Honore de Balzac

BEZWIEDNI AKTORZY

Tłum. Tadeusz Żeleński-Boy
Leon de Lora, nasz słynny pejzażysta, należy do jednej z najświetniejszych 
rodzin 
w Roussillon. Rodzina ta jest pochodzenia hiszpańskiego, ale o ile wyróżnia się 
starożytnością, 
o tyle od stu lat grzęźnie w przysłowiowym ubóstwie hidalgów. Przybywszy lekką 
stopą do Paryża 
z Pirenejów, mając wszystkiego jedenaście franków na drogę, Leon zapomniał 
poniekąd nędzy 
swego dzieciństwa i swojej rodziny wśród nędzy, na jakiej nigdy nie zbywa młodym 
malarzom, 
mającym za cały dobytek niezłomne powołanie. Później kłopoty, związane ze sławą, 
z powodzeniem, pogłębiły jeszcze to zapomnienie.
Przypominacie sobie może Mistigrisa, ucznia Schinnera, jednego z bohaterów 
powieści 
Pierwsze kroki, pojawiającego się także w kilku innych utworach. W roku 1845 
pejzażysta, rywal 
takich mistrzów jak Hobbema, Ruysdael, Lorrain, niepodobny już jest do tego 
gołego i psotnego 
smyka.
Okryty sławą, posiada śliczny pałacyk przy ulicy Berlińskiej, niedaleko pałacu 
Brambourg, 
w którym mieszka przyjaciel jego Bridau, opodal domu Schinnera, swego pierwszego 
mistrza. Jest 
członkiem Instytutu, oficerem legii, ma trzydzieści dziewięć lat, dwadzieścia 
tysięcy franków 
renty, płótna jego płacą na wagę złota. Ale jeszcze osobliwszym od zaproszeń, 
które od czasu do 
czasu otrzymuje na bale dworskie, wydaje mu się to, że nazwisko jego, tak często 
od lat szesnastu 
rzucane przez prasę Europie, dotarło w końcu w dolinę, gdzie wegetuje troje 
prawdziwych Lora: 
starszy brat, ojciec oraz stara ciotka, panna Uracca de Lora.
Ze strony macierzystej został słynnemu pejzażyście już tylko jeden kuzyn, 
bratanek jego matki, 
pięćdziesięciolatek, osiadły w pobliskim fabrycznym miasteczku. Ten kuzyn 
pierwszy 
przypomniał
sobie o Leonie. W roku 1840 Leon de Lora otrzymał list od pana Sylwestra 
Palafox-Castel-Gazo-nal (zwanego po prostu Gazonal), na który odpowiedział, że 
jest w istocie 
samym sobą, to znaczy synem nieboszczki Leonii Gazonal, żony hrabiego Ferdynanda 
Didas 
y Lora.
Kuzyn Sylwester Gazonal wybrał się w lecie r. 1841, aby powiadomić znamienity, 
mimo iż 
mało znany ród de Lora, że mały Leoś nie pojechał, jak mniemano, do Rio de La 
Plata, że nie umarł, 
jak przypuszczano, i że jest jedną z chwał szkoły fiancuskiej, w co nie 
uwierzono. Starszy brat, don 
Juan de Lora, oświadczył kuzynowi, że padł ofiarą konceptu paryskiego 
żartownisia.
Tenże Gazonal wybierał się do Paryża w sprawie procesu, który, przez szykanę, 
prefekt usunął 
spod zwyczajnej jurysdykcji, aby go przekazać radzie stanu. Postanowił tedy przy 
sposobności 
wyświetlić ten fakt i zażądać od paryskiego malarza rachunku za jego żarcik. 
Otóż pan Gazonal, 
stanąwszy w nędznym hoteliku przy ulicy Croix-des-Petits-Champs, osłupiał widząc 
pałac przy 
ulicy Berlińskiej. Dowiedziawszy się tam, że właściciel podróżuje po Włoszech, 
odłożył na razie 
swoje żądanie satysfakcji i zwątpił, aby sławny człowiek przyznał się do 
kuzynostwa.
Od roku 1844 Gazonal popychał swój proces. Spór ten, tyczący spadku wody i 
usunięcia śluzy 
– rzecz, w którą wmieszał się rząd popierany przez mieszkańców – zagrażał wręcz 
istnieniu 
fabryki. W roku 1845 Gazonal uważał proces za przegrany. Sekretarz referendarza, 
który miał 
sporządzić raport, zwierzył mu, że raport wypadnie na jego niekorzyść, a adwokat 
potwierdził to. 
Gazonal, mimo że major gwardii narodowej w swoim miasteczku i jeden z 
najtęższych 
fabrykantów w departamencie, czuł się w Paryżu tak bardzo niczym, tak przy tym 
spłoszył się 
drożyzną życia i najmniejszych fatałaszek, że przycupnął w swoim nędznym 
hoteliku. 
Południowiec ten, pozbawiony słońca, nienawidził Paryża, który nazywał fabryką 
reumatyzmów. 
Sumując koszty swego procesu i pobytu, przysięgał sobie za powrotem otruć 
prefekta albo 
przyprawić mu rogi! W chwilach melancholii zabijał prefekta bez pardonu, w 
chwilach lepszego 
humoru przyprawiał mu rogi.
Pewnego rana, kończąc śniadanie i klnąc przy tym jak wściekły, przeglądał 
dziennik. 
Wyczytał te słowa, kończące dłuższy artykuł;
Nasz wielki pejzażysta, Leon de Lora, który przed miesiącem powrócił z Włoch, 
wystawi 
w Salonie kilka płócien, wystawa tedy zapowiada się świetnie!
Słowa te uderzyły Gazonala, jak gdyby rzucił mu je w ucho ów głos, który wiedzie 
szczęśliwych graczy. Z szybkością decyzji, jaka cechuje ludzi Południa, Gazonal 
wypadł z hotelu 
na ulicę, z ulicy skoczył do kabrioletu i udał się na ulicę Berlińską do swego 
kuzyna.
Leon de Lora kazał powiedzieć krewniakowi, te go prosi na śniadanie do „Cafe de 
Paris” 
nazajutrz, w tej chwili bowiem jest zajęty i nie może go przyjąć. Gazonal, jako 
prawdziwy 
południowiec, opowiedział lokajowi wszystkie swoje niedole.
Nazajutrz o dziesiątej Gazonal, o wiele zbyt strojny na tę okoliczność 
(niebieski frak ze 
złotymi guzami, koszula z żabotem, biała kamizelka i żółte rękawiczki), 
oczekiwał swego 
amfitriona, drepcąc przez godzinę po bulwarze, dowiedziawszy się wprzód od 
kawiarza (tak się 
nazywa na prowincji właściciel kawiarni), że stali goście śniadają zazwyczaj 
między jedenastą 
a dwunastą.
– Około wpół do dwunastej dwaj paryżanie, w zwykłych kurteczkach (mówił, 
opowiadając 
swoje przygody krajanom) i wyglądający na hetkę pętelkę, wykrzyknęli widząc mnie 
na bulwarze: 
„Jest twój Gazonal!” Sekundantem tym był Bi-xiou, którego Leon de Lora wziął z 
sobą, aby się 
zabawić kosztem kuzyna.
„Nie gniewaj, się drogi kuzynie, jestem na twoje usługi”, wykrzyknął mały Leonek 
ściskając 
mnie – opowiadał Gazonal za powrotem swoim przyjaciołom. – Śniadanie było 
wspaniałe. Miałem 
uczucie, że mi się troi w oczach, kiedy ujrzałem ilość sztuk złota, które to 
wszystko pochłonęło. Ci 
ludzie muszą zarabiać istne góry złota. Leon dał garsonowi trzydzieści su, tyle 
ile wynosi 
całodzienny zarobek człowieka.
Podczas tego kolosalnego zaiste śniadania (sześć tuzinów ostryg, sześć kotletów ? 
la Soubise, 
kura ? la Marengo, majonez z homara, groszek, omlet z grzybami, wszystko podlane 
trzema 
butelkami
szampana z dodatkiem kawy, likierów, nie licząc przystawek) Gazonal grzmiał z 
nieopisaną 
werwą przeciw Paryżowi. Szlachetny fabrykant wyrzekał na długość czterofuntowych 
bochenków 
chleba, na wysokość domów, na obojętność przechodniów, na zimno i deszcz, na 
ceny dorożek, 
a wszystko tak dowcipnie, że dwaj artyści zapłonęli sympatią do Gazonala i 
prosili, aby im 
opowiedział swój proces.
– Mój proces – rzekł wymawiając silnie z prowansalska – to rzec bardzo prosta: 
oni chcą mojej 
fabryki. Wyszukałem tu dobrego adwokata, któremu daję za każdym razem 
dwadzieścia franków, 
aby dobrze otwierał oczy, i widzę, że za każdym razem śpi... Ten ślimak jeździ 
sobie powozem, 
gdy ja cłapię pieszo, naciąga mnie bezwstydnie! Żeby tylko z ulicy na ulicę, 
widzę, że powinienem 
był wziąć powóz... Tutaj patsą tylko na tych, co się chowaj ą w powozie... Z 
drugiej strony, rada 
stanu to kupa nierobów, któzy dają się wyręcać hultajom opłacanym przez nasego 
prefekta... Tak 
wygląda mój proces!... Chcą mojej fabryki, no i będą ją mieli!... porozumieją 
się z moimi 
robotnikami, których jest dobra setka i któzy...
– Słuchaj, kuzynie – rzekł pejzażysta – od jak dawna jesteś tutaj?
– Od dwóch lat! Och ten ladaco prefekt! On mi to drogo zapłaci! Udusę go, 
choćbym miał iść 
na galery!
– Który radca stanu prowadzi rozprawę?
– Dawny dziennikarz, ot wielka tam figura, wabi się Massol.
Dwaj paryżanie wymienili spojrzenie.
– A referent?
– Jesce większy pajac! jakiś referendarz profesorzyna czegoś tam w Sorbonie, 
skrobie 
piórkiem po gazetach, człowiek, którego ja bym.
– Klaudiusz Vignon – rzekł Bixiou.
– Właśnie, to samo – odparł południowiec – Massol i Vignon, to są władcy mego 
losu, 
a zarazem najemne zbiry mego prefekta.
– Jeszcze jest rada – rzekł Leon de Lora. – Widzisz, kuzynie, wszystko jest 
możliwe w Paryżu: 
złe i dobre, sprawiedliwe i niesprawiedliwe Wszystko się tu robi, przerabia, 
odrabia.
– Niech mnie czarci porwą, jeżeli zostanę tu bodaj dziesięć sekund dłużej! To 
najnudniejsza 
dziura pod słońcem.
W tej chwili dwaj kuzyni i Bixiou przechadzali się tam i z powrotem po owym 
asfaltowym 
obrusie, gdzie trudno jest nie spotkać paru osobistości, dla których Sława dmie 
w swoją trąbę. 
Niegdyś Place-Royale, później Pont-Neuf miały ten przywilej, obecnie zdobyty 
przez bulwar des 
Italiens. – Paryż – rzekł pejzażysta do krewniaka – to instrument, na którym 
trzeba umieć grać. 
Jeżeli zostaniemy tu dziesięć minut, dam ci lekcję. O, patrz – rzekł podnosząc 
laskę i wskazując 
parę wychodzącą z pasażu opery.
– Cóż to takiego? – spytał Gazonal.
„To” była stara kobieta w kapeluszu, który pół roku przeleżał na wystawie, w 
bardzo 
pretensjonalnej sukni, w wypełzłym tartanowym szalu, z twarzą wymizerowaną 
dwadzieścia lat 
w wilgotnej norze. Mocno wzdęty koszyk zdradzał dość wymownie byłą odźwierną. 
Obok niej 
szła drobna i szczupła młoda dziewczyna. Oczy jej, okolone czarnymi rzęsami, 
dalekie były od 
niewinności, cera była bardzo zmęczona, ale ładnie zarysowana twarzyczka była 
świeża, włosy 
musiały być obfite, czoło ładne i śmiałe, biust szczupły, słowem zielony owoc.
– To – rzekł Bixiou – to szczur w towarzystwie swojej matki.
– Scur? Co to takiego?
– Ten szczur – rzekł Leon kiwając przyjaźnie głową pannie Ninecie – może ci 
przynieść 
wygraną procesu.
Gazonal skoczył, ale Bixiou trzymał go za ramię od chwili, gdy wyszli z kawiarni, 
uważał 
bowiem, iż kolor jego twarzy zanadto wpada w patowy.
– Ten szczur, który wychodzi z próby w operze, śpieszy do domu na chudy obiadek 
i wróci sta 
trzy godziny się ubierać, jeżeli dziś wieczór występuje w balecie, bo to dziś 
poniedziałek. Ten 
szczur ma trzynaście lat, to już stary szczur! Za dwa lata stworzenie to będzie 
warte na rynku 
sześćdziesiąt tysięcy franków, będzie wszystkim albo niczym, wielką tancerką 
albo ścierką, 
sławnym nazwiskiem albo pospolitą dziewką. Pracuje od ósmego roku życia. Jak ją 
widzisz, 
wyczerpana jest od zmęczenia, zmordowała się całe rano na kursie tańca, właśnie 
wychodzi 
z próby, gdzie ewolucje są trudne jak chińska łamigłówka, i wróci wieczorem. 
Szczur jest 
integralną częścią opery: Jest w stosunku do primabaleriny tym, czym czwarty 
dependent 
w stosunku do rejenta. Szczur to nadzieja.
– Kto płodzi scury? – spytał Gazonal.
– Odźwierni, biedacy, aktorzy, tancerze – odpowiedział Bixiou. – Jedynie 
najgłębsza nędza 
może podsunąć ośmioletniemu dziecku myśl, aby wydać swoje nogi i stawy na 
najokrutniejsze 
męczarnie, aby zostać cnotliwą do szesnastu lub osiemnastu lat jedynie przez 
wyrachowanie i aby 
wlec za sobą ohydną wiedźmę, która jest jak nawóz dokoła pięknego kwiatu. 
Ujrzysz defilujących, 
jednego po drugim, wszystkich ludzi talentu, wielkich i małych, artystów jeszcze 
na pniu albo już 
zżętych, którzy co dzień wznoszą na chwałę Francji ten pomnik nazwany operą, 
skupienie sił, woli, 
geniuszu istniejące jedynie w Paryżu...
– Widziałem już operę – rzekł Gazonal z lekceważącą miną.
– Z miejsca za trzy franki sześćdziesiąt centymów – odparł pejzażysta – tak jak 
oglądałeś 
Paryż na ulicy Croix-des-Petits-Champs... nic o nim nie wiedząc... Co dawano w 
operze, kiedy tam 
byłeś?
– Wilhelma Tella.
– Brawo – rzekł pejzażysta – wielki duet Matyldy musiał ci się podobać. No i cóż, 
jak sobie 
wyobrażasz, co robiła śpiewaczka, kiedy zeszła ze sceny?
– Co robiła?...
– Zasiadła do paru tęgich zrazów krwawiącej baraniny, które służący trzymał dla 
niej gotowe...
– Niechże ją drzwi ścisną!
– Malibran krzepiła się wódką i to ją zabiło... Inna rzecz! Widziałeś balet, 
zobaczysz go tutaj 
w skromnym porannym stroju, nie wiedząc, że twój proces zależy od którychś z 
tych nóżek...
– Mój proces?
– Patrz, kuzynie, oto, co nazywają „koryfejką”.
Leon pokazał mu wspaniałą istotę, z tych, które w dwudziestym piątym roku 
przeżyły 
sześćdziesiąt, o piękności tak niewątpliwej i tak pewnej odbytu, że nie silą się 
jej pokazywać. Była 
wysoka, szła zręcznie ze spokojnym spojrzeniem dandysa, a toaleta jej zalecała 
się rujnującą 
kosztownością.
– To Karabina – rzekł Bixiou, który zarówno jak Leon skinął jej lekko głową, na 
co Karabina 
odpowiedziała uśmiechem.
– Też osóbka, która może wysadzić twojego prefekta.
– Koryfejka?Co to takiego?
– Koryfejka, to jest szczur rzadkiej urody, którego matka jej, prawdziwa lub 
fałszywa, 
sprzedała w dniu, w którym nie mogła zostać ani pierwszą, ani drugą, ani trzecią 
baleriną.Taka 
osóbka przełożyła zawód koryfejki nad wszelki inny, dla tej ważnej racji, iż po 
tym, jak spędziła 
młodość, nie mogła obrać innego. Nie przyjęto jej w małych teatrzykach, gdzie 
trzeba tancerek, nie 
powiodło się jej w trzech miastach francuskich, gdzie daje się balet, nie miała 
pieniędzy albo 
ochoty na jazdą za granicę, bo trzeba ci wiedzieć, że wielka szkoła tańca w 
Paryżu dostarcza na 
cały świat tancerzy i tancerek.Toteż aby szczur został kort – fejką, to znaczy 
figurantką tańca, 
trzeba, aby miała jakąś ważną przyczyną, która ją wiąże w Paryżu, bogatego 
człowieka, którego 
nie kocha, albo biednego chłopca, którego kocha zanadto. Ta, która właśnie 
przechodziła, która się 
będzie rozbierała, przebierała trzy razy może tego wieczora, za chłopkę, za 
księżniczkę, za Tyrolkę, 
etc, ma jakichś dzieści franków miesięcznie.
– Lepiej się ubiera niż nasza prefekcina...
– Gdyby pan poszedł do niej – rzekł Bixiou
– ujrzałby pan pokojówkę, kucharkę i lokaja. Zajmuje wspaniały apartament przy 
ulicy 
SaintGeorges, słowem, jest – w tym stosunku, w jakim są dzisiejsze majątki we 
Francji do 
dawniejszych
– szczątkiem „panienki z opery” z XVIII wieku. Karabina to potęga: w tej chwili 
wodzi na 
nitce du Tilleta, bardzo wpływowego bankiera i posła...
– A powyżej tych dwóch scebli baletu co jest jesce? – spytał Gazonal.
