Melchior Wańkowicz

Królik i oceany

W miasteczku - widmie
Tak musieli się czuć pierwsi rodzice wygnani z raju, jak my opuszczający 
Fundację po czteromiesięcznym pobycie. Zapachniała - jak Adamowi i Ewie - 
swoboda włóczęgi. Jaki był ich pierwszy nocleg? Pod jakim przykucnęli 
krzakiem?
My - dobrnęliśmy do Santa Monica, miasteczka nad Pacyfikiem, odległego o 20 
mil, do którego z Fundacji jeździliśmy niemal co dzień na pocztę i po 
sprawunki. Byliśmy wreszcie na swoim garnuszku. Wzięliśmy numer w skromnym 
hoteliku, zjedliśmy obiadek, popiwszy win-kiem (aha, tego nie było w Fundacji) 
i poszliśmy na spacer. Pieszo na spacer!
Na rynku wielkie widowisko: młodzież szkolna odstawia tańce indiańskie. 
Malowane twarze, tomahawki, pióra, kostiumy - wszystko zdradza umiejętne 
kierownictwo na-uczycieli--etnografów. Pełen ekspresji jest taniec orła i 
myśliwego z tomahawkiem. Taniec kończy się pantomimą umierającego ptaka. Potem 
kilkoletnie maleńtasy przebrane po indiańsku, z dzwonkami na nogach, tańczą 
taniec z obręczami, który przypomina mi wykryty pod Stołpcami relikt 
białoruski - taniec między położonymi na krzyż drewienkami. Towarzyszy drumla 
o drążącym werblu.
Z dziwnym uczuciem patrzę na ten powszechny kult tradycji indiańskich. 
Przypomina mi to Hitleijugend tańczącą tańce mazurskie i odgrzebującą 
mazurskie motywy. Prochy ludów wytępionych nie straszą.
Szliśmy ku oceanowi. Potoki, strumienie, lawiny kwiatów zlewały się ze zboczy 
górskich w Santa Monica. Po niebie odrzutowce kreśliły srebrne arabeski, długo 
stojące w lazurze. Może dla tych wrzaskliwych Amerykaniąt, roztrącających nas 
na hulajnogach, będą słodkim wspomnie-
niem dzieciństwa, jak dla nas słupy dymów stojących w mróz nad 
strzechami.
Żona oparła się o gruby pień palmy. Tyle razy jechaliśmy tą aleją 
przysadzistych palm. Lubiliśmy je, nazywaliśmy "grubusie". Teraz czuliśmy ich 
szorstką korę, przestały być dekoracją. Ocean świecił wzdętym wyrównanym 
szkliwem bez kresu.
- Można tu siąść w motorówkę i znaleźć się na Hawajach...
- Brawo, paniusiu. Jak już nawet króliki wzdyma na egzotykę, to znaczy 
Kalifornia poskutkowała. Wieczorem, rozpatrując mapę, rozważałem:
- Hawaje nie Hawaje, ale egzotyki mamy tu pełno pod nogami. Przecież tu 
wszędzie poszukiwano złota, przecież dopiero sto lat, jak dotarł tu biały 
człowiek na dobre, przecież żyją jeszcze ludzie, którzy widzieli walki z 
Indianami.
Zakreśliłem kółko na mapie:
- Jutro - Knotfs Berry Farm. A pojutrze - Meksyk.
Ania, moja starsza wnuczka, ma za matkę chrzestną amerykańską straganiarką, 
panią Baron; mówią, że to jest przemienione z "baran", ja tam nie wiem.
"Ciocia Hela", bo tak się nazywa w rodzinie, wyemigrowała już jako dorosła 
dziewczyna z Polski, zaznała w latach trzydziestych biedy tak strasznej, że 
kiedyś powzięła zamiar rzucenia się w wodę, uratowały ją dwa dolary jakiegoś 
litościwego starszego pana, który dyskretnie poszedł dalej, nie wiedząc, że w 
tej chwili uratował życie ludzkie.
