HERBERT GEORGE WELLS

GRACZ W KROKIETA

TYTUŁ ORYGINAŁU THE CROQUET PLAYER
TŁUMACZYŁA AMELIA KURLANDZKA
ROZDZIAŁ PIERWSZY 
GRACZ W KROKIETA OPOWIADA O SOBIE
Rozmawiałem z dwoma bardzo oryginalnymi osobnikami, którzy wywołali we mnie 
dziwny 
niepokój. Nie będzie chyba przesadą, jeśli powiem, że zarazili mnie i pogrążyli 
w rozterce 
swoimi dziwacznymi i nieprzyjemnymi ideami. Chcę spisać to, co mi powiedzieli, 
przede 
wszystkim ze względu na siebie, aby uporządkować własne myśli. To, co mówili, 
było 
fantastycznym nonsensem, ale upewnię się co do tego, jeśli wyłożę to na piśmie. 
Chcę nadać 
mojemu opowiadaniu formę, która pozwoli jednemu czy paru współczującym 
czytelnikom 
przekonać mnie, że wszystko, co ci dwaj ludzie mieli do powiedzenia, było tworem 
wyobraźni.
Jest to pewnego rodzaju historia o duchach. Nie jest to jednak zwyczajna 
opowieść o zjawach, 
lecz o czymś o wiele bardziej realistycznym, a przez to zatrważającym i 
niepokojącym. Nie jest 
to również historia o nawiedzonym domu, cmentarzu lub innym wyodrębnionym 
terenie. Duch, o 
którym mówili, był czymś daleko szerszym. Było to jakby nawiedzenie całego 
okręgu 
wiejskiego, które początkowo wywoływało niepokój i lęk. Stopniowo, zataczając 
coraz szersze 
kręgi, przerodziło się w atmosferę zagrożenia, by w końcu, zyskując nieustannie 
na sile i 
intensywności, przeistoczyć się w ustawiczny, przytłaczający wszystko strach. 
Nie podoba mi się 
ten duch, który rozpościera się coraz szerzej, choć ma władzę tylko nad 
umysłami. Zacznę jednak 
od samego początku i opowiem, na ile będę mógł, tę historię i opiszę, w jaki 
sposób zapoznałem 
się z nią.
Ale najpierw wypada podać kilka szczegółów dotyczących mojej osoby. Naturalnie 
wolałbym 
tego nie robić, wątpię jednak, czy wówczas zrozumielibyście moją sytuację. 
Jestem 
prawdopodobnie jednym z najlepszych żyjących obecnie graczy w krokieta i wcale 
się tego nie 
wstydzę. Jestem również pierwszorzędnym łucznikiem. Nie dochodzi się do takich 
wyników bez 
wewnętrznej dyscypliny i równowagi charakteru. Wiem, że wielu ludziom z racji 
mego 
zamiłowania do krokieta wydaję się nieco zniewieściały i śmieszny; mówią to za 
moimi plecami, 
a czasem także w mojej obecności i przyznaję, że bywały chwile, gdy byłem 
skłonny zgodzić się 
z nimi. Z drugiej strony jednak sporo osób chyba mnie lubi. Nazywają mnie 
pieszczotliwie 
Jerzykiem. Na ogół jestem z siebie dość zadowolony. Świat potrzebuje różnych 
ludzi i moim 
zdaniem nie ma sensu podawać się za przeciętność, gdy się nią nie jest. Z 
pewnego punktu 
widzenia niewątpliwie jestem mazgajem, niemniej jednak potrafię zachować zimną 
krew i 
cierpliwość przy krokiecie oraz nakazać drewnianej kuli, by kręciła się jak 
tresowane zwierzę. 
Nawet przy tenisie mogę bardziej porywczych graczy wystrychnąć na dudka i 
wprawić ich w zły 
humor. Umiem też wykonywać sztuczki magiczne, wymagające pewności ręki i 
panowania nad 
sobą, równie dobrze jak większość zawodowców.
W rzeczywistości sporo tych dynamicznych sportowców, zdobywców rekordów, 
namiętnych 
graczy i tak dalej zdradza daleko większe podobieństwo do mnie, niż im się to 
wydaje. W ich 
pretensjach do stuprocentowej męskości jest dużo blagi; w głębi duszy są tak 
samo potulni jak ja. 
Gra, którą wybrali, odcina ich zupełnie od świata. Zgadzam się, że krykiet, 
hokej i tym podobne 
gry są bardziej wojownicze od mego sportu, lotnictwo i wyścigi samochodowe 
niebezpieczniejsze, a hazardowe gry bardziej wyczerpujące nerwowo, ale wszystko 
to jest w 
równym stopniu oderwane od życia, jak to, co ja robię. Ryzyko nie jest 
rzeczywiste. Ludzie ci, 
podobnie jak ja, są graczami i przebywają wraz ze mną w zaczarowanym kręgu 
nieszkodliwej i 
bezpłodnej aktywności.
Przyznaję, że miałem wyjątkowo spokojne życie. Nie wziąłem udziału w Wielkiej 
Wojnie, 
gdyż byłem wówczas o parę lat za młody. Zawsze miałem zapewnioną opiekę i 
komfort. 
Wychowała mnie ciotka ze strony ojca, panna Frobisher — ta panna Frobisher z 
procesu kaplicy 
w Barton i Kobiecego Ruchu Ludzkości Świata — i stopniowo uświadamiałem sobie, 
że moje 
wychowanie było, jeśli mogę użyć paradoksalnego zwrotu, niezwykle banalne. 
Życie, jakie 
prowadziłem, składało się w dużej mierze z negacji i unikania różnych rzeczy. 
Uczono mnie 
zachowywać się grzecznie i spokojnie oraz przyjmować niespodzianki bez żadnych 
oznak 
podniecenia. A przede wszystkim brać na serio tylko zwykłe, przyzwoite zdarzenia 
życia 
codziennego.
Ciotka wzięła mnie do siebie jako trzyletnie dziecko po rozwodzie moich rodziców 
i od tego 
czasu nie wypuściła z rąk. Żywi ona do spraw seksu wrogość, którą szczerze 
mówiąc można by 
nazwać naturalną, i niewłaściwe zachowanie się moich rodziców — były to czasy, 
gdy gazety 
podawały wyczerpujące sprawozdania z procesów rozwodowych — oraz niektóre 
szczegóły tej 
sprawy zgorszyły ją niesłychanie. Gdy poszedłem do szkoły w Harton, wynajęła w 
pobliżu dom i 
zapisała mnie jako dochodzącego ucznia. To samo, prawdę mówiąc, zrobiła podczas 
mojego 
pobytu w Keeble. Być może natura predestynowała mnie na maminsynka, a powyższe 
okoliczności pogłębiły moje skłonności w tym kierunku.
Mam łagodne usposobienie i słabą wolę. Nie lubię podejmować ważnych decyzji. 
Ciotka 
wychowała mnie na swego stałego towarzysza i, demonstrując przy każdej 
sposobności ogrom 
swego macierzyńskiego przywiązania, nie pozwoliła mi — widzę to jasno — 
zahartować się i 
usamodzielnić. Mimo to nie osądzam jej surowo ani nie mam do niej wielkiej 
urazy. Tak już 
zostaliśmy oboje ukształtowani. Ona była zawsze bogata i mogła robić, co się jej 
podobało nie 
tylko z sobą, ale i z innymi ludźmi, a ja czułem się zawsze zabezpieczony przed 
niedostatkiem. 
Nasze życie było, jak dotąd, wolne od trosk. Podobnie jak większość dobrze 
urodzonych, 
zamożnych ludzi, uważaliśmy za rzecz naturalną istnienie niższych warstw 
społecznych i służby 
oraz przychylność, z jaką nas świat traktował. Przypuszczam, że są jeszcze na 
świecie setki 
tysięcy ludzi równie pewnych materialnego dobrobytu, którzy przyjmują go za coś 
samo przez 
się zrozumiałego.
— Co będziemy robić? — zapytujemy. — Dokąd się wybierzemy? — Nikt nas nie zmusza 
do 
tego lub owego. Jesteśmy pływającą po wierzchu śmietanką ludzkości.
Posiadamy dom przy Upper Beamish Street, skromny dworek w Hampshire i dużo 
podróżujemy. Moja ciotka, jak to wielu ludziom wiadomo, jest kobietą z 
temperamentem — nie 
mówię tego w jakimś ujemnym znaczeniu — i czasem ogarnia nas entuzjazm dla tego 
Kobiecego 
Ruchu Ludzkości Świata, choć nigdy nie zrozumiałem dokładnie, o co mu chodzi, i 
objeżdżamy 
w jego interesie cały świat, a przynajmniej te kraje, gdzie są łazienki en 
suitę, na co moja ciotka 
zwraca szczególną uwagę. To „nawiązywanie kontaktów” trwa zazwyczaj tak długo, 
dopóki nie 
pojawią się jakieś trudności w związku z wyborami do komitetu lub czymś w tym 
rodzaju. 
Wówczas moja ciotka zniechęca się, więc pozostawiamy na jakiś rok Ludzkość 
Świata własnemu 
losowi i wędrujemy to tu, to tam, ścierając na proch championów krokieta i 
zdobywając laury w 
łucznictwie. Oboje świetnie strzelamy z łuku; Wilmerdings namalował moją ciotkę 
jako Dianę. 
Ale specjalnością naszą jest krokiet. Z pewnością moglibyśmy zostać championami, 
gdyby nas 
nie odstraszały rozgłos i pospolity wymiar tego tytułu. Gramy także całkiem 
nieźle w tenisa i 
zupełnie poprawnie w golfa, ale publiczność umie już oceniać poziom gry 
tenisowej na tyle 
dobrze, że nie mamy ochoty robić z siebie widowiska, a golf, jak się 
przekonaliśmy, styka nas z 
różnego rodzaju ludźmi. Czasem wyjeżdżamy jedynie po to, żeby odpocząć. Ostatnio 
wypoczywaliśmy w Les Noupets po niezbyt udanej konferencji Kobiecego Ruchu 
Ludzkości 
Świata w Chicago (im mniej powiem o tych amerykańskich delegatkach, tym dla nich 
lepiej, ale 
moja ciotka umiała im odpłacać tą samą monetą).
Sądzę, że te uwagi dają wystarczające pojęcie o mnie i o moim otoczeniu. Dwa 
korty klubowe 
w Les Noupets są doskonałe. Znaleźliśmy też zadziwiająco kompetentną sekretarkę–
maszynistkę, 
która zajęła się obszerną korespondencją mojej ciotki, a w szczególności jej 
sprawą o potwarz 
przeciw pani Glyco–Harriman, stenografując i przepisując na maszynie wszystkie 
te dokumenty 
w ciągu popołudnia i przynosząc je do skorygowania po podwieczorku. Była 
wreszcie pewna 
ilość dość sympatycznych ludzi, z którymi można było prowadzić lekką rozmowę, 
nie angażując 
się zbytnio. Graliśmy w krokieta na godzinę przed lunchem i czasami po raz drugi 
po południu. 
Kolację jedliśmy o ósmej wieczór. W brydża graliśmy dopiero po kolacji; to była 
nasza 
niezłomna zasada. W czasie gdy moja ciotka pisała listy, które, jeśliby nie 
wyszły spod pióra 
osoby sprowokowanej, należałoby uznać za niesłychanie obelżywe i sarkastyczne, 
miałem kilka 
wolnych godzin, które poświęcałem głównie na poranny spacer w góry do źródeł 
Perony. Piłem 
tam wody, raczej dla zabawy niż w celach kuracyjnych, po czym siedziałem 
pogrążony w 
zdrowym rozleniwieniu na tarasie Hotelu pod Źródłem Perony spłukując atramentowy 
smak przy 
pomocy odpowiednio dobranego trunku. Moja ciotka nie używa alkoholu, ale w 
ostatnich latach 
doszedłem do wniosku, że dyskretne rozstrzyganie takich spraw na własną rękę 
jest nie tylko 
dopuszczalne, ale leży również w interesie nas obojga. Chcę przez to powiedzieć, 
że staję się 
weselszym kompanem.
Myślę, że wszystko to charakteryzuje mnie dość dobrze. A teraz pozwólcie mi 
wycofać się, ze 
tak powiem, na drugi plan — a raczej zmienić się w ramę obrazu — i opowiedzieć 
wam o 
pierwszym z tych dwóch dziwacznych osobników, których spotkałem na tarasie 
Perony.
ROZDZIAŁ DRUGI 
UPIORNY STRACH W CAINSMARSH
Ujrzałem po raz pierwszy doktora Finchattona, kiedy siedząc w słońcu na tarasie 
jadłem 
ciastko drożdżowe i popijałem nieszkodliwy wermut z wodą mineralną. Doktor 
siedział dwa 
stoliki dalej i toczył zadziwiającą potyczkę z pewną liczbą książek, które 
wypożyczył z 
miejscowej czytelni. Otwierał je jedną po drugiej, odczytywał kilka stron, 
przeglądał, mruczał i 
ciskał na ziemię
z gwałtownością, która strapiłaby niezmiernie bibliotekarzy. Podniósł oczy i 
zauważył moje 
karcące spojrzenie. Popatrzył na mnie i uśmiechnął się.
— Mnóstwo książek — rzekł — setki książek i ani jedna nie jest warta 
przeczytania. Żadna z 
nich nie trafia w sedno.
Coś komicznego i irracjonalnego w jego niesmaku zaczęło mnie bawić.
— Po cóż je w takim razie czytać? — zapytałem. — Czytanie obciąża pamięć i nie 
pozwala 
myśleć.
— Właśnie o to mi chodzi. Przyjechałem tutaj, żeby przestać myśleć i zapomnieć. 
Ale nie 
mogę.—W jego dźwięcznym metalicznym głosie pojawiła się gniewna nuta. — Jedne z 
tych 
książek nudzą, inne irytują. Niektóre zaś przypominają mi akurat to, o czym 
usiłuję zapomnieć.
Obszedłszy stos wzgardzonych tomów podszedł bliżej trzymając w ręku szklankę i 
karafkę i 
nie czekając na zaproszenie usiadł przy moim stoliku. Spojrzał mi w twarz 
przyjaźnie i z lekka 
krytycznie. Wyglądam trochę zbyt „cherubicznie” jak na trzydziestoletniego 
mężczyznę, co 
widocznie nie uszło jego uwadze.
— Czy pan dużo myśli? — zapytał.
— Dosyć dużo. Prawie codziennie rozwiązuję krzyżówki w Timesie. Gram często w 
szachy
— przeważnie w drodze korespondencji. Orientuję się niezgorzej w brydżu.
— Mówię o prawdziwym myśleniu, myśleniu o rzeczach, które prześladują nas, 
dręczą i nie 
dają się wyjaśnić.
— Nie dopuszczam takich myśli do głowy
— rzekłem.
— Nie interesują pana przypadkiem duchy i strachy?
