem ubogich do stołu. Mecenas nawykły teraz 
do 
wykwintniejszego jadła, dał się wszakże przez samą przyzwoitość uwieść 
szczupakowi.
— To prawda — odezwał się Tramiński — że pan Sebastian jest człowiek szczęśliwy, 
ale i on 
ma kłopoty — oto i teraz pisałem mu podanie do sądu — ma proces o kawał ogrodu.
— Komuż go powierzył? — spytał prawnik. — A Pierzchalskiemu.
— Nic nie mam przeciw poczciwemu Pierzchalskiemu, ale to, z pozwoleniem, mazgaj, 
jak 
zacznie zwłóczyć, myśleć, brać niby na rozum, a w istocie na lenistwo, da się 
przeciwnikowi ubiec.
— To prawda — śmiejąc się odparł Tramiński — stary człek i zbytni flegmatyk.
— Ale słyszałem, że pan Sebastian miał kupować dom od sąsiada?…
— Tak, była umowa, dawał półtorakroć gotówką, ale z tamtej strony widzą, że ma 
ochotę 
nabycia i że się nie targuje, zakroili jeszcze więcej. Stary się: pogniewał i 
interes rzucił.
— To on trzyma takie znaczne kapitały w kuferku, bez procentu! Prawdziwa 
rozpusta! No! i nie 
bardzo bezpiecznie.
— Panie dobrodzieju — to człowiek starego obyczaju — dodał Tramiński — ostrożny,. 
nie 
dowierzający, pilny.
— Ależ przecie, powierzywszy uczciwemu człowiekowi taki kapitał, zmiłuj się, 
miałby łatwo 
osiem, dziesięć procentów. Zważ, półtorakroć sto tysięcy, to piętnaście tysięcy 
jak za okno 
wyrzucone. Ja — dodał — nie dla każdego to robię, ale dla Simsonów na przykład, 
dla 
Bartkowskiego w roku przeszłym, jak zaczęli mnie prosić, wzięłem do obrotu 
pieniądze. Cóż 
myślicie?… dałem Simsonowi dwanaście od sta, a Bartkowski od mniejszego wziął 
dziesięć i coś. 
U nas trafia się niezmiernie często, że ktoś przy ukończeniu ważnego interesu 
potrzebuje na gwałt 
grosza i to w tej chwili. Zyskuje na tym czasem pięćdziesiąt, da chętnie 
dziesięć, byle z rąk sprawy 
nie puścić.
Ja nie lubię wprawdzie wdawać się w te roboty, ale dla dobrych przyjaciół to się 
po cichu i 
uczciwie może zrobić.
Tramiński jadł i pił ochoczo.
— Już to, proszę mecenasa — odezwał się — Sebastian za procentami wielkimi nie 
upędza się, 
człek spokojny, dostatni i oszczędny. Nie mogę powiedzieć, żeby grosza nie lubił, 
ale gonić za nim 
nie będzie. A któż znowu wiedzieć może, że to się tak robi?
— Ja też to tylko poufnie, wzajemnie mówię, bo podobną przysługę tylko dla 
przyjaciół czynię, 
i to bardzo prywatnie. Byłbym zasypany kapitałami, gdyby o tym wszyscy wiedzieli, 
a znowu nie 
można przewidzieć, czy się zawsze znajdzie ulokowanie. Żydki już tu zwąchały, 
opędzić mi się ód 
nich trudno, ale z tymi, o! nie chcę, nie chcę mieć do czynienia, to darmo. Co 
innego z takimi 
ludźmi, jak pan Sebastian.
Puściwszy strzałę, głębiej zabijać jej nie widział potrzeby mecenas, lękał się 
podejrzliwości 
starego i rozmowę obrócił. Śniadanie zostało sprzątnięte, porterowi się nie 
oparł kancelista, a 
mecenas, spojrzawszy na zegarek, porwał za kapelusz.
— O! o! zagadaliśmy się, gadu, gadu, a psy w krupach, daruj, muszę śpieszyć i 
porzucić cię. 
Bardzom rad, że się raz między nami przykre dla mnie nieporozumienie rozplątało. 
Słuchaj, 
poczciwy Tramiński, ja się czasem tobie zdać mogę, a twoja uczciwość mnie. 
Gdybyś miał czas i 
dobrą wolę, prosiłbym cię, idąc rano, wstąp sobie do mnie do mego gabinetu na 
gawędkę. Tylnymi 
wschodami wejdziesz, do godziny 10 jestem sam, zapukasz razy dwa i poczekawszy 
raz.
Tramiński ujęty, oczarowany, skłonił się, pocałował go w rękę i syty, wesół 
opuścił Karasia. 
Gdy wychodził z garkuchni, mecenas już był daleko.
— No, proszę, proszę — rzekł w duchu do siebie — jak to łatwo się na człowieku 
omylić 
można, jak posądzić niesprawiedliwie! Ja sam miałem go za paniczyka, a tam 
przecie i serce jest, i 
głowa nie lada. Dalibóg poczciwy, podobał mi się, podobał.
W niezłym wcale humorze stary powracał do domu, mając robotę daną sobie, którą 
swobodnie 
u siebie mógł skończyć. Przed progiem już posłyszał wesoły śpiew strugającego 
zapalczywie 
Wilmusia. Pierwsza izdebka, oddana mu, przedstawiała się jak pracownia stolarska, 
peł— na nie 
ociosanego drzewa, śmieci, wystrużyn, wiór, a wśród niej, z zakasanymi rękawami 
od podartej 
koszuli, młody chłopak ochoczo się zwijał koło roboty.
Nad wszystko milej wydał się Tramińskiemu śpiew i wesoła; mina robotnika.
Stanął, trochę szyderczo, ale z pociechą wpatrując się w postępy młodego samouka. 
Było się 
zaprawdę czemu zdziwić. Pierwsze próby Wilmusia wziął był u niego stolarz, 
zamówił dalszą 
robotę i improwizowany snycerz walczył z lipiną, z dłutem i z własną niewprawą 
zwycięsko.
— Patrzajże, jegomościuniu — zawołał Wilmuś — i ciesz się dziełem swoim. Jeśli 
nie jestem 
jeszcze kunsztmistrzem, to tylko co nie widać, jak nim będę. To są wszystko do 
kanap i krzeseł 
ozdoby, w których nie ma podług mnie sensu, ale co mnie do tego, jeśli taki wzór 
dano, byłem 
wiernie powtórzył. To zaś — dodał wyjmując z kąta kij, gotuję jako prezent dla 
jegomości, ale 
jeszcze nie skończony, proszę mi dochować tajemnicy, abym mógł zrobić 
dobrodziejowi 
siurpryzę, ma to być arcydzieło.
Tramiński z podziwieniem się wpatrywał, była to łaska z drzewa, na której końcu 
już się 
zarysowywał fantastyczny diabeł w niemieckim stroju, którego ogon wężowato 
opasywał 
rękojeść. Fizjognomia szatańska była uśmiechnięta, żartobliwa, wyzywająca i 
wcale dobrze 
pomyślana.
— Ale po cóż ty mi diabła chcesz dawać — spytał Tramiński.
— Dlatego, żebyś jegomość o mnie pamiętał — odparł żartobliwie Wilmuś — bo ja 
też na 
anioła się nie kwalifikuję. Juściż jegomość przez to potępionym nie będziesz, że 
go w garści 
zdusisz.
— Tak, ale z tą laską do kościoła nie pójdę.
— To ją jegomość w kąt rzucisz — rzekł Wilmuś — żart na bok, wie jegomość, o 
czym się 
przekonałem? oto, że nie umiejąc nic lub mało co, łatwiej zrobić poczwarę nawet 
niezgorszą, niż 
choćby znośnego coś pięknego. Dlatego ja myślę, kto mało umie, musi się 
ograniczać takimi 
diabelstwy. Jak się więcej nauczę, wystrużę dobrodziejowi co ładniejszego.
Tramiński był ucieszony, oglądał, pytał, podśpiewywał.
— Coś mi mój jegomość dziś w bardzo, chwała Bogu, różowym humorze.
— Ano? widzisz to, miałem dwie niemałe pociechy. — Na jeden dzień aż dwie! — 
zawołał 
Wilmuś — to się posypało.
— Pan Bóg łaskaw, ale potem trzeba będzie zapościć. Ponieważ śniadanie i to 
dobre — nic 
mnie nie kosztowało, jestem dłużny Opatrzności i oto — masz złotówkę dla 
pokrzepienia się, 
wyjąwszy zawsze wódkę.
— Ja już wódki nie piję — rzekł Wilmuś.
— No! no! dawno?
— Od czasu, trudno to wytłumaczyć, jak znalazło się tak, że się komuś na świecie 
przydać 
mogę. Tramiński spojrzał mu w oczy.
— Dzięki Bogu — zawołał — omyliłem się dwa razy, na tobie i na drugim jeszcze, 
obu was 
zbyt źle osądziłem — ciebie, żeś niepoprawny, tamtego, że zgubiony, bo bez serca, 
a ma serce! o! 
ma serce.
— Wolno spytać? któż to taki! dobrze by wiedzieć, kto ma serce? — szydersko 
ozwał się 
Wilmuś.
— Nie znasz go. Mecenas Szkalmierski.
Na to imię Wilmusiowi wypadło z rąk dłuto, spojrzał dziko i jeszcze dziczej się 
rozśmiał.
— Jegomościuniu kochany — zawołał z gniewem prawie — jeżeli tak się znasz na 
ludziach.
— Ale cóż ty wiesz! nie znasz go.
— Ano! no! nie znam! prawda, prawda — zawołał Wilmuś, podejmując dłuto — ale 
tędy 
owędy, coś mi się o uszy obiło — o nim.
— Brednie! kalumnie! — żywo zawołał Tramiński — ja go będą bronił — to człowiek 
serca i 
głowy.
Chłopak, usłyszawszy wyrazy te z takim wymówione zapałem, spojrzał na 
Tramińskiego i 
zdawał się nimi przestraszony. Wyraz jego twarzy wesoły, potem szyderski, 
zmienił się strasznie, 
posępnie brwi namarszczył, patrzał na kancelistę, który pod wpływem śniadania i 
rozmowy 
ciągnął dalej.
— Tak jest, że się dorobił o własnej sile od bosych nóg do powozu, pieniędzy, 
wziętości, 
renomy u ludzi, zachowania, szacunku, już go wzięto na języki. U nas tak zawsze. 
Ale to są fałsze, 
co o nim prawią, a ja mam na sobie dowód, że o starych przyjaciołach nie 
zapomina, dumnym nie 
jest i…
— Mów, jegomość, mów, proszę — wyrwał się Wilmuś. — Czy on jegomości jakie 
dobrodziejstwo zrobił?
— Żadnego dobrodziejstwa prócz tego, że mnie wywiódł z błędu i ocalił od grzechu, 
bom go z 
innymi potępiał, a niesłusznie.
— Niesłusznie? — powtórzył Wilmuś — i cóż się to stało?
— Juściż ja mu na nic, on mnie pewno nie potrzebuje, a jednak sam mi się 
nastręczył dziś, 
przywitał jak najczulej, zaprosił na śniadanie, nakarmił, napoił i dobrym słowem 
pocieszył serce 
moje.
Wilmuś załamał ręce, stanął, walczył z sobą widocznie, potem schwycił 
Tramińskiego za ramię, 
pocałował go i rzekł stłumionym głosem:
— Mój ojcze, mój panie, strzeż ty go się i bądź pewnym, że ten człowiek nigdy 
nic bez interesu 
nie robi.
— Ale skądże ty o tym wiedzieć możesz? — zapytał stary.
— Ja, ja, widzisz, jegomość — odparł, zawahawszy się nieco Wilmuś — ja jestem — 
jak wiecie 
— dzieckiem bruku tego, znałem jego rodzinę, matkę, narzeczoną, ,a nawet brata 
jego i wiem o 
nim wiele rzeczy.
— Ale kiedyż to było? kiedy to, co ty wiesz, to są stare plotki.
— To, co ja wam powiem — odpowiedział chłopiec — stało się… dziś.
— Cóż się stało?
— Dajcie mi słowo, że to zachowacie przy sobie?
— No — no, nie jestem plotkarz, cóż to on tam za zbrodnią popełnił?
— Tak, zbrodnią — zawołał ciskając drzewo o ziemię Wilmuś — matkę, rodzoną matkę 
wygnał z domu, bo się jej wstydził, bo chce uchodzić za paniczyka.
Tramiński pobladł.
— Ale czyż prawda?
— Klnę się wam na Ukrzyżowanego — rzekł Wilmuś — widziałem ją, spotkałem, znam.
— Ty?
— Ano, co dziwnego? — śmiało zawołał chłopak — jego matka i moja siedziały w 
jednym 
rzędzie na jatkach. Człowiek, który się zapiera matki, nie może mieć serca.
— Nie chce mi się temu wierzyć — odparł zwolna Tramiński — wiem, że nie kłamiesz 
nigdy.
— Wierzcie lub nie, jak się wam podoba, ale jeśli mnie nie dajecie wiary, 
pamiętajcie z nim być 
ostrożnie. Znam go, przez matkę, a i wyście pewnie słyszeli może o niej, o 
pannie Tekli.
— No, tak, panna Tekla sama go porzuciła. Wilmuś się uśmiechnął.
— Dobrodzieju — rzekł — gdy się diabeł łasi, najstraszniejszy, ja więcej nie 
powiem.
Tramiński zadumany wszedł do swojego mieszkania. Wilmuś też już nie śpiewał, 
chmurny siadł 
jeszcze do roboty, włożywszy złotówkę do kieszeni, i głęboko się zamyślił, a 
nieprędko gniewne 
czoło mu się rozmarszczyło przy pracy.
— Ha — pomyślał Tramiński, który w dobre zawsze skłonniejszym był uwierzyć 
niżeli w złe 
— coś Wilmuś po swojemu przesadzać musi, przyśniło mu się. Mecenas musiał mieć 
słuszne 
powody, to nie jest tak zły człowiek, ale zazdrość ludzka! zazdrość! Ja sam 
wszakże przed kilku 
dniami takim samym na niego okiem patrzałem. Ha! zapewne nie święty i on, i my 
wszyscy — ale 
tak złym nie jest, jak on go sądzi, zwyczajnie, plotki uliczne. Przecież co by 
mógł mieć za interes 
mnie sobie ujmować? zagrało w nim serce, to cała rzecz! nie, nie — to zły 
człowiek być nie może.
I uspokoiwszy się tym Tramiński, siadł w prostocie ducha, ucieszony, do roboty, 
rad, że na 
świecie więcej jednym znalazł poczciwym człowiekiem. Wilmuś zaś smutnie się 
zagłębił w 
myślach, znał nadto dobrze braciszka, a kochał Tramińskiego, obawiał się więc, 
aby starego nie 
wprowadzono w jaką, uchowaj Boże, niebezpieczną robotę. Ale jak się też było 
dopilnować i 
zapobiec??…
Kamienica Pod Byczą Głową, której szczęśliwym posiadaczem był okrągły i spokojny 
pan 
Sebastian Zwiniarski, na teraz cechmistrz rzeźniczego kunsztu, czy też bractwa, 
i z pradziadów 
mieszczanin sławetny — leżała nieco odległe od nowszych i paradniejszych ulic, 
wszakże w 
środku starego miasta. Postawiona w owych czasach, gdy pod sznur nazbyt nie 
wyciągano budowli 
i jednakiej im nie nadawano fizjognomii, przedstawiała się nieco fantastycznie, 
ale bardzo 
poważnie. Znać w niej było mury grube, sklepienie silne, a po odrzwiach i 
futrynach rzeźbionych, 
pewne nawet o powierzchowną piękność staranie.
Ona już sama mogła coś nauczyć o rodzinie posiadaczy, bo mówiła o jej zamożności 
mieszczańskiej i starym osiedleniu. Dziad pana Sebastiana ją stawiał, ojciec i 
wnuk utrzymali w 
jak najtroskliwszej pieczy. Toteż wśród obok stojących, nieco zaniedbanych, 
budowli wyglądała 
prawie pańsko. Bycza Głowa była niegdyś znakiem rzeźnika, stała się później 
godłem kamienicy, 
szlachtuzu ani jatki dawno tu nie było, pan Sebastian bowiem nie zajmował się 
drobnostkową 
sprzedażą, ale raczej zakupnem wołów hurtownym, które później częściami, na 
kredyt mniejszym 
handlarzom odprzedawał. Miasteczko położone na jednym z głównych traktów 
wiodących z 
prowincji, w bydło najpiękniejsze obfitujących, parę razy na tydzień ze 
znacznych partii wołów 
ukraińskich i wołyńskich mogło się zaopatrywać. Zwykle też pan Zwiniarski 
korzystał z przepędu 
i znaczniejsze czynił zakupy, handlując potem nimi nie tylko w mieście, ale 
nawet zaopatrując 
mniejsze osady.
Z rzeźnika, chociaż się tego stanu nie wypierał — wyszedł nieznacznie na 
spekulanta bydła, z 
czego miał dochody piękne, bo się znał dobrze i miał oko tak trafne, że wagę 
wołu, jego łój, 
wartość skóry i dobroć mięsa mógł z wejrzenia prawie na pewno ocenić. Nie 
spuszczał się też na 
ludzi, w kapocie szarej, w butach do kolan, podpasany rzemiennym pasem, z 
trzciną w ręku, szedł 
regularnie na targ sam, woły opatrywał i kupował, co ocenił i wyprobował.
Rzeźnicy wszyscy byliby się za niego posiekać dali, bo dla nich był prawdziwą 
Opatrznością, 
dawał im kredyt, w uzyskiwaniu należności był wyrozumiały, z ludźmi łagodny i 
nie znał, co 
gniew lub niecierpliwość. Wiarę miał też u ludzi niezmierną, bo był poczciwości 
nieposzlakowanej.
Ten spokój, który się malował na jego poczciwej twarzy, panował w sercu.
Mimo znacznej majętności, którą wziął po ojcu, a w części sam się dorobił, 
obyczajów był 
skromnych, życie wiódł nader proste i można powiedzieć, że się czuł szczęśliwym. 
Żonę miał 
dobrą i gospodarną kobiecinę, trochę gadatliwą, żywą, opryskliwą, ale w gruncie 
najlepszego 
serca. Synek dziesięcioletni i dorosła córka Apolonia, poufale Połcia zwana, 
składali całą rodzinę.
Życie obojga państwa płynęło jak najregularniej i bez wielkich wstrząśnień — i 
byłby może pan 
Sebastian nie znał nieprzyjemnych wzruszeń wcale, bo mu ich domowy byt nie 
dostarczał, gdyby 
nie sąsiedni dom Paskiewicza. Paskiewiczowie, krawcy z powołania, mieli sporą 
kamienicę, dosyć 
źle utrzymaną, obok, ale z ogromnym i pięknym ogrodem. Mówiono, że to był 
niegdyś pałacyk 
Ossolińskich, którzy w sąsiedztwie dawniej znaczne dobra posiadali. W istocie 
kamienica mimo 
zmian, jakim uległa, zachowała w sobie coś pałacowego. Front był okazały, między 
oknami 
ukazywały się na pół zbite armatury, w ogrodzie była jakby resztka fontanny, 
pyszna aleja lipowa i 
altana z lip starych. Wszystko to od lat kilkudziesięciu w najopłakańszym stanie 
zaniedbania 
zostawało z powodu, iż Paskiewicze nie mogli się podzielić na pięć głów tą 
posiadłością, żaden 
spłacić nie był w stanie współsukcesorów, kłócili się i rujnowali. Postanowili 
sprzedać je; panu 
Zwiniarskiemu myśl przypadła wielce do smaku, pierwszy raz w życiu zapalił się, 
projektując dwa 
domy połączyć, a nade wszystko stworzyć sobie ogród śliczny. Uśmiechało mu się 
to wielce. 
Przyszło do targów, zażądano dość wiele, bo półtorakroć. Sebastian się zgodził. 
Było sumy 
klasztornej na wiecznym procencie piątym pięćdziesiąt tysięcy, gdy przyszło się 
resztą dzielić na 
pięć głów, a głowy na pół– i ćwierćgłówki, okazało się, że niektórym z 
sukcesorów bardzo mało 
przypadło. Zaczęli podnosić cenę posiadłości, pan Sebastian się cofnął.
Ale kto by temu uwierzył. Nadzieja, którą się bawił kilka tygodni, stracona 
nagle, zatruła mu 
jego spokój. W dodatku o kilka łokci ogrodu jeszcze mu proces wytoczono.
O sprawę byłby nie dbał — ale już sobie poczciwy stary wymalował w wyobraźni 
swoją 
przyszłą rozległą, cienistą posiadłość, urządzenie altany, zasadzenie kwiatów, 
kamienne ławy i 
stoły, bramę piękną od ulicy, sypane żwirem białym ścieżynki, zieloną darń, 
owocowe drzewa itp., 
a teraz cały ten sen szczęśliwy wyrwano mu i rozproszono. Czuł on, że gdyby 
uległ podwyższeniu 
ceny, byłby narażony potem na rozliczne pretensje jeszcze, postanowił więc 
cofnąć się, cofnął, ale 
bolał.
Chociaż spokojny jak dawniej, był smutny.
W popołudniowej jakoś godzinie posłał po Tramińskiego, nie wychodził tego dnia, 
bo go nieco 
gardło bolało, zawiązaną miał też szyję grubą chustą i siedział w oknie 
zamyślony.
Państwo Zwiniarscy zajmowali pierwsze piętro własnej kamienicy od frontu, tak 
jak rodzice 
niegdyś, i nic się tu w tym mieszkaniu od stu lat może nie zmieniło. Było ono 
bardzo czysto, 
porządnie utrzymane, ale zbytek i fantazja nie wkradły się tu jeszcze.—
Piętro było jak dół sklepione, izby duże, okna głęboko w murze, tak że w każdej 
niszy parę 
krzeseł stanąć mogło — piece kaflowe polewane, stoły ciężkie, krzesła z wielkimi 
poręczami. 
Sprzęty gospodarskie i narzędzia pracy codziennej nie kryły się i nie wstydziły 
z sobą, tu i ówdzie 
krosna, skrzynie, kuchenne nawet naczynie spotkać było można. Nie przyjmowano tu 
gości, chyba 
swoich, nie myślano odegrywać komedii wielkiego tonu ani stosować się do 
obyczaju klas innych. 
Pani Sebastianowa, którą mąż żartobliwie czasem zwał Sebastianicką, była mała, 
okrągła jak on, 
żywa, wesoła i niezmiernie pracowita. Synek chodził do szkół i trzymano go 
surowo, z Polcią tylko 
matka, kochając ją może do zbytku, po— stąpiła nierozważnie. Zamiast ją wychować 
na gosposię 
i° żoną poczciwego mieszczanina, w prostocie obyczaju dawnego, powoli, sama 
nawet nie 
wiedząc jak, zrobiła z niej panienkę zupełnie domowi obcą i do niego nie 
przystającą. Połcia była 
utalentowana, uczyła się łatwo, miała twarzyczkę śliczniuchną, główkę otwartą, 
jakże jej nie było 
uczyć! kształcić i wypieścić to śliczne cacko.
Ale gdy po świetnym ukończeniu pensji na miejscu i wyższych nauk w Warszawie, 
wróciła 
Polcia do domu — znalazło się, że jakoś z matką zrozumieć się nie mogły, były 
sobie jakby obce i 
Polcia w swoim domu była jak nie na swym świecie.
Jest to pewnie jednym z największych nieszczęść na świecie, gdy z jakichkolwiek 
bądź 
powodów harmonia w rodzinie, złoty węzeł, co ją łączy, potarganym lub nawet 
tylko zwolnionym 
zostanie.
Szczęściem dla Polci i dla matki — dziecię z kolebki wyniosło serce poczciwe, 
charakter 
łagodny i pobożność szczerą a głęboką. Nie umniejszyło to jej miłości dla 
mateczki, że ją znalazła, 
wróciwszy, dziwnie zacofaną, nieświadomą bardzo wielu rzeczy, mającą wyobrażenia 
fałszywe 
zupełnie i niekiedy śmieszne. Z pokorą dobrego dziecka wzięła się Polcia do 
łagodnego 
nauczycielstwa i nie niecierpliwiąc się, nie okazując swej wyższości; stała się 
dla matki źródłem 
światła.
Ale niemniej biedne dziewczę musiało się czuć nie zrozumianym i osamotnionym w 
towarzystwie ludzi poczciwych wprawdzie, lecz zacofanych i nie umiejących nic 
nad to, co 
nauczyło życie. W takim otoczeniu bez skarg, bez zżymania, niecierpliwości, z 
uśmiechem i 
rezygnacją żyć i rosnąć, nie obawiając się przyszłości, mogła tylko tak 
szczęśliwie obdarzona 
istota, jaką była Polcia.
Nadto jest może fenomenalnych w powieściach postaci, ale i życie, gdy mu się z 
bliska 
przypatrzym, gdy zajrzym w jego głębie ma ich wiele. Do nich młode to dziewczę 
zaliczyć 
należało. Był to fenomen jasny i pocieszający, a w domu świeciła ona gwiazdą i 
była ukochana 
przez wszystkich. Nie mówiąc już o matce, której miłość dochodziła do 
bałwochwalstwa, ani o 
ojcu, który w Polcię wierzył jak w wyrocznię, cały dom i wszyscy znajomi się nią 
zachwycali. Nic 
to ją wszakże nie psuło, była skromną a cichą, uśmiechającą! się i łagodną. Ale 
smutek powlekał 
jej lice, żyła bowiem, gdy jej zabrakło tego życia duszy, którego w domu nie 
miała i gdzie ją tylko 
uczuciem karmiono — żyła książkami. Wybór ich miała sobie samej zostawiony i 
choć umysł 
zbrojnym był przeciwko złemu… nie było w nim może dość siły, aby wszystkie 
sprzeczności 
spotykane pogodzić mogła… W życiu czynnym nieustannie się nam przedstawia tysiąc 
zagadek 
nierozwikłanych kontrastami; w książkach, które są odbiciem, często mimowolnym a 
niezupełnym, żywota, gdzie sprzeczności, jako jeden z procesów sztuki, umyślnie 
się uwydatniają, 
kontrastów więcej jeszcze i ostrzej występuje przeciw sobie. Umysł w nich się 
gubi i chwilami 
zwątpić musi o sobie. Stan duszy Polci, jej smutek właśnie pochodził z jej 
osamotnienia z 
książkami. Żywego towarzystwa, ‘widoku na czynne życie zbywało, niewiele dalej 
oczy jej 
sięgały nad uliczkę i drogę do kościoła lub ogrodu.
Jakkolwiek Zwiniarski był bardzo majętnym człowiekiem, stosunków nie miał i nie 
szukał, 
tylko ze swoimi… kółko jego znajomości było nader ograniczone. Towarzystwo, 
które by Polci 
przystać mogło i było dla niej pożądanym, oddzielone od niej względami wielu i 
trybem życia 
stawało się niedostępnym. Nawet koleżanki z pensji, należące do rodzin, które 
weszły już w inne 
sfery, ledwie ją z daleka witały i pobieżnie, spotkawszy, przemówiły słów kilka.
Tu znowu trzeba było tak dobrego serca i takiej skromności, jaką miało dziewczę, 
aby się ani 
zżymać na ostracyzm, co ją wydzielał i odosobniał. Mówiła sobie spokojnie, że to 
ją od wielu 
przykrych zawodów i bolesnych dla rodziców, a ambarasujących dla niej samej, 
położeń ratuje. I 
uśmiechała się bez żalu w sercu, wracając do matki uścisku i do książek.
Polcia odebrała była wychowanie tak świetne i tak ono szczęśliwie do niej 
przystało, mówiąc po 
prostu —. iż mogłaby była jeśli nie w najświetniejszym towarzystwie zajaśnieć — 
bo tego jej 
skromny bronił charakter — to przynajmniej wszędzie znaleźć się na swoim miejscu. 
Umiała 
dobrze kilka języków, była doskonałą muzyczką, a nałóg czytania i potrzeba aż 
nadto daleko 
zaprowadziły ją w naukach.
Poczciwa matka, wziąwszy się w boki, nieraz posłuchawszy Polci, mówiła sobie 
odchodząc po 
cichu: Jestem jak kura, co wysiedziała kaczęta, patrzę z brzegu, jak pływają, 
ale z nimi płynąć nie 
mogę.
I śmiała się dobrodusznie z tej biedy, z której wszakże była szczęśliwą. .
Tego wieczora pan Sebastian, znudzony bólem gardła, siedział w oknie podparty na 
ręku — 
czekał na Tramińskiego i wzdychał. Przez pokój, w którym się robiło ciemnawo, 
niekiedy 
przesuwała się jejmość, stawała na chwilę przed mężem, pytała troskliwie, czy mu 
czego nie 
potrzeba, czyby po doktora nie posłać, czyby jajko nie ubić, czyby synapizmów 
nie położyć, a 
odbierając tylko półsłówkiem odpowiedzi przeczące, szła dalej.
Polcia w drugim pokoju grała na fortepianie; ale z oka nie spuszczała ojca.
Tramiński się spóźniał. Na ostatek biedaczysko, zasapany, jak zawsze odziany 
licho, 
zawstydzony niedostateczną toaletą, dla której może umyślnie wybierał godzinę 
zmroku — wsunął 
się z nieodstępnymi papierami pod pachą.
Sebastian wstał na jego spotkanie. Polcia przestała grać, zafrasowany Tramiński, 
rzuciwszy 
okiem po pokojach, zbliżył się do gospodarza.
— Spóźniłeś mi się — rzekł Sebastian.
— Ale, na uczciwość, miałem robotę — nie mogłem, przepraszam, czy jest co 
pilnego?
— Nie, nie ma nic, tylko mi oto gardło spuchło — odezwał się gospodarz — nie 
mogę wyjść, 
chciałem pogadać.
Tramiński się rozśmiał, ruszając ramionami, i pocałował go, ściskając oburącz.
— A toś dobry, mój dobrodzieju, mnie sobie na gawędę zawołałeś? Człowiecze, od 
tylu lat 
mnie znasz, wiesz, że próżnować mnie nie wolno, weźże sobie kogo innego, co jak 
waszeć może 
siedzieć z założonymi rękami.
— Ale ba, kiedy mi kto inny nie do smaku.
— Pochlebco ty jakiś — zawołał Tramiński — co ci ze mnie starego? Ja już i gadać 
się 
oduczyłem pisząc.
— No! no! szara godzina, szkody ci nie zrobię, możesz ją staremu przyjacielowi 
darować.
— Polciu, moje kochanie — dodał Sebastian — każ nam przynieść piwa.
Polcia przybiegła żywo. Tramiński, skuliwszy się jeszcze bardziej przed nią ze 
wstydu za 
ubranie, pokłonił się jej pokornie.
— Jak to? — odezwała się — tatko w zapaleniu gardła będzie piwo pił?
— W jakim zapaleniu? u ciebie się w głowie pali! Mnie po prostu sobie boli 
gardło, a na to kufel 
piwa przecie zaszkodzić nie może…
Pocałował ją w czoło.
— Każ dać dwa kufle bawara, ale jak najlepszego. Tramińskiego wiesz, jak kocham, 
dałbym 
mu wina, ale on go nie lubi ani ja.
— Tatku, ale ty nie pij!
— Ale dajże mi pokój, już przecie nie taka jestem panienka jak ty, ale stary 
rzeźnik. Każ dawać 
bawara i słuchaj ojca rozkazu, choć jesteś od niego rozumniejsza.
— Pani moja!— zawołał Tramiński — ja z panem Sebastianem gotów jestem pić 
rumianek.
Zaczęli się śmiać, ale bawara podano i Sebastian, któremu w gardle paliło, nie 
wahał się nim 
ochłodzić.
— No — rzekł zasiadając w oknie z Tramińskim — co słychać?
— Dopieroś mnie zagadnął. — Cóż ty chcesz, żebym ja słyszał oprócz szelestu 
przewracanych 
kart?
— Jeśli nic nowego nie wiesz, to skomponuj.
— Dalipan, panie Sebastianie, ty dziś ode mnie dzikich rzeczy wymagasz.
— Bom chory i zły.
— Ty? zły? a to coś nowego.
— Zły, jak mnie widzisz, zły na Paskiewiczów. Nie chcą sprzedać i nie chcą.
— Nie chcą?
— Sprzedaliby, ale już mówią o stu siedemdziesięciu.
— Nie możesz dać?
— Wstydzę się, umowa była.
— Warto czy nie?
— Kto go tam wie, co dom w mieście wart, gdy nie wiadomo nigdy, co samo miasto 
warto? 
Jutro może się co zmienić i to, co dziś sto warto, spadnie do dwudziestu.
— Już nie wiem, co ci radzić! — westchnął Tramiński — ale ba! — wykrzyknął nagle, 
aż się 
pan Sebastian zadziwił — ale ba! mam dla waszeci nowinę i nic nie gadam.
— Widzisz, jakiś niepoczciwy!
— Alem wierutnie zapomniał — dodał kancelista. — Mój Boże, jak to my jesteśmy 
względem 
ludzi niesprawiedliwi, biję się w piersi, ja, ja, zgrzeszyłem okrutnie — mea 
culpa.
Wystaw sobie, wszak to ja na tego mecenasa Szkalmierskiego com nie wygadywał — a 
co nie 
myślałem! Tak mi ta jego krescytywa w oczy kłuła, żem sam goły. Ale bo tak — 
dodał widząc, że 
pan Sebastian ramionami rusza — niesłuszniem go posądzał o dumę; o, o wszystko 
złe.
— A cóż? okazało się, że święty człowiek.
— Święty! ba! nie ma świętych na ziemi, a przynajmniej ich mało — ale to uczciwy 
człowiek i 
ma serce. A i to coś znaczy.
— No — no, ale jakżeś się o tym przekonał?
Tramiński z największymi szczegółami począł opowiadać swe spotkanie, rozmowę, 
przyjęcie, 
uprzejmość, serdeczność, której doznał.
Pan Sebastian słuchał, należał on też do tego rodzaju ludzi, którzy niechętnie 
posądzają drugich 
o fałsz i chytrość, a woleliby ich uczciwymi sądzić, zdanie przy tym 
Tramińskiego było u niego 
wielkiej wagi, nie zaprzeczył więc bynajmniej, ale się zdumiał.
— Proszę, proszę — odezwał się — jakże mnie to cieszy. Ja, prawdę rzekłszy, tak 
znowu 
bardzo o nim źle nie sądziłem nigdy, a że zdatny, to zdatny, głowa porządna, co 
się zowie.
— Ale wystaw sobie, o czym się między nami zgadało przy śniadaniu — dodał stary 
— o tobie,
— O mnie! a to jak?
— Ale bo zdaje mi się, słyszał coś o projektowanym kupnie kamienicy 
Paskiewiczowskiej. Stąd 
o tym, że u ciebie leżących jest z półtorakroć.
Pan Sebastian się uśmiechnął skromnie, ale ten uśmiech milczący wart był jeszcze 
z jakich 
pięćdziesiąt tysięcy wyżej nad taksę.
— Cóż on na to? co on na to? — zapytał, biorąc się do kufla, w którym już nic 
nie było.
— Ba! powiada, jak to ci ludzie nie umieją pieniędzy używać. I toto leży w 
kuferku, a nie robi 
nic, gdy, dobrze obrócone, dałoby piętnaście może procentów bez narażenia 
kapitału. Potem mi 
zaczął opowiadać, jak on to dla swoich znajomych i przyjaciół, dla Simsona, dla 
Bartkowskiego, 
ich kapitalikami robi.
. — Cóż to? czy umizga się do moich pieniędzy?
— Ale gdzie zaś! powiada, że gdyby tylko chciał, miałby ich więcej, niż potrzeba, 
on to tylko 
dla dobrych przyjaciół robi. Tłumaczył mi nawet tę manipulację. Szlachcic kończy 
korzystnie 
interes, trzeba na gwałt grosza, zarabia pięćdziesiąt, gotów bez uszczerbku dać 
dziesięć i więcej. 
Miarkujesz, jak się tak parę razy w rok obróci.
— A zapewne — rzekł Sebastian — ale, ale to się tam trzeba z nimi znać. Ja, 
wiesz to dobrze, na 
wielkie zyski nie poluję. Dla tych dwojga dzieci, co ich mam, starczy tego, co 
jest. Kamienicę i mój 
handel przekażę Jurasiowi, a Polci pod poduszkę jak dam półtorabroć, będzie 
dosyć.
— O mój Boże — zawołał Tramiński — pannie Apolonii i bez tego by na świecie 
znalazły się 
partie świetne.
— Może, ale z tym — rzekł żartobliwie pan Sebastian — jeszcze bezpieczniej.
Wszakże zamyślił się pan Zwiniarski widocznie nad tymi dwunastu czy piętnastu 
procentami.
— Proszę ciebie — rzekł — otóż to jak oni robią majątki. Taki Szkalmierski, 
dajmy na to, gdy 
szlachcicowi pilno, może dostać za pięć, a da mu na dziesięć i jeszcze 
podziękują. . —
— A! no, i toć przecie handel — dobroduszny odpowiedział Tramiński — musi 
pieniędzy 
szukać, dostać, kłopotać się i powinien zarobić.
— Zapewne, zapewne — mruczał gospodarz, wciąż pochylając próżny kufel, a nie 
śmiejąc 
dopomnieć się już o drugi — ale tych dwanaście, piętnaście nie wyłazi mi z głowy. 
Wiesz asan, że 
na innym handlu i z wielką ryzyka trudno więcej zrobić. A tu gładziuteńko.
— On tak mówi.
— A juściż, po cóż by kłamał, pieniędzy, jak sam powiada, nie potrzebuje.
— Mówi, że się opędzić nie może.
— To cały sekret jego krescytywy — dodał pan Sebastian.
— Ze szlachtą ma stosunki. Szlachta bywa goła, o! bywa goła, frymarczy majątkami, 
robią się 
wielkie interesa, a przy każdym, gdy się coś upiecze…
Tramiński potakiwał.
— Po prostu handel. Sebastian się zamyślał.
— A jakże się też o mnie odzywał? czy z przekąsem?
— Uchowaj Boże.
— Bo to my się znamy i nie znamy. W domu u mnie nie był nigdy. I bałbym się go, 
do kata — 
dodał ciszej — bo to ładny chłopak i szykowny, a i Połcia niczego.
Tu uderzył się w usta śmiejąc i spojrzał w stronę, gdzie córka w drugim pokoju 
siedziała.
— Wyobraźże sobie jeszcze co — rzekł Tramiński — zaprosił mnie formalnie, żebym 
u niego 
rankami bywał na gawędce.
— No! no! no! no! — zawołał Sebastian — toście się poprzyjaźnili.
— Proszęż cię, jaki by on mógł mieć w tym interes, gdyby nie poczciwe serce?
— Oczewiście. Ale — cóż słychać o prezesie, o prezesównie, bo chodziły wieści, 
że się o nią 
starał.
— Nic nie wiem, to pewna, że gdyby i tak było, posądzać się go nie godzi o 
interesowność, bo 
prezes ostatkami goni i w bardzo jest złych interesach.
— Masz tobie! — przerwał Sebastian — dosyć że oni chyba wszyscy pobankrutują! 
Prezes? 
skądże ty to wiesz?
— Z przypadku. Kazano mi wyciąg zrobić z ksiąg hipotecznych, widać dla sądu czy 
nie wiem, 
dla kogo, ale z dyspozycji notariusza, zrobiłem go. Majątek oszacowany na 
przeszło milion, a z 
towarzystwem jest na nim ciężarów dziewięćkroć. Terazże, jeśli ludziom wierzyć, 
są długi poza 
hipoteką i ileż mu zostanie?
— Prezes! proszę was! wszak to byli niedawno jedni z najzamożniejszych u nas.
Tramiński ruszył ramionami i oba westchnęli.
— Polciu! — zawołał pan Sebastian do córki — miej litość, jeśli nie nade mną, to 
nad 
poczciwym Tramiński. Każ dać drugi kufelek! mnie ten pierwszy tak pomógł na 
gardło, ale już nie 
upominam się, tylko dla niego.
Panna Apolonia uśmiechnęła się do ojca i przyniesiono jeszcze dwa kufelki.
Mecenas zamknięty był w swoim gabinecie, a że miał wyjątkowo ważną pracę i 
potrzebował się 
rozmyśleć, jak sobie postąpić z prezesem, aby go zmusić do wyznania prawdy bez 
gniewu i do 
przyjęcia postawić się mających warunków — rozkazał służącemu, aby do niego 
nikogo nie 
wpuszczał.
Chodził upajając się swym położeniem, nieco dumny nim, prawie pewien, że mu się 
powieść 
musi, że prezes, mając nóż na gardle, na wszystko się zgodzi, wyda pannę Albinę 
i on, co 
niedawno!!! uśmiechał się tryumfująco w lustrach do swej szczęśliwej fizjognomii, 
nad którą 
błoga świeciła gwiazda.
Szło tylko o to, jak zacząć, jak zedrzeć szydersko–dobroduszną ową maskę z 
prezesa, który 
podawał się za kapitalistę i spekulanta, a był nad przepaścią bankructwa. Ale od 
czegóż ten talent 
słowa? to cieniowanie umiejętne, w którym celował Szkalmierski, w którym też 
pokładał nadzieję, 
że powolnie doprowadzi w rozmowie starego do wyznania grzechów i poddania się 
dosyć ciężkim, 
ale zapewniającym mu spokój i wybawienie warunkom…
Gdy tak marzył, za drzwiami w przedpokoju dał się słyszeć hałas, sprzeczka, 
łajanie, wkrótce 
potem skandaliczne szamotanie się, drzwi otwarły się nagle i rozogniony, 
czerwony jak rak wpadł 
Jacek służący krzycząc:
— Proszę pana! proszę pana, pan Simson mnie pchnął i wyłajał, pan Simson.
Zza Jacka ukazała się w tej chwili figura poważna starego Żyda w dawnym stroju, 
z siwą brodą, 
który, z najwyższą pogardą, dumą i oburzeniem popchnąwszy sługę, wszedł do 
pokoju, nie 
pytając.
Lice mecenasa, którego rozkazu nie poszanowano i który się czuł obrażony takim 
postępowaniem pana Simsona, zapłonęło gniewem.
— Ja w istocie zakazałem wpuszczać kogokolwiek bądź, i proszę mi dać spokój, bo 
mam pracę. 
Jacek!
Ale Simson tak mało zważał na pana, jak na sługę, odwrócił się groźno, popchnął 
Jacka, 
zamknął drzwi i na klucz je zatrzasnął; potem drżący, choć usiłując się 
pohamować, stanął w całym 
swym majestacie, spoglądając śmiało w oczy mecenasowi. Podniósł rękę.
— Co to ja u ciebie będę przedpokoje wycierał? będę czekał, aż mnie jasny pan 
przypuścić 
raczy do swoich obliczów!! mnie! — uderzył się ręką w piersi, cały jeszcze 
trzęsąc od gniewu, 
oczyma szukał siedzenia i padł na pierwszy fotel, ocierając pot z czoła.
— Panie Simson, takie postępowanie! Ja tego nie zniosę! — krzyknął mecenas.
— No! no! — rzekł Żyd powoli przychodząc do siebie — nie myśl, żebym ja się 
ciebie zląkł, i 
nie żartuj, pamiętaj, kim jesteś, czym byłeś i czym być możesz jeszcze.