– Spójrz! – rzekł kuzyn, pokazując mu wytworny powozik, który skręcał z bulwaru 
w ulicę 
Grande-Bateliére – oto primabalerina, której nazwisko na afiszu ściąga cały 
Paryż. Zarabia 
sześćdziesiąt tysięcy rocznie i żyje jak księżna; wartość twojej fabryki nie 
wystarczyłaby na 
kupienie prawa powiedzenia jej trzydzieści razy dzień dobry.
– Ba, powiem dzień dobry sam sobie, to będzie o wiele taniej!
– Wiedz pan przynajmniej, co można ujrzeć w dziesięć minut w pasażu opery, o!... 
– rzekł 
Bixiou.
Dwie osoby wychodziły w tej chwili z pasażu, mężczyzna i kobieta. Kobieta nie 
była ładna ani 
brzydka, toaleta odznaczała się ową dystynkcją formy, kroju, barwy, która 
znamionuje artystkę, 
a mężczyzna dosyć wyglądał na kantora.
– Oto – rzekł Bixiou – bas i druga primabalerina. Bas to człowiek olbrzymiego 
talentu, ale 
ponieważ bas jest to uboczna rola w partycjach, zarabia ledwie tyle co tancerka. 
Ta baletnica była 
sławna, nim pojawiły się Taglioni i Elssler, utrzymała się przy tańcu 
charakterystycznym, mimice. 
Gdyby tamte dwie nie odkryły w tańcu nie znanej wprzódy poezji, ta byłaby 
pierwszorzędnym 
talentem, ale dziś zeszła na drugi plan. Bądź co bądź, pobiera trzydzieści 
tysięcy franków i ma 
wiernego przyjaciela w pewnym parze Francji, bardzo wpływowym w Izbie. A ot, tam, 
widzi pan 
tancerkę trzeciej klasy, tancerkę, która istnieje jedynie dzięki wszechpotędze 
dziennika. Gdyby 
z nią nie odnowiono kontraktu, ministerium miałoby wroga na karku. Balet w 
operze to wielka 
potęga, toteż, w wysokich sferach dandyzmu i polityki jest w znacznie lepszym 
tonie utrzymywać 
stosunki z Tańcem niż ze Śpiewem. W fotelach, gdzie siadają bywalcy, słowa: „Pan 
jest amatorem 
śpiewu”, są uświęconą drwiną. Przeszedł mały człowieczek skromnie odziany, o 
pospolitej twarzy.
– A oto przechodzi druga połowa kasy opery, to tenor. Nie ma już poematu ani 
muzyki, ani 
przedstawienia bez sławnego tenora, którego głos sięga pewnej nuty. Tenor to 
miłość, to głos, 
który trafia do serca, który wibruje w duszy, co się wyraża płacą wyższą niż 
pensja ministra. Sto 
tysięcy franków za gardło, sto tysięcy franków za parę łydek, oto dwie 
katastrofy opery.
– Osołomiony jestem – rzekł Gazonal – tymi setkami tysięcy franków, które się tu 
psechadzają.
– Bardziej będziesz oszołomiony, drogi kuzynie, chodź tylko za nami... Weźmiemy 
Paryż, tak 
jak artysta bierze wiolonczelę, i pokażemy ci, jak się gra na nim, słowem, jak 
się bawią w Paryżu.
– Istny kalejdoskop o siedmiu milach obwodu – wykrzyknął Gazonal.
– Zanim będę wam służył za pilota, muszę się widzieć z Gaillardem.
– Prawda! Gaillard może być pomocny kuzynowi.
– Co to znów za masyna? – spytał Gazonal
– To nie maszyna, to maszynista. Gaillard to nasz przyjaciel, który został 
administratorem 
dziennika i którego charakter, zarówno jak kasa odznaczają się ruchem podobnym 
do przypływu 
morza. Gaillard może pomóc do wygrania twojego procesu.
– Jest już przegrany...
– To najlepszy moment, aby go wygrać – odparł Bixiou.
U Teodora Gaillard, wówczas mieszkającego przy ulicy de Menars, lokaj kazał 
czekać trzem 
przyjaciołom w buduarze, powiadając, że pan ma właśnie poufną konferencję...
– Z kim? – spytał Bixiou.
– Z pewnym człowiekiem, który mu sprzedaje uwięzienie niepochwytnego dłużnika – 
od – 
parła wspaniała kobieta, która się ukazała w rozkosznej rannej toalecie.
– W takim razie, droga Zuzanno, my, przyjaciele, możemy wejść – rzekł Bixiou.
– Cóż za śliczna kobieta! – rzekł Gazonal.
– To pani Gaillard – szepnął Leon de Lora kuzynowi do ucha. – Widzisz, mój drogi, 
najskromniejszą kobietę w Paryżu: miała całe miasto, zadowoliła się mężem.
– Co dostojni panowie rozkażą? – spytał jowialny administrator widząc dwóch 
przyjaciół 
i imitując Fryderyka Lemaitre.
Teodor Gaillard, niegdyś inteligentny człowiek, zgłupiał w końcu tkwiąc wciąż w 
jednym 
środowisku; zjawisko nierzadkie w Paryżu. Główny jego wdzięk polegał na 
przeplataniu rozmowy 
powiedzeniami z modnych sztuk, wygłaszanymi akcentem sławnych aktorów w tych 
rolach.
– Przychodzimy się poweselić – odparł Leon.
– Jeszcze, młodzieńcze! (Odry w Pajacach).
– Słowem, rzecz jest pewna: mamy go – rzekł w formie konkluzji człowiek obecny 
w gabinecie.
– Czyś pewien tego, ojcze Fromenteau? – spytał Gaillard. – Oto już jedenaście 
razy mamy go 
wieczór, a rano ci się wymyka.
– Cóż pan chce? jeszcze nie widziałem takiego dłużnika; to istna lokomotywa: 
zasypia 
w Paryżu, a budzi się w Seine-et-Oise. To istny wytrych.
Widząc uśmiech na ustach Gaillarda, dodał: – Tak się mówi w naszej branży. 
Przyskrzynić 
człowieka, nakryć go, znaczy aresztować. W policji kryminalnej mówią inaczej. 
Vidocq mówił do 
swoich klientów: „Dano do stołu”. To zabawniejsze, bo tu chodzi o gilotynę.
Gazonal, którego Bixiou szturchnął łokciem, zmienił się cały we wzrok i słuch.
– Czy pan smaruje? – spytał Fromenteau groźnie choć zimno.
– Chodzi o pięćdziesiąt centymów (Odry w Pajacach) – odparł administrator biorąc 
pięciofrankówkę i podając ją panu Fromenteau.
– A dla kanalii?... – odparł tenże.
– Dla jakiej? – spytał Gaillard.
– Tej, której używam – odrzekł Fromenteau spokojnie.
– Czy jest gorsza? – spytał Bixiou.
– Owszem, panie – odparł szpieg. – Są ci, którzy nam udzielają wskazówek 
nieświadomie 
i darmo. Głupców i dudków stawiam poniżej kanalii.
– Kanalia bywa czasem ładna i sprytna! – wykrzyknął Leon.
– Więc pan jest z policji – spytał Gazonal spoglądając z niepokojem i 
ciekawością na 
tegosuchego człeczynę, niewzruszonego i odzianego tak jak pisarz u komornika.
– O której pan mówi? – rzekł Fromenteau.
– Więc są różne?
– Bywało ich aż pięć – odparł Fromenteau.
– Kryminalna, której naczelnikiem był Vidocq. – Kontrpolicja, której naczelnik 
jest zawsze 
nie znany. – Policja polityczna, policja Fouchégo. Następnie policja Spraw 
Zagranicznych i policja 
Dworu (Cesarz, Ludwik XVIII, etc), która wodziła się za łby z policją z Quai 
Malaquais. 
Skończyło się to za pana Decazes. Ja należałem do policji Ludwika XVIII,byłem w 
niej od r. 1793 
z biednym Contensonem.
Leon de Lora, Bixiou, Gazonal i Gaillard spojrzeli po sobie mając w tej chwili 
wszyscy jedną 
i tę samą myśl. „Ilu ludzi musiał on posłać na szafot?”,
– Dzisiaj chcą sobie dać rady bez nas, cóż za głupstwo! – podjął po pauzie mały 
człowieczek, 
który na chwilę stał się tak straszny. – Od roku 1830 w prefekturze chcą 
uczciwych ludzi; podałem 
się do dymisji i znalazłem sobie kawałek chleba w łowieniu dłużników...
– To prawe ramię straży handlowej – szepnął Gaillard do ucha malarza – ale nie 
można nigdy 
wiedzieć, kto go lepiej opłaca, wierzyciel czy dłużnik.
– Im bardziej jakieś zajęcie jest świńskie, tym więcej w nim trzeba uczciwości – 
rzekł 
sentencjonalnie Fromenteau. – Ja służę temu, kto lepiej płaci. Chcesz pan 
odzyskać pięćdziesiąt 
tysięcy, a żałujesz kilku talarów. Daj mi pan pięćset franków, a jutro 
przyskrzynimy gościa, bo już 
wczoraj wzięliśmy go na oko.
– Pięćset franków dla pana samego? – wykrzyknął Teodor Gaillard.
– Lizeta nie ma szala – odparł szpieg, w którego twarzy żaden muskuł nie drgnął. 
– Nazywam 
ją Lizetą przez pamięć Bérangera.
– Masz pan Lizetę i tkwisz w swoim rzemiośle! – wykrzyknął cnotliwy Gazonal.
– To takie zabawne! Są amatorzy rybołówstwa i polowania, a przecie tropić 
człowieka 
w Paryżu, to o wiele bardziej zajmujące.
– W istocie – rzekł Gazonal sam do siebie
– trzeba na to talentu..
– Gdybym panu wyliczył przymioty, jakich żąda się od chwata w naszej branży – 
rzekł 
Fromenteau, który szybkim rzutem oka przejrzał Gazonala na wylot – pomyślałby 
pan, że ja mó – 
wię, o geniuszu! Czyż nie trzeba nam wzroku rysia? Odwaga. (Wpadać jak bomba do 
domów, 
przystępować do ludzi, tak jakby się ich znało, proponować łajdactwa, które 
zawsze przyjmują, 
etc.) – Pamięć. – Bystrość. – Pomysłowość (znajdywać w lot podstępy, i to za 
każdym razem inne, 
bo szpicel musi się stosować do charakteru i narowów każdego) to dar niebios. – 
Wreszcie 
Zwinność, Siła etc. Wszystkie te przymioty, panowie, wymalowane są nad bramą 
Gimnazjum 
Amoros jako godło Cnoty! Musimy posiadać to wszystko pod grozą postradania stu 
franków 
miesięcznie, jakie nam daje rząd albo też straż handlowa.
– Wygląda pan na niepospolitego człowieka – rzekł Gazonal.
Fromenteau spojrzał na prowincjonała bez odpowiedzi, bez najmniejszego wrażenia 
i odszedł 
nie skłoniwszy się nikomu. Prawdziwy rys geniuszu!
– No i cóż, kuzynie, widziałeś wcieloną policję – rzekł Leon do Gazonala.
– Działa to na mnie... przeczyszczająco – odparł zacny fabrykant, gdy Gaillard i 
Bixiou 
rozmawiali półgłosem.
– Odpowiem ci wieczór u Karabiny – rzekł głośno Gaillard i usiadł przy biurku 
nie widząc ani 
witając Gazonala.
– To impertynent! – wykrzyknął południowiec w progu.
– Jego dziennik ma dwadzieścia dwa tysiące abonentów – rzekł Leon de Lora. – To 
jedna 
z pięciu potęg obecnej chwili, nie ma czasu rano być uprzejmy...
– Jeżeli mamy iść do Izby, aby załatwić jego proces, idźmy najdalszą drogą – 
rzekł Leon do 
Bixiou.
– Słowa, wypowiedziane przez wielkich ludzi, są niby pozłacane łyżeczki, z 
których używanie 
ściera pozłotę; od częstego powtarzania tracą cały blask – odparł Bixiou. – Ale 
dokąd idziemy?
– Tu zaraz, do naszego kapelusznika – odparł Leon..
– Brawo! – wykrzyknął Bixiou. – Jeżeli pójdzie tak dalej, będziemy może mieli 
zabawny 
dzień.
– Słuchaj, Gazonal – rzekł Leon – pociągnę go za sznurek na twoją intencję, ale 
bądź poważny 
jak mumia egipska. Zobaczysz gratis tęgiego oryginała, człowieka, któremu 
ważność jego 
przewróciła w głowie. Dziś, mój drogi, każdy chce się, okryć sławą, a 
najczęściej okrywa się 
śmiesznością; stąd żywe karykatury, najzupełniej nowe...
– Skoro wsyscy będą sławni, jak będzie można rozróżnić? – spytał Gazonal.
– Kto jest sławny?... Głupiec – odparł Bixiou. – Pański kuzyn ma krzyż, ja 
jestem dobrze 
ubrany i wszyscy na mnie patrzą...
Po tej uwadze, która wyjaśni może, dlaczego wielcy ludzie polityczni nie noszą w 
Paryżu 
wstążeczki orderowej, Leon wskazał Gazonalowi wypisane złotymi czcionkami 
znamienite 
nazwisko „Vital, następca Finota, fabrykant kapeluszy” (a nie jak dawniej 
kapelusznik), którego 
reklamy przynoszą dziennikom tyle, co reklamy trzech fabrykantów pigułek lub 
pralinek. Jest to, 
co więcej, autor małej rozprawki o kapeluszach.
– Drogi panie – rzekł Bixiou pokazując Gazonalowi wspaniałą wystawę. – Vital ma 
czterdzieści tysięcy franków renty.
– I wciąż jest kapelusznikiem! – wykrzykną? południowiec chwytając towarzysza za 
ramię.
– Zobaczysz go – odparł Leon. – Potrzebujesz kapelusz, dostaniesz gratis.
– Czy pana Vital nie ma? – spytał Bixiou nie widząc nikogo za kantorem.
– Pan robi korektę w gabinecie – odparł subiekt.
– Hę?co za styl! – rzekł Leon do kuzyna. Następnie zwracając się do subiekta: – 
Czy będziemy 
mogli z nim mówić nie przerywając jego natchnienia?
– Proszę wprowadzić panów – rzekł głos. Był to głos dostojny, głos człowieka, 
który może być 
wybrany posłem, głos możny i zamożny.
I Vital raczył się ukazać osobiście, cały odziany czarno, strojny we wspaniałą 
koszulę, 
z diamentem w żabocie. Trzej przyjaciele ujrzeli ładną i młodą kobietę siedzącą 
przy biurku nad 
haftem.
Vital jest to mąż lat około czterdziestu, u którego wrodzona jowialność znikła 
pod naciskiem 
ambicji. Jest średniego wzrostu jak wszystkie bogate natury. Dość zażywny, dbały 
o swą osobę. 
Włosy na czole nieco przerzedzone, ale on podkreśla jeszcze tę łysinę, aby sobie 
nadać wygląd 
człowieka trawionego myślą. Ze sposobu, w jaki go słucha jego żona, widać, że 
wierzy w geniusz 
i dostojeństwo męża. Vital lubi artystów nie przez miłość do sztuki, ale przez 
koleżeństwo: uważa 
się za artystę niby to broniąc się przed tym tytułem szlachectwa i powiększając 
z umysłu dystans, 
iżby mu powiedziano: „Ależ pan wzniosłeś kapelusz do wysokości nauki!”
– Czy znalazł pan dla mnie nareszcie kapelusz? – rzekł pejzażysta.
– Jak to! w dwa tygodnie? – odparł Vital – i to dla pana?... Czyż dwa miesiące 
starczą, aby 
znaleźć formę, która by odpowiadała pańskiej fizjonomii? O, tu jest pańska 
litografia, leży tutaj, ja 
pana dobrze wystudiowałem! Nie zadałbym so – bie tyle trudu dla księcia, ale pan 
jesteś artystą! 
I pan mnie rozumie, drogi panie.
– Oto jeden z naszych największych wynalazców, człowiek, który byłby wielki jak 
Jacquart, 
gdyby zechciał umrzeć troszkę – rzekł Bixiou, przedstawiając Gazonala. – 
Przyjaciel nasz, 
fabrykant sukna, wynalazł sposób wyciągania indyga ze starych niebieskich ubrań. 
Chciał pana 
ujrzeć jako wielki fenomen, jako człowieka, który rzekł: „Kapelusz to człowiek”. 
Te słowa 
oczarowały naszego przyjaciela. Ach, Vital, pan masz wiarę, pan wierzysz w coś, 
pan żyjesz 
swoim dziełem.
Vital ledwie słuchał, pobladł z przyjemności.
– Wstawaj, żono! ten pan, to książę nauki. Na to wezwanie pani Vital wstała. 
Gazonal
ukłonił się.
– Czy będę miał zaszczyt przystroić pańską głowę? – spytał Vital z radosną 
usłużnością.
– Ta sama cena co dla mnie – rzekł Bixiou.
– Rozumie się! Za całe honorarium żądam jedynie tej przyjemności, aby być czasem 
cytowany 
przez panów! Panu trzeba kapelusza malowniczego, a la pan Lousteau – rzekł 
spoglądając na 
Gazonala z doktorską miną. – Pomyślę.
– Pan sobie zadaje wiele trudu – rzekł Gazonal do paryskiego przemysłowca.
– Och, tylko dla kilku osób, dla tych, co umieją ocenić moje względy. Ot, wie 
pan, 
w arystokracji jeden jedyny człowiek zrozumiał kapelusz: książę de Bethune. 
Jakim cudem 
mężczyźni nie pojmują, tak jak pojmują to kobiety, że kapelusz to pierwsza rzecz, 
która uderza oko, 
i nie pomyślą o tym, aby zmienić obecny system, który jest – powiedzmy to – 
ohydny. Ale wśród 
wszystkich narodów Francuz jest osobnikiem, który najuparciej tkwi w głupstwie. 
Ja znam dobrze 
wszystkie trudności, panowie. Nie mówię o moich pismach w tej materii, którą, 
jak sądzę, ująłem 
jak filozof. Mówię wyłącznie jako kapelusznik. Ja jeden umiałem dać charakter 
haniebnemu 
nakryciu głowy, którego używa Francja, aż do chwili, w której uda mi się je 
obalić.