— Jestem neutralny. Nie wierzę w duchy, ale nie odrzucam ich istnienia. Proszę 
mnie 
zrozumieć. Nie widziałem nigdy ducha. Sądzę, że dużo przemawia za spirytyzmem, 
bardzo dużo, 
mimo licznych oszustw. Uważam, że tego rodzaju rzeczy dowiodły już 
nieśmiertelności duszy, a 
to jest bezwzględnie dobre. Moja ciotka, panna Frobisher, jest tego samego 
zdania. Zdaje mi się 
jednak, że wirujące stoliki, seanse i tym podobne zabiegi trzeba pozostawić 
specjalistom.
— Przypuśćmy jednak, że dostrzegłby pan duchy dokoła siebie.
— Nigdy mi się to nie zdarzyło.
— A zatem nic, tutaj na przykład, nie napawa pana niepokojem?
— Gdzie? — zapytałem.
— Tam — odparł i wskazał ręką spokojne morze i pogodne niebo.
— Dlaczego miałbym się niepokoić?
— Ale czy tam nic nie ma?
— Nic.
— Podziwiam pańską niewrażliwość — a raczej spokój. — Opróżnił szklankę i 
zamówił 
następne pół litra wina. Pił zwyczajne czerwone wino — nie wiem, czy nie 
rozróżniał jego 
gatunków, czy właśnie takie lubił.
— Niczego pan nie wyczuwa? Żadnego niebezpieczeństwa?
— Nigdy nie widziałem bardziej uspokajającego widoku. Ani jednej chmurki.
— Ze mną jest inaczej… Miałem pewne bardzo ciężkie przeżycia. Jestem jeszcze 
wzburzony. 
Dziwne! Nie wyczuwa pan niczego. Może to tylko echo tego, co się wydarzyło.
— A co się wydarzyło? Jakie echo?
— Chętnie bym panu o tym opowiedział — rzekł. — Ale widzi pan, to cała historia.
— Z przyjemnością jej wysłucham — odparłem.
I po takim wstępie zaczął swoją opowieść. Z początku mówił dość bezładnie, potem 
coraz 
płynniej. Miałem wrażenie, że gorąco pragnie zrzucić coś, co leży mu na sercu, 
niekoniecznie 
mnie, ale komukolwiek, by usłyszeć, jak to zabrzmi. Nie przerywałem mu prawie 
wcale.
Było może nierozwagą z mojej strony pozwolić mu przyczepić się do mnie. Nie 
wiedziałem o 
nim nic. Musiałem zapytać go o nazwisko, zanim się przedstawił. Było w nim coś 
osobliwego — 
powinienem był przypomnieć sobie wtedy, że wielki dom górujący nad miastem 
uważano 
powszechnie za sanatorium dla nerwowo chorych lub, jak się to dzisiaj mówi, za 
ośrodek 
psychoterapeutyczny i zmykać od razu, nim jego opowiadanie się zaczęło.
Zachowywał się jednak zupełnie poprawnie. Nie zauważyłem nic ekscentrycznego w 
jego 
obejściu i wyglądzie. Znużenie malujące się na jego twarzy i podbite oczy 
świadczyły, że źle 
sypia, ale poza tym wydawał się całkiem zdrowy. Miał szare ubranie, podobnie jak 
większość 
Anglików; nosił kolorową koszulę i nie rzucający się w oczy krawat, wprawdzie 
krzywo 
zawiązany, ale to przecież nie ma większego znaczenia. Wielu ludzi nigdy nie 
zawiązuje prosto 
krawata, choć nie rozumiem, jak mogą to ścierpieć, skoro tak łatwo go poprawić. 
Mój nowy 
znajomy był bardzo chudy i dość przystojny. Zarys jego ust ocienionych krótkim 
wąsikiem 
pozwalał domyślać się dużej wrażliwości. Przez cały niemal czas rozmowy siedział 
pochylony do 
przodu z rękami skrzyżowanymi na piersiach wzorem kota, który podwija pod siebie 
łapy. Mówił 
może trochę za głośno, ale najwidoczniej starał się panować nad sobą. Ponieważ 
miałem jeszcze 
przeszło godzinę czasu, pozwoliłem mu opowiadać, nie robiąc żadnych uwag.
— Z początku — rzekł—myślałem, że działają na mnie wyziewy bagien.
— Jakich bagien?
— W Cainsmarsh. Słyszał pan o Cainsmarsh? W szkole miałem zazwyczaj dobre 
stopnie z 
geografii, ale nie mogłem przypomnieć sobie tej nazwy. Nie chciałem jednak 
przyznać się tak 
szybko do swojej niewiedzy. Coś w tym słowie wydawało mi się znajome. Wzmianka o 
bagnach 
dawała pewną wskazówkę. W wyobraźni mojej zamajaczyły bagniste niziny zalane 
wodą, 
chmurne niebo, wilgotna poczerniała strzecha, stojące na kotwicy stare barki i 
bzykające komary.
— Doskonały teren dla malarii i chorób reumatycznych — powiedział potwierdzając 
moje 
domysły. — Kupiłem tam praktykę… Niech mi pan wybaczy, że wkraczam w dziedzinę 
autobiografii. Uczyniłem to częściowo dlatego, że praktyka tamtejsza kosztowała 
wyjątkowo 
mało, a przy moich skromnych funduszach należało jakoś zarobić na utrzymanie, 
częściowo zaś 
dlatego, że chciałem porzucić szpital i Londyn, by odpocząć. Pojechałem tam 
śmiertelnie 
znużony i rozczarowany. Wydawało mi się, że będę miał łatwą pracę. W tym 
bagnistym okręgu 
nie ma prawie konkurencji. Lekarze z miasteczka przyjeżdżają swoimi samochodami 
tylko do 
części zwanej Wyspą, natomiast parafie położone na zboczach wzgórz i w pobliżu 
słonych 
bagien znajdują się poza ich zasięgiem, chyba że chodzi o porady specjalistów. 
Musiałem wziąć 
się do praktykowania, nie posiadając jeszcze wyższego stopnia naukowego, 
ponieważ potrzeba 
mi było spokoju… Zrezygnowałem z myśli o dyplomie medycznym.
Zrobił przerwę, jak gdyby trudno mu było mówić dalej.
— Rozchorował się pan? — zapytałem, aby mu pomóc. — Dlaczego opuścił pan szpital 
przed 
uzyskaniem stopnia naukowego? Niech mi pan wybaczy uwagę natury osobistej, ale 
nie wygląda 
pan na człowieka, który oblewa egzaminy.
— Nie oblałem egzaminów. Prawdę mówiąc, byłem bardzo ambitny. Myślę, że 
pracowałem 
za dużo. Absorbowały mnie również inne dziedziny. Zajmowałem się polityką więcej 
niż 
pozostali studenci medycyny. Interesowała mnie żywo sprawiedliwość społeczna. 
Byłem 
zagorzałym przeciwnikiem wojny. Ogromnie przejąłem się tymi zagadnieniami. 
Badałem 
działanie gazów bojowych. Może się rzeczywiście przepracowałem. Może za dużo 
myślałem i 
czułem… Tak… Tak, z pewnością czułem za dużo. Doszło w końcu do tego, że 
przeczytanie 
porannej gazety odbierało mi ochotę do pracy na cały dzień.
Musi pan wiedzieć, że moje studia medyczne od samego początku wymagały ode mnie 
wielkiego samozaparcia. Przyznaję się do tego. Nie lubiłem sekcji, nie lubiłem 
patrzeć na 
cierpiących ludzi w salach szpitalnych. Budziło to we mnie litość, a niekiedy 
grozę.
— Medycyna zawsze mnie przerażała — zgodziłem się z nim. — Nie mógłbym uprawiać 
takiego zawodu.
— Ale świat musi mieć lekarzy — rzekł.
— Ze mnie nie będzie miał lekarza. Widziałem tylko trzech nieboszczyków i 
wszyscy oni 
leżeli na łóżkach ułożeni już do wiecznego spoczynku.
— Ale na szosach można się czasem natknąć na okropne widoki.
— Nie podróżujemy nigdy szosami. Wszyscy rozsądni ludzie przestali po nich 
jeździć.
— Widzę, że uniknął pan wszelkiej styczności ze szpetną stroną życia. Ja nie. 
Ukazała mi się 
ona w całej rozciągłości, gdy obrałem sobie zawód lekarza. Przypuszczałem, że 
będę mógł robić 
wiele dobrego, ale nie myślałem o surowej, ociekającej krwią rzeczywistości, 
której trzeba będzie 
stawić czoło. Pan się wykręcił, ja próbowałem dotrzymać kroku, a potem uciekłem. 
Pojechałem 
do Cainsmarsh z myślą o ucieczce. Do tej miejscowości — powiedziałem sobie — nie 
dotrze 
żadna wojna ani bombardowanie. Tutaj mogę przyjść do siebie. Będę miał do 
czynienia tylko ze 
zwykłymi chorobami, które mogę oglądać i leczyć. Cainsmarsh leży zupełnie na 
uboczu. Nie 
będzie tu nawet wypadków samochodowych, które często mrożą krew w żyłach. 
Rozumie pan? 
Okręg ten wydawał się jakby stworzony dla mnie, więc gdy pojechałem tam latem i 
zobaczyłem 
polne kwiaty, setki przeróżnych motyli, jętki i mnóstwo wędrownych ptaków, nie 
mówiąc już o 
letnikach przyjeżdżających zazwyczaj, aby łowić ryby lub żeby wyleczyć dzieci z 
drobnych 
dolegliwości, moje pierwsze wrażenie było dodatnie. Wybuchnąłbym śmiechem, gdyby 
mi ktoś 
powiedział, że osiedliłem się w nawiedzonej okolicy. Zrobiłem wszystko, co było 
w mojej mocy, 
by ustrzec się przed zbyt silnymi wrażeniami. Nie zaprenumerowałem gazety, 
poprzestając na 
tygodniowym przeglądzie nowin z wykresami zamiast ilustracji. Nie otwierałem 
książek 
wydanych później niż dzieła Dickensa.
— Miejscowa ludność wydawała mi się z początku trochę nierozgarnięta i skryta, 
ale 
uprzejma i najzupełniej normalna. Stary Rawdon, wikary parafii Cross in 
Slackness, której 
kościół był na tych nizinach jednym z drogowskazów, powiedział mi, że ludzie ci 
używają 
potajemnie narkotyków przeciw zimnicy i że niezbyt wierzy w ich szczerość i 
przychylność. 
Złożyłem mu wizytę krótko po przyjeździe. Był to człowiek w starszym wieku, 
prawie głuchy. 
Przeniósł się z innej parafii do Cross in Slackness z powodu swej ułomności. 
Jego kościół i 
wikariat wraz z jednym czy dwoma domkami osiadły, że tak powiem, na mieliźnie 
łańcucha 
pagórków i skryły się w gęstwinie wiązów. Wątpię, czy choć dwadzieścia osób 
przychodziło na 
jego nabożeństwa. Nie był rozmowny, a jego stara, zgarbiona żona mówiła jeszcze 
mniej. 
Dokuczały mu kamienie żółciowe oraz owrzodzona kontuzja kostki, a jego uwagę 
zaprzątały 
głównie ambicje świeżo przybyłego w te strony anglikańskiego wikarego z Marsh 
Havering. On 
sam wyraźnie skłaniał się ku kalwinizmowi, ale z początku nie mogłem zrozumieć 
mieszaniny 
strachu i urazy, z jaką mówił o swoim młodszym koledze. W Cainsmarsh nie było 
właścicieli 
większych majątków ziemskich. Poza weterynarzem, paroma nauczycielami szkół 
powszechnych, jednym czy dwoma restauratorami i kilkoma właścicielami 
pensjonatów koło 
Beacon Ness, ludność składała się głównie z rolników i robotników rolnych. Nie 
mieli oni żadnej 
sztuki ludowej, żadnych podań, pieśni czy strojów. Trudno byłoby wyobrazić sobie 
bardziej 
niewdzięczną glebę dla jakiejś aktywności intelektualnej. A jednak…
Zmarszczył czoło i mówił powoli, starając się wysłowić możliwie jasno i 
uprzedzić zarzuty, 
jakie mógłbym mu postawić.
— Ostatecznie… Być może właśnie w takiej cichej, bezbarwnej atmosferze monotonii 
łatwiej 
docierają do naszej świadomości sprawy ukryte głęboko, które byłyby całkiem 
niewidoczne w 
barwniejszym i bogatszym w zdarzenia otoczeniu… — Zrobił przerwę, wypił szklankę 
wina, 
pomyślał chwilę i ciągnął dalej.
— W okręgu tym panowała niezwykła cisza. Czasem zatrzymywałem samochód na jednej 
z 
krętych dróg prowadzących przez groble i długo nasłuchiwałem, zanim wyruszyłem w 
dalszą 
drogę. Słychać było beczenie owiec na oddalonych o cztery czy pięć mil pagórkach 
koloru 
lawendy lub krzyk ptactwa wodnego podobny do długiej, ostrej rysy neonowego 
światła na 
milczącym błękicie lub wreszcie szum wiatru i morza z odległego o dwanaście mil 
Beacon Ness, 
niby oddech świata pogrążonego we śnie. Naturalnie, w nocy rozlegało się więcej 
odgłosów: psy 
wyły i szczekały w oddali, derkacze nawoływały się wzajem i coś szeleściło w 
trzcinie. A jednak 
noce również były czasami ciche…
— Z początku nie przypisywałem żadnego znaczenia ani zadziwiająco dużej i wciąż 
zwiększającej się konsumpcji narkotyków przez tę pozornie niewrażliwą ludność, 
ani też 
wyjątkowo wysokiemu i najwidoczniej stale wzrastającemu odsetkowi samobójstw i 
niezrozumiałych zbrodni — niezrozumiałych w odróżnieniu od umotywowanych 
przestępstw. 
Gdy jednak ma się do czynienia z tak nieliczną ludnością, jedno morderstwo 
więcej lub mniej 
może całkowicie zmienić proporcje. W świetle dziennym nie sposób było zauważyć w 
zachowaniu tych ludzi czegoś zbrodniczego. Patrzyli spode łba, ale może w ich 
pojęciu 
wymagały tego dobre maniery. W ciągu ostatnich pięciu lat zdarzyły się w 
Cainsmarsh co 
najmniej trzy szaleńcze zabójstwa krewnych i sąsiadów, a sprawcy dwóch zbrodni 
nie zostali 
jeszcze wykryci. Trzecia była bratobójstwem. Gdy wspomniałem o tym wikaremu, 
powiedział 
coś o degeneracji wynikającej ze zbyt częstego zawierania małżeństw między 
krewnymi i 
zmienił przedmiot rozmowy, jak gdyby temat ten był dla niego niemiły.