— Cóż to, groźby? w moim domu?
— W twoim domu!! a waj! — szydersko odezwał się Simson — w twoim domu, albo ty 
masz 
dom? przypomnij sobie, kto ci pierwszy podał rękę, kto cię dźwignął — kto cię 
stworzył!! — 
zawołał głos podnosząc —tak! stworzył! Ja ciebie stworzyłem z gliny, z błota, ja 
jestem twoim 
Panem Bogiem, przeciwko któremu ty się buntujesz. Gdyby nie ja, nosiłbyś jeszcze 
papiery za 
dependentem i marłbyś głodem. Nie zapomnij, że mnie winieneś wszystko.
Mecenas zaczerwieniał, zapienił się, podniósł pięści do góry.
— Panie Simson, jeślim ci co winien, tom odsłużył. Kazałeś sobie dobrze płacić 
za swe 
dobrodziejstwa, dziś od dawna między nami kwita.
Simson się rozśmiał szydersko.
— Niech i tak będzie, byle była kwita, płać weksle, oddaj do grosza, a potem 
zobaczymy, jak 
daleko zajdziesz beze mnie i bez nas. Ja bez twego rozumu obejdę się łatwo, bo 
sobie inny kupię, a 
ty bez mojej kieszeni?
— Może też i ja znajdę inną — zawołał mecenas łagodniejąc powoli.
— No dobrze, rachunki zróbmy i płać.
Spojrzał na niego. Mecenas stał blady, zmieszany; Żyd splunął pogardliwie.
— Myślisz, że ja nie wiem — odezwał się z dumą i pewnością siebie — co ty masz? 
że nie 
policzyłbym co do grosza twoich długów i kasy próżnej? że mi tajno, na co i jak 
to poszło? do 
czego zmierzasz i w co ufasz. Dziś, jak przed laty, mógłbym cię zgnieść jak ten 
proch pod nogą.
Uderzył o posadzkę i dodał z gorzkim uśmiechem: — Ze mną nie graj komedii — ze 
mną mów 
inaczej, bo ci wprędce wybije ostatnia godzina, a gdy zaczniesz padać, prędzej 
polecisz w 
przepaść, niż ź niej wylazłeś.
Mecenas był już całkiem, zmieniony, ale myślał, jak wynijść z tej łaźni, a dumy 
reszta 
wstrzymywała go od przeprosin. .
— Ja tu jestem pan, nie ty — mówił dalej Żyd, rzucając na niego oczyma 
przeszywającymi — 
gdybym odebrał moje, nie zostałoby ci koszuli na grzbiecie do wyjścia. Cieszyłem 
się tobą jak 
dziełem rąk moich, myślałem, że z ciebie zrobię człowieka, a wyhodowałem…
Wstrzymał wyraz na języku.
— Panie Simson — przerwał mecenas — tego już nadto.
— Tak, nadto i temu musi być koniec — rzekł Żyd — wszystko, co u was mam, muszę 
odebrać 
i między nami skończono. Jestem ludzki, nie zgubię cię, ale nie chcę mieć do 
czynienia z tobą, 
moje weksle trzeba popłacić, przyszlę tu Herszka, licytować was nie będę, ułożę 
się o terminy, ale 
żadnego nie przedłużę ani na dwie sekundy. Między nami koniec. Ale nim pójdę, bo 
moja noga 
więcej tego progu nie przestąpi, ja tobie powiem, panie Jasieńku, prawdę. 
Słuchaj, ty źle 
skończysz, ty źle skończysz!
Mówiłem tobie ze sto razy, rozum siedzi w chlebie z solą i cebulą, a nie w 
pieczonej gęsi, bądź 
oszczędny i skromny i nie łżyj przed światem. Głupców okłamiesz, rozumnych nigdy.
Mówiłem tobie: bądź uczciwy, bo uczciwość to kapitał, a ty wziąłeś tylko chałat 
uczciwości, 
pod spodem chowając szelmostwo. Wiatr powieje i ludzie zobaczą, co pod spodem. 
Okpiwać 
długo nie można. Ty ufasz w swój rozum, otóż ja tobie powiem, że nie masz go, 
zobaczysz.
To mówiąc, Żyd wstał, pochwycił kapelusz z ziemi i zabierał się do wyjścia. 
Szkalmierski 
zmiarkował, że z nim żartować nie można i położenie jest groźne, zbliżył się do 
niego powoli i 
pokorniej:
— Panie Simson, karzesz mnie za głupiego sługę, zreflektujże się, co ja ci 
przewiniłem, w moim 
własnym domu uczyniłeś mnie pośmiewiskiem ludzi. Wypadek ten się rozgłosi, będą 
prawić po 
mieście androny i cóżem ci ja winien?
— No! no! teraz gadasz inaczej! ale to, co się stało we drzwiach to była 
ostatnia kropla, którą się 
naczynie wylało, policz swoje grzechy. Ja dawno patrzę na ciebie i dawno sobie 
życzyłem 
skończyć z wami, godzina wybiła, bądź mi zdrów, panie mecenasie, szczęścia u 
prezesa!!
Uśmiechał się stary, ruszając ramionami.
— Panie Simson, na miłego Boga, wyłaję Jacka, odprawię go, jeśli ci to może 
uczynić 
satysfakcją.
— Dobrze — rzekł Żyd — a ja jego przyjmę, żeby ciebie do mnie nie puścił!!
— No, ale mówmyż po ludzku, ja nie przeczę, żem waćpanu winien wiele.
— Wszystko — popraiwił Żyd.
— Juściż i moje zdolności.
— Aj! aj! wiele takich zdolności chodzi, świecąc łokciami po ulicy? — 
pogardliwie odparł 
Simson. — Słuchaj, ja jestem Żyd, wyście przywykli sądzić nas, że nie mamy serca, 
ale my mamy 
serce na jednej stronie, a na drugiej rozum. Gdybyśmy my mieli tylko serce, 
pognietlibyście nas do 
tej pory i wdeptali w ziemię. Czy ty wiesz, że ja ciebie, ciebie — kochałem jak 
dzieło rąk moich, że 
ja się cieszyłem tobą, czy ty wiesz, że ja dla nikogo obcego nie zrobiłem nigdy 
tyle, co dla ciebie, a 
za to ty mnie — starcowi, dobroczyńcy swemu każesz stać pode drzwiami z lokajami?
— Ale panie Simson, któż wiedział, że pan przyjdziesz? lokaj miał rozkaz ogólny 
i spełnił go.
Simson machnął ręką.
— A jakeś mnie przyjął? tłumacząc lokaja i chcąc mnie wypchnąć.
— To się panu zdawało.
— Mnie? mnie się nigdy nie zdaje — wam się zdaje i to, i owo — my widzimy, co 
jest. A 
zresztą próżne to gadanie — między nami rozbrat. Hersz przyjdzie do obrachunków.
— Ale ja przecie w godzinie zapłacić wam nie mogę, ja potrzebuję na to czasu.
— Będziesz waćpan mieć czas i nie zapłacisz, a waj! nawet gdybyś był tak 
szczęśliwy i ożenił 
się z prezesówną, i nabrał szlacheckich długów na kark.
Stary głową pokiwał.
— Tobie się zawróciła głowa, ty myślisz, że jak siędziesz na wielkim szmacie 
ziemi, zostaniesz 
wielkim panem, a ja tobie mówię, gubisz się.
Ty nie wierzysz w nic, ani nawet w to dziesięcioro przykazania, które są i dla 
was, i dla nas, i dla 
całego świata dane przez Boga. Ty się śmiejesz z tego, co powiedziano, szanuj 
ojca i matkę, a 
myślisz, że za to kary nie będzie i wyprzesz się matki dlatego, że nędzna, brata 
dlatego, że bosy, 
familii dlatego, że mieszczańska. Otóż ja tobie powiadam, stary, siwy i stojący 
nad grobem, ty 
zginiesz. A jak nikt się nie chwyta za szaty tego, co w przepaść leci, tak ja z 
tobą nic do czynienia 
mieć nie chcę.
Starzec wstrząsnął suknią jakby nic z domu tego, nawet pyłu jego, wynieść nie 
chciał.
Szkalmierski, od czasu jak Żyd mu wspomniał matkę, pobladł jak ściana, usta 
nawet straciły 
barwę, spuścił oczy.
— Cichoż, panie Simson — na miłość Boga cicho! co waćpan pleciesz.
— Cicho?? ty myślisz, niewierny, że takie rzeczy można skryć? że w cichości to 
przejdzie i 
minię, a ja ci powiadam: gdybyś je zakopał w grób i przysypał ziemią, i 
przywalił kamieniem, to 
zemsta Boża każe mówić głazom i jęczeć ziemi.
I znowu potrząsnął szatami. Żyd, idąc ku drzwiom, mecenas pochwycił go za rękę, 
usiłując 
powstrzymać, ale Simson milcząco, pogardliwie odwrócił ku niemu oczy groźne i 
wziął za klamkę.
— Nie będę się tłumaczył — rzekł drżącym głosem Szkalmierski — rzeczy nie tak 
stoją, jak 
panu powiedziano, to fałsz i potwarz. Zresztą to mojego sumienia sprawa. 
Zostawcie to mnie. Ale 
za cóż mnie chcecie prześladować, mścić się?… to się nie godzi.
— Mścić się! — zawołał Simson — gdybym ja chciał zemścić się — to do jutra by 
ciebie nie 
stało. Nie za mnie, za nią, za wszystkich, pomści się Pan Bóg, ja! ja nie 
potrzebuję nawet ręki 
podnosić. Śmiejesz się — dla ciebie nie ma Boga i sprawiedliwości — ale je 
ujrzysz nad sobą, gdy 
już odwrócić ich nie czas będzie.
— Panie Simson — powtórzył mecenas — to są niesłychane rzeczy, pan jesteś 
rozogniony, 
rozgniewany, pan postępujesz sobie ze mną — na to nie ma wyrazów, miarkuj się 
pan.
Simson obrócił klucz w zamku, nie odpowiedział nic, w progu nałożył sobolową 
czapkę na 
głowę i majestatyczny, poważny, milczący, powoli wyszedł z domu.
Gdy się za nim drzwi zamknęły, mecenas stał długo jak przybity, nie żeby 
przypomnienie Boga, 
sprawiedliwości, kary, przemówiło do jego serca — ale już rachował następstwa 
gniewu 
nieprzebłaganego Simsona, a im dłużej nad tym myślał, tym straszniej malowało mu 
się jego 
położenie.
Prawdę rzekłszy, groźba sama była dlań ruiną, dość było, ażeby Żyd upomniał się 
o należność 
— a mecenas niepowrotnie był zgubionym. W chwili tej nawet nie znajdował na 
przebłaganie 
środków, żadna idea mu się nie przedstawiała wśród tego zamętu, dreszcz zimny 
przebiega po 
plecach;
Szczęściem może wszedł Żłobek z papierami, nie wiedząc nic o zaszłej scenie lub 
udając, że nic 
nie wie, i odciągnął Szkalmierskiego od czarnych myśli.
Spojrzawszy wszakże na twarz pryncypała, znalazł ją tak dziwnie zmienioną, iż 
spytał go, 
czyby chorym nie był.
— Nie, alem się zburzył — rzekł, przychodząc do siebie, Szkalmierski — miałem 
scenę z tym 
Simsonem za to, że go Jacek puścić nie chciał. Żyd się obraził, musieliśmy się 
posprzeczać, 
kłótnia, narobił mi wrzawy w domu, scena, mógł kto usłyszeć.
— Nikt nie słyszał, ja, domyśliwszy się nieco, odprawiłem Jacka i sam przez cały 
czas 
pilnowałem przedpokoju, niech pan będzie spokojnym.
Mecenas podał mu rękę drżącą, potem potarł czoło, był jeszcze pod wrażeniem 
groźb Simsona, 
potrzebował ochłonąć, oprzytomnieć.
Zaczęli oba razem ze Żłobkiem przeglądać papiery prawne i to zajęcie, odciągając 
myśl, 
poskutkowało zbawiennie. Żłobek uważał jednak, iż po kilkakroć mecenas jakby nie 
rozumiał, o 
co chodziło, i dopiero z pewnym wysiłkiem chwytał ciąg spraw, które mu 
przedstawiano.
Tak upłynęło dobre pół godziny, gdy do drzwi pukać zaczęto. Był to zapowiedziany 
Hersz, z 
pugilaresem pod pachą, złośliwie uśmiechnięty, młody chłopak z żywymi oczkami, 
ubrany po 
niemiecku, mówiący ślicznie kilką językami, ale stokroć straszniejszy nad swego 
pryncypała. 
Hersz był jego prawą ręką.
Na widok przybywającego mecenas pośpieszył odprawić Żłobka, nie chcąc mieć 
świadka, 
szepnął mu, aby naglądał na przedpokój, a sam, prosiwszy go siedzieć, gdy drzwi 
się za 
odchodzącym zamknęły, ofiarował mu naprzód cygaro.
Hersz cygaro przyjął, bo dobry Londres nigdy nie jest do odrzucenia, nawet gdy 
się w przykrym 
przychodzi interesie. Potem usiadł z wielką swobodą ruchów i począł:
— Interes, który mnie do waćpana dobrodzieja sprowadza, jest mu już wiadomym, 
—przybywam z rozkazu mojego pryncypała, pana Joela Simsona, z instrukcją ścisłą, 
od której 
odstąpić nie mam prawa, pozostaje mi więc wypełnić ją z pośpiechem, jaki mi jest 
polecony.
— Z pośpiechem? — spytał mecenas, usiłując się przed znanym przeciwnikiem okazać 
spokojnym. Mimo Woli jednak ręce mu drżały, a uśmiechnięty Hersz zdawał się 
nielitościwie 
upadłemu urągać swą wyszukaną grzecznością.
— Pozwolisz pan, bym przystąpił do rzeczy — rzekł.
— Proszę.
— Rachunki nasze są w porządku — mówił Hersz, wyjmując pugilares i z niego 
papiery, które 
ułożył na kolanach. — Spodziewam się, że najmniejszej kwestii nie będzie. Może 
pan zechce 
kazać sobie podać książki?
— Książki? po co? — przerwał mecenas — jestem pewnym rzetelności pana Simsona.
Hersz szydersko się skłonił i uśmiechnął.
— A należności moje pamiętam — dodał Szkalmierski.
— Wszystkie one zresztą, oprócz dodatkowego rachunku procentów z ostatniego roku 
od 
stycznia do listopada, są już w prostych wekslach, wynoszących…
— Wynoszących — powtórzył rumieniąc się Szkalmierski.
— Rubli srebrnych dwanaście tysięcy pięćset sześćdziesiąt trzy, kopiejek 
piętnaście.
— Dwanaście tysięcy! — mimowolnie zawołał mecenas — dwanaście tysięcy.
— Tak jest — niewątpliwie, weksel pierwszy.
— Nie potrzebujesz się pan fatygować, tak, tak — powtórzył mecenas — suma w 
istocie się 
zgadza.
— Wszystkie weksle są wymagalne na 24 czerwca roku bieżącego, zatem ściśle 
biorąc dziś już, 
bo termin ten upłynął.
— Ale niepodobna, aby pan Simson wymagał nagle, mówił mi, że będzie wyrozumiałym.
— A panie — przerwał Hersz z ironicznym uśmiechem — to, co pan Simson mówi, 
rzecz 
święta, jego słowo nie ulega zmianie. Toteż rozkaz jego spełniając, mam honor 
oświadczyć panu 
dobrodziejowi naprzód, że pan Simson pierwszą wypłatę odracza mu do dnia 24 
czerwca 
następnego roku.
— A ta wypłata ma wynosić — raźniej oddychając, rzekł mecenas.
— Część trzecią całej należności — to jest rubli… — Rozumiem.
— Druga wypłata nastąpi w pół roku, trzeci termin w równym odstępie sześciu 
miesięcy. 
Jesteśmy w listopadzie, czasu więc zostaje panu dosyć.
— A tak — rzekł mecenas — i spodziewam się.
— My też spodziewamy się przy takiej względności pana Simsona na położenie 
pańskie, iż… 
należność w terminie otrzymamy. Pan Simson zarazem oświadczyć mi kazał, iż w 
razie 
nieuiszczenia się zostawuje sobie prawo natychmiastowego poszukiwania drogami 
sądowymi 
całkowitej swojej należności.
Znając pana Simsona — dodał Hersz powoli — w którego domu miałem szczęście 
wychować 
się i winien jestem wszystko, ośmielam się przestrzec pana mecenasa, iż na żadną 
zwłokę, zmianę 
i folgę dalszą rachować nie można.
Mecenas siedział milczący, szyderski wyraz twarzy posłańca mieszał go, usiłował 
okazać się 
śmiałym, pewnym siebie — ale niestety — był przekonanym, że Hersz doskonale wie 
jego 
położenie i że jego uwieść ani mu zaimponować nie potrafi.
— Śmiałbym tylko za pośrednictwem pańskim prosić go o jedno — odezwał się na 
ostatek 
mecenas, chwytając rękę Hersza, który był nadskakująco grzeczny dla człowieka 
znienawidzonego, widząc go upadłym nareszcie i upokorzonym.
— Zrobię, co tylko będę mógł.
— Pań Simson ma niesłuszny żal do mnie, chwila . uniesienia z jego strony.
— Daruje mi pan — przerwał Hersz — ja mego pryncypała bronić muszę, on się nigdy 
nie 
unosi.
— No — to przypuśćmy winę moją, winę błahą, a podniesioną przez niego do 
niesłusznych 
rozmiarów.
— Do niesłusznych — podchwycił znowu młody człowiek — ja nie mogę przyjąć tego 
wyrażenia.
— Do przesadzonych.
— Pan, Simson jest człowiekiem krwi zimnej.
— Ale ja, niestety, może za gorącej — obruszył się naciśnięty do ostateczności 
mecenas — 
bądź co bądź, stało się to, czego najmocniej żałuję. Pan Simson, który mi tyle 
okazywał przyjaźni, 
jest dziś moim nieprzyjacielem.
— Mylisz się pan — odparł Hersz. — Pan Simson nie ma nieprzyjaciół, ale od 
dzisiejszego dnia 
on pana nie zna.
— Ale niechże cała ta rzecz zostanie między nami, miasto, pan wiesz, plotki, 
ludzie. Prosiłbym 
o to…
— Możesz pan być pewnym, iż sprawa ta cała od nas nie wyjdzie nigdzie. Pan 
Simson jest 
człowiekiem interesów, a w interesach nie ma gniewu ani przyjaźni, są 
zobowiązania i pieniądze, 
termina i sądy.
To mówiąc, wziął za kapelusz, ukłonił się z pięknym uśmiechem i na palcach, 
bardzo grzecznie, 
wyszedł.
Mecenas otarł zimny pot z czoła, odetchnął — spodziewał się, prawdę rzekłszy, 
czegoś 
gorszego. Stary Żyd, nieubłagany, okazał się do pewnego stopnia wyrozumiałym i 
szlachetnym, 
dawał nieprzyjacielowi czas. W tej zwłoce myśl była zawarta, rodzaj wyzwania, 
które 
Szkalmierski doskonale zrozumiał, jakby słyszał z ust Simsona: Daję ci czas, 
masz rozum, probuj, 
czy się potrafisz z moich szpon wyrwać!!
W największym niebezpieczeństwie, pod groźbą życia utraty człowiek, któremu dają 
zwłokę, 
zwykł liczyć na ocalenie, czas to Opatrzność, to coś niespodzianego, to traf, 
los, szczęście. 
Wszystko nic się zdaje, kto ma przed sobą zagadkową jeszcze przyszłość. Dodajmy 
młodość, 
talent, wiarę w siebie i w gwiazdę swoją.
Nie dziw, że po półgodzinnych rozmysłach mecenas uczuł się orzeźwionym, 
ośmielonym, 
jakby się nic nie stało. Ale teraz należało wszystkich sił natężyć, aby z 
prezesem skończyć 
zwycięsko. Na majątek kredyt byłby łatwiejszy. Przyszłość więc, jak słońce zza 
chmur, znowu 
jasna i świetna wstawała przed jego oczyma, a z całej nieprzyjemnej sceny 
porannej tylko gniew 
do Simsona i utajona chęć pomszczenia) się nad nim została.
Ale, jak na to, miał czas Szkalmierski do głębokiego obmyślenia planu.
Ktokolwiek żył trochę dłużej na świecie, wie o tym dobrze, w jakie dziwne 
sprzeczności 
obfituje życie, dnie są czasem splecione szyderską losu dłonią z pstrocizn, 
jakich by 
powieściopisarz nie wymyślił. Trzeba było, żeby w godzinę może po ukończeniu 
tych groźnych 
układów, gdy mecenas wybierał się wychodzić na miasto, zagrzmiały jego wschody 
od 
wrzawliwego pochodu nader wesołego towarzystwa.
Mówiliśmy już, jak gościnnym był pan Szkalmierski i dbałym o towarzyskie 
stosunki, nie 
dawano mu też spokoju, a on dobrym przyjaciołom ze wsi i miasta, złotej 
młodzieży, która go 
kochanym Jasieńkiem zwała, którą on miał prawo poufale Guciem, Miciem, Dolciem 
nazywać 
nawzajem — zawsze był gotów dotrzymać placu.
Ludziom, co sami nie robią, w głowie nie postanie, aby ktoś koniecznie pracować 
musiał. 
Napadano często Jasieńka i tym razem, gdy już miał kapelusz na głowie, wpadła 
wesoła banda 
złożona z powracających ze śniadania Gucia, Micia i Dolcia. Wszyscy trzej chórem 
już śpiewali 
wchodząc na wschody, z trzaskiem prawie wyłamali drzwi i wpadli śmiejąc się a 
ściskając 
gospodarza.
— Jak się masz! jak się masz, szczęśliwcze — zawołał podpiły Gucio — niech cię 
uściskam i 
zawczasu powinszuję. — No! przyznaj się — czy już po zaręczynach?
— Co? gdzie? po jakich?
— Ale przed nami się już nie zapieraj — przerwał Micio, który się mocno jąkał i 
dlatego 
właśnie lubił mówię dużo, szczególniej po kieliszku, bo mu się zdarwało, że tę 
wadę języka 
przezwycięży i złamie. — Nie wypie–pie–pieraj się. Wiadomo, że jeździłeś na wieś 
do 
pre–pr–prezesa, a raczej do pr–pr–só–wnej, a nikogo z nas nie pr–pr–prosił, 
tylko jegomości, i na 
świadków księcia i hrabiego.
— Aha! wiedzą sąsiedzi, jak kto siedzi! .— dorzucił Dolcio filuternie.
— Ale co wam się śni! ja jeszcze nie siedzę i nie wiem, czy kiedy siedzieć będę 
— rzekł 
Jasieńsko, udając dobry humor, chociaż był w jak najgorszym — nie mam wcale na 
myśli 
ożenienia! dajcie mi pokój.
— Otóż ty nam daj pokój, pokój i wina — zawołał Micio — bo będziemy u ciebie 
grali i 
powiemy ci nowiny z Zakrzewka, niesłychane nowiny, które już po waszych 
zaręczynach stamtąd 
nadeszły.
—Po jakich zaręczynach, daję słowo honoru…
— A jeśli słowo honoru — przerwał Micio — to i lepiej — chociaż i to nie byłoby 
źle. Ty jesteś 
dobry chłopiec — dodał, całując go w czoło protekcjonalnie. — Nie, to tu my cię 
wyswatamy z 
jaką starą panną bogatą; młodości masz za dwoje, a bogata być musi, bo trzeba, 
żebyś mógł zawsze 
taki porządny i miły dom trzymać jak teraz. Bądź spokojny, my cię wyswatamy.
Mecenas się jakoś smutnie uśmiechnął.
.— Cóż za nowiny? — spytał.
— A! to długo gadanie — odparł Gucio — ale ja ci opowiem wszystko — tylko 
siądziemy i 
zapijemy sprawę, bom, widzisz sam, spragniony, sucho mi w gardle.
Szkalmierski zadzwonił. — Zaraz — zawołał — będzie wino. W duszy rad był się 
upić z 
desperacji i złości, żeby o Simsonie zapomnieć.
— On dobry chłopiec! dobry chłopiec! — zawołali chórem przybyli, poczynając go 
na 
wszystkie strony całować. — Każ przynieść karty i wino.
— Obiad zjecie u mnie! — dorzucił Jasieńko.
— I ko–ko–kolacją — dodał Micio, rzucając kapelusz na podłogę.
— Dawaj karty i stoliki! — krzyknął gospodarz na wchodzącego Jacka, który 
spoglądał ponuro 
na pana, nie mogąc jeszcze strawić ranniejszego popchnięcia Sim—sona. — Obiad 
będziemy jedli 
w domu. Wina!!
Jacek kiwnął głową, ale nieznacznie ramionami ruszył.
Młodzi panowie tymczasem popadali na kanapach i chórem nucić poczęli nie dosyć 
estetycznie 
piękną piosnkę, abyśmy ją powtarzać mieli ochotę.
— Ależ nowiny? — podchwycił gospodarz.
— Czekaj, nowina, no wina! wina, a potem nowina, nowina wielka, zdumiewająca, 
burząca! — 
rzekł śmiejąc się Gucio — ja mam głos, z powodu że Micio ma nabrzękły język, a 
Dolcio by w 
trzech słowach skończył i całą woń i smak plotce odebrał.
Wniesiono wino. Gucio się rzucił na szklankę, wychylił i powoli począł.
— Wiadomo ci, czym była ciocia Żabicka, baronowa Flora, jeśli się nie mylę, tak, 
Flora, ale 
przekwitła, biedna istota na respekcie, której prezes nie dotrzymał wiary, bo 
się z nią miał żenić i 
potem pedogrą się obronił. Miał się z nią żenić i ten, i ów, a ostatecznie nie 
chciał nikt, wszyscy 
znajdowali, że było za późno. Tymczasem — o losu zrządzenia, o dziwne fortuny 
przemiany!! 
Nikt nie pamiętał, że ciocia Żabicka miała ojca osiemdziesiątletniego skąpca, 
wprawdzie bardzo 
brudnego staruszka, ale który by Harpaganowi mógł dawać lekcje. Papa Żabicki — 
nie Żabicki, ale 
Wander — Munder czy jakoś podobnie, w towarzystwie drugiej swej córki, garbatej, 
ułomnej i jak 
on skąpej, żył zapomniany na prowincji, robiąc fortunę po groszu.
— No, i umarł! — przerwał Jasieńko.
— Umarł, zostawując garbatej i przekwitłej, dwom jedynym swym sukcesorkom dwa z 
górą 
miliony złotych w szkarpetkach, w garnuszkach, w starych butach, we flaszkach od 
wina itp. ale 
we złocie. Wiadomość o tym sztafetą przyszła do Zabrzewka, a że siostra za mąż 
iść nie myśli, 
Żabicka więc jest dziś najpierwszą partią na całą okolicę.
Mecenas drgnął widocznie, zaczerwienił się.
— Ale czyż podobna?
— Tak jest i nie przesadzam nic — zawołał Gucio. — Prezesowi się już podobno 
marzy, że 
pedogra odejdzie i niejednemu jeszcze śni się podobnie, ale ciocia, ciocia dobry 
wybór zrobi, za to 
ręczę. A że wedle wszelkiego podobieństwa fortuna jej po najdłuższym życiu 
dostanie się pannie 
Albinie, i panna prezesówna więc jest en hausse, a tę jeśli się mecenas nie 
dopilnujesz, Mylski 
pochwyci.
W istocie nowiny były nader wielkiej wagi, chociaż pochodziły z takiego źródła, 
że je 
sprawdzić należało. Mecenas, bądź co bądź, wygrywał na nich, należało tylko 
zmienić nieco plan, 
lecieć do Zakrzewka i postąpić tam wedle nastręczających się okoliczności.
W najgorszym razie baronowa okazywała mu tyle współczucia! wydawała mu się nawet 
teraz 
wcale jeszcze ładną, miłą — a taką rozumną i dowcipną.
Roztargniony, ale pełen nadziei i planów, mecenas siadł do gry z towarzyszami. 
Zabawa 
ciągnęła się do bardzo późna; opisywać jej nie widziemy potrzeby. Nie ma 
niewdzięczniejszego 
obrazu nad opis długo trwającej walki z losem i kartami, bo ostateczny wypadek 
stanowi cały jej 
interes.
Podchmieleni goście grali żywo i niebacznie; Szkalmierski rozgorączkowany, 
niecierpliwy, 
stawił grubo, ale szło mu nadzwyczaj — nadzwyczaj szczęśliwie, jak nigdy. Tak 
szczęśliwie, że w 
końcu goście poczęli wytrzeźwieni spoglądać po sobie milcząco i chmurne 
przybierać oblicza.
Podano wina dla rozjaśnienia ich — i po chwili gra znowu kwaśne sprowadziła 
humory. 
Szkalmierski w istocie miał dnia tego szalone, niepraktykowane, zdumiewające 
szczęście, co 
postawił, wygrywał. Podwajano naturalnie stawki, przegrywano sumy coraz większe.
Gospodarz był widocznie pomieszany, po kilkakroć radził przestać, ale zmuszano 
go, aby dał 
rewanż, wygrawszy musiał być posłusznym i niechcący ograł wszystkich ostatecznie. 
Gotowe 
pieniądze, ile ich było, dawno się już do jego kieszeni przeniosły, grano dalej 
na kredę.
— Wiesz co — zawołał w końcu Micio, ciskając kartami — gdybym się nie znał na 
grze lepiej 
od ciebie i nie wiedział, żeś z kościami poczciwy, mógłbym cię posądzić, 
Jasieńku Złoty! Ale gra 
ci sprzyja, do stu tysięcy, pobłażasz nam, nic nie pomaga, zgrani jesteśmy, 
niech cię wszyscy diabli 
porwą.
Szkalmierski, gdy na ostatek dwaj trzeźwiejsi odeszli, a trzeci około północy 
zasnął — obliczył 
zysk tego wieczora na blisko trzy tysiące rubli, ale go to mniej obchodziło nad 
nowiny z 
Zakrzewka. Tu trzeba było niby o niczym nie wiedząc się zwijać i bić żelazo póki 
gorące. Głowa 
mu się paliła..
— Ożenię się z baronową! mniejsza o to — rzekł kładąc się — ma słabość do mnie, 
dwa 
miliony, jeśli nie przesadzają!!
Nazajutrz zbudził się z bólem głowy, źle spał, nie wiedział, co z sobą zrobić, 
jak się obrócić, 
stan postępowania z prezesem był zburzony, należało myśleć o innym. Jechać do 
Zakrzewka? ale z 
czym, nie mając pieniędzy?
Chodził po pokoju, gdy do drzwi zapukano, na progu ukazał się w swym stroju 
zwykłym 
oszarpany i biedny Tramiński z kapeluszem wytartym w ręku, wcale nie w porę.
— Najmocniej przepraszam pana mecenasa dobrodzieja — rzekł z pokorą — nigdy bym 
się nie 
ośmielił korzystać z jego dobroci i dokuczać mu w godzinie pracy, ale przychodzę 
z cudzym, 
małym interesikiem.
— W istocie jestem ogromnie zajęty — rzekł sucho Szkalmierski.
— A! szkoda wielka, bo oto właśnie mój dobry łaskawca i przyjaciel, Zwiniarski 
Sebastian, 
życzył sobie widzieć się z mecenasem, a chory na gardło, sam tu przyjść nie może.
— To mi Pan Bóg zsyła! — zawołał w duchu mecenas i oczy mu zabłysły — może 
potrafię 
dobrać się do jego kieszeni. — Głośno zaś dodał:
— To nic, to nic — chociaż mam roboty dość, gotowym mu służyć. — Ale nie wiesz, 
panie 
Tramiński, co to za interes?
— Nie — nie — to jest domyślam się — rzekł stary — pewnie by się chciał poradzić 
co do 
kupna kamienicy od Paskiewiczów, może co do procesu o ogród.
Tramiński spoglądał bojaźliwie i poprawił siwych włosów resztę, które miał 
zwyczaj z tyłu 
zarzucać na wygładzoną łysinę, gdy włosy na złość uparcie mu spadały na kołnierz.
— Kiedyż bym mógł służyć panu Sebastianowi? — spytał Szkalmierski.
— Ale kiedy wola i łaska, teraz jeszcze i południa nie ma, może o dwunastej? ja 
bym go 
uprzedził??
— Bardzo dobrze, około dwunastej.
Tramiński skłonił się, poszedł na palcach do drzwi, we drzwiach ukłonił się z 
uśmiechem 
powtórnie i bardzo ostrożnie, bez stukotu drzwi za sobą zamknął. Mecenas ręce 
zatarł.
— No, to mi się już wyraźnie szczęści, ha! ‘zobaczysz, Żydzie, kto wyjdzie z 
tryumfem, a kto z 
łokciowym nosem. Jeszcze Szkalmierskiego licho nie wzięło! Tymczasem Tramiński z 
wielką 
nowiną biegł pod Byczą Głowę, zasapany, potrącając stragany po drodze, gubiąc 
papiery i dostając 
nieprzyjemnego kataru. Pan Sebastian siedział w oknie z szyją obwiązaną. Stary 
wpadł do niego 
jak bomba.
— Będzie o dwunastej! o dwunastej! — To mówiąc i uśmiechając się, chciał cofać.
— Jak to? uciekasz? — spytał rzeźnik.
— Muszę, muszę do kancelarii, jużem się przypóźnił. — I znowu, poprawiwszy 
włosów, 
zniknął.
Pan Sebastian czuł, że pierwszy raz w domu mając tak dostojną osobę, jak mecenas 
należało 
wystąpić, a przynajmniej zapobiec, aby gdzie sito lub serweta, garnek albo 
niecułka nie stała na 
drodze.
— Jejmość! jejmościuniu — zawołał. — Sebastianiczko moja! chodź! gwałtu! a 
prędzej.
Córka i matka przybiegły razem, sądząc, że się to tyczy sprawy gardłowej, ale 
pan Sebastian stał 
na nogach i miał minę uśmiechniętą a zdrową.
— Jejmość moja, o dwunastej ma mnie odwiedzić mecenas Szkalmierski, po raz 
pierwszy.
Panna Polcia zarumieniła się mocno, widywała tego pięknego młodego eleganta, 
którego sobie 
pokazywano z ciekawością w kościele, w ulicy i ogrodzie.
— Na miłość Boga — dodał, składając ręce pan Sebastian — zróbcie mi tę łaskę i 
zrewidujcie 
sienie i pokoje, żeby gdzie co nieprzyzwoitego na drodze nie spotkał.
— Ale cóż ma być nieprzyzwoitego — oburzona spytała p. Sebastianowa, — zlituj 
się.
— To człek do elegancji nawykły, zmiłujcie się, garnki, sita, przetaki i 
niecułki pouprzątajcie, 
będzie się z nas śmiał.
— A to niech się śmieje — odparła jejmość.
— Ale mamciu — zawołała Polcia — i nie będzie się śmiał, i nie damy powodu. 
Gdzież tatko 
widział, żeby u nas było kiedy tak nieporządnie, wyjąwszy, gdy się pieką 
wielkanocne ciasta lub 
przyrządza wigilia.
— I pył pościerać — rzekł rzeźnik — i…
— Zostawże to nam babom, a siedź spokojnie, ja ci wstydu nie zrobię, zobaczysz — 
odezwała 
się sama jejmość, biorąc się w boki. — Zresztą, mój dobrodzieju, ja ci powiem 
jedną rzecz.
— Powiedz, a dobrą — uśmiechem naprawiając swą niegrzeczność, rzekł pan 
Sebastian.
— Oto, mój dobrodzieju — że ja dla nikogo, czy on pan, czy graf, czy książę, 
domu przewracać 
nie myślę. Mają oni swój obyczaj, mamy też my nasze, podług stawu grobla.
— I jak Boga kocham masz jejmość słuszność — rzekł, całując żonę, pan Sebastian 
— ale 
swoją, drogą kurz na komodzie do obyczaju nie należy.
— Gdzieżeś ty kurz u nas widział! — oburzyła się jejmość.
— Już milczę! — zawołał rzeźnik.
Polcia się śmiała, ale żwawo pobiegła jak najsurowszy uczynić przegląd 
przedpokoju, nawet 
wnijścia na wschodach — porwała serwetę, żeby pył pościerać sama, i zwinęła się 
tak, że o pół do 
dwunastej mieszkanie może aż nadto świątecznie wyglądało.
— Otóż ja ci powiem, wbrew jegomości — odezwała się, przypatrując temu, pani 
Sebastianowa 
— że ja znowu nie chcę, aby to wyglądało, żeśmy na przybycie tego jegomości 
bardzo się 
sztyftowali. Trochę porozrzucać nie zawadzi, a że szlafroczka nie zrzucę i 
nowego czepka nie 
włożę, i Polci się stroić nie dam, to tak pewno, jak, że żyję.
Pan Sebastian umilkł, jejmość miała swoje prawa i przy nich, choć z łagodnym 
uśmiechem, stać 
umiała. Strój jej zresztą, również jak Polci, która miała na sobie czarną 
jedwabną bluzkę z pąsową 
kokardą, był bardzo przyzwoity. Była zresztą tak ładniuchna, świeża i miła, że 
każdy ubiór 
przypadłby do jej wdzięcznej postaci i twarzyczki.
Pan Sebastian tak dalece przyznał żonie słuszność W tym, iż zbytki przyboru 
nadałyby 
gościowi wagę zbyteczną, że sam szarej codziennej kapoty nie odmienił. 
Przygotowano tylko 
obyczajem polskim wódkę, przekąskę i kawał toruńskiego piernika, zdjąwszy z 
komody 
szlifowaną karalinkę i kieliszki, które od dawna spoczywały, tylko do 
reprezentacji służąc.
Stary mieszczanin był zamyślony, widocznie się wahał i z planami jakimiś chodził 
w głowie.
W kilka minut po wybiciu i wydzwonieniu południa drzwi się otworzyły, mecenas 
cicho i 
zręcznie wślizgnął się raczej, niżeli wszedł do pokoju, pan Sebastian pośpieszył 
przeciw niemu. 
Był dosyć wystrojony, w jasnych, świeżych rękawiczkach i z miną nader pańską, 
niezmiernie 
grzeczną. Ale oczy jego, niby obojętne, objęły natychmiast mieszkanie, ludzi, 
najdrobniejsze 
szczegóły, bo z nich pan Szkalmierski uczył się tej wielkiej sztuki przemawiania 
do każdego 
językiem stosownym. Znawca obyczaju znakomity, wyciągał wnioski z ubioru, z 
mieszkania, z 
ruchu każdego i nieznaczących drobnostek. Nic też bacznego jego wejrzenia nie 
uszło, choć na 
pozór zdało się, że nie patrzy i nie widzi. Ale tu owo troskliwe badanie zostało 
niespodzianie 
spotkane kontrastami, trudnymi do pogodzenia z sobą… mocno skomplikowanymi. 
Zobaczył 
przepyszny fortepian palisandrowy w salonie, kilka książek francuskich na 
komódce, a co 
najwięcej, ujrzał wśród tych niepozornych starych komnat i sprzętów Polcie, 
która miała postać i 
twarz jakby z innego świata. Dotąd mecenas zaledwie o istnieniu jej wiedział, 
nie mógł się ani 
domyślać pod dachem pana Sebastiana, człowieka bardzo prostego i mało 
ukształconego — 
takiego wytwornego kwiatka cywilizacji.
To mu sprawiło roztargnienie jak nie rozwikłana zagadka. Piękność Polci wydała 
mu się w tym 
otoczeniu nadzwyczajną, promieniejącą.
Ale nie było czasu ani pytać, ani się przypatrywać, panna Apolonia znikła, pani 
Sebastianowa 
ukazała się, przywitała i wyszła, zostali sam na sam z gospodarzem.
— Bardzo panu mecenasowi jestem wdzięczny, żeś się do mnie fatygował. Bóg widzi 
— 
odezwał się rzeźnik — byłbym mu sam służył, ale choruję na gardło.
Wskazał na obwiązaną] szyję.
— Cóż pan rozkaże? — zapytał mecenas.
— Oto krótko węzłowato — rzekł pierwszy — napytałem sobie trochę biedy. 
Zatargowałem 
dom sąsiedni u Paskiewiczów, drożą! mi się. Słyszałem, że pan masz wpływ na nich. 
Ja tam nie 
chcę z nich korzystać, Bóg widzi, ale znowu za co cmi mnie mają drzeć, kiedy 
ruina ta więcej nie 
warta nad to, co daję.
— A panuż ona potrzebna koniecznie? — zapytał Szkalmierski.
— Bo tak, wyżyć bez niej mogę, ale nabyć by nie szkodziło. Przyznam się ja panu, 
pieniądz, 
jaki się uciułało, trzymać w domu, nie jest dobrze. Jest tam trochę grosza…
— Czyżbyś pan go ulokować nie mógł?
— Jak? — spytał rzeźnik — toż nic łatwiejszego nad umieszczenie pieniędzy, ale 
się z nimi 
potem człek nie zobaczy i procesu jeszcze napyta.
— Naturalnie, tu pewne ostrożności prawne i hipoteczne są nieuniknione, ale bądź 
co bądź 
pieniądz nawet korzystniej da się użyć niż na nabycie kamienicy, którą trzeba 
jeszcze restaurować, 
łożyć na nią, a ona potem może procentować nie będzie.
— Ono to prawda, szanowny mecenasie, ale my mieszczanie…
— Jeśliś pan chciał już mojej rady zasięgnąć— dodał Szkalmierski — mam obowiązek 
dać mu 
ją szczerą i dobrą. Nie napieraj się pan tej kamienicy, zostaw ją, rok, dwa, nie 
znajdą kupca i prosić 
ci się będą.
— Tak, a jeśli mi mydlarz jaki albo garbarz się pod bok wsunie, komin mi, panie, 
na trzydzieści 
łokcie wymuruje nad głową, dymu, swędu i ognia naprowadzi.
Mecenas się uśmiechnął. — Nie tak to powabne nabycie.
— No, a cóż z pieniędzmi robić? — zapytał Sebastian wzdychając.
— Jest to delikatna materia — wahając się, z bijącym sercem, począł mecenas — na 
pieniądze 
by się znalazła lokata, ale radzić…
— Proszę radzić, proszę! — przerwał rzeźnik — przecież ja wiem, że pańska rada 
zdrowa, 
kiedy jej stary Simson i Bartkowski słuchają, a parni kapitały powierzają.
Szkalmierski się uśmiechnął, szło mu jak po maśle, był już pewny tego, dziwił 
się szczęściu, 
pozostawało tylko rękę wyciągnąć.
— Nie — rzekł — z Simsonem już nie mam interesów, stary mnie obraził, jest nadto 
wymagający.
— No, panie, zwyczajnie Żyd! — dodał z uśmiechem rzeźnik.
— Nie przeczę, że uczciwy…
— Ale cóż byś pan radził? — dorzucił pan Sebastian.
— Trafia się — powoli wycedził mecenas — że my prawnicy miewamy bardzo 
szczęśliwą 
zręczność umieszczania kapitałów, ale nie zawsze. Gdybyś sobie pan życzył tego, 
ofiarowałbym 
mu moje usługi.