Życie ludzkie było czepliwe, założyła straganik z owocami przy drodze. Ameryka 
rosła, straganik rósł w stragan, ciocia Hela jest possessionatus, a i dla 
stosunków krajowych dosyć poręczna, bo ciotki wypytują - "z jakich to 
baronowych". Mówię, że z kurlandzkich, takich najlepszych. No, bo i prawda - z 
takich najlepszych, bo dzielnych. Z wielkiego pokrewieństwa światowego - 
pionierów.
Tu gdzie dojeżdżamy teraz - w Knotfs Berry Farm - w 1920 roku stało przy 
zapylonej drodze też tylko takie stoisko - z jagodami. Założył je Beniamin 
Knott, wyrobnik rolny wraz z żoną Kordulą (Cordelia) i czterema piskla-kami 
wołającymi "jeść".
Bosonogie dzieciaki ciągnęły przechodniów (takie spe-cies człowieka spotykało 
się jeszcze wówczas dosyć często) do stoiska. Nasze: czteroletnia Ewa i 
sześcioletnia Ania, kiedyś usadowiły się u wylotu drogi do naszej farmy, na 
trakcie, z dzbankiem lemoniady (patent własny), sprzedając ją na kubki 
przechodniom. Interes poszedł z kopyta, ale rychło uwiądł, bo przychodzili 
goście - dzieciaki z innych farm. Ania więc za każdy kubek wyczęstowanej 
lemoniady dolewała kubek wody i splajtowała.
Nic takiego nie zdarzyło się Knottom. Kordulą poczęła niebawem sprzedawać 
czarne jagody w słoikach, a niesłychane powodzenie się zaczęło, kiedy Beniamin 
wynalazł roślinę będącą mieszanką maliny z czarną jagodą. Interes począł 
lecieć na skrzydłach. Dokupywał akry pod uprawę. Obecnie te jagody, 
boysenbenies, importuje wiele krajów Europy.
Beniamin był z rodu pionierów. Jego matka jako sześcioletnie dziecko przebyła 
5000 km ze wschodu w krytym wozie, jego babka opowiadała o trudach przejazdu 
przez pustynię, o surowych dniach poszukiwaczy srebra i złota, kiedy w ciągu 
kilku miesięcy stawały osady, aby w kilka lat potem opustoszeć.
Właśnie taka osada z rzędu ghost-towns (miast-widm), tak licznvch na szlakach 
eksploratorów, wznosiła się tuż przy stoisku. Rozpadały się shaki - drewniane 
domki, murszały domy klecone z adoby (gliny ze słomą), świeciły dziurami dachy 
z falistej blachy pokrywającej domki z werandami w stylu kolonialnym. Tu przed 
laty była kopalnia złota, po nocach świeciły saloony i domy publiczne. Drzewo 
stojące dotąd z tabliczką TU SIĘ WIESZAŁO na uschłym konarze świadczy o 
wartkim życiu środowiska rządzącego się krótkim prawem.
W Beniaminie wzbierały tęsknoty i dolary. I wówczas wskrzesił zamarłe 
miasteczko w dawnej postaci. Wykupił gdzieś hotel pionierski w starodawnym 
stylu, rozebrał, przewiózł, złożył. W nim zalokował panoramę obstalowaną u 
dobrego malarza. Na cześć pamięci matki. Według jej przeżyć z 1868 r. Widzimy 
kolisko wozów z płóciennymi budami, typowy obóz pionierski w pustyni, 
ustawiony obronnie na wypadek napadu Indian. Naga pustynia - w dali sinieją 
góry. Obraz zaczyna się ściemniać, rozbłyskują gwiazdy. W szybko nasuwającej 
się ciemności na-
9
8
grana taśma opowiada o mękach z pragnienia w bezwodnej pustyni. Przyciszony 
chór śpiewa "pieśń szlaku" ł potem błagalny hymn. Już jest zupełnie ciemno. 
Słychać przejmujący płacz dziecka proszącego o wodą.
Wychodzimy z panoramy i... natykamy się na odtworzony taki sam obóz, kolisko 
dwudziestu pionierskich wozów z typowymi baryłkami dziegciu do smarowania osi.
Dalej widzimy sprzężone wozy, ciągnione przez zaprzęg dwudziestu koni. Taki 
"pociąg towarowy" zdolny przewozić dziesięć ton służył do transportu towarów. 