Wskazał okropny dzisiejszy kapelusz.
– Oto wróg, panowie – rzekł. – „I pomyśleć, że najinteligentniejszy naród na 
ziemi godził się 
z tym, aby nosić na głowie tę rurę!” powiedział jeden z naszych pisarzy. Oto 
falistości, jakie 
zdołałem nadać tym ohydnym liniom – rzekł wskazując jedną ze swoich kreacji. -
Umiem je, jak pan widzi, dostroić do typu każdego osobnika. Oto kapelusz lekarza, 
kupca, 
dandysa, artysty, tłuściocha, chudego. Mimo to, to zawsze ohyda! Czy pan dobrze 
chwyta moją 
myśl?
Ujął kapelusz niski o szerokich brzegach.
– Oto stary kapelusz Klaudiusza Vignon, wielkiego krytyka, człowieka wolnego i 
birbanta... 
Pojednał się z rządem, mianują go profesorem, bibliotekarzem, pisuje już tylko w 
Debetach, 
zostaje referendarzem, ma szesnaście tysięcy franków pensji,zarabia cztery 
tysiące w dzienniku, 
ma legię... Oto jego nowy kapelusz.
Vital pokazał kapelusz o kroju i rysunku istotnie juste-milieu.
– Powinien mu pan był zrobić kapelusz pajaca! – wykrzyknął Gazonal.
– Pan jest geniuszem pierwszej klasy, panie Vital – rzekł Leon.
Vital skłonił się.
– Czy mógłby mi pan powiedzieć, czemu pańskie sklepy są otwarte najpóźniej ze 
wszystkich, 
dłużej nawet niż kawiarnie i winiarnie? Doprawdy, to mnie intryguje – rzekł 
Gazonal.
– Po pierwsze, nasze magazyny efektowniejsze są przy świetle niż za dnia. A 
potem, na 
dziesięć kapeluszy, które sprzedaje się w dzień, sprzedaje się pięćdziesiąt 
wieczorem.
– Wszystko w Paryżu jest dziwne – rzekł Leon.
– Otóż mimo moich wysiłków i sukcesów – podjął Vital wracając do swej oracji – 
trzeba dojść 
do kapelusza z okrągłą główką. Do tego dążę!
– A jaka jest przeszkoda? – spytał Gazonal.
– Taniość, drogi panie! Wyrabia się piękne kapelusze jedwabne po piętnaście 
franków. To 
zabija nasz handel, bo w Paryżu nikt nie ma piętnastu franków na nowy kapelusz. 
Kapelusz 
kastorowy kosztuje trzydzieści franków: wciąż to samo zagadnienie. Mówię 
kastorowy, ale 
w istocie nie sprzedaje się we Francji ani dziesięciu funtów kastorowej sierści. 
Artykuł ten 
kosztuje trzysta pięćdziesiąt franków funt; trzeba jedną uncję na kapelusz, 
zresztą kapelusz 
kastorowy jest do niczego. Ta sierść źle się farbuje, rudzieje w kwadrans na 
słońcu; na gorącu 
kapelusz się gurbi. To, co nazywamy kastorem, to po prostu sierść zajęcza. 
Najlepsze robi się 
z grzbietu, poślednie z boków, najlichsze z brzucha. Zdradzam panom tajemnice 
rzemiosła, bo 
panowie jesteście ludzie honoru. Ale czy mamy na głowie zająca czy jedwab, 
piętnaście czy 
trzydzieści franków, problem jest wciąż nie do rozwiązania. Zawsze trzeba 
zapłacić za kapelusz, 
oto dlaczego kapelusz zostaje tym, czym jest. Honor bławatnej Francji będzie 
ocalony w dniu, 
w którym szary kapelusz z okrągłą główką będzie kosztował sto franków! Będziemy 
mogli 
wówczas, jak krawcy, udzielać kredytu. Aby dojść do tego rezultatu, trzeba by 
się zdecydować na 
noszenie klamry i złotej wstążki, piór, jedwabnego podbicia, jak za Ludwika XIII 
i XIV. Wówczas 
nasz prze – mysł, wchodząc w dziedziną fantazji, rozrósłby się dziesięciokrotnie. 
Rynek świata 
należałby do Francji, jak w modach kobiecych, którym Paryż zawsze będzie dawał 
ton, podczas 
gdy nasz obecny kapelusz można wyrabiać wszędzie. Dziesięć milionów 
zagranicznych pieniędzy 
jest rocznie do zdobycia dla naszego kraju w tej materii...
– To rewolucja! – rzekł Bixiou udając entuzjazm.
– Tak, radykalna, bo trzeba zmienić formę.
– Pan jest jak Luter – rzekł Leon, który zawsze ma słabostkę do kalamburu – pan 
marzysz 
o reformie.
– Tak, panie. Ach, gdyby dwunastu czy piętnastu artystów, kapitalistów lub 
dandysów, którzy 
dają ton, zechciało zdobyć się na odwagę na dwadzieścia cztery godzin, handel 
francuski wygrałby 
piękną bitwę! Ot, właśnie mówiłem żonie: aby to osiągnąć, oddałbym cały majątek! 
Tak, całą moją 
ambicją jest odrodzić kapelusz i zniknąć.
– To człowiek kolosalny – rzekł Gazonal wychodząc. – Ale ja wam powiem, że 
wszystkie 
wasze oryginały mają coś z południowców...
– Chodźmy tędy – rzekł Bixiou wskazując ulicę św. Marka.
– Zobacymy jesce coś nowego?...
– Zobaczysz lichwiarkę szczurów, koryfejek, kobietę, która posiada tyleż 
ohydnych sekretów, 
ile pan widzisz sukien wiszących w jej oknie – rzekł Bixiou.
I wskazał sklep, którego niechlujstwo tworzy jakby plamę wśród olśniewających 
nowoczesnych magazynów. Front tego sklepu malowany był w r. 1820, a bankructwo 
zostawiło go 
zapewne właścicielowi domu w wątpliwym stanie. Kolor znikł pod podwójną warstwą 
nałożoną 
przez czas i grubo przysypaną kurzem; szyby brudne, klamka otwierała się sama, 
jak we 
wszystkich miejscach, z których wychodzi się śpieszniej, niż się weszło.
– Co powiesz o tym, czy to nie jest cioteczna siostra śmierci? – szepnął 
rysownik do ucha 
Gazonala, pokazując mu za ladą straszliwą wiedźmę. – Nazywa się pani Nourisson.
– Ile za tę gipiurę, proszę pani – spytał fabrykant, który chciał iść o lepsze z 
werwą artystów.
– Dla pana, który przybywasz z daleka, niech ci będzie trzysta franków – odparła.
Dostrzegłszy żywość właściwą ludziom z południa, dodała wzruszonym głosem: – To 
po 
biednej księżnej de Lamballe.
– Jak to, tak blisko zamku? – wykrzyknął Bixiou.
– Panie, oni w to nie wierzą – odparła.
– Droga pani, my nie przychodzimy, aby kupować – rzekł mężnie Bixiou.
– Widzę to, proszę pana – odparła pani Nourisson.
– Mamy różne rzeczy do sprzedania – ciągnął znakomity karykaturzysta. – Mieszkam 
przy 
ulicy Richelieu, numer 113, szóste piętro. Gdyby pani zechciała zajść na chwilę, 
mogłaby pani 
zrobić bajeczny interes...
– Ten pan chce może kilku łokci muślinu, które dobrze na kimś leżą – rzekła z 
uśmiechem.
– Nie,chodzi o suknię ślubną – odparł poważnie Leon de Lora.
W kwadrans później pani Nourisson przyszła w istocie do artysty, który na 
zakończenie tego 
żarciku zabrał do siebie Leona i Gazonala. Pani Nourisson zastała ich poważnych 
na kształt autora, 
którego praca nie zyskała sukcesu, na jaki zasługuje.
– Pani – rzekł nieustraszony kawalarz pokazując parę damskich pantofli – to po 
cesarzowej 
Józefinie.
Trzeba było odpłacić pani Nourisson równą monetą jej księżnę de Lamballe.
– To?... – rzekła – to robione w tym roku; nie widzi pan marki pod spodem?
– Czy pani się nie domyśla, że te pantofle to przedmowa – odparł Leon – mimo że 
zazwyczaj 
stanowią one zakończenie romansu?
– Mój obecny tutaj przyjaciel – podjął Bixiou wsikazując południowca – ma ważny 
interes 
rodzinny w tym, aby się dowiedzieć, czy pewna młoda osoba z dobrego i zamożnego 
domu, którą 
pragnie zaślubić, popełniła błąd.
– Ile pan daje? – spytała spoglądając na Gazonala, którego już nic nie dziwiło.
– Sto franków – odpowiedział fabrykant.
– Całuję rączki! – rzekła z grymasem, który zawstydziłby szympansa.
– Ileż pani tedy chce, moja złociutka pani Nourisson? – rzekł Bixiou ujmując ją 
wpół.
– Przede wszystkim, moi drodzy panowie, od czasu jak uprawiam moje rzemiosło, 
nie 
widziałam jeszcze nikogo, ani mężczyzny, ani kobiety, żeby się targował o 
szczęście. A potem, 
powiedzieć wam? Jesteście trzej kawalarze – odparła krzywiąc w uśmiechu zimne 
wargi 
i podkreślając ten uśmiech wyrazem kociej nieufności. – Jeżeli nie chodzi o 
pańskie szczęście, 
chodzi o pański majątek, a na tych wyżynach, na których mieszkacie, tym mniej 
można się 
targować o posag. No – dodała przybierając słodką minę – o co chodzi, moje 
gołąbki?
– O firmę Beunier i Spółka – odparł Bixiou rad dowiedzieć się czegoś o osobie, 
która go 
interesowała.
– Och! – rzekła – za to wystarczy dwadzieścia franków. – A to jak?
– Mam wszystkie klejnoty matki, do trzech miesięcy zostanie w jednej koszuli. 
Już sama nie 
wie, skąd ma wycisnąć pieniędzy na procenty od tego, co jej pożyczyłam. Tedy 
chcesz się żenić, 
figlarzu?... – rzekła. – Daj pan czterdzieści franków, napyskuję wam więcej niż 
za sto talarów.
Gazonal pokazał czterdziestofrankówkę, a pani Nourisson podała przerażające 
szczegóły 
tajemnej nędzy kilku kobiet rzekomo z towarzystwa. Wprawiona w dobry humor 
tandeciarka 
odsłoniła swoją fizjonomię. Nie zdradzając żadnego nazwiska, żadnej tajemnicy, 
przyprawiła 
o dreszcz dwóch artystów, wykazując im, że mało które szczęście w Paryżu nie 
opiera się na 
chwiejnych podstawach kredytu. Ma w swoich szufladach nieboszczki babki, żyjące 
dzieci, 
nieboszczyków mężów, umarłe wnuczki, wspomnienia oprawne w złoto i brylanty! 
Dowiedziała 
się przerażających historii wypytując nawzajem o siebie swoich klientów, 
wydzierając im ich 
tajemnice w chwili namiętności, kłótni, gniewu oraz w czasie owych obleśnych 
rozmówek, jakimi 
dobija się targu o pożyczkę.
– Skąd pani wpadło do głowy chwycić się podobnego rzemiosła?
– Dla mego syna – odparła naiwnie. Prawie zawsze stręczycielki usprawiedliwiają
swoje rzemiosło wielce szlachetnymi racjami. Pani Nourisson przedstawiła się 
jako osoba, 
która straciła kilku narzeczonych; trzy córki źle się pokierowały, słowem, 
postradała wszystkie 
iluzje! Pokazała kwity lombardu, gdzie musiała zastawić swoje najpiękniejsze 
fanty, rozwodziła 
się nad tym, jak jej rzemiosło jest niepewne. Jęczała o swoich kłopotach na 
najbliższego 
pierwszego. Okradają ją strasznie, mówiła.
Dwaj artyści spojrzeli po sobie.
– Czekajcie, dzieci, pokażę wam, w jaki sposób nas naciągają! Nie chodzi o mnie, 
ale o moją 
sąsiadkę z przeciwka, panią Mahuchet, obuwie damskie. Pożyczyłam pieniędzy 
jednej hrabinie, 
kobiecie, która ma za wiele namiętności jak na swoje dochody. Panoszy się to w 
pięknych meblach, 
we wspaniałym apartamencie, przyjmuje, fetuje, rozbija się jak wszyscy diabli! 
Winna jest tedy 
trzysta franków swojej szewcowej, a wydawała proszony obiad nie dalej jak 
przedwczoraj. 
Szewcowa, która dowiedziała się tego przez kucharkę, przychodzi do mnie. Łamiemy 
sobie głowę, 
co począć; ona chce robić skandal, ja jej powiadam: „Moja droga pani Mahuchet, 
na co się to zdało, 
na to, aby się zohydzić”. Lepiej uzyskać dobry fant. Niech trafi kosa na kamień. 
I nie psuć sobie 
wątroby.
Szewcowa chce tam iść, prosi mnie, aby jej pomagać; idziemy.
„Jaśnie pani nie ma w domu.
– Znamy to.
– Zaczekamy – powiada stara Mahuchetowa – choćbym miała czekać do północy”. 
I rozsiadamy się w przedpokoju, i czekamy. Rozmawiamy. A tu drzwi skrzypią i 
przetwierają się, 
i kroki, i głosy... Dla mnie to wszystko było przykre. Zaczynają się schodzić na 
obiad. Pojmujecie 
panowie, jak to razem wyglądało. Hrabina posyła pannę służącą, aby udobruchać 
Mahuchetową.
„Jutro pani dostanie wszystko!” Słowem, wszystkie numery!... Nic nie chwyta. 
Hrabina, 
wystrojona jak na niedzielę, przychodzi do jadalni. Mahuchetową, która ją 
usłyszała, otwiera drzwi 
i zjawia się. Awantura! Dopieroż, widząc stół lśniący od srebra (tace, 
świeczniki, wszystko 
błyszczało jak monstrancje), wypuszcza się jak ta furia i rozdziawia gębę: 
„Kiedy kto żyje za cudze 
pieniądze, powinien by się oszczędzać i nie wyprawiać obiadów. Być hrabiną i 
wisieć na trzysta 
franków u biednej szewcowej, która ma siedmioro dzieci!...”
Możecie sobie panowie wyobrazić, co ona tam wygarnęła, ot kobiecina bez 
wychowania. 
Kiedy hrabina próbowała coś rzec na usprawiedliwienie (brak gotówki), 
Mahuchetową 
wykrzykuje: „Moja pani, masz tu pani srebro, zastaw pani to nakrycie i zapłać 
mi!”
– „Niech pani weźmie sama”– rzecze hrabina zgarniając sześć nakryć i pchając je 
jej w rękę. 
Pędzimy po schodach... a ba! to się udało! Nie, na ulicy łzy naszły do oczu 
Mahuchetowej, 
odniosła nakrycie przepraszając, zrozumiała nędzę tej hrabiny, nakrycie było 
cynowe!...
– Cyna wstydząca się żebrać – rzekł Leon de Lora, w którym dawny Mistigris 
odzywał się 
często.
– A, mój drogi panie – rzekła pani Nourisson oświecona tym konceptem – pan jest 
artystą, pan 
pisze sztuki do teatru, mieszka pan przy ulicy du Helder, żył pan z panną 
Antonią, wiem, znam... 
Rozumiem, panowie chcieliby mieć jakąś grandessę w wielkim stylu, Karabinę albo 
Mousqueton, 
Malagę albo Jenny Cadine.
– Malaga, Karabina, ależ to myśmy je zrobili tym, czym są!... – wykrzyknął Leon 
de Lora.
– Przysięgam pani, droga pani Nourisson, że chcieliśmy jedynie mieć przyjemność 
poznania 
pani. Pragnęliśmy nieco szczegółów co do pani przeszłości; dowiedzieć się, po 
jakiej pochyłości 
osunęła się pani w swoje rzemiosło – rzekł Bixiou.
– Byłam gospodynią u pewnego marszałka Francji, księcia d’Ysembourg – rzekła 
przybierając 
pozę godną Doryny. – Pewnego rana przychodzi jedna z najwytworniejszych hrabin 
cesarskiego 
dworu i chce mówić z marszałkiem. potajemnie. Ja oczywiście dalejże podsłuchiwać. 
Kobiecina 
zalewa się łzami, zwierza się temu dudkowi marszałeczkowi (książę d’Ysembourg, 
ten Kondeusz 
Cesarstwa, marszałeczek!), że jej mąż, który służył w Hiszpanii, zostawił ją bez 
grosza. Jeżeli nie 
dostanie zaraz tysiąca albo dwóch, dzieci zostaną bez chleba, ona nie będzie 
miała jutro co jeść. 
Mój marszałeczek, dość szczodry w owym czasie, dobywa z sekretarzyka dwa tysiące 
franków. 
Przyglądam się tej hrabinie na schodach tak, aby mnie nie widziała; śmiała się z 
zadowoleniem tak 
mało macierzyńskim, że sunę za nią aż na ganek i słyszę, jak mówi cicho 
strzelcowi: „Do Leroy”. 
Pędzę tam. Moja matka rodziny wchodzi do tego słynnego kupca przy ulicy 
Richelieu, znacie... 
Zamawia i płaci suknię za tysiąc pięćset franków. Wówczas płaciło się za suknię 
przy zamówieniu. 
Na trzeci dzień mogła się pokazać na balu u ambasadora wysztafirowana jak 
kobieta, która chce się 
podobać równocześnie wszystkim i komuś jednemu. Od tego dnia powiedziałam sobie: 
„Mam 
zajęcie! Kiedy już nie będę młoda, będę pożyczała na szmatki wielkim paniom, bo 
namiętność nie 
rachuje i płaci ślepo”. Jeżeli panowie szukacie tematów do komedii, mogę wam ich 
dostarczyć...
Po tej tyradzie, na której odcisnęły się ślady wszystkich faz jej poprzedniego 
życia, wyszła 
zostawiając Gazonala równie przerażonego tym zwierzeniem, jak pięcioma żółtymi 
zębami, które 
pokazała usiłując się uśmiechnąć.