P. Sebastian pochwycił go za rękę.
— I owszem — rzekł — i owszem, z miłą chęcią dam, dam, no! rozumie się, umówimy…
— O warunkach teraz nie ma mowy — rzekł mecenas, kryjąc swą radość, aby nie 
wybuchła 
ustami, nie wytrysnęła oczyma — ale to główny, aby kapitał był każdego czasu i 
godziny na 
pogotowiu, bo u nas nie tylko godzina, ale kwadrans czasem stanowi…
Sebastian wskazał okuty kufer, stojący w drugiej izbie pod ścianą, i uśmiechnął 
się, szepcząc 
mu do ucha:
— Choćby dwakroć poszukawszy się znajdzie. Mecenas był w najsłodszym marzeniu, 
zdawało 
mu się, że śni, że wrota raju mu się otwierają. Mieć na zawołanie pieniądze 
znaczne, obracać nimi 
i w dodatku pokazać Simsonowi, że się bez niego obejdzie.
Inna przy tym myśl wykłuła się w pełnej fantazji głowie prawnika; panna Apolonia 
była tak 
cudownie piękną, ojciec tak bogaty, dom tak skromny. Gdyby wszystkie inne 
rachuby i nadzieje 
zawiodły, czyżby nie mógł Schylić się tylko, sięgnąć i bez najmniejszej 
trudności rękę panny 
otrzymać. Teraz mu się to zdawało tak jakoś łatwym, jak wstęp do kufra pana 
Sebastiana. Czuł tak 
dobrze wyższość swoje, zdawało mu się, że jeszcze by uszczęśliwił skromną tę 
rodzinę, wynosząc 
Pocię, do godności pani mecenasowej. Wszystko to plątało mu się po głowie, gdy 
ciągnął dalej 
rozmowę z p. Sebastianem, którą nagle przerwało wniesienie śniadania przez 
służącą, widocznie 
ubraną ad hoc w świeżuteńki biały fartuszek.
Razem z nim weszła pani Sebastianowa, a z drugich drzwi ukazała się Polcia, 
chcąca w razie 
potrzeby być na zawołanie matki.
Panu Szkalmierskiemu zdało się może, iż ładne, dziewczę wyszło, aby mu się 
pokazać i zbliżyć 
do niego — był tego prawie pewnym — ale w istocie panna Apolonia miała instynkt 
dobry — 
elegancki, piękny, miły na pozór mecenas nie czynił na niej innego wrażenia nad 
jakąś obawę. 
Mówią wprawdzie, iż miłość często zaczyna się strachem, ale trwoga serca, jest 
też czasem 
przestrogą — której człowiek zrozumieć nie chce. O ile Szkalmierskiemu podobała 
się piękna 
córka gospodarza, o tyle ona im dłużej wpatrywała się w rysy, wypogodzone jak 
szklista lodu 
powierzchnia, pana mecenasa, czuła do nich wstręt jakiś. Serce jej mówiło — to 
kłamany 
człowiek, spokój, uśmiech, słowo, to fałsz, na którego dnie— ciemności. —
Mowy o interesie nie było już, uprzejmy gospodarz starał się zabawić, przyjąć, 
ugościć po 
staropolsku, pan mecenas usiłował nawzajem okazać się ubawionym, ugoszczonym, 
nasyconym i 
niezmiernie wdzięcznym. Dla pani Sebastianowej był grzeczny i słodki i aż do 
obudzenia w niej, 
strachu chwalił wszystko. Rad był zawiązał rozmowę z panną Apolonią, ale do 
czego się tu było 
przyczepić i co pochwycić?.
Jakichś kilka słów ogólnych głośniej przez nią powiedzianych do matki posłużyły 
mu ku temu 
— uśmiechnął się znowu, spojrzał oczyma pełnymi słodyczy, rzewności, tęsknoty i 
odezwał się 
pytaniem, dlaczego panny Apolonii nigdy nigdzie nie widać.
Zdaje się, że w obu paniach obudził on uczucie jedno, gdyż matka nie dała córce 
odpowiedzieć 
nawet i sama się odezwała.
— Moja Polcia umie się zająć w domu, muzykalna bardzo, czyta wiele i woli 
siedzieć z nami.
— Ale bądź co bądź towarzystwa potrzeba.
— Towarzystwo my swoje mamy — odparła, matka — a trudno napraszać się tym, co 
nas nie 
chcą, lub iść tam, gdzie byśmy my nie żądali.
— Cóż to za szkoda trzymać w ukryciu taką ozdobę miasta, mogę powiedzieć — żywo 
zawołał 
mecenas, sądząc że ten oklepany frazes dla skromnych pań będzie jeszcze bardzo 
wystarczającym. 
W tej chwili ujrzał prawie szyderski uśmieszek na ustach Polci i zląkł się — 
czuł, że się jej musiał 
wydać pospolitym nadto ze swoim konceptem.
Polcia ośmielona zbliżyła się.
— Dziękuję panu za komplement — rzekła spokojnie — ale wiem, żem go winna 
grzeczności 
jego, nie sobie. Pan, co bywasz w towarzystwach tylu, wiesz dobrze, czego świat 
wymaga od tych, 
którzy są u niego w łaskach. Może mi właśnie zbywa na tych świetnych przymiotach.
Mecenas się zarumienił; po dźwięku głosu, spokoju, powadze panny Apolonii 
domyślił się już 
w niej czego innego wcale, niż się spodziewał. Myślał, że znajdzie istotę próżną, 
znudzoną 
odosobnieniem.
— Z pewnością — odpowiedział — nie zbywa pani na niczym, czego świat żądać może, 
prócz 
ochoty pokazania się na nim.
— To prawda — rzekła dobrodusznie Polcia — nie żebym go sobie lekceważyła albo 
go miała 
za niedostępny dla siebie — ale — doprawdy, w moim świecie mi dobrze i żadnego 
nie żądam, a 
nawet ciekawą nie jestem.
— To prawie nienaturalne w młodości pani.
— Może być — mówiła Polcia — ale charaktery i usposobienia są różne, ja lubię 
dom i — 
spokój.
— A! panie — odezwał się p. Sebastian, który już dłużej wytrzymać nie mógł — to 
jest istotnie 
perła, ale jak mówią o perłach, że ich gdzieś pono aż w morzu indyjskim szukać 
potrzeba, tak i ona 
by się — Bóg widzi, ukryć rada.
Pocia się zarumieniła.
— Tatko, nie mam w tym zasługi — zawołała — tak mi jest dobrze.
Mecenas był zupełnie zbity z tropu, patrzył, czuł, że nie czyni wrażenia, że 
panna się nie miesza 
wcale; miał się prawie za obrażonego, sądził bowiem, że wywoła zachwyt, wyglądał 
na wirtuoza, 
który po kilku świetnych pasażach czeka oklasku a spotka milczenie.
Na tym skończyły się odwiedziny mecenasa w domu p. Zwiniarskiego, gdyż do 
przeciągnienia 
bystrości nie znajdował. Sama przyzwoitość nie kazała być za pierwszym razem 
zbyt natrętnym i 
narzucającym się. Spojrzał na zegarek, powoli wciągnął rękawiczki, kilkakroć 
jeszcze wzrokiem 
starał się urzec piękną Polcie i nareszcie z wielkimi ceremoniami rodzinę 
pożegnał. P. Sebastian 
odprowadził go do progu.
— A zatem — rzekł — jeśli się okazja trafi do ulokowania, to jest do obrotu 
pieniędzmi, masz 
mnie pan na zawołanie.
Mecenas, podziękowawszy za zaufanie frazesem wielce skomplikowanym, wyszedł 
uszczęśliwiony. Powiedzielibyśmy: najszczęśliwszy, gdyby był wrażenie uczynił na 
pięknej córce 
gospodarza; instynkt mówił mu, że w tym mu się nie powiodło.
Szkalmierski był jeszcze na wschodach, gdy p. Sebastian przybiegł do córki i 
żony.
— A co? — spytał — prawda, że człowiek?
— No cóż? fircyk — odpowiedziała żona — a z oczów, jak mi Pan Bóg miły, tak mu 
niedobrze 
patrzy.
— Kobieto! chyba cię w rękę nie pocałował — odparł gruby śmiejąc się — ale mimo 
woli, że to 
już teraz nie w modzie.
— Bredzisz! — zawołała obrażona jejmość — gdyby mnie nawet w nogi całował — to 
by mi 
się inaczej nie wydał.
Polcia się uśmiechnęła.
— Tatku — rzekła — mnie nie wypada i nie godzi się dawać zdania o ludziach, bo 
ich znam 
mało, ale na mnie uczynił wrażenie takie jak na matce.
— Jakież? — zapytał ojciec.
— Komedianta, który jest czym innym w głębi, a udaje przyzwoitego człowieka, 
nawet wcale 
nieźle. Ale w nim zawsze czuć aktora.
Ojciec śmiejąc się pocałował ją w czoło.
— No! no, jak go zobaczysz drugi raz, powiesz może co innego.
Zaledwie, ocierając pot z czoła, powrócił do domu mecenas, gdy u drzwi jego 
gabinetu pokazał 
się Jacek i tego dnia pochmurny jeszcze. Cichuteńko przystąpiwszy do pana 
szepnął mu — że pani 
Mateuszowa czeka nań i widzieć się z nim potrzebuje.
Sam sposób, w jaki o niej oznajmował, rozgniewał mecenasa, bo widać było, że ten 
głupi Jacek 
domyślał się czegoś lub wiedział o stosunkach, a przybycie matki w chwili 
świetnych marzeń 
przychodziło jak najnieszczęśliwiej. Zrazu, rozgniewany a bez serca człowiek, 
rzucił się, jakby 
chciał powiedzieć, że widzieć jej nie chce, ale myśl ta, że sługa wie, iż jest 
matką jego, wstrzymała. 
Nie wstydził się Boga — wstyd mu było sługi. Nie mówiąc nic, wybiegł tylko, 
rzucając drzwiami i 
szukając matki milczący. Staruszka drżąca, przyniósłszy Złotemu Jasieńkowi swemu 
przez siebie 
biednymi oczyma i słabymi rękami zrobione szkarpetki, stała z nimi u drzwi jak 
żebraczka, 
usiłując — byleby go widzieć mogła, byle posłyszeć — udać sługę i nędzarkę. 
Przestraszyła się go 
ujrzawszy, jak leciał wprost ku niej, rwąc włosy z zaciętymi usty.
— Jak jejmość śmiesz — zawołał — leźć mi tu, kiedy wyraźnie zakazałem jej, żeby 
mi na progu 
jej noga nie postała. Jejmość mnie chcesz zgubić.
— Ale Jasieńku mój — odpowiedziała cicho, wyciągając ręce ku niemu z błaganiem 
matka — 
uspokójże się, nikogo nie ma. Bóg widzi, ja nie mogłam wytrwać, ty nie 
przychodzisz.
— Co to jest? nie mogę wytrzymać? — krzyknął mecenas — ja tego nie rozumiem. 
Jejmość to 
powinnaś wiedzieć, że co ja raz powiem, to nieodwołane. Chcesz mnie zgubić! ja 
mówię. Chcesz 
skompromitować, idź waćpani natychmiast. Jeśli czego potrzeba, Żłobek dostarczy; 
wszak tam nie 
powinno nic braknąć.
— Nic, nic, tylko ciebie, mój złoty Jasieńku, a! żebyś choć raz we trzy dni, 
choćby raz w 
tygodniu biedną, starą matkę odwiedził.
— Tak! — zawołał, żywo chodząc po pokoju i miotając się Szkalmierski — tak, żeby 
zaraz w 
mieście wyszpiegowali i pletli androny.
— A widzisz — odezwała się Mateuszowa, usiłując go pochwycić za ręce, które 
wyrywał — nie 
lepiej że było mi tu zostać, gdzie mnie nikt nie znał? Siedziałabym w kątku i 
nie wyszła.
— Nikt nie znał! — zawołał ze śmiechem mecenas — a wiesz jejmość, że ten osioł 
Jacek, oto 
przed chwilą, gdy mi o was dawał znać, przyszedł jak z sekretem na ucho!! więc 
on już wie, a tu 
dosyć jednego.
— A choćby zresztą ludzie wiedzieli nawet — cicho szepnęła stara, stojąc ciągle 
przy drzwiach 
— czyż ubóstwo moje ci wstyd robi?… czym ja nie była całe życie uczciwą kobietą? 
czy nie 
jestem twoją matką…
I płakać zaczęła.
— Tak! — dodał mecenas — wielki mi honor robi być bratem tego łotra Wilmusia, 
który gdzieś 
turmy wyciera, dopóki go nie powieszą.
— O mój Jasieńku…
— Dość tych żalów i skarg, dość — podchwycił Szkalmierski, tupając nogami — 
niech to 
będzie pierwszy raz i ostatni; niech mi jejmość tu więcej się nie pokazuje.
Mateuszowa podała mu szkarpetki, które on, nie spojrzawszy, rzucił na stół, 
prawie 
wzgardliwie. Trzeba było tych skarbów miłości, jakie zawiera każde serce matki, 
ażeby znieść 
takie lekceważenie i obojętność. Kobieta zbliżyła się prawie natarczywie, aby go 
w rękę 
pocałować… może chciała go o co poprosić… gdy na wschodach dały się słyszeć 
szybkie kroki, 
mecenas pobladł i z gniewem zawołał:
—. Idźże mi jejmość natychmiast, ale proszęż mi iść — na ostatek, gdy się 
ociągnęła, dodał — 
ale prędzej! prędzej…
W. tej chwili Mateuszowa wybuchnęła wielkim płaczem, straciwszy cierpliwość; 
srogi żal 
ucisnął jej serce… oparła się o mur. Mecenas brał ją za ramię, aby wyprowadzić, 
gdy drzwi się 
otworzyły i zakwefiona kobieta, cała w czerni, wbiegła szybko, oglądając się…
Na widok starej, jak jej się zdawało, żebraczki, krzyknęła:— Ach co to jest.
Mecenas poznał w niej piękną niegdyś baronową…
— Nic pani… to… to… uboga!! uboga… — i dodał — idźże sobie, wasani!
Baronowa, prawie nie przywitawszy się, szybko wyjęła z woreczka parę złotych i 
chciała je 
włożyć w ręce ubogiej, która z oburzeniem odepchnęła ją i z krzykiem wybiegła.
— Cierpi trochę pomieszanie! — rzekł mecenas podbiegając — niech pani nie uważa… 
proszę… proszę…
Ale jąkał się blady, mówiąc te słowa… błysk oczów starej matki, w których łzy 
wypaliło 
przekleństwa, przebił go jak nożem… zląkł się, nie wiedział sam czego. Ucho jego 
słyszało 
schodzącą ze schodów matkę… i urywane wołanie jakieś, którego dźwięk tylko go 
dochodził.., a 
znaczenie odgadywał straszliwe…
Baronowa, zmęczona, trochę może przelękła, padła na fotel oglądając się. Nigdy 
jeszcze nie 
była u mecenasa, ciekawie przypatrywała się jego mieszkaniu.
— Mais c’est charmant! — odezwała się po chwili z westchnieniem.
Potem, jakby znużona, podniosła zwolna zasłonę od kapelusza, pogładziła białą 
rączką włosy, 
rzuciła okiem na zwierciadło i rzekła uśmiechając się smutnie.
— Vous me voyez en grand deuil helas widzi pan? z plerezami!! pan nie wie? 
straciłam ojca. I to 
mnie właśnie do ciebie, panie, sprowadza, j’ai confiance en vous. — Wyciągnęła 
doń rękę — 
pomóż mi, ratuj mnie w interesach.
— Jestem cały na usługi pani — podchwycił gorąco Szkalmierski, schylając się do 
jej dłoni, 
którą ścisnął i ucałował, jak się całuje milionów nadzieję!
— Ja też rachowałam na pana! mon bon monsieur Szkalmierski, n’est–ce pas? Pan 
mnie jeden 
ratować możesz. Ja panu powiem wszystko! ja jestem bardzo nieszczęśliwa!! a!! 
bardzo.
Mecenas zdziwił się wyznaniu, ale potrzebował słuchać do końca.
— Może pani rozkaże, aby nikt nam nie przerywał? — spytał.
— O! tak! żeby nikt nie przerywał! — powtórzyła baronowa — je vous dirai tout 
comme ? un 
confesseur.
Nieszczęśliwy Jacek wszedł na odgłos dzwonka, wysłuchał po cichu danych rozkazów 
i odszedł 
milczący a ponury. Baronowa tymczasem wzdychała, rozpatrując się w mieszkaniu 
Szkalmierskiego, w którego głębie ciekawy wzrok zapuszczała.
— Siadaj, mój dobry panie — rzekła — siadaj i słuchaj, to są tragedie życia mego! 
— 
westchnęła. — Nie wiesz pan, że ojciec mój, czcigodny staruszek, żył dotąd. Nie 
chcąc mu być 
ciężarem, zostawiwszy przy nim siostrę moją, biedną, ułomną istotę, sama 
zamieszkałam, 
poświęcając się wychowaniu mojej drogiej Albinki, Bóg tylko wie, z jakim 
poświęceniem. Byłam 
młodą, miałam starających się, złożyłam jej w ofierze życie moje. Nie dość na 
tym, prezes, stary 
prezes, biedny — nie mogę tego inaczej nazwać jak obłąkaniem z jego strony, po 
kilkakroć 
natarczywie ofiarował mi swą rękę. Nie chciałam go doprowadzać do ostateczności, 
zwlekałam, na 
ostatek wyperswadował to sobie. Tak upłynęło lat wiele. Ojciec był nadzwyczaj 
oszczędny, ale 
nam nic nie dawał.
J’avais une affection de coeur — dodała rumieniąc się — człowieka godnego mojej 
miłości, a 
nie mogłam za niego wyjść, oszczędzając zmartwienia prezesowi i dlatego, że był 
ubogi. Teraz 
papa mnie i siostrze zostawił znaczny majątek, tak jest, panie, jestem wolną 
nareszcie. Prezes mnie 
tyranizuje, abym mu dotrzymała słowa, teraz, gdy nareszcie mogę pomyśleć o 
własnym szczęściu, 
chce zagarnąć tytułem pokrewieństwa i opieki nasze interesa. Entre nous, il est 
ruine.
Mecenas udał, że nie wie.
— Co ja mam począć? jak się uwolnić? gdzie szukać opieki.
Szkalmierskiego z całej spowiedzi najboleśniej dotknęło, że się dowiedział o 
jakimś bohaterze 
umiłowanym od dawna.
— Więc pani baronowa —rzekł po namyśle — ma już opiekuna w tym, w tym, w tej 
osobie.
Pani Żabicka spuściła oczy. — Prawdziwie — nie wiem od lat kilku nawet, czy żyje 
i gdzie się 
ukrywa, służy w wojsku. Pan wie, wojskowi nie są panami swych czynności.
— Jak to? nie pisze nawet.
— Nie.
— Może listy nie dochodzą?
— Śliczny brunet — przerwała, jakby sama do siebie, baronowa — oczy czarne, 
wychowanie, 
dowcip, on le prendrait pour un Français!
Mecenas ostygł znacznie, wchodziła tu nowa komplikacja niespodziana, która jego 
nadzieje w 
proch obracała. Ale był to człek odważny i wiedział, jak miękkim jest serce 
niewieście, zwłaszcza 
gdy rotmistrze od huzarów po lat kilka listów nie piszą.
Westchnął więc spuszczając oczy i jakby preludium odegrywając do wielkiego 
koncertu, na 
który był przygotowany.
— Pani — rzekł tęskno jakoś — czy to przywiązanie do… tego lekkomyślnego 
człowieka jest 
tak nieprzezwyciężonym, czy go lata i obojętność zbrodnicza z jego strony nie 
osłabiły?
Pani baronowa potrzebowała się spytać sama siebie.
— Ja nie wiem — rzekła — ale dowodem, że serce to bije dla niego jest, że w 
pierwszej chwili, 
gdym się uczuła wolną, pomyślałam o nim.
— Ależ pani ma oprócz niego tyle gorących przyjaciół i wielbicieli, którzy by 
się dla niej 
poświęcić byli gotowi,
Baronowa uśmiechnęła się, kładąc mu rękę na dłoni.
— No — to nie mówmy o nim? ale co ja pocznę? wymknęłam się, mogę powiedzieć, żem 
się 
wykradła z Zakrzewka. Jeśli powrócę, będę narażoną na nalegania i prześladowania 
prezesa, 
jestem, sama, nie rozumiem interesów, na łasce ludzi. A! głowę tracę!
Mecenas był zamyślony, szczęściem Jacek wszedł z tacą i śniadaniem 
najwykwintniejszym, na 
jakie dom się mógł zdobyć, a baronowa znużona drogą przyjęła zaproszenie i 
siadła, zawsze 
wzdychając, pokrzepić się. Szkalmierski chodził i dumał głęboko.
Spadek po ojcu baronowej nie był zlikwidowanym, któż mógł wiedzieć, co zawierał? 
Na ślepo 
stawić było niepodobna ani się wiązać za gwałtownie, należało związać baronowę, 
o ile możności, 
pochwycić jej zaufanie, interesu czynić nadzieje, ale pod pokrywką szlachetnej 
bezinteresowności, 
zwlekać, dopóki by się rzeczy nie wyjaśniły.
Pozyskanie tego serca, w którym jeszcze jednią nogą stał rotmistrz od huzarów, 
było 
warunkiem koniecznym. Więc choć mecenasowi chwilami, jak widmo, zjawiał się cień 
mściwy 
matki, choć niepokoił się w duchu, choć był roztargniony niezmiernie — rachował 
przecie, 
rachował. Miał przed sobą trzy drogi, wszystkie wiele obiecujące. Baronowę z 
milionami 
fantastycznymi nieco, pannę Albinę z wielkim kłopotem, ale z wielkimi nadziejami, 
na ostatek 
Polcie Zwiniarską, którą już wniósł na swój regestr matrymonialnej sperandy.
Chodził po salce, a baronowa przekąsywała śniadanie; smutek po ojcu i kłopotliwe 
położenie 
nie przeszkadzało jej wykrzykiwać przy śniadaniu.
— Ale jakie wszystko u pana ładne? ale cóż to za przedziwny pasztet? a! to 
marsylskie 
konfitury — a po chwili: — Delicieux, ten koszyczek filigranowy, pan masz gust!
Wszystko to przerywane było ciężkimi z głębi piersi westchnieniami i rzucanym 
ukradkowo 
wzrokiem to na zwierciadło, to na mecenasa.
— Najgorsza rzecz — szepnął Szkalmierski, że pani jesteś zmuszoną powracać do 
Zakrzewka. 
Co tu począć?
— Sama nie wiem, radź pan.
— A gdybyś pani pojechała do siostry, dla pogrzebu ojca zresztą, to naturalne.
— Jak to? sama? — spytała baronowa.
— A dlaczegóż by nie?
— Widzi pan, ja, ja odwykłam od podróży, boję się, i z siostrą nie widziałam się 
od bardzo 
dawna i nie dam sobie rady. Tam wszyscy sądowi i otaczający są jej przyjaźni, a 
ja słaba, biedna, a! 
słowo panu daję, nie mogę.
A po chwili zawołała cicho:
— Gdybyś pan był łaskaw pojechać ze mną? Szkalmierski zagryzł usta.
— Wie pani — prawdziwie, byłbym gotów, ale przy tylu interesach, a zwłaszcza 
interesie 
prezesa, jednym, nagłym, prawie niepodobna oddalić się. Przy tym pani wie, jaki 
prezes wpływ 
wywiera na obywatelstwo, gniew jego byłby dla mnie zgubny.
— Ale jakże! pan opuścisz nieszczęśliwą wdowę, która się rzuca pod opiekę jego? 
— przerwała 
baronowa tonem tragicznym — pan, ach! więcej spodziewałam się po jego przyjaźni 
dla mnie.
Mecenas poskoczył do ucałowania ręki, chociaż przychodziło mu na myśl, że może 
zawikłać się 
niepotrzebnie, służąc właściwie sprawie pięknego bruneta.
W tej chwili po bruku zahuczało. Baronowa zbladła.
— Jestem pewna — zawołała — że mnie prezes goni. Mecenas pobiegł do okna i ręce 
załamał. 
— Cóż to jest? istotnie — to powóz prezesa.
— A! na miłość Bożą, niechże mnie tu nie spotka, błagani pana, ja się skryję do 
gabinetu, 
posiedzę tu, zaklinam, nie zdradzę się.
To mówiąc, baronowa schwyciła kapelusz i nie pytając o zgodę mecenasa, wbiegła 
do jego 
gabinetu, drzwi zatrzaskując za sobą.
Szkalmierski, w dosyć przykrym położeniu, zaplątany, pomieszany, stał jeszcze 
nad 
śniadaniem, gdy w progu dał się słyszeć śmiech rozgłośny, którym się zawsze 
prezes zwiastował, 
nawet gdy płacz byłby stosowniejszym.
Mecenas pośpieszył przeciwko niemu.
— Daruj, przebacz, masz gościa. — Już wyszedł.
— Wyszła — poprawił prezes — służący mi mówił, że była jakaś pani.
Mecenas pośpieszył skłamać.
— Tak, moja kuzynka.
— Ano, no — znamy my te kuzynki, młodych ludzi odwiedzające! Cha! cha!! ale 
daruj, mości 
dobrodzieju, siadam, bo upadnę, jestem zmordowany a raczej zamordowany, cha! 
cha!… Wiesz, 
co mnie tu sprowadza?
— Zapewne ów interes? — spytał Szkalmierski, który niewiadomość i niedomyślność 
uważał 
za najbezpieczniejsze.
— Ale gdzie zaś! cha, cha! nic nie wiesz? a to historie się u nas stały. .
— Doprawdy? — spytał mecenas zimno.
— Wystaw sobie, nie wiedziałeś pewnie i o tym, że poczciwa baronowa moja miała 
ojca i że ten 
ojciec był — z pozwoleniem kutwa, jakiego świat i korona nie widziała. Otóż ten 
kochany ojciec 
sknera, narobiwszy pieniędzy, Panu Bogu lub nie wiem komu tam ducha oddać raczył. 
Jest to też 
jedyna rzecz, którą kiedykolwiek komu zaofiarował. Baronowa jest jedną z 
sukcesorek, może mieć 
milion i wystaw sobie — cha! cha! wystaw sobie, solennie mi rękę przyrzekłszy, 
zaręczona ze 
mną, teraz kręci, z domu uciekła, kat ją wie dokąd.
— Ale panie prezesie — rzekł Szkalmierski — ja o tych zaręczynach nigdy w życiu 
nie 
słyszałem, dawno to?
— Ano będzie lat temu z osiem, z dziewięć — mruknął prezes.
— Panie, ale to już przedawnienie zaszło?
— Myślisz? — spytał stary.
— A pedogra?
— E! to nic, odżyłbym.
— Czemuż się to wprzódy nie dopełniło.
— No jest tak, zwlekało się, mości dobrodzieju, to atak pedogry, to ona chora na 
fluksją, to mnie 
reumatyzm dokucza, to to, to owo, a tymczasem…
Prezes spuścił głowę smutnie.
— Ja przed tobą, mecenasie, nie będę miał sekretów, wywnętrzę ci się zupełnie.
— Może byśmy wyszli do innego pokoju, tam by nam było wygodniej — zaproponował 
mecenas, bojąc się, ażeby baronowa nie słuchała rozmowy — co nieochybnie 
nastąpić musiało.
— Nie — nie, ja tu widzę śniadanko — rzekł, przysuwając się stary łakomie mimo 
zmartwienia 
— a choć coś już przetrąciłem w hotelu, ale to te hotelowe jadła. Ho! ho! — 
zawołał — pasztecik. 
Więc tylko ten pasztecik zjem, bo to się łatwo psuje, a tymczasem opowiem całą 
historią.
Mecenas starał się szastać nogami, ale to się niewiele przydało.
— Otóż, mój dobrodzieju — mówił prezes ująwszy pasztet w rękę cały i łyżkę — 
powiem ci, że 
uwielbiam baronowę. Przed laty ośmią była ona jeszcze daleko piękniejszą, dziś 
przywiędła, tak, 
chociaż dobrze zakonserwowana. Cha! cha! ale co to, mości dobrodzieju — 
konserwowanie! No, 
ale jaka ona jest, ja ją kocham. I mimo jej wad, a ma wady, muszę to wyznać, 
muszę. Jest płocha, 
jest okrutnie płocha, kochała mnie, kochała rot— mistrza od huzarów, chciała się 
wydać za starego 
hrabiego, robiła słodkie oczy do wszystkich, tak mości dobrodzieju, co prawda to 
prawda!. Aleby 
to było z wiekiem ustało, a ja ją kocham! kocham. I teraz, gdy nic nie staje na 
przeszkodzie, ona 
mnie zdradza.. Gotowa się zwrócić do rotmistrza, bom zawsze uważał, że do niego 
jednak miała 
słabość największą:
Pasztet był skończony, mecenas znowu zaproponował fotel w drugim pokoju, ale 
prezes 
utrzymywał, że mu tu dobrze i mówił dalej.
— Co tu począć? radź, mój królu, ja prosty człowiek, ja mam tylko serce moje, a 
jeśli ona nie 
pójdzie za mnie, uczyni mnie nieszczęśliwym i siebie zgubi. Pójdzie za jakiego 
lekkomyślnego 
człowieka, który fortunę, co by się Albince dostać powinno — przeszasta, hę?
Szelest sukni jedwabnej za drzwiami, który bardzo wyraźnie chwytało ucho 
mecenasa, 
utrudniał mu radę i przemówienie. Co tu było począć?
— Wiesz, kochany prezesie — rzekł po namyśle — to są wypadki tak niespodziewane, 
tak 
nadzwyczajne, iż człowiek sumienny, naprędce, nie rozmyśliwszy się głęboko — nie 
może nic 
radzić, nic rozstrzygać. To są sprawy wymagające zastanowienia.
— Jedno mnie w tym tylko uderza, szanowny panie — dodał — co śmiało powiedzieć 
mogę, 
jak czuję, że małżeństwo nowe w wieku pańskim nie uważałbym za właściwe.
— Tak! — wyrwało się prezesowi — ale mi ją kto porwie i z nią fortunę… Zrzekłbym 
się 
baronowej, chociaż do niej jestem przywiązany — całym sercem, całym, ale ten 
majątek…?
Mecenas chrząknął, chodząc po pokoju i zdało mu się, że słyszał jakby lekkie 
uderzenie w 
dłonie za drzwiami Prezes trzymał się jednaj ręką za bolące kolano, drugą za 
kieliszek wina, który 
sobie nalał, i nic nie uważał.
— Wszystko to potrzebuje rozmysłu — rzekł Szkalmierski.
— A baronowa już gdzie w drodze! myślę, że tu w mieście. Muszę iść szukać, a 
waćpan myśl — 
rzekł prezes, wychylając wino żywo i wstając z krzesełka. — Powiesz mi, co 
obmyślisz.
Przeprowadziwszy szanownego swego gościa aż na wschody, powrócił Szkalmierski do 
pokoju 
i otworzył drzwi gabinetu. Baronowa stała w nim ubrana już, blada, drżąca.
— Słyszałam wszystko — zawołała — on mówi, że mnie kocha! tak! ale więcej 
jeszcze fortunę, 
a ja, ja mam prawo i chcę być szczęśliwą!
Podała rękę mecenasowi.
— Ratuj mnie pan, ja się skryję, on mnie nie znajdzie tu, ale jutro jedziemy 
razem, nieprawdaż?
— Na miłość Bożą, zaklinam panią, cierpliwości. Wierz mi, że uczynię, co tylko 
będę mógł, i 
chciej być spokojną.
— Los mój składam w ręce twe, szlachetny człowieku! — tragicznie ozwała się pani 
Żabicka — 
pomnij, że masz go na swej odpowiedzialności.
To mówiąc, ścisnęła żywo rękę odurzonego tym wszystkim mecenasa i zwolna, 
powłóczystym 
krokiem, oglądając się nań, wyszła z salonu.
Szkalmierski powrócił, pożegnawszy ją, i padł znużony w krzesło, w głowie mu się 
zawracało. 
U drzwi, na które patrzył, zdawało mu się widzieć jeszcze widmo matki z krzykiem 
i 
rozpaczliwym ruchem opuszczającą próg przeklętego domu.
Jakkolwiek samolub i ostygły, uczuł zgryzotę, która go samego zdziwiła; nie mógł 
myśleć, 
wspomnienie matki powracało uparte, groźne, niepokojące. Powietrze pokoju go 
dusiło, głowa 
pękała, pochwycił za kapelusz…
Chciał się przejść bez celu, bez myśli, aby spocząć i ukołysać zburzony umysł, 
pewnym będąc, 
że w domu spokoju mu nie dadzą.
Na wschodach minął się z Jackiem, który nań pochmurne rzucił wejrzenie, i 
wyszedł.
Jakim sposobem, sam o tym nie wiedząc, znalazł się wkrótce na uliczce Ogrodowej, 
naprzeciw 
mieszkania matki, o tym sam nie wiedział. Coś go ciągnęło i pchało. Zawahał się, 
obejrzał dokoła, 
pusto było, żywej duszy wśród tego cichego kąta. Skoczył w bramę i na wschody.
— Raz potrzeba się rozmówić stanowczo i zapobiec podobnym historiom. Jestem tu, 
zajdę…
Dom był pusty, nie spotkał nikogo. Na górze od mieszkania matki drzwi stały 
otworem, wszedł, 
ale tu nie było żywej duszy. Co dziwniejsza, rzeczy pani Mateuszowej, które były 
jej własnością, 
zostały zabrane, znikła nawet klatka z ulubionym kanarkiem. Mecenasa tknęło coś. 
— Cóż to ma 
znaczyć? wszakżem się nie omylił?
W tej chwili sługa z przeciwka pokazała się w progu.
—Cóż się stało z tą panią, która tu mieszkała? — zapytał Szkalmierski.
— A ja tam nie wiem — bąknęła służąca. — Kto tam ich zrozumie, licho ich wie, 
jak się 
wnieśli, tak się i wynieśli. Nie ma może pół godziny, narobili takiego rwetesu, 
jakby się tam paliło 
albo co! Chwytali, rwali, nieśli, a stara jejmość płakała, co aż mdlała.
— Kto taki? kto wynosił?
— A ja tam nie wiem, kto taki. Co ja miałam pytać o to, co się do mnie nie 
należy. A mnie ani 
swaty, ani braty, to cóż do tego. Był jakiś chłopiec i jakaś panna, co potem pod 
rękę ujęli jejmość i 
poprowadzili stąd…
Mecenas stał z brwiami zmarszczonymi, rzecz była dlań niezrozumiałą, jedno tylko 
wiedział, że 
matka, którą wypędził, której się wyparł, wolała na starość przytułek u obcych 
niż synowską 
jałmużnę.
Był wolnym, ale był przeklętym.
Nie miał już rodziny ani matki, ani węzła żadnego i czuł, jakby coś pękło, co go 
z Bożym 
światem wiązało.
Nie mówiąc słowa, zszedł jak pijany, powoli opierając się o mur po wschodach i 
miał wysunąć 
się już z kamienicy, gdy cień między nim a drzwiami stojący, zmusił go podnieść 
oczy.
Ale podniósłszy je, stanął wryty.
Na progu, plecami oparty o uszak a nogami o drugi, z rękami założonymi w tył, w 
czapce na 
bakier… czekać się nań zdawał… Wilmuś, którego na pierwszy rzut oka poznał — i 
struchlał…
Gniew i trwoga go porwała…
Był to rodzony brat wypędzony z domu, prześladowany, zgubiony jego nielitościwym 
obejściem. Po swej nienawiści dla niego mierzył to, co się w sercu tamtym dziać 
musiało. 
Włóczęga i żebrak nic nie miał do stracenia, a zemsty w rękę. Mimowolnie cofnął 
się o krok 
mecenas, ścisnął laskę i przysposobił jak do obrony,..
— Dobry wieczór panu mecenasowi! — zawołał szydersko. — A co? góra z górą się 
nie 
zejdzie, a brat z bratem muszą. Choć, parole d’honneur, panie mecenasie, na to 
szczęście nie 
czyhałem wcale, ot tak, Pan Bóg mi je dał za cnoty moje… Bo jużciż… choć wielki 
łajdak ze mnie, 
czemu wiem, że pan brat mecenas nie zaprzeczy… ale przy panu… jak anioł wydam 
się biały! — 
Panu mecenasowi pilno wyjść? nieprawdaż? — dodał spokojnie Wilmuś — ale za 
pozwoleniem… 
proszę o chwilę rozmowy… bo mi się nieprędko trafi zręczność podobna…
— Puszczaj mnie! czego chcesz! czego? — grobowym głosem, zdławiony strachem, 
odezwał 
się mecenas. — Co to? rozbój?
— Ale nic nie chcę — odparł Wilmuś, który kija dobył zza siebie — nic… a rozboju 
czynić ani 
mi w głowie… kij bym powalał i rękę na tobie… Wyjdziesz cało — bądź spokojny… 
Wypędziłeś 
matkę, wyparłeś się jej, mnie… już by chyba Pana Boga nie było, żeby cię za to 
diabli nie wzięli. 
Po cóż ja mam im służyć lub ich wyręczać? Nie miałbym roboty! tfu…
— Puszczaj mnie! — powtórzył mecenas.
— Chwilkę… puszczę… nie tknę, bądź spokojny… chcę ci tylko powiedzieć, że matki 
nie 
zobaczysz więcej. Powinno cię to ucieszyć? nieprawdaż? że ja, Wilmuś, ubogi 
wyrobnik, wziąłem 
ją stąd i nic nie chcę od ciebie… utrzymam ją, karmiąc krwią i potem, a nie 
pozwolę, żeby żyła na 
twojej łasce. Nie ty jej, my się ciebie wypieramy jak zbrodniarza i łajdaka…
Plunął nań pogardliwie.
— A teraz dobranoc, panie mecenasie!
I odszedł nie oglądając się powoli.
Zimowym porankiem po pierwszym przymrozku, który szronem białym okrył dachy, 
pola i 
drzewa, jasnego dnia, jaki się w tej porze nieczęsto zdarza, powóz, pocztowymi 
końmi zaprzężony, 
zbliżał się po szosowanym gościńcu do małej mieściny jeszcze na pół uśpionej. 
Podróżny, 
siedzący w powozie, z ciekawością przyglądał się miejscu całkiem sobie 
nieznajomemu. Na 
płaszczyźnie okolonej w dali lasami, nad stawem rozległym i rzeką rozłożone 
szeroko dość 
rozpościerało się miasteczko złożone z drewnianych w większej części domów, 
ponad którym 
wieże dwóch kościołów i dachy kilku kamienic się wznosiły. W prawo jak gęsty las 
szarzały 
drzewa parku, otaczającego dawny pałac dziedziców, dzisiaj opuszczony i na jakiś 
publiczny 
użytek zajęty. Miasteczko, chociaż od pierwszego miasta zaczynał się bruk i 
ulice miało szerokie, 
pod sznur wyciągnięte, nie przedstawiało się bardzo świetnie. Składały je dworki 
z ogródkami, 
dosyć jednostajnie zbudowane, a gdzieniegdzie wśród nich nieco pokaźniej 
wyglądały apteka, 
poczta i zajazdy.
Podróżny kazał się wieźć do hotelu, a w którymże z podobnych miasteczek nie ma 
warszawskiego hotelu? Był on i tu, ale niestety — mógłby się był skromniej 
nazwać po prostu 
zajazdem lub gospodą.
Żydek, rozbudzony ledwie, wprowadził podróżnego do lichej stancyjki, w której 
jeszcze po 
niedawnym poprzedniku nie zamieciono pozostałości i nie zabrano siana 
wygniecionego na łóżku. 
Izba była zimna, okno nie domknięte, ranek mroźny, a gospoda nie obiecująca. Nie 
dziw też, że 
podróżny, nie zrzucając płaszcza, w najgorszym humorze począł naglić o lepsze 
mieszkanie i 
samowar. Żydek razem zamiatał, obiecywał,. tłumaczył się, ziewał, drzwiami 
stukał i starał się 
okazać usłużnym.
Ledwie w pół godziny izdebka poczęła jakoś wyglądać weselej; rozpalono ogień na 
kominie, 
który trochę dymił za otwarciem drzwi, wniesiono samowar i posługacz stanął u 
drzwi. Dwa czy 
trzy razy otwarły się one dla napraszających z miotełkami, szuwaksem i innymi 
drobnostkami 
kramarzy, którym opędzić się było trudno, gdy nareszcie sama gospodyni, 
trzymająca sklep w 
hotelu, w którym tylko ptasiego mleka dostać nie było można, wtoczyła się 
poważnie. Posługacz 
zapobiegając, aby i ją nie spotkał rozkaz wypchnięcia za drzwi, zarekomendował 
jako panią Chaję, 
właścicielkę warszawskiego hotelu.
Podróżny, milczący i chmurny, kiwnął głową, na różne pokusy rumu, wina, likworu, 
płótna, 
sukna nie raczył nawet odpowiedzieć, ale po przydługim milczeniu ozwał się:
— Waćpani jesteś gospodynią?
— No tak, do usług pańskich.
— Waćpani więc powinna byś tu znać w miasteczku wszystkich?…
— Czemu nie mam znać? — odpowiedziała, zbliżając się ciekawie.
— Tu niedawno zmarł pan Wurmer?
— No tak, jego pochowali kilka dni temu.
— Miał on tu dworek? daleko?
— Jego dworek w ulicy może piętnaście minut od mostu.
— Cóż tu o nim słychać?
— Słychać? czego miało być słychać? On sobie umarł spokojnie i nic nie słychać.
— Pozostała po nim córka?
— No, tak, panna Felicja, tak, ona u mnie zawsze kupuje wszystko.
— Miał być, słyszę, bogaty.
— Kto to tego może wiedzieć? — odparła gospodyni jakoś dosyć obojętnie — jedni 
mówili, że 
bogaty, drudzy nie wierzyli.
— A adwokat Rylski daleko stąd mieszka? — spytał przybyły.
— Zaraz za apteką.
I była chwila uroczystego milczenia, gospodyni badała oczyma przybyłego, 
podróżny myślał, 
jak by się czegoś od nie bardzo gadatliwej jejmości dowiedzieć.
— To pan pewnie za interesem jakim przyjechał? — spytała.
— Po części — rzekł tajemniczo podróżny i spojrzał na zegarek. — Ósmej nie ma 
jeszcze — 
szepnął w duchu — mógłbym spocząć, nim pan Rylski wstanie.
— Pan chce się widzieć z p. Rylskim?
— Zapewne.
— To Mordko pana zaprowadzi. — Ale jeszcze zbyt ramo.
Gospodyni nie odpowiedziała nic — przybyły wahać się zdawał, od czego począć. 
Począł 
jednak od pożegnania pani Chai, która wyszła bardzo powoli. Ona wiedziała już, 
po co przybył 
podróżny, ale on nie dowiedział się od niej ani słowa.
Po wyjściu prędko przeodział się gość i zawołał Mordka, aby mu towarzyszył do 
adwokata. 
Zdawał mieć już plan osnuty i niecierpliwić się, stratą czasu.
Ósma biła na zegarze u Franciszkanów, gdy się znaleźli w pustej uliczce.
Rylski, młody człowiek, szczęściem nieżonaty, ledwie był przywdział szlafrok, 
gdy mu 
niespodziana wizyta przerwała przygotowanie do śniadania. Ale doktor i prawnik 
zawsze gotów 
być powinien.