— Pierwszą rzeczą, która dała mi przedsmak dziwnej posępności wiszącej nad 
Cainsmarsh, 
był napad bezsenności. Dotąd sypiałem dość dobrze, ale w niespełna dwa miesiące 
po osiedleniu 
się w tej okolicy zacząłem miewać niespokojne sny. Budziłem się pełen obaw i 
nękały mnie 
koszmary, których nie można było przypisać żadnej przyczynie fizjologicznej. 
Były to osobliwe 
sny, jakich nigdy nie miałem poprzednio, sny o niebezpieczeństwie, zasadzkach, 
pogoni i 
zaciekłej obronie, sny, z których budziłem się z krzykiem — tym słabym, 
niewyraźnym 
krzykiem, jaki się wydaje w krainie majaków sennych, pocąc się i drżąc na całym 
ciele. Niektóre 
z nich przejmowały mnie taką grozą, że obawiałem się zasnąć powtórnie. 
Usiłowałem czytać, 
lecz bez względu na to, co czytałem, w dalszym ciągu czułem się nieswojo.
— Używałem wszelkich środków zaradczych, jakie mogą przyjść na myśl młodemu 
lekarzowi, by położyć kres tym denerwującym przeżyciom, ale bez rezultatu. 
Przepisałem sobie 
dietę i gimnastykę. Wstawałem, ubierałem się i mimo dręczącego strachu udawałem 
się na spacer 
pieszo lub samochodem. Strach prześladował mnie również na jawie. Dusiła mnie 
zmora, z której 
nie mogłem się otrząsnąć. Nigdy nie widziałem tak złowróżbnego nieba, jak 
podczas tych 
nocnych wycieczek. Nawet w dzieciństwie nie odczuwałem takiej obawy przed 
ciemnością. 
Niekiedy w czasie tych nocnych przejażdżek miałem ochotę domagać się głośno 
światła 
dziennego, podobnie jak człowiek duszący się w zamkniętym pokoju mógłby wołać o 
powietrze.
— Rzecz jasna, ten brak snu zaczął wkrótce podkopywać moje zdrowie. Stałem się 
nerwowym dziwakiem. Spostrzegłem, że ulegam przelotnym halucynacjom, 
przypuszczalnie 
podobnym do tych, które towarzyszą delirium tremens, lecz napędzającym więcej 
strachu. 
Odwracałem się gwałtownie w przekonaniu, że pies gończy biegnie za mną 
milczkiem, by napaść 
mnie z tyłu lub też zdawało mi się, że czarny wąż wypełza spod obicia fotela. 
Zjawiły się 
wkrótce inne oznaki zaburzeń psychicznych. Zacząłem podejrzewać lekarzy z Wyspy 
o zmowę 
przeciwko mnie. Wyolbrzymione w wyobraźni najdrobniejsze wydarzenia, mało ważne, 
lekceważące uwagi, odstępstwa od etykiety, urojone winy dostarczały materiału 
mojej manii 
prześladowczej. Musiałem się powstrzymywać od pisania niemądrych listów, 
rzucania wyzwań 
lub żądania wyjaśnień. Potem zacząłem upatrywać czegoś złego w milczeniu lub w 
ruchach 
niektórych moich pacjentów. Siedząc przy ich łóżkach, miałem wrażenie, że 
również poza 
drzwiami słyszę wrogą krzątaninę, złośliwe szepty i konszachty.
— Nie mogłem zrozumieć, co się ze mną dzieje. Szukałem w mojej świadomości 
przyczyn 
napięcia nerwowego i nie mogłem ich znaleźć. Na pewno wszystko, co mogło je 
wywołać, 
zostawiłem poza sobą w Londynie. Temperatura i inne wskaźniki były normalne. 
Zrozumiałem 
jednak, że nie zdołałem się dostosować do nowego otoczenia. Cainsmarsh zawiódł 
moje nadzieje 
i nie przyniósł mi uzdrowienia. Musiałem się opanować. Ulokowałem cały mój 
kapitalik w tej 
praktyce i musiałem przy niej wytrwać. Nie miałem dokąd pójść. Postanowiłem 
zachować zimną 
krew i przełamać te trudności, póki był jeszcze czas.
— Zastanawiałem się, czy tylko ja znoszę takie udręki? Czy coś ze mną jest nie w 
porządku, 
czy z tą miejscowością? Czy inni mieszkańcy Cainsmarsh mieli sny i urojenia 
podobne do moich, 
czy też może niepokój ten trapił wyłącznie nowo przybyłych i przechodził bez 
śladu? Czy było to 
coś, przez co należało przejść? Rodzaj aklimatyzacji? Trzeba było prowadzić te 
dociekania 
ostrożnie, ponieważ lekarz może zaszkodzić sobie, jeśli przyzna, że jest 
niezdrów. Zacząłem 
szukać u moich pacjentów, mojej starej służącej i osób, z którymi się stykałem, 
dobrze mi 
znanych symptomów. I znalazłem je. Niektórzy skrywali pod powłoką obojętności 
głęboki 
niepokój. Podobnie jak ja, odczuwali strach. Był to ciągły, ale bezprzyczynowy 
strach przed 
czymś nieznanym. Był to strach, który w każdej chwili mógł się skoncentrować na 
jakiejś rzeczy 
i zmienić ją w koszmar.
— Pozwolę sobie przytoczyć kilka przykładów: — Któregoś wieczoru zastałem pewną 
staruszkę zdrętwiałą ze strachu przed cieniem w kącie pokoju. Gdy przestawiłem 
świece i cień 
się poruszył, zaczęła krzyczeć. — „Ależ to nie może zrobić pani nic złego” — 
uspokajałem ją. — 
„Boję się” — odpowiedziała, jak gdyby to była wystarczająca odpowiedź. I nagle, 
zanim 
zdołałem jej przeszkodzić, schwyciła mały budzik stojący na nocnym stoliku, 
cisnęła go w tę 
czarną, straszną nicość i ukryła głowę pod kołdrą. Wyznaję, że przez parę sekund 
stałem 
nieruchomo, nie odrywając oczu od rozbitego budzika leżącego w kącie.
— Innego dnia obserwowałem pewnego rolnika polującego na króliki. Przystanął, 
utkwił 
przerażony wzrok w trzepocącym się strachu na wróble, po czym, nie zauważywszy 
mojej 
obecności, podniósł nagle strzelbę i rozniósł biedny, stary, dyndający gałgan na 
strzępy.
— Panował niezwykły lęk przed ciemnością. Przekonałem się, że moja stara służąca 
po 
zapadnięciu zmierzchu nie miała odwagi pójść do odległej o sto metrów skrzynki 
pocztowej. 
Znajdowała najrozmaitsze wymówki, a gdy się ją przypierało do muru, stanowczo 
odmawiała. 
Musiałem iść sam lub odłożyć wysłanie listów do rana. Dowiedziałem się, że po 
zachodzie 
słońca nawet konkury nie mogły wywabić młodych ludzi z domów.
— Nie mogę opisać panu — rzekł — jak stopniowo rosło we mnie poczucie obecności 
tego 
strachu, jak zarażało mnie, aż w końcu doszło do tego, że poruszenie się rolety 
na wietrze lub 
upadek żużla w kominku wprawiały moje nerwy w drżenie.
— Nie mogłem się z tego otrząsnąć; noce miałem coraz gorsze. Postanowiłem 
porozmawiać 
poważnie ze starym wikarym o tym szczególnym niepokoju. Przecież on również 
opiekował się 
tym okręgiem, choć w trochę inny sposób. Powinien był wiedzieć o wszystkim. 
Byłem już wtedy 
bardzo rozstrojony. Po jakiejś wyjątkowo ohydnej nocy zdecydowałem się pójść do 
niego. Było 
już ze mną naprawdę źle…
— Pamiętam do tej pory poczucie bezbronności, jakie mną owładnęło, kiedy 
jechałem do 
niego przez bagna. Wydawało mi się, że są one nie osłonięte, wystawione na 
niezliczone 
niebezpieczeństwa. Gdy jednak zbliżałem się do grupy drzew lub krzewów, 
przybierały one 
wygląd zasadzki. Straciłem zwykłą ufność do świata. Czułem się nie tylko 
narażony na 
nieobliczalne klęski, ale i zagrożony bezpośrednio. Niech pan pomyśli, w biały 
dzień, w blasku 
słońca, nie widząc dokoła niczego prócz ptaków…
— Przypadek zrządził, że staruszek był w rozmownym nastroju. Postawiłem sprawę 
jasno i 
otwarcie. — „Przybyłem niedawno do tego zakątka” — rzekłem. — „Czy dzieje się tu 
coś… coś 
szczególnie złego?”
— Wlepił we mnie oczy i pocierając policzek, zastanawiał się, co powinien 
powiedzieć. — 
„Tak” — rzekł wreszcie.
— Zaprowadził mnie do swojego gabinetu, nasłuchiwał przez chwilę, jakby chciał 
się 
upewnić, że nikogo nie ma w pobliżu i zamknął szczelnie drzwi. — „Jest pan 
wrażliwy” — rzekł. 
— „Zapadł pan na to szybciej ode mnie. Zło — coraz to większe zło… Coś złego.”
— Pamiętam doskonale te słowa i jego zamglone ze starości oczy oraz spróchniałe 
zęby za 
obwisłymi wargami. Podszedł bliżej i usiadł tuż przy mnie, przykładając długą 
kościstą rękę do 
owłosionego ucha. — „Nie mów pan za głośno”
— rzekł. — „Słyszę dobrze, gdy pan mówi wyraźnie.”
— Wyraził zadowolenie, że może wreszcie z kimś o tym pomówić. Opowiedział mi, 
jak 
spodziewał się spokojnie dokonać życia w Cainsmarsh i jak stopniowo opanował go 
ten mglisty 
niepokój przechodzący powoli w strach. Nie mógłby nigdy pozwolić sobie na 
powtórne 
przenosiny. On również był tu przykuty. Ciężko było o tym mówić. Jego żona nigdy 
mu o tym 
nie wspominała. Zanim przybyli do Cross in Slackness, byli najlepszymi 
przyjaciółmi, zawsze 
gotowymi do poufnej gawędy. — „Teraz „ — rzekł
— „to nas dzieli. Muszę mówić do siebie. Nie wiem, co jej się stało.”
— „Ale co was rozdziela?” — zapytałem.
— „Zło.”
— Tak to nazwał. Powiedział, że każdy odsuwał się wbrew własnej woli od innych 
ludzi. W 
najzwyklejszych sytuacjach zaczęła ujawniać się jakaś złowrogość. Ostatnio 
zbudziło się w nim 
dziwne podejrzenie: wydawało mu się, że pożywienie ma osobliwy smak i że czuje 
się nieswojo 
po jego spożyciu. — „Obawiam się, że tracę zmysły” — rzekł. — „Ja lub ona. 
Niemniej jednak 
dziwna jest ta historia zjedzeniem. Po cóż miałby ktokolwiek…?” — Nie dokończył 
zdania. Gdy 
tu przybył, mieszkańcy wydawali mu się z początku po prostu nierozgarnięci. 
Potem zaczął 
pojmować, że byli oni nie tyle tępi, co skryci i podejrzliwi. — „Widziało się 
czasem w ich 
oczach wyraz, jaki ma pies, który może ukąsić. Nawet dzieci, jeśli się im 
przyglądało, zdradzały 
chęć obrony. Bez powodu. Bez żadnego powodu.” — Mówił mi to niezbyt głośno, 
siedząc tuż 
przy mnie.
— Przysunął się jeszcze bliżej. — „Są okrutni dla zwierząt” — powiedział. — 
„Biją swoje 
psy i konie. Tak, zupełnie nieoczekiwanie. Dzieci przychodzą do szkoły ze 
śladami pobicia. Nie 
można z nich nic wyciągnąć. Boją się.”
— Zapytałem go, czy to zjawisko, czymkolwiek ono jest, przybiera na sile. Czy 
zawsze 
dawało sieje tu odczuć? Historia tego okręgu nie była mu znana. Sądził, że to 
się wzmaga. Nie 
zawsze było tak jak teraz. Podsunąłem mu myśl, że może to tkwiło w atmosferze 
tej 
miejscowości i że odczuwaliśmy to coraz silniej w miarę tego, jak ulegaliśmy 
temu czarowi.
— „Być może. Częściowo i to” — rzekł stary wikary.
— Opowiedział mi historię swego poprzednika. Człowiek ten i jego żona zostali 
skazani na 
więzienie za okrutne traktowanie służącej. Na więzienie! Mówili na swoje 
usprawiedliwienie, że 
chcieli ją poprawić, ponieważ była brudna i kłamała. W rzeczywistości jednak 
dawali po prostu 
folgę nienawiści do niej… Przed przybyciem do Cainsmarsh życie ich było bez 
zarzutu.
— „To było tutaj zawsze” — wyszeptał stary wikary. — „Zawsze. Pod powierzchnią. 
Jakiś 
duch nieszczęścia i występku, który ogarnia nas wszystkich. Modlę się. Nie wiem, 
co by się ze 
mną stało, gdybym się nie modlił. Strata pieniędzy, szorstkość wszystkich, 
złośliwe psoty i 
obrzucanie kamieniami. Nie mówię już o truciźnie. Zatruwanie najbardziej mi 
dokucza”.
— Rozmawialiśmy tak w biały dzień w jego wielkim, zniszczonym, skąpo umeblowanym 
gabinecie, zupełnie jak ludzie kulący się ze strachu w jaskini.
— Potem zaczął mówić mniej dorzecznie. — „Zło jest w glebie,” — oświadczył — 
„pod 
ziemią.” Położył silny nacisk na słowach „pod ziemią”. Uczynił drżącą ręką ruch 
w tym 
kierunku. W Cainsmarsh zagrzebano coś potężnego i strasznego. Coś kolosalnie 
złego. Są to 
szczątki porozrzucane po całej okolicy. — „Myślę, że wiem, co to takiego” — 
szepnął 
tajemniczo, ale zwlekał jakiś czas z wyjaśnieniem.
— „Wciąż poruszają te szczątki” — rzekł.
— „Nie dają im zaznać spokoju.”
— Co za oni? Trudno to określić. Budowano drogi, drenowano pola, a teraz 
pojawili się „ci 
archeolodzy.” To jeszcze nie wszystko. Podczas wojny przeorano stare pastwiska. 
Pootwierano 
dawne rany. — „Widzi pan, cała ta miejscowość była niegdyś pokryta grobami.”
— „Kopce?” — zapytałem.
— „Nie” — nalegał. „Groby, wszędzie groby. Ci przedhistoryczni ludzie byli 
czasem 
skamieniali. Znajdowało się kamienie o najdziwniejszych kształtach. Wydobywają 
wciąż na 
światło dzienne rzeczy, które lepiej byłoby zostawić w spokoju. Wynajdują 
wątpliwości i zagadki 
— burzą wiarę.”
— Wystąpił znienacka z oskarżeniem przeciw darwinizmowi i ewolucji. Ciekawa 
rzecz, jak 
długoletnie dysputy splotły się w jedno z jego obecnymi strapieniami! — „Czy 
zwiedził pan już 
muzeum w Eastfolk?” — zapytał.