– I co teraz zrobimy? – spytał Gazonal.
– Weksle!... – rzekł Bixiou, który gwizdnął na odźwiernego. – Potrzebuję 
pieniędzy i pokażę 
panu, na co się zdadzą odźwierni. Pan sądzi, że oni są do otwierania bramy; 
tymczasem oni są po to, 
aby ratować z kłopotu ludzi bez zajęcia jak na przykład ja, artystów, których 
biorą pod swoje 
opiekuńcze skrzydła.Toteż, prędzej czy później, mojego anioła czeka nagroda 
Montyona.
Gazonal otworzył oczy, niczym, jak to mówią, wół na malowane wrota.
Człowiek w średnim wieku, wpół sługus, wpół woźny, straszliwie zatłuszczony, z 
tłustymi 
włosami, tłustym brzuszkiem, z cerą bladą i wilgotną, jak u przełożonej 
klasztoru, w pantoflach, 
w błękitnym surducie i szarych pantalonach zjawił się szybko.
– Czym panu mogę służyć?... – rzekł tonem protekcyjnym i uniżonym zarazem.
– Ravenouillet... Zowie się Ravenouillet – rzekł Bixiou zwracając się do 
Gazonala. – Czy masz 
naszą książkę płatności?
Ravenouillet wydobył z kieszeni książkę najbardziej lepiącą się, jaką Gazonal 
kiedykolwiek 
widział.
– Zapisz od dziś za trzy miesiące te dwa weksle, każdy po pięćset franków, które 
mi 
podpiszesz.
I Bixiou podał mu dwa akcepty handlowe, już wypełnione, wystawione na jego 
zlecenie przez 
Ravenouilleta. Ravenouillet podpisał je natychmiast i zapisał w tłustej 
książeczce, w której żona 
jego notowała długi lokatorów.
– Dziękuję, Ravenouillet – rzekł Bixiou. – Masz tu lożę do Vaudeville.
– Moja córka zabawi się dziś wieczór – rzekł Ravenouillet odchodząc.
– Jest nas tu siedemdziesięciu jeden lokatorów – rzekł Bixiou. – Przeciętna tego, 
co się jest 
dłużnym Ravenouilletowi, wynosi sześć tysięcy franków miesięcznie, osiemnaście 
tysięcy 
franków kwartalnie, za same zaliczki i opłaty listów, nie licząc komornego. To 
Opatrzność... za 
trzydzieści od sta, które mu dajemy bez żadnych upominań się z jego strony...
– O, Paryż, Paryż!... – wykrzyknął Gazonal.
– Idziemy – rzekł Bixiou, który tymczasem podpisał weksle. – Pokażę ci, kuzynie 
Gazonal, 
jeszcze jednego aktora, który nam zagra gratis cudowną scenę.
– Dokąd? – spytał Gazonal.
– Do lichwiarza. Po drodze opowiem ci początki naszego przyjaciela Ravenouillet 
w Paryżu.
Przechodząc koło izdebki odźwiernego Gazonal ujrzał pannę Lucję Ravenouillet, 
która 
trzymała w rękach nuty; była uczennicą konserwatorium. Ojciec czytał gazetę, a 
matka miała 
w rękach listy, które niosła lokatorom.
– Dziękuję panu, panie Bixiou – rzekła mała.
– To nie szczur – rzekł Leon do kuzyna – to poczwarka konika polnego.
– Zamieniają się role – rzekł Gazonal – wy otwieracie tej córeczce odźwiernego 
drzwi do 
teatru.
– Czyżby się miał wyrobić w naszym towarzystwie? – wykrzyknął Leon zachwycony.
– Oto historia Ravenouilleta – rzekł Bixiou, skoro trzej przyjaciele znaleźli 
się na bulwarach. – 
W roku 1831 Massol, pański radca stanu, był wraz adwokatem i dziennikarzem. 
Wówczas chciał 
zostać tylko ministrem sprawiedliwości, raczył zostawić Ludwika Filipa na tronie. 
Ale trzeba mu 
przebaczyć jego ambicję, jest rodem z Carcassonne. Pewnego ranka widzi 
wchodzącego młodego 
krajana, który powiada: „Pan mnie zna dobrze, panie Massol, jestem synem 
pańskiego sąsiada 
sklepikarza. Przybyłem tutaj, bo tak gadali u nas, że tutaj każdy znajdzie coś 
dla siebie...” Kiedy 
Massol usłyszał te słowa,przeszedł go dreszcz. Powiedział sobie w duchu, że 
gdyby miał 
nieszczęście dopomóc temu krajanowi, którego zresztą zupełnie nie znał, cały 
departament zwali 
mu się na kark; że straci na tym kilka dzwonków, kilkanaście sznurków od dzwonka, 
dywan, że 
jego jedyny służący porzuci go, że będzie miał nieprzyjemności z gospodarzem w 
kwestii 
schodów i że lokatorzy będą się skarżyli na zapach czosnku w całym domu.
Spojrzał na petenta tak, jak rzeźnik spogląda, na barana, którego ma zarżnąć; 
ale krajan 
wytrzymał to spojrzenie, ten cios sztyletu, i (opowiadał nam Massol) ciągnął w 
ten sposób: „Ja 
mam swój ambit i chcę wrócić do domu bogaty, o ile wrócę, bo Paryż, powiadają, 
to jest 
przedsionek do raju. Powiadają, że pan pisze tu w dziennikach i kręci wszystkim, 
jak pan sam chce; 
wystarczy pana poprosić, aby uzyskać od rządu, co tylko dusza zapragnie. Ale o 
ile ja mam 
zdolności jak wszyscy nasi, znam swoje braki: nie mam wykształcenia. Mam głowę, 
ale nie umiem 
pisać; a to nieszczęście, bo mam pomysły. Nie myślę tedy wchodzić panu w drogę, 
wiem, co 
jestem wart, nie dałbym rady. Ale, skoro pan może wszystko i skoro jesteśmy 
prawie jak bracia, 
niby żeśmy przez całe dzieciństwo grali w kiczki razem, liczę na to, że mnie pan 
popchnie, 
dopomoże mi... Och, koniecznie! chcę dostać miejsce; miejsce, które by 
odpowiadało moim 
talentom, mojej osobie i gdzie mógłbym zrobić majątek”.
Massol miał już brutalnie wyrzucić krajana za drzwi jakimś ciężkim słowem, kiedy 
ten 
zakończył tak:
– Nie proszę pana o posadę rządową, gdzie człowiek wlecze się jak żółw. Toć 
pański krewniak 
tkwi dwadzieścia lat na posadzie kontrolera... Nie, ja chciałbym jedynie 
zadebiutować...
– W teatrze?... – spytał Massol, szczęśliwy z tego rozwiązania.
– Nie: mam wprawdzie gest, fizjonomię, pamięć, ale za wielki tam ścisk, 
chciałbym 
zadebiutować w zawodzie... odźwiernego.
I Massol wyrobił mu, jak powiada Ravenouillet, jego pierwszą bramę.
– Ja pierwszy – rzekł Leon – interesowałem się gatunkiem odźwiernego. Istnieją 
szalbierze 
moralności, pajace próżności, nowoczesne świętoszki, rezuny ustrojone w powagę, 
wynalazcy 
palących kwestii, którzy krzyczą o wolność dla Murzynów, o poprawę bytu 
młodocianych 
złodziejaszków, o opiekę nad eks-galernikami, a którzy trzymają swoich 
odźwiernych w stanie 
gorszym niż Irlandczycy, w więzieniach gorszych niż cele i dają im na życie 
rocznie mniej, niż 
państwo daje na galernika... Ja zrobiłem tylko jeden dobry uczynek w życiu: to 
izba mego 
odźwiernego.
– Gdyby – odparł Bixiou – człowiek zbudowawszy wielkie klatki, podzielone na 
tysiąc celek, 
jak komórki w ulu albo klatki w menażerii, i przeznaczone na pomieszczenie dla 
ludzi wszelkiego 
rodzaju i zatrudnienia, gdyby ten zwierzak o twarzy kamienicznika przyszedł 
poradzić się 
uczonego i rzekł: „Chcę mieć osobnika z gatunku dwurękich, który by mógł żyć w 
piwnicy 
o dziesięciu kwadratowych stopach powierzchni, pełnej starego obuwia, 
zapowietrzonej przez 
łachmany. Chcę, aby tam żył całe życie, aby tam sypiał, aby tam był szczęśliwy, 
miał dzieci ładne 
jak aniołki, aby pracował, aby gotował, aby się tam przechadzał, hodował kwiaty, 
śpiewał; aby 
stamtąd nie wychodził, aby żył w mroku i aby nie miał pojęcia, co się dzieje na 
dworze”; 
z pewnością uczony nie umiałby wynaleźć odźwiernego. Aby go stworzyć, trzeba 
było Paryża albo 
diabła...
– Przemysł paryski zaszedł dalej w niemożliwości – rzekł Gazonal – są 
robotnicy... Nie znacie 
wszystkich produktów przemysłu, wy, którzy je wysławiacie. Nasz przemysł walczy 
z przemysłem Europy, tak jak za Cesarstwa walczył z Europą Napoleon, rzucając 
pułki całe na 
śmierć...
– Jesteśmy u mego przyjaciela Vauvineta, lichwiarza – rzekł Bixiou. – Jednym z 
największych 
błędów ludzi malujących nasze obyczaje jest to, że powtarzają stare portrety. 
Dzisiaj stany, 
rzemiosła, wszystko się przeobraziło. Sklepikarze zostają parami Francji, 
artyści kapitalizują, 
autorzy wodewilów mają rentę. Może jakieś nieliczne figury zostały tym, czym 
były dawniej, ale 
na ogół zawody nie mają już swego specjalnego kostiumu ani też dawnych obyczajów. 
Jeżeli 
mieliśmy takiego Gobsecka, Gigonneta, Chaboisseau, Samanona, ostatnich Rzymian, 
dziś 
posiadamy Vauvineta, lichwiarza najmilszego w świecie, eleganta, który bywa za 
kulisami 
u loretek i który jeździ sobie na spacer jednokonnym powozikiem... Przyglądaj 
się dobrze temu 
jegomości, dobry panie Gazonal. Ujrzysz komedię pieniądza; ujrzysz człowieka 
zimnego, który 
nie chce nic dać, człowieka gorącego, który wietrzy zysk; przysłuchaj mu się 
zwłaszcza!
I wszyscy trzej weszli na drugie piętro bardzo pokaźnego domu przy bulwarze des 
Italiens, 
gdzie znaleźli się w atmosferze nowoczesnego wykwintu. Młody człowiek, może 
dwudziestoośmioletni, wyszedł na ich spotkanie prawie z uśmiechem, bo ujrzał 
najpierw Leona de 
Lora. Vauvinet wymienił na pozór uścisk dłoni bardzo przyjacielski z Bixiou, 
skłonił się zimno 
Gazonalowi i wprowadził ich do gabinetu, gdzie znać było mieszczańskie gusty pod 
pozorami 
artystycznymi, mimo modnych posążków i tysiąca drobiazgów dostosowanych do 
naszych małych 
mieszkanek przez nowoczesną sztukę, która się uczyniła równie mała jak jej 
odbiorca. Vauvinet 
był ubrany, jak wszyscy młodsi ludzie zajmujący się interesami, z nadzwyczajnym 
wyszukaniem, 
które dla takich jak on jest rodzajem prospektu.
– Przychodzę cię naciągnąć – rzekł ze śmiechem Bixiou podając weksle.
Vauvinet przybrał minę serio, która ubawiła Gazonala, taka była różnica między 
poprzednim 
uśmiechem a twarzą zaskoczonego lichwiarza.
– Mój drogi, wygodziłbym ci z największą przyjemnością, ale nie mam w tej chwili 
pieniędzy.
– A ba!
– Tak, wszystko dałem, wiesz komu... Ten biedny Lousteau objął dyrekcję teatru 
ze starym 
wodewilistą bardzo popieranym przez ministerium... Ridalem: trzeba im było 
wczoraj trzydziestu 
tysięcy franków. Jestem zupełnie goły, tak goły, że w tej chwili posłałem po 
pieniądze do Cerizeta, 
aby zapłacić sto ludwików, które przegrałem dziś rano u Jenny Cadine...
– Musi pan być w istocie bardzo goły, aby odmówić temu poczciwemu Bixiou – rzekł 
Leon de 
Lora – bo on ma bardzo ostry języczek, kiedy go wprawić w zły humor...
– Ba! o naszym Vauvinecie mogę mówić tylko dobrze, on robi tyle dobrego...
– Mój drogi – rzekł Vauvinet – nie podobna by mi było, choćbym nawet miał 
pieniądze, 
zeskontować, bodaj na pięćdziesiąt od sta, akcepty podpisane przez twego 
odźwiernego... 
Ravenouillet nie jest poszukiwany na giełdzie. To nie Rotszyld! Uprzedzam cię, 
że ten papier jest 
bardzo opatrzony, trzeba wynaleźć jaki inny dom. Poszukaj jakiego wuja: bo 
przyjaciel, który by 
poręczył weksel, to rzecz, której się już nie spotyka... Materializm uczynił 
straszne postępy.
– Mam – rzekł Bixiou wskazując Gazonala – mam pana, jednego z naszych 
najznamienitszych 
fabrykantów sukna na południu, nazwiskiem Gazonal. Nie jest zbyt starannie 
uczesany – dodał 
spoglądając na rozczochraną i bujną czuprynę prowincjonała – ale zaprowadzę go 
do Mariusza, 
aby mu odjął ten pudli wygląd szkodliwy dla jego i naszej opinii.
– Nie wierzę w walory południowe, bez urazy pańskiej – rzekł Vauvinet, który tak 
ubawił tym 
Gazonala, że południowiec nie obraził się o tę impertynencję.
Gazonal jako człowiek nadzwyczaj bystry pomyślał, że malarz i Bixiou chcą mu dać 
„lekcję 
Paryża” i każą. mu zapłacić tysiąc franków za śniadanie w „Cafe de Paris”. To 
dziecię Rausillonu 
nie wyzbyło się tej zbytniej nieufności, w jaką się opancerza w Paryżu 
prowincjonalista.
– Dlaczego chcesz, abym miał interesy o dwieście pięćdziesiąt mil od Paryża, w 
Pirenejach? – 
dodał Vauvinet.
– Zatem nie ma sposobu – rzekł Bixiou.
– Mam przy sobie dwadzieścia franków – rzekł młody lichwiarz.
– Współczuję z tobą – odparł kawalarz. – Myślałem, że jestem wart tysiąc franków 
– rzekł 
sucho.
– Wart jesteś sto tysięcy – odparł Vauvinet – czasami nawet jesteś nieopłacony... 
ale ja jestem 
goły.
– A więc – rzekł Bixiou – nie mówmy o tym. Gotowałem ci na dziś, u Karabiny, 
kokosowy 
interes, którego tak pragnąłeś... już wiesz.
Vauvinet mrugnął okiem w stronę artysty, niby handlarz koni, który chce 
powiedzieć 
drugiemu: „Nie bawmy się w kawały”.
– Nie pamiętasz już, jak mnie wziąłeś wpół, zupełnie jak ładną kobietę – ciągnął 
Bixiou – jak 
mnie głaskałeś, klepałeś, powtarzając: „Zrobię wszystko dla ciebie, jeżeli mi 
zdołasz sprokurować 
po kursie akcje kolei żelaznej, które wypuszczają du Tillet i Nucingen. Otóż, 
mój drogi, Maksym 
i Nucingen mają być u Karabiny, która daje dziś wieczór przyjęcie polityczne. 
Tracisz, mój stary, 
ładną okazję. No, do widzenia, żyło.
I Bixiou wstał zostawiając Vauvineta dość zimnego na pozór, ale w gruncie 
markotnego, jak 
ktoś, kto rozumie, że zrobił głupstwo.
– Chwileczkę, mój drogi – rzekł lichwiarz. – Nie mam pieniędzy, to fakt, ale mam 
jeszcze 
kredyt... Twoje weksle są bez wartości... ale mogę je wziąć i dać ci w zamian 
jakieś dobre walory 
z mego portfelu... Wreszcie możemy się porozumieć co do tamtych akcji: 
podzielilibyśmy 
w pewnej proporcji korzyści tej operacji, dałbym ci jakiś procent płatny w miarę 
zysków.
– Nie, nie – rzekł Bixiou – ja potrzebuję pieniędzy, muszę ulokować mego 
Ravenouilleta.
– Ravenouillet jest zresztą bardzo pewny – rzekł Vauvinet – składa pieniądze w 
kasie, jest 
doskonały...
– Jest pewniejszy niż ty, bo nie utrzymuje loretki, nie płaci komornego, nie 
jest wciąż na łasce
hossy lub bessy...
– Myślisz, że żartujesz, wielki człowieku – odparł Vauvinet stając się jowialnym 
i przymilnym. 
– Powtórzyłeś bajkę La Fontaine’a Dąb i trzcina. No, Gubetto, mój stary kompanie 
– rzekł 
Vauvinet biorąc karykaturzystę wpół – trzeba ci pieniędzy, ostatecznie mogę 
pożyczyć od Cerizeta 
trzy tysiące zamiast dwóch... I bądźmy przyjaciółmi, Cynno!... daj mi te dwa 
świstki. Jeżeli ci 
odmówiłem, to dlatego, że bardzo jest ciężko człowiekowi, który może prowadzić 
swój skromny 
handelek jedynie puszczając walory na giełdą, trzymać twojego Ravenouilleta w 
szufladzie... To 
ciężko, bardzo ciężko...
– A co liczysz za eskont? – spytał Bixiou.
– Prawie nic – odparł Vauvinet. – Będzie cię to kosztowało za trzy miesiące 
nędznych 
pięćdziesiąt franków...
– Jesteś moim dobroczyńcą, jak mawiał niegdyś Emil Blondet.
– Dwadzieścia od sta, procent w sumie!... szepnął Gazonal do ucha artyście, 
który mu 
odpowiedział energicznym szturchnięciem w żołądek.