— Daruj mi pan tak niesłychanie ranne odwiedziny — rzekł grzecznie, wchodząc, 
gość — 
jestem mecenas Szkalmierski z… i przybywam do kolegi w pilnym interesie.
Imię Szkalmierskiego nadto było znanym w okolicy, by p. Rylski nie uczuł się 
wielce 
szczęśliwym z tak znakomitego gościa. Począł więc porządkować, kłaniać się, 
prawić grzeczności 
i przeszedł z nim do zimnego saloniku, w którym pył na meblach świadczył, jak 
mało był 
odwiedzanym.
— Niechże pan mecenas siada, a może zimno? może herbaty? — począł Rylski z 
wiejską 
zapobiegliwą gościnnością.
— Po koleżeńsku i bez ceremonii — odparł Szkalmierski — przejdźmy do sypialnego 
pokoju i 
pomówmy otwarcie.
— Czymże służyć ci mogę?
— Oto historia cała, przybywam jak umocowany od córki zmarłego kapitana Wurmera 
dla 
likwidacji spadku po nim, z nadzieją, że mi pan będziesz pomocnym. Nawzajem, 
jeśli ja w czym 
panu służyć mogę w… ofiaruję się wzajemnością wypłacić.
Rylski spojrzał bacznie na mecenasa, jakby się namyślał tymczasem, co 
odpowiedzieć. — Cały 
jestem na usługi — rzekł po chwili.
— Objaśnijcie mnie najprzód proszę, jak te rzeczy stoją.
— Powiem wam, o ile znam — powoli rozpoczął adwokat, podając cygaro, które 
starannie 
wybrał z jakiegoś wydobytego pudełka. — Znaliście kapitana?
— Nikogo i nie wiem nic. — Mam mówić otwarcie?
— Zdaje mi się — uśmiechając rzekł mecenas — że inaczej na nic by się nasza 
konferencja nie 
przydała. Potrzebuję zdać sobie sprawę z położenia.
— Nie wiecie więc, kto był kapitan?
— Nie mam wyobrażenia, słyszałem tylko, że był skąpym.
— Skąpym!! — rozśmiał się Rylski — skąpym, nie! ani nawet skąpcem, co już więcej 
znaczy, 
ani sknerą, ani kutwą, to są jeszcze wyrazy malujące oszczędność śmieszną, a 
kapitana skąpstwo 
było posunięte do szału i okrucieństwa, do tragiczności. Kapitan miał majątek, 
który sprzedał od 
lat wielu, osiadł w dworku tutaj i trudnił się — lichwą.
Żył tak, że się literalnie zamorzył głodem i że, ile razy był chorym, doktór 
zamiast lekarstwa we 
flaszkach przepisywał mu buliony. Tę namiętność przelał on na córkę, pannę 
Felicją, która razem z 
nim żyła, mieszkała, marła z niedostatku i prowadziła rachunki.
Co się działo w tym dworku, nikt dobrze wiedzieć nie mógł, bo nigdy nikogo tam 
nie 
przyjmowano. Jedna izba naga i pusta służyła za salę audiencjonalną dla 
interesantów.— bez 
interesu nikt się tam nie docisnął. Sługa stara głuchoniema, może umyślnie 
dobrana, od lat wielu 
starczyła na to osobliwsze gospodarstwo.
Miarkujesz pan, że kilkadziesiąt lat takiego skąpstwa mogło wydać świetne owoce. 
Ale czy 
pańska klientka, baronowa Żabicka, z nich będzie korzystać, przynajmniej teraz, 
dopóki żyje 
panna Felicja, o tym wątpię. Kapitan kochał tę córkę, którą miał przy sobie, 
której ufał, że 
kochanych kapitałów jego nie roztrwoni, musiał jej prawie wszystko zostawić. 
Baronowej od 
bardzo dawna nie widywał, ostygł dla niej. Czy zaś panna Felicja zechce 
przypuścić do spadku 
siostrę, mając po sobie testament?
— Jak to? jest więc testament?
— Słychać, że jest, ale ma być otwarty za przybyciem baronowej lub kogoś od niej 
umocowanego.
— A więc właśnie w porę przybywam. — Rylski lekko ruszył ramionami.
— O testamencie chodzą tylko pogłoski; co zawiera, Pan Bóg wiedzieć raczy. Ale 
jakże 
przypuścić, żeby, żyjąc ze starym, panna Felicja się nie dopilnowała, będąc tak 
chciwą jak ojciec?
— Na cóż się te bogactwa jej zdały? — zapytał mecenas — jest niemłoda, ułomna 
podobno.
— Jest stara i kaleka — przerwał Rylski — jest poczwarna, ale też pieniądz 
jedyną jest jej 
pociechą, nie ma rodziny, nie ma nadziei przyszłości.
Mecenas się zamyślił.
— Jak sądzisz, kolego? czy nie wypadałoby mi pójść się naprzód samemu jej 
zaprezentować z 
listem od siostry, a was prosić, abyś sądowych delegatów wezwał na południe dla 
otwarcia 
testamentu.
— Bardzo dobrze, idźcie się rozpatrzcie — rzekł uśmiechając Rylski — ja wam stąd 
dworek 
pokażę, ot tam, w ulicy ku końcowi, najbiedniejszy z pozoru, gdzie sztachety 
opadły.
— Ale to będzie za wcześnie? Rylski się rozśmiał.
— U kapitana i kapitanównej dzień się zaczyna od brzasku, a kończy z zachodem 
słońca, 
ceremonii tam nie ma. Możecie iść, kiedy się wam podoba.
Mecenas westchnął.
— Ciężka sprawa — rzekł — jeśli jest testament.
— Ba! w testamencie może się znaleźć jakaś nieformalność.
— Tak, i z niej wywiązać proces — dodał mecenas.
— Tym lepiej dla nas! — śmiejąc się zawołał Rylski. — Ha no! bądź co bądź 
zobaczymy!
Wstał Szkalmierski i podał rękę gospodarzowi. — Na obiedzie jesteś pan u mnie, 
obiad 
gospodarski, ale inaczej z głodu byś umarł w miasteczku, bo panna Felicja z 
pewnością pana nie 
nakarmi. Ja tymczasem przygotuję sądowych panów. Wracając od kapitanównej, 
zajdźcie do 
mnie. W hotelu nie macie co robić, a jeśliby mnie w domu nie było, posiedzicie z 
cygarem.
— Dziękuję serdecznie za tak uprzejmą gościnność. Rylski, który był otwartym, 
wesołym, 
poczciwego, charakteru człowiekiem, skłonił się tylko i uśmiechnął.
Z dala już siedziba nieboszczyka kapitana nie wyglądała tak świetnie, dworki 
otaczające ją były 
liche, domek skąpca najmizerniejszy ze wszystkich.
Poopadałe sztachety zagrodzono chrustem; furtka była przegniła i podziurawiona, 
dach na 
budynku zielony od mchów. Szkalmierski wszedł i zapukał do drzwi zamkniętych. 
Ale musiał po 
kilkakroć powtórzyć uderzenie, nim odryglowano je i blada twarz kobiety, z głową 
chustką 
nieokreślonego koloru obwiązaną, pokazała się przez szczelinę.
— Kto tam? czego?
— Przybywam z listem od pani baronowej Żabickiej, dla widzenia się w interesie z 
panną 
Felicją.
Jedno oko patrzało nań przez szparę, gdy mówił, oko oprawne w czerwoną powiekę 
pomarszczoną, ale bystre i jasne. Z początku nie było odpowiedzi.
— Kto taki? co takiego? — z cicha spytano. Mecenas powtórzył.
— Proszę o list.
Szkalmierski podał go przez szparę. Wysunęła się doń blada, sucha, koścista, z 
niezmiernie 
długimi palcami ręka i pochwyciła prędko.
— Zaraz — rzekł głos — czekaj pan.
Drzwi się przymknęły, chód dał słyszeć wewnątrz. Mecenas, oparty o ścianę, 
czekał posłuszny.
Dobry kwadrans upłynął, otworzono. Sień była ciemna, przed wchodzącym sunęła się 
postać 
dziwna, poczwarnie mała, osłoniona chustą szarą, która okrywała głowę i spadała 
do stóp. Nie 
zwróciła ona twarzy ku niemu, ale go poprzedzała zwolna, otwarła drzwi pokoju 
przyciemnionego 
i pustego. Dopiero tu odwróciła się ta istota twarzą ku gościowi, który o mało 
na widok jej się nie 
cofnął.
Na małym skurczonym ciele, wciśnięta między wystające wysoko ramiona osadzona 
była 
głowa i twarz nadzwyczaj długa a ogromna, blada, straszna, tym bardziej 
olbrzymiejąca, że 
karłowata postać ledwie dwa razy była większą od tej maski. Rysy odpowiadały 
wyrazowi postaci. 
Świeciły oczy na żółtej przestrzeni bez rumieńca, wśród której jak cięciem 
pałasza rozrąbane zdały 
się usta szerokie opadające w dół, z ledwie dostrzeżonymi wargami. Wystająca 
naprzód broda 
jeszcze poczwarności dodawała fizjognomii. Chustka narzucona kryła czoło i całe 
ciemne, liche, 
brudne ubranie. Chustkę tę gorączkowo poprawiały nieustannie dwie ręce wielkie o 
długich 
niezmiernie palcach.
Wskazała mecenasowi krzesło, nie mówiąc słowa, a sama zajęła drugie.
Szkalmierski patrzył na nią, czekając może poczęcia rozmowy, ale panna Felicja 
milczała 
trochę zmieszana, a może i gniewna. Brwi jej ściągały się i na czole występowały 
dwa fałdy 
groźne, które je prostopadle przecinały.
— Wszak z panną Felicją Wurmer mam zaszczyt mówić?
— A tak — suchy ozwał się głos.
— Jestem mecenas Szkalmierski.
— Wiem.
— Przybywam umocowany.
— Wiem.
— Pani baronowa, sama przybyć nie mogąc, żądała, abym ją zastąpił w 
formalnościach.
— Dobrze.
— Nieboszczyk kapitan zostawił pono testament.
— Tak.
— Będzie więc można go otworzyć?
— Można.
Widocznie panna Felicja unikała rozmowy.
— Jeśli pani pozwoli, to o południu. Znowu milczenie.
— Zapewne pozostałości zostały opieczętowane?
— Tak — za życia jeszcze — za życia.
Mecenas wstał, nie wiedział już, co dalej mówić i czynić. — Zdaje mi się, żem 
przyszedł nie w 
porę. Po chustce znać było, że panna ruszyła ramionami.
— Wszystko jedno.
— Ja pani zawadzam, może później?
— Ale czegóż pan chcesz? — odezwała się nagle podnosząc rękę.
— Zdaje mi się, że to pani wiadomo.
Znowu ruszyła ramionami.
— No! no! testament! — rzekła — testament, niech będzie testament.
Mecenas, nie przywykły do tak dzikiego i surowego obejścia, człowiek gładki, w 
surduciku 
obcisłym od Chabou z Warszawy, marzł, trząsł się i nie mógł trafić do końca. 
Patrzył na pannę 
Felicją — która w końcu najniespodziewaniej rozśmiała mu się w nos.
Szkalmierski poczerwieniał.
Nagle ta osoba, ciągle tak milcząca, poczęła szybko mówić, patrząc mu w oczy z 
rodzajem 
obłąkania.
— Tak — testament, otwórzcie testament, otwórzcie trumnę, otwórzcie ciało, 
kiedyście 
przyjechali szukać pieniędzy, tylko pieniędzy. Kapitan może co połknął umierając? 
cha! cha! Póki 
żył, nie było nikogo, nie dowiadywał się nikt, nie znałam pani siostry, a teraz 
siostra się znalazła, 
naturalnie — testament! cha! cha! Usiadła na krześle i spuściła głowę.
— Czy pan masz siostrę? czy pan masz ojca? Mecenas pobladł, słysząc to gwałtowne 
pytanie; 
mruknął coś niewyraźnie.
— Zgłoszą się zapewne do pana po śmierci, gdy napiszesz testament! cha! cha! 
Splasnęła w 
szerokie dłonie.
— Ale naturalnie, po cóż familia? po to, aby były spadki. Wszak i do mnie, jak 
będę w trumnie, 
zgłoszą się pewnie, choć mnie za życia nie znali. Testament to dobra rzecz, 
dobra rzecz. Nie 
orzesz, nie siejesz, zadzwonili po nieboszczyku i wdziewasz jego pot, głód, 
grzechy lub cnoty, ani 
Bóg zapłać nie powiedziawszy. O! testament to ładna rzecz.
— Proszę pani — odezwał się, opamiętawszy nieco, Szkalmierski z pewną powagą 
urzędową 
— posłów ani ścinają, ani wieszają, ja tu jestem człowiekiem obcym, przysłanym 
tylko. Jeśli są 
winy jakie, nie moje.
— Ale jakież winy? co za winy? Ja mówię, jak się dzieje na świecie, proste 
rzeczy, powszednie. 
Któż by śmiał się skarżyć albo gniewać. To by było pocieszane, nieprawdaż? Każdy 
żyje dla 
siebie.
Panu tu zimno? — zapytała szydersko — cóż robić? u mnie nie palono. Ojciec nie 
palił nigdy, 
nawykłam do zimna, musiałam; nawykłam tak do wszystkiego, bo któż by był starego 
pilnował, 
gdyby nie stara kaleka. Musiałam żyć, jak żył. Ludzie mówią, że dla testamentu, 
zobaczymy ten 
testament, cha! cha! ładna rzecz testament.
Mecenasa jakiś przestrach ogarniał, zdawało mu się, że śnił, że był na jakimś 
nowym świecie 
innych obyczajów, strasznym, bezlitośnym, chciał się już co najprędzej wycofać i 
wstał znowu.
— Więc o dwunastej?
— Kiedy się podoba. — Uśmiechnęła się strasznie, ale wśród śmiechu zaszła się od 
okrutnego 
płaczu i upadła znowu na krzesło, wskazując tylko drzwi ręką. Szkalmierski 
wyniósł się co 
najprędzej i sam nie wiedział, jak się znalazł w dworku Rylskiego.
Dziwaczny obraz panny Felicji stał mu jak widmo senne przed oczyma.
Adwokat był już z powrotem, przywitał go w progu. — Widziałeś pan pannę Felicją?
— Widziałem, widziałem — odparł Szkalmierski ze wzdrygnięciem dreszczu — znasz 
ją pan.
— Nie — widywałem tylko z daleka.
— Czy nie jest obłąkania?
— O! bynajmniej! żal po ojcu tak ją czyni dziwaczną, mówią, że po całych dniach 
i nocach 
płacze.
Na tym skończyła się rozmowa. Szkalmierski mocno się zamyślał. O samym południu 
urzędnicy zeszli się do Rylskiego i całe grono prawników uroczyście udało się w 
głębokim 
milczeniu do dworku. Drzwi zastali otworem.
W pokoju owym pustym i zimnym z oczyma suchymi, milcząca siedziała na kanapce w 
kącie 
panna Felicja.
Nie odpowiedziała nawet ukłonem wchodzącym, zdawała się nieprzytomną.
Po sprawdzeniu pieczęci, podpisów i dopełnieniu formalności, zasiedli wszyscy. 
Sędzia 
rozpoczął głośno czytanie testamentu.
Napisany tradycjonalną formą, wymienił on naprzód bardzo szczegółowie i 
dokładnie stan 
czynny kapitana Wurmera. W rozmaitych monetach, miejscach, na różnych zresztą 
fantach 
wyliczonych było około sta tysięcy czerwonych złotych, suma ogromna, która 
zdziwiła nawet 
tych, co się spodziewali wielkiego spadku. Większa część była w gotowiźnie i za 
życia 
opieczętowana. Dla tych, co znali stosunki domowe, nie ulegało wątpliwości, że 
cała ta fortuna 
musiała być zapisana pannie Felicji, w nadziei tej nawet młody pomocnik sędziego, 
wcale 
nieszpetny, ale goły jak święty turecki, brunecik, przypatrywał się dziedziczce, 
usiłując wmówić w 
siebie, że gotów by był się z nią ożenić i nie bardzo ją męczyć, gdy… z 
największym podziwieniem 
czytający doszedł do wyrazów:
„Majątek ten mój, pracowitym życiem zarobiony, na wyraźne żądanie córki mojej 
najukochańszej Felicji, której go w całości przeznaczyłem, gdyż ona jedna była 
podporą, pociechą 
i towarzyszką starości mojej — dzielę w równych częściach, przekazując go w 
połowie tejże córce 
mej Felicji Wurmer, w drugiej baronowej Żabickiej, z domu Wurmer, młodszej córce 
mej, z tym 
jednak warunkiem, iż dochody tylko z niego pobierać ma, kapitałem nie 
rozporządza, a jeśliby 
bezpotomnie zmarła, przechodzi on w całości na moje młodszą córkę Felicją, która 
bezwarunkowo 
tak swoją częścią, jak później drugą, jeśliby na nią spadła, rozporządzać, dać, 
darować i 
przekazywać ma prawo”.
Głęboka cisza panowała w pokoju. Brunecik znajdował, że i tak posag panny 
Felicji był jeszcze 
bardzo piękny, twarz mecenasa z zielonej w początku stała się rumianą, oko jego 
błysnęło. 
Wszyscy patrzyli na Felicją, która, osłoniona chustką, siedziała jak posąg 
milcząca. Na kilka 
zapytań rzuconych odpowiedziała tylko głowy skinieniem, jakby się co najrychlej 
pozbyć chciała 
nieproszonych gości.
Wszyscy też pobrali za kapelusze i powoli się wynieśli. Mecenas tylko uważał za 
właściwe 
pozostać chwilę.
— Czekam — rzekł wstając — na rozkazy pani.
— Na rozkazy, tak, ja teraz rozkazuję — rzekła szydersko — nic, nic — powiedz 
pan siostrze, 
że nie piszę, swoje odbierze. Niech nie dziękuje, nie potrzebuję, widzieć się 
nie chcę. Testament, 
prawda! nie spodziewaliście się takiego testamentu? Felicja miała skraść 
wszystko, mogła! o! 
mogła. Wiesz dlaczego? oto dlatego — powiedz jej, powiedz to, że ten pieniądz 
uczyni ją tak 
nieszczęśliwą, jakem ja była i jestem. Prawda, panie? oryginalna zemsta dać komu 
taki majątek. 
Ale inaczej byłaby na łasce, spokojną, biedną, teraz się z nią łajdak ożeni, 
będzie oszukiwał i każdy 
dukat ojcowski odpłacze, odpłacze, jak ja odpłakałam.
I łzy potoczyły się; jej z oczów.
— Pani dobrodziejka jesteś rozżaloną — orzekł grzecznie mecenas — być może 
bardzo 
słusznie, ale cóż ja temu winienem?
— A cóż cię to boli? — zapytała — tyś najemnik zapłacony? odnieś, co ci dano.
Ruszyła ramionami.
— Tylko żal i położenie pani — rzekł grzecznie Szkalmierski — może takie 
obejście się ze mną 
usprawiedliwić?
— Jakie obejście? — obruszyła się kobieta — człowieku o miodowych słówkach? 
chciałeś, 
żebym ci kłamała? po co? ja nie umiem kłamać, jam nie kobieta jak drugie, ja 
jestem harpia, co 
wydziera pieniądze z wnętrzności ludziom i siedzi na nich, broniąc ich pazurami.
Podniosła rąk dwoje i palce wygięte, a mecenas się cofnął.
— Nie bój się — rzekła — oczów ci nie wydrapię. Coś mi ty? lalka! Gdybym teraz 
chciała, sto 
takich lalek znajdę, co pójdą mi przysięgać wierność u ołtarza. Mam dukaty? mam 
dukaty? 
prawda.
Popatrzyła mu w oczy śmiejąc się.
— I ty byś może ożenił się ze mną? cha! cha.
Szkalmierski zadrżał. — Pani! to szyderstwo, czyż zasłużyłem.
— Musiałeś zasłużyć! ja nie wiem! ja nie wiem, na świecie wszystko zasłużone, 
wszystko 
sprawiedliwe, wszystko. Gdy kogo pies wściekły pokąsa, zasłużył, musiał kiedyś 
kogoś ukąsić, 
gdy cegła spadnie i zabije, zasłużył.
Zadyszana rozśmiała się. Nie było to obłąkanie, ale dziwny stan gorączkowej 
rozpaczy.
— Rad bym bardziej łagodne słowa zanieść od siostry do siostry — rzekł — napisz 
pani.
— Nie umiem pisać, nie chcę pisać, nie będę pisać, powiedz jej, co mówię, 
pieniądze złożę w 
banku, dochód sobie zabierze, ale między nami nie ma, nie było, nie będzie nic 
wspólnego. Tak! 
interesów żadnych i listów, i odwiedzin.
— Uwolńże mnie pan teraz od swego słodkiego uśmiechu, i — idź sobie.
To mówiąc, za wychodzącym mecenasem drzwi silnie zatrzasnęła i w tejże chwili 
dziwnym 
głosem zaszlochała.
Dreszcze przeszły po skórze prawnika, jakkolwiek zresztą bardzo obojętnego; 
milcząc opuścił 
dworek dla naradzenia się z p. Rylskim, co mu dalej czynić wypadało.
Nim dojechał mecenas do Zakrzewka, miał dosyć czasu do namysłu, co mu tam mówić 
wypadnie — najzgodniej z własnym interesem. Szkalmierski miał bowiem za zasadę 
naprzód 
pamiętać o sobie, potem robić coś dla drugich, jeśli mu to nic nie zawadzało, a 
służyło do 
podźwignięcia reputacji. Skłamać wyraźnie i być złapanym na fałszu nie miał 
ochoty, byłoby to złą 
rachubą — ale rzecz mógł wystawić nieco ukolorowaną, na przykład, że testament 
wprawdzie 
dopuszczał siostry do równego działu, lecz były pewne zastrzeżenia i klauzuły, 
że odebranie 
spadku okazywało się trudnym i wymagało zachodów umiejętnych.
Chciał delikatnie dać do zrozumienia pani baronowej, że najkorzystniej dla niej 
byłoby pójść 
za… prawnika, który by naówczas sercem i duszą musiał interes zachwiany i 
zawikłany 
podźwignąć.
W tych myślach, wstrząsając się jeszcze z trwogi na wspomnienie panny Felicji, 
dojeżdżał do 
Zakrzewka. Z prezesem skończył był, przedstawiając mu, iż sprawę należało 
zostawić czasowi. 
Zostawiaj się zwykle czasowi tę niedojrzałą gruszkę, której nie możemy być pewni 
czy dojrzeje, 
czy zgnije.
Bądź co bądź mecenas od niejakiego czasu był jak w wirze wypadków —myśli mu się 
przesuwały różowe i czarne, plącząc najdziwaczniej, napełniając go trwogą, 
niepokojem, 
nadziejami i zwątpieniem. Matka, Wilmuś, dom Sebastiana, baronowa, Felicja, 
prezes, snuli się 
gorączkowym natłokiem w wyobraźni człowieka, dla którego wszystko, aż do świętej 
postaci 
macierzy drogiej, służyło tylko za narzędzie, za podstawę własnej przyszłości.
Czuł się jakoś wielce znużonym, gdy na ostatnią stacją przyjechał.
Tu — na nieszczęście z powodu przejazdu nadzwyczajnego, pocztmajster w rozpaczy 
nie był w 
stanie dać mu koni do Zakrzewka. Wieczór się zbliżał, noc groziła. Mecenas 
chciał się kłócić 
zrazu, potem ziewnął, skombinowawszy, że sprawa nie była tego warta.
Przed pocztą stał właśnie powozik dosyć lichy, który trochę wcześniej nadszedł 
był, a teraz go 
zaprzęgano. Mecenas z zazdrością spoglądał nań, gdy właściciel wyszedł z 
pocztowej kwatery.
Był to mężczyzna słusznego wzrostu, jeszcze wcale przystojny, z wąsem widocznie 
poczernionym, z włosami krótko ostrzyżonymi i prawdopodobnie ufarbowanymi, gdyż 
wyglądały 
jakoś dziwnie brązowo, postawy wojskowej, trzymającej się prosto, ale nieco 
nakuliwający na 
jedną nogę. .
Noga ta wlokła się za nim i nie składała w kolanie. Pomimo to, opierając się na 
lasce, chodził 
żwawo i wyglądał lub przynajmniej chciałby był młodo wyglądać. Z cygarem w 
ustach wyszedł 
przynaglać zaprzęganie koni, gdy ujrzał na ławce skurczonego mecenasa, któremu 
zmęczenie 
nadawało pozór chorego i zbiedzonego człowieczka w nader kwaśnym humorze. 
Nieznajomy był 
właśnie po przekąsce i w nader różowym usposobieniu. Spojrzał na tego zwiędłego 
eleganta, który 
nadawał sobie tony pańskie, i litość go wzięła.
— Cóż to? trafiłeś pan — rzekł — na brak koni? a! każdego to spotkać może, 
szczęściem, żem 
się ja pośpieszył, ale na poczcie jak we młynie, kto pierwszy zajechał — ten 
miele.
— Toteż czekam cierpliwie — odparł mecenas.
— A w którą pan stronę, jeśli wolno spytać? bo tu się szosy rozchodzą.
— Ja ku Zakrzewku.
— Ja także.
— Na stacją przyszłą, jeśli panu pilno, mógłbym pana dobrodzieja podwieźć.
— Serdeczne dzięki składam, ale jakże powóz porzucić. Pan też do Zakrzewka?
— W tę stronę, w tę stronę.
— Ja tylko do Zakrzewka — rzekł mecenas.
— Do prezesa?
— Pan go zna?
— Trochę — dawniej — z daleka.
— Mam nawet dosyć pilną sprawę, bo jestem prawnikiem z powołania, a tego rodzaju 
interesa 
zwłoki nie cierpią.
Nieznajomy zbliżył się nieco, konie dopiero zaczynano zaprzęgać, usiadł więc 
około mecenasa 
pokręcając wąsa. . — Słyszałem — rzekł — że interesa poczciwego prezesa jakoś 
nie są w 
najświetniejszym stanie.
— Ale ja w tej chwili nie dla samego prezesa jeździłem — odezwał się 
Szkalmierski, 
zapomniawszy zupełnie, że zbyt się obszernie w tym przedmiocie przed nieznajomym 
rozgadywać 
nie wypadało. — Miałem polecenie bliżej się dowiedzieć o spadku, który na 
baronowę Żabicką po 
ojcu ma przypaść.
Nieznajomy nic nie odpowiedział, pokiwał głową tylko, a po długiej przerwie 
rzekł obojętnie:
— A! tak! Cioteczna siostra nieboszczki prezesowej, Wurmer z domu, kapitan.
— Tak! tak — podchwycił mecenas.
— Pan dobrodziej z drogi, zmęczony, a ja mam z sobą doskonałe bordeaux i kawał 
salami, może 
bym mógł prosić?
Szkalmierski był w istocie głodny, trudno było odmawiać, przystał, podróżny 
kazał podać 
butelkę i szklanki. Salami służyło tylko do podbudzenia pragnienia, a wino było 
doskonałe. 
Mecenas wychylił, spragniony będąc, szklanicę i dopiero gdy go dobrze rozgrzała, 
postrzegł, że 
wino jest wcale mocne. Podróżny natychmiast nalał drugą.
— Szczęśliwa kobieta — rzekł — ta baronowa; choć trochę późno, ale powinna by po 
ojcu 
ładną sumę odziedziczyć.
— Będzie milion złotych — odparł cicho mecenas — wprawdzie obwarunkowanych, 
oplatanych, ale gotowych, a że garbata panna Felicja trudno by za mąż wyszła, 
jest tedy widok 
jeszcze drugiego miliona.
Nieznajomy oczy wytrzeszczył, salami mu uwięzło w ustach.
— To nad wszelkie spodziewanie! —zawołał.
— Ale tak jest — uśmiechając się, rzekł mecenas — są tam klauzuły, warunki, ale 
p. Felicja 
procesować nie będzie i można z jej stanu zdrowia miarkować, że długo nie pożyje, 
naówczas 
baronowa będzie dwumilionową panią.
.— Ładna rzecz! — zawołał uśmiechając się podróżny i wskazał na szklankę, którą 
mecenas 
rozochocony wypróżnił.
— Prezes podobno na to czyha — dodał — ale wiem, że z tego nic nie będzie.
— Co? ta stara szkapa z pobrzękłymi nogami, ten pedogryk! — rozśmiał się 
nieznajomy — 
juściż!
— Ale zapewne baronowa sobie wybrać potrafi kogoś stosowniejszego i milszego. 
Słyszałem 
— dodał cicho — że ma jakąś na pół zwietrzałą miłość, a raczej tylko wspomnienie 
jakiegoś 
starego romansu z porucznikiem od huzarów, nazwiska jego nie wiem, ale i to już 
są dziś stare 
dzieje, kapitan czy rotmistrz nie pisał przez lat kilka, a wdówka ma innych, 
bliższych 
konkurentów.
— O! na tych jej zbywać nie będzie — odparł flegmatycznie podróżny — zwłaszcza 
teraz, ale 
powiem panu szczerze. Nie wiem, czy miała jakie dawne przywiązanie do kogo, 
jeśli go jednak 
miała, co być może, ręczę, że pozostanie mu wierną; kobieta uczuciowa…
— Tak, ale uczucie zawiedzione?
— Któż to panu mówił?
— Ona sama, skarżyła mi się, że kilka lat nie pisał, że nie wie.
Nieznajomy się dziwnie rozśmiał i zamyślił.
— Ona sama to mówiła! proszę! proszę, a jeśli tak — niepodobna nie wierzyć, ona 
sama… 
Widać, że pan dobrodziej masz całe jej zaufanie?
— Szczycę się nim — rzekł, popijając bordeaux, mecenas, z pewną próżnostką i 
uśmiechem 
dwuznacznym.
Nieznajomy popatrzył nań ciekawie.
— Któż to wie — odezwał się nieco drwiąco — może ma na oku swojego pełnomocnika!!
Szkalmierski rozśmiał się ruszając ramionami, ale, wypierając się, mógł dać do 
zrozumienia, iż 
to czynił tylko dla przyzwoitości.
Podróżny rozśmiał się, wypił swoje wino i znowu śmiać się począł.
— No, tak — szepnął — próżno byś się pan wypierał, coś w tym jest, że tak 
śpieszysz do niej, 
no! hol
— Ale zlituj się pan, co za myśl! ja jestem prawnik i…
Nieznajomy wstał z ławki, obszedł go i obejrzał dokoła, nadchodzącemu słudze 
kazał wziąć 
butelkę i salami, a że konie były gotowe, obwinąwszy się płaszczem, zabrał się 
do wyjazdu.
Mecenas przeprowadził go do bryczki, podali sobie ręce.
— Do zobaczenia! — rzekł uśmiechając się nieznajomy. I konie ruszyły.
Szkalmierski pogwizdując patrzył na drogę. — Do zobaczenia! — powtórzył, 
ruszając 
ramionami — cha! cha! dobry jest? gdzie? chyba na Józafatowej dolinie! doskonały! 
naiwny!
Nieprędko, bo w dobre dwie godziny i już mrokiem znalazły się konie dla mecenasa, 
pomęczone szkapy ze stacji Zakrzewka powracające, które go nareszcie zabrały, a 
że wlec się 
trzeba było niezmiernie wolno, przybył do mieściny, gdy już nigdzie światła nie 
było oprócz 
gasnącej lampki na poczcie.
Zakrzewek pana prezesa, było to też miasteczko o kilkoro stai od dworu i pałacu 
położone. 
Tytuł ten nadawało mu trzy karczmy (z których jedna obalona na wpół), rodzaj 
synagogi i rzeźnia. 
W pośrodku plac pełen siana, słomy i błota wyobrażał rynek. Do pałacu jechać 
było za późno, a 
nocować w zajeździe lubelskim nie— podobna, mecenas więc postanowił dnia 
doczekać na 
kanapie w podróżnych pokoju na poczcie, gdzie go sen zmorzył, pełen mar i widzeń 
gorączkowych.
Gdy się przebudził po nieznośnej nocy, dzień już był dobry, zdziwił się 
niezmiernie, że przed 
pocztą stał powóz przysłany po niego z pałacu.
— Ale jakżeście mogli wiedzieć, że ja przyjadę? — zapytał woźnicy.
— Albo ja ta wiem — odparł wąsaty woźnica z fajeczką w ustach, bez ceremonii 
przez ramię 
mu odpowiadając. — Jaśnie pan jeszcze wczoraj dysponował, coby posłano na pocztę.
— To rzecz osobliwsza! — rzekł, zbierając się do powozu, mecenas — przeczucie 
serca 
baronowej czy jasnowidzenie Albiny.
Rad wszakże, że się z poczty uwolni, pojechał do pałacu.
Mimo bardzo rannej (jak na pałac) godziny w pałacu znalazł baronowę w nader 
miluchnym 
negliżu żałobnym, która obie bieluchne raczki wyciągnęła ku niemu i uśmiechnęła 
mu się mile, 
nader mile, prowadząc go do swoich pokojów, gdzie już była kawa gotowa.
Była wesoła, rada i razem jakby nieco zakłopotana, na twarzy jej przelatywały 
chwilami jasne 
promyki jakiejś utajonej pociechy wielkiej, niespodzianej.
Posadziła go pieszcząc w fotelu, podano kawę. Kazała sobie opowiadać wszystko a 
wszystko. 
Szkalmierski namyślił się, zebrał wspomnienia i począł umiejętnie utkaną powieść 
z taką sztuką 
doboru świateł i cieni, tajemniczych półsłówek, poglądów na ciemne głębiny, na 
jasne przeręby, iż 
niejeden prostoduszny powieściopisarz pozazdrościłby mu talentu.
Wszystko w tej budowie, niby prawdziwej, było na faktach oparte, kłamstwa nie 
można było 
pochwycić, a jednak jak się to w ustach wielkiego artysty cale inaczej teraz 
malowało!! Felicja 
zmieniła się z tej nieszczęśliwej istoty, boleścią do ironii doprowadzonej, w 
chorobliwą, złośliwą 
dziwaczkę, którą mecenas pobłażliwie uniewinniał, tłumaczył, a opisem potępiał.
W ustach jego sprawa testamentowa, tak niezmiernie prosta, zmieniła się w owoc 
kolczasty jak 
figa kaktusowa, do którego nie wiedzieć było, z której strony przystąpić. Mówiąc, 
patrzył w twarz 
baronowej i śledził wrażeń na niej, ale zdziwił się niezmiernie, że ta osoba tak 
czuła, tak bojaźliwa, 
tak łatwo dająca się nastraszyć, tym razem była prawie obojętną. Domyślał się, 
że w sobie mieć 
musiała jakiś powód ukryty, jakieś uspokojenie wewnętrzne, którego przyczyn on 
nie znał.
— Mój dobry, kochany mecenasie — rzekła nareszcie do niego, wzdychając — jakże 
ja ci 
serdecznie wdzięczną jestem za twe tak szlachetne poświęcenie dla mnie.
Ścisnęła go za rękę.
— Pan jesteś wzorem przyjaciół.
Mecenas, oddając sobie sam tę sprawiedliwość, kłaniał się grzecznie i skromnie.
Sądził, że baronowa rozpytywać go będzie bez końca, zdziwił się znowu, gdy nagle 
zamyśliwszy się, umilkła i zagłębiona w fotelu, podparta na ręku, zdawała marzyć 
tylko 
szczęśliwie.
Instynkt mecenasa wskazywał mu, że tu coś zajść musiało, o czym on nie wiedział, 
a pytać 
natarczywie nie śmiał.
— Byłbym tu jeszcze wczoraj — rzekł, zmieniając rozmowę — alem na poczcie w 
Stawicy 
koni nie dostał.
— A wiem — odparła baronowa i w tejże chwili zarumieniła się jak wiśnia.
— Skądże to pani wie?
— Ktoś doniósł prezesowi — szepnęła cicho.
— To dziwna rzecz — szepnął namyślając się Szkalmierski.
Zamilkł.
— A cóż prezes? — spytał cicho. Baronowa zdawała się jakby ze snu przebudzać.
— Co? — spytała — co?
— Prezes niezbyt jest natarczywy?
— Myślę — odezwała się zawsze roztargniona p. Żabicka — iż da sobie 
wyperswadować.
— To by było bardzo szczęśliwie.
— Zajęty jest strasznie, ma interesa — a — dodała — teraz mu jeszcze jeden 
przybył, który 
choć bardzo miły, ale będzie kosztowny i kłopotliwy.
— A! cóż to takiego? — spytał mecenas obojętnie.
— Wystaw sobie pan, ni z tego ni z owego, ale zapewne nie bez przyczyny, nie bez 
pewnych 
widoków, Mylski pozawczoraj przyjechał, oświadczył się Albince i został przyjęty.
Mecenas drgnął i pobladł, rad był ukryć wzruszenie swoje, skrzywił się do 
uśmiechu, ale nawet 
baronowej nim nie oszukał. Wiadomość przyszła zbyt nagle, nie miał czasu 
przygotować 
fizjognomii: Żabicka się rozśmiała.
— Czegóżeś pan tak pobladł? cha! cha! czy miałeś jakie projekta! A! bałamucie! 
bałamucie! 
tacy to wy wszyscy jesteście. Zawsze wam potrzeba mieć w zapasie.
— Ale zmiłuj się pani…
— Nie wypierajże się, zdradziła cię twarz. Proszę! proszę! Nigdym się po panu 
tego nie 
spodziewała!!
— Przysięgam pani.
— No, dosyć, ale mi się śmiać chce.
Mecenas spochmurniał, widocznie mu jakoś nie szło, prosił o pozwolenie zmiany 
ubrania.
— Dobrze, kochany mecenasie — zawołała, wstając z krzesła, baronowa, która grała 
rolę 
gospodyni — ale chyba cię znowu chwilowo w oficynie postawię, bo w pałacu zajęte 
wszystko.
— To i więcej gości zastałem oprócz Mylskiego? — spytał.
— A tak! — szepnęła baronowa — jest jeszcze parę osób.
Zmęczony i skwaszony Szkalmierski poszedł znowu do zimnego pokoiku w oficynie, 
gdzie 
miał się przebierać, ale w istocie siadł na łóżku i dumał.
Baronowa była grzeczna, ale jakaś inna, ostrożna — nieco chłodna, prawie 
szyderska, a ten 
Mylski? kto by się to był spodziewał. Szkalmierski w tej chwili brzydził się 
tymi myśliwcami 
biegającymi za posagiem!! co za obrzydliwa w istocie zapobiegliwość, jaka 
chciwość szkaradna!! 
i tak porwać mu jedne z jego nadziei sprzed — nosa!! nagle, fe!
Dziwił się bezwstydowi tego człowieka, a osobliwym fenomenem (któremu w takich 
razach 
ulegają wszyscy) — nie zwrócił tych uwag wcale ku sobie! Wystawiał siebie niemal 
jako ofiarą 
ludzkiej zdrady.
Prezes się nie zjawiał, ubrany więc nareszcie Szkalmierski po dziesiątej już 
udał się do pałacu. 
Wszedł do salonu i w progu mało nie osłupiał.
Nie było w nim nikogo prócz baronowej w fotelu, a obok niej, poufale obejmując 
jego poręcze, 
siedział ów wczorajszy nieznajomy ze stawickwiej stacji pocztowej.
Mecenasowi zrobiło się źle, mdło i musiał użyć całej potęgi, jaką miał nad sobą, 
by nie okazać 
zbytniego pomieszania.
Przyszło mu na myśl w tej chwili wszystko, co paplał tak niepotrzebnie, pijąc 
owe doskonałe 
bordeaux i ironiczne „do zobaczenia”, na które tak ruszał ramionami.
Nieznajomy miał uśmiech dziwny na ustach, kręcił wąsa i odezwał się, spoglądając 
na 
mecenasa.
— Ch?re amie, chociaż jesteśmy już na pół znajomi, poznaj nas urzędowie z panem 
mecenasem.
— Pan rotmistrz Zawała, pan mecenas Szkalmierski — tłumiąc uśmieszek odezwała 
się 
baronowa.
Że Szkalmierski wolałby być w tej chwili nie wiedzieć gdzie, to pewna, ale 
poszanowanie 
samego siebie nie kazało tracić przytomności, przybrał minę wesołą. W duszy 
wszakże jego, jak w 
repetierze, biło mu ciągle jedno — a niechże was wszyscy porwą!!
Nie było wątpliwości! ów nieznajomy, co jechał tak ku Zakrzewkowi, co trochę 
znał prezesa, 
musiał być starym przyjacielem baronowej, któremu wierną pozostała! Łatwo się 
teraz domyśleć 
przyszło, iż stosunki ich nigdy zerwane nie były — że Żabicka umyślnie nie chcąc 
odbierać nadziei 
i zmniejszać gorliwości mecenasa, dała mu to do zrozumienia — i że rotmistrz o 
jednej nodze z 
czernionymi wąsami reprezentował owego ładnego niegdyś młodego człowieka.
Nie było tu już co robić mecenasowi, pozostawało tu tylko przyzwoicie starać się 
wycofać 
ranionemu, nie okazując, że boli, aby poza sobą śmiechu nie słyszeć.
Położenie jego nie było do zazdrości.
Rotmistrz mógł sobie szydzić z jego projektów na baronowę, a nielitościwa p. 
Żabicka gotowa 
była szeptać, że miał widoki i na Albinę.
Szkalmierski był na siebie zły wściekle, czuł, że mu się w głowie mieszało i że 
mógł z tego 
zmartwienia dostać żółtaczki. Dodajmy interes z Simsonem, a ostatecznie jedyną 
deskę ratunku w 
p. Sebastianie.
Rozmowa mimo myśli, które ją jak chmury przecinały, była niezmiernie ożywioną, 
mecenas 
usiłował okazać się wesołym, obojętnym i — prawnikiem tylko, zajętym swoim 
rzemiosłem. 
Potrzeba przyznać, że grzeczna baronowa (ludzie szczęśliwi bywają litośnymi) i 
rotmistrz 
dopomagali mu miłosiernie do odegrywania tej sceny.
Po chwili wszedł, śmiejąc się w progu jeszcze, prezes i poszedł uściskać 
mecenasa nader czule. 
Towarzyszył mu Mylski ze szkiełkiem w oku i rękami w kieszeniach, wyglądający 
już na pana 
domu i zupełnie bez ceremonii. Prezes mrugnął na Szkalmierskiego, poprowadził do 
swojego 
pokoju. Tu, opatrzywszy dobrze drzwi, stanął w środku i załamał ręce.
— No widzisz, co się tu dzieje! — zawołał — ta kobieta bez serca, bez sumienia, 
sprowadziła 
swojego rotmistrza Zawałę i żartuje ze mnie, z danego słowa, z mojego 
przywiązania!!
— Ale panie prezesie dobrodzieju. — odparł Szkalmierski — już na to podobno nie 
ma ratunku, 
daj im pan pokój. Ja tylko na pociechę panu powiem, że do odebrania tych sum 
neapolitańskich 
bardzo daleko, że testament tak zrobiony, iż tylko do dochodu ma prawo.
— Tylko do dochodu!! — podchwycił chciwie stary — tylko do dochodu!! wieleż tego 
dochodu?
— Ano, myślę, że wyniesie czterdzieści kilka tysięcy;
Piękna to jest rzecz, a kapitał…?