— Mówił o ogromnych kościach tam wystawionych. — „Ależ” — zaprotestowałem — 
„myśli 
pan zapewne o kościach mamutów, dinozaurów i tym podobnych stworzeń.”
— „Chodzi o olbrzymów. Spójrz pan na to, co oni nazywają narzędziami! Zbyt 
wielkie i 
niezgrabne, by jakikolwiek człowiek mógł ich używać. Topory, włócznie — nic, 
prócz 
gigantycznej broni!” Nazwał je „morderczymi kamieniami”. Morderczymi kamieniami 
olbrzymów.
— Zacisnął kościstą pięść, podniósł swój drżący głos i prawdziwa nienawiść 
błysnęła mu w 
oczach.
— „Żadna kara nie jest zbyt wielka” — rzekł — „dla ludzi, którzy wykopują te 
kości. 
Zdzierają zasłonę z wiecznych tajemnic. Zdają się zabijać… Grób jest grobem, a 
nieboszczyk 
nieboszczykiem, choćby zmarł przed milionem lat. Dajcie tym złym istotom 
spoczywać! Niech 
spoczywają! Niech ich prochy leżą w spokoju!”. — Porzucił ton ukradkowego 
zwierzenia, 
stłumił obawę i zapłonął w nim gniew. Nie zadawał już sobie trudu wysłuchiwania 
tego, co 
mógłbym mu powiedzieć.
— Zapuścił się wkrótce w najdziksze oskarżycielskie wywody. Gniew wstrząsający 
jego słabą 
postacią przeobraził go całkowicie. Głównym przedmiotem jego tyrady byli 
miejscowi 
archeolodzy i przyrodnicy, ale wiązała się z tym w najdziwaczniejszy i 
najbardziej nielogiczny 
sposób jego nienawiść do anglikańskich praktyk religijnych wprowadzonych przez 
nowego 
wikarego w Marsh Havering. Właśnie teraz, gdy zło zrywa pęta i podnosi się z 
ziemi niby opar, 
gdy dominującą potrzebą epoki jest prosta i surowa religia.
— „Prosta i surowa” — podkreślił i pogroził palcem przed moją twarzą. — „Musiał 
przyjść 
ten człowiek ze swoimi ornatami, obrazami, muzyką i paradą!”
— Nie będę jednak, choćbym mógł, powtarzać panu całej przemowy, którą ten 
biedny, 
zgrzybiały starzec wypowiadał coraz gwałtowniej, głośniej i ochrypłej. Domagał 
się represji, 
prześladowania nauki, Rzymu, tępienia niemoralności i nieskromności oraz każdej 
wiary z 
wyjątkiem jego własnej, ścigania „winnych” i wymuszania skruchy, aby nas 
uchronić przed 
bożym gniewem, który jest coraz bliżej. — „Przekopują glebę, odsłaniają różne 
rzeczy i 
wdychamy prochy dawno zmarłych ludzi.” — Było to tak, jakby usiłował wyzwolić 
się z 
naszego wspólnego, lokalnego opętania za pomocą samego namiętnego krzyku. — „Los 
Kaina” 
— wołał.
— „Kara Kaina!”
— „Ale dlaczego Kaina?” — udało mi się wtrącić.
— „Kain zakończył tutaj swoje dni” — oświadczył starzec. — „Och, wiem o tym. Nie 
darmo 
to miejsce nazywa się Cainsmarsh. Wędrował po całej ziemi i w końcu zaszedł 
tutaj, on i jego 
najgorsi synowie. Wiek za wiekiem plugawili tę ziemię zbrodnią i okrucieństwem, 
a potem Potop 
zagrzebał ich w tych bagnach — i tam powinni byli pozostać na zawsze.”
— Próbowałem wykazać bezsensowność tych fantazji. Cainsmarsh jest po prostu 
przekręconą 
nazwą Gaynes Marsh, jak mówią wszystkie przewodniki; w Księdze Dnia Sądnego 
napisane jest 
Gaynes, ale starzec pokonał mnie. Jego skrzekliwe twierdzenia zagłuszyły mój 
głos. Jego 
głuchota była tarczą przeciw wszelkim argumentom. Głos jego rozlegał się po 
całym pokoju. Był 
to wylew od dawna nagromadzonych i nieustannie przeżuwanych samotnych rozmyślań. 
Łatwość, z jaką płynęły jego słowa, świadczyła o ich długim polerowaniu. 
Domyślam się, że 
powtarzał je co pewien czas nielicznym wiernym uczęszczającym do kościoła 
parafialnego. 
Mówił bezładnie o dzieciach Kaina, ludziach jaskiniowych, mamutach, megateriach 
i 
dinozaurach. Istna zawierucha absurdów i niedorzeczności. A jednak… a jednak…
Doktor Finchatton patrzył przez chwilę w milczeniu na zatokę Les Noupets.
— Wszystko to nasunęło mi pewną myśl. Wątpię, czy wyda się ona panu choć trochę 
zrozumiała — w tym przejrzystym powietrzu. Przypuszczam, że nawiedza nas coś 
odwiecznego, 
archaicznego, bestialskiego…
Skinął głową potwierdzając z odcieniem niezdecydowania swoje słowa.
— Widzi pan… Niemiło jest być nawiedzanym przez duchy georgiańskie, 
stuartowskie, 
elżbietańskie, duchy w zbroi i duchy w łańcuchach. Bądź co bądź jednak ma się 
dla nich coś w 
rodzaju koleżeńskiego uczucia. Nie są one jedynie wcieleniem okrucieństwa, 
podejrzliwości i 
małpiej złośliwości. Ale dusze ludzi jaskiniowych mogłyby takie być… Straszne 
widma… Co 
pan o tym myśli?
— Wszystko jest możliwe — powiedziałem.
— Tak. A jednak, jeśli przyjąć ludzi jaskiniowych, to czemu nie małpy? Gdyby 
wszyscy 
przodkowie zwrócili się przeciw nam! Gady, ryby, ameby! Był to pomysł tak 
fantastyczny, że 
opuszczając Cross in Slackness próbowałem się śmiać…
Doktor Finchatton urwał i spojrzał na mnie.
— Ale nie mogłem się śmiać — rzekł.
— Ja również nie mógłbym — odparłem.
— Jest to straszna rzecz. Wolałbym w każdym razie, żeby mnie nawiedzał duch 
człowieka niż 
małpy.
— Pojechałem z powrotem do domu bardziej przerażony niż przed wyjazdem. 
Zaczynałem już 
wszędzie mieć halucynacje. Jakiś starzec pochylony nad owcą, która upadła do 
rowu zmienił się 
nagle w skulonego, przyczajonego dzikusa. Nie śmiałem spojrzeć na niego, a gdy 
krzyknął mi 
coś — może tylko dzień dobry — udałem, że nie słyszę. Za każdym razem, gdy 
podjeżdżałem do 
kępy krzewów, serce mi zamierało i zwalniałem biegu, a gdy tylko ją wymijałem, 
zwiększałem 
prędkość.
— Upiłem się tej nocy po raz pierwszy w życiu. Widzi pan, miałem do wyboru tylko 
upić się 
lub uciec. Jestem może jeszcze niedoświadczonym lekarzem, ale znam swoje 
obowiązki. Lekarz, 
który porzuca swoją praktykę bez zawiadomienia, w niczym nie jest lepszy od 
zmykającego 
wartownika. Musiałem więc się upić.
— Przed położeniem się do łóżka spostrzegłem, że nie mam ochoty otworzyć drzwi 
frontowych i wyjrzeć. Uczyniłem więc konwulsyjny wysiłek i rozwarłem je na 
oścież… Bagna 
przycupnęły w księżycowym świetle, a kłębiące się nisko mgły na odgłos uderzenia 
drzwi o 
ścianę jakby przestały się poruszać, by nadstawić ucha. A nad tym wszystkim 
unosiło się coś 
bardzo złośliwego, coś, czego obecności nigdy jeszcze nie wyczuwałem tak silnie.
— Niemniej jednak nie ustępowałem z progu. Próbowałem nawet wygłosić pijacką 
mowę. Nie 
pamiętam, co mówiłem. Może cofnąłem się już do epoki kamiennej i mogłem wydawać 
tylko 
nieartykułowane dźwięki. Ale treścią ich było wyzwanie do wałki całego zła, 
jakie przeszłość 
pozostawiła człowiekowi w spadku.
ROZDZIAŁ TRZECI 
CZASZKA W MUZEUM
Doszedłszy do tego punktu w opowiadaniu doktor Finchatton urwał nagle. — Ta 
opowieść 
wydaje się panu wariacka — rzekł. — Czy chce pan, abym mówił dalej?
— Ależ skąd — palnąłem. — To znaczy, tak, proszę bardzo, niech pan mówi dalej. 
To jest 
bardzo interesujące. Tylko kiedy siedzi się tutaj przy stole, wszystko wydaje 
się takie jasne, 
pogodne i konkretne, że ma się poczucie pewnej nierealności… Rozumie pan?
— Rozumiem — odparł nie odwzajemniając mojego uśmiechu. Rozejrzał się dookoła. — 
Istotnie, trudno się tutaj oprzeć wrażeniu, że nie istnieją na świecie inne 
rzeczy niż wermut z 
wodą mineralną czy lunch.
Bezmierne znużenie pojawiło się na jego twarzy. — Odpoczywam — rzekł. — Tak, ale 
prędzej czy później będę musiał powrócić do tego wszystkiego. Chciałbym pogadać 
jeszcze z 
panem o tym, jeśli to panu nie przeszkadza. Odznacza się pan, jeśli mi się wolno 
tak wyrazić, 
orzeźwiającym brakiem wyobraźni. Jak biała kartka papieru.
Nie miałem nic przeciwko temu, aby usłyszeć ciąg dalszy. Nie brałem wówczas pod 
uwagę 
możliwości, że to opowiadanie mogłoby zakłócić mój własny sen. Lubię śnić, ale 
na jawie. 
Chętnie oddaję się rojeniom i mrzonkom. Marzenia te nie naruszają poczucia 
całkowitego 
bezpieczeństwa — mogą przejmować dreszczem, ale nie strachem. Lubię opowiadania 
fantastyczne właśnie dlatego, że są fantastyczne. Odkąd jako młodziutki chłopiec 
zapoznałem się 
z Edgarem Allanem Poe, nabrałem zamiłowania do niesamowitości i grozy i mimo 
oporu mojej 
ciotki — wpada ona w prawdziwy gniew na wzmiankę o tym, że może się kiedykolwiek 
wydarzyć coś nieprawdopodobnego lub niezwykłego — folgowałem mu często 
niepostrzeżenie. 
Sądzę, że jej wyobraźnia dawno obumarła, moja zaś przeistoczyła się w oswojone 
zwierzątko, z 
którym lubię się bawić. Zdaje mi się, że nigdy nie zadraśnie mnie do krwi; jest 
to obecnie kotka, 
która wie, kiedy należy przerwać igraszkę. Chociaż nie jestem tego już tak 
pewien jak dawniej. 
Było jednak bardzo przyjemnie znajdować się na bezpiecznym i pewnym gruncie 
zalanym 
jasnymi promieniami normandzkiego słońca i słuchać o tych porażonych strachem 
bagnach. — 
Mów pan dalej — powiedziałem.
— A więc — rzekł doktor Finchatton — zmobilizowałem do walki wszystkie zasoby 
mojej 
wiedzy i charakteru. Upicie się i wyzywające przemówienie, nawet jeśli 
wyobraziłem je sobie 
raczej, niż wygłosiłem, dodało mi otuchy. Spałem tej nocy jak kamień, co mi się 
nie zdarzyło od 
kilku tygodni. Nazajutrz wstałem pokrzepiony i zacząłem rozważać moją sytuację. 
Jako lekarz 
skłaniałem się naturalnie do przypuszczenia, że tę epidemię strachu i urojeń, tę 
niemoc całej 
okolicy należy przypisać jakiemuś zarazkowi w powietrzu, wodzie lub glebie. 
Postanowiłem pić 
tylko przegotowaną wodę i jeść wyłącznie gotowane potrawy. Nie odrzucałem także 
myśli, że 
może tu wchodzić w grę coś mniej materialnego. Nie jestem zaślepionym 
materialistą. Gotów 
byłem uwierzyć w udzielającą się w jakiś sposób psychozę, ale nie w tych synów 
Kaina, o 
których mówił stary wikary. Następnego ranka zdecydowałem się odwiedzić 
wielebnego 
Mortovera, anglikańskiego kapłana w Marsh Havering będącego przedmiotem 
szczególnej 
nienawiści wikarego. Chciałem poznać jego opinię w tej sprawie.
— Okazało się jednak, że ten młody człowiek był takim samym szaleńcem jak jego 
kalwiński 
kolega. Starzec upatrywał przyczyny nieszczęścia w nauce, pracach 
wykopaliskowych i ciążeniu 
ku katolicyzmowi, młody zrzucał winę na Reformację i manię tępienia czarownic, 
która 
opanowała purytanów w szesnastym wieku. — „Jakieś duchowe hamulce zostały 
wówczas 
przełamane” — zapewnił mnie z całym przekonaniem.
— „Szataństwo wróciło na ziemię.” Jego zdaniem nie mamy do czynienia z duchem 
Kaina i 
jego występnymi synami, lecz z opętaniem diabelskim. Musimy przywrócić jedność 
chrześcijaństwa i wypędzić te diabły.
— Był to bardzo blady, starannie ogolony młody człowiek o pięknej, wyrazistej 
twarzy, 
płonących ciemnych oczach i donośnym głosie tenora. Mówiąc nie gestykulował, 
lecz zaciskał 
swoje szczupłe dłonie. Gdyby był katolikiem, a nie anglikaninem, wyznaczono by 
go zapewne na 
kierownika misji — promieniował z niego właśnie ten rodzaj gorącej żarliwości. 
Siedział ubrany 
w sutannę, patrzył w przestrzeń ponad moim ramieniem i wyjaśniał mi, jak 
należałoby 
egzorcyzmować bagna.
— Z tego, co mówił, wnioskowałem, że przez jego głowę przewijały się wielkie 
procesje z 
chorągwiami i baldachimami kroczące powoli przez bagna, chłopcy śpiewający 
psalmy, 
poruszane kadzielnice i kapłani w ornatach kropiący wodą święconą. Pomyślałem o 
starym 
wikarym wyglądającym z brudnego okna swego gabinetu i ujrzałem w duchu, jak 
wybiega z 
domu chrypiąc i potykając się, z morderczym ogniem w oczach.
— „Ależ” — powiedziałem mu — „spotka się pan z protestem!” I w tej samej chwili 
zachowanie pana Mortovera uległo zmianie. Powstał i wyciągnął sztywno rękę jak 
orzeł szpony. 