Tylne koła tych wozów mają po dwa metry średnicy, są okute obręczami szerokimi 
na osiem cali, grubymi na trzy czwarte cala.
Beniamin Knott wykupił z czasem całe miasto-widmo i począł je pieczołowicie 
odtwarzać przy pomocy konserwatorów. To miasto, zwane Calico, istniało 15 lat, 
zatrudniając 3500 prospektorów. Nad domami wiszą odnalezione z tamtych czasów 
znaki cyrulików, szynków, rzemieślników.
Przypomina mi się miasto-widmo sprzed wojny - Dzis-na, wtłoczona w klin nad 
granicą radziecką, zamarła, zabita deskami, z połową domów nie zamieszkanych, 
rozpadających się.
Ale ambicją Knotta było pójść dalej: nie tylko zakonserwować, ale ożywić 
przeszłość. Oto przy typowej dla tamtych czasów balustradzie, służącej do 
uwiązywania wierzchowców, stoi kudłaty mustang, przy nim kowboj z coltem na 
biodrze rozmawia z dziewczęciem w namarszczonej spódnicy, z szalem na 
ramionach, w kapeluszu słomianym o szerokim rondzie.
Zatrzymujemy się, zdumieni tym widoczkiem, nie mogąc się połapać, kiedy nagle 
zajeżdża typowy dla tamtych czasów kocz, z którego wysiada pięknotka szumiąc 
robronami halek. Teraz rozumiemy, że Knott nie poskąpił ludzkiego sztafażu. 
Oto brodaty pionier w kraciastej koszuli, z meksykańskimi kolczastymi 
ostrogami, z pistoletami na obu biodrach, prowadzi wycieczkę 
rozentuzjazmowanych młokosów. Wyrywa pistolety, strzela z obu rąk, uczy, jak 
należy strzelać z przyrzutu, z biodra, z kieszeni. Opodal na turystów czekają 
ponieś, koniki pionierskie, posiodłane w meksykańskie siodła z wygiętymi 
łękami, z płaskimi strzemionami. Obok - kuźnia, przed którą kowal podku-
10
wa konia. Wycieczkowicze z zapartym tchem obserwują ten obrazek z życia przed 
potopem.
Oto saloon z ogłoszeniem LADIES WITHOUT ESCORT CORDIALLY INYITED (samotne 
panie mile widziane), który równocześnie był miejscem urzędowania władz. W 
oknie wisi ogłoszenie szeryfa zapraszające respectfully (z całym uszanowaniem) 
na uroczystość wieszania koniokrada. Zbiórka nazajutrz o godzinie 10 rano. 
Inne ogłoszenie zapowiada publiczne tarzanie w pierzu źle prowadzącej się 
niewiasty. Tyczy to najwidoczniej żony lub siostry któregoś ze stałych 
mieszkańców, bo "samotne kobiety" o jednoznacznej konduicłe są podejmowane z 
entuzjazmem. Oto plakat rysunkowy zapraszający na kankana. Przed sa-loonem 
ławeczka, na której usadowiono dwie gipsowe postaci dam lekkiego prowadzenia w 
strojach tamtoczesnych. Siadam między nimi, prosząc Królika, żeby mnie 
sfotografował. Ale widać z zazdrości drżały jej ręce i sfotografowała tylko 
czubki naszych głów. Za to ja ją uwieczniłem bez żenady między dwoma 
poszukiwaczami złota. "
Knott poprowadził linię kolejową dookoła swych posiadłości. Siadamy do jednego 
z wagoników ciągniętych przez przedpotopową lokomotywę z okuciami z brązu, z 
tłokami na zewnątrz. Zagłębiam się w czytanie staroświeckiego biletu 
kolejowego w formie długiego paska papieru, podającego szereg cennych pouczeń, 
bardzo przydatnych w czasie, kiedy kraj przebiegały pierwsze pionierskie 
koleje:
1. Nie oddawaj konduktorowi ani bagażowemu na przechowanie złotego piasku; 
przez to straciliśmy wielu dzielnych pracowników.
2. Mężczyźni niech zajmują miejsce przy oknach, żeby w razie ataku Indian kule 
nie trafiały kobiet, bo w naszych stronach o nie trudno.