— Tego ani ukąsić — dodał mecenas cicho.
— A testament pewny?
— Prawny i mocny, a mocniejsza od testamentu p. Felicja, na której wspomnienie 
przebiegają 
mnie dreszcze. Ręczę panu, że ta nie ustąpi. Zażalona do siostry, ani z nią 
widzieć nie chce, ani 
słyszeć o niej.
— Mój dobrodzieju — przerwał prezes — jakże to wygląda? To jest nieszczęśliwa 
istota, może 
ja bym ją do domu do siebie wziął. Jakkolwiek bądź zawsze to krewna, sierota 
nieboraczka, jej by 
tu u mnie było jak u Boga za piecem.
Mecenas ręką tylko rzucił.
— Co? nie można? — spytał prezes.
— Ani myśleć.
— Dlaczego? dlaczego??
— Anibyś jej pan mógł ludziom pokazać, a zgryźliwa i zła!
— No, toby sobie siedziała spokojnie, na osobności, przy wszystkich wygodach. 
Zawsze to 
familia, są pewne obowiązki, ja do niej napiszę, Że ma żal do baronowej, 
słusznie, bardzo słusznie, 
ale ta sobie wyjedzie ze swym amantem po ślubie. A że końca żałoby po ojcu 
czekać nie będzie, 
no, to ja ci ręczę.
Prezes chodził zamyślony.
— Tak by było najlepiej, ja bym miał o niej staranie, odetchnęłaby.
Ale może i ta ma jakiego galanta? — spytał. Mecenas ironicznie się śmiać zaczął. 
— Ale czyż 
tak znowu — spytał stary — tak znowu okropna?
— Panie dobrodzieju — przerwał mecenas — jeszcze jakem żyw nic nigdy podobnego 
nie 
widziałem. Straszna to nic, poczwarna to nic — ale zła! ale nielitościwie 
szyderska.
— Bo juściż ma słuszność, o! baronowa, powiadam ci, serca za grosz, kobieta 
lekka.
Wzdychając siadł stary w fotelu, ręce założył i palce okręcać począł, jak był 
zwykł, gdy go 
bardzo myśli ucisnęły.
— No — a interes? — spytał — dostaniesz ty mi pieniędzy?
Mecenas jak na teraz więcej myślał o wyrwaniu się stąd i znalezieniu kredytu dla 
siebie samego 
niż dla szanownego prezesa, westchnął tylko. — Trudno! — rzekł.
— A tu mnie jeszcze więcej będzie potrzeba, bo wiesz — spuszczając głos dodał — 
wszak to 
Mylski się oświadczył Albince. Ja jej zostawiłem wolną wolę, przyjęła go. Nie 
jest mi to na rękę, 
Mylski ma dobra mocno odłużone, ale nadzieje piękne, sam przyzwoity człowiek, 
spokrewniony 
ładnie, wychowany do salonu. Albince się podobał! Ale wyprawa, wesele, srebra, 
koszta! Już ty ml 
musisz dostać pieniędzy!!
Mecenas nic nie odpowiedział zrazu. Prezes go oczyma badał i nierychło z niego 
wyciągnął.
— Nadzwyczaj będzie trudno. Poufnie powiem prezesowi, że notariusz nie dosyć 
pilnuje ksiąg 
hipotecznych; czy kto ma prawo, czy nie, każdy zagląda — no, i rozgadują.
Prezes się mocno zarumienił i przycichł.
— Zrobię, co tylko będzie można, niech mi pan prezes wierzy, starać się nie 
omieszkam 
wszelkimi siłami, ale za skutek ręczyć nie mogę.
Gospodarz już nie miął ochoty śmiać się — cała jego postać malowała upadek na 
siłach i 
zwątpienie. Nie grał już komedii z mecenasem; po wspomnieniu o księgach 
hipotecznych, 
zadumany, przybity siedział, patrząc w okno i nie widząc nic. Dla niego także 
wypadki te były 
ciosem fatalnym. Obaj pobici panowie, milczący, nie spodziewając się już prawie 
nic po sobie, nie 
zadawali pracy wzajemnego przypodobania. Prezes zapomniał gościa prosić siedzieć, 
a gdy ten 
objawił ochotę odjechania przed obiadem, nie zatrzymywał go na obiad wcale, 
dozwolił mu nawet, 
nie żegnając się z baronową, i nie zachodząc już do salonu, wynieść się 
cichaczem, pod pozorem 
nie robienia ceremonii. Na ostatek nie wyprowadził go nawet do drzwi, skarżąc 
się na obrzękłe 
nogi, i mecenas wysunął się z Zakrzewka prawie nie postrzeżony.
Wszystkie władze umysłowe prezesa skupione były około tej szczęśliwie powziętej 
idei dania 
przytułku biednej opuszczonej pannie Felicji u siebie.
Poczciwe człeczysko!
Tramiński znowu sam jeden zajmował swoję pustkę i prawdę powiedziawszy, choć 
odzyskał 
przedpokoik i zaprowadził w nim dawny porządek z pewną radością, bo Wilmuś ze 
swym 
rzemiosłem niezmiernie śmiecił i zarzucał go drzewem — jednak gdy chłopca nie 
stało, staremu 
pierwszego wieczora smutniej było i tęskno jakoś.
Dlaczego się on nagle wyniósł, Tramiński dobrze nie wiedział, miał wszakże tę 
pociechę, iż w 
ciągu kilku tygodni dostrzegł nadzwyczajnej w Wilmusiu zmiany, nie mówił jeszcze 
— poprawy, 
ale miał nadzieję, że jest na drodze do niej. Chłopak się dobrowolnie wódki 
zarzekł (prawda, że 
piwo pił niezmiernie chciwie), ale pracował od rana do nocy i Cokolwiek zrobił, 
zepsutym nie 
było. Miał talent prawdziwy do rysunku i rzeźby.
Ręka się włożyła szybko do roboty, a czego nie umiał, domyślał się i dochodził. 
Co dziwniejsza, 
bo to się mało któremu robotnikowi przytrafia, znalazł zajęcie, dostał grosza i 
zmienił się znacznie. 
Był wesół jak dawniej, dowcipkował i żartował, zwłaszcza, gdy sądził, że tym 
starego zabawi — 
ale poważniejszym się stał i bywał często zamyślony.
— Wiesz, Wilmuś — rzekł do niego raz Tramiński — ja się aż boję, taki ty jesteś 
teraz 
stateczny.
— A czegóż się jegomość boisz?
— Czy ty nie udajesz tego przede mną, bo nie może być, żeby ten diabeł, co w 
tobie tak długo 
siedział, tak nagle z ciebie wyszedł.
Wilmuś śmiał się.
— Myślisz jegomość, że diabeł wyjechał? Nie, nie — siedzi on we mnie, tylko się 
z nim teraz 
drę i nie daję mu się. Często mnie tak korci do wódki, że tylko zęby zacisnę, 
ale chlasnę piwska i… 
ścierpię.
— Trzymajże się tylko! aby to długo potrwało.
— Ano, póki zmogę. I, żem ja to jegomości winien, że przychodzę powoli do rozumu 
— dodał, 
całując go w rękę — nie ma wątpliwości. Gdybym był tu nie za— szedł tamtego 
wieczora, Bóg wie 
co by było ze mną. Jegomościne to łajanie poskutkowało.
— Ale ba! — zawołał Tramiński — ja w tym wszystkim widzę tylko łaskę Bożą, a że 
nie 
rozumiem, to przyznaję się.
Wilmuś się uśmiechnął.
— Co tu rozumieć albo nie rozumieć? — rzekł — prosta rzecz, bieda dojadła, 
przyszło 
opamiętanie.
Jak przyszło do przenosin — powiemy.
Jednego wieczora, powróciwszy do mieszkania i zadziwił się, i nastraszył, gdy w 
pierwszym 
pokoiku znalazł umiecione, oczyszczone, drzewa ani kawałka, a Wilmusia 
zamyślonego w kącie z 
ową laską w ręku.
— Co to się ma znaczyć? — spytał.
— A cóż? trzeba było was wreszcie od tej egzekucji uwolnić, mój ojcze — Wilmuś 
go w rękę 
pocałował — Musiałem się ja sam wypędzić, żebyście wy mnie nie wypędzili.
— Co ci w głowie? czyż ja ci co powiedziałem? czym kiedy…? ale wstydźże się.
— Uchowaj Boże, jegomościuniu, to ja z własnej wolnej a nieprzymuszonej woli 
dopełniłem 
nad sobą tego dekretu wygnania.
— Ale po co? dlaczego?
Wilmuś się zadumał — jak skłamać.
— No — to powiem jegomości. Miejsca nie było, dawali coraz większe sztuki do 
roboty, 
izdebka zawalona, ani przejść. Mnie ciasno, jegomości niedogodnie, majster, dla 
którego robię, dał 
mi izbę darmo!
Tramiński głową zaczął kręcić.
— Gdzie? co? jak? bałamucisz! izbę tobie kto da darmo? majster? Cóż to? zakochał 
się w tobie?
— Powiedzże jegomość, a nie dałeś mi sam swojej ostatniej izdebiny, choć się 
często przez te 
kłody trudno było przestąpić? a nad głową ci piłowałem, drapałem i stukałem??
— To co innego, ja to zrobiłem przez litość.
— A on przez kalkulacją — dodał Wilmuś — ma mnie pod ręką, zobaczy, poprawi.
— Juściż ja cię w niewoli trzymać nie myślę — rzekł stary — wybrałeś się, źle ci 
było, z Panem 
Bogiem, ale tak nagle i nic mi nie powiedziawszy.
— O złota ty moja, litościwa duszo! — zawołał w uniesieniu chłopak, klękając 
przed nim — już 
ci będzie za tym obszarpańcem tęskno, już nie znajdziesz, komu gorzko 
zapracowanego oddawać 
grosza. Uspokój się, poczciwych dosyć, co cię obdzierać będą, ale serca, co by 
cię kochało jak 
moje, nie znajdziesz. Tak, mój jegomościuniu, w tej piersi niepoczciwej, pod 
tymi łachmanami 
łobuza, jest coś, co kocha i umie być wdzięcznym. Wierz mi, nie jestem takim 
łotrem, jak ci się 
wydaję. Prawda, że bić lubię, zobaczywszy błazna, nadętucha, zawalidrogę, 
trutnia, aż mi dłoń 
świerzbi, kieliszek ma dla mnie powaby, za ładnym buziakiem pójdę na drugi 
koniec świata, jeśli 
po drodze się nie trafi inny, ale, jegomościuniu, jeszcze we mnie wszystko nie 
przegniło. Czasem 
w kościele na łzy mi się zbiera, gdy z Panem Bogiem rozmawiam. Ale mi było źle, 
źle na świecie i 
tak zgorzało w duszy. No — nie gadajmy o tym.
Wstał wesoło.
— A teraz — rzekł z powagą studenta, który odmawia wyuczone powinszowanie — a 
teraz, 
szlachetny dobroczyńco mój, pozwól, bym ci w dowód niewygasłej wdzięczności 
ośmielił się 
złożyć w ofierze nieudolne dzieło rąk moich. Jest to laska vulgo kij, 
przyozdobiony wizerunkiem 
takiego łotra jak ja. Patrz, jegomościuniu, śmieje się bestia, myśli pewnie 
jakiegoś figla wypłatać!
Niech ci ten obraz, młodocianą nieuprawną wyrzeźbiony dłonią, przypomni tego, 
diabła, z 
którego ręka twa ojcowska wyrzeźbił, może uczciwego człowieka. Dixi.
A co, tatku? nieładnie? Laska jak laska, ale mowa mi się udała, szkoda, że prócz 
nas dwóch nikt 
jej nie słyszał, a ty o niej jutro zapomnisz, ja zaś dzisiaj. Lecz wdzięczność w 
niej wyrażona 
pozostanie w mym sercu do zgonu.
I śmiejąc się począł go po rękach całować, a łzy mu się w oczach kręciły; stary 
rozczulił się 
także, chwycił go w ramiona i całował w głowę.
— Wilmuś, dziecko moje, tylko mi się nie zepsuj znowu, a w niedzielę czy tam 
kiedy będziesz 
mógł, zajdź czasem do mnie. Wiesz, jam okrutnie samotny, dobrze pogawędzić, a ja 
ci dalipan 
dobrze życzę i źle nie poradzę.
Wilmuś otarł łzy i zaręczył, że (jak się wyraził) zabiegać będzie.
— Ale gdzież ciebie szukać? dokąd się ty wynosisz? powiedz.
— E, to tam strasznie daleko, ale ja tu będę przychodził, to za miastem.
— Cóż ty bałamucisz? stolarz za miastem? Wilmuś się kręcił.
— Już się z czymś taisz — zawołał stary — więc jest coś niedobrego. To darmo, 
gdyby była 
prawda, coś powiedział, dlaczegóż byś mi miał ukrywać nazwisko majstra i 
mieszkanie.
Wilmuś się w głowę poskrobał.
— Ja to sobie myślę — rzekł — jak to się czasem okoliczności dziwnie składają. 
Dalipan, 
żebym był ja sam na miejscu jegomości, przysiągłbym, że Wilmuś łajdaczyna i 
kłamie, a 
tymczasem, parole d’honneur, tak nie jest! A milczeć muszę, bo muszę…
Stary popatrzył nań bacznie.
— No to ci powiem tylko jedno, że w tym babę czuję, i dodam, że młokosy giną 
przez baby i że 
jeśli wplączesz się w jakie bałamuctwo, toś przepadł.
Wilmuś się strasznie począł śmiać, aż się za boki wziął.
— Masz jegomość słuszność, baba jest, ale dla uspokojenia was przysięgnę, że ma 
lat 
sześćdziesiąt i kilka. A dalej nie badajcie mnie, bo nie powiem nic.
To powiedziawszy, pocałował go w rękę jeszcze raz i zniknął.
Tramińskiemu się dziwnie smutno zrobiło — a zarazem niespokojny był o chłopca, 
nie 
rozumiejąc tej historii i posądzając go niesłusznie. — Wilmuś na jakiś czas 
zniknął mu z oczów 
zupełnie; stary wzdychał — niekiedy nawet mówił sobie w duchu: — Niewdzięczny!
Dawny tryb życia powrócił i cisza, i samotność. Wiele osób lubiło i cenić umiało 
poczciwego 
Tramińskiego, ale on się nikomu nie nabijał, bo wiedział, że ubogiemu w 
towarzystwie 
majętniejszych zawsze ciężko — i im z nim także niełatwo.
Pana Sebastiana nie widział już od dość dawna, gdy się spotkali w ulicy. Stary 
zupełnie był z 
bólu gardła wyzdrowiał i znowu chodził po błocie za swymi wołowymi interesami.
— Tramiński! — zawołał Sebastian, do niego przez całą szerokość ulicy — cóż ty 
unikasz 
mnie? ani się pokażesz? ani mi już głową kiwniesz? od czasu, jak cię mecenas 
opuścił, zdumniałeś.
Stary rozśmiał się.
— Ot jest! — rzekł — wiesz panie Sebastianie, że nie lubię chodzić w gościnę, bo 
sam u siebie 
nie mam gdzie gości przyjąć.
— Tak i dlatego każesz nam za sobą tęsknić.
— Nie żartowałbyś.
— Ale jak mi Bóg miły, przyjdźże kiedy do mnie, bo nawet jest niby kawałek 
interesu.
— Ano, jeśli jest choćby kawałek interesu, a zdam się wam na co — to służę.
— Pamiętaj.
Rozeszli się. Interes, o którym pan Sebastian wspominął, był następujący:
We dwa dni po bytności mecenasa u rzeźnika stary Simson wtoczył się raz w 
południowej 
godzinie do kamienicy Pod Byczą Głową. Nie było w tym nic nadzwyczajnego, gdyż 
Zwiniarski 
żył z nim z dawna w dobrych i poufałych stosunkach.
Simson brał czasem u niego pieniądze na krótkie termina i służył mu swoim 
kredytem. Oba się 
nawzajem szacowali, znając za uczciwych ludzi. Ale gdy nie było interesu, 
widywali się rzadko.
Stary przyjął Żyda serdecznie, posadził i począł rozmowę. — No — czymże wam 
służyć mogę?
— Służyć? no, niczym — odparł Simson, gładząc siwą brodę — niczym — ja tak do 
was 
przyszedłem pogadać.
— To jeszcze lepiej, panie Simson. Stary Żyd westchnął ciężko.
— Słuchaj waćpan — odezwał się — żyd czy chrześcijanin, gdy widzi człowieka w 
niebezpieczeństwie, powinien ratować, czy prawda? wszyscyśmy ludzie!
— A któż temu przeczy — odparł rzeźnik.
— No tak, otóż ja dlatego przyszedłem do was.
— Albożby mi jakie groziło niebezpieczeństwo?
— Spodziewam się, że dotąd jeszcze nie — rzekł Żyd spokojnie — ale ja was 
szanuję i 
powinienem wam powiedzieć, co wiem.
Spoczął na chwilę. Sebastian patrzył nań mocno zaciekawiony.
— Gdybym ja był takim Żydem, za jakich wy nas wszystkich macie — rzekł Simson — 
co by 
mnie to szkodziło, żebym ja moje należność waszymi pieniędzmi odebrał?
— Nie rozumiem.
— Poczekajcie, zrozumiecie. — Có wy myślicie o mecenasie Szkalmierskim?
Rzeźnik się zamyślił.
— Ano — jest to człowiek zręczny, rozumny, uczciwy i wcale do rzeczy.
— Do jakiej rzeczy? — spytał Żyd — do tej, której trzeba szukać w cudzej 
kieszeni? no tak. On 
tu u was był; wy jemu wierzycie. Być bardzo może, iż myślicie oddać mu jaki 
pieniądz na 
spekulacją? Otóż ja wam powiem, że on mnie jednemu winien więcej, niż ma całego 
majątku, i że 
to jest człowiek niepoczciwy, matacz, kręciel i łajdak, tak — łajdak.
No, no! nie zżymaj waćpan ramionami — dodał izraelita — nie zżymaj!! ja co mówię, 
to święta 
prawda. Ja go wyprowadziłem z kancelisty, myśląc, że z niego zrobię człowieka; 
jam mu pomagał, 
ja go dźwigałem, mnie on winien wszystko.
Simson się rozśmiał, ruszając ramionami.
— Gdybym odebrał teraz, co mi winien, nie zostałaby mu koszula na grzbiecie. 
Otóż mnie was 
żal, wy jesteście człowiekiem prostym, uczciwym, łatwowiernym, jeśli puścicie go 
za próg albo do 
swojej szkatułki, on was zgubi. W tym człowieku sumienia nie ma za grosz.
Pan Sebastian słuchał, nie wierząc prawie uszom swoim.
— Nie myślcie, że ja to mówię z gniewu lub złości do niego, nie — nie mszczę się 
nad nim, ale 
wprost żal mi was tylko; on was oszuka, jak oszukiwał mnie, Bartkowskiego i 
innych. To jest 
człowiek bez serca i bez sumienia.
— Ale panie Simson — przerwał Sebastian — ja z nim dotąd żadnego interesu nie 
mam, dzięki 
Bogu.
— No, to ciesz się waćpan, i broń się, abyś nie miał. Szachraj ten użył tak 
poczciwego i tak 
łatwowiernego jak wy człowieka, tego biedaka Tramińskiego, żeby was załakomić i 
wcisnąć się do 
waszego domu. Wy daliście wiarę i gotowiście, nieprawdaż — gotowiście byli już 
oddać mu wasze 
pieniądze?
— Ale powiedzcież mi — zawołał zdumiony rzeźnik — skąd wy to wiedzieć możecie?
— No — mój panie — odparł Simson — to jest nasza rzecz wszystko wiedzieć; co by 
Żyd wart 
był, żeby nie miał policji?
Uśmiechnął się — no, a prawda, że tak było?
— Prawda — prawda! — zawołał pan Sebastian, ale mi nie zaprzeczycie, że to 
człowiek z 
głową i rozumem, a rozumny człowiek nie popełnia szelmostw, boby się zgubił.
— Tak, wielkiego szelmostwa nie zrobi, ale małe i skryte, czemu nie? On by was 
rok wodził po 
cichu, nimbyście się opatrzyli, że oszukuje.
Słuchaj waćpan, ja wam jedną rzecz powiem. Ja jego z łachmanów wyprowadziłem, ja 
jego 
stworzył, ja jestem stary i nie bardzo głupi, a on mnie, mnie, mnie — oszukiwał 
i oszukał!!!
P. Sebastian usta otworzył, ostatni argument był dlań przekonywającym — zamilkł.
— Niechże wam Bóg płaci za waszą dobrą dla mnie przyjaźń — rzekł powoli — ale 
możeż to 
być, ażeby ten poczciwy Tramiński dał się użyć do takiej roboty?
— Jak to dał się użyć? alboż on wiedział, do czego używają go? On tak samo was 
byłby potrafił 
nasadzić na mnie i wy byście się wcale nie domyślili, a mnie może na was.
— Stary Tramiński nic nie winien — dodał. — W jego ręku ludzie są jak lalki, 
których on 
sznurki pociąga, aby mu tańcowały, jak każe.
Sebastian ręką potarł po czole, był zmieszany, sam już nie wiedział, jak Żydowi 
dziękować.
— Mój dobrodzieju — rzekł — kiedyście już tak byli dla ranie życzliwi, żeście mi 
dali 
przestrogę, którą pewnie zużytkuję — niech wam Bóg za to płaci! powiedzcie mi 
trochę więcej, 
roztłumaczcie, bo jeszcze dobrze nie rozumiem, co to za człowiek i do czego on 
idzie.
— Wiele mówić nie ma potrzeby — odpowiedział Żyd — jest to taki człowiek, jakich 
się często 
po świecie spotyka. Widział aspan kiedy wielkiego pająka? uważał jegomość, że 
dwóch pająków 
razem nigdy z sobą nie żyje…? Pająk zawsze sam jeden, a około niego zawsze 
powysysane muchy. 
Gdy bardzo głodna, to samica zjada swego męża, a mąż swoje żonę, bo dla pająka 
nie ma, tylko on 
na całym świecie. Otóż to, mój dobrodzieju, wasz mecenas taki pająk. Zjadłby was, 
mnie, tak jak 
zjadł matkę i brata, i kto mu na zęby przyjdzie, jak będzie głodny. A 
przypatrzył się kiedy 
jegomość dużemu pająkowi, jak on nieszpetnie wygląda? ma różne moręgowate paski 
na ciele, 
elegant i świeci się, i wydaje bardzo poważną figurę, a co z tego, kiedy 
rozbójnik. Taki i ten 
Szkalmierski. I jeszcze wam powiem, że pająk, jaki on jest to jest, przynajmniej 
między muchy nie 
chodzi z komplimentami, a ten jeszcze i to umie.. Słuchaj jegomość — co mówiłem, 
ja jego od 
małego chłopca znam, puścić do domu żmiję, to mała rzecz, puścić psa, to się 
przywiąże, on nigdy.
To mówiąc, Simson wstał zaczerwieniony.
— Ale bo wy do niego żal macie? — odpowiedział Sebastian.
— A mam żal! i jak nie miałbym go czuć? ten człowiek rękę, co go karmiła, kąsał. 
Wiesz 
jegomość? u nas mówią gdy kogo człowiek kocha a sądzi, nie dawaj wiary, gdy kogo 
nienawidzi, 
słuchaj. Miłość robi ślepym, a ból i żal daje drugie oczy.
Simson rozśmiał się boleśnie, podał rękę Sebastia— nowi, który milczał, i 
wyszedł. Stary 
rzeźnik długo chodził po izbie rozmyślając i w duchu Panu Bogu dziękował, że go 
ocalił.
— Ano popatrzcie — mówił do siebie — że te kobiety mają delikatniejszy węch od 
nas, mnie 
Się to licho podobało, a baby zaraz poczuły fałsz. Polcia powiedziała na niego 
komediant, no i 
trafnie. Człowiek starzeje i głupieje, nie ma już co robić na świecie, gdy 
nikomu wierzyć nie 
można.
Z tymi to myślami chodząc nazajutrz, spotkał się z Tramińskim i zaprosił go do 
siebie, żal mu 
było starego, którego poczciwej łatwowierności nadużywając, mógł mecenas 
posługiwać się nim 
jak narzędziem; czuł się w obowiązku nawzajem go ostrzec.
W szarej godzinie przysunął się Tramiński i natychmiast posłano po piwo. 
Sebastian 
zużytkowywał zawsze odwiedziny, żeby sam miał powód napić się bawara, którego 
lubił. Tyle też 
tylko w życiu zgrzeszył kłamstwem i chytrością.
Gdy stary Tramiński wszedł jak zawsze, poprawiając kosmyki owe włosów, opadające 
na 
kołnierz, drżący od chłodu i zmęczony, pan Sebastian począł od uściskania i 
śmiechu.
— Hej! hej! — zawołał — mój ty poczciwy, kochany gryzipióro, jacy my obydwa 
głupi! aj! aj!
— No! no, może to po połowie i prawda. Ty nie, ale ja, nawet pewno nie byłbym 
taki goły na 
starość, gdybym miał za grosz rozumu.
— Kochanie — odparł rzeźnik — nie mamy sobie nic do wyrzucenia, dobrzyśmy obadwa, 
wierz mi.
— No, no — a cóżeśmy to popełnili? — spytał Tramiński.
— Czekaj, powiem.
— Ale bo mnie niecierpliwość bierze dowiedzieć się, com przewinił.
— Póki piwa nie przyniosą, nie powiem.
Piwo wszakże prawie natychmiast nadeszło; p. Sebastian pociągnął od razu pół 
kufla, 
Tramiński skromniej, z oczyma wlepionymi w gospodarza, oczekując ciekawego 
zwierzenia.
— Prawda, kochanie — rzekł Sebastian, że po owym śniadanku Pod Karasiem 
przyszedłeś mi 
śpiewać pochwały mecenasa? Uściskał cię, nakarmił, zaprosił i tak ujął za serce, 
żeś go od razu 
poczciwym zrobił, boś sam do zbytku dobry. Zachwaliłeś mi rozum, przebiegłość i 
procenta, które 
daje od kapitałów.
— A ja się tego nie zapieram — zawołał Tramiński żywo — dalipan mam go i dziś za 
uczciwego człowieka.
— A ja nie — stanowczo wymówił popijając pan Sebastian. — Tyle lat do ciebie nie 
gadał, nie 
widział cię, nagle go taka czułość sparła? Miarkuj no, o co to szło? ażebyś 
przyszedł mi to 
powtórzyć i żebym ja, złakomiwszy się, dał mu moje pieniądze. Kto wie! bestia 
może więcej niż na 
nie czyhał i na co innego!!
Tramiński się oburzył.
— Asan zaraz posądzasz! posądzasz! — rzekł zafrasowany — ale skąd data, że jam 
się omylił, 
a asan prawdy dopatrzył? Czy to się godzi człowieka sądzić na wiatr? Ja powiem 
wam, wolę się 
omylić, niż mieć grzech w sumieniu, żem niesłusznie potępił.
— I masz asan słuszność — bom ja nielepszy — zawołał pan Sebastian — ale kiedy 
mi potem 
kto przychodzi i pokłada dowody, a przynosi przestrogę, za którą sam odbolał, 
muszę wierzyć.
— Kto? co? któż cię przestrzegł? kogo on zdradził?
— Tu sęk — rzekł rzeźnik — mam grubą wątpliwość, czy mogę wyjawić imię człowieka, 
co 
mnie poczciwie przyszedł pohamować.
— Ale tu imię to wszystko znaczy — przerwał Tramiński. — Jakże ja mam dać wiarę, 
nie 
wiedząc komu?
A może taki ci to powiedział, co chce cię dla swojego interesu odstręczyć, żeby 
sam z mecenasa 
korzystał?
Sebastian zamilkł i zamyślił się — a potem splunął.
— A katże ich wie i zrozumie! Jak mi to waćpan mówisz, hm!! zdaje się poniekąd 
masz racją, a 
kiedy mi tamten gadał, byłem pewny, że mówi szczerze i prawdę. Bądźże tu mądry, 
kiedyś głupi! 
Tfu! tfu!
Tramiński, choć się bronił, był niespokojny i sam.
— Zresztą kto jego wie! — mruknął — kto jego wie! albom ja jegomości namawiał, 
zgadało się, 
to się gadało.
— Prawda, żeś mnie nie namawiał, alem ja wziął na rozum i o mało nie zrobiłem 
okrutnego 
głupstwa.
— Ależ mi asindziej powiedz jak na spowiedzi — nie wydam — któż to tak bystro 
dowąchał się 
już myśli jegomościnej i przyszedł zaraz troskliwie bronić waszego kuferka?
Rzeźnik dumał.
— I to prawda! nic nie rozumiem, niby to Żyd może być taki czuły.
— Żyd! no! no! — zawołał Tramiński — to już wiem, Simson się zląkł, ażeby mu 
gratka nie 
odpadła i przyszedł bałamucić.
— Ale to uczciwy człowiek.
— Tak, przecież u niego także koszula bliższa ciała niż kaftan.
Sebastian zaczął chodzić po izbie, w niepewności wielkiej, Tramiński był górą. 
Ale broniąc się, 
jak mógł, w duszy czuł, że może się dał podejść.
— Wiesz jegomość co — rzekł — ja jestem taki, póki na łajdactwie kogo nie złapię, 
nigdy o zło 
nie posądzam. Mówią łatwowierny — niech tak będzie — wolę być nim niż 
niesprawiedliwym. Z 
tym wszystkim powiem jegomości, bądź ostrożnym. Diabeł go wie!! Tyle lat w 
istocie nie widział 
mnie, nagle się rozczulił! hm! hm! nie przysięgnę. Ale nie — byłby już z gruntu 
niedobry człek, 
przecież go ludzie szacują, renomę ma wielką, wszyscy mu zazdroszczą! Nie może 
być!
— Mój bracie — zawołał ściskając gospodarz, już to my oba nie grzeszymy 
przebiegłością, 
podobno nam nianiek potrzeba.
Mnie to, coś o nim mówił, tak było w głowę wlazło, że pod pozorem interesu z 
Paskiewiczami 
sprowadziłem go i prawie mu obiecałem dać pieniędzy.
Tramiński się za głowę pochwycił.
— Widzisz jegomość! nic wam powiedzieć nie można! Było poczekać! Dajże pokój! 
daj pokój 
— rozpatrzę się lepiej! jeszcze mieć będę na sumieniu.
— Tak, ale co począć kiedym mu słowo dał?
— Słowo dał! a niechże was! — krzyknął Tramiński — po cóż było dawać słowo?
Sebastian spuścił głowę.
— Co tu robić? co robić?
— Ale pieniędzy nie dałeś?
— Jeszcze nie, ino to prawie wszystko jedno, kiedy słowo ma.
— Słowo! a niechże was! po co się było śpieszyć.
— Ja sobie to sam mówię, ale radź, jak się wyplątać.
— Nie ma innej rady, chyba Paskiewiczów dom kupić, bo już się boję — mówił 
Tramiński. — 
Nuż mu pieniędzy pożyczysz, straci, choć bież do rzeki i top się! Brakło tego, 
żebym jeszcze 
waściną zgubę miał na sumieniu — tego bym już chyba nie przeżył.
— Uspokójże się, uspokój — odparł Sebastian — nic się jeszcze nie stało, a 
zapewne i nie 
stanie. Poślę do Paskiewiczów, zobaczymy.
— A co mi też z głowy wynijść nie może — dodał — to, że Polcia i Sebastianicka, 
obydwie go 
tu widząc, tak w nim nie zasmakowały, że mi się to dziwnym nie wydało. Człowiek 
gładki, 
rozumny, myślałem, że Połci się podoba, bo powiem ci między nami, gdyby się o 
nią był myślał 
starać, dałbym ją był jeszcze wczoraj z ukontentowaniem. A dziewczyna aż rękami 
strzepuje, tak 
jej niemiły.
—— Kobiety mają czasem dziwne przeczucia — rzekł zamyślony kancelista — bądź już 
jegomość ostrożny, a przebacz mi. Klną ci się wszystkim najświętszym, żem złego 
uczynić ani się 
domyślał. Mógłżem ja go posądzić?
Tramiński chodził zwarzony i nie postrzegłszy się oba starzy z pospuszczanymi 
głowami 
odbywali przechadzkę po izbie ten w tę, drugi w stronę przeciwną, zakłopotani 
wielce. Pan 
Sebastian zresztą mniej się gryzł; Tramiński im więcej myślał, tym się czuł 
bardziej przybity i 
upokorzony tym wypadkiem. Stanął w pośrodku nareszcie i rzekł:
— Stary a bez rozumu! po cóż się mieszać w sprawy cudze, kiedyś nigdy swoich 
własnych 
poprowadzić nie umiał? Dobrze ci tak! dobrze! to nauka na starość, gryź się 
teraz poniewczasie.
Wszystkie włosy Tramińskiemu pospadały na kołnierz, nie czuł teraz i nie 
pamiętał, gwałtownie 
się poruszając, o należnych dla nich względach. Rzeźnikowi patrząc nań aż się go 
żal zrobiło. 
Pochwycił go w szerokie ramiona.
— Stary, stary — zawołał — nie martwże się, kiedy nie ma czym. Nicże się nie 
stało, kupię dom 
u Paskiewiczów, choć drogo i pieniędzy nie będzie. Więc z czystym sumieniem 
odpowiem mu, 
gdy przyjdzie, że kuferek próżny…
— To znowu na cóż dom przepłacać? — przerwał Tramiński — a wszystko z mojej 
przyczyny!!
— Nie z waszecinej, tylko z mojej. Pan Bóg skarał i sprawiedliwie — dodał 
rzeźnik — a po co 
mi było gonić na wielkie zyski i procenta. Nie dosyć tego com miał z Jego łaski, 
chciało się 
bogactw, może z uciążliwością dla drugich. Nie! nie! waszej winy nie ma w tym 
najmniejszej, a 
moja wielka i zasługiwała na naukę. Pan Bóg jeszcze litościwy, że mnie, 
pogroziwszy, wyratował. 
Mój Tramiński —uspokój się, jasno jak na dłoni, żeś ty czysty, ale ja, ja, 
kazałbym sobie wyliczyć 
piętnaście, gdybym był młodszy.
— A ja dwadzieścia pięć — zawołał kancelista — bo po co mnie w cudze sprawy 
wścibiać nos. 
Ilem razy to uczynił, zawsze po tym nosie dostałem, ale nie, do grobowej deski 
niepoprawiony.
— Wiesz co! — zmieniając głos, dodał gospodarz — napijmy się piwa i zapomnijmy o 
tym.
— Nie chcę piwa, daj mi jegomość pokój, i tak mi w głowie szumi.
To mówiąc, zbliżył się pokornie, w milczeniu uścisnął p. Sebastiana i wyszedł 
chwiejącym się 
krokiem. Gospodarz go uspokajając do progu przeprowadził, ale staremu zbyt 
gorzko było w 
duszy, żeby się łatwo dał ukoić.
Szedł tak z głową spuszczoną do domu, gdy znowu naprzeciwko domu Leonarda, ku 
któremu 
mimowolnie oczy zwrócił, spotkał się z panną Teklą, ale tym razem szła ona 
prędko, nie oglądając 
się prawie na ciemne okna i zdając pośpieszać z powrotem.
Zobaczywszy jednak starego Tramińskiego, którego zbiedzona postać widomie 
świadczyła o 
stanie duszy, dziewczę się powstrzymało.
— Co to panu jest? — zapytała, podbiegając ku niemu — czyś nie słaby?
— Dobry wieczór pannie Tekli — słaby? nie, alem smutny, bardzo smutny.
— No — to pewnie komuś się coś niemiłego przytrafić musiało — odezwała się, 
uśmiechając 
— bo p. Tramiński zawsze więcej się cudzą biedą trapi niż swoją.
Stary podniósł oczy z wdzięcznością na piękną dzieweczkę, która nigdy tak 
rozmowną nie była. 
Postrzegł także z podziwieniem i na jej twarzyczce zmianę, zdawało się, że 
odżyła i odmłodniała. 
Nie było na niej tego wyrazu tęsknego, zrozpaczonego, co ostatnim razem tak go 
wzruszył, ale 
młodości promyk grał na czole wypogodzonym.
— Bardzo się cieszę, że pannę Teklę widzę w tak szczęśliwym usposobieniu, iż 
sobie ze starego 
żartujesz.
— Nie żartuje się z takich ludzi jak wy!
— A cóżem to znowu za jeden, moja panno — rzekł weselej — właśnie z takich, co 
chodzą z 
łokciami wytartymi, w starym kapeluszu i pokrzywionych butach, najlepiej sobie 
żartować, to, co 
świeże i ładne, to się szanuje i kocha.
— Czyż pan możesz się skarżyć, że go nie kochają? —— spytała uśmiechając mu się 
panna 
Tekla.
— Mogę, boć tak jest, nikt mnie nie kocha.
— No, to już znam jednego, co pana bardzo, bardzo kocha.
— Dalipan, budzisz moją ciekawość? któż to taki? na miłość Bożą.
Tekla rozśmiała się żartobliwie.
— Nie powiem, nie powiem — odezwała się chichocząc.
— Czy i to tajemnica? — O! i wielka!…
Ale stary się trochę rozweselił, szedł za panienką pośpieszając, chociaż mu nie 
uciekała.
— Nie masz waćpanna litości, zrobiłabyś staremu pociechę. .
— Zgadnij pan.
— O! o! tego już zanadto! — zawołał — zgadłbym, kto mnie nie cierpi — ale kto 
mnie kochać 
może.
— No… a… jakże go tam nazwać? Pan Wilhelm.
— Nie znam jako żywo żadnego tego imienia.
— Ale — Wilmuś!
— A! to co innego — i Tramiński stanął — mówże waćpanna, gdzieś go złapała, bo 
ja go nie 
widziałem od dawna i chciałbym go gdzie pochwycić, aby mu uszy natrzeć.
— Za cóż?
— Skrył mi się, pewnie gdzie hula.
— Broń Boże.
— Widzę, że panna Tekla więcej teraz o nim wie niż ja, nie kryjże przede mną.
— Jak to? — pan nic nie wiesz?
— Tylko, że znikł mi jak kamfora.
— No, to ja powiem panu coś na pociechę. Nie obwiniaj go — szepnęła, zbliżając 
się do starego 
— to chłopak poczciwy. Znalazł tu matkę starą, biedną, opuszczoną i zabrał ją do 
siebie, 
poświęciwszy się cały dla niej. Pracuje jak wyrobnik, oszczędza sobie 
wszystkiego, aby jej na 
niczym nie zbywało.
Tramiński, drżący, stanął i łzy potoczyły mu się z oczów.
— Ot — toś mi prawdziwą sprawiła pociechę — zawołał — niech ci Bóg zapłaci. 
Nigdy nie 
desperowałem o nim, ale dziś mi serce rośnie, raz przecież nie zawiodłem się na 
człowieku. Ale 
proszęż was, dlaczego się z tym przede mną kryje? czemu się dobrego wstydzi, gdy 
się nie sromał 
brojąc! Niezrozumiały dla mnie. Ale nie mógłżebym wiedzieć — dodał po chwilce — 
gdzie się on 
kryje, żeby go odwiedzić, żeby mu pomóc, poradzić?
Panna Tekla zamyśliła się.
— Ja to sama dobrze nie wiem, dlaczego się on tai, ale miarkujesz pan, że mi nie 
wypada 
zdradzać tajemnicy cudzej.
— Cóż za tajemnica? przede mną? Tramiński ruszał ramionami.
— Ano — trzeba się poddać temu — rzekł — ale powiedzże mi, ciężko mu? bardzo 
ciężko?
— Trochę, ale sobie radę daje — wziął się do roboty szczerze, majster go lubi, 
jest na drodze do 
tego, że na chleb zapracuje. Matka zresztą nie potrzebuje wiele, i ona jeszcze 
coś robić może, i…
Tu się panna Tekla zatrzymała, zarumieniła, a jakby przypomniawszy sobie, że 
czas powracać 
do domu, skłoniwszy się staremu, prędkimi kroki naprzód pobiegła. On pogonił ją 
oczyma, ale mu 
prędko w mroku wieczornym zniknęła.
— Dosyć, że życie się z samych składa zagadek, których ostatniego słowa nigdy 
człowiek 
wiedzieć nie będzie — mówił, powracając zwolna, Tramiński. — Wilmuś łajdaczyna, 
zagadka, 
zagadka. Mecenas uczciwy człowiek, zagadka, stary Tramiński pracujący od rana do 
nocy a goły, 
pragnący być uczciwym, a posługujący mimowolnie szachrajom, zagadka. Panna Tekla 
wczoraj 
smutna jak noc, dziś wesoła jak poranek, ditto, Żyd, który opiekuje się 
Sebastianem, ditto, panna 
Sebastianówna, której się młody i ładny chłopak nie podobał, idem i tak dalej 
bez końca.
— Może być, że są szczęśliwe głowy — mruczał — co to wszystko sobie wytłumaczyć 
potrafią, 
ja — nie. Idę całe życie jakby wśród ciemnego korytarza, omackiem, ostrożnie, a 
co chwila się o 
coś stłukę lub komuś guza nabiję. .
Tfu — bo lepiej o tym nie myśleć! — westchnął — aby do końca!…
— Niechże będzie pochwalony Jezus Chrystus! — krzyknął mu ktoś nad uchem, a 
przestraszony stary aż się cofnął. Był to Wilmuś, który zdyszany biegł, 
pocałował go w rękę i 
chciał biec dalej.
— Stój, niewdzięczny! gdzie cię to licho niesie?
— Ojcze dobrodzieju! pilny interes, muszę wypić kufelek piwa, bo mi w gardle 
zaschło i — do 
domu — przystałem na niemiecką wiarę, nie ma jak piwo.
— Myślisz, że nic nie wiem — pośpieszył Tramiński — otóż wszystko wiem.
Wilmuś się śmiał. — Co, ojcze? co?
— Wszystko — śpieszył stary — żeś matkę znalazł, żeś dobry, poczciwy syn, że ją 
utrzymujesz, 
że wódki nie pijesz.
— Któż to panu mówił?
— Jak w bajce, piąty paluszek.
— Wolne żarty, ale jegomość mnie szpieguje, to nieładnie.
— Gdybym to czynił — mnie wolno, a ty nie potrzebujesz się taić przed 
przyjacielem.
— Jeszcze do jakiegoś czasu potrzebuję — odezwał się Wilmuś. — A teraz rączki 
całuję i… na 
piwo.
— Czekaj! czekaj, zapłacę piwo, chodź do mnie.
— Jegomość mnie weźmiesz na spytki.
— Nie — ale mi tęskno na duszy samemu, a od matki długo cię nie oderwę, chodź. — 
I 
pociągnął Wilmusia do siebie, na dole w szynku zamówiwszy dwa kufle dubeltowego 
marcowego, 
aby gościa od serca uraczyć.
Ktokolwiek jest tak szczęśliwym lub nieszczęśliwym, że ściągnie na siebie oczy i 
uwagę ludzi 
dolą czy niedolą, musi się na to przygotować, że będzie służyć za materiał do 
tworzenia 
rozlicznych poematów. Jak to słusznie poniekąd mówił Tramiński, wiele rzeczy w 
życiu są 
zagadkami dla tych, co na nie z dala poglądają, każdy więc to enigma rozwiązuje 
na swój sposób. 