– Ot – rzekł Vauvinet otwierając szufladę – widzę tu jakiś stary banknot 
pięćsetfrankowy, 
który się przylepił do szuflady. Nie wiedziałem, że jestem tak bogaty, szukałem 
dla ciebie weksla 
płatnego z końcem miesiąca na czterysta pięćdziesiąt. Cerizet weźmie ci go bez 
wielkiej straty 
i oto suma jest w komplecie. Ale bez kawałów, Bixiou. Będę dziś wieczór u 
Karabiny... 
przysięgasz mi...
– Czyż nie jesteśmy znów przyjaciółmi? – rzekł Bixiou, który wziął banknot na 
pięćset 
franków i weksel na czterysta pięćdziesiąt. – Daję ci słowo honoru, że zobaczysz 
dziś wieczór du 
Tilleta i wielu innych szukających swojej kolei... żelaznej u Karabiny.
Vauvinet odprowadził trzech przyjaciół aż na schody, kokietując karykaturzystę. 
Bixiou 
pozostał poważny aż do bramy, słuchał Gazonala, który starał się go oświecić co 
do tej operacji. 
Prowincjał dowodził mu, że jeżeli znajomek Vauvineta, ów Cerizet, weźmie 
dwadzieścia franków 
eskontu od weksla na czterysta pięćdziesiąt, wypadnie ta w sumie na czterdzieści 
od sta... Na ulicy 
Bixiou zmroził Gazonala śmiechem paryskiego kpiarza, owym niemym i zimnym 
śmiechem, 
podobnym do północnego wiatru.
– Koncesja na kolej żelazną będzie dziś ostatecznie odrzucona w Izbie – rzekł – 
wiemy to od 
wczoraj przez tę koryfejkę, do którejśmy się uśmiechnęli... A jeżeli wygram dziś 
wieczór pięć czy 
sześć tysięcy franków w lancknechta, cóż znaczy tych siedemdziesiąt franków 
straty...
– Lancknecht to także jedna z tysiąca fizjonomii prawdziwego Paryża – rzekł Leon 
de Lora. – 
Toteż, kuzynie, zamierzamy cię wprowadzić do księżniczki z ulicy Saint-Georges, 
gdzie ujrzysz 
arystokrację loretek i gdzie możesz wygrać swój proces. Otóż nie podobna jest 
cię tam pokazać 
z twoimi pirenejskimi włosami. Wyglądasz na jeża. Zaprowadzimy cię tu niedaleko 
na płac Giełdy, 
do Mariusza: też jeden z naszych aktorów...
– Któż jest ten nowy aktor?
– Oto jego dzieje – rzekł Bixiou. – W roku 1800 niejaki Cabot, młody fryzjerczyk 
pożerany 
ambicją, przybył z Tuluzy do Paryża i otworzył sklepik. Ów genialny człowiek 
(posiada 
dwadzieścia cztery tysiące franków renty w Libourne, gdzie sobie osiadł) 
zrozumiał, że to 
pospolite i szpetne nazwisko nie zdobędzie nigdy sławy. Pan de Parny, którego 
golił, nadał mu 
imię Mariusza, o wiele szczęśliwsze od imion Armand i Hipolit, przechowywanych 
dziedzicznie 
w rodzie Cabot.Wszyscy następcy Cabota przezywali się Mariuszami. Mariusz obecny, 
jest to 
Mariusz V, nazywa się Mougin. Tak dzieje się w wielkich gałęziach handlu, tak 
jest z wodą Botot, 
z atramentem Petite-Vertu. W Paryżu nazwisko staje się własnością handlową, 
stanowi 
szlachectwo szyldu. Mariusz, który ma zresztą uczniów, stworzył, powiada, 
pierwszą szkołę 
czesania.
– Widywałem już, podróżując po Francji, wiele szyldów, na których widnieją słowa: 
„Ten 
a ten, uczeń Mariusza”.
– Ci uczniowie muszą sobie myć ręce po każdym czesaniu; ale Mariusz nie 
przyjmuje ich bez 
wyboru, muszą mieć ładne ręce i sami być nieszpetni. Najudatniejsi z nich, tak 
swadą, jak postawą, 
idą czesać na miasto i wracają bardzo zmęczeni. Mariusz opuszcza sklep jedynie 
dla kobiet 
utytułowanych; ma kabriolet, grooma...
– Ależ to ostatecznie chłystek – wykrzyknął Gazonal oburzony.
– Chłystek! – powtórzył Bixiou. – Pamiętaj pan, że jest kapitanem gwardii 
narodowej, ma 
krzyż legii za to, że pierwszy skoczył na barykadę w roku 1832.
– Uważaj, to nie jest ani fryzjer, ani perukarz: to dyrektor salonu 
fryzjerskiego – rzekł Leon 
wchodząc na schody o balaskach z kryształu, o mahoniowych poręczach i stopniach 
krytych 
bogatym dywanem.
– Niechże nas pan nie skompromituje – rzekł Bixiou. – W przedpokoju zastaniemy 
lokajów, 
którzy panu zdejmą surdut i kapelusz do oczyszczenia
i którzy pana wprowadzą do salonu. Objaśniam, pana o tym, przyjacielu Gazonal – 
dodał 
szelmowsko Bixiou – bo inaczej mógłbyś zacząć krzyczeć: „Na pomoc! Złodzieje!”
– Te salony – rzekł Leon – to są trzy buduary, w których dyrektor zgromadził 
wszystkie 
wymysły nowoczesnego zbytku. Przy oknach portiery, wszędzie kwiaty, miękkie 
kanapy, na 
których można czekać swej kolei czytając gazety, kiedy wszy – stkie miejsca są 
zajęte. Wchodząc 
mógłbyś się pomacać po kieszeni i myśleć, że zażądają od ciebie pięciu franków: 
gdzie tam! cały 
koszt wynosi dziesięć su za uczesanie, dwadzieścia już z ostrzyżeniem. Wytworne 
toalety kręcą się 
między żardynierami, wszędzie woda płynie z kurków. Wszędzie przeglądasz się w 
ogromnych 
lustrach. Toteż nie okazuj zdumienia. Kiedy klient (dystyngowane słowo 
wprowadzone przez 
Mariusza w miejsce trywialnego gościa), kiedy klient zjawia się w progu, Mariusz 
ogarnia go 
rzutem oka i ocenia: dla niego jesteś głową mniej lub więcej interesującą. Dla 
Mariusza nie ma 
ludzi, są tylko głowy.
– Wydobędziemy z Mariusza wszystkie tony jego klawiatury, jeżeli zdołasz 
pochwycić naszą 
grę – rzekł Bixiou.
Skoro Gazonal się zjawił, oko Mariusza oceniło go życzliwie, krzyknął: – Regulus! 
Twoja 
głowa! Przytnij ją najpierw z grubsza.
– Przepraszam – rzekł Gazonal na znak Bi-xiou – ja pragnę być uczesany przez 
samego pana 
Mariusza.
Mariusz, któremu wielce pochlebiała ta pretensja, zbliżył się rzucając głowę, 
którą miał 
w rękach. – Służę panu, już kończę, niech pan będzie spokojny, mój uczeń pana 
przygotuje, ja sam 
zadecyduję o formie.
Mariusz, mały szczupły człowieczek, z czarnymi jak smoła włosami uczesanymi a la 
Rubini, 
cały ubrany czarno, w mankietach, z diamentem w żabocie, poznał w tej chwili 
karykaturzystę, 
któremu skłonił się jak potędze równej jego własnej.
– Ta zwykła głowa – rzekł do Leona wskazując na jegomościa, którego właśnie 
czesał – 
mieszczuch, cóż pan chce!... Gdyby człowiek wciąż myślał o sztuce, skończyłby w 
szpitalu 
wariatów!...
I odwrócił się nieporównanym gestem do klienta, szepnąwszy Regulusowi: – Zajmij 
się panem 
starannie, to z pewnością artysta.
– Dziennikarz – rzekł Bixiou.
Na te słowa Mariusz przejechał parę razy grzebieniem po zwyczajnej głowie i 
rzucił się na 
Gazonal a chwytając Regulusa za ramię w chwili, gdy miał zacząć operację 
podstrzygania.
– Ja sam się zajmę panem. – Proszę pana – rzekł do mieszczucha – niech się pan 
przejrzy 
w lustrze, jeżeli lustro nie ma nic przeciw temu... – Ossjan!
Wszedł lokaj i chwycił klienta, aby go ubrać.
– Przy kasie, proszę pana – rzekł Mariusz do zdumionego gościa, który już 
wyciągnął 
sakiewkę.
– Czy to konieczne, drogi panie, ta operacja podstrzygania?
– Żadna głowa nie przychodzi do moich rąk nie oczyszczona wprzódy – odparł 
znakomity fry-
zjer – ale dla pana załatwię pańskiego przyjaciela całkowicie osobiście. Moi 
uczniowie 
szkicują, nie dałbym sobie inaczej rady. Każdy, kto wchodzi, mówi to, co pan: 
„Chcę, aby mnie 
czesał sam pan Mariusz”. Ja mogę dać tylko ostatnie dotknięcie. W jakim 
dzienniku pan pracuje?
– Na pańskim miejscu miałbym kilku Mariuszów – rzekł Gazonal.
– A, rozumiem, pan jest felietonistą – rzekł Mariusz. – Niestety, w czesaniu, 
sztuce tak na 
wskroś indywidualnej, to jest niemożliwe. Przepraszam!
Rzucił Gazonala, aby przypilnować Regulusa, który przyrządzał świeżo przybyłą 
głowę. 
Klasnął krytycznie językiem o podniebienie.
– Ech, dobry Boże, to nie dość równo, istne schody... O, tak! Regulus, to nie 
jest strzyżenie 
psów... To ludzie, którzy mają swoją fizjonomię... Jeżeli będziesz patrzył w 
sufit, zamiast 
spoglądać na przemian w twarz i w lustro, okryjesz hańbą mój zakład.
– Surowy pan jest, panie Mariuszu.
– Winien im jestem dać tajemnice sztuki.
– Więc to jest sztuka? – rzekł Gazonal.
Mariusz oburzony spojrzał na Gazonala w lustrze i zatrzymał się z grzebieniem w 
jednej ręce, 
z nożyczkami w drugiej.
– Proszę pana, pan mówi jak... dziecko! a przecież, sądząc z pańskiego akcentu, 
musi pan być 
z południa, ojczyzny geniuszów.
– Tak, ja wiem, że trzeba pewnego gustu – odparł Gazonal.
– Ależ niechże pan da pokój, spodziewałem się czegoś lepszego po panu. Powiedzmy 
wręcz, 
że fryzjer... nie mówię dobry fryzjer, bo fryzjerem albo się jest, albo się nie 
jest... fryzjer... to coś, 
o co jest trudniej niż... mam powiedzieć... niż... sam nie wiem co... niż o 
ministra... (niechże pan 
siedzi spokojnie), nie, bo nie można ocenić kwalifikacji ministra... ulice są 
pełne ministrów... 
Paganini... nie, to nie dosyć!... Fryzjer, proszę pana, człowiek, który przenika 
pańską duszę 
i charakter, aby pana uczesać stosownie do pańskiej fizjonomii, musi mieć to, co 
stanowi filozofa. 
A dopiero kobiety!... Tak, kobiety nas cenią, widzą, co jesteśmy warci... my 
jesteśmy dla nich 
symbolem tego zwycięstwa, dla którego dają się uczesać! to znaczy, że fryzjer... 
nie wiadomo, co 
to jest. Ot, ja, jak tu do pana mówię, ja jestem tym, co w tym zakresie może 
być... nie chwalę się, 
dostatecznie jestem znany... Otóż nie, ja uważam, że musi być coś więcej... 
Wykonanie, oto rzecz! 
Ach, gdyby kobiety zostawiły mi wolną rękę, gdybym mógł wykonać wszystko, co mi 
przechodzi 
przez głowę... bo ja, widzi pan, mam piekielną wyobraźnię!... Ale kobiety nie 
chcą się pod – dać, 
mają swoje poglądy: kiedyś pan odszedł, pakują się z palcami albo z grzebieniem 
w nasze 
najpiękniejsze budowle, które powinny być wyrytowane i przechowane, bo nasze 
dzieła, drogi 
panie, trwają tylko kilka godzin... Wielki fryzjer to, he, he, to byłoby coś jak 
Car?me i Vestris 
w swoich kreacjach... (Tędy główka, jeśli łaska, teraz robimy en face, dobrze). 
Nasz zawód jest 
zepsuty przez fu szerów, którzy nie rozumieją ani swojej epoki, ani swojej 
sztuki... Istnieją 
perukarze albo olejkarze. ci myślą tylko o tym, jakby wpakować swoje olejki... 
obrzydliwość... to 
prosty handel. Ci fuszerzy tną włosy albo czeszą, jak tam mogą... Ja, kiedy tu 
przybyłem z Tuluzy, 
miałem tę ambicję, aby się stać następcą wielkiego Mariusza, aby być prawdziwym 
Mariuszem, 
uświetnić to imię bardziej niż tamci czterej razem. Powiedziałem sobie: 
zwyciężyć lub umrzeć!... 
(Tak, teraz proszę się trzymać prosto, kończę pana). To ja pierwszy wprowadziłem 
tę elegancję. 
Salony moje stały się osobliwością Paryża. Gardzę anonsem: to, co kosztuje anons, 
ja włożę, drogi 
panie, w komfort, w umilenie życia.
Na przyszły rok będę miał w małym saloniku kwartecik, goście moi będą mieli 
muzykę, i to 
najlepszą. Tak, trzeba czymś osłodzić nudę tych, których się czesze. Nie taję 
przed sobą utrapień 
klienta. (Niech się pan przyjrzy). Dać się czesać to nużące, może tyle, co 
pozować do portretu, 
a pan wie może, że pan de Humboldt (umiałem wyzyskać tych niewiele włosów, które 
mu 
zostawiła Ameryka. Wiedza ma to podobieństwo do dzikich, że skalpuje człowieka 
do czysta)... 
otóż ten znakomity uczony powiedział, że po przykrości człowieka, którego 
wieszają, idzie zaraz 
przykrość człowieka, którego malują; ale zdaniem niektórych kobiet, czesanie 
idzie przed 
malowaniem. Otóż, drogi panie, ja chcę, aby ludzie przychodzili się czesać dla 
przyjemności. (Ma 
pan tu wicherek, który trzeba usunąć...) – Pewien Żyd proponował mi włoskie 
śpiewaczki, które 
w antraktach wyskubywałyby włoski czterdziestoletnim panom; ale pokazało się, że 
to są 
uczennice konserwatorium; nauczycielki fortepianu z ulicy Montmartre. Jest pan 
uczesany, 
łaskawy panie, tak jak powinien być człowiek z talentem. Ossjan – rzekł do 
lokaja w liberii – 
oczyścić i wyprowadzić pana. Na kogo kolej? – dodał z dumą, spoglądając po 
osobach, które 
czekały.
– Nie śmiej się, Gazonal – rzekł Leon do kuzyna zatrzymując się w drzwiach, skąd 
oko jego 
obejmowało plac Giełdy. – Widzę oto jednego z naszych wielkich ludzi; będziesz 
mógł porównać 
jego sposób mówienia z wysłowieniem tego przemysłowca. Powiesz mi potem, który z 
dwu jest 
większy oryginał.
– Nie śmiej się, Gazonal – rzekł Bixiou, przedrzeźniając uciesznie intonację 
Leona. – Jak 
sądzisz, czym się zajmuje Mariusz?
– Czesaniem.
– Uzyskał – odparł Bixiou – monopol sprzedaży koni en gros, tak samo jak jakiś 
kupiec 
korzenny, który nam sprzeda pasztet za trzy franki, zdobył sobie monopol 
sprzedaży trufli. 
Eskontuje weksle w swojej branży; pożycza na zastaw klientkom, kiedy są w 
kłopocie; bierze 
kapitały na dożywocie; gra na giełdzie, jest akcjonariuszem wszystkich 
dzienników mód; wreszcie 
sprzedaje pod nazwiskiem pewnego aptekarza haniebny specyfik, który na niego 
samego daje 
trzydzieści tysięcy franków rocznie, a który kosztuje za sto tysięcy rocznie 
anonsów.
– Czy to możliwe? – wykrzyknął Gazonal.
– Zapamiętaj pan to – rzekł poważnie Bixiou. – W Paryżu nie ma małego handlu, 
wszystko 
tam olbrzymieje, od sprzedaży gałganów aż do sprzedaży zapałek. Szynkarz, który 
z serwetką pod 
pachą wita cię, gdy wchodzisz do sklepu, może mieć pięćdziesiąt tysięcy renty; 
garson z restauracji 
ma czynny i bierny cenzus wyborczy. Jegomość, którego widząc na ulicy wziąłbyś 
za żebraka, ma 
w kieszonce od kamizelki za sto tysięcy franków diamentów i nie ukradł ich.
Trzej nierozłączni (na ten dzień przynajmniej) przyjaciele skierowali się za 
przewodem 
pejzażysty tak, aby się natknąć na człowieka około lat czterdziestu, ze 
wstążeczką legii, który szedł 
od bulwarów ulicą Neuve-Vivienne.
– No i cóż – rzekł Leon – o czym dumasz, kochany Dubourdieu, o jakiejś pięknej 
symbolicznej kompozycji!... Mój drogi kuzynie, mam zaszczyt ci przedstawić 
naszego 
znakomitego malarza Dubourdieu, nie mniej sławnego przez swój talent, co przez 
swoje 
humanitarne przekonania... Pan Dubourdieu, mój kuzyn Palafox.
Dubourdieu, mały, wypełzły człowieczek o niebieskich melancholijnych oczach, 
skinął lekko 
głową Gazonalowi, który skłonił się przed wielkim człowiekiem.
– Zamianowaliście tedy Stidmana w miejsce...
– Cóż chcesz, mnie przy tym nie było – odparł wielki pejzażysta.