3. Strzeżcie się szulerów.
4. Strzelanie z okien do bawołów jest zabronione.
5. Wykolejanie pociągu jest karalne.
6. Konduktor gasi o godzinie 8 minut 30 lampy naftowe u tych, którzy chcą 
spać.
7. Żadnych strzelanin nie ma być w wagonie; na to są westybule (przedsionki 
przy wejściu do wagonu).
8. Piecyki do gotowania strawy są rozpalane na godzinę przed czasem posiłków.
Pociąg zatrzymuje się na stacyjce, przy której znajduje się zrekonstruowana w 
pierwotnej postaci kopalnia. Wą-
ską ścieżką schodzimy w dół kanionu, w którym na strumieniu stoi młyn wodny. 
Drewniane koło wlewa wodę do korytek, nad którymi pochylają sią roznamiętnieni 
turyści z patelniami, w których przepłukują piasek. Płaci się ćwierć dolara za 
każdą przemytą patelnię. Prospektor w kapeluszu z szeroką kryzą, z pistoletem 
przy pasie, poucza żonę, jak lekkimi wahadłowymi ruchami powoli ulewać wodę, 
zostawiając piasek na dnie. Wreszcie na patelni już jest tylko nieco drobnego 
żwirku. Prospektor rozgarnia go palcami i pokazuje zachwyconej prospektorce 
błyskające, drobne pyłki złotego piasku.
- Ach jej! - entuzjazmuje się hazardzistka - słuchaj, zapłać kwodra (ćwierć 
dolara) za następną patelnię, on mówi, że czasem zdarza się samorodekl
Niewiasta poczyna przemywać drugą patelnię, a ja pytam prospekiora, czy to 
złoto, któreśmy znaleźli, nie świadczy, że kopalnia nie jest jeszcze 
całkowicie wyjałowiona.
Stary lis zerknął na zaperzoną przemywaczkę, czy aby czego nie dostrzega, 
poślinił palec wskazujący i sięgnął do skórzanej torebki na lewym boku; na 
czubku palca lśniło parę pyłków złota.
- Sprowadzamy złoty piasek z Alaski i każdemu przemywającemu dodajemy 
szczyptę.
Wówczas przypomniałem sobie, jak Murzyn fordanser poprosił w Paryżu żonę do 
tańca, a potem nieznacznie za każdym razem dostawał pięć franków i niewiasta 
cieszyła się, że ma powodzenie, bo "Murzyni lubią blondynki". Mówię więc 
drabowi:
- Obliż pan gruntownie paluch na cały regulator, zamieszaj pan nim dobrze w 
tej torebce, płacę za dziesięć porcji, dwa i pół dolara - było nie było!
Jeszcze zdążył wsadzić ten uzłocony paluch, zanim cała woda odpłynęła. Cóż za 
jubel! "A mówiłam!"...
- Niestety, regulamin nie pozwala przemywać trzeciej patelni. Rozumiesz, 
powstałby nowy run złoty, zleciałaby się cała Ameryka, a staremu Knottowi 
chodzi o to, aby kopalnia przez lata zwabiała turystów.
- Ach jej l Może mógłby się trafić samorodek...
- Spieszmy na stację, bo pociąg nadchodzi. Wsiadamy do antycznego wagonu. 
Ongiś wyjeżdżali nim szczęśliwcy z woreczkami namytego złota.
12
13
Nagle słyszą głos: - Hands upl... - i dwa strzały pistoletowe. To dwaj 
zamaskowani "bandyci" w strojach kowbojskich. Młodzi podróżnicy z mamusiami, z 
których każdy ma po dwa kapiszonowe pistolety u pasa, są w siódmym niebie. 
Strzelają "z biodra" z obu pistoletów naraz do bandytów przebiegających wagon. 
Nasz wagon mężnie się
broni.
Niebawem w następnym wagonie wybucha strzelanina. Jest to atrakcja jak bułka 
za grosz: taką samą przygodę już przeżyliśmy zwiedzając Disneyland, największy 
lunapark świata założony przez wielkiego Disneya.