Tworzy się z tego historii tysiące, z których potem, gdy w podania przejdą, 
niechże kto będzie 
mądry dobadać się prawdy?
Taką już wcześnie była owa historia arcana pana mecenasa Szkalmierskiego, o 
którym każdy 
swoję i zręczną, i prawdopodobną opowiadał powiastkę, ale złożywszy je razem 
wszystkie w 
jedno, nie można ich było pogodzić.
Byli na przykład ludzie, co za najprawdziwszą rzecz podawali, iż mecenas, który 
żadnego 
środka dla dobicia się fortuny nie zaniedbywał, umyślił od dawna ożenienie, w 
największej 
trzymane tajemnicy, z jedyną córką Joela Simsona. Ale Joel Simson, jak wiadomo, 
był 
prawowierny i surowy izraelita, należący do najściślej przestrzegających 
obyczaju swej wiary; 
córka jego, wychowana bardzo starannie, nie porzuciła dotąd tej wiary, jakże to 
małżeństwo 
przyjść by mogło do skutku?
To pewna, że Szkalmierski przed ‘rokiem spędzał często wieczory u Simsona, że 
bywał w jego 
domu w czasie jego niebytności, że Francuzka, izraelitka także, naprzód 
guwernantka, potem 
towarzyszka panny Racheli, niezbyt była surową, a dla mecenasa bardzo względną, 
bo umiał ją 
sobie ująć grzecznościami i podarkami. I to pewno, że nie wiadomo z jakiego 
powodu nagle te 
częste odwiedziny ustały, mecenas poznał się z prezesem, począł bywać w jego 
domu i zdawał się 
zapominać o pannie Racheli.
Ale stosunki ze starym Simsonem zrazu wcale nie ochłodły i nie było w nich 
zmiany widocznej.
Mogło to być bajką, może w tym było jakieś ździebełko prawdy, ale ludzie zrazu o 
tym mówili, 
potem umilkli.
Rachel była wychowaną bardzo starannie, Simson miał widocznie nadzieję wydania 
jej za mąż 
za jakiego ukształconego izraelitę w Berlinie lub Paryżu. Wiadomo było, że 
wnieść miała posag 
bardzo znaczny, bo Simson z pierwszego małżeństwa nie miał dzieci, a z drugiego 
tę tylko jednę 
córkę. Pomimo swojego wykształcenia odosobnione wiodła życie, panna Cohen, 
Francuzka, 
stanowiła jej całe towarzystwo. Widywano ją samotną na przechadzkach w ogrodzie 
publicznym i 
niejeden młody człowiek od jej twarzyczki oczów oderwać nie mógł.
Ale był to — owoc zakazany. A jednak wyglądał tak poetycznie i wdzięcznie. Typ 
to był ten 
starożytny wschodni, który tysiącoletnia cywilizacja Hebreów powoli doprowadziła 
do ideału; 
rysy jak wyrzeźbione, oko czarne, myślące, przerażające wyrazem, jakby w sobie 
całąskupiło 
duszę. Ale na twarzy bez rumieńca, śniadawej, jakby mgła wieczna smutku 
spoczywała. Zdawało 
się patrząc na nią, że co chwila zapłakać gotowa. Chociaż z wielką powagą nosiła 
ten swój smutek 
zagadkowy, bo cały świat wiedział, że ojciec ją kochał nad życie, że w domu była 
wyrocznią i że 
jej na niczym zbywać nie mogło, a jednak była smutną jak posąg grobowy.
Szpiegi towarzyskie, co widzą wszystko, utrzymywali, że ilekroć na tych 
przechadzkach 
wypadkiem się zeszła z mecenasem, blada jej twarz oblewała się rumieńcem, który 
natychmiast 
śmiertelnej ustępował bladości.
Od niejakiego czasu Rachel wydawała się bledszą niż dawniej, oczy jej były 
chorobliwie 
powiększone, kaszlała nieco.
Lekarze radzili, aby z panną Cohen pojechała do Włoch, rozerwała się i innym 
odetchnęła 
powietrzem. Simson czynił wielką ofiarę, godząc się na to, gdyż po odjeździe jej 
miał zostać sam w 
domu, ale córkę pobłogosławiwszy wyprawił. Hersz, jego prawa ręka, który miał 
niejakie nadzieje 
zostania zięciem, nader był przeciwny tej podróży, ale mimo przewagi nad starym 
w tym jednak 
przekonać go nie mógł. Dodać należy, iż o ile Hersz, ładny i pojętny chłopak, 
kochał się w pannie 
Racheli, o tyle ona go nie lubiła. Czyby to miało po części tłumaczyć niechęć 
bardzo widoczną 
tego pana Hersza do mecenasa — zaręczać nie śmiemy. Wszystko to były zapewne 
plotki miejskie.
Z podróży swej w sprawie sukcesyjnej powrócił mecenasi kwaśny, znużony, 
zamyślony, ale o 
człowieku, który po męczącej drodze tylko co wysiadł z powozu, nigdy sądzić nie 
można, dlatego 
to nasi starzy, widząc kogo nie w swoim humorze, mawiali: — Czy się utrząsł?
Przysłowie to naturalnie w epoce kolei żelaznych innym zapewne zastąpione 
zostanie.
Mecenas, przybywszy do domu i zastawszy Jacka tak ponurym, jak go porzucił, stos 
ogromny 
pilnych listów na stoliku, mnóstwo robót oczekujących nań, biletów wizytowych, 
karteczek, 
porwał się tylko za głowę z niecierpliwości i kazał przywołać Żłobka.
Żłobek impavidus, nie zmieniony, uczesany, zapięty, sztywny, poważny, stawił się 
na dobitkę z 
ogromnym plikiem papierów pod pachą. Spojrzenie jedno na mecenasa dało mu do 
zrozumienia, iż 
potrzebował wypoczynku.
— Mój drogi — rzekł do wchodzącego — jestem zmęczony — jak pies, trochę niezdrów. 
Kazałem cię tylko prosić, aby rozpytać, co słychać.
— Tak dalece nie mamy nic nowego.
— Nic złego? — spytał Szkalmierski.
— Ale też i dobrego nic, a drobnych nieprzyjemności dosyć.
— Interes Porwinkiewiczów?
— Źle, bardzo źle stoi.
— Sprawa Musińska.
— Nie poprawiła się.
— Pan Tadeusz wypłacił?
— Nie
— Prosił o odroczenie. — Dotąd głucho.
Puścił tak sondę kilka razy Szkalmierski i za każdym prawie razem wyciągnął coś 
nieprzyjemnego, nie pocieszającego, groźnego; fizjognomia mu się mocno 
przedłużyła.
Obejrzał się na stos listów, czekający na biurku, i westchnął. :
— Do jutra — rzekł — mój kochany panie Żłobek, proszę o folgę do jutra, widzisz, 
co to tu 
prywatnych korespondencyj.
Kancelista ukłonił się oryginalnym sposobem, zwykł był bowiem, nie pochylając 
się wcale, 
wyprostowany, schylać tylko głowę na piersi; był to jego ukłon, który on uważał 
za 
najprzyzwoitszy. Wyglądał na poliszynela, którego ktoś z tyłu sznurkiem 
pociągnął. Dopełniwszy 
tego ruchu, wyszedł krokami szerokimi, jak przystało na męża dźwigającego 
brzemię wielkich i 
ważnych interesów.
Po wyjściu Żłobka mecenas chwilę spoczął i zwlókł się do biurka, oczyma badając 
korespondencją, której same koperty już wiele mówiły. Były między nimi i takie, 
których się 
dotknąć nie śmiał, odsuwał je na bok nie otwierając, inne rozerwał niespokojnie, 
rzucił na nie 
okiem i odłożył niecierpliwy, niektóre czytał z uwagą i twarz mu się chmurzyła.
Pobieżny ten przegląd listów w ogóle dał wypadek niemiły; mecenas odsunął się od 
stolika, 
rozsiadł w fotelu i głęboko zamyślił. Zdawał się czynić z sobą rachunek sumienia 
trudny i 
burzliwy.
Niekiedy wstawał, przechadzał się gwałtownie, zdawał nabierać otuchy, odwagi, 
potem znów 
do fotela wracał, padał i bezsilny zamyślał. Walczył tak z sobą dosyć długo, gdy 
w tym 
nieszczęsnym przedpokoju, w którym Jacek straż trzymał, wśród najgłębszej ciszy 
domu dało się 
słyszeć drzwi stuknięcie, potem głośne pytanie.
— A przecież powrócił?
— Proszę pana, wrócił, ale słaby i nikogo nie przyjmuje.
— Co to słaby? słaby? idź mi zaraz i powiedz, że Bartkowski przyjechał, 
rozumiesz. Przecież 
mnie przyjąć musi.
Jacek milczał jakoś, potem słychać było kroki nieśmiałe ku drzwiom, zakręcił 
klamką i wsunął 
głowę. Spojrzał na mecenasa.
— Prosić. :
Drzwi rozwarły się szeroko i posuwistymi krokami wszedł mężczyzna niepoczesny, 
ubrany po 
wiejsku, twarz ospowata, włos czarny, kręcony, nos mały, usta szerokie, oczki 
jak u kreta — wyraz 
oblicza niemiły.
— No cóż? — spytał, stając przed mecenasem — podróżujesz, chorujesz.
— Okrutnie mnie zęby bolą — odparł Szkalmierski, podając mu rękę (choć jako żywo 
miał 
zdrowiuteńkie).
— Wiesz, jak ja się na zęby leczę. Chrzan, pieprz, wódka, piołun, w moździerzu 
stłuc, dodać 
gorczycy i octu, twarz tym obłożyć, narwie i koniec.
—A! dziękuję — odparł mecenas — to końskie lekarstwo.
Bartkowski się rozśmiał.— U mnie tak — albo starosta, albo kapucyn.
Popatrzył na gospodarza.
— Każ też mi dać wódki i co przekąsić, przyjechałem do miasta, a w mieście nie 
lubię jeść ani 
pić, bo to zaraz gotowy grosz wyciąga. Tymczasem zwija mnie we środku.
Gospodarz zadzwonił na Jacka i dał mu znak. Bartkowski tymczasem nakładał sobie 
krótką 
fajeczkę prostym, czarnym, straszliwym tytoniem.
— A co, bratku — odezwał się — ja bym te tysiąc, co mi dziś przypada, rad był do 
serca 
przycisnąć.
— Jak to, dziś?
— Ósmy dziś.
— Dziś?
— Mówię ci, ale ja do wieczora poczekam.
— Do jutra chyba — rzekł zakłopotany mecenas. — Wiesz, komum je pożyczył, do 
dziś dnia 
nie odesłał mi.
— A cóż mnie do tego, kochanku? co mnie do tego, to twoja rzecz.
— Ależ ci do jutra różnicy nie zrobi?
— Owszem, i wielką, zawsze za miesiąc procent policzę.
— Zmiłujże się.
— Nie mogę się zmiłować, to krwawica!
— Ale do jutra, jutro pójdę do… do Simsona, wezmę i oddam.
Bartkowski się pod wąsem uśmiechnął, ale niepostrzeżenie.
— Będę prócz tego musiał w mieście nocować, to dla ciebie koszt, bo ja ci to 
policzę.
— Wiesz Bartkowski, że jesteś nudny.
— A jestem nudny, takimeś mnie znał, wziął i takiego mnie masz, to darmo. Że 
godziny nie 
pofolguję, to wiadomo, darmo!!
Przyniesiono wódkę, Bartkowski się napił, zakąsił dobrze, fajkę zapalił i siadł.
— Tęga wódka — rzekł — u ciebie zawsze dobrze czegoś zażądać, bo człowiek zawsze 
rarytasu skosztuje.
Mecenas milczał, udając ból zębów.
— Więc jakże będzie? jutro? o której? rano, naturalnie. A gdybyś mi dał wprost 
kartkę do 
Simsona? wy jesteście z sobą dobrze, ja bym sobie tam odebrał.
— Nie mogę, mam rachunki, widzieć się z nim muszę. Mam prócz tego stos pilnych 
interesów 
na rano, więc proszę cię czekaj do popołudnia, do trzeciej.
— Dobrze, ale oczewiście nie zechcesz, żebym ja się W mieście wiktował i tracił 
tyle czasu.
— Stań u mnie.
— To mi nie wypadnie, do ciebie panicze chodzą, ja gbur, nie lubię ich, pójdę 
sobie do karczmy, 
zanocuję, zjem wieczerzę, a jutro się obrachujemy.
To— mówiąc, pan Bartkowski brał za czapkę, żegnał już i powoli wyszedł.
Szkalmierski, gdy się za nim drzwi zamknęły, wstał z krzesła i począł znowu jak 
lew w klatce tę 
przechadzkę utrapienia, którą odbywa każdy obarczony w chwilach niepokoju duszy.
Ani się spostrzegł gdy noc nadeszła, powlókł się do łóżka. Bądź co bądź miał 
słowo pana 
Sebastiana, że na żądanie pieniędzy mu pożyczy, a choć teraz dla pewnych 
wiadomych sobie 
przyczyn nierad był u niego szukać pomocy, cóż było robić? musiał.
Bartkowskiego się obawiał, był to rodzaj spekulanta groszowego, bez miłosierdzia, 
bez litości, 
twardego i ostrego jak kleszcze żelazne. Zawsze u niego grosza można było dostać, 
ale im pilniej 
było, tym go sobie kazał więcej opłacać. Nie taił się z tym, że korzystał z 
biedy, miał to sobie za 
chlubę i obowiązek.
Noc, choć się wlokła na żółwiu, sen, choć widziadła sprowadzał straszne, 
przeszły nareszcie — 
zadniało, zaturkotało, zagwarzyło, w domu się pobudzili wszyscy. Mecenas wstał. 
Ledwie się miał 
czas przyodziać, już w progu czekał nań Żłobek ze swym automatycznym ukłonem i 
wypomadowaną głową. Mnóstwo rachunków do opłacenia natychmiastowego nadciągnęło 
z nim 
razem. Szkalmierski poszedł obliczyć swą kasę, była bardzo niewystarczająca, ale 
w odwodzie pan 
Sebastian. Liczył nań jak na cztery tuzy. Rachunki poszły na poobiedzie.
Dopiero po ukończeniu mozolnej narady z Żłobkiem przyszło na myśl panu 
Szkalmierskiemu, 
że może nie zastać w domu starego mieszczanina, że jak na przekorę gotów był — 
jak to często 
czynił — wyjechać do pierwszej stacji naprzeciw partii wołów.
Trzeba więc było radzić na wszelki wypadek inaczej, aby kredyt utrzymać; zawołał 
Jacka, 
szepnął mu dwa słowa w ucho, pokazał boczne drzwiczki i dosyć niespokojny czekał.
W pół godziny maleńkie drzwi od garderóbki skrzypnęły, w izdebce przyległej 
pokazał się 
czarny długi kaftan.
Mecenas wyszedł po cichu, szeptał coś z kwadrans tajemniczo i wrócił z twarzą 
rozjaśnioną, 
trzymając paczkę jakąś pod półą szlafroka.
Humor zmienił się natychmiast.
— Prosić pana Żłobka — rzekł do Jacka.
Grzmot na wschodach, w dół, do góry i Żłobek zdyszany stanął w drzwiach.
— Mój Żłobek — zlicz mi, proszę, co tam jest do wypłaty, pomyślałem sobie, że 
mogę z mojej 
kasy prywatnej założyć, nim inne nadejdą fundusze.
Nie mówiąc ni słowa, ze zwykłym ukłonem podkomendny wysunął się, tymczasem 
paczkę, 
którą trzymał pod połą szybko i zręcznie mecenas wsunął do szufladki W biurku i 
na klucz 
zamknął.
Ile razy Żłobek przychodził, można się było go domyśleć, gdyż dom się trząsł 
cały pod jego 
szerokimi stopami.
— No — a co tam? — spytał mecenas.
— Bagatela, oto regestrzyk.
— Istotnie, na myśl mi nie przyszło.
Dobył Jasieńko kluczy, szukał niby starannie jednego z nich, otworzył, wyjął 
spory pak asygnat, 
którego widok przyjemnie połechtał wzrok Żłobka, i rzucił kilka biletów na stół.
— Tak będzie lepiej, nie lubię, żeby na mnie czekano. Komedia została odegrana, 
ale jakim 
kosztem? nikt nie wiedział.
Jasieńko poszedł się ubierać. Zwykł był zawsze dbać o to, aby przyzwoicie 
wyglądać. Tym 
razem konferencja ze zwierciadłem była długą, poważną i szafa z sukniami stała 
otworem, dopóki, 
zadowolony z harmonii wszystkich części ubrania, mecenas nie włożył surducika, 
który na nim 
leżał jak ulany. Paleto wielce eleganckie, rękawiczki nowe, kapelusz negliżowy 
świeżuchny 
dopełniały ubrania.
Nie zapomniał nawet mecenas skropić chustki essbouquetem, i rozpromieniony 
wysunął się W 
ulicę. Śpieszył do pana Sebastiana, jak się domyśleć łatwo.
Na biedę nigdy jeszcze tyle osób go nie zatrzymywało po drodze i nie 
rozpoczynało rozmowy. 
Podróż na drugą ulicę trwała godzinę.
Wychodzącego z domu już postrzegł był wracający pod Byczą Głowę Sebastian, 
domyślił się, 
że te odwiedziny są dlań przeznaczone, zrazu zadumał, czy nie lepiej by nie być 
w domu, ale 
zważywszy, że prędzej czy później przejść potrzeba będzie tę niemiłą przeprawę, 
wolał się zbyć od 
razu. Pośpieszył więc przodem, żonę i córkę wysłał do ich pokojów z poleceniem, 
aby się nie 
pokazywały, a sam, przybrawszy postawę niewiniątka — czekał.
Mamyż wydać go z sekretu, że chodząc po cichutku odmawiał:
— Pod Twoją obronę uciekamy się…!! Zadzwoniono u drzwi. Mecenas, zrzuciwszy 
paleto, 
wszedł promieniejący, pachnący, uśmiechnięty, ładny jak cukierek w złoconych 
papierkach.
— Kocha–a–anego mecenasa, dobrodzieja! — zawołał pan Sebastian.
— Szanownego pana Sebastiana.
— Chwałaż Bogu, żeś pan powrócił! — zawołał mieszczanin — ja tam parę razy 
posyłałem się 
dowiadywać.
— Tak?
— Tak, chciałem rady i pilno mi było. Wystaw sobie asindziej, no cóż! cóż było 
robić, zmęczyli 
mnie Paskiewiczowie, stało się, czekałem do wczorajszego dnia, ale wreszcie 
musiałem transakcją 
podpisać i pieniądze wyliczyć!
Kto by spojrzał na Jasieńka wówczas, postrzegłby po całej twarzy przebiegające 
jakby 
drgnięcie piorunowej iskry, które przeleciało i znikło. Stał milczący, nie 
wiedział, co mówić.
— Jak to? z Paskiewiczami skończono? — Zupełnie.
Milczenie.
— Ale zlituj się pan — z uśmiechem bolesnym ode— zwał się Szkalmierski — ja 
umyślnie tę 
podróż odbyłem, spekulując na pański kapitał, paneś mi go najwyraźniej 
przyobiecał.
— Ha! no — stało się — mruknął skonfundowany Sebastian — to trudno! nie mogłem 
czekać, a 
tu, a tego.
— Ale cóż ja pocznę, ja rachowałem na to.
— Przecież panu na kapitałach nie zbywa, cisną się, to pan sobie inny weźmiesz.
— Gdybym był właśnie, czyniąc to dla pana, nie poodprawiał wszystkich i nie 
ponarażał ich 
sobie. Przecież nie prosiłem go o to, nie żądałem — mówił Jasieńko. — Sam pan 
oświadczyłeś mi 
się z tym. Naturalnie myślałem, mając z tak zacnym obywatelem do czynienia, że 
słowo jego jest 
święte.
Pan Sebastian pobladł jak ściana, ręce mu zadrżały, westchnął, w kieszeni 
zabrzęczało coś jak 
gdyby klucze poruszał.
— Panie dobrodzieju — rzekł zmieszany — ale ja zawsze mówiłem to, zdaje mi się — 
warunkowo, jeślibym kamienicy tej nie kupił.
— Przepraszam pana — przerwał Jasieńko — jak dziś pamiętam jeszcze słowa, 
którymi mnie 
pożegnałeś odchodzącego i mogę mu je pod przysięgą powtórzyć — powiedziałeś mi 
pan tam w 
progu, a zatem, jeśli się okazja trafi do ulokowania, to jest do obrotu 
pieniędzmi — masz mnie pan 
na zawołanie. A wprzódy jeszcze, pokazując kufer, mówiłeś: choćby dwakroć 
poszukawszy się 
znajdzie.
Wszystko to w istocie doskonale sobie przypomniał Zwiniarski; czuł się winnym i 
stał jak na 
żarzących węglach. Mecenas nielitościwie grzecznie mówił dalej.
— Zważ tylko pan sam, w jakim mnie postawiłeś położeniu. Ufając jego słowu, 
porobiłem 
umowy. Waćpanu łatwo zbyć mnie tym, żeś dom kupił i nie życzysz sobie spekulować, 
ale ja 
jestem związany słowem moim, a dla prawnika, którego dobra sława winna być 
nieposzlakowaną, 
niedotrzymanie przyrzeczenia to moralne zabójstwo. Któż mi teraz uwierzy? u kogo 
znajdę 
kredyt? Rachowałem dziecinnie na te dwakroć, które by były panu piękny procent 
przyniosły, 
szedłem tu jak do kasy, za godzinę mam wypłaty.
Pan Sebastian drżał cały; nawykły do poszanowania danego słowa, czuł, że te 
wymówki były 
uzasadnione i słuszne, gorzało w nim wewnątrz, rzekł sobie nareszcie: co będzie 
to będzie — 
trzeba słowo swoje wykupić.
— Ale na miłość Bożą — wyjąknął cicho i nieśmiało — mówże pan, ile w tej chwili 
potrzebujesz?
Mecenas tylko pochwycił uczynione wrażenie, widział, że sprawa jego szła dobrze 
i że należało 
tylko umieć z położenia korzystać. Dosłyszał nawet brzęku kluczów w kieszeni. 
Tym bardziej 
więc nie śpieszył się z wymówieniem ostatniego słowa. Jak błyskawica przeleciało 
mu przez myśl 
i to, że miał do wyboru albo staranie o Polcię i zaskarbienie sobie łaski ojca, 
albo jej utratę i 
zrealizowanie programu na gotówkę.
Co tu było począć — Jasieńko dumał, a że miał ten talent rzadki, iż mógł mówić 
co innego, a 
żwawą myślą obrabiać i postronne przedmioty, ciągnął więc rozmowę; wahając się 
nad 
ostatecznym” rezultatem.
Pieniędzy było mu gwałtownie potrzeba, ten przymus skłonił go nareszcie do 
wyjąknięcia, iż w 
tej chwili przychodził po — dwadzieścia tysięcy złotych.
Sebastian zmarszczył brwi — był bowiem teraz pewnym, że pieniądze przepadną.
— Dobrze — rzekł — uczciwy człowiek koszulę zdejmuje z siebie, a słowa dotrzymać 
musi. 
Paskiewicze mi poczekają, daję. Ale waruję sobie, żem od wszelkich dalszych 
pożyczek wolny, 
proszę o podpisanie wekslu sześciomiesięcznego. A że mogłem być przyczyną, 
mimowolną Bóg 
widzi, strat dla pana i zawodu, przez moją nieopatrzność i nierozważne słowa (za 
które płacę) — 
dodał wzdychając — procentu nie przyjmą żadnego. Siadaj pan i pisz weksel.
Mecenas się zawahał, miałli przedać za te dwadzieścia tysięcy nadzieję posagu 
panny Apolonii?
Znowu mu przeleciało przez głowę, że brat, chodzący do szkół, jest słabowitego 
zdrowia, blady, 
pokaszlujący. A tu z drugiej strony taka gwałtowna pieniędzy potrzeba.
— Ale zmiłuj się pan — odezwał się, łagodząc ton, do Sebastiana — nie miej pan 
do mnie żalu, 
przykro by mi było, żeby się nasze stosunki przez to zachwiały. Cóż ja winienem? 
powiedz sam.
— Pan? nic — jeśli kto winien, to ja — dodał chmurno pan Sebastian — ja, ja! 
pisz pan weksel. 
Stało się. Nie ma co o tym mówić.
— Pan masz żal do mnie?
— Nie, do siebie, bom stary bałwan.!! — rzekł, nie do kufra idąc, ale do 
stojącej w oknie 
szkatułki na ziemi i dobywając z niej kupkę biletów — którą rzucił na stół przed 
Szkalmierskim.
— W istocie, kochany panie Zwiniarski, postawiłeś mnie w tak przykrej 
ostateczności, co było 
począć? gdybym wiedział.
— Ano! nie mówmy już o tym, pisz pan. Mecenas z wielkim pośpiechem wypełnił 
weksel, na 
który mieszczanin ani spojrzał. Zapewne przykre położenie i nagłość były powodem, 
że omyłką 
zamiast sześciomiesięcznego położył termin roczny. Ale Zwiniarski nie czytał 
wekslu, pilno mu go 
było skryć przed żoną, przed którą całą tę nieszczęsną sprawę zataić pragnął, 
rzucił go więc do 
szkatułki.
Mecenas schował bilety do kieszeni, mocno wyściskał ręce biednego człowieka, 
obsypując go 
najczulszymi zaręczeniami przyjaźni, poświęcenia, ofiarując usługi, obiecując 
złote góry.
Zwiniarski na to wszystko milczał jak kamień, kłaniał się, przeprowadził, a gdy 
nareszcie 
Szkalmierski wyszedł, odetchnął całą piersią.
— Odarł mnie, ale niech ludzie nie wiedzą, bo się będą śmieli.
Jeszcze mecenas zstępował z ciemnych wschodów, rozmyślając nad tym, czemu się 
twarzyczka 
Polci pokazać mu nie raczyła, gdy weszła ciekawa pani Sebastianowa. Mąż mrucząc 
z rękami w 
kieszeniach przechadzał się po izbie.
— A co? kochanie — zapytała, zaglądając mu w oczy — a cóż? jakżeście skończyli z 
tym 
elegantem.
— No — nic — rozgadaliśmy się, tego… i poszedł sobie, tego…
Jejmość popatrzyła na męża a znała go dobrze.
— Coś ty jesteś kwaśny? pewnie ci wyciągnął?
— Gdzież zaś, ale nie! nie, kochanie, tylko mnie znudził. Bo to z tymi 
interesami ja nie umiem. 
Póki moja robota, zgódź się, zapłać to i dobrze, a jak już dalej, to mi sobie 
rady dać ciężko.
— Nie dałeś mu? nic? — podejrzliwie spytała żona. — Nic, a po cóżem mu miał 
dawać. Coś 
deszcz zaczyna kropić — rzekł, zbliżając się do okna.
— Deszcz! zagadujesz. Przyznaj się, wyrwał ci co grosza?
— Kiedy mówię, że nie, to nie — odparł Sebastian. — Błoto będzie okrutne.
— Oj! oj! bodaj żebyś ty w błoto nie wlazł z tą norymberską lalką.
— Dajże ty mi święty pokój, kobieto! com ja ci winien!
Pani Sebastianowa zamilkła, odłożyła indagacją do powolniejszej chwili, ale jako 
osoba 
wytrawna odeszła z przekonaniem, iż mąż musiał swoje dobroduszność przypłacić.
Gdyby nawet mniej była przenikliwą, wzdychanie małżonka przez cały wieczór i 
przez sen 
nocą, chmurne czoło, humor, którego piwo wyklarować nie mogło, byłyby jej 
musiały dać wielce 
do myślenia.
Pomimo nader szczęśliwego obrotu pieniężnego interesu, Szkalmierski odszedł 
niepewien, czy 
dobrze postąpił — miał wszakże nóż na gardle. Nadzieje na p. Sebastiana córkę i 
kuferek 
ograniczyły się do tych dwudziestu tysięcy, które dla człowieka tak rzutkiego 
jak mecenas nie na 
długo starczyły.
Teraźniejszość była uratowaną, ale przyszłość?? Jasieńko wierzył w swą gwiazdę 
szczęśliwą, 
jutro było daleko, czerwiec i wypłatę Simsonowi miał czas przygotować. Środki 
tylko trzeba było 
na nowo wynaleźć, bo stare przygotowania runęły. ,
Tymi myślami zajęty był mecenas. W początku przychodziło mu czasem gryzące 
wspomnienie 
matki, pewien niepokój z powodu bytności Wilmusia, który nie przepadł, jak się 
spodziewał, ale to 
wszystko zwał cura posterior, mniej się o to troszczył.
Szło teraz głównie o postawienie się, na świetnej stopie, o dźwignięcie kredytu, 
o olśnienie 
ludzi łatwowiernych takim blaskiem, ażeby kłopotów pieniężnych przypuszczać i 
domyślać się 
nawet nie mogli.
Gdy Bartkowski nadszedł po wypłatę należności, mecenas przyjął go już wesoło, 
bez śladu 
wczorajszego bólu zębów, zapłacił mu do grosza wydatki, obszedł się z nim prawie 
protekcjonalnie i niby przypadkiem wygadał, że miałby wielką ochotę nabyć 
ziemski majątek w 
okolicy.
Bartkowski, źle uprzedzony przez Simsona, nie dowierzający zrazu, zrobił wielkie 
oczy, spuścił 
znacznie z tonu i pod koniec rozmowy niemal był gotów na skinienie swój 
kapitalik znowu 
powierzyć nader zręcznemu prawnikowi.
——Co Simson plecie — mówił w duchu, odjeżdżając — ten człowiek jak kot, choćby 
go z 
wieży zrzucił, na nogi upadnie i nic mu się nie stanie! Gdybym ja miał jego 
rozum, albo on moją 
oszczędność, co by to można zrobić! Ale szasta groszem jak plewą!
Powróciwszy do energii mecenas — bo ją był chwilowo utracił — na wszystkie 
strony 
rozpostarł swe sieci. Para wieczorków kawalerskich zjednała mu większą jeszcze 
miłość złotych 
paniczów, a zobojętnienie dla prezesa, w chwili gdy na dom ten spadało 
dziedzictwo, nadawało 
nawet pozór bezinteresowności.
W Zakrzewku teraz trudno się było obejść bez rady jego. Prezes czuł ten brak. 
Baronowa nie 
wiedziała, na kogo zdać interesa, gdyż rotmistrz wcale do nich nie był zdatnym.
Trzeciego czy czwartego dnia przybyła nawet znowu do mecenasa na konferencją i 
po krótkiej 
rozmowie przyznała mu się wzdychając, iż może by inny wcale wybór zrobiła — to 
mówiąc 
spojrzała czule — ale rotmistrz, opierając się na przedawnieniu, nie odstępuje 
praw swych i 
okrutnie ją nudzi, a ona się go boi.
— Jeśli pójdę za niego — szeptała cicho — to zmuszona, wierz mi pan, przez 
litość, znam tego 
człowieka, gotów by sobie w łeb wypalić, mnie zabić i mścić się na każdym, co by 
szczęściu jego 
stanął na przeszkodzie.
Mecenas nie miał najmniejszej ochoty zaglądać w rurki od pistoletów rotmistrza, 
radził zwlekać 
tylko, do czego zresztą żałoba po ojcu rok i sześć niedziel czasu prawnego 
nastręczała.
Baronowa niezawodnie przed rotmistrzem skarżyć się musiała na mecenasa, jak 
przed nim na 
prezesa i rotmistrza, ale Szkalmierski już jej nie wierzył. W sprawie tej 
zresztą niewiele było do 
zrobienia.
Od baronowej dowiedział się także, iż prezes nie wiadomo dokąd, bo do tego się 
nikomu nie 
przyznawał — wyjechał.
Łatwo było odgadnąć, że ruszył ofiarować schronienie u siebie pannie Felicji, 
ale domyśleć się 
trudno, jak ona to przyjąć miała. Mecenas nie wygadał się zresztą z 
przypuszczeniem. Baronowa, 
usiłując go oczarować, siedziała godzin parę, ale Szkalmierski był ostrożny, na 
wszystkie 
niewieście czary zbrojny i nie wychodząc z zimnej grzeczności, trzymał się 
bardzo z daleka, 
fantazji i nadziejom nie puszczając wodzów.
Na trzecim piętrze w kamienicy, w której mieszkała Tekla, mieściła się teraz 
biedna 
Mateuszowa. Wilmuś wynajął dla niej izdebkę z alkierzykiem, urządził, jak umiał 
najlepiej, i 
ażeby czuwać nad nią, sam zamieszkał w tym domu pod strychem. Było mu tam 
najniewygodniej 
w świecie, ale młodość i nawyknienie nędzy czyniły ją znośną, a cieszył się 
niewymownie, iż on 
matkę mógł utrzymywać i że do jej serca powrócił.
Wieczorami on i Tekla przychodzili posługiwać staruszce, oprócz tego Wilmuś 
wśród dnia 
kilka razy zaglądał, drwa przysposabiał, latał po posyłki, jeśli ich się 
poczciwa panna Tekla nie 
podjęła.
Mateuszowa po owej scenie straszliwej w domu Złotego Jasieńka wypchnięta za 
drzwi, w 
pierwszej chwili postradała prawie zmysły. Ogarnął ją żal niewysłowiony, nie 
pamiętała dobrze, 
jakie słowo straszne, schodząc z tego progu, wyrzekła, wyrzucała sobie, że nie 
zniosła z pokorą i 
cierpliwością wypadku, w którym, jak teraz mówiła, Złoty Jasieńko nic nie był 
winien, tylko ona.
— Bo po co mnie tam cisnąć się było, kiedy on zakazał!! — mówiła.
Gdy we łzach, rozżalona, nieprzytomna przywlokła się do swojego mieszkania, 
Wilmuś i Tekla 
skorzystali z jej usposobienia, ,aby ją gwałtem niemal wyrwać z rąk 
niewdzięcznego syna. Wilmuś 
ukląkł, błagając ją, aby się mu powierzyła, Tekla go poparła przyrzekając pomoc 
i posługę, 
ofiarowała się zaraz wynaleźć mieszkanie, porwano staruszkę i w mgnieniu oka 
przeniesiono ją na 
nową siedzibę.
Ale gdy pierwszy gniew i żal począł się rozchodzić, Mateuszowa, zapomniawszy 
winę 
Jasieńka, pamiętała na to tylko, że teraz już wyrzec się musi wszelkiej nadziei 
widzenia go, że 
między nimi stanął Wilmuś, że syna tamtego przeklęła. Wypadek ten jak sen 
gorączkowy ją 
dręczył — wytłumaczyła sobie wreszcie, że tego nie spełniła i modliła się, aby 
jej Bóg to 
uniesienie przebaczył.
Teraz, gdy już Jasieńko dla niej był straconym, wydawał się niewinnym.
Na próżno Wilmuś otaczał ją miłością, poszanowaniem, staraniem, pieszczotami, 
miała do 
niego żal, że ją dziecka najmilszego pozbawił, gryzła się, a gdy została sarnią, 
płakała, dręczyła się. 
Kryjąc się z tym, chodziła . po kościołach, po ulicach, żeby gdziekolwiek choć z 
dala zobaczyć 
ukochanego.
Miłość, nawet macierzyńska, ma te niewytłumaczone słabości, w których nad sercem 
zapanować rozum nie może, kłamała sobie sama, aby go uniewinnić, kochała go jak 
przedtem, 
tęskniła po nim więcej niż kiedy, bo tęsknotę zwiększała ta myśl okropna, że już 
go nigdy, nigdy 
więcej nie zobaczy.
Po tysiączny raz powtórzyć tu potrzeba: serce, przepaść. A serce matki jest 
najpotężniejszym z 
serc na ziemi i miłość matki jest jedyną, której nic osłabić nie może. Cóż się 
tam z nim dziać 
musiało?
W krótkim przeciągu czasu te połykane łzy, ta boleść tajona, cierpienie wewnątrz 
ukryte, 
zmieniły staruszkę do niepoznania, upadała na siłach, mówiła coraz mniej, nie 
zajmowała się 
niczym.
Wstawszy z rana, machinalnie, nakarmiona, siadała z pończochą pod oknem 
zamyślona i 
siedziała tak, aż póki jej nie odwołano, a łzy ciekły na tę pończochę, którą 
niegdyś robiła dla 
Jasieńka. Często Tekla, która wyrywała się do niej, aby biedną rozerwać, słowa 
się od niej dopytać 
nie mogła a nigdy się jej prawie nie udało wyciągnąć na dłuższą rozmowę. 
Odpowiadała 
półsłowami, patrzyła nie widząc, zapominała o sobie. Wilmuś jej przypominał 
tamtego.
Wdzięczną mu była za jego serce dla siebie, ale żal miała, że — on ją Jasieńka 
pozbawił. 
Chłopak to widział, czuł, rozumiał i znosił z pokorą. Jątrzyło go to tylko 
przeciw bratu, którego 
nienawidził.
Wieczorem, gdy już pracować albo nie było można, albo taką robotę dobrał, że ją 
mógł 
przynieść z sobą do izdebki matczynej, schodzili we troje, Wilmuś umiał tak 
prowadzić rozmowę, 
ażeby mógł nią Mateuszowę zająć i rozerwać. Służyła mu do tego dobrze Tekla. Tak 
nawykł on do 
niej, oszacował ją, pokochał, ale jak siostrę. Nie było to uczucie gwałtowne, 
młodzieńcze, którego 
wiele wyszafował Wilmuś na bardzo płoche miłostki, ale spokojne przywiązanie dla 
istoty, której 
się trochę lękał i z którą nie śmiałby był nawet na swój dawny sposób pożartować. 
Łączyła ich 
miłość dla staruszki, może trochę wspólny wstręt do człowieka, co i Tekli życie 
zatruł, a na ostatek 
poczciwe dwa serca, które nie mogą zbliżywszy się pozostać sobie obojętnymi. 
Tekla też mimo 
wszystkich wad Wilmusia, może dlatego, że charaktery ich się niezmiernie różniły, 
polubiła go, 
przywiązała się doń.
I znośnym byłoby to ciche życie dwojga istot, a każdy dzień by mocniej węzły 
między nimi 
ściągał, gdyby nie widoczny upadek na siłach, na ostatek choroba Mateuszowej.
Z początku nie można tego było nazwać nawet chorobą, tylko wielkim i głębokim 
żalem, ale 
zwolna żal przeszedł w osłupienie, zdrętwienie, zwątlił sił resztę i zmienił się 
w groźne 
wycieńczenie., Potrzeba było wezwać lekarza, który przepisał leki, ale głównie 
obwiniał sam wiek 
i moralne wpływy. Jakże je było usunąć! Lekarstwa, które wzmacniać miały, 
budziły gorączkę, nie 
pomagały.
Z każdym dniem było widocznie gorzej a gorzej. Mateuszowa mówiła mało, w końcu 
prawie 
nic, nie przyjmowała pokarmów, chodzić nie mogła, modliła się z nałogu, jednę 
tylko powtarzając 
modlitewkę lub jednę cząstkę modlitwy. Książkę rozłożywszy na kolanach 
machinalnie, zaczynała 
litanią i pierwsze jej wiersze szeptała dzień cały. Stawała się dzieckiem niemal. 
Tekla musiała ją 
karmić. Wilmusia jakby niekiedy nie poznawała. Jednego dnia nie wstała z łóżka, 
doktor 
przyszedł, poruszał ramionami i dał Tekli do zrozumienia, że on tu nie ma co 
robić.
Syn i ona nie odstępowali jej łoża. Pod wieczór zdawała się ocucać, ale po to 
tylko, by płakać. Z 
ust jej wyrywało się imię — Jasieńka.
Na usilne pytania i nalegania odpowiadała im łzami.
Na chwilę wyszedł był Wilmuś, stara zdawała się to słyszeć, podniosła się na 
łokciu, obejrzała 
trwożliwie i pochwyciła za rękę siedzącą] przy niej Teklę.
— Mój ty dobry aniele — rzekła — pójdź, błagam cię, do niego, proś, błagaj, 
niech przyjdzie, 
bo ja umieram, niech ja go pobłogosławię.
Tekla —zadrżała; jej pójść do tego człowieka, który ją równie jak rodzoną matkę 
odepchnął z 
nielitościwą wzgardą, ale możnaż było staruszce co odpowiedzieć, umierającej 
odmówić?
Położenie było trudnym, Tekla sparła głowę na rękach— myślała.
Ale Mateuszowa trzymała ją drżącą dłonią i powtarzała ciągle:
— Na rany Chrystusa, pójdź! powiedz mu, niech przyjdzie, chcę zdjąć to 
nieszczęsne 
przekleństwo z głowy jego.
— Pani — odezwało się dziewczę — ale cóż powie Wilhelm?
— On nic nie powie, on ostatnią moje wolę poszanuje, powiedz mu, idź.
Od dawna Mateuszowa nie zdobyła się na tyle słów i na taką woli energią; 
strasznego coś było 
w blasku jej oczów, w drżeniu warg, w głosie, w ruchach niespokojnych. Oprzeć 
jej się było 
niepodobna.
Tekla wysunęła się, biegnąc przeciwko Wilmusia, który powracał.
—Panie Wilhelmie — co my poczniemy, matka, matka przed śmiercią domaga się go 
widzieć, 
wysyła mnie po niego, prosi was, abyście nie przeczyli jej tego.
— Spodziewałem się, że tak będzie — rzekł spokojnie młody człowiek — byłem tego 
pewnym. 
Ale jakże wy pójdziecie? a mnie tam do niego niepodobna.
— A! niepodobna i mnie! —. zawołała, ręce łamiąc Tekla — a jednak — muszę.
— Nie, kochana panno Teklo. Nienawidzę tego człowieka i przyznacie mi, mam za co, 
ale wola 
umierającej święta. Niech przyjdzie, zwiększy to jego winę. I panna iść po niego 
nie potrzebujesz 
— dodał Wilmuś — ja go sprowadzę.
— Wy nie możecie iść, on was gotów…
.— Nie lękajcie się, ja nie pójdę, ale znajdę kogoś, co go tu przyprowadzi.
— A! gdyby to było możliwe, żebyście mnie oszczędzili tego kielicha goryczy.
— Siedźcie przy matce, ja idę.
— Ale czy on przyjść zechce? — dodała Tekla — ja bym go może zmusiła.
— I ja potrafię.
— Zlituj się, żadnego gwałtu.
— Ja sam nie pójdę, znajdę kogoś, co mnie zastąpi i będzie wiedział, jak sobie 
począć.
Nie czekając odpowiedzi Wilmuś porwał za czapkę i wybiegł wprost do Tramińskiego. 
Była to 
właśnie godzina, w której on zwykł powracać do domu, trafiło się tak szczęśliwie, 
że się na drodze 
spotkali. Bo twarzy Wilmusia poznał stary, że mu się coś przytrafić musiało. 
Chwycił 
Tramińskiego za rękę i zawołał:
— Ojcze mój, na miłość Boga cię zaklinam, wróć się ze mną. Nigdy w życiu o nic 
cię nie 
poproszę, zrób mi to, o co cię błagać będę.
Tramiński stanął przestraszony.
— Co ci się stało?
— Nic — nic, słuchaj, chodź razem, a w drodze opowiem ci wszystko.