— „Trzeba go stłumić” — rzekł i zrozumiałem wówczas, dlaczego zabija się ludzi w 
Belfaście, 
Liverpoolu i Hiszpanii.
To było dziwne. Przerwałem mu: — Ależ, doktorze Finchatton, co mają wspólnego 
Belfast, 
Liverpool i Hiszpania z Cainsmarsh?
Zatrzymał się na chwilę i obrzucił mnie jakimś szczególnym, na wpół 
podejrzliwym, na wpół 
upartym spojrzeniem. — Mówiłem o Cainsmarsh — rzekł po namyśle.
— A co mają z nim wspólnego Belfast i Hiszpania?
— Nic. Przypuszczam, że wspomniałem o nich dla zilustrowania… Niech sobie 
przypomnę! 
Miałem na myśli fanatyzm. Obaj ci ludzie, wikary i młody kapłan, mieli określone 
przekonania, 
niewątpliwie głębokie i szlachetne, skoro je wyznawali. W rzeczywistości jednak 
jedynym ich 
pragnieniem była walka — chcieli skoczyć sobie do gardła. Tutaj rozpoczynało się 
działanie 
trujących wyziewów bagna. Przyczyną ich wzburzenia nie były poglądy, lecz obawy. 
Chcieli 
krzyczeć i wyzywać…
— To samo działo się ze mną. Czemu stojąc w nocy w otwartych drzwiach 
awanturowałem 
się, szalałem i wygrażałem bagnu pięścią?
Spojrzał na mnie tak, jakby oczekiwał odpowiedzi.
— Grecy mieli na to nazwę — rzekł. — Panika. Bagna szerzyły nagminną panikę.
— Być może jest to właściwa nazwa — odparłem — ale cóż ona wyjaśnia?
— Pojmuje pan — kontynuował doktor Finchatton — że ogarnął mnie wtedy paniczny 
strach 
przed paniką. Czułem, że pozostaje mi już niewiele czasu. Jeśli nie znajdę 
jakiegoś zaklęcia na 
ducha tej okolicy, dostanę się z pewnością w jego szpony. Powinienem działać 
energicznie. Nie 
miałem akurat wtedy żadnej pilnej pracy, postanowiłem więc uciec na pół dnia z 
mego gabinetu i 
pojechać do muzeum w Eastfolk. Chciałem dobrze się przyjrzeć tym kościom 
mamutów, które 
pod wpływem słów wikarego zaczynały przybierać zanadto ludzkie kształty w mojej 
pamięci i, 
jeśli się uda, pogawędzić z kustoszem, podobno wybitnie zdolnym archeologiem.
‘ — Był to bardzo miły, niskiego wzrostu człowiek o pełnej, sympatycznej, gładko 
wygolonej 
twarzy. Nosił okulary. Zachowanie jego cechowało coś w rodzaju czujnej uwagi, 
jaką spotykamy 
u dobrych fotografów i portrecistów; była to jego jedyna krępująca właściwość. 
Czułem jego 
wzrok na sobie, ilekroć patrzyłem w inną stronę…
— Oświadczyłem, że bardzo mnie interesują narzędzia z krzemienia znajdowane w 
tak dużej 
ilości na niskich pagórkach sterczących wśród bagien oraz kolekcja wykopanych 
tam ludzkich 
szczątków. Kustosz był entuzjastą i znalazł we mnie inteligentnego słuchacza. 
Zaczął wykładać 
całą bez mała historię okręgu.
— „Musiał on być zamieszkiwany przez tysiące lat” — rzekłem.
— „Przez setki tysięcy lat” — odpowiedział.
— „Byli tu Neandertalczycy i… ale muszę panu pokazać naszą największą chlubę!”
— Zaprowadził mnie do zamkniętej oszklonej gabloty, w której leżała masywna 
czaszka o 
wydatnych łukach brwiowych, która zdawała się jeszcze ponuro patrzeć pustymi 
oczodołami. 
Obok czaszki umieszczono jej dolną szczękę.
— „Ten przybrudzony rdzawo—brązowy skarb” — powiedział — „jest najlepiej 
zachowanym 
okazem tego rodzaju na całym świecie. Jest prawie kompletny. Rozstrzygnął już 
tuzin sporów 
wynikłych z braków w innych szczątkach. W sąsiedniej szafie znajduje się kilka 
kręgów 
szyjnych, pałąkowata kość udowa i mnóstwo drobniejszych fragmentów. Ale nie 
wydobyliśmy 
jeszcze wszystkich szczątków z rozpadliny, w której je znaleziono, ponieważ 
kości były na wpół 
spróchniałe i bardzo kruche i należało zachować daleko posuniętą ostrożność. 
Przekopywanie 
rozpadliny odbywa się z niezwykłą starannością. Mamy nadzieję, że odnajdziemy w 
końcu 
prawie cały szkielet. Stworzenie to prawdopodobnie ześlizgnęło się w szczelinę 
skalną, utknęło 
w niej i zostało zasypane. Znaleziono przy nim dwa lub trzy bardzo prymitywne i 
niezgrabne 
narzędzia.” — Mały kustosz przypatrywał się, jak oglądałem jego wspaniały okaz, 
podziwiając 
wyszczerzone szyderczo zęby górnej szczęki i upiorną żywotność przebłyskującą 
jeszcze w 
jamach, skąd niegdyś patrzyły na świat oczy.
— „Przypuszczam, że mógłby to być nasz przodek” — rzekłem.
— „To prawdopodobne.”
— „Mieć to we krwi!”
— Odwróciłem się lekko i spojrzałem na potwora z ukosa, a gdy przemówiłem znowu, 
miałem uczucie, że nas słyszy. Zadałem kilkanaście dyletanckich pytań. 
Dowiedziałem się, że 
niezliczone pokolenia podobnych istot wydawały mrukliwe dźwięki i poruszały się 
niezgrabnie 
po bagnach przez czas sto razy dłuższy od całego znanego nam okresu historii. W 
porównaniu z 
panowaniem tego gatunku nasze późniejsze ludzkie rządy datowały się od wczoraj. 
Miliony tych 
zwierzęcych istot pojawiało się i wymierało, pozostawiając po sobie szczątki, 
narzędzia, 
odłupane lub poczerniałe w ogniu kamienie i ogryzione kości. Nie ma na bagnach 
ani jednego 
kamyka, ani jednej piędzi ziemi, których by ich stopy nie dotknęły lub ich ręce 
nie uchwyciły 
niezliczoną ilość razy.
— „Jest w nim coś niesamowitego” — powiedziałem mimo woli, bijąc się z myślami. 
Wreszcie zdecydowałem się postawić pytanie bez ogródek. Zapytałem kustosza, czy 
nie słyszał 
— czy nie przyszło mu nigdy do głowy, że ta miejscowość była nawiedzana?
— Badawczy wyraz przesłoniętych szkłami oczu pogłębił się jeszcze bardziej.
— „Owszem, słyszałem coś o tym” — powiedział.
— „I cóż?” — zagadnąłem.
— Ale on chciał najpierw mnie wysłuchać. Czekał w milczeniu, tak że zmuszony 
byłem 
mówić dalej. Powiedziałem mu niemal wszystko, co powiedziałem panu.
— „Bagna mają mnie w swej mocy” — rzekłem. — „Jeśli się w jakiś sposób nie 
wyzwolę, 
postradam zmysły. Nie mogę stawić im czoła, a powinienem. Proszę mi powiedzieć, 
dlaczego 
sny są tam takie posępne, dlaczego w dzień nęka człowieka strach, a w nocy 
dręczą okropne 
obawy?”
— „Nie jest pan pierwszą osobą, która przychodzi do mnie z tym pytaniem” — 
powiedział 
przypatrując mi się uporczywie.
— „A czy może mi pan wyjaśnić, co to jest takiego?”
— „ Nie” — odparł.
— Człowiek ten znał wagę słów równie dobrze, jak wartość obserwacji. Wyjaśnił 
mi, że 
prowadził na bagnach prace wykopaliskowe i zapoznał się trochę z tamtejszymi 
ludźmi.
— „Nie podobają im się te prace” — rzekł. — „Nie napotkałem jeszcze w żadnym 
zakątku 
świata takiej niechęci do wykopalisk. Być może wypływa to z jakiegoś 
miejscowego, mocno 
zakorzenionego przesądu. Może strach jest zaraźliwy. Nie ma wątpliwości, że się 
boją i moim 
zdaniem boją się teraz bardziej niż dawniej. Często bardzo trudno jest otrzymać 
pozwolenie na 
kopanie w prywatnej posiadłości.”
— Czułem, że nie mówi mi wszystkiego, co myśli. Zdawał się napomykać o różnych 
rzeczach 
dla eksperymentu, jak gdyby chciał wypróbować moje reakcje na swoje słowa. 
Zrobił uwagę, że 
nigdy nie spał w pobliżu bagna, nawet w dzień. Czasem, gdy przesiewał ziemię, 
zatrzymywał się, 
by nadstawić ucha, wracał do przesiewania, potem nasłuchiwał znowu. — „Nie 
słyszałem nic”, 
— rzekł — „a jednak byłem w ciągłym napięciu.”
— Przestał mówić. Spostrzegłem, że przygląda się ze szczególnym wyrazem twarzy 
czaszce 
jaskiniowca leżącej między nami.
— „Nie wierzy pan chyba w istnienie ducha tego szkaradnego zwierzęcia?” — 
zapytałem.
— „Zostały po nim tylko kości” — rzekł. — „Czy jednak nie sądzi pan, że miało 
ono coś, co 
można by nazwać duszą? Coś, co mogłoby jeszcze szkodzić, dręczyć i straszyć? Coś 
niezmiernie 
podejrzliwego i łatwo wpadającego w gniew?”
— Teraz ja z kolei utkwiłem w nim wzrok. — „Chyba nie wierzy pan w to naprawdę? 
Podsuwa mi pan tę myśl w jakimś celu.” Zaśmiał się nie spuszczając ze mnie 
spojrzenia.
— „Jeśli tak, to mi się udało” — rzekł. — „Ale rzeczywiście chciałem to panu 
zasugerować. 
Jeśli zdołamy zmienić pański lęk w ducha — no, to ducha można wypędzić. Jeśli 
zmienimy go w 
gorączkę, gorączkę można wyleczyć. Póki jednak czuje pan jedynie paniczny lęk i 
głuchą 
wściekłość, to cóż możemy z tym zrobić?”
— „Bardzo pan jest łaskaw”, — rzekłem — „że próbuje pan postawić mnie w jakiś 
sposób na 
nogi, związać mi, że tak powiem, skrzydła przed wygłoszeniem egzorcyzmów. Nie 
takie to 
łatwe, jak pan sądzi.”
— Od tej chwili — ciągnął dalej doktor Finchatton — przestał hipnotyzować mnie 
wzrokiem 
spoza szkieł i zaczął mówić bardziej otwarcie. Wywody jego wkraczały w dziedzinę 
metafizyki, 
a ja nie jestem metafizykiem. Była to dziwaczna teoria, a jednak dawała coś w 
rodzaju 
wyjaśnienia. Spróbuję ją panu, o ile to możliwe, przedstawić. Kustosz uważał, że 
przekraczamy 
granice naszej teraźniejszości — Granice Naszej Teraźniejszości.
Doktor Finchatton spojrzał na mnie badawczo. Zachowałem rezerwę. Nie miałem 
najmniejszego pojęcia o granicach teraźniejszości.
— Mów pan dalej — poprosiłem.
— Kustosz stał zwrócony profilem do mnie i wyglądając przez okno, snuł swoje 
rozważania. 
— „Przed jakimiś stu laty” — rzekł — „ludzie żyli teraźniejszością w daleko 
większym stopniu 
niż obecnie. Ich przeszłość sięgała cztery czy pięć tysięcy lat wstecz, ich 
przyszłość nie 
zapuszczała się tak daleko. Żyli chwilą obecną i tym, co nazywali wiecznością. 
Nie znali odległej 
rzeczywistej przeszłości. Nie dbali o rzeczywistą przyszłość. „To — skinął głową 
w kierunku 
czaszki jaskiniowca — po prostu nie istniało”. Wszystko to było zagrzebane, 
zapomniane, poza 
nawiasem życia. Żyliśmy w zaczarowanym kręgu i czuliśmy się strzeżeni i 
bezpieczni. Mniej 
więcej w ubiegłym stuleciu, wydostaliśmy się z tego kręgu. Przetrząsnęliśmy 
przeszłość 
odkopując jeden wiek po drugim i teraz spoglądamy coraz dalej w przyszłość. To 
nam dolega.”
— „W tej okolicy?” — spytałem.
— „Wszędzie. Pański wikary i ksiądz czują to instynktownie, choć nie wiedzą, jak 
to wyrazić, 
a w każdym razie wyrażają to inaczej niż my. Czasem wydobywa się to na 
powierzchnię w 
Cainsmarsh, ale znajduje się wszędzie. Przekroczyliśmy granice teraźniejszości i 
przeszłości. 
Wielowiekowa ciemna przeszłość, pełna lęku i nienawiści, której istnienia nie 
podejrzewali nasi 
dziadkowie, znowu nas zalewa. A przyszłość otwiera się niby przepaść gotowa nas 
pochłonąć. 
Zwierzę znów się pojawia i znów szaleje, a stare religie nie mają już nad nim 
władzy. 
Jaskiniowiec, małpi przodek, zwierzęcy przodek powraca znów. Tak jest. Mogę pana 
zapewnić, 
że nie oddalam się ani na krok od rzeczywistości. Obecnie dzieje się to 
wszędzie. Był pan w 
Cainsmarsh i odczuł jego obecność, ale powiadam panu, że to wskrzeszone 
barbarzyństwo zieje 
teraz i wciska się wszędzie. Świat jest zagrożony nie tylko tutaj… „ — urwał i 
jego okulary 
błysnęły, gdy spojrzał na mnie. Potem znów odwrócił się do okna.
— „Wspaniale, ale to czysty mistycyzm”
— rzekłem. — „W jaki sposób może mi pomóc? Co mam robić?”
— „To są przeżycia wewnętrzne i należy je zwalczyć w sobie.”
— „Muszę wrócić dziś wieczór do Cainsmarsh.”
— Kustosz powtórzył, że granice teraźniejszości znikły i nie będzie można ich 
przywrócić.
— „Musi pan zmienić swoją wizję świata tak, aby móc wyobrazić sobie taką 
rzeczywistość, w 
której jaskiniowiec sąsiaduje z codzienną gazetą, a tysiąc najbliższych lat jest 
tuż za progiem.”
— „Bardzo dobrze”, — rzekłem — „ale co to znaczy? Co mam teraz począć?”
— Spojrzenie jego znowu zatrzymało się na mnie. — „Niech pan to pokona, jeśli 
pan potrafi” 
— powiedział. — „Niech pan tam wróci. Nie znajdzie pan ratunku w ucieczce. Niech 
pan wraca i 
podejmie jeszcze raz walkę z tym, co można nazwać wedle swojej woli Złem, 
Strachem, Duchem 
Kaina, lub duchem tego kamrata…”
— Zrobił pauzę i obaj poszukaliśmy wzrokiem niezgrabnej czaszki, jakbyśmy czuli, 
że i ona 
mogłaby mieć coś do powiedzenia w tej sprawie.
— „Popatrz pan na to wszystko z szerszej perspektywy” — podjął na nowo bardziej 
poufnym 
tonem. — „Spójrz pan prawdzie w oczy, jeśli pan może. A jeśli się okaże, że 
nadal traci pan 
grunt pod nogami, trzeba będzie postarać się o pomoc. Powinien pan pojechać do 
Londynu na 
kurację. Proszę się udać do doktora Norberta. Zdaje się, że mieszka pod numerem 
391 przy 
Harley Street — mogę to dla pana sprawdzić. Jest to człowiek, który jako jeden z 
pierwszych 
zdał sobie sprawę z miazmatów zatruwających pana i wynalazł pewien sposób 
oczyszczenia z 
nich umysłu. Prawdę mówiąc, pomógł mi, choć jego metody są radykalne i dziwne. 
Miałem 
pierwsze objawy pańskiego niedomagania, a ponieważ słyszałem o metodzie 
Norberta, 
natychmiast zwróciłem się do niego. Udaję się aeroplanem raz czy dwa razy w 
tygodniu do 
kliniki w Les Noupets…”
— Na tym zakończyłem rozmowę z kustoszem muzeum w Eastfolk. Na jakiś czas 
postawiła 
mnie ona na nogi. Przekonały mnie jego naukowe wywody. Nie czułem się już jak 
samotne, 
bezbronne zwierzę ścigane przez ciemne i nieznane siły. Podjąłem jeszcze raz 
nieprzyjemną i 
ryzykowną, ale bynajmniej nie beznadziejną walkę.
— Nie miałem jednak szczęścia w tym ostatnim starciu z duchami jaskiniowców. 
Wróciłem 
do domu przed zachodem słońca. Lecz zanim dotarłem na miejsce, natknąłem się na 
coś 
strasznego. Był to pies skatowany na śmierć. Tak, skatowany na śmierć. Pomyślał 
pan zapewne, 
że w świecie pełnym niegodziwości okrutnie zbity pies nie ma znaczenia. Dla mnie 
jednak miał.
— Leżał w przydrożnych pokrzywach. Pomyślałem, że jakiś kierowca przejechał go i 
odrzucił 
na pobocze. Wysiadłem, aby sprawdzić, czy jeszcze żyje. Był martwy. Zbity na 
miazgę jakimś 
tępym, ciężkim narzędziem. Miał pogruchotane wszystkie kości. Widocznie ktoś 
musiał długo 
się nad nim znęcać z okrutną zaciekłością.
— Wiem, że jak na lekarza jestem zbyt wrażliwy. Pojechałem dalej w gasnącym 
blasku słońca 
przerażony okrucieństwem tkwiącym głęboko w ludzkiej naturze. Cóż za wybuch 
szaleństwa 
zabił biedne zwierzę? W dziesięć minut po moim powrocie do domu doznałem nowego 
wstrząsu. 
To również może się panu wydać drobiazgiem, ale dla mnie było przytłaczającym 
przeżyciem. 
Zdyszany posłaniec przyjechał na rowerze z wikariatu Cross in Slackness. Był tak 
wystraszony, 
że przez dłuższą chwilę nie mogłem zrozumieć, co do mnie mówi. Wreszcie pojąłem, 
że stary 
Rawdon usiłował zabić swoją biedną żonę. Powalił ją na ziemię i pobił. — „Biedna 
staruszka” — 
wykrztusił z trudem chłopiec. — „Niech pan prędko przyjdzie. Związaliśmy go i 
zanieśliśmy do 
przybudówki, a ona leży na górze w łóżku śmiertelnie przerażona. Nie może mówić 
ze strachu. 
Wikary szaleje w straszny sposób. Okropny. Krzyczy, że ona chciała go otruć… I 
przeklina.”
— Wyprowadziłem samochód i pojechałem. Zrobiłem, co mogłem, aby dodać otuchy 
biednej 
staruszce. Mąż nie poranił jej tak bardzo, jak się obawiałem. Miała kilka 
siniaków, ale kości były 
nienaruszone. Cierpiała głównie z powodu nieoczekiwanego wstrząsu. Niebawem 
przyszli dwaj 
policjanci i zabrali starego Rawdona na posterunek w Holdingham. Nie zszedłem na 
dół, żeby go 
zobaczyć. Pani Rawdon wymawiała tylko jedno słowo: — „Edwardzie!” — szepnęła ze 
zdumieniem, — „oh, Edwardzie” — powtórzyła z przerażeniem i wydała słaby krzyk. 
Dałem jej 
środek nasenny, wystarałem się dla niej o opiekę na noc, po czym wróciłem do 
domu.
— Póki byłem zajęty, trzymałem się jako tako, ale kiedy znalazłem się w domu, 
upadłem 
zupełnie na duchu. Nie mogłem nic jeść. Wypiłem dużo wódki i zamiast pójść do 
łóżka, 
zasnąłem w fotelu przy kominku. Zbudziłem się nagle i spostrzegłem, że ogień 
wygasa. 
Poszedłem na górę, ale kiedy tylko zacząłem zasypiać, otoczył mnie rój koszmarów 
i znów 
zerwałem się zupełnie rozbudzony. Wstałem więc, narzuciłem na siebie szlafrok, 
zszedłem na dół 
i rozpaliłem ogień, postanawiając przemóc senność za wszelką cenę. Jednak 
zasnąłem na krótko, 
a potem wróciłem do łóżka. Przez całą noc przemęczyłem się tak między łóżkiem a 
kominkiem. 
W moich snach przewijały się bezładnie obrazy biednej, wystraszonej staruszki i 
równie godnego 
litości starca, myśli, które podsunął mi kierownik muzeum oraz ta piekielna 
paleolityczna 
czaszka unosząca się nad tym wszystkim.
— Ten złowróżbny człowiek pierwotny zaprzątał mi głowę coraz bardziej. Ani we 
śnie, ani na 
jawie nie mogłem zapomnieć jego pustego spojrzenia i tryumfująco szyderczego 
uśmiechu. 
Widziałem go na jawie, jakby był żywą istotą, zagadką nie do rozwiązania. Śmiał 
się z naszych 
daremnych usiłowań. We śnie jego czaszka przybierała fantastyczne rozmiary, 
zmieniała się w 
olbrzymią górę, w której oczodoły i wklęsłości szczęki wyglądały jak wielkie 
jaskinie. Miałem 
wrażenie — trudno je wyrazić słowami — że ten jaskiniowiec unosi się coraz 
wyżej, a 
jednocześnie stoi nieruchomo w miejscu. Widziałem na pierwszym planie jego 
niezliczonych 
potomków rojących się niby mrówki, gromady ludzkich istot śpieszących tam i z 
powrotem, 
wykonujących nieudolne ruchy mające oznaczać szacunek i uległość i walczących o 
schronienia 
w jego pożerającym cieniu. Roje te sformowały wkrótce umundurowane szeregi i 
kolumny i 
pomaszerowały ku czarnym cieniom rzucanym przez jego spróchniałe i zjedzone rdzą 
zęby. Z tej 
ciemności zaczęło się coś sączyć cienką, zygzakowatą strugą — coś, co widocznie 
było dla niego 
smakowite… Krew.
A potem Finchatton powiedział coś dziwnego: — Małe dzieci zabite na ulicy 
podczas nalotów 
lotniczych.
Nie zrobiłem żadnej uwagi. Było to powiedziane „na stronie”, jak mówią aktorzy. 
Czekałem 
spokojnie na dalszy ciąg opowieści.
— Z rana — podjął mój rozmówca po chwili głębokiej zadumy — zacząłem telefonować 
jak 
szalony. Z wielkim trudem, za cenę, która mnie zapewne zrujnuje, zdołałem 
wyszukać sobie 
zastępcę i bezzwłocznie, z największym wysiłkiem powściągając rozdygotane nerwy, 
popędziłem do Londynu, by zobaczyć się z Norbertem. To właśnie Norbert mnie 
tutaj przysłał… 
Niezwykły człowiek, zupełnie inny, niż go sobie wyobrażałem.
Doktor Finchatton przerwał i spojrzał na mnie. — To już wszystko.
Skinąłem głową w milczeniu.
— No i cóż — zapytał — co pan o tym myśli?
— Jutro zacznę się nad tym zastanawiać. Teraz nie wiem, co powiedzieć. To 
niewiarygodne, a 
jednak — był pan bardzo sugestywny. Nie sądzę, aby to naprawdę miało miejsce, 
nie 
posunąłbym się tak daleko, ale wierzę, że pan to przeżył.
— Właśnie. Cieszę się, że mogłem porozmawiać z takim człowiekiem, jak pan. 
Norbert żąda 
tego ode mnie. Chce, abym się oswoił z tym, co mnie spotkało, przejął to takim, 
jakie jest, abym 
spróbował odróżnić moje rzeczywiste przeżycia — nazywa je realnymi faktami 
życiowymi — od 
przywidzeń, snów i obaw, którymi je oplotłem. Uważa, że powinienem patrzeć na 
wszystko bez 
emocji. A zatem, jak pan myśli? — Spojrzał na mnie bardzo poważnie. — Co z tego, 
co panu 
opowiadałem, jest prawdziwym, konkretnym zdarzeniem, a co — jakże to nazwać — 
wewnętrznym przeżyciem? Napaść starego Rawdona na żonę wydarzyła się naprawdę, 
śmiertelnie pobity pies był rzeczywisty… Norbert, widzi pan, uważa, że 
powinienem o tym 
spokojnie porozmawiać z kimś, kto wydaje się dostatecznie zrównoważony i nie 
przejmuje się 
zbytnio przeszłością ani przyszłością. Chodzi o to, żeby fakty docierały do 
mojej świadomości 
jako fakty, a nie jako lęki czy koszmary. Norbert chce mi przywrócić to, co 
nazywa rozumną 
obojętnością — to jego ulubiony zwrot — by w ten sposób znaleźć mocniejsze 
oparcie dla tego, 
co będę musiał dalej robić.
Wypił wino jednym haustem. — Bardzo to ładnie z pana strony, że pan mnie 
wysłuchał — 
rzekł, a następnie, gdy jakiś cień padł na taras przed nami, zawołał: — Hallo!
ROZDZIAŁ CZWARTY 
NIEZNOŚNY PSYCHIATRA
Zanim jeszcze podniosłem oczy na doktora Norberta, uczułem niechęć do jego 
cienia. Norbert 
był i chciał być człowiekiem dominującym, a ja, choć jestem gnuśny, miękki i 
pozbawiony 
inicjatywy, potrafię być tak uparty, jak cały zaprzęg mułów. Zanim otworzył 
usta, byłem już 
zdecydowany wystąpić przeciw niemu, cokolwiek by powiedział.
Wcale nie wyglądał na psychoterapeutę. Psychoterapeuta powinien, moim zdaniem, 
mieć 
spokojne oczy, uspokajający sposób bycia i umieć panować nad sobą. Powinien 
wyglądać świeżo 
i zdrowo, a ten człowiek miał trupią cerę. Był to okazały, niedbale ubrany 
mężczyzna o czarnych, 
kręconych włosach i gęstych brwiach. Gdy mówił, toczył dokoła swymi wielkimi, 
błyszczącymi 
oczami, a podczas dramatycznych pauz wlepiał je w twarz interlokutora. Nie było 
to spojrzenie, 
lecz przenikliwe wpatrywanie się, które ciążyło niemal dotykalnie i poparte było 
groźnym 
zmarszczeniem brwi. Miał wyraziste rysy, obwisłe wargi mówcy i zdumiewająco 
donośny głos. 
Nosił staroświecki, wysoki biały kołnierzyk i luźno zawiązany czarny krawat 
mocno przekręcony 
na bok. Robił wrażenie, jakby ubrał się raz na zawsze według jakiejś starej, 
przedwojennej mody 
i od tego czasu nic w niej nie zmienił. Wyglądał jak aktor na wakacjach, a nie 
jak 
psychoterapeuta. Przypomniał mi umieszczane niegdyś w Punchu portrety 
Gladestone’a, Henry 
Irvinga lub Thomasa Carlyle’a. Trudno byłoby sobie wyobrazić bardziej 
niestosownego kompana 
dla dwóch przyzwoicie wyglądających nowoczesnych Anglików siedzących nad 
kieliszkiem 
wermutu na tarasie Hotelu pod Źródłem Perony.
A jednak stał tutaj przede mną, zupełnie niepodobny do wszelkiego wyobrażenia, 
jakie 
mógłbym o nim mieć, lekarz Finchattona, słynny doktor Norbert i wsparłszy się 
pod boki 
przyglądał mi się w bardzo uroczysty sposób. Finchatton mówił mi wcześniej, że 
był zaskoczony 
jego wyglądem i rzeczywiście, nigdy nie spodziewałbym się zobaczyć kogoś tak 
okazałego i tak 
podobnego do starożytnej wyroczni.
— Patrzyłem na was z góry — rzekł Norbert, jakby był Bogiem Wszechmogącym. — Nie 
chciałem przerywać opowiadania Finchattona. Ale widzę, że dobiegło ono końca, 
więc chwytam 
was w moje szpony.
Finchatton spojrzał na mnie z niemą prośbą, abym pogodził się z jego niezwykłymi 
manierami 
i wysłuchał go do końca.
— Zna już pan jego opowieść? — zapytał doktor Norbert.
Nie starał się wcale ukrywać faktu, że jest psychoterapeutą, a Finchatton jego 
pacjentem. — 
Czy powiedział panu, w jaki sposób zrodziła się w nim myśl o jaskiniowcu? 
Opowiadał o strachu 
panującym w Cainsmarsh? Dobrze! A o stopniowym uświadomieniu sobie zła? No i cóż 
— jak 
pan na to zareagował? Co pan, człowiek zrównoważony psychicznie, o tym sądzi? — 
Zbliżył do 
mnie swą wielką twarz zmienioną w jeden znak zapytania.
— Proszę powiedzieć własnymi słowami rzekł i czekał jak nauczyciel egzaminujący 
dziecko.
— Doktor Finchatton — odparłem — opowiedział mi o niezwykłych rzeczach. Tak. Ale 
musiałbym się dłużej nad nimi zastanowić, zanim mógłbym wydać o nich sąd.
Norbert skrzywił się jak nauczyciel mający do czynienia z niepojętnym dzieckiem.
— Chcę poznać pana opinię, zanim zacznie się pan zastanawiać.
— „Możesz sobie chcieć” — pomyślałem w duchu, a głośno rzekłem: — to niemożliwe.
— Ale to, co by mi pan teraz powiedział, miałoby duże znaczenie dla doktora 
Finchattona. 
Mniejsza o powód.
Nagle usłyszałem bicie zegara. — Wielkie nieba! — wykrzyknąłem wstając i 
rzucając 
krążącemu w pobliżu kelnerowi banknot dziesięciofrankowy. — Ciotka czeka na mnie 
z 
lunchem. To naprawdę nie wypada!
— Ależ nie może pan machnąć tak ręką na tę sprawę — rzekł Norbert z wyrazem 
niedowierzającego zdumienia. — Nie może pan. Pańskim obowiązkiem wobec bliźniego 
jest 
wysłuchać, co go trapi i pomóc mu dojść z tym do ładu. Musi pan nam pomóc. — 
Spojrzał 
przenikliwie.
— Stanowczo nie mogę pana puścić. Zwróciłem się ku Finchattonowi. — Jeśli doktor 
Finchatton — rzekłem — chciałby to jeszcze omówić…
— Naturalnie, że chce jeszcze z panem porozmawiać.
Popatrzyłem na doktora Finchattona, który skinął głową z gorącą prośbą w oczach.
— Przyjdę jutro mniej więcej o tej samej porze
— rzekłem. — Ale nie mogę teraz pozostać dłużej… To niemożliwe.
Szedłem szybko, niemal truchcikiem, wijącą się drogą. Byłem bardzo zmartwiony, 
że się 
spóźnię, ponieważ moja ciotka jest po prostu straszna, jeśli każe się jej czekać 
z lunchem. Byłem 
już niezadowolony z danej obietnicy i trochę zły, że mnie do niej zmuszono. 
Wyglądało to tak, 
jakbym uznał jakieś niedorzeczne pretensje Norberta do mojej opinii.
Odwróciłem głowę i zobaczyłem pośród ludzi znajdujących się na górze Norberta i 
Finchat—
tona. Stali tuż obok siebie.
— Jutro — zawołałem, choć wydawało mi się, że nie mogą mnie już usłyszeć.
Norbert wykonał jakiś szeroki gest.
Bynajmniej nie pragnąłem zobaczyć go jeszcze raz. W istocie czułem do mego 
gwałtowną 
antypatię. Nie podobało mi się jego zachowanie, które mówiło jasno: „Pan i 
Finchatton jesteście 
doświadczalnymi królikami, a ja was teraz będę krajać”. Nie podobał mi się jego 
gromki, 
zniewalający głos i sposób trzymania głowy wyrażający chęć górowania nad 
wszystkim.
Nie znoszę też kanciastych, rozkazujących ruchów, szczególnie, gdy człowiek, 
który je 
wykonuje, ma zbyt długie ręce. Z drugiej strony jednak polubiłem naprawdę 
doktora Finchattona 
i szczerze zainteresowałem się jego historią. Uważałem, że opowiedział ją bardzo 
żywo. 
Chciałbym wiernie oddać w tych notatkach głębokie przekonanie, z jakim mówił. 
Zaledwie się z 
nim rozstałem, zacząłem wyczekiwać następnego spotkania i myśleć o pytaniach, 
jakie mógłbym 
mu zadać. Norbert był dla mnie jedynie natrętem, który przerwał nam interesującą 
rozmowę. 
Wymazałem go z pamięci i myślałem dalej o Finchattonie.
W jego opowiadaniu o zaczarowanym kraju bagien, do którego człowiek mógł wejść 
zdrów i 
ufny, podziwiając motyle i kwiaty, by po krótkim czasie wybiec stamtąd z 
przerażeniem i 
wściekłością, było coś, co podziałało silnie na moją wyobraźnię. Złowieszcza 
stara czaszka 
któregoś z naszych przodków stopniowo zaczęła ukazywać mi się niczym obraz 
wyświetlony na 
ekranie. Czy była ona kluczem do rozwiązania całej zagadki? Kości jej szczęk 
powoli okryły się 
mięśniami i skórą, widmowe wargi okoliły wyszczerzone zęby, a pod nawisłymi 
brwiami 
błysnęły ciemne, agresywne oczy nabiegłe krwią. Jaskiniowiec stawał się coraz 
bardziej żywą 
istotą w miarę tego, jak ta opowieść utrwalała się w mojej pamięci.
W końcu już nie czaszka, ale twarz spoglądała na mnie, ilekroć myślałem o tej 
fantastycznej 
opowieści. Było to niedorzeczne, ale zdawała się istotnie patrzeć na mnie. 
Patrzyła na mnie przez 
cały ten wieczór, a w nocy krzywiła się i stroiła grymasy. Byłem przez to trochę 
roztargniony, tak 
że po południu moje zagrania krokietowe były zaskakująco słabe, a wieczorem 
rozgniewałem 
ciotkę moją złą formą. Wprawdzie grała przeciwko mnie, ale jak zwykle liczyła na 
moją dobrą 
kondycję, więc zdziwiona i zbita z tropu tym, co wyrabiałem, nie zorientowała 
się w porę i 
ostatecznie ona i jej partner przegrali sromotnie. Nie zważałem jednak na jej 
wyrzuty. Poszedłem 
do siebie i przebrałem się, nie mogąc oderwać myśli od tej dalekiej, bagnistej 
krainy dotkniętej 
tajemniczym zaklęciem, przesłoniętej potwornym cieniem zwierzęcego upiora. 
Siedziałem dość 
długo rozmyślając o tym, nim poszedłem spać.
Nazajutrz dość późno zjawiłem się w Hotelu pod Źródłem Perony. Chciałem przyjść 
wcześniej, ale gdy stanąłem na przystanku tramwajowym, policjant wyjaśnił mi, że 
tramwaje nie 
kursują. Komuniści zorganizowali niespodziewanie strajk i w związku z tym 
wybuchła w 
zajezdni bijatyka, w której kilką osób zostało zranionych. — „W naszych czasach 
trzeba 
postępować stanowczo” — rzekł policjant.
W rezultacie musiałem iść pieszo. Nie miałem jednak szczęścia. Odszukałem 
doktora 
Norberta. Siedział na tarasie wyciągając swoje długie nogi pod stolikiem. 
Nigdzie jednak nie 
dostrzegłem śladu obecności doktora Finchattona. Norbert przywołał mnie ruchem 
ręki. 
Usiadłem na zielonym krześle przy jego stoliku. Uczyniłem to niechętnie, by 
zaznaczyć 
wyraźnie, że zależy mi wyłącznie na spotkaniu z Finchattonem. Chciałem usłyszeć 
więcej o tej 
historii, ale nie miałem ochoty, by ten pretensjonalny osobnik sondował mój 
umysł, osądzał, 
analizował i zgłębiał moje najskrytsze myśli.
— Gdzie jest pański przyjaciel? — zapytałem.
— Nie może dzisiaj przyjść. Tym lepiej.
— Sądziłem, że umówiliśmy się…
— On pamiętał, że się umówił, ale coś mu przeszkodziło. Jak już powiedziałem, 
tym lepiej.
— Nie wydaje mi się.’
— Z mojego punktu widzenia lepiej. Bardzo bym pragnął usłyszeć rozsądną opinię 
osoby 
postronnej na temat tej opowieści, która zaprząta mu głowę. Potrzebne mi to 
zarówno ze względu 
na niego, jak i na mnie.
— Jak sobie pan wyobraża mój współudział?
— No, weźmy choćby taką prostą rzecz: czy słyszał pan kiedykolwiek o Cainsmarsh? 
— 
Odwrócił się i spojrzał na mnie tak, jakbym był zwierzęciem, któremu zrobił 
przed chwilą 
zastrzyk.
— Sądzę, że to jakiś rejon na terenach bagiennych.
— Nie ma na świecie takiego okręgu.
— Więc to zmyślona nazwa?
— Nie, mit.
Przyglądał mi się przez chwilę, po czym uznał, że na razie nie warto mnie 
obserwować. Złożył 
swoje długie dłonie przed sobą na stole i ze wzrokiem utkwionym w morze zaczął 
mówić ważąc 
każde słowo. — Nasz przyjaciel — rzekł — był lekarzem w pobliżu Ely. Wszystko, 
co panu 
opowiedział, było prawdą, a jednocześnie kłamstwem. Przejmuje się on zbytnio 
pewnymi 
rzeczami i nie potrafi ich sobie uzmysłowić inaczej niż w postaci baśni.
— Ale niektóre z nich zdarzyły się naprawdę.
— O, tak. Był wypadek rażąco okrutnego potraktowania psa. Był biedny, stary, 
stale pijany 
wikary, który bił swoją żonę. Tego rodzaju rzeczy zdarzają się codziennie na 
całym świecie. Leżą 
one w naturze człowieka. Jeśli nie może pan nad tym przejść do porządku 
dziennego, nie może 
pan żyć. Poza tym Finchatton rzeczywiście zwiedził Muzeum im. Tressidera w Ely i 
kustosz, pan 
Cunningham, miał dość rozsądku, aby odgadnąć jego stan i przysłać go do mnie. 
Ale Finchation 
wpadł w te kłopoty, zanim jeszcze przyjechał w okolice bagien. Powiedział panu 
prawie 
wszystko, ale tak, jak gdyby pokazał to przez zniekształcające szkło butelki. 
Ułożył z tego całą 
opowieść…
Doktor Norbert zwrócił się do mnie opierając ręce na biodrach i wlepiając oczy w 
moją twarz. 
Mówił powoli, jak gdyby jego słowa składały się z samych wielkich liter. — 
Rzeczywistość, 
która go przytłacza, jest tak potworna i przerażająca, że musi ją przeobrazić w 
czarodziejską baśń 
o starych czaszkach i milczącej krainie motyli w nadziei, że zdoła zredukować ją 
do halucynacji i 
w ten sposób wyrugować z myśli.
Wyraz jego twarzy zakłopotał mnie. Odwróciłem się, przywołałem kelnera i 
zamówiłem drugi 
kieliszek wermutu, aby odzyskać równowagę.
— Jaka rzeczywistość — zapytałem swobodnie — może być jeszcze straszniejsza niż 
ta baśń?
— Czy pan nigdy nie czyta gazet? — spytał doktor Norbert.
— Niezbyt uważnie — odparłem. — Wydaje mi się, że większość artykułów napisana 
jest w 
sposób pompatyczny lub napastliwy. Ale rozwiązuję niemal codziennie krzyżówki w 
Ti—mesie. 
Czytam też o tenisie, krokiecie i tak dalej. Czy pomijam coś istotnego?
— Pomija pan te sprawy, które doprowadziły Finchattona do szaleństwa.
— Do szaleństwa?
— Czy nie cytował moich określeń:,, Nagminna panika? Zaraza w naszej atmosferze? 
Choroba przyczajona u samych podstaw naszych istnień, wybuchająca tu i ówdzie, 
przejmująca 
umysły ludzi paraliżującym, bezrozumnym strachem?”
— Istotnie, używał tych sformułowań.
— Tak, panie, właśnie z tym mamy tutaj do czynienia. Nawet ja dopiero teraz 
zaczynam sobie 
to uświadamiać. Nowa zaraza duchowa. Przygnębienie, które kryło się przez długi 
czas w 
nieznanych zakątkach świadomości, obecnie nagle się ujawnia i rozprzestrzenia na 
cały świat jak 
epidemia. Historia, którą nasz przyjaciel przeniósł do czarodziejskiej krainy 
bagien, jest dziś w 
rzeczywistości historią tysięcy ludzi, a jutro będzie historią setek tysięcy. 
Pan nie jest jeszcze tym 
dotknięty… Może jest pan odporny… Poznanie reakcji nie zarażonego umysłu jest 
dla mnie teraz 
najważniejszą rzeczą w moich badaniach nad tą szerzącą się coraz bardziej 
depresją.
— Nigdy nie byłem podatny na niezwykłe idee — rzekłem. — Jednak nie chciałbym 
narażać 
swojego zdrowia psychicznego. Czy sądzi pan, że ja również zacznę wkrótce lękać 
się ciemności, 
otwartej przestrzeni i zacznę widzieć małpich przodków i dzikusów zagrażających 
światu?
Wyciągnął swoją wielką rękę poprzez stół i ścisnął mnie na moment za ramię. — 
Jeśli tak 
będzie, — rzekł wpatrując się we mnie złowieszczo — nie trać pan odwagi.
Przemknęło mi nagle przez głowę, że człowiek ten jest w gruncie rzeczy równie 
szalony jak 
Finchatton, a może nawet bardziej. Skorzystałem z okazji, aby mu zadać pytanie: 
— Doktorze 
Norbert, czy pan się przypadkiem nie zaraził?
Spojrzenie jego przeszyło mnie na wskroś. Skinął głową w taki sposób, jakby 
przybijał 
młotem swoją odpowiedź.
— Tak.
Powiedział to z takim naciskiem, że pot wystąpił mi na czoło.
— Byłem jedną z pierwszych ofiar tej choroby — rzekł. — Musiałem sam dać sobie z 
nią radę 
i zbadać mój umysł. Przeszedłem to wszystko i wynurzyłem się po drugiej stronie 
jako 
zahartowany, uodporniony człowiek. Za cenę potwornej walki…
Po tym wstępie zapuścił się w najbardziej zdumiewającą tyradę, jaką kiedykolwiek 
słyszałem. 
Zanim jednak rozpoczął swój wywód zrobił małą przerwę. Widocznie nie było mu 
wygodnie 
mówić z leżaka, wstał więc i zaczął chodzić przede mną po tarasie — nie tyle 
mówiąc, co 
wygłaszając przemówienie. Mam dobrą pamięć, ale obecnie nie potrafiłbym 
przedstawić wam 
dokładnie jego dziwnych twierdzeń i argumentów. Przytoczę tylko niektóre. 
Opowieść Fin—
chattona brzmiała fantastycznie, natomiast jego wywody nie miały cech fantazji. 
Początkowo 
wydawały się pseudonaukowe i zahaczały o filozofię, ale stopniowo przeszły w 
grzmiące, 
bezładne kazanie.
— Winniśmy mieć władzę nad życiem, ująć je we własne ręce — grzmiał. Niektóre z 
jego idei 
poznałem już za pośrednictwem Finchattona. Rozpoznawałem poszczególne zwroty, 
jak na 
przykład „przekroczenie Granic Teraźniejszości.”
— Ale co to znaczy? — spytałem niemal z irytacją.
— Zwierzęta — rzekł — żyją wyłącznie teraźniejszością. Zamknięte są w obrębie 
rzeczy 
najbliższych. Tak samo jest z prostodusznymi ludźmi; wykorzystywali to Izraeli, 
Sands, Murphy 
i wielu innych.
Sypnął paroma tuzinami nazwisk, ale tylko te zapamiętałem. — Ale my, ludzie, 
zgłębiamy i 
przenikamy przeszłość i przyszłość. Pomnażamy wspomnienia, tworzymy historię i 
tradycję. 
Pełni jesteśmy przeczuć, planów i obaw. Dlatego nasze światy zaczęły nas w końcu 
przytłaczać 
swym ogromem i napawać przerażeniem. Rzeczy, które wydawały się być już 
zapomniane na 
zawsze, wróciły nagle do naszej świadomości.
— Innymi słowy — rzekłem próbując go przywołać do bieżącej rzeczywistości — 
wiemy już 
wszystko o tym jaskiniowcu.
— Wiemy?! — wykrzyknął. — Żyjemy w jego obecności. Nawet mu się nie śniło 
umierać. 
Tylko…
Podszedł do mnie i uderzył mnie z lekka po ramieniu — …tylko był od nas odcięty 
i 
oddalony. Przez długi czas. A teraz stanęliśmy z nim oko w oko, a jego śmiech z 
nas szydzi. 
Człowiek jest nadal, tak jak dawniej, bestialski, zazdrosny, złośliwy i 
zachłanny. Człowiek 
pozbawiony łudzącej maski jest tym samym bojaźliwym, warczącym i skłonnym do 
walki 
zwierzęciem, jakim był sto tysięcy lat temu. Nie są to metafory, lecz potworna 
rzeczywistość. 
Zwierzę to dreptało w miejscu i śniło o postępie, którego nie udało mu się 
dokonać. Każdy 
archeolog to panu powie. Współczesny człowiek nie ma doskonalszej czaszki ani 
lepszego 
mózgu. Jest po prostu mniej lub bardziej wytresowanym jaskiniowcem. Od tego 
czasu nie było 
żadnej istotnej zmiany, żadnego istotnego zwrotu. Odkrywamy obecnie, że postęp, 
cywilizacja, 
wszystko to było złudzeniem. Nie osiągnęliśmy niczego. Niczego. Przez jakiś czas 
człowiek 
przebywał w ładnie urządzonym teraźniejszym świecie bogów, Opatrzności, 
tęczowych znaków 
Przymierza. Świat ten był artystyczną fikcją. Zaczynamy dopiero pojmować, do 
jakiego stopnia 
był sztuczny. A teraz, panie Frobisher, wali się w gruzy i nie możemy, jak się 
zdaje, temu 
zapobiec. Jak się zdaje… Nie ma wyjścia. Cywilizacja była dotąd bezsilnym, 
niezdolnym do 
jakiegokolwiek przystosowania się fałszem. A teraz jest zdemaskowana; los wydał 
na nią 
ostateczny wyrok. Ogłuszająca pewność! A gdy wrażliwi, nie przygotowani ludzie w 
rodzaju 
naszego biednego przyjaciela Finchattona uświadamiają to sobie, okazuje się, że 
są zbyt słabi, by 
spojrzeć rzeczywistości w oczy. Nie chcą stawiać czoła tak posępnemu i wielkiemu 
światu. 
Szukają schronienia w historiach o strachach i w obłędzie, w nadziei, że znajdą 
jakiś egzorcyzm. 
Coś, co ich uleczy… Nie ma takiego leku. Nie ma obecnie żadnego sposobu 
wytłumaczenia tych 
faktów i usunięcia ich w cień.
— Więc trzeba im stawić czoło! — huknął. — Trzeba im stawić czoło!
Zdawał się zwracać nie do mnie, ale do jakiegoś wielkiego zgromadzenia 
publicznego. Jego 
energiczna gestykulacja nie odnosiła się do mnie.
— Minął czas, gdy można było nakładać ludziom końskie okulary, aby nie widzieli 
za dużo. 
Minął na zawsze. Uspokajające religie i śpieszące z pociechą kościoły straciły 
swoją rację bytu. 
Tego rodzaju rzeczy już się skończyły.
— Cóż dalej? — zapytałem bardzo spokojnie, ponieważ im głośniej krzyczał, tym 
bardziej 
rósł mój opór.
Usiadł i znów chwycił mnie za ramię. Zaczął mówić przekonująco i poufnie. Głos 
jego zniżył 
się do basowego pomruku. — Utrata zmysłów jest odpowiedzią biednej Natury na ten 
przytłaczający fakt. Jest ucieczką. A dzisiaj na całym świecie intelektualiści 
dostają obłędu! Drżą 
jak osika, ponieważ zdają sobie sprawę z tego, że walka z tym jaskiniowcem, 
który jest nad nami 
i w nas, który jest w istocie częścią nas, przybiera dla nich zły obrót. 
Wszystko jest Zagrożone. 
Łudzimy się tylko, że Go opanowaliśmy. Jego! Ścigające nas zwierzę, które nigdy 
nie zaprzestaje 
pogoni.
Ruchem, który mógł wydawać się mimowolny, uwolniłem ramię z jego uchwytu. Miałem 
niedorzeczne uczucie, że jestem tym gościem weselnym ze starej piosenki, który 
dostał się w 
kleszcze uścisku pijanego marynarza.
— Ale w takim razie — rzekłem, wkładając ręce do kieszeni i opierając się o 
poręcz krzesła, 
by uniknąć dalszych prób owładnięcia moją osobą — co zrobi pan z Finchattonem? 
Co, pana 
zdaniem, należy zrobić?
Doktor Norbert zamachał rękami, po czym wstał.
— Powiadam panu, — rzekł tak głośno, jakbym się znajdował w odległości 
kilkunastu 
metrów od niego — że musi on w końcu zrobić to samo, co my wszyscy. Spojrzeć 
prawdzie w 
oczy! Spójrz pan prawdzie w oczy! Zapoznaj się z rzeczywistymi faktami. Zostań 
przy życiu, 
jeśli możesz, lub zgiń, jeśli ci sił brakuje. Idź za moim przykładem i 
ukształtuj na nowo swój 
umysł. Tylko potężni mogą ocalić świat od powrotu do pierwotnego barbarzyństwa. 
A zatem my 
— my, którym cywilizacja jest droga, musimy stać się olbrzymami. Musimy opasać 
świat 
stalową obrręczą trwalszej i mocniejszej cywilizacji. Musimy zdobyć się na taki 
wysiłek 
umysłowy, jakiego jeszcze nie widziały gwiazdy. Powstań Intelekcie Człowieka! 
(Nadał mi to 
miano!) — Lub przygotuj się do ostatecznej klęski!
Chciałem powiedzieć, że wolę być przekonywany bez wielkiego hałasu, ale nie dał 
mi dojść 
do słowa.
W samej rzeczy szalał teraz w najlepsze. Miał nawet nieco piany na ustach. 
Kroczył tam i z 
powrotem, mówiąc bez przerwy w zupełnym zapamiętaniu.
Przypuszczam, że od zarania dziejów poprzez wszystkie wieki przyzwoici ludzie 
mego 
pokroju musieli słuchać podobnych historii, ale wydawało mi się zupełnym 
nonsensem słuchać 
ich na tarasie Hotelu pod Źródłem Perony nad Les Noupets, w śliczny ranek roku 
pańskiego 
tysiąc dziewięćset trzydziestego szóstego. Norbert chodził tam i z powrotem 
wielkimi krokami, 
niczym hebrajski prorok. Tego rodzaju retoryka, to stwarzanie nowej epoki i tym 
podobne 
rzeczy, mogą całkiem dobrze pasować do historii, ale w życiu rażą grubą przesadą 
i — mówiąc 
bez ogródek — nie dają się pogodzić z dobrymi manierami. Zacząłem puszczać mimo 
uszu 
połowę tego, co mówił.
Nie sposób było coś odpowiedzieć. Równie dobrze można by popłynąć w górę 
wodospadu 
Niagara.
Zwracał się coraz wyraźniej do mnie. Do mnie osobiście. Nigdy nie byłem 
napastowany w 
podobny sposób. Nakazywał mi wytężyć umysł, by uniknąć Nadchodzącego Gniewu. Tak 
to 
nazwał — „Nadchodzącego Gniewu”. Przywiódł mi na myśl Piotra Pustelnika 
przebiegającego w 
roznamiętnieniu spokojne chrześcijańskie miasta jedenastego wieku i nawołującego 
do tych 
utrapionych wypraw krzyżowych. Przywiódł mi na myśl Savonarolę, Johna Knoxa i 
wszystkich 
tych wichrzycieli, którzy pędzili z krzykiem przez historię — pozostawiając ją 
mniej więcej w 
takim stanie, w jakim ją zastali, wzywając ludzi do oddania życia, chwytania za 
broń, 
szturmowania Tuileries, zburzenia Pałacu Zimowego i szeregu innych równie 
szalonych rzeczy. I 
to wszystko, zważcie tylko, w małym, starym Les Noupets.
Wyrecytował bez zająknięcia listę okrucieństw, mordów i okropności 
zaobserwowanych na 
całym świecie. Myślę, że w dzisiejszych czasach rzezie i tortury są niezwykle 
częstym 
zjawiskiem. Sądzę również, że przyszłość przedstawia się dość czarno. Czekają 
nas straszne 
wojny, naloty lotnicze i pogromy. Ale co ja mogę począć? Po cóż przemawiać do 
mnie tym 
dogmatycznym tonem? Gwałtowność jego zachowania nie mogła ukryć faktu, że sam 
nie był 
pewien swoich poglądów i w najlepszym razie zaczynał dopiero rozróżniać ich 
kształty. Za 
każdym razem gdy próbowałem wtrącić jakieś pytanie, podnosił głos i grzmiał: — 
Zapewniam 
pana!
Ale tego właśnie nie czynił i nie mógł widocznie uczynić.
— Niebawem — rzekł — znikną z powierzchni ziemi spokój, dobrobyt i 
bezpieczeństwo. — 
(Dzięki niebu! Nie powiedział, że „żyję na wulkanie”) — Człowiek będzie miał 
przed sobą tylko 
jedną alternatywę: albo być pociągowym zwierzęciem, albo surowym wyznawcą tej 
prawdziwej, 
zdyscyplinowanej cywilizacji, której jeszcze nigdy nie zbudowano. Ofiarą lub 
czujnym obrońcą. 
A to, mój przyjacielu, odnosi się do ciebie! Tobie to mówię! Tobie! — Wyciągnął 
ku mnie chudy 
palec wskazujący.
Ponieważ byliśmy sami — kelner gdzieś odszedł — więc to wskazanie mnie palcem 
nie miało 
żadnego sensu. Po prostu brak wyczucia proporcji…
A jednak, niemiło to przyznać, ci dwaj ludzie zahipnotyzowali mnie do pewnego 
stopnia i 
udzielili mi czegoś ze swojej troski i niepokoju. Próbuję odsunąć ich na 
należytą odległość pisząc 
tę opowieść, ale już w trakcie pracy uświadamiam sobie, jak trudno mi się od 
niej oderwać. Nie 
będę mógł się jej pozbyć tą drogą, podobnie jak Finchatton nie mógł się od niej 
uwolnić w 
rozmowie ze mną. Nie wiedziałem, że można być zahipnotyzowanym w ten sposób 
przez ludzi, 
którzy po prostu wdają się z nami w pogawędkę. Sądziłem, że trzeba siedzieć 
cicho i poddać się 
hipnozie lub też nic nie można zrobić. Ale teraz spostrzegam, że śpię gorzej niż 
dawniej, 
niepokoję się sprawami świata, wyczytuję w gazetach między wierszami złe 
wiadomości i widzę, 
zazwyczaj bardzo niejasno, ale czasem całkiem wyraźnie, twarz jaskiniowca 
przeświecającą 
przez przeźroczystą fasadę faktów… Jak się wyraził Finchatton — „on się wznosi 
się coraz 
wyżej, a jednocześnie stoi nieruchomo w miejscu”. Muszę też przyznać, że nie 
wykazuję już w 
rozmowie takiego opanowania jak poprzednio. Niedawno starłem się nawet dość 
ostro z moją 
ciotką ku naszemu obopólnemu zdziwieniu. Zrobiłem też szorstką wymówkę 
kelnerowi…
Nie doceniałem powagi sytuacji, dopóki nie doszło do tej sceny z Norbertem. To 
wywołało we 
mnie opór, a gdy się wreszcie uwolniłem, zacząłem unikać ich obydwu — Norberta i 
Finchattona 
jak ognia. Ale zło zapuściło już we mnie korzenie i rośnie. Zaraziłem się w 
ciągu tych dwóch 
poranków, gdy przysłuchiwałem się ich słowom jak głupiec. A teraz zaraza trzyma 
mnie w 
swoich szponach.
Cała ta sprawa jest bardzo nieprzyjemna. Po cóż zaprzątać człowiekowi głowę 
grozą 
Cainsmarsh, jeśli nie mówi mu się dokładnie, co z tym począć? Rozumiem dobrze, 
że nasz 
dzisiejszy świat się rozpada. Widzę jasno, że jesteśmy jeszcze we władzy 
jaskiniowca, który 
przygotowuje jakiś niesłychany powrót do swoich czasów. Dziwię się, że nie 
dostrzegałem tego 
przedtem. Nawiedzają mnie już nieprzyjemne sny o tej olbrzymiej czaszce. Ale po 
cóż o nich 
mówić? Gdybym wspomniał o tym ciotce, powiedziałaby, że dostałem bzika. Cóż taki 
człowiek 
jak ja może na to wszystko poradzić?
Zbadać to gruntownie, rozszerzyć swoje horyzonty? Stać się „olbrzymem ducha”? 
Cóż za 
wyrażenie! Zbudować nową, stalowej mocy cywilizację w miejsce tej, która upada?… 
Ja?… 
Spójrzcie na wychowanie, które otrzymałem! Czyż jestem do tego zdolny?
Nie można tyle wymagać od .ludzi mego pokroju.
Gotów jestem zgodzić się na wszystko, co niesie obietnicę lepszej przyszłości. 
Jestem za 
pokojem, ładem, sprawiedliwością, służbą społeczną oraz tym podobnymi rzeczami. 
Ale jeśli 
mam myśleć! Jeśli mam dociekać, co począć ze sobą!
Tego już za wiele.
Z wielkim trudem przerwałem tego ranka potok wymowy Norberta. Wstałem. — Muszę 
iść 
— rzekłem. — Mam grać w krokieta z ciotką o wpół do pierwszej.
— Ale cóż znaczy krokiet, — wykrzyknął tym swoim nieznośnym tonem — jeśli pański 
świat 
wali się w gruzy?
Zrobił ruch, jakby chciał mnie zatrzymać. Po prostu chciał ciągnąć dalej swoje 
apokaliptyczne 
wywody. Aleja miałem już dosyć tej Apokalipsy.
Spojrzałem mu w twarz stanowczo, lecz grzecznie i powiedziałem: — Nic mnie to 
nie 
obchodzi. Możliwe, że świat się rozpada. Możliwe, że wracamy do epoki kamiennej 
i że 
cywilizacja, jak pan mówi, dobiega swego kresu. Przykro mi, ale dziś nie mogę 
nic na to 
poradzić. Jestem już zajęty gdzie indziej. Mimo wszystko, zgodnie z żelaznym 
prawem, będę grał 
dzisiaj z ciotką w krokieta o wpół do pierwszej.