– Hańbicie Akademię – odparł malarz. – Wybierać podobnego człowieka! Nie chcę o 
nim 
mówić nic złego, ale to, co on robi, to rzemiosło!... Dokąd przywiedzie się 
pierwszą ze sztuk, tę, 
której dzieła są najtrwalsze, która stanowi pomnik narodów wówczas, gdy wszystko 
z nich zginie 
dla świata, nawet pamięć!... która uświęca wielkich ludzi?
Rzeźba to kapłaństwo: ona streszcza idee danej epoki, a wy powołujecie 
fabrykanta figurynek 
i kominków, ornamencistę, przekupnia ze świątyń! Och! Jak powiedział Chamfort, 
trzeba co rano 
połknąć żmiję, aby móc strawić życie w Paryżu... Ostątecznie, zostaje sztuka, 
nikt nie może 
zabronić nam jej uprawiać.
– A przy tym ty, mój drogi, masz pociechę, którą posiada niewielu artystów: masz 
przed sobą 
przyszłość – rzekł Bixiou. – Kiedy świat nawróci się na twoje teorie, znajdziesz 
się na czele swej 
sztuki, wnosisz w nią bowiem idee, które świat zrozumie, skoro się staną 
powszechne. Za 
pięćdziesiąt lat będziesz dla całego świata tym, czym jesteś dziś tylko dla nas: 
wielkim 
człowiekiem! Chodzi tylko o to, aby doczekać!
– Skończyłem właśnie – odparł artysta, którego twarz się rozjaśniła, jak się 
ożywia twarz 
człowieka pogłaskanego w najczulsze miejsce – skończyłem alegoryczną postać 
Harmonii. Jeżeli 
zechcecie przyjść ją obejrzeć, zrozumiecie, że mogłem strawić dwa lata nad jej 
wykonaniem. Jest 
tam wszystko! Od pierwszego rzutu oka odgaduje się przyszłość naszego globu. 
Królowa trzyma 
w jednej ręce kij pasterski, symbol rozrostu gatunków pożytecznych dla człowieka. 
Na głowie ma 
czapkę wolności, ma sześć wymion na sposób egipski, bo Egipcjanie przewidzieli 
Fouriera. Nogi 
jej spoczywają na dwóch złożonych rękach, które obejmują kulę ziemską na znak 
braterstwa ras 
ludziach; depce zniszczone armaty, aby wyrazić zniesienie wojny. Starałem się w 
niej wyrazić 
pogodę tryumfującego rolnictwa... Położyłem zresztą koło niej olbrzymią główkę 
kapusty, która, 
wedle naszego mistrza, jest obrazem zgody. Och, to jest nie lada tytuł Fouriera 
do czci, iż 
przywrócił myśl roślinom, zespolił dzieło stworzenia znaczeniem rzeczy i ich 
specjalną mową. Za 
sto lat świat będzie o wiele większy niż dziś...
– A to jakim sposobem? – rzekł Gazonal zdumiony, iż człowiek, który mówi w ten 
sposób, nie 
siedzi w domu wariatów.
– Przez rozrost produkcji. Jeżeli ludzie zechcą zastosować system, nie będzie 
niemożliwym 
oddziałać na gwiazdy...
– I co się wówczas stanie z malarstwem? – spytał Gazonal.
– Stanie się większe.
– I czy będziemy mieli większe oczy? – rzekł Gazonal spoglądając znacząco na 
przyjaciół.
– Człowiek stanie się z powrotem tym, czym był przed swoim zbękarceniem; nasze 
olbrzymy 
liczące po sześć stóp będą wówczas karłami.
– Czy skończyłeś swój obraz? – spytał Leon.
– Zupełnie skończyłem – odparł Dubourdieu. – Byłem u Hiclara,aby skomponował 
symfonię, 
chciałbym, aby oglądając moją kompozycję słuchało się muzyki w rodzaju 
Beethovena, która by 
rozwinęła jej myśli, uprzystępniając ją inteligencjom pod dwiema postaciami. Ach! 
Gdyby rząd 
zechciał mi użyczyć sali w Luwrze...
– Pomówię o tym, jeżeli chcesz, bo nie trzeba niczego zaniedbywać, aby działać 
na umysły...
– Och, moi przyjaciele przygotowują artykuły, ale lękam się, aby się nie 
posunęli za daleko...
– Ba! – rzekł Bixiou – nie pójdą tak daleko jak przyszłość.
Dubourdieu spojrzał na karykaturzystę spod oka i oddalił się.
– Ależ to czysty wariat – rzekł Gazonal – czysty lunatyk.
– Świetny pędzel i duża wiedza, ale furieryzm go zabił – rzekł Leon. – Widzisz 
oto, kuzynie, 
jeden ze skutków ambicji u artystów. Zbyt często, w Paryżu, w swej żądzy 
szybkiego dobicia się 
rozgłosu, który dla nich jest fortuną, artyści pożyczają okolicznościowych 
skrzydeł, myślą, że 
staną się więksi stając się ludźmi jakiegoś hasła, szermierzami systemu, i łudzą 
się, że zmienią 
koterię w publiczność. Jeden jest republikaninem, drugi saintsimonista, inny 
arystokrata, inny 
katolik, inny juste-milieu, inny średnic wieki lub Niemcy... Ale, o ile 
przekonania nie dają talentu, 
w zamian niszczą go zawsze. Przykładem ten biedny człowiek, któregoś widział 
przed chwilą. 
Przekonaniem artysty powinna być jego wiara w swoje dzieło... a jedynym jego 
środkiem 
powodzenia praca, o ile natura dała mu święty ogień.
– Zmykajmy – rzekł Bixou. – Leon praw morały.
– I ten człowiek był szczery? – wykrzyknął Gazonal zdumiony.
– Bardzo szczery – odparł Bixiou.
– Toż to wariat! – rzekł Gazonal.
– I nie jego jednego idee Fouriera przyprawiły o szaleństwo – rzekł Bixiou. – 
Nic pan nie 
wiesz, co to Paryż. Zażądaj stu tysięcy franków, aby urzeczywistnić 
najpożyteczniejszą myśl, aby 
wypróbować coś podobnego jak machina parowa, a umrzesz, jak Salomon de Caus, w 
domu 
obłąkanych. Ale jeśli chodzi o wariactwo, ludzie zabijają się dla tego, oddadzą 
życie, majątek... 
Otóż, z systemami jest zupełnie to samo. Nieprawdopodobne dzienniki pochłonęły 
tu miliony od 
piętnastu lat. Jeżeli pański proces jest tak trudny do wygrania, to dlatego, że 
pan masz słuszność 
i że istnieją, jak pan przypuszcza, tajemne sprężyny współdziałające z prefektem. 
– Czy 
wyobrażasz sobie, aby inteligentny człowiek, skoro raz przejrzy moralną 
podszewką Paryża, mógł 
żyć gdzie indziej? – spytał Leon kuzyna.
– Gdybyśmy zawieźli Gazonala do starej Fontaine – rzekł Bixiou kiwając na 
dorożkę – będzie 
to przejście od realizmu do fantazji.
– Jedź na Vieille rue du Tempie.
I wszyscy trzej potoczyli się w kierunku Marais.
– Co mi pokażecie? – spytał Gazonal.
– Dowód na to, co mówił Bixiou – odparł Leon. – Pokażemy ci kobietę, która sobie 
wykrzesała 
dwadzieścia tysięcy franków ekploatując myśl.
– Kabalarka – rzekł Bixiou, który wyczytał pytanie w minie południowca. – W 
kołach, które 
silą się poznać przyszłość, pani Fontaine uchodzi za uczenszą niż nieboszczka 
Lenormand.
– Musi być bogata! – wykrzyknął Gazonal.
– Była ofiarą swojej manii, dopóki istniała loteria – odparł Bixiou – bo w 
Paryżu nie ma 
wielkich dochodów bez wielkich wydatków. Wszystkie tęgie głowy pękają tutaj jak 
gdyby dla 
stworzenia klapy bezpieczeństwa dla swej pary. Wszyscy ci, którzy dużo zarabiają, 
mają jakieś 
nałogi lub kaprysy, z pewnością dla równowagi społecznej.
– A teraz, kiedy loteria zniesiona?... – spytał Gazonal.
– Ma siostrzeńca, dla którego ciuła.
Przybywszy na miejsce, trzej przyjaciele ujrzeli w jednym z najstarszych domów 
na tej ulicy 
schody o chwiejących się stopniach, pokryte grubą warstwą błota. Te schody 
zawiodły ich, 
w półmroku i smrodzie właściwym tym starym domom, aż na trzecie piętro, do drzwi, 
które 
mógłby oddać jedynie rysunek: literatura straciłaby zbyt wiele nocy na to, aby 
je opisać należycie!
Stara kobieta, harmonizująca z drzwiami i będąca może ich żywym ucieleśnieniem, 
wprowadziła trzech przyjaciół do przedpokoju, gdzie mimo ciepła, w jakim kąpały 
się ulice Paryża, 
uczuli lodowate zimno, jakby z najgłębszej krypty. Szła tam wilgoć z podwórza, 
które podobne 
było do dużego komina.
Panował tam wieczny mrok; na gzymsie za oknem znajdowała się skrzynka pełna 
chorowitych 
roślin. W tym pokoju, powleczonym jakby tłustą sadzą, krzesła, stół, wszystko 
ziało nędzą. 
Słowem, najdrobniejszy szczegół dopełniał niejako ohydnej staruchy o 
zakrzywionym nosie, 
bladej twarzy, odzianej w przyzwoite łachmany, która zaprosiła gości, aby 
usiedli, oznajmiając, że 
jedynie pojedynczo wchodzi się do pani.
Gazonal, który udawał zucha, wszedł pierwszy. Znalazł się w obliczu kobiety 
jakby 
zapomnianej przez śmierć, która z pewnością zapomina umyślnie o takich stworach, 
aby zostawić 
pośród żyjących parę egzemplarzy samej siebie. Wyschła twarz, w której 
błyszczała para szarych 
oczu nużącym swym bezwładem; zapadły nos ubabrany tabaką; kości pokryte wątłymi 
mięśniami, 
które, udając ręce, tasowały niedbale karty, niby machina mająca niebawem ustać. 
Ciało, istny kij 
od miotły, przyzwoicie odziane w suknię, zażywało przywilejów martwej natury: 
nie poruszało się. 
Czoło było przykryte czarnym aksamitnym czepkiem. Pani Fontaine (to była 
kobieta!) miała po 
prawej ręce czarną kurę, a po lewej wielką ropuchę zwaną Astaroth, której 
Gazonal nie spostrzegł 
w pierwszej chwili.
Ropucha ta olbrzymich rozmiarów przerażała nie tyle sama przez się, ile przez 
dwa topazy, 
wielkie jak półfrankówki i lśniące niby dwie lampy. Nie podobna było wytrzymać 
tego spojrzenia. 
Jak powiedział nieboszczyk Lassailly, kiedy leżąc w polu chciał rozprawić się z 
ropuchą, która go 
urzekła, ropucha jest istotą niepojętą. Może streszcza się w niej cały świat 
zwierzęcy łącznie 
z człowiekiem: bo – powiadał Lassailly – ropucha żyje bez końca i jak wiadomo, 
ze wszystkich 
żyjących stworzeń najdłużej odprawia swoje gody małżeńskie.
Czarna kura miała o dwie stopy od stołu swoją klatkę, przykrytą zielonym suknem, 
a dochodziła do niej po desce, która stanowiła niby zwodzony most między stołem 
a klatką.
Skoro owa kobieta, najmniej rzeczywista z tych, które zapełniały tę hoffmanowską 
jaskinię, 
rzekła Gazonalowi: „Przetnij!” zacny fabrykant uczuł mimowolny dreszcz. Tego 
rodzaju istotom 
grozę nadaje waga rzeczy, które chcemy wiedzieć. Przychodzi się kupować nadzieję: 
one to 
wiedzą dobrze!
Grota Sybilli była o wiele ciemniejsza niż korytarz; nie można było rozróżnić 
koloru obicia. 
Sufit, poczerniały od dymu, nie tylko nie odbijał tej odrobiny światła, jakie 
dawało okno zarośnięte 
nędznymi i bladymi roślinami, ale pochłaniał je. Półświatło to padało całe na 
stół, przy którym 
siedziała czarownica. Ten stół, fotel starej i ten, na którym siedział Gazonal, 
tworzyły całe 
umeblowanie tego pokoju, przeciętego na dwoje stryszkiem, na którym zapewne 
sypiała pani 
Fontaine. Przez uchylone drzwi Gazonal usłyszał bulgot gotującej się wody. Ten 
szmer kuchenny, 
połączony z mieszanym zapachem, w którym przeważała woń zlewu, kojarzył 
niesamowicie 
potrzeby rzeczywistego życia z pojęciami nadprzyrodzonej władzy.Budzi – ło to 
wstręt zaprawny 
ciekawością. Gazonal spostrzegł stopień z białego drzewa, zapewne ostatni 
stopień schodów 
wiodących na stryszek. Ogarnął te szczegóły jednym rzutem oka i doznał uczucia 
mdłości. To było 
coś innego, straszliwszego niż opisy powieściopisarzy i sceny z niemieckich 
dramatów; to aż 
dławiło prawdą. Powietrze było ciężkie i duszące, ciemność działała na nerwy. 
Kiedy 
południowiec z udaną pewnością siebie spojrzał na ropuchę, czuł w żołądku gorąco 
niby od 
emetyku. Strach, jaki go objął, dość był podobny temu, jakiego doznaje 
zbrodniarz na widok 
żandarma. Próbował dodać sobie ducha spoglądając na panią Fontaine, ale napotkał 
parę białych 
prawie oczu, których nieruchome i lodowate źrenice były dlań czymś nie do 
wytrzymania. Cisza 
stała się przerażająca.
– Czego pan sobie życzy – rzekła pani Fontaine – kabałę za pięć franków, za 
dziesięć franków, 
czy wielką kabałę?
– Za pięć franków, to już dosyć drogo odparł południowiec, który czynił w duchu 
niesłychane 
wysiłki, aby się nie poddać wrażeniu.
W chwili gdy Gazonal starał się skupić, piekielny głos sprawił, że podskoczył na 
fotelu. To 
czarna kura zaskrzeczała.
– Idź, moje dziecko, idź, ten pan chce wydać tylko pięć franków. – I kura jakby 
zrozumiała 
swą panią, bo zatrzymawszy się o krok od kart, wróciła poważnie na swoje miejsce. 
– Jaki kwiat 
pan lubi? – spytała stara głosem zachrypłym od flegmy, która podnosiła się i 
opadała ustawicznie 
w oskrzelach.
– Różę.
– Jaki kolor woli pan od innych?
– Niebieski.
– Jakie zwierzę?
– Konia. Na co te pytania? – zapytał on z kolei.
– Człowiek ma styczność ze wszystkimi tymi formami przez swoje poprzednie 
istnienia – 
rzekła sentencjonalnie – stamtąd pochodzą jego instynkty, a instynkty kierują 
jego losem. – Co pan 
najchętniej jada? Rybę, zwierzynę, mięso, słodycze, jarzyny czy owoce?
– Zwierzynę.
– W którym miesiącu się pan urodził?
– We wrześniu.
– Niech pan pokaże rękę.
Pani Fontaine wpatrzyła się bardzo uważnie w linie ręki, którą jej podał. 
Wszystko to działo 
się bardzo poważnie, bez aparatu czarnoksięstwa, z prostotą, z jaką rejent 
wypytuje się o intencje 
klienta przed spisaniem aktu. Stasowawszy karty, poprosiła Gazonala, aby je 
przeciął i złożył sam 
na trzy kupki. Wzięła kupki/złożyła je na sobie,
przyjrzała się im tak, jak gracz przygląda się trzydziestu sześciu numerom 
ruletki, nim 
zaryzykuje stawkę. Gazonal czuł zimno w kościach; nie wiedział już, gdzie jest: 
ale jego 
zdumienie wzrosło, kiedy ohydna stara, której fałszywy kok zawierał więcej 
czarnych wstążek niż 
włosów fryzowanych w loczki, oznajmiła mu zachrypłym głosem wszystkie nawet 
najtajniejsze 
szczegóły jego życia. Opowiedziała mu jego upodobania, przyzwyczajenia, 
charakter, nawet myśli 
dzieciństwa; wszystko, co mogło nań wpłynąć, jego chybione małżeństwo, czemu, z 
kim, 
dokładny opis kobiety, którą kochał, wreszcie z jakich stron przybywa, jego 
proces, etc.
Gazonal przypuszczał jakąś mistyfikację przygotowaną przez kuzyna: ale zaledwie 
powziął tę 
myśl, natychmiast uczuł jej niedorzeczność. Stanął w osłupieniu przed tą 
istotnie piekielną władzą, 
której wcielenie pożyczyło od ludzkości wszystkiego, co we wszechczasach 
wyobraźnia poetów 
i malarzy uważała za rzecz najbardziej przerażającą: ohydna, mała, dychawiczna 
staruszka, bez 
zębów, o zimnych wargach, płaskim nosie, białych oczach! Źrenice pani Fontaine 
ożywiły się, 
błysnął w nich płomień tryskający z głębin przeszłości lub piekła. Gazonal 
przerwał starej pytając 
machinalnie, do czego służy jej ropucha i kura.
– Aby przepowiadać przyszłość. Pacjent rzuca sam ziarno na chybi-trafi na karty. 
Biłusia je 
dziobie, Astaroth wlecze się po nich, aby brać pożywienie, które klient jej 
podsuwa. Te dwie 
cudowne inteligencje nigdy się nie omyliły! Chce je pan widzieć przy robocie? 
Pozna pan swoją 
przyszłość. To kosztuje sto franków.
Gazonal, przerażony spojrzeniami Astaroth, rzucił się do przedpokoju, skłoniwszy 
się 
straszliwej pani Fontaine. Był cały w pocie, jak gdyby pod piekielnym wpływem 
złego ducha.
– Chodźmy stąd! – rzekł do artystów. – Czyście się kiedy radzili tej czarownicy?
– Nie robię nigdy nic ważniejszego nie poradziwszy się Astaroth i zawsze na tym 
dobrze 
wyszedłem.
– Wciąż czekam uczciwego majątku, który mi przyrzekała Biłusia – rzekł Bixiou.
– Ja mam gorączkę – wykrzyknął południowiec. – Gdybym uwierzył w to, co mi 
powiadacie, 
uwierzyłbym tedy w czarnoksięstwo, w nadnaturalną siłę?
– Może tylko naturalną – odparł Bixiou. – Trzecia część loretek, czwarta część 
mężów stanu, 
połowa artystów radzi się pani Fontaine, a znamy ministra, któremu ona służy za 
Egerię.
– Czy powiedziała ci przyszłość?– spytał Leon.
– Nie, wystarczyła mi przeszłość. Ale jeżeli przy pomocy swoich ohydnych 
współpracowników ona może przepowiadać przyszłość – dodał Gazonal zaprzątnięty 
jedną myślą 
– w jaki sposób mogła przegrać na loterii?
– Ba, dotykasz tu jednego z największych sekretów tajemnej wiedzy – odparł Leon. 
– Z chwilą 
gdy to wewnętrzne zwierciadło, w którym istoty te czytają przeszłość lub 
przyszłość, zmąci się 
tchnieniem uczucia osobistego, jakiejkolwiek myśli obcej aktowi ich władzy, 
wówczas 
czarnoksiężnicy nie widzą już nic, tak samo jak artysta, który splami sztukę 
kombinacją polityczną 
albo doktryną, traci talent. Niedawno temu skazano tu człowieka obdarzonego 
darem zgadywania 
z kart, rywala pani Fontaine, który oddawał się zbrodniczym praktykom. Otóż 
człowiek ten nie 
umiał postawić kabały sobie samemu i zgadnąć, że będzie uwięziony, osądzony i 
skazany. Pani 
Fontaine, która przepowiada przyszłość osiem razy na dziesięć, nie przewidziała 
nigdy, że straci 
swoją stawkę.
– Toż samo z magnetyzmem – zauważył Bi-xiou. – Nie można zamagnetyzować samego 
siebie.
– Ba! otóż mamy i magnetyzm! – wykrzyknął Gazonal. – Więc wy tu znacie 
wszystko?...
– Drogi panie Gazonal – odparł poważnie Bi-xiou – aby móc się śmiać ze 
wszystkiego, trzeba 
znać wszystko. Co do mnie, mieszkam w Paryżu od dzieciństwa i ołówek mój 
utrzymuje mnie ze 
śmieszności ludzkiej, za cenę pięciu karykatur miesięcznie... Toteż bardzo 
często żartuję sobie 
z myśli, w którą wierzę!
– Przejdźmy do czego innego – rzekł Leon. – Chodźmy do Izby, załatwimy tam 
sprawę 
kuzyna.
– To – rzekł Bixiou udając Odry’ego i Gailiardą – to będzie wyższa komedia. 
Pociągniemy za 
sznurek pierwszego z brzegu posła, którego spotkamy w kuluarach. Pozna pan tam – 
jak zresztą 
gdzie indziej – że język paryski ma tylko dwojaką prozodię: interes albo 
próżność.
Siadając do dorożki Leon spostrzegł w kabriolecie człowieka, któremu dał znak, 
że chce z nim 
mówić.
– To Publikola Masson – rzekł Leon do kolegi – poproszę go o seans na dziś na 
piątą, po 
Izbie.Kuzynek ujrzy najosobliwszego oryginała pod słońcem...
– Któż to jest? – spytał Gazonal, podczas gdy Leon rozmawiał z Publikola 
Massonem.
– Pedikurzysta, autor Traktatu o korporystyce, który wycina nagniotki w 
abonamencie i który, 
jeżeli republikanie będą przez pół roku przy władzy, zostanie z pewnością 
nieśmiertelny.
– I jeździ powozem! – wykrzyknął Gazonal.
– Ależ, przyjacielu Gazonal, jedynie milionerzy mają dość czasu, aby chodzić w 
Paryżu 
piechotą.
– Do Izby – krzyknął Leon woźnicy.
– Do jakiej pan rozkaże?
– Poselskiej – odparł Leon wymieniwszy uśmiech z karykaturzystą.
– Paryż zaczyna mnie oszałamiać – rzekł Gazonal.
– Aby panu dać poznać jego ogrom moralny, polityczny i literacki, postępujemy w 
tej chwili 
tak jak rzymski cicerone, pokazując u św. Piotra kciuk posągu, który ci się 
wydawał naturalnej 
wielkości, a okazuje się wielkości stopy. Jeszcze nie zmierzyłeś żadnego kciuka 
w Paryżu!
– A uważ, kuzynie Gazonal, że my nie wybieramy, bierzemy, co się nastręczy.
– Dziś wieczór będziesz wieczerzał tak, jak się ucztowało u Baltazara. Ujrzysz 
nasz Paryż, ten 
nasz, grający w lancknechta i stawiający po sto tysięcy franków na jedną kartę 
bez zmrużenia oka
W kwadrans później dorożka zatrzymała się przed stopami Izby Poselskiej, od 
strony mostu 
Zgody, która wiedzie do niezgody.
– Sądziłem, że do Izby nie podobna się dostać... – rzekł południowiec zdziwiony, 
że się znalazł 
w ogromnej sali czekalnej.
– To zależy – odparł Bixiou – biorąc rzecz materialnie, to kosztuje tyle co kurs 
dorożki: 
trzydzieści su; politycznie, trzeba dać coś więcej. Jaskółki myślały, powiedział 
pewien poeta, że 
Łuk Tryumfalny na placu Zgody zbudowano dla nich; my, artyści, myślimy, że ten 
gmach 
zbudowano, aby nadrobić braki Komedii Francuskiej i ubawić nas. Ale ci aktorzy 
kosztują o wiele 
drożej i nie codziennie dają nam widowisko, które by się opłaciło.
– Więc to jest Izba!... – powtarzał Gazonal. I mierzył krokami salę, gdzie 
znajdował się w tej 
chwili jakiś dziesiątek osób, przyglądając się wszystkiemu z miną, którą Bixiou 
utrwalał 
w pamięci. Miał ją odtworzyć na jednej z owych słynnych karykatur, które czynią 
zeń rywala 
Gavarniego.
Leon szepnął coś jednemu z woźnych krążących ustawicznie między tą salą a salą 
obrad, 
z którą ta sala łączy się za pomocą korytarza, gdzie się mieszczą stenografowie 
Monitora i kilku 
urzędników Iżby.
– Co do pana ministra – odpowiedział woźny Leonowi, w chwili gdy Gazonal się 
zbliżył – to 
wiem, że jest, ale nie wiem, czy pan Giraud jest jeszcze. Zaraz zobaczę.
Kiedy odźwierny otworzył jedną połać drzwi, którymi wchodzą tylko posłowie, 
ministrowie 
albo komisarze królewscy, Gazonal ujrzał wychodzącego człowieka, który mu się 
wydał jeszcze 
młody, mimo że miał czterdzieści osiem lat, i któremu woźny wskazał Leona de 
Lora – A! to wy! – 
rzekł ściskając dłoń obu artystom. – Urwisy!... co wy tu robicie w świątyni
praw?
– A cóż by? Przychodzimy uczyć się „kawałów” – rzekł Bixiou – inaczej by 
człowiek wyszedł 
z wprawy.
– Przejdźmy tedy do ogrodu – odparł młody człowiek nie przypuszczając, aby 
południowiec 
należał do towarzystwa.
Widząc tego nieznajomego dobrze ubranego, całkiem czarno, bez żadnego orderu, 
Gazonal nie 
wiedział, do jakiej kategorii go zaliczyć; ale udał się za nim do ogrodu 
biegnącego wzdłuż 
wybrzeża, które nazywało się niegdyś Wybrzeżem Napoleona. Znalazłszy się w 
ogrodzie rzekomy 
młody człowiek parsknął śmiechem, który wstrzymywał od chwili, gdy opuścił salę 
posiedzeń.
– Co ci się dzieje? – spytał Leon de Lora.
– Et, głupstwo!... Aby móc stwierdzić szczerość rządu konstytucyjnego, zmuszeni 
jesteśmy 
dopuszczać się straszliwych kłamstw z niewiarogodnym tupetem. Co do mnie, ja 
miewam różne 
dni. Są dni, w których kłamię jak z nut; ale bywają inne, w które nie umiem 
zachować powagi. 
Dziś mam mój dzień wesołości. Otóż w tej chwili prezydent minisijrów, zmuszony 
przez opozycję 
do zdradzenia sekretów dyplomacji, wyprawia szprynce na trybunie: że zaś jest 
uczciwym 
człowiekiem i nie kłamie na własny rachunek, szepnął mi do ucha, nim poszedł do 
ataku: „Nie 
wiem, co mam gadać!”... Widząc go w tej roli, dostałem chętki szalonego śmiechu; 
wyszedłem 
tedy, bo nie można śmiać się na ławie ministrów, gdzie moja młodość nawiedza 
mnie czasami nie 
w porę.
– Wreszcie! – wykrzyknął Gazonal – spotykam uczciwego człowieka w Paryżu! Pan 
musi być 
bardzo tęgim człowiekiem – rzekł przyglądając się nieznajomemu.
– A!... któż jest ten pan? – rzekł rzekomy młody człowiek przyglądając się 
Gazonalowi.
– Mój kuzyn – odparł żywo Leon. – Ręczę za jego dyskrecję i uczciwość jak za 
samego siebie. 
To jego sprawa sprowadza nas tutaj, bo ma proces administracyjny, który zależy 
od twojego 
ministerium. Jego prefekt chce po prostu zrujnować; przyszliśmy tu do ciebie, 
abyś nie pozwolił 
radzie stanu popełniać niesprawiedliwości...
– Kto jest referentem?
– Massol.
– Wybornie.
– A nasi przyjaciele, Giraud i Klaudiusz Vi-gnon są w sekcji – rzekł Bixiou.
– Powiedz im słówko i niech przyjdą dziś wieczór do Karabiny, gdzie du Tillet 
daje dziś ucztę
pod pozorem rail-ways, dziś bowiem bardziej niż kiedykolwiek rabuje się po 
drogach.
– A ba! Ale to w Pirenejach?... – spytał młody człowiek poważniejąc.
– Tak – rzekł Gazonal.
– I pan głosuje przeciw nam przy wyborach?... – rzekł mąż stanu przyglądając się 
Gazonalowi.
– Tak, ale po tym, co pan powiedział przy mnie, przekupił mnie pan. Słowo majora 
gwardii 
narodowej, sprawię, by postawiono pana kandydaturę...
– No i cóż, czy wciąż ręczysz za swego kuzyna?... – spytał młody człowiek Leona.
– Kształcimy go... – rzekł Bixiou tonem głęboko komicznym.
– Zatem zobaczę... – rzekł dygnitarz żegnając przyjaciół i wracając spiesznie do 
sali 
posiedzeń.
– Któż to taki? – spytał Gazonal.
– To? To hrabia de Rastignac, minister wydziału, w którym się znajduje twoja 
sprawa.
– Minister!... to tylko tyle?
– Ale to stary przyjaciel nas wszystkich. Ma trzysta tysięcy franków renty, jest 
parem Francji, 
król zrobił go hrabią, to jest zięć Nucingena i jeden z paru mężów stanu, 
których wydała rewolucja 
lipcowa. Ale władza nudzi go czasem i przychodzi pośmiać się z nami...
– Ale, ale, kuzynie, nie powiedziałeś nam, że ty tam urządzasz opozycję?... – 
spytał Leon, 
biorąc Gazonala za ramię. – Czyś ty oszalał! Że będzie jeden poseł więcej po 
prawej albo po lewej... 
Fabrykuj swoje sukna, a reszcie daj pokój.
– Jesteśmy za „tamtymi”.
– Zostaw ich – rzekł Bixiou tonem godnym Monrose’a – oni mają za sobą Opatrzność, 
która 
przywróci ich bez waszego i bez ich udziału... Fabrykant powinien być fatalistą.
– Wybornie! Idzie Maksym z Canalisem i Giraudem! – wykrzyknął Leon.
– Chodź, chodź, przyjacielu Gazonal, obiecani aktorzy wchodzą na scenę – rzekł 
Bixiou.
I wszyscy trzej skierowali się ku wskazanym osobom, które widocznie nie miały w 
tej chwili 
nic do roboty.
– Czy wyprawiono was w kawki, że wałęsacie się w ten sposób?... – spytał Bixiou 
Girauda.
– Nie, po prostu przez czas tajnego głosowania wyszliśmy się przejść trochę – 
odparł Giraud.
– A jak się spisał prezydent ministrów?
– Był wspaniały! – rzekł Canalis.
– Wspaniały! – powtórzył Giraud.
– Wspaniały! – rzekł Maksym. – Jak to! prawica, lewica, centrum są jednozgodne?
– Każdy z nas rozumie to inaczej – zauważył Maksym de Trailles.
Maksym był posłem ministerialnym.
– Tak – odparł Canalis śmiejąc się.
Mimo że Canalis był już wprzódy ministrem, zasiadał obecnie bliżej prawicy.
– Tak, miał pan w tej chwili piękny tryumf! – rzekł Maksym do Canalisa – to pan 
sprawił, że 
musiał wejść na trybunę.
– I kłamać jak szarlatan – odparł Canalis.
– Ładne zwycięstwo! – odparł uczciwy Giraud. – Na jego miejscu co by pan zrobił?
– Kłamałbym.
– To się nie nazywa kłamać – rzekł Maksym de Trailles – to się nazywa osłonić 
Koronę.
I odciągnął Canalisa o kilka kroków.
– To wielki mówca! – rzekł Leon do Girauda wskazując Canalisa.
– Tak i nie – odparł radca stanu. – Jest pusty, jest dźwięczny, to raczej 
artysta słów niż mówca. 
Słowem, to jest piękny instrument, ale to nie jest muzyka: toteż nie ma i nie 
będzie miał nigdy 
posłuchu Izby. On sądzi, że jest potrzebny Francji, ale w żadnym wypadku on nie 
może być 
człowiekiem sytuacji.
Canalis i Maksym wrócili do grupy w chwili, gdy Giraud, poseł lewego centrum, 
wydał ten 
wyrok. Maksym wziął Girauda za ramię i odciągnął go daleko, aby mu poczynić te 
same 
wynurzenia co Canalisowi.
– Cóż za zacny i uczciwy człowiek! – rzekł Leon do Canalisa wskazując Girauda.
– To jedna z tych uczciwości, które zabijają rządy – odparł Canalis.
– Czy, pańskim zdaniem, to dobry mówca?
– I tak, i nie – odparł Canalis – rozwlekły, zawiły. To fabrykant argumentów, 
dobry logik, ale 
nie rozumie wielkiej logiki: logiki wypadków i spraw. Toteż nie ma i nie będzie 
miał nigdy 
posłuchu Izby...
W chwili gdy Canalis wydawał ten wyrok, Giraud z Maksymem przyłączyli się do 
grupy. 
Giraud, zapominając, że jest tam obcy, którego dyskrecji nie znali tak, jak 
znali dyskrecję Leona 
i Bixiou, ujął znacząco Canalisa za rękę.
– Więc dobrze – rzekł – zgadzam się na to, co mi proponuje hrabia de Trailles. 
Zainterpeluję 
pana, ale bardzo ostro.
– Zatem opanujemy Izbę, bo człowiek pańskiego wpływu i pańskiej wymowy zawsze ma 
posłuch Izby – odparł Canalis. – Ja odpowiem, ale siarczyście, tak aby pana 
zmiażdżyć.
– Będzie pan mógł spowodować zmianę gabinetu, bo na tym gruncie zrobi pan z Izbą, 
co pan 
zechce, i stanie się pan człowiekiem sytuacji.
– Maksym wziął ich na kawał obu – rzekł Leon do kuzyna. – Ten zuch pływa po 
Izbie 
w intrygach jak ryba w wodzie.
– Kto to taki? – spytał Gazonal.
– Były łajdak, na drodze do zostania ambasadorem – odparł Bixiou.
– Giraud! – krzyknął Leon za radcą stanu – nie odchodź nie zapytawszy Rastignaca 
o to, co mi 
obiecał powiedzieć ci w sprawie procesu, który masz sądzić pojutrze. Rzecz 
dotyczy mego tu 
obecnego kuzyna; przyjdę do ciebie w tej sprawie jutro rano.
I trzej przyjaciele udali się w pewnej odległości za mężami politycznymi, 
kierując się do sali 
czekalnej.
– Patrz, kuzynie, spójrz na tych dwóch ludzi – rzekł Leon do Gazonala pokazując 
mu bardzo 
sławnego byłego ministra oraz głowę lewego centrum. – Oto dwaj mówcy, którzy 
mają posłuch 
Izby i których dowcipnie nazwano ministrami resortu opozycji: tak dobrze 
posiadają oni ucho Izby, 
że często ją za nie ciągną.
– Jest czwarta, wracajmy na ulicę Berlińską – rzekł Bixiou.
– Tak; widziałeś przed chwilą serce rządu, trzeba ci teraz pokazać jego tasiemce, 
askarydy, 
glisty: „republikanina”, jeśli mamy go nazwać po imieniu – rzekł Leon do kuzyna.
Skoro trzej przyjaciele wcisnęli się w dorożkę, Gazonal popatrzył drwiąco na 
artystów, jak 
człowiek, który chce wyrzucić strumień żółci i południowej elokwencji.
– Nie dowierzałem temu przeklętemu mieścisku, ale od dzisiaj pogardzam nim! 
Biedna 
prowincja, ta nieboga, to jest uczciwa dziewczyna; ale Paryż to prostytutka, 
chciwa, kłamliwa, 
komediantka. Bardzo rad jestem, że nie dałem mu się oskubać...
– Dzień jeszcze się nie skończył – rzekł sentencjonalnie Bixiou mrugnąwszy do 
Leona.
– I czemuż skarżysz się jak głuptas – rzekł Leon – na tę rzekomą prostytucję, 
której będziesz 
zawdzięczał wygraną procesu?... Czy sądzisz, że jesteś cnotliwszy od nas, 
mniejszy komediant, 
mniej chciwy, bardziej odporny na lada pokusę, mniej próżny niż wszyscy ci, 
których ciągnęliśmy 
za sznurek jak pajaców?
– Spróbujcie mnie nadgryźć!...
– Biedny chłopak! – rzekł Leon wzruszając ramionami. – Czy nie przyrzekłeś już 
swoich 
wpływów Rastignacowi? – Tak, bo on był jedyny, który się umiał śmiać z samego 
siebie...
– Biedny chłopak! – powtórzył Bixiou – wyzywasz mnie, mnie, który wciąż się 
śmieję!... 
Podobny pan jesteś do psiny, która drażni tygrysa!... Ha! gdybyś nas widział 
przy robocie, gdy 
sobie chcemy zadrwić z kogoś! Czy pan wiesz, że my możemy doprowadzić do obłędu 
człowieka 
zdrowego na umyśle?...
Ta rozmowa zawiodła Gazonala aż do mieszkania kuzyna, gdzie widok przepychów 
umeblowania odjął mu mowę i położył koniec dyskusji. Południowiec spostrzegł się, 
ale później, 
że Bixiou i jego pociągnął za sznurek.
O wpół do szóstej, w chwili gdy Leon de Lora robił toaletę wieczorową ku 
wielkiemu 
zdumieniu południowca, który otwierał oczy na wszystkie te wykwinty i podziwiał 
powagę lokaja 
przy jego funkcjach, oznajmiono pedikurzystę. Publikola Masson, nieduży 
pięćdziesięcioletni 
człowieczek o twarzy przypominającej Marata, wszedł, położył na stole skrzynkę z 
instrumentami 
i siadł na krzesełku naprzeciw Leona skłoniwszy się Gazonalowi i karykaturzyście.
– Jak tam interesy? – spytał Leon podając mu nogę umytą poprzednio przez lokaja.
– Ba! musiałem przyjąć dwóch uczniów, dwóch młodych ludzi, którzy, zwątpiwszy o 
sobie, 
porzucili chirurgię dla korporystyki. Umierali z głodu, mimo że mają talent...
– Och, ja nie mówię o pańskich sprawach nożnych. Pytam, jak stoją pańskie sprawy 
polityczne...
Masson objął Gazonala spojrzeniem wymowniejszym od wszelkiego znaku zapytania.
– Och, może pan mówić! To mój kuzyn, prawie że pański sprzymierzeniec: sądzi, że 
jest 
legitymistą.
– A więc, idziemy naprzód, postępujemy! Za pięć lat cała Europa będzie nasza!... 
W Szwajcarii i Włoszech robota idzie ostro: niech się nadarzy okoliczność, 
jesteśmy gotowi. Tutaj 
mamy pięćdziesiąt tysięcy uzbrojonych ludzi, nie licząc dwustu tysięcy obywateli, 
którzy są bez 
grosza...
– Ba! – rzekł Leon – a fortyfikacje?
– Kruche ciasto, które się schrupie – odparł Masson. – Po pierwsze, nie 
dopuścimy do użycia 
armat; po wtóre, mamy małą maszynkę, potężniejszą niż wszystkie fortyfikacje 
świata: maszynkę 
będącą dziełem lekarza, który wyleczył więcej ludzi, niż ich zabijali lekarze w 
epoce, kiedy 
funkcjonowała.
– Ależ pan gorący – rzekł Gazonal, którego mina Publikoli przejęła dreszczem
– To konieczne! jeżeli przychodzimy po Robespierze i Saint-Juście, to po to, aby 
robić lepiej. 
Oni byli tchórze, i widzicie, panowie, co przyszło: cesarz, starsza linia i 
młodsza linia! Góra nie 
dosyć obrała z gąsienic drzewo społeczne.
– A ba! pan, który będziesz, jak powiadają, konsulem czy też czymś w rodzaju 
trybuna, 
pamiętaj pan – rzekł Bixiou – że ja od dwunastu lat proszę pana o protekcję.
– Nic się panu nie stanie! My będziemy potrzebowali wesołków, będzie pan mógł 
zająć 
miejsce Bar?re’a – odparł pedikurzysta.
– A ja? – rzekł Leon.
– Pan! pan jesteś moim klientem, i to pana ocali; bo geniusz jest wstrętnym 
przywilejem, 
któremu za wiele czyni się miejsca we Francji. Będziemy zmuszeni uprzątnąć kilku 
naszych 
wielkich ludzi dla nauczenia innych, aby byli prostymi obywatelami...
Operator mówił wpół serio, a wpół żartem, tonem, który przyprawił o dreszcz 
Gazonala.
– Zatem – rzekł południowiec – żadnej religii?
– Żadnej religii państwowej – odparł operator podkreślając ostatnie słowa: – 
każdy będzie miał 
swoją. To bardzo szczęśliwie, że obecnie popiera się klasztory: to przygotowuje 
grunt dla naszego 
rządu. Wszystko działa w naszym interesie. I tak, wszyscy ci, którzy płaczą nad 
ludem, którzy 
wyją o kwestii proletariuszy i ich płacy; ci, którzy sporządzają broszury 
przeciw jezuitom; którzy 
zajmują się poprawą czegokolwiek... komuniści, humanitaryści, filantropi, 
rozumiecie panowie, 
wszyscy ci ludzie są naszą przednią strażą. Podczas gdy my gromadzimy prochy, 
oni kręcą lont, do 
którego przyłoży ogień iskierka okoliczności.
– Ależ... czegoż wy tedy chcecie dla szczęścia Francji? – spytał Gazonal.
– Równości obywateli, taniości produktów... Chcemy, aby nie było ludzi wyzutych 
ze 
wszystkiego i milionerów; pijawek i ofiar!
– Bagatela! maksimum i minimum – rzekł Gazonal.
– Rzekłeś pan – odparł po prostu operator.
– Nie będzie fabrykantów?... – spytał Gazonal.
– Będzie się wytwarzało na rachunek rządu, wszyscy będziemy dożywotnikami 
Francji... 
Będzie się miało swoją rację, jak na okręcie, i wszyscy będą pracowali wedle 
swych zdolności.
– Brawo! I w oczekiwaniu, aż pan będziesz mógł ucinać głowy arystokratom...
– Obcinam im paznokcie – rzekł radykalny republikanin, który schował swoje 
narzędzia i sam 
zakończył ten żarcik. Skłonił się bardzo grzecznie i wyszedł.
– Czy podobna? w roku 1845?... – wykrzyknął Gazonal.
– Gdybyśmy mieli czas, pokazalibyśmy ci – odparł pejzażysta – wszystkie 
osobistości z roku 
1793, porozmawiałbyś z nimi. Widziałeś przed chwilą Marata; otóż my znamy 
Fouquiera-Tin-ville, Collot-d’Herbois, Robespierre’a, Chabota, Fouchego, Barrasa. 
Istnieje nawet 
wspaniała pani Rolland.
– Hm, w tym dzisiejszym przedstawieniu nie brakło nuty tragicznej – rzekł 
południowiec.
– Jest szósta; nim cię zaprowadzimy na Pajaców, w których gra Odry dziś wieczór 
– rzekł 
Leon do kuzyna – trzeba koniecznie złożyć wizytę pani Cadine, aktorce, którą 
wielce admiruje 
twój referent Massol i której będziesz musiał dziś wieczór mocno nadskakiwać.
– Ponieważ musisz pan sobie zjednać tę potęgę, dam ci kilka wskazówek – rzekł 
Bixiou. – Czy 
zatrudnia pan robotnice w swoich fabrykach?...
– Oczywiście – odparł Gazonal.
– Tyle tylko chciałem wiedzieć – rzekł Bi-xiou. – Jesteś kawaler, jesteś stary 
lamp...
– Tak! – wykrzyknął Gazonal. – Zgadł pan moją silną stronę, lubię kobietki...
– A więc, jeżeli pan zechcesz wykonać mały manewr, który panu wskażę, poznasz 
pan, nie 
wydając ani grosza, słodycze, jakich się kosztuje sam na sam z aktorką.
Kiedy przybyli na ulicę Victoire, gdzie mieszka sławna aktorka, Bixiou, który 
obmyślał 
jakiegoś psikusa nieufnemu Gazonalowi, kończył mu kreślić jego rolę: ale 
południowiec, jak się to 
okaże, zrozumiał w pół słowa.
Trzej przyjaciele weszli na drugie piętro dość ładnego domu i zastali Jenny 
Cadine kończącą 
obiad, bo grała tego wieczora. Przedstawiwszy Gazonala tej potędze, Leon i 
Bixiou, chcąc ich 
zostawić samych, poszli oglądać jakiś mebel w drugim pokoju; ale wprzód Bixiou 
szepnął aktorce 
do ucha:
– To kuzyn Leona, milionowy fabrykant, który, chcąc wygrać proces w radzie stanu, 
uważa za 
stosowne cię uwieść, aby mieć Massola za sobą.
Cały Paryż zna urodę tej modnej aktorki, każdy tedy pojmie zdumienie południowca 
na jej 
widok. Zrazu przyjęty niemal chłodno, stał się przedmiotem zalotności Jenny 
Cadine przez tych 
kilka chwil, które zostali sami.
– Jakim cudem – rzekł Gazonal spoglądając przez uchylone drzwi ze wzgardą na 
urządzenie 
salonu oraz szacując okiem meble w jadalni – w jaki sposób można taką jak pani 
kobietę trzymać 
w takich gratach?...
– Cóż pan chce, Massol nie jest bogaty, czekam, aż zostanie ministrem...
– Cóż za szczęśliwy człowiek – wykrzyknął Gazonal wydając westchnienie ze swej 
prowincjonalnej piersi.
– Brawo! – pomyślała w duchu aktorka – będę miała nowe meble, będę mogła 
rywalizować 
z Karabiną!
– i cóż, drogie dziecko, będziesz u Karabiny dziś wieczór, nieprawdaż? Kolacyjka, 
lancknecht...
– Czy pan będzie? – rzekła uprzejmie i naiwnie Jenny Cadine.
– Owszem, pani – odparł Gazonal olśniony szybkim sukcesem.
– Ale i Massol będzie – dodał Bixiou.
– A cóż to szkodzi? – odparła Jenny. – Ale chodźcie, moje chłopczyki, muszę być 
w teatrze.
Gazonal sprowadził aktorkę do powozu i uścisnął jej ręce tak czule, że Jenny 
strzepnęła 
palcami i rzekła: – Panie, ja nie wygrałam rąk na loterii.
Znalazłszy się w dorożce, Gazonal zaczął ściskać karykaturzystę wołając: – 
Wzięła się! 
Z pana diabelny hultaj...
– Kobiety tak mówią – odparł Bixiou.
O wpół do dwunastej, po teatrze, dorożka zawiozła trzech przyjaciół do panny 
Serafiny Sinet, 
bardziej znanej pod mianem Karabiny, jako iż większość znakomitych loretek 
bierze sobie takie 
pseudonimy albo też przyczepiają je im inni. Ten przydomek wyrażał może to, że 
nigdy nie chybiła 
swej ofiary.
Karabiną, opanowawszy zupełnie słynnego bankiera du Tillet, posła lewego centrum, 
mieszkała wówczas w uroczym domku przy ulicy Saint-Geor-ges. Istnieją w Paryżu 
domy, 
których przeznaczenie się nie zmienia: ten widział już siedem istnień kurtyzan. 
Pewien agent 
giełdowy pomieścił tam w r. 1827 Zuzannę du Val-Noble, która później została 
panią Gaillard. 
Słynna Ester przyprawiła tam barona de Nucingen o jedyne szaleństwa, jakie w 
życiu popełnił. 
Floryna, a później ta, którą nazywano uciesznie nieboszczką panią Schontz, 
błyszczały tam 
kolejno. Znudzony swoją żoną, du Tillet nabył ten pałacyk i pomieścił tam 
dostojną Karabinę, 
której żywy dowcip, bezceremonialność, błyszczące zepsucie tworzyły przeciwwagę 
jego 
domowego, politycznego i finansowego życia. Czy du Tillet i Karabiną byli w domu 
czy nie, stół 
był zawsze nakryty, i to obficie, na dziesięć osób. Artyści, literaci, 
dziennikarze, przyjaciele domu 
jadali tam. Wieczorem grywało się. Niejeden członek jednej i drugiej izby 
zachodził tam szukać 
tego, co w Paryżu kupuje się na wagę złota: przyjemności. Ekscentryczne kobiety, 
owe meteory 
firmamentu paryskiego tak trudne do sklasyfikowania, wnosiły tam przepych swoich 
toalet. 
Iskrzył się tam dowcip, tam bowiem można było powiedzieć wszystko i mówiło się 
wszystko. 
Karabina, rywalka niemniej sławnej Malagi, stała się spadkobierczynią salonu 
Floryny, która 
została panią Natanową; Tulii, która została panią du Bruel; pani Schontz, która 
została 
prezydentową du Ronceret. Wchodząc Gazonal powiedział tylko jedno słowo, ale 
było ono 
zarazem prawdziwe i prawomyślne: „To wspanialsze niż Tuilerie...” Atłas, aksamit, 
brokaty, złoto, 
natłoczone dzieła sztuki pochłonęły tak zupełnie oczy parafianina, że nie 
zauważył Jenny Cadine. 
Aktorka, w imponującej toalecie, ukryta za Karabiną, śledziła wejście 
procesowicza.
– Moje drogie dziecko – mówił Leon do Karabiny – oto mój kuzyn, fabrykant, który 
mi spadł 
z Pirenejów dziś rano. Nie znał nic i nikogo w Paryżu, potrzeba mu Massola w 
sprawie jego 
procesu w radzie stanu; pozwoliliśmy sobie tedy przyprowadzić pana Gazonala na 
kolację, prosząc 
cię, abyś go nie pozbawiła całej przytomności umysłu...
– Najchętniej, wino jest drogie – rzekła Karabina, która przyjrzała się 
Gazonalowi i nie 
spostrzegła w nim nic nadzwyczajnego.
Gazonal, oszołomiony toaletami, światłem, złotem oraz zgiełkiem, miał uczucie, 
że wszyscy 
zajmują się jego osobą. Zdołał wybąkać tylko te słowa: – Pani jest... pani 
jest... bardzo łaskawa.
– Co pan fabrykuje?... – spytała pani domu z uśmiechem.
– Koronki, ofiaruj jej!... – szepnął Bixiou do ucha Gazonala.
– Koro... koro... ko...
– Pan jest dentystą!... Słyszysz, Cadine? dentysta, wpadłaś, moje dziecko!
– Koronki... – powtórzył Gazonal zrozumiawszy, że trzeba zapłacić za kolację. 
Będzie dla 
mnie wielką przyjemnością ofiarować pani suknię... mantylkę... kołnierz... z 
mojej fabryki.
– A...aż trzy rzeczy? Doprawdy, jest pan sympatyczniejszy, niż pan na pierwszy 
rzut oka 
wygląda – odparła Karabina.
– Paryż mnie chwycił – powiedział sobie Gazonal, spostrzegając Jenny i idąc się 
z nią 
przywitać.
– A co ja dostanę? – spytała aktorka.
– Ależ... wszystko, co posiadam – odparł Gazonal myśląc, że wszystko ofiarować 
znaczy nic 
nie dać.
Weszli Massol, Klaudiusz Vignon, du Tillet, Maksym de Trailles, Nucingen, du 
Bruel, Malaga, 
oboje państwo Gaillard, Vauvinet i wiele innych osób.
Po gruntownej rozmowie z fabrykantem w kwestii procesu, Massol, nic nie 
przyrzekając, 
powiedział, że raport dopiero jest w robocie i że obywatele mogą polegać na 
wiedzy 
i niezawisłości rady stanu. Po tej godnej i chłodnej odpowiedzi, Gazonal, 
zrozpaczony, osądził, że 
trzeba uwieść uroczą Jenny Cadine, w której był śmiertelnie zakochany. Leon de 
Lora i Bixiou 
zostawili swoją ofiarę w rękach najbardziej psotnej kobiety tego dziwnego 
towarzystwa, bo Jenny 
Cadine jest jedyną rywalką słynnej Dejazet. Przy stole, gdzie Gazonal z podziwem 
oglądał dzieła 
Froment Maurice, nowoczesnego Benvenuta Cellini (a to, co na nich podawano, było 
godne 
zastawy), dwaj kawalarze umyślnie usadowili się z dala, ale śledzili spod oka 
postępy sprytnej 
aktorki. Jenny, uwiedziona chytrze zaszczepioną nadzieją nowego umeblowania, 
zamierzała 
zabrać Gazonala do siebie. Otóż nigdy baranek Wielkanocny nie daje się 
posłuszniej wieść św. 
Janowi, niż Gazonal dał się uprowadzić tej syrenie.
W trzy dni później Leon i Bixiou, którzy od tego dnia stracili z oczu Gazonala, 
zaszli po niego 
do hotelu około drugiej po południu.
– I cóż, kuzynie, twój proces rozstrzygnięty, wygrałeś sprawę.
– Niestety, kuzynie, to zbyteczne – rzekł Gazonal podnosząc na przyjaciół 
nelancholiczne 
oczy. – Zostałem republikaninem...
– Quesaco? – rzekł Leon.
– Nie mam już nic, nawet na to, aby zapłacić mego adwokata – odparł Gazonal. – 
Panna Jenny 
Cadine ma ode mnie weksli na więcej, niż w ogóle posiadam...
– To fakt, że Cadine jest nieco droga, ale...
– Och, użyłem za swoje pieniądze – odparł Gazonal.– Ha! Co za kobieta!... 
Dalibóg, prowincja 
nie może walczyć z Paryżem, wstępuję do trapistów.
– Brawo! – rzekł Bixiou – widzę, żeś pan zmądrzał.Uznajesz majestat stolicy?
– I kapitału! – wykrzyknął Leon podając Gazonalowi jego weksle.
Gazonal spoglądał na papiery z ogłupiałą miną.
– Nie powiesz, że nie znamy się na gościnności. Oświeciliśmy pana, ocalili z 
nędzy, uraczyli 
i... zabawili – rzekł Bixiou.
– I to gratis – dodał Leon czyniąc gest uliczników, kiedy chcą wyrazić akt 
ściągania.