Z trwogą wpatrywał się kancelista w rozognione lice młodego człowieka.
— Mam matkę — rzekł Wilmuś — matkę, która kona. Dwóch było nas u matki, ale 
jeden wziął 
całe jej serce, omyliła się biedna, nie był go wart. Ten syn wypędził ją z domu 
swego, wyparł się 
jej! zatruł jej życia ostatek, doprowadził do grobu, ale ona go kocha. Ten brat 
i mnie wygnał, i 
zmusił matkę, by się mnie wyrzekła; ja do niego pójść nie mogę, zabiłbym go może. 
Ojcze! idź ty! 
idź ty! powiedz mu, że umierająca święta matka chce go raz przed śmiercią 
widzieć jeszcze.
— Rozumiesz mnie, ojcze — dodał Wilmuś, który mówił szybko, przerywanym głosem — 
rozumiesz mnie, będziesz miał litość nad starą. Powiedz mu, że mnie nie zobaczy, 
że go nie tknę. 
Nie chcę być matce zawadą do ostatniej chwili szczęścia na ziemi. Ona go kochała, 
ona go kocha. 
Niech przyjdzie!
Tramiński stał drżący.
— Rozumiem — rzekł — ale gdzież ten brat, ja go nie znam, ja nie wiem.
— Znasz go — odparł Wilmuś — tym bratem, tym synem, jest mecenas Szkalmierski.
Musiał powtórzyć, gdyż zrazu nie zrozumiał go Tramiński, a gdy nareszcie pewnym 
był, że mu 
się nie przysłyszało, porwał się za głowę, nie znajdując słowa na ustach. Ale po 
rozmyśle krótkim 
popędził szybko ku mieszkaniu mecenasa. Kilka kroków Wilmuś go przeprowadził.
— Ojcze — dodał — jeszcze ci powiem, mnie tam nie będzie, ten człowiek boi się 
tego, którego 
skrzywdził, ten człowiek, co matkę wypchnął ze swego domu, co się jej ubóstwa 
wstydził, może 
odmówić ostatniej posługi, on nie ma serca, czucia, sumienia, on może nie chcieć 
przyjść do niej 
nawet po błogosławieństwo; powiedz mu, że naówczas ja go za uszy jak psa do jej 
łoża przyciągnę.
Tramiński wylękły tą gwałtownością, ale przerażony szkaradą, oburzony 
postępowaniem 
Szkalmierskiego, machnął tylko ręką, był i czuł się dosyć silnym, ażeby spełnić, 
co mu polecono.
Wilmuś jak słup, oparty o mur, pozostał sam w milczeniu.
Pora była niezbyt późna, nie dochodząc do kamienicy Leonarda, Tramiński 
postrzegł światło w 
oknach, był więc pewnym, że winowajcę zastanie. Czasu nie miał na rozmysły 
długie, śmielej niż 
kiedykolwiek przebiegł wschody i zastawszy Jacka na straży w przedpokoju, rzekł 
mu:
— Idź do pana i powiedz mu, że przyszedł stary Tramiński z interesem, w którym o 
życie chodzi 
i minuty nie ma do stracenia. — Powtórzył jeszcze głosem drżącym. — Powiedz, że 
o życie 
chodzi.
Jacek, który nigdy jeszcze nic podobnego nie słyszał, tak się uląkł, iż, nie 
zamknąwszy drzwi, 
wpadł do salonu, w którym pięciu młodych urwisów siedziało nad kartami. Tym 
razem gospodarz 
był przy banku; zobaczywszy zbladłego sługę, a będąc po kieliszkach i obiedzie, 
zawołał nań:
— Czego chcesz!
— Ja, ja nic, ale tu czeka stary, stary Tramiński.
— Stary Tramiński! co mi tam stary Tramiński, powiedz mu, niech idzie do stu 
tysięcy.
Czego stoisz, trutniu jakiś?
— Ale on powiada, że to interes, w którym o życie chodzi, i minuty nie ma do 
stracenia.
Szkalmierski pobladł nieco, zawahał się.
— Idź, idź — krzyknął ktoś z boku.
— Ale, idźże.
Niepewien co go spotka, z tym uczuciem, które przysłowie nasze tak dobrze wyraża, 
mówiąc, 
że na złodzieju czapka gore, wyszedł Szkalmierski do sieni.
Widok Tramińskiego mógł go przestraszyć, stary ledwie się trzymał na nogach, 
oparty był o 
ścianę, blady jak ona.
— Cóż tam znowu? — zapytał Szkalmierski.
— Matka twoja kona, matka kona! idź ze mną, chce cię widzieć.
Jakkolwiek bez czucia, mecenas zadrżał, zbladł także, nie umiał odpowiedzieć nic, 
machinalnie 
sięgnął po kapelusz, jaki znalazł, nie rzekł słowa i zaczął schodzić ze wschodów.
Dopiero gdy byli u dołu, zatrzymał się i słabym głosem spytał:
— Brat?
— Nie ma go tam, i nie będzie, idź! idź!
A widząc, że słabnie i waha się Szkalmierski, porwał go za rękę, otworzył drzwi. 
Znaleźli się w 
ulicy. Dorożka czyjaś stała przed kamienicą, siedli w nią milczący. Tramiński, 
któremu Wilmuś 
powiedział, gdzie jej szukać mają, kazał pośpieszać woźnicy.
Odległość nie była wielka, stanęli wprędce przed kamienicą pustą, milczącą, 
ponurą jak grób. 
Tramiński doprowadził go do trzeciego piętra, tu, gdy się ich kroki słyszeć dały, 
niewidzialna ręka 
otwarła drzwi.
Szkalmierski, jakby pchany siłą jakąś, wszedł do przyciemnionej izdebki i 
obejrzał się trwożnie. 
Nie było w niej nikogo, na łożu w kątku poruszała się, ledwie dostrzeżona o 
mroku, blada głowa 
staruszki. Oczy jej i serce zoczyły kochanego, wyciągnęła ręce z przerażającym 
krzykiem.
— On, Jasieńko! — I padła wysilona na łoże.
Szkalmierski zwolna zbliżył się ku niej, w głowie jeszcze mu szumiało wino, 
wesołość, karty, 
wrzask towarzyszów, nie był przytomny, nie wiedział, jak się tu znalazł, ale 
powoli trwoga 
grobowa i chłód jakiś go ogarniał. Oczy po blaskach, po ciemności z ciężkością 
oswajały się z tym 
półcieniem izdebki, ale stara widziała go w całym blasku swego przywiązania.
Ostatek sił dobyła, aby go pochwycić za rękę gorącą jeszcze od kart i kielicha.
— Jasieńku — rzekła — tyś dobry, tyś poczciwy, ty przypadłeś do starej matki. 
Bóg ci to 
zapłaci. Daruj mi, przebacz, zapomnij winy, jam ciebie tak kochała. Niech cię 
Bóg błogosławi.
Tu głos jej zamarł w piersi.
— To nieprawda — rzekła — ja ciebie nigdy nie przeklinałam, jam nie winna, nie 
miej żalu, 
jam matka! Ty moje dziecko jedyne. Zbliż się, niech ciebie zobaczę i obraz twój 
poniosę na tamten 
świat.
Zapłakała biedna i W tym szlochu jak uderzenie piorunu przyszła — śmierć. Dłoń, 
którą 
chwyciła syna rękę, powoli stygła, ale nie puściła go, czuł uciekające z niej 
drżenie życia, ciepło, a 
potem lodowaty chłód śmierci i kamienny uścisk trupa.
Mateuszowa nie żyła.
Milczenie panowało dokoła, Szkalmierski stał strwożony, nie śmiejąc się ruszyć, 
a czując, że 
mu sił braknie, że włosy powstają mu na głowie, że uścisk grobu życie zeń 
wyciąga.
Nagle wyrwał rękę i dłoń starej matki opadła na łóżko. Mecenas, nie oglądając 
się, nie mówiąc 
nic, wysunął się z izby, minął stojącego w sieni Tramińskiego, zszedł ze 
wschodów omackiem i 
machinalnie zwlókł się do domu.
Wchodząc na wschody, posłyszał wrzawę na górze i poczuł, że nazad tam mu wnijść 
niepodobna; jak złodziej wkradł się do sypialni, zamknął i posłał do gości z 
przeproszeniem, że im 
służyć nie może.
Z powrotem do domu wrażenie, którego doznał, zwolna ustępować zaczęło, chodził 
długo, nie 
zmrużył oka aż nad rankiem, ale o południu z, twarzą bladą siedział już przy 
stole i rozmawiał ze 
Żłobkiem spokojnie.
Wypadek wczorajszy wywołał naturalnie rozmaite domysły, rozpuszczono wieść o 
pojedynku, 
o tym nawet, że mecenas kogoś zabił, że jakaś sprawa honorowa przerwała wieczór 
wesoły.
Na zapytania Szkalmierski ponurym tylko odpowiadał milczeniem, a z wejrzenia 
jego 
miarkować było można, że nie chciał być badanym. Dano mu spokój.
Trzeciego dnia z rana oznajmił mu się Tramiński; z ruchem niecierpliwym i 
gniewnym kazał go 
wpuścić.
— Mam sobie za obowiązek — rzekł stary, nie zbliżając się do niego a trzymając 
przy drzwiach 
— oznajmić panu, że za godzinę będzie pogrzeb.
— Pieniędzy, jeśli będzie potrzeba, dam — odparł Szkalmierski.
— A sam nie będziesz? — spytał Tramiński. Mecenas porwał się z krzesła, nic nie 
odpowiadając.
Zżymał ramionami i burzył się.
— Tak! tego by jeszcze potrzeba było, żeby tym plotkom dać pastwę, żeby mówili. 
Cóż ja 
dodam do pogrzebu? ja jej nie wskrzeszę. Ja zapłacę za wszystko.
— Ale schowajże swoje pieniądze, człecze bez duszy — przerwał oburzony Tramiński 
— jeśli 
ci serce nie mówi, ażebyś poszedł za trumną matki, tej świętej niewiasty, która 
ci przebaczyła, nie 
potrzeba tam i grosza twego. Niegodzien jesteś iść za tą trumną.
— Mości Tramiński! — zawołał Szkalmierski — waćpan sobie pozwalasz…
Ale stary szydersko się uśmiechnął, plunął z pogardą, pokazał mu pięść tylko i 
słowa już nie 
mówiąc, wyszedł.
Pociągnął się on wprost do żałobnego domu, przed którego drzwiami, oparte o 
ścianę, stało 
czarne wieko z krzyżem białym. Właśnie ludzie, co nieść mieli na cmentarz ciało, 
nadeszli i 
zabierano je na górę.
Tam, klęcząc u trumny, płakał Wilmuś i kupionymi kwiatami dokoła łoże ostatnie 
matce 
wyściełał pobożnie.
On tylko, Tekla i kilka babek kościelnych stało w progu. Do nich przyłączył się 
Tramiński. Po 
cichu zamknęło się wieko jak księgi przeczytanej karta ostatnia. Wilmuś wstał 
zapłakany, 
milczący, złożywszy pocałunek na martwych rękach, które ubogi krzyżyk trzymały. 
Potem 
poszedł do Tramińskiego i dłoń jego uścisnął, całując w ramię. I ze wschodów 
zniesiono ciało, za 
którym kilka ciekawych głów wyjrzało, kilka osób odkryło przed nim głowy, a mała 
gromadka 
powiodła je na miejsce wiekuistego spoczynku.
Wieczorem Tramiński siedział z Wilhelmem na rozmowie; nie wspomnieli o Janie, 
teraz już nic 
ich z nim nie łączyło, był sam na świecie ze zgryzotą swą, jeśli do serc takich 
jak jego zgryzota 
przystęp mieć może.
Miejskie plotki powtarzały się dni kilka i ucichły wreszcie, a życie popłynęło 
swoim trybem 
dawnym, tylko mniej jedną męczennicą było na świecie i tęskno W sercu sieroty.
Czas leci, szczególniej dla tych, którzy by go powstrzymać pragnęli. Oto już 
wiosna znowu 
zielonością okryła łąki i lasy, obudziła słowiki i wierzycieli mających termina 
czerwcowe; kwiaty 
się otwierają do słońca, a panny cieszą, że jadą z mamą za granicę do źródeł, u 
których gra muzyka 
i przechadzają się liczni kandydaci do stanu małżeńskiego; strumienie szumią i 
ruleta burczy w 
Baden, lazur niebios pogodny i studenci liczą dnie do wakacyj, które ich wsadzą 
na konia. Słowem, 
wiosna w całym tego wyrazu znaczeniu — a ponieważ użyliśmy do tego 
przestarzałego opisu form 
i barw dziennikarskich, dodamy, że sam sobie winę przypisze, kto z tak pięknej 
pory pełnym 
sercem i piersią nie skorzystał.
Tak jest, nadszedł czerwiec i straszna dla mecenasa data pierwszej wypłaty panu 
Simsonowi. 
Jednakże wcale się ona tak groźną nie wydawała przebiegłemu mężowi stanu, który 
interesa swe 
wieść umiał z talentem godnym szerszego teatru. Owszem, im się ten dzień zbliżał 
bardziej, tym 
Szkalmierski zdawał się w lepszym humorze, a rozwijał tak niezmordowaną czynność, 
tak umiał 
razem bawić się, biegać za sprawami, ludzi tumanić, pieniądze wyłudzać, 
spekulacje majątkowe 
rozpoczynać, brać zadatki, skłaniać do powierzania mu sum poręczających, iż 
najbliżsi jego i 
najpoufalsi jego przyjaciele wydziwić się nie mogli tej hartownej naturze. Po 
nocy spędzonej przy 
grze i kielichu, po przedrzemaniu się w fotelu, obmyciu zimną wodą mecenas 
wychodził na miasto 
świeży jak Amfitryte, uśmiechnięty, różowy, bez fałdku na czole.
Wszystko to winien był zapewne temu spokojowi sumienia i hartowi żelaznemu ducha, 
z jakim 
codzienne strapienia dnia, chleb powszedni biednych śmiertelników — znosił 
stoicznie i 
zwycięsko.
Na wszystko miał radę, w każdym razie znalazł środek jakiś — pełen był wybiegów 
najmędrszych i wychodził z największych trudności furtką, której by nikt inny 
pewnie nie 
dostrzegł.
Simson stary, który może lepiej od innych znał jego położenie, co dzień prawie 
pytał Hersza, co 
słychać, i odbierając odpowiedź szczegółową o obrotach mecenasa, w końcu wpadać 
zaczął na 
domysł, iż znalazł jakąś niewidomą a potężną podporę. Jednakże z natury nieufny, 
a znajomością 
stosunków utwierdzony w przekonaniu, iż Szkalmierski w terminie pieniędzy mieć 
nie może, 
zwracał nań nader baczne oko. Hersz, nieprzyjaciel mecenasa, pilnował go także, 
ale na 
fizjognomii człowieka, w jego całym postępowaniu nie można było pochwycić cienia 
zwątpienia, 
niepewności, obawy.
Mecenas zatargował dobra Grzegorzowice i na serio umawiał się o ich kupno, dwa 
razy jeździł 
je oglądać, o warunki się zajadle układał. Klientela się nie tylko nie 
zmniejszyła, ale wzrosła; 
mimo różnych pogadanek był zawsze ulubieńcem młodzieży, gwiazdą prowincjonalnej 
palestry, 
rozcinał gordyjskie węzły procesów wymową, talentem przejednawczym, cudem jakimś.
Słowem, był, lub zdawał się być, u szczytu, sławy i powodzenia.
Tylko (niestety, wszystkiego nigdy razem posiąść nie można) projekta małżeńskie 
były w 
zawieszeniu, nie miał na widoku w tej chwili żadnej dziedziczki bogatej, a 
piękna Polcia okazała 
mu taką obojętność dumną, tak wyraźny nawet wstręt, iż się tam ani śmiał posunąć.
Pan Sebastian też unikał go widocznie i stronił, by się nawet nie spotkali. 
Mecenas nadto się 
znowu cenił, ażeby iść przebojem i walczyć o to, co sądził sobie należnym.
W Zakrzewku w ciągu tego półrocza rzeczy się tak stanowczo wyklarowały, iż w 
tamtę stronę i 
spoglądać już nie było potrzeby. Baronowa uroczyście poślubiła rotmistrza o 
jednej nodze. Na ten 
dzień tylko zrzucając żałobę, panna Albina wyszła za mąż za Mylskiego; pre— zes 
powrócił 
milczący ze swej wycieczki po pannę Felicją, o której nie lubił mówić — ba, 
nawet nie bardzo się 
do niej przyznawał, a panna Felicja osiadła w klasztorze u pp. brygitek.
Interesa prezesa zostały połatane tymczasowo i ciągnęły się dalej ku 
nieuchronnej ruinie. 
Tymczasem że względu na to, iż czasy były ciężkie, dobra odłużone, pieniędzy 
mało — państwo 
Mylscy, pożyczywszy znaczną sumę na wysoki procent, wyjechali na rok do Włoch, 
pod urocze 
Italii niebo zapominać o troskach żywota. Baronowa także skłoniła rotmistrza, 
aby dla nogi swej i 
kuracji przejechał się z nią do Paryża, a potem do Nizzy.
Prezes pozostał sam jeden w Zakrzewku i dobrawszy sobie trzech obywateli do 
wisteczka 
groszowego, siedział po całych dniach w nadziei, że da wielkiego szlema, którego 
w końcu brał 
sam z upokorzeniem i rezygnacją, wielkim duszom właściwią.
Tam więc nie było nic do zrobienia, aż póki by dobra nie poszły pod subhastacją, 
i to nie dla 
mecenasa, który w tej chwili nie spodziewał się mieć kapitału.
Znajdował więc Szkalmierski, że do ożenienia zostawało mu wiele czasu, a młodość 
należy 
wyszumieć według znanej teorii, aby się potem w późniejszych latach nie 
przypominała. Szumiano 
więc i wieczorki w kamienicy Leonarda były bardzo świetne.
Czas leciał. Czerwiec się rozpoczął, mecenas był wesół jak skowronek na wiosnę. 
D. 24 
czerwca w sam dzień ś. Jana przypadał ów wypłat Simsonowi, a ś. Jan czerwcowy 
był właśnie 
dniem imienia kochanego, Złotego Jasieńka.
Zwyczajem przyjętym od lat kilku obchodzono hucznie imieniny w wigilią, w tę 
tajemniczą 
noc, o której to takie chodzą piękne ubrane w kwiaty paproci podania.
I na ten też dzień zapowiedziała się panu mecenasowi młodzież z okolicy, z 
miasta, z prowincji, 
nawet z Warszawy.
Na przyjęcie tej mnogości osób mieszkanie jego starczyło, a reszta przyborów tym 
była 
łatwiejszą do zebrania, że mecenas posiadał nieograniczony kredyt u kupców, u 
cukiernika, u 
winiarza, w traktierze, który swą protekcją zaszczycał, a którego kuchty i 
kopcidymy szli jako 
sprzymierzeńcy do kamienicy Leonarda na dni uroczyste.
Od rana wozy z koszami, z których wyglądały w klatkach siedzące żółte, czerwone, 
zielone, 
srebrzone i złocone główki od butelek, poobwijanych w świeżuteńkie bibułki 
różnobarwne, 
zaciągały przed kamienicę, a chłopcy z cukierni w białych fartuchach i 
szlafmycach znosili 
olbrzymie torty i piramidy. Wschody przyozdabiano w kwiaty, pokoje uzbrajano w 
świece. Jacek, 
chmurny jak noc, milczący, obliczał w kredensie srebra pożyczane i szkło różnego 
kalibru, którego 
tym większy zapas był potrzebny, iż młodzież miała zwyczaj chwalebny, dla 
podźwignięcia 
industrii krajowej, przy każdej uroczystości tłuc po kilka tuzinów kielichów.
Po wielkim toaście roztrzaskiwano je o ziemię, co sprawiało piękny efekt, 
oznaczając rzeczy 
ziemskich i marnego grosza pogardę, a przy tym miało coś heroicznego, niby brzęk 
mieczów i 
zbroi.
Kalka konwi lodu dla mrożenia szampana przybyło także do kredensu i odświeżyło w 
nim 
powietrze.
Stary węgrzyn, ów miły, słodki, dający się pić jak konfitura, a obezwładniający 
człowieka — 
stał odosobniony z boku, nie chcąc się mieszać z tłumem lekkomyślnym gawiedzi 
francuskiej. 
Pozbawiony etykiet, ozdób, pieczątek ufał, że mu świetnych sukienek nie potrzeba! 
jak wielki pan, 
przychodził w starym fraku.
Z likworów trapistyna, chartreusa, benedyktyna wybrane były umyślnie znać, aby 
świadczyły, 
iż gospodarz należał do obozu zachowawczego ludzi porządku. Wyznania wiary 
mieszczą się 
czasem nawet w kieliszkach, to znamię wieku.
Ale któż opisze wspaniałe do tej uczty przybory? wszystkie przysmaki 
niezwyczajne, 
uderzające osobliwością, doborem. Spóźnieniem lub pośpiechem, były tam zwierzyny, 
których już 
jeść nie było wolno, i nowalie, jakich jeszcze inni nie kosztowali. Mecenas 
celował w 
nadzwyczajnych tych dla podniebień gości swych atencjach.
Dom wyglądał jakby na wesele, mecenas jak nowożeniec mający przyjąć panią młode, 
śmiały 
mu się oczy i usta.
Imieniny te były dlań tryumfem, bo mówiły dobitnie jego zawistnym i 
nieprzyjaciołom: 
Patrzcie! mam, miłość i zaufanie ogółu, pozostaje wam tylko uderzyć się w piersi, 
paść na kolana a 
prosić o przebaczenie.
Pośpieszniejsi i poufalsi przyjaciele winszowali jeszcze w wigilią przed 
południem. Karty od 
nieprzytomnych sypały się stosami, cały stolik nimi zarzucono, były przy nich i 
bukiety, i poduszki 
na kanwie szyte, i pugilares haftowany paciorkami, i cygarnica z napisem: 
wdzięczność, i 
podstawka do zegarka souvenir!
Wśród tych olbrzymich przygotowań, którymi sam kierował, mecenas chodził zajęty, 
latał, 
rozkazywał, zaglądał do szufladek, przypominał coś ciągle, posyłał, zamykał 
papiery i był 
niesłychanie zatrudniony.
Około południa kazał do siebie przywołać Żłobka.
— Mój drogi —,rzekł mu — będę dziś miał niesłychane i niespodziane wydatki, 
wiele u ciebie 
jest w kasie? w depozytach?
Żłobek poradził się pamięci i książeczki.
— Proszę cię — odparł mecenas, usłyszawszy cyfrę dosyć zadowalającą — przynieś 
mi tu 
wszystkie pieniądze zaraz. Mam pewne projekta — dodał z uśmiechem — które się 
przy 
kieliszkach najlepiej przyprowadzają do skutku. Radca mi będzie potrzebny — a 
zrobię ogromny 
interes.
Żłobek, skłoniwszy głową, pośpieszył wykonać rozkaz pryncypała i powrócił 
natychmiast z 
teką pełną papierów, którą złożył w ręce Szkalmierskiego, a ten, po chwilowym 
namyśle, zamknął 
ją do biurka, aby mieć pod ręką.
— A na wieczór — rzekł do Żłobka — przyjdź zabawić się z nami, proszę cię, nie 
bądź dzikim, 
porobisz stosunki, które ci się mogą bardzo przydać w dalszym życiu, ja cię 
zapoznam.
Żłobek skłonił głową z uśmiechem zadowolenia — pomyślał zaraz o białym krawacie 
i 
rękawiczkach, krawat był wyprany, a ostatnie raz tylko przed rokiem przenoszone 
i świeże jak 
nowe. Jakkolwiek lubiący czystość, Żłobek jeszcze więcej cenił oszczędność. 
Lakierowane buty 
szczęściem sprowadził był — jakby przeczuciowo — z Warszawy, miał je sprzedać 
koledze i 
wstrzymał się! Co za szczęście!
O zmierzchu cały dom już płonął porozpalanymi światłami. Wieczór był cudny; woń 
wiosny, 
świeżej zieleni i kwiatów wlatywała oknami otwartymi, na niebie blade, nieśmiałe 
pokazywały się 
gdzieniegdzie gwiazdeczki jak panienki wybiegające na salę balową wprzód, nim 
goście przybędą, 
pogoda najpiękniejsza i po skwarze dziennym wietrzyk łagodny. Ten i ów z 
poufalszych przyjaciół 
zjawiał się już do kochanego mecenasa, rzucał mu się w objęcia i palił 
strzelistą mowę 
improwizowaną przez trzy dni mozolnie.
Z wyrzeczonych jednak w dniu tym oracyj żadna pono nie była piękniejszą nad 
łzawe, 
serdeczne, wzniosłe przemówienie komornika Paskudnickiego. Komornik, Marek 
Achacy 
Paskudnicki, człek stary, poważny, łysy jak filozof pogański, nosił tytuł od 
dawna straconego, 
mitycznego urzędu, ale godnie i przyzwoicie. Miał on dworek na przedmieściu, był 
ubogi ale res 
angusta domi nie przeszkadzała mu uczęszczać prawie do najlepszych towarzystw, w 
których 
porządnie pito i jedzono. Miał on zawsze najświeższe wiadomości, chodził we 
fraku, a niekiedy w 
białej kamizelce, żadna uczta się bez niego nie obeszła. Chwalił wszystkie 
kuchnie, co mu 
dozwalało nieraz po dwakroć wrócić do półmiska, oddawał winom sprawiedliwość i 
kieliszek jego 
nie był nigdy próżnym. Miał i to do siebie, że gdzie jadł i pił, tam zawsze 
zdanie gospodarza 
podtrzymywał.
Serce jego było wylanym dla tych, u których stołu zasiadał, a przy wynurzeniu 
uczuć 
wezbranych oczy mu łatwo łzami zachodziły. Była to jego specjalność, płakał jak 
bóbr i w chwilę 
potem przechodził z nieporównaną łatwością do śmiechu serdecznego i wesołości 
najprzyjemniejszej. Młodym ludziom dozwalał z siebie stroić żarty, jak 
najłagodniej je znosząc. 
Komornik przy biesiadzie był jej duszą, jemu zleciwszy upojenie gości, można 
było być pewnym, 
że nikt nie wyjdzie trzeźwy, był przekonywającym do najwyższego stopnia.
Z jakim uczuciem rzucił się Paskudnicki na szyję mecenasa, pióro, a zwłaszcza 
gęsie — opisać 
tego nie potrafi — zostawujemy to stalowym.
— Szlachetny mężu — zawołał (w głosie już czuć było łzy nadchodzące) — w tym 
dniu dla serc 
twych wiernych przyjaciół uroczystym, które serca zyskałeś cnotą, jakiej w 
naszym wieku nie 
spotykamy, albowiem zepsucie i materializm go ogarnął, wolno tym wzmiankowanym 
wyżej 
przyjaciołom, do których liczby i ja się zaliczać mam zaszczyt — wolno, powiadam, 
wynurzyć 
otwarcie, co skromność twa, przymiot dusz wielkich — cały rok ukrywać zmusza. 
Oby młodzież 
nasza, zapatrując się na cię, wstępowała w twe ślady, obyś nauczył ją pracy 
wytrwałej a dla kraju 
pożytecznej, natchnął ją swoim geniuszem i wpoił w nią to poszanowanie obyczaju 
staropolskiego, 
gościnność, otwartość serdeczną, którą — (zakrztusił się) — wziąłeś po przodkach. 
Bądź dla niej 
gwiazdą przewodnią, jak dla nas jesteś prawdziwą chlubą i zaszczytem, dla miasta, 
które cię 
wydało, dla prowincji, która cię wielbi, dla kraju, któremu służysz, dla świata.
To mówiąc, pod wrażeniem własnej umowy, komornik uniesiony, rozczulony, 
wybuchnął 
płaczem w samą porę, bo mu już słów brakło i ledwie się potrafił z pomocą 
chustki utulić.
Przerywały łkania niekiedy wyrazy strzeliste: Mężu szlachetny! zacny panie, 
mecenasie 
kochany, ozdobo nasza i chlubo!
Szkalmierski nie łatwym był do łez, ale wchodząc w stan nerwowy komornika, dał 
mu zaraz 
szklankę wina, co go znacznie wzmocniło i jak ręką odjęło podrażnienie.
Inni wprawdzie nie dochodzili w powinszowaniach do tego punktu kulminacyjnego, 
który 
osiągnął komornik, ale mniej lub więcej zbliżali się do niego.
Kancelaria ze Żłobkiem na czele złożyła mecenasowi w darze bardzo piękny puchar, 
ustrojony 
w liście dębowe, godło zasługi obywatelskiej.
Z dwóch klasztorów przyszli sami przełożeni winszować swojemu obrońcy i 
syndykowi.
Słowem, był to dzień tryumfu na wsze strony. Ale w chwili właśnie, gdy go 
osiągnął, 
Szkalmierski spochmurniał i z wesołego stał się zamyślonym; obłok wisiał nad 
jego czołem, choć 
się niby uśmiechał — po cichu skarżył się na ból głowy, zmęczony wyglądał i 
skłopotany. Nie 
dziw, nie ma nic straszniejszego jak być przez dwadzieścia cztery godziny 
solenizantem, a dla 
kogo imieniny się przedłużą, zagrożony bywa fiksacją.
Około godziny dziesiątej, gdy po raz wtóry zaczęto dla spóźnionych obnosić 
herbatę, pokoje już 
były tak pełne, że się w nich z trudnością obracano. Stoliki wszystkie 
poobsiadali grający. W kilku 
miejscach stały już kałużki porozlewanej wśród ścisku herbaty, która też parę 
fra— ków zwilżyła. 
Pomimo ciasnoty nikt wszakże nie odchodził, bo wszyscy wiedzieli o mającej 
nastąpić wieczerzy i 
rachowali na nią. Mówiono, że być miała tak obfitą, iż zadowolić mogłaby dwakroć 
liczniejsze 
towarzystwo, a kosze obłamków i okruchy szpitale i ubogich nakarmić były 
przeznaczone.
Na ostatek wybiła godzina uroczysta, otwarły się dotąd ściśle zamykane drzwi, 
ukazały długie 
stoły ze świetną zastawą i rozpoczęła walka pełna delikatności a uporu o miejsca 
przy stolikach. 
Jeden się dobijał, by stanąć blisko szczupaka, drugi starał o sąsiedztwo 
kotletów. Najmniej 
szczęśliwi porwawszy na talerz swoją porcją, unosili ją na najspokojniejsze 
legowisko dla 
spożycia.
Słychać było brzęk sztućców i stukot talerzy, kiedy niekiedy dźwięk uderzonej 
karafki lub 
potrąconego kielicha, nareszcie po chwili pewnego nieładu goście się ugrupowali 
wedle 
powinowactwa przy półmiskach, inni na straży butelek, poformowały się gościńce 
dla krążących 
maruderów tej armii i harmonia najpiękniejsza zakwitła. Wzajemnie sobie 
posługiwano, mieniano 
się, nalewano i ten podział pracy był widokiem rozczulającym.
Do grzmotu wiosennego porównać tylko można wniesione nagle zdrowie solenizanta. 
Kilku 
zdradliwie już zawczasu przygotowanych barczystych przyjaciół — po trzykroć 
podrzucili go w 
górę, przy głośnym okrzyku — hura! niech żyje nasz mecenas kochany! Młodzież 
kielichy 
roztrzaskała o podłogę, ściskano go, całowano, a tłum roznamiętniony i nieco 
podpiły nierychło się 
uspokoił. Mecenas blady, wzruszony, w kilku krótkich, pełnych skromności 
wyrazach 
podziękował za dowody współczucia. Wniesiono potem zdrowie prezesa trybunału, 
sędziów, 
kolegów mecenasa, kilku znakomitości obywatelskich, burmistrza, jednego 
literata–poety, który 
szarady posyłał do „Kuriera” i zbierał się na wielkie dzieło o duchach i świecie 
nadprzyrodzonym; 
potem: Kochajmy się! — oby się nam dobrze działo… itp.
Szeregowi toastów komornik niewyczerpanych dostarczał materiałów ze skarbnicy 
swych 
wspomnień.
Wśród wielce ożywionej gry kielichów, około północy, mecenas coraz bledszy, 
ocierając pot z 
czoła, zbliżył się do komornika.
— Mój drogi panie komorniku —odezwał się cicho — uczyń mi jeszcze jednę łaskę… 
Od 
godziny, nie wiem z czego, głowa mi formalnie pęka, boli straszliwie, nie do 
wytrzymania — 
ledwie na nogach stać mogę… Weź na siebie gospodarstwo, wyręcz mnie, powiem 
Jackowi, ażeby 
wszystko było na twe rozkazy… ale ja muszę się położyć.
Zlituj się tylko, proszę cię, idzie mi o to, ażeby goście jak najdłużej się 
bawili, aby się nie 
rozchodzono. Pozamykaj drzwi, nie wypuszczaj nikogo. Ja mam kątek spokojny, 
daleko… tam mi 
poduszkę zaniosą i spocznę nieco. Później może do was powrócę, gdy migrena 
przejdzie.
Komornik, który trzymał w ręku kielich wina i lał sobie kosztowny napój za 
kamizelkę, 
dziwując się w głębi duszy, skąd tak miły człowiek mógł pochodzić — odpowiedział 
uściskiem… 
i oblaniem solenizanta.
— Szlachetny, że tak powiem, mężu!… idź! kładnij się! spocznij na laurach… 
Zaufaniem twym 
zaszczycony… bądź pewien, wstydu ci nie uczynię.
— Niech piją — niech piją! — przemówił, ściskając go za rękę mecenas — do 
upadłego, mój 
komorniku — jeśli wina nie starczy, posłać do Chai Matorkiewicza… Jeśliby kto 
spytał o mnie, 
powiedz, żem zasłabł nieco, ale zaraz powrócę.
— Ale bądź, że tak rzekę, spokojny — odparł komornik z powagą — jak na Zawiszę 
spuść się 
na mnie… popoję ich tak, że za lat dwadzieścia wigilią św. Jana pamiętać będą… 
Idź! Spocznij! 
Ty się pracą zabijasz… ty padasz ofiarą dla nas… o najzacniejszy z…
Nie dokończył, gdyż począł go całować, a po winie łzy mu przychodziły lżej 
jeszcze niż na 
czczo, zalał się nimi… chlipnął — zapił winem i wrócił do gości.
Mecenas znikł.
Jacek zaniósł mu zaraz na dół skórzaną poduszkę i filiżankę herbaty z cytryną.
Wiele osób postrzegło wysunięcie się solenizanta, ale domyślając się powodów, 
które wyraz 
twarzy zdradzał, poszanowały migrenę.
Młodzież, opatrzywszy fortyfikacje butelkowe, pozostała na placu, przypuściła 
szturm i 
poprzysięgła, że żadna z nich nie wyjdzie całą. Zaintonowano pod choryfejem 
komornikiem 
sławną pieśń:
— A kto nie wypije…
Walka rozpoczęła się na serio, lano tchórzom za kołnierze. Strategicznymi 
obrotami, 
dowództwem, biuletynami wojny i odezwami do walczących kierował nieoszacowany 
komornik.
Gdy mu wyrazów brakło, po raz pięć wtórzył: — Iż tak rzekę, że tak powiem, jeśli 
mi się tak 
wyrazić wolno itp.
Poklaskiwano przytomności umysłu…
Wiadomo, że noce czerwcowe są najkrótsze w roku — cóż dziwnego, że wschodząca 
jutrzenka 
zastała jeszcze niedobitków bohatersko zapijających benedyktynę dla otrzeźwienia 
się i 
pokrzepienia po trudach. Ale nareszcie i najwytrzymalsi musieli pomyśleć o 
odwrocie; dzień był 
biały, z sąsiedniego ogrodu słowik się odzywał, dzwony po klasztorach na 
jutrznią do chóru 
wołały, ranek oblany rosą, wonny, obiecywał dzień prześliczny. Komornik, 
dotrwawszy do końca, 
naładował kieszenie cukierkami i wyniósł się z tym spokojem ducha, jaki daje 
sumienne spełnienie 
wziętego na siebie obowiązku. Zataczał się nieco, ale to była wina bezsenności… 
zmęczenia.
W ogłuchłym nagle domu nastała cisza grobowa, a nie było oryginalniejszego 
widoku nad te 
ruiny uczty wczorajszej, oblane blaskiem wschodzącego słońca.
Jacek przechadzał się wśród nich jak Volney na zwaliskach Palmyry, niekiedy 
stając z 
załamanymi rękami nad pomnikiem przeszłości i ziewając szeroko, gdy westchnąć 
pragnął.
Talerze, półmiski, filiżanki, kielichy — w nieładzie rozrzucone, opowiadały 
dzieje tego 
pamiętnego w rocznikach miasta wieczora. Butelki niemal wszystkie były próżne, 
mało w której 
zostało co na dnie, ale dużo szacownych płynów wysychało na podłodze, uronionych 
niebacznie.
Serwety zmięte, potłuczone szkło, powywracane i połamane krzesła, poszarpane 
firanki, kwiaty 
popodlewane herbatą, sofy namaszczone kremami, talerze za piecem, półmiski pod 
stołem — 
przedstawiały wymowny obraz marności światowych.
Jacek obrachowywał, co mu z tego pozostać może dla panny Petroneli i dla niego, 
inwentarz 
okazywał się nader niekorzystnie; nawet deser rozchwytano po kieszeniach. Sam on 
widział, jak 
bezwstydniejsi unosili cukry w chustkach od nosa, w kapeluszach. Jacek zżymał 
się na tę, 
nikczemność i spijał pozostawiane szampańskie kielichy, gdzieniegdzie chwycił 
zapomnianego 
tortu, rzuconej benedyktyny — i wzdychał.
Przyprowadzić do porządku, obliczyć szkody, zebrać srebra, pooddawać pożyczone 
przybory, 
rozeznać półmiski, wysortować serwety — olbrzymią zapowiadało pracę. Dlatego 
Jacek uznał 
słusznym, głowę pokrywszy od much dokuczliwych serwetą, usiąść w fotelu — i 
zasnąć.
Ale biada tym, którzy się nieopatrznie rzucają w Morfeusza objęcia, zwłaszcza po 
kilku 
kieliszkach — któż wie, kiedy się im oczy na światło dzienne otworzą?
Jacek, który się obudził dzięki natrętnej musze, która pod serwetę się zakradła, 
aby usta jego 
słodyczy pełne ucałować — był w przekonaniu, iż może jeszcze sobie bezpiecznie 
spocząć 
godzinkę — ale wtem usłyszał bijącą na zegarze u Reformatów dziesiątą. Zrazu 
posądził, że mu się 
to przysłyszało, spojrzał na swój zegarek, niestety!! dziesiąta była 
najautentyczniejsza. Zbiegł więc 
szybko ze wschodów, bo właściwie wstać mu należało o siódmej i spóźnił się o 
trzy godziny. 
Mecenas, chory czy zdrów, zmęczony czy nie, zawsze był na nogach o pół do ósmej 
i pił kawę. Nie 
pojmował Jacek, jak się tam bez niego obeszli.
W kredensie wszakże upewniono go, że p. Szkalmierski nie dał jeszcze znaku życia 
i spał w 
najlepsze; odetchnął.
W mgnieniu oka zaczęto gwałtownie porządkować w domu i dzięki przytomności 
umysłu p. 
Jacka przynajmniej bawialne pokoje uprzątnięto natychmiast, tak że chłopcy na 
szczotkach się po 
nich przejeżdżać zaczęli.
Powrót do status quo ante helium nie trwał długo — krzesła przywołano do 
porządku, stoły 
powracały na miejsca, firankom zadane rany umiejętnie zamaskowano. Jak stos 
grobowy wznosiły 
się całe i potłuczone butelki w kredensie. Jacek melancholiczne rzucał na nie 
wejrzenie. Pozlewał 
on z nich wprzódy starannie, każdy gatunek z osobna, ale cóż mu się pozostało! 
mizernych dziesięć 
butelczyn.
O jedenastej niektórzy przyjaciele, orzeźwiwszy się ogórkami kwaśnymi i kapustą 
— przyszli 
mimochodem dowiadywać się o mecenasa. Powiedziano im, że spał.
Znaleźli to bardzo naturalnym po bólu głowy i takim znużeniu.
— Nie budźcież go, niech się sobie wyśpi — powiedzieli służbie i odeszli.
O pół do dwunastej wbiegł Żłobek dopytując, czy mecenas pił kawę — i odebrał tęż 
sarnę 
odpowiedź, że dotychczas odpoczywa; na co pokiwawszy głową — powrócił żywo do 
kancelarii.
Było już trzy kwadranse na dwunastą, gdy zagrożony interesami pilnymi, pierwszy 
dependent i 
szef kancelarii ze zwykłą sobie powagą, z portfelem pod pachą — niby minister 
przybywający z 
raportem, zastukał do drzwi pokoiku, w którym spał Szkalmierski. Ale kilkakrotne 
pukanie 
crescendo aż do fortissimo najmniejszej odpowiedzi nie wywołało. Zajrzał przez 
dziurkę od 
klucza, było wewnątrz ciemno, szaro.
Mrucząc więc powrócił do roboty. Ale dochodziła dwunasta! igły zegaru śpieszyły 
się, leciały 
więcej niż kiedykolwiek.
Wraz z uderzeniem na wieży południa pan Hersz od Simsona zjawił się uśmiechnięty 
w 
kancelarii, dobył weksel i zaprezentował go, w oczy patrząc Żłobkowi.
Żłobek spojrzał nań z powagą.
— Pan mecenas miał wczoraj gości i śpi — spoczywa, proszę czekać.
— Czekać! ja nie mann potrzeby czekać. Jest dwunasta, obudź go pan. Jeśli która, 
to ta godzina 
może się nazwać hora canonica dla bankierów. Weksel będzie zaprotestowany.
Żłobek zerwał się z dumą człowieka, który jest pewny siebie, spojrzał z pogardą 
na Hersza i 
poszedł znowu pode drzwi Szkalmierskiego, do których coraz głośniej dobijać się 
zaczął.
Milczenie głuche, uparte już go niecierpliwiło, najtwardszy sen takiemu stukaniu 
oprzeć by się 
nie mógł.
Zajrzawszy uważnie przez dziurkę, przekonał się, że w niej od środka klucza nie 
było, przez 
otwór na przestrzał szary mrok przeglądał.
— Musiał chyba zachorować czy co?? — rzekł niespokojny — omdlał może, dostał 
apopleksji. 
Korpulant, kto go wie, nieszczęście łatwo przychodzi. Nie ma co czekać, po 
doktora trzeba posłać 
i drzwi kazać wyłamać.
Gdy zbladły wrócił do pokoju, w którym Hersz na niego oczekiwał, uśmiechając się 
szydersko 
— można było poznać po twarzy jego, że coś strasznego jeśli się nie stało 
jeszcze, to się gotowało.
— Nie rozumiem, co to jest — mruknął — mecenas wczoraj był chory, mimo to 
przyjmował 
gości, potem wyszedł się położyć. Dobijam się na próżno. Mógł omdleć — panie 
Zaręba, skocz 
pan po doktora Fillera, a Jacek niech z dołu sprowadzi ślusarza, drzwi trzeba 
wybić.