Miasto-widmo Knotta jest jednak a-ientyczniejsze, odtworzone z czegoś, co 
istniało.
Pociąg zatrzymuje się przed stacyjką, od której idzie się do wielkiej 
restauracji, obfitującej w "pionierskie" smakołyki: befsztyki pieczone na 
węglach, bób ze sperką z kotłów na trójnogach itd. W roku ubiegłym 
skonsumowano tu ponad półtora miliona obiadów.
Ale my idziemy do "Chicken House", gdzie są wydawane wyłącznie kurczęta 
southern style, tzn. ich części opieczone w mące podawane w koszyczkach z 
frytkami.
Mama Cordelia Knott, słwiutka pani, promienieje dumą:
- Moi państwo, trza było pracy, by to wszystko z jednego standu owocowego 
wyprowadzić. Teraz 1750 osób na raz może zasiąść przy stołach, plac parkingowy 
mieści 4000 wozów.
Walter Knott, podobny nieco do Trumana, stwierdza
z dumą:
- Teraz, kiedy dzieci podrosły - o ileż jest lżej. S,yn Russel jest moim 
zastępcą, jeden zięć jest dyrektorem przetworów owocowych, które eksportujemy 
do piętnastu krajów, drugi zięć ma na głowie wyżywienie tych tysięcy 
zwiedzających, trzeci jest dyrektorem naszych wszystkich komunikacji z koleją 
łącznie, córki prowadzą na miejscu sklep z ubraniami sportowymi, turystycznymi 
i dziecinnymi, synowa - sklep z suwenirami, a każdy z 750 pracowników należy 
jakby do rodziny i ma udział w zyskach.
- Dad (tatuś) krzyczy na nich wszystkich, jeśli w niedzielę do kościoła nie 
idą, i sam się modli o nowe pomysły, aby wskrzesić przeszłość pionierów w 
barwach jak najżywszych - mówi syn.
- Ma tylko kłopoty, aby jego szlachetne tendencje zrozumiały należycie władze 
- dodaje jeden z zięciów.
Trudno się dziwić, inspektorzy podatkowi ze zrozumieniem akceptują takie, na 
przykład, pozycje:
Two bandits fuli time job (dwaj bandyci, zajęcie całodzienne).
Thiee bandits parł time job (trzej bandyci na półetacie).
Rozlegają się delikatne dźwięki - to staruszka w krochmalonym czepeczku, w 
pięknie krochmalonym, haftowanym, białym fartuchu, w mantykę sprzed stu lat, 
gra na jakimś bardzo prymitywnym klawesynie. Struny trącane piórkami wydają 
krótkie szklane dźwięki bez echa.
I tak oto świętujemy z rodziną Knottów dni minione, dni przysypane przez 
technicznego molocha.
Lokujemy się w archaicznym hoteliku. Nawet drzwi skrzypiące, ramy nie 
dopasowane ma dla stylu. I ma dla stylu - rzecz niebywała: dwie muchy.
Kiedy żona wyłania się z łazienki, mówię ziewając:
- Dzielmy ciężary życia: były dwie muchy, jedną zabiłem, ty zajmij się drugą,
- Niech sobie łazi - mówi żona.
Jest jakby wdzięczna Knottom za tę "żywą muchę".
14
\NEVADAfJ	INEBRASKA W,-,,.
\ \. /u T A H f KOLORADO r r.rr >
X6. \ JS>".	i I KANSAS l
Będziemy Kortezami
- Ojej, wieżowiec stanął! - woła Królik.
"Wieżowcem" nazywamy zwykły kuchenny budzik, który Królik musi wozić w swoim 
neseserku za karę. Upiera się bowiem, aby mieć maciupkie zegarki, tak 
maciupkie, że ich nie umie dokręcić. Na moje fulminacje dowodzi, że taki mały 
zegarek to na pewno idzie tylko dwanaście godzin z jednego nakręcania. Od 
kiedy zrzuciłem jarzmo na-i krącania żoninego zegarka, wozi sią z "wieżowcem", 
który jej służy na pozostałe pół doby.
Pyszniem się wyspał po tym zwiedzeniu Knotfs Berry Farm, jestem więc 
kooperatywny:
- Nie denerwuj się, te amerykańskie budziki mają to do siebie...
Królik podnosi wdzięczne oczy (raz przynajmniej nie ona będzie winna).
- ...że jak ich nie dokręcić, to stają. Sięgam w czeluści po ukrywany, 
Królikowi na złość, swój zegarek i jednym susem wyskakuję z łóżka z alarmem:
- Ósma godzina!...
A przecież dziś wielki dzień, wielka podróż. A przecież dziś my, Zofia i 
Melchior, przestajemy być Kolumbami. Już my nie Kolumby, już my Kortezy... 
Jedziemy odkrywać Meksyk.
Bo w tym pchaniu się poprzez amerykański kontynent spotkała mnie przygoda, jak 
naszego wiecznie pijanego kapitana małego stateczku, który kursował po 
Niewłaży. Wjechawszy kiedyś w łachę, wpadł do kajuty pasażerskiej z rozwianym 
włosem, obwieszczając z przerażeniem, że "Niewiaża skończywszy się".
Rozkładam mapę. U nas też "Ameryka skończywszy się". Doparliśmy do Pacyfiku, 
stoimy jak nasz airedale terier, który, dopadłszy wreszcie kota, stał z głupią 
mordą, nie wiedząc, co z nim robić. Przez ocean na Hawaje nie sko-
czysz, bo drogo... No więc, w prawo, na północ, czy w lewo, wzdłuż Pacyfiku, 
na południe?
W lewo, na południe, widzę na mapie tajemnicę: taki hyperborejski Hel - 
przylądek, wąską kosą wchodzący w Ocean Spokojny na... 1440 kilometrów. Jest 
to słynna Baja California, przynależąca do Meksyku.
Kiedy mi po raz pierwszy rzuciła sią ta Baja California w oczy, olsnąłem i 
powiadam do Królika:
- Zobacz - jedziesz dalej i dalej, jak przez cztery Polski, a ciągle musisz 
uważać, żeby do morza nie wpaść: z lewa morze, z prawa morze...
- O mój Boże, wszędzie morze, wpadniemy może - mówi zatrwożony Królik i w 
nagłym porywie woła:
- Nie!
16
17
2 Królik i oceany
Tym razem wiem, co w trawie piszczy: jak pojedziemy na północ, to w Santa 
Monica rezyduje Jadwinia Daabo-wa, w Los Angeles Zosia Bernhardtowa, w 
Monterey Minka Siedlecka, w Los Gatos Sally, dla odmiany, amerykańska 
psiapsiółka, w Stanford najukochańsza Alusia Sworakow-ska i tak by 
psiapsiółkami bezpiecznie można zapewnić sobie nocleg aż do samej kanadyjskiej 
granicy. - No, a na południu masz Helenkę w San Diego. Mała to pociecha. Zaraz 
za San Diego ta okropna Baja California, krok się zmylisz i już tylko 
rekiny...
Żeby ją uspokoić, wyciągnąłem mapę, jak na dłoni wykazywałem, że ten 
meksykański Hel nigdzie nie jest węższy jak sto kilometrów, ale Królik łypnął 
okiem na obok leżący opis Baja California przez misjonarza, Ojca Baeger-ta, z 
roku 1752. Czcigodnego ojca zaprzątała myśl, skąd się bierze czarna skóra u 
ludzi? Jeśli od tropików, to dlaczego zamieszkali od dwustu lat pod 
tropikami biali nie czernieją? A jeśli to kara za grzechy, to dlaczego - 
zapytuje ojciec Baegert - "nie bieleją, kiedy ich chrzczę, ani nie bieleje ich 
chrześcijańskie potomstwo?"
Ojciec Baegert informuje, że krajowcy żywią się ślimakami, gąsienicami i innym 
paskudztwem, a jeśli się zdarzy im kawałek mięsa, to według obyczaju caroma, 
uwiązują go na kawałku sznurka, połyka jeden, wyciągają mu z powrotem, połyka 
drugi, wyciągają mu, połyka trzeci...
Najgorzej, że współczesny uczony Homer Ashmanh w swojej The Central Desert of 
Baja California twierdzi/że we wnętrzu tej krainy nic się nie zmieniło, że i w 
XX wieku stwierdził istnienie caroma i że jest taki sam brak dróg jak w 
pierwszym roku naszej ery.
Dziennikarz amerykański, którego podbechtywałem na ten kawałek egzotycznego 
reportażu, bo wszak z Los Angeles można śmignąć do Baja California w dwie 
godziny i reporter za głupie nic będzie miał egzotykę, po którą inni za gruby 
grosz zapuszczają się w dorzecza Amazonki, nie czuł w sobie ducha Kortezów:
- Tam droga bita kończy się o 70 kilometrów od granicy amerykańskiej, w 
Ensenadzie. Już i na tym kawałku jest niebezpiecznie. Meksykanie radzi są 
okazywać arogancję Stanom Zjednoczonym. Przed kilku laty zatrzymali turystę 
amerykańskiego za prawo jazdy, nie pozwolili powiadomić amerykańskiego konsula 
i rok przetrzymali
18
w więzieniu. A w dół od Ensenady szkoda gadać... Wyprawili się dwaj reporterzy 
z San Francisco i nie wiemy o nich nic...
- Też siedzą?
- Chyba nie, bo to już pięć lat.
- Więc co?
- Pewno zapuścili się w dół od Ensenady i tam ich zjedli.
I to wszystko takie rozmowy przy Króliku...
Ale się już uparłem. Jak nic się nie zmieniło, to i obyczaje te same. 
Kortezowi po wylądowaniu krajowcy ofiarowali dwadzieścia najcudniejszych 
dziewcząt, z przecudnej urody donną Malinche na czele. Baja California jest 
mniejsza, na dwadzieścia hurys nie ma co liczyć, ale coś tam z tego obyczaju 
może zostało... Jedziemy!
No i to właśnie miała być ostatnia noc na ziemi amerykańskiej. Umyśliliśmy (na 
to pluralis następuje ironiczne westchnienie Królika) spędzić w tej Baja 
dwa miesiące dzielące nas od terminu zaproszenia do Fundacji Montalvo. Nie 
dla egzotyki, broń Boże (drugie Królicze westchnienie), tylko dla taniości. 
Homary jak cielęta po 50 centów... Napitki czterykroć tańsze... A o różnych 
kurkach, serkach - szkoda gadać. Za nic wyżyjemy. Jeszcze przyjdzie czas, że 
jej pokażę tę karteczkę z podziękowaniem dla mnie za Meksyk, którą z góry 
wypisałem. Trzeba tylko wyjechać tak wcześnie, żeby za białego dnia do 
Ensenady dobić, żeby gruntownie poszukać i od pierwszego dnia osiedlić się w 
jakimś wyszukanym lokalu na dwa miesiące. A tu "wieżowiec" stanął, zaspałem, 
jest ósma.
Wystrzeliliśmy jak z procy w słońce i w przygodę. Mkniemy autostradą Nr 
101 wzdłuż Pacyfiku na południe. Powietrze jest przesiąknięte morzem i 
wczasami. Tu wszędzie raz po raz otwierają się prześwity na piaszczystą plażę, 
migają amerykańskie kociaki w bikini. Jakieś niezwykłe pomieszanie pracy i 
wypoczynku. Przecie oto jedziemy wzdłuż Long Beach - piątego co do 
wielkości miasta Kalifornii, o ćwierćmilionie mieszkańców, z 
fabrykami i wszystkim jak należy. I to Long Beach ma plażę jak
19
złoto, długości dwunastu kilometrów. Wszędzie kawiarenki, wynajem łodzi, 
przyborów płetwonurkowych, stosy plażowych kapeluszy, ciemnych okularów, 
koszul nylonowych o jaskrawo wymalowanych rybach, palmach, ananasach, wszędzie 
wywieszki Bait, tzn. sprzedaż żywej przynę-ty na ryby. Nie tylko na ryby; pod 
jednym z tych napisów "Przynęta" jest wyjaśnienie dodatkowe: Matching water 
skis and baiting suits for fiisky athlet.es (więc zamiast bathing suits - 
kąpielowe kostiumy, sprzedawca ogłasza baiting - przynętowe).