Popłoch poszedł po całym domu, jakby przeczucie katastrofy, tylko Hersz czekał 
obojętny.
W pół kwandransa i lekarz mieszkający o kilka kroków i ślusarz w fartuchu 
skórzanym już byli 
u drzwi. Otwarcie ich przyszło nader łatwo. Żłobek wszedł pierwszy, na kanapie 
leżała poduszka 
nie tknięta, na stoliku stała nie dopita filiżanka herbaty, w pokoju nie było 
nikogo.
Trwoga i podziwienie odmalowały się na twarzach wszystkich — a że nic się tak 
nie rozchodzi 
szybko jak plotka po ulicy — w dziesięć minut pełny był ciekawych przedpokój, 
sienie, wschody, 
podwórze, przed domem cisnął się tłum natrętny i zwiększał co chwila, zalegając 
ulicę.
Mówiono powszechnie, iż mecenas w napadzie szału, z bólu zębów, życie sobie 
odebrał.
Gdy nareszcie władze nad porządkiem czuwające się zjawiły i rozpoczęto indagacje; 
gdy i 
komornika wyrwano z pościeli, powołano służbę domową, sąsiadów, lokatorów — 
okazało się, iż 
mecenas poszedł spać do pokoiku. Dalej nic nikt nie wiedział, nie postrzegł 
wychodzącego, 
nigdzie śladu najmniejszego ucieczki, ale też i samobójstwo, o które go 
posądzano, wcale 
dowiedzionym być nie mogło.
Proszę sobie wyobrazić nazajutrz po bankiecie i apoteozie taką tajemniczą fugę i 
domysły, jakie 
ona zrodzić musiała!!
Wszyscy osłupieli z podziwu — on! mecenas, u szczytu chwały!…
— Ale to nie może być — wołano — to się wyjaśni — on wyszedł na świeże powietrze 
się 
orzeźwić — zasłabł, powróci, czekajcie. Jakiż by był powód do samobójstwa, jakie 
środki 
wykonania?
Komornik, iż tak rzekę, Paskudnicki, dowodził z zapałem, bijąc się w piersi, iż 
posądzać 
Szkalmierskiego, syndyka bernardynów, o samobójstwo było — zbrodnią, 
niegodziwością, 
grzechem, nawet obrazą palestry itp.
— On, ten człowiek! nasz ideał! dopuścić się czynu podobnego!!
I, mówiąc to, podnosił ręce ku niebiosom, a głowę dramatycznie pochylał ku ziemi; 
było mu z 
tym nader pięknie.
Tymczasem upływały godziny — ku wieczorowi policja czuła się w obowiązku 
przystąpić do 
opieczętowania pokojów, biurek itp.
Ale daleko wcześniej Żłobek (w interesie pryncypała, gdyż nigdy nie można 
wiedzieć, co 
nastąpi) poszedł ze ślusarzem po cichu na górę, kazał sobie otworzyć szufladę, w 
której wczoraj 
przy nim złożone zostały pieniądze — i zastał ją w tym stanie, co pokój sypialny, 
próżną. Na dnie 
leżała zagadka, przepaść, portfel, ale wyegzenterowany najtroskliwiej.
Ujrzawszy to, poważny naczelnik kancelarii pobladł, skłonił głowę, ale 
zachowując wiadomość 
o tym przy sobie — zszedł na dół milczący.
Nad wieczór już dano znać policji, iż rybak nad brzegiem rzeki około południa 
znalazł rzucone 
ubranie męskie, którego właściciel prawdopodobnie utonąć lub utopić się musiał.
Miejsce to na zakręcie, zwane Wielki Wyr, było jednym z najniebezpieczniejszych, 
nikt się też 
tu nigdy nie kąpał. Odzież przyniesiono zaraz do kamienicy Leonarda i Jacek 
poznał surducik od 
Chabou z Warszawy, kamizelkę robioną przez najpierwszego krawca w miasteczku, 
słowem, 
suknie, w których wczoraj właśnie mecenas gości przyjmował.
Przerzucając z tego powodu liczną garderobę, nie doliczył się jeszcze jednego 
ubrania Jacek; 
mocno go to zdziwiło. Ale po co miał o tym mówić, jeśli się gdzie w kącie 
zatrzęsło.
Dla ogółu — po tym dowodzie dobitnym nie było już najmniejszej wątpliwości, iż 
Szkalmierski 
nie żyje.
Dwojako wszakże tłumaczono sobie tragiczny zgon jego — jako wypadek 
nieszczęśliwy, 
skutek nieostrożności przy kąpieli — lub jako popełnione w przystępie obłąkania, 
choroby, 
samobójstwo.
Natychmiast pozostałości po mecenasie prawnie zabezpieczyć musiano, 
opieczętowano 
mieszkanie, biuro i obwarowano do chwili spisania inwentarza. W miasteczku od 
najdawniejszych 
czasów nie pamiętano takiego wzburzenia umysłów. Ludzie kupkami zbierali się po 
ulicach, 
piwiarniach, ogrodach i rozpowiadali sobie historie różne o Szkalmierskim. Nigdy 
ich tyle nie było 
co teraz. Każdy naturalnie sądził i tłumaczył wedle swoich dla mecenasa 
usposobień — potępiali 
go jedni, bronili żarliwie drudzy, domyślając się nawet podstępu jakiegoś 
nieprzyjaciół i zbrodni.
P. Sebastian, który jeden z pierwszych o wszystkim wiedział, w ulicy pod wieczór 
spotkał się ze 
starym Tramińskim. Nie mówiąc nic, wyciągnął tylko ręce ku niemu i głową kiwać 
zaczął. Stary 
kancelista ruszył ramionami i — splunął.
— Kto by się był spodziewał! kto by się był mógł domyślać, że człowiek ten tak 
skończy?
— Jak skończy? — zapytał Tramiński. — Ano — samobójstwem. Stary znowu ruszył 
ramionami.
— A waćpan mówisz, żeś go znał — zawołał. — Prawda, dosyć ludzi nauwodził, 
oszukał i mnie 
— przecież nie na długo. W końcu dobrzem go już znał i powiadam wam — tacy 
ludzie kończą 
czasem śmiercią gwałtowną, ale — bądź jegomość pewien, nie z własnej ręki — nie. 
Na to też 
pewnego głupiego heroizmu potrzeba, a to był truteń nikczemny.
— Ale przecież są dowody!
Tramiński się uśmiechnął — uderzył palcami po ustach i zamilkł.
— Oho! ty coś wiesz! — zawołał rzeźnik. Kancelista milczał.
— Mów, mów.
— Nie — nic dziś jeszcze do powiedzenia nie mam, bo — do spraw tego rodzaju 
mieszać się nie 
zwykłem. Ale wyjdzie na wierzch oliwa.
I odszedł.
Ponieważ wierzyciele zaraz dni następnych zgłaszać się zaczęli,
Żłobek zeznał pod przysięgą to, na co zresztą miął świadków, że pod wieczór d. 
23 czerwca 
złożył w ręce mecenasa całą kasę i depozyta. Stan czynny w gotówce do stu 
tysięcy dochodził — 
ale w szufladkach — neque locus ubi Troia fuit, nic! W gotowiźnie, przerzuciwszy 
kryjówki 
wszystkie, naliczono cztery stare dziesiątki, dwa wytarte trojaki i reński 
papierowy podarty.
To dawało do myślenia, bo przecież człowiek, który się idzie kąpać albo topić, 
nie zabiera z 
sobą na dno sto tysięcy złotych dla szczupaków. Nie znaleziono też u brzegu ani 
zegarka, ani 
pugilaresu, ani pewnych części ubrania niewygodnych dla kąpiącego się, a 
tonącemu 
niepotrzebnych.
Ciała, pomimo najstaranniejszego poszukiwania, odkryć nie było podobieństwa, 
śladu żywego 
zbiegu również.
Zaczęto podejrzywać mecenasa nieboszczyka o zręczne odegranie starej komedii w 
dzień 
swojego patrona, ale ścisłe badania, pogoń, dochodzenia nie dozwoliły ani się 
domyślać, w jaki 
sposób dokonał tej sztuki.
Można było powiedzieć, że istotnie jak w wodę wpadł.
Poszkodowani wrzeszczeli wniebogłosy, najmniej może ze wszystkich p. Sebastian, 
gdyż na 
stratę był w początkach przygotowanym, a ukryć się ją starał przed żoną, która 
by mu jej nie 
darowała.
Długów w ogóle była moc niezmierna, pomnożyły je rachunki ze sklepów, winiarni, 
cukierni, 
handlów bardzo znaczne, gdyż kredytu w nich mecenas nie szczędził, niewiele się 
troszcząc o 
zapłacenie. Co dzień prawie na tabeli nowe należności przybywały, niektóre wcale 
niespodziewane, bo Szkalmierski brał na wszystkie strony, od bogatych i ubogich, 
w depozyta, na 
procenta, sumy zaręczne itp. a wszystko to jak w przepaści tonęło w bezładzie 
domu i szale życia.
Co się tyczy stanu czynnego, z tego śmietankę zabrał z sobą, reszta okazała się 
nader szczupłą 
— składały ją meble niezupełnie opłacone, garderoba wspaniała, za którą się 
także należało, 
kredens więcej pokaźny niż drogi i trochę świecących rupieci.
Zagadka wyjaśniała się bankructwem, zamaskowanym umiejętnie a grożącym od dawna, 
przeciw któremu stawił mecenas cynizm i bezczelność niesłychaną. Nikt nie 
przypuszczał, żeby 
człowiek, żyjący tak po pańsku, grosza własnego nie miał w kieszeni, zyskiwał 
zaufanie, 
nadużywając go. Nareszcie widząc, że gdzie krótko, urwać się musi, Złoty 
Jasieńsko uznał za 
właściwe usunąć się od natrętów, unosząc mały zapas na nieprzewidziane potrzeby. 
Umknął zaś 
tak zręcznie, iż mimo listów gończych i zajadłości wierzycieli, którzy go 
mściwie ścigali — 
śladów ucieczki odkryć nie było można. Dowiedziano się tylko, że od dawna 
pasport, za granicę 
wydany, miał w kieszeni.
Oburzenie było powszechne — ale jak wszystko na świecie czas łagodzi, tak i ono 
też powoli 
ostygać zaczęło.
Wielbiciele, przyjaciele najserdeczniejsi Szkalmierskiego, ci, z którymi żył, 
pił i grywał — nie 
śmieli głośno utrzymywać jego strony — milczeli kręcąc głową, ruszając ramionami, 
po cichu 
szepcząc, że może kiedyś wróci i oczyścić się potrafi. Inni starali się 
przekonać, że oni zawsze go 
po troszę podejrzywali, że przeczuwali, iż źle skończy, że w nim coś widzieli 
niebezpiecznego, 
fałszywego. Tych proroków a posteriori znajdowało się z czasem coraz więcej, 
nawet między 
najpoufalszymi domownikami.
Prezes, gdy mu doniesiono o katastrofie, podniósł ręce do nieba.
— A to mnie Pan Bóg strzegł — zawołał — żem się całkiem temu kuglarzowi nie 
oddał, ale 
miałem jakieś obawy, przerażał mnie, czułem w nim szalbierza.
Baronowa westchnęła.
— Mój Boże! taka łudząca fizjognomia! miałam go za najuczciwszego z ludzi. Ale 
przyznaję 
się, że mi go żal, na swój stan — li etait tres distingué.
Któż zliczy te najrozmaitsze nekrologi, ostatecznie, jak kamieniem grobowym, 
przywalone 
ogólną wzgardą.
W dobre pół roku po tych wypadkach Traminski siedział raz w izdebce Wilhelma, 
który, 
nawiasowo mówiąc, wychodził na bardzo porządnego rzemieślnika — miał się pono 
żenić z panną 
Teklą. Stary lubił czasem godzinę jaką spędzić z wesołym robotnikiem, który o 
bracie nie 
wspominał prawie nigdy. Tego dnia jakoś wyjątkowo, mimowolnie zgadało się o 
Złotym Jasieńku. 
Wilmuś, ile razy o samobójstwie była mowa, śmiał się do rozpuku — nie dał mu 
wiary na chwilę.
— Ale któż by też w tak nędznie odegraną komedią mógł wierzyć — zawołał 
Traminski — 
nawet gdybym żadnych nie miał dowodów, kto go znał, jakim był dla matki i brata, 
nie przypuści, aby sobie z rozpaczy życie odebrał.
— Ho! ho! alboż wy macie jakie dowody, o którycheście mi nie wspominali? — 
zapytał 
Wilmuś. — Mnie się zdawało, że Jasieńko zatarł tak wszelkie ślady, tak dobrze 
ukartował ucieczkę 
i utopienie, że go nikt nie złapie.
— W takich razach, mój bracie — rzekł Traminski — najprzebieglejszy z ludzi 
wszystkiego 
przewidzieć nie jest w stanie. Ja nie lubię o tym mówić, po cóż mam gadać? aby 
mnie potem do 
indagacji wzywano? Ale wasanu powiem, co mi się zdarzyło, bo to osobliwszy 
trafunek i póki żyw 
tej historii kupałowej nie zapomnę.
Wilmuś wpatrzył się w niego ciekawie.
— Cóż to takiego?
— Posłuchaj no! ale nie mów nikomu. W wigilią ś. Jana przyszło mi na myśl nie 
wiedzieć skąd 
co ludzie plotą o tej nocy czarodziejskiej, o kwiecie paproci, o nadzwyczajnych 
zjawiskach. Noc 
właśnie była najpiękniejsza w świecie — nigdy jeszcze żadnej wigilii kupały nie 
spędził pod 
gołym niebem, spać się nie chciało, przyszła fantazja dzika staremu, ot pójdę! 
dziwów nie dziwów, 
ale świeżego powietrza i starych wspomnień szukać po świecie.
Wdziawszy ciepłą surducinę, wyszedłem powoli za miasto, na wzgórza i w zarośla 
aż nad rzekę.
Mówię ci, Wilmuś, nie pamiętam w życiu piękniejszej nocy, choć wiele ich 
przeżyłem 
wiosennych, majowych, czerwcowych, po lasach i błoniach, za młodu, kiedy się to 
w głowie i w 
sercu paliło.
Cisza w powietrzu, zapach drzew, słowiki zawodzące opętane trele, niebo pogodne 
posiane 
gwiazdami, kiedy niekiedy smugą jasną przecięte, gdy się z nich której wysoko 
wisieć sprzykrzyło, 
w dali szum rzeki, szeptanie lasu tajemnicze, coś tak wielkiego, uroczystego, 
mówiącego do duszy, 
że mi się płakać chciało, Boga chwalić i umierać. Byłem rozczulony, szczęśliwy, 
rozmarzony jak 
młokos.
Usiadłem na kamieniu wpośród czeremch okwitających, które mnie wonnymi gałęźmi 
oblanymi rosą objęły. Nade mną sterczał stary, na pół suchy jak ja, zamyślony 
dąb. Pod nogami 
pozamykane kwiatki drzemały w trawach. Zaczęło powoli dnieć, szarzało, niebo 
coraz szerzej się 
rozjaśniało, z cieniów nocnych kształty, w początku niewyraźne, wydobywały się 
coraz silniej, ale 
jeszcze jakby ciepłą mgłą oblane. Słowiki zmęczone cichły, ale wróble stadami 
budziły się 
niespokojne, gderliwe, kłócąc się od otwarcia powiek.
Byłem oczarowany tym zbliżeniem się do natury, bo my ją, mieszczuchy, widujemy 
rzadko, 
chyba we śnie lub na obrazku. Przypomniałem sobie młodsze, na wsi spędzone lata, 
ojca, matkę, 
rodzinę — dworek nasz — wszystko, co nigdy nie wróci — i płakałem.
Wtem, gdy tak dumam, nad brzegiem rzeki słyszę szelest, jakby się kto przez 
krzaki przedzierał. 
Byłem pewny, że zwierz dziki, alem się nie zląkł — w takim stanie ducha człowiek 
się niczego nie 
boi. Zdumiałem się tylko mocno. Patrzę, wysuwa się człowiek. Zrazu dziwnie mi 
się wydał — 
niósł mały węzełek pod pachą, szedł zwolna, oglądając się na wszystkie strony.
Dopiero po chwili, wpatrzywszy się lepiej — poznałem w nim mecenasa.
Był blady, wylękły widocznie, ciągle się jeszcze oglądał, patrzył w dal, zdawał 
się obawiać, aby 
go kto nie wyszpiegował. Nie zobaczywszy wszakże nikogo, bo mnie zakrywały 
czeremchy, 
rozwinął prędko węzełek, porozrzucał odzież z niego na brzegu rzeki i — co 
najprędzej uciekać 
zaczął.
W tej chwili uczułem taką wzgardę, taki gniew szyderski, żem głośnym, okropnym, 
dzikim 
parsknął śmiechem. Nie wiedziałem wcale, że to miejsce słynie echem, które 
powtarza głos każdy 
po trzykroć bardzo wyraźnie.
Śmiechu mojego odbitego od wzgórzów i wody sam się prawie przeląkłem — zdawał mi 
się 
głosem tysiąca urągających szatanów.
Ale Jasieńko, przerażony, mało nie upadł ze strachu — potem począł biec, 
przedzierając się 
przez krzaki, i zniknął.
Nierychło — głucho, z dala posłyszałem jakby turkot żywo oddalającej się bryczki. 
— Otóż 
masz — dodał Tramiński — historią prawdziwą owego utonięcia czy utopienia — 
której ja nikomu 
nie opowiadałem. Na mnie ona dziwne uczyniła wrażenie.
Śmiech ten sam nie wiem skąd i jak mi przyszedł — ale że jego musiał strwożyć 
niepomału, nie 
ulega wątpliwości. Długo mu pewnie tętniał w uszach.
Wilmuś dziwnie usta skrzywił.
— Otóż ja, o niczym nie wiedząc — rzekł — byłem pewny, że coś podobnego zrobić 
musiał. 
Zabrał z sobą pono kradzionego grosza dużo, popłynął pewnie do Ameryki i dalej 
będzie bezkarnie 
ludzi oszukiwał. O! kochanemu braciszkowi na talencie nie zbywało.
— Tak, to mu przyznać potrzeba — odparł Tramiński — mistrzem był w swoim rodzaju 
— 
tylko że podobne kuglarstwa nigdy się długo nie wiodą. Kto tańcuje na linie, 
kark skręcić musi.
— Bezpieczniej chodzić po ziemi i być po prostu uczciwym człowiekiem — dodał 
Wilmuś—choć, ojczaszku kochany, dalipan i to niełatwo.
Ty i ja po trosze jesteśmy tego żywym dowodem. — No, ja jak ja — mam różne 
grzeszne 
słabostki, świętym . nie jestem i podobno nie będę, ale jegomość??
— Ja także, mój kochany, musiałem coś przeskrobać— szepnął Tramiński z 
westchnieniem — 
kiedy mi tak krzywo poszło. Ale mając lat sześćdziesiąt życia — de noviter 
repertis rozpoczynać 
już niepodobna. Szkoda! wiele by się rzeczy dziś inaczej poprowadziło — ale po 
capstrzyku.
— Mój jegomościuniu, mnie się zdaje, że dobrze mówią: co było, a nie jest, to 
nie pisać w 
regestr. Co pomoże stare rany przypominać? Niewesołe to rozpamiętywanie — parole 
d’honneur 
ot — gdybyśmy się marcowego natomiast napili? hę? za zdrowie Złotego Jasieńka?
— Przeciwko piwu, umiarkowanie użytemu, nic nie mam — rzekł Tramiński — karmi 
ono i 
posila, ale nie za zdrowie tęgo trutnia! .
— A zobaczycie, że on jeszcze wyjść gotów na wielkiego człowieka! — rozśmiał się 
Wilmuś.
— Tak, na eleganckiego oszusta, może — może — oo nie przeszkadza, by kiedyś nie 
chodził w 
dewizkach od zegarka.
— A! i to być może. Widzisz jegomość, do czego to prowadzi, gdy kto nie pije 
piwa ojczystego, 
a trunków zamorskich używa — rozśmiał się Wilmuś. — Gdyby mu było marcowe 
smakowało, do 
dziś dnia by chodził boso, uczciwie i wesoło.
Z czego wynika, żebyśmy poszli na piwo.
Tramiński się rozśmiał, wziął kij swój z diabłem, poklepał po ramieniu Wilmusia 
i — wyszli.
Czytelnicy moi nie od dziś wiedzą o tym, że mam słabość do epilogów, ale nie 
jest ona moim 
grzechem właściwie, bo pochodzi ze szczerej chęci dogodzenia wymaganiom 
powszechnym. 
Chociaż na świecie Bożym nic się nie kończy, a życie ogniw nieskończonym 
łańcuchem się 
przeciąga, każdy by przecie, zamykając książkę, pragnął wiedzieć o losie 
„bohatera ostatecznym.
Tym razem jesteśmy zmuszeni dla dopowiedzenia prawdziwej historii o Złotym 
Jasieńku (gdyż 
mutatis mutandis jest ona niestety bardzo prawdziwą) z największym wstrętem 
wpaść w formę 
zużytą, oklepaną, nieprzebaczoną powieściopisarzowi — ale konieczną. Co począć 
przeciwko 
prawdzie? Musiemy ją dać taką, jaką jest.
Wiadomo, iż w r. 1867 — z wielką uroczystością odbyła się wielka wystawa 
międzynarodowa 
w Paryżu; ściągnęła ona krocie ludzi ciekawych i nauki chciwych nad brzegi 
Sekwany. Do 
wagonów na kolei docisnąć się było niepodobna, a bufety na stacjach szturmem 
brano.
Ci nawet ludzie spokojnego ducha, którzy nigdy w sobie nie czuli powołania do 
włóczęgi, 
rozpatrywali się w oszczędzonym groszu i zamyślali, czyby po zniżonej cenie na 
podróż do Paryża 
im nie wystarczało.
W takim położeniu właśnie był zamożny właściciel magazynu mebli zbytkownych, pan 
Wilhelm Szkalmierski, znany nam pod imieniem Wilmusia, dziś człek stateczny, 
żonaty z panną 
Teklą Wolkiewiczówną i jeden z najlepszych w swoim fachu rzemieślników. Chociaż 
sam sobie 
winien był wykształcenie, doprowadził je pracą do tego, że się mógł bez 
fanfaronady nazwać 
artystą. Pojmował on, że z widzenia wzorów, z nauki, jaką daje poznanie 
najcelniejszych wyrobów 
świata, skorzystać wiele można. Kłopotał się też wielce tą myślą, jak by do 
Paryża się dostać.
Żona pana Wilhelma, która w tej samej kamienicy utrzymywała magazyn strojów i 
bielizny, 
miała, też sarnę myśl, choć się z nią długo taiła. I byliby się pewnie oboje 
wyrzekli jej spełnienia, 
gdyby poczciwy stary Tramiński, który czasem gazety czytywał, nie przyszedł 
jednego wieczora 
opowiedzieć im, że — jak się wyraził — za psie pieniądze tam i na powrót dostać 
się można, 
wystawę widzieć i kawał jeszcze świata po drodze.
Jak zaczął rachować, co to na dwie osoby wynieść może, z pobytem, utrzymaniem 
skromnym, a 
nawet z małymi sprawuneczkami, okazało się, że oboje państwo Wilhelmostwo, 
składając swe 
oszczędności, wyśmienicie sobie tej hulanki pozwolić mogli.
Ten tylko pojmie, jaką im to radość sprawiło, kto niewielu w życiu mógł swym 
zachceniom 
dogodzić.
Ludzie nie zużyci są starymi dziećmi — zachowują tę świeżość wrażeń, którą 
ściera prędko 
pieszczota losu i dogadzanie fantazjom.
Wilhelm uściskał żonę, ona jego, oboje potem ucałowali starego Tramińskiego, 
który wpadł w 
najlepszy humor w świecie.
— Kto na tym najlepiej wyjdzie — rzekł — to ja, bo, grosza nie dawszy, będę 
słuchał 
opowiadania caluteńką zimę i dowiem się o wszystkim, jakbym tam sam był. Nawet 
po 
sprawiedliwości, gdybym wam jakie paręset złotych dołożył, nie zgrzeszyłbym, ale 
— chuda fara!!
To mówiąc, łzę otarł Tramiński.
W sierpniu wybrali się tedy oboje państwo, poleciwszy magazyny uczciwym 
zastępcom i 
opiece starego.
Nie będziemy jechać z nimi.
Trwała podróż daleko dłużej, niż sobie byli obrachowali, Tramiński zaczynał być 
niespokojnym, chociaż listy przychodziły, wiedziano, że się nic złego nie stało. 
Wilmuś przecież, 
powiedziawszy sobie, że drugi raz w życiu chyba tak daleko na świat już nie 
wyjrzy, chciał 
spenetrować Europę — jak mówił. Ceny podróży zdziwiły go tym, że je wszędzie 
prawie znalazł 
mniejsze, niż się spodziewał, oboje bowiem zbytnich wygód nie potrzebowali. 
Jechali trzecią 
klasą, jedli w małych garkuchniach, a Wilmuś, zawsze wielki miłośnik piwska, 
tylko się na nie po 
troszę ruinował. Ponieważ zaś sumienie go gryzło, że Tekla mniej miała 
przyjemnością jedną, 
tracił trochę na łakocie dla niej. Z tym wszystkim ani im zabrakło, ani zbyt 
wiele wydali. —
Późną jesienią Tramiński, stęskniony już, siedział raz po ciemku bez świecy w 
swojej izdebce, 
gdy posłyszał tętnienie na wschodach, śmiech wesoły i coś go tknęło, jakby głos 
Wilmusia. Ale 
uszom nie dowierzał.
Wtem otwarły się drzwi szeroko i — niech będzie pochwalony Jezus Chrystus, 
dźwięcznym 
głosem wyrzeczony w progu, nie pozostawił wątpliwości, że pan . majster był z 
powrotem.
Tramiński krzyknął radośnie.
— Wszelki duch Pana Boga chwali!…
Zapalił świecę i — spostrzegł oboje Szkalmierskich śmiejących mu się radością 
wielką i 
weselem. On sam trzymał w ręku drewniany szwajcarski kałamarz prześlicznie 
wyrzeźbiony, ona 
kufel do piwa, a ozdobny z cyfrą Tramińskiego.
Radości opisywać nie umiem, więc nie będę; ale gawęda, tego dnia rozpoczęta w 
mieszkaniu 
kancelisty, skończyła się po północy przy kawie, piwie i, przekąskach u 
Szkalmierskich. Jesteśmy 
pewni, że lepiej nad Wilmusia wrażeń jego podróży opowiedzieć nie potrafimy; 
niech więc pan 
majster głos zabierze. Przekonacie się, iż historia tej podróży ma pewien 
związek z dziejami 
Złotego Jasieńka.
Wilmuś tak opowiadał.
— Nie wiem, ojcze kochany, czyś bywał kiedy za granicą? nie? — no to może i 
lepiej — ale to 
pewna, że człowiekowi naprzód, wyjechawszy z domu, wszystkiego swojego braknie, 
wszystko 
cudze zdaje się śmieszne i przechwalone — ale potem! potem, rozpatrując się w 
różnościach 
niemieckich, francuskich i cudzoziemskich, musi sobie powiedzieć — diableśmy od 
nich daleko!
Wiele u nas jest dobrego, ale niemało by nauczyć się potrzeba. Naprzód, ojcze 
kochany, bije w 
oczy jedno, u nas ogromne fortuny i straszne ubóstwo, dwie ostateczności rażące 
— tam, niemal 
jakby pod strychulec wymierzył, średni byt panuje, ani nędzy nie spotkasz 
nadzwyczajnej, ani też 
zbytku wielkiego, chyba bardzo rzadko. Średni stan, jak ono jest, to jest, żyje 
dobrze, oszczędniej 
niż u nas, a krociowi ludzie, ba i milionowi panowie, którzy te miliony zrobili, 
nie rzucają 
zarobkowania. Zarobkują tylko na większą skalę, ale z rękami założonymi nie 
siedzą.
Wsie jak u nas miasteczka, miasteczka jak u nas miasta, stolice ludne jak małe 
kraiki, ruch, 
wrzawa, życie, trud, wrące, kipiące, bez snu i spoczynku.
Zapukawszy do piersi tych ludzi, znajdziesz je, tatku, i zastygłe, i jeszcze 
ciepłe, jak wszędzie 
po świecie, a taki miara złego i dobrego, gatunek powiedziałbym — inny. Już 
jeśli się trafi oszust, 
to arcymistrz w swoim rzemiośle. Tego, co u nas, braterskiego uczucia, łatwości 
życia, 
znajomości, gościnności, uczynności nie znajdziecie.
Serce się tam tak łatwo i prędko nie otworzy jak nam — czemu? myślę, że nieraz 
się zawiodło i 
sparzywszy na zimne dmucha; ależ i tam są ludzie.
Już co Niemcom naprzód to się i dziwić potrzeba, i uczyć od nich, i z nich 
pośmiać. My wszyscy 
po trosze sobie rady damy wszędzie, bośmy jeszcze dzieci pustyni i Robinsonowie, 
tatku — oni są 
jak kółka w zegarku, gdyś wyjął je z werku, ani się już ruszą i nie wiedzieć do 
czego ich użyć.
Szewc nie zna, ino swoją dratwę, a bywa taki, co szyje tylko cholewy, inny, co 
umie tylko 
podeszwy rychtować, inny, co stębnuje tylko wierzch trzewika lub buta. Tak samo 
z innymi 
rzemiosłami. W wielkich zbiorowiskach ludu podzielili się pracą aż do drobnostek, 
odejm im tę 
robotę ich jedyną, jutro z głodu pomrą.
Nie śmiem tego dodać, ale mi się widzi, że to po trosze i głowy im ścieśnia, 
robi z nich machiny: 
patrzą na jeden punkt i przez cholewę od buta widzą świat.
A mimo to niby są rozumniejsi od nas, tylko gdyby nas dwóch z niemieckim 
majstrem rzucić na 
wyspę bezludną, on by zdechł, a ja bym sobie radę dał. Myśmy po troszę dzicy 
ludzie, ale instynkt 
też dzikich nie postradany w nas pozostał. Mądrość ich nieco ciasna. Toż samo z 
kobietami; u nas 
każda i chleb upiecze, i jeść zgotuje, tam chleb biorą u piekarza, a jadło z 
garkuchni, a kobieta 
jedna tylko obrębia, druga tylko porze.
Już to pewna, że kto całe życie pracuje nad jednym, lżej mu idzie, ręka się 
wprawia, ale umysł 
ociężeć musi, bo mechanicznie palce wykonywają, czego się wyuczyły, a głowa 
pracować nie 
potrzebuje. Jest w tym zło, jest i dobro. Może ten dobroczynny podział pracy 
nadaje się dla mas, 
które nie mają wielkich darów, ale na ludzi, co by chcieli iść naprzód, wkłada 
kajdany.
Alem się ja rozgadał — dodał Wilmuś — pewno od rzeczy i nie moja sprawa o tym 
sądzić.
Z początku gdzieśmy z Teklą stanęli, a poczęli się rozpatrywać, było zdumienia 
wiele, taki 
przepych, taki przemysł, handel, fabryki; taki świat dopasowany we wszystkim, że 
mu już zdaje się 
nic nie braknie.
Są ludzie, co karmią, co bawią, co buty czyszczą, co zęby rwą, na skrzypcach 
grają, kijki strużą 
i drewionkom do zapałek końce całe życie ucinają. Wszystko to w niedzielę jak 
się wystroi, 
bankiera od jego chłopca nie rozróżnisz, a w Niemczech nierzadko u jednego stołu 
siądą pić piwo.
I ot — w czym ich wyższość, to już nie ma stanów — są ludzie.
Ten, co ulice zamiata, czuje się tak dobrze człowiekiem jak ten, co po nich 
jeździ czterema 
końmi. Oprócz żebraka nikt ci czapkować nie będzie — bo to wszyscy czytać umieją.
Dlaczegośmy pojechali do Wrocławia i po co do Drezna, doprawdy nie wiem. Chciało 
się 
rzemiennym dyszlem odbywać drogę, a widzieć co najwięcej. Tekla i ja pchaliśmy 
się, gdzie ino 
powiedzieli, że jest co do widzenia. Ja bym nie przysiągł, tatku, że zrozumiałem 
wszystko, co mi 
pokazywali, tego nie powiem; ale dużo rzeczy, zrazu ciemnych, powoli się 
rozjaśniało.
Mnie już w tym saskim Dreźnie strasznie się podobały stare roboty stolarskie i 
drewniane, 
takichem jeszcze nie widział, wielu i nie domyśla się, na ile to sposobów 
kawałek drzewa da się 
obrobić. Ano człowiekowi dosyć często zobaczyć raz, aby pochwycić myśl i sposób. 
Co jeden 
zrobił, drugi potrafić musi.
Z Drezna albo nas fałszywie pokierowali, albom się ja zdurzył, albo tak Pan Bóg 
chciał, nie 
wiedzieć po co powieźli nas na Frankfurt.
Żeby tam było wiele do widzenia, nie powiem, poszliśmy z Teklą prawie na darmo 
oczy 
wyszczerzać, aż w ulicy około pomnika jakiegoś poety (Goethego), gdy się gapiąc 
stoimy, słyszę, 
ktoś mnie po ramieniu klepie. Obejrzę się, co za poufałość, bo u Niemców często, 
pierwszy raz cię 
widząc, człek z dobrego humoru tak początkuje, ażem się zdziwił, a to w 
eleganckim tużurku pan 
Marian Częstochowski, mistrz kunsztu krawieckiego z naszego miasta, z cygarem w 
ustach, 
kapelusz na bakier, ledwie go poznałem.
— Cóż wy tu robicie? — zawołałem.
— Ja? ano — wędruję! używam świata, jadę nibyć to jak i wy na wystawę, ale nim 
się tam 
dowlokę, strzelam gawrony.
Rękę trzymał w kamizelce, a minę miał taką gęstą czegoś, że mi się to w głowie 
pomieścić nie 
mogło, czy podpił, czy wziął sukcesją, czy się ż milionową Angielką ożenił za 
granicą. —
— Skądże Pan Bóg prowadzi?
— Hę? z Homburga.
— Co? z Hamburga.
— Nie — nie! mówię państwu z Homburga! A to śmieszna rzecz — dodał — czy nie 
wiecie, że 
jest Hamburg i Hamburg?
Wstyd mi było wyznać, żem jako żywo nigdy o Homburgu żadnym nie słyszał. Ale 
trudno, 
rzeknę tedy:
— Nie wiem o żadnym Hamburgu, cóż to jest? co tam widzieliście? .
— Ale ba! co ja tam widziałem! — zawołał Częstochowski — tego my pewnie na 
wystawie nie 
zobaczymy.. Kupy złota i bankocetli jak góry. Notabene, że ino przyjdź i bierz.
— Cóż bo pleciesz? — zawołałem — czy żartujesz.
— Ano, gra, gra mospanie! Grają o miliony i o guldeny, jak kto chce. Pałac, 
mospanie, 
królewski, sale jak stodoły złocone, a w środku stoliki, ino siadaj i igraj. 
Można zrobić fortunę w 
kwadrans.
— I przegrać też! — rzekłem.
— Musi być pewnie — dodał Częstochowski — ale niegłupim się tylko udaje. Ja, 
przyznaję się, 
przyszedłem ze czterma guldenami, wygrałem tysiąc i drapnęłem.
— Wygrałeś tysiąc!! — zawołała Tekla — waćpan…
— Ano, ano, ja.— jak mnie żywego widzicie, i to jeszcze w ten sposób, że ani 
wiem, jak się to 
stało. Przyszedłem do stołu, czegosiem się i bał, i wstydził stawić. Na ostatek 
skorciło, 
przystąpiłem jak złodziej, zaczerwieniłem się jak panienka, rzuciłem cztery 
guldeny, wtem ktoś 
mnie w bok trącił, odwracam oczy, zdaje mi się, że znikły. Ano! przegrana. Stoję 
jak głupi i patrzę, 
patrzę. Rychtyk na czterech guldenach, tylko trochę dalej posuniętych, rośnie 
kupa grosza. Ot to! 
myślę sobie, szczęśliwy bałwan, co je postawił, ależ po co je trzyma, prawie mu 
je zabiorą. No nic 
— stoję, kupa rośnie, narosło tego dosyć, aż kart zabrakło i jakiś jegomość 
odwraca się do mnie, 
znać widział, żem stawił i pyta po niemiecku, czy dalej myślę trzymać? Ja! 
osłupiałem, kupa była 
moja. Nuż za grabki, sunę do kieszeni, do chustki, kapelusz na głowę i drapaka. 
Tyleście mnie 
widzieli.
Cha! cha! oto mi się udało!
Częstochowski, opowiedziawszy przygodę, poszedł, my z Teklą, pokręciwszy się po 
Frankfurcie, zamyśleni oboje, wróciliśmy do gospody.
— Warto by te dziwy zobaczyć! — odezwałem się. — A! nie! — oparła mi się 
poczciwa 
Teklusia — skorci cię grać, po co? nuż przegrasz? Co tam ciekawego.
Dałem jej słowo, że grać nie będę, jeśli cztery guldeny przegram, i dopiero się 
zgodziła na to, 
ażebyśmy pojechali ten sławny bank zobaczyć.
Przyznaję się, że to było głupstwo i słabość, bo po co leźć w piekło, kiedy nic 
nie zmusza? Ale 
też ciekawość pierwszy stopień do piekła.
Stanęliśmy tegoż dnia wieczorem, znaleźli drogą izdebkę Pod Łabędziem i 
poszliśmy razem do 
tego pałacu szatana. Co prawda to prawda, że przepyszny, zdaje ci się, że 
wchodzisz na królewskie 
pokoje, sufity złotem kapią, lokaje w liberii, wszędzie zbytek i rozpusta.
Cztery stoły, a na nich kupy papierów i rulony złota, i porozsypywane garściami 
luidory, 
fryderychsdory, a dokoła blade twarze mężczyzn, kobiet, starców, młokosów, 
wlepione w tę grę i 
w karty, i numera.
Przyszedłszy do pierwszego stołu, stanęliśmy i stali jak osłupieni, patrząc na 
przesuwające się 
pieniądze, które tak trudno zapracować, a tak łatwo tu Stracić! Tekli się na 
płacz zbierało, tak się to 
jej zdawało jakoś strasznym, diabelskim.
W naszych oczach wygrał jeden sto tysięcy franków, drugi się do ostatniego zgrał 
guldena. 
Obydwa biedzi byli jak trupy, ten, co zyskał, bielszy może od tego, co stracił, 
wargi mu się trzęsły 
i nogi zataczały, gdy odchodził.
Od jednego stołu w pierwszej sali przeszliśmy do drugiego i trzeciego, zostawał 
ostatni czwarty 
w osobnym pokoju. Mówię do Tekli. — Chodźmy no jeszcze tam zajrzeć, mniej ludzi, 
może się 
docisnę i postawię swoje.
Ona nic nie odpowiedziała, cisnęła się do mnie strwożona ciągle, poszliśmy. 
Jużem dobywał 
owe cztery guldeny i miał je rzucić na czerwoną, gdy spojrzę, Tekla się płoni, 
krzyknęła i oburącz 
mnie chwyta za ramię.
— Co ci takiego? — zapytałem — co to jest?
Odpowiedzi żadnej, tylko jej oczy się skierowały w jeden punkt i uwięzły na nim. 
Spojrzę, 
wpatruje się i ja moim nie wierzę.
Na wysokim krzesełku, z zakasanymi rękawami, w białej chustce i kamizelce, 
wyfryzowany, 
wyświeżony, biały sam jak mąka, siedział mój pan brat z łopatką w ręku i 
krupierował!!!
Oczy jego zwrócone były w inną stronę, na stół, którego pilnował, miałem się mu 
czas dobrze 
przypatrzeć. Zmieniony był, postarzały, zmęczony, ale dawna fantazja nie 
opuściła go całkiem; 
uśmiechał się grzecznie do młodej damy bardzo strojnej, w brylantach, która 
grała pod jego 
łokciem, powtarzał machinalnie jakieś wyrazy, ziewał po kryjomu i spełniał swoje 
obowiązki z 
niepospolitą zręcznością.
Szczególniej podziwiać było potrzeba wysypywanie luidorów, które padały celnie 
nadzwyczaj 
w oznaczone miejsca. Zamiatał też, co Bóg dał, i segregował natychmiast z 
szybkością 
podziwienia godną.
Nie umiem powiedzieć wam, jakie mnie na ten widok ogarnęło uczucie, litość, 
wzgarda, strach 
czy podziwienie, a może wszystkie razem zlane w jedno. Tekla płakała— ukradkiem, 
oparta o 
mnie, gdybyśmy go byli znaleźli żebrakiem w rogu ulicy, mniej przykre uczyniłoby 
na nas to 
wrażenie.
Machinalnie postawiłem moje dwa guldeny na czerwony i grabki pana brata 
ściągnęły je w 
mgnieniu oka, miałem jeszcze dwa do przegrania, a chciałem nimi ściągnąć na 
siebie wzrok jego 
— rzuciłem je niezgrabnie — poprawił nie oglądając się. Nie upłynęło sekund parę 
i te 
nielitościwie grabki zsunęły. Opłaciwszy ten podatek szatanowi, byłbym odszedł 
już, alem chciał, 
aby raz zajrzeć w głąb jego oczów, stałem więc.
Zmieniliśmy tylko miejsce, tak aby być naprzeciw niego, w przestanku gry 
Jasieńko okiem 
znużonym powiódł po graczach i naprzód zobaczył Teklę — poznał, potem mnie.
Widziałem, jak drgnął, jak mu ręka zadygotała, ale to trwało sekundę, odwrócił 
natychmiast 
wzrok od nas, grając zupełną obojętność, aby nas uwieść może. Ale na próżno 
fizjognomii swej 
nadawał wyraz niezwyczajny, jakby pożyczany, mogliżeśmy się omylić??
Jak wkuci staliśmy, nie na stół już patrząc, nie na grających, ale na niego 
tylko. Próżno, była to 
machina zręczna, w której pargaminowych rysach po chwili nic już wyczytać nie 
było można — 
odzyskał przytomność i cynizm.
Od miejscowych osób dowiedziałem się potem, że „Polak”, tak go tam zwano, nie 
wymawiając 
nazwiska, otrzymał to miejsce wskutek jakiejś potężnej żeńskiej protekcji u p. 
Blanca, że brał 
dziesięć tysięcy franków i liczył się do najzręczniejszych krupierów, jakimi się 
bank posługiwał.
Jakie losy go zapędziły, co robił, jak żył, dopytać ani mogłem, ani chciałem. 
Nazajutrz rano 
wyjechaliśmy z Homburga i pod wrażeniem smutnym, ciężkim, kamiennym powlekliśmy 
się do 
Paryża. Jak widmo chodził za nami Złoty Jasieńko z grabkami w ręku, mąką wytartą 
twarzą i 
mankietami zakasanymi, ściągający kupy złota.
Czy na tym zawodzie skończy nieborak, czy zmieni powołanie raz jeszcze? któż by 
śmiał 
zgadywać. Ja wolę, żem został przy warsztacie, do którego wracam głodny pracy, a 
jak teraz 
zbuduję szafę, która już stoi caluteńka w mej głowie, jak ją poślę na wystawę — 
zobaczysz, tatku 
— to będzie — klękajcie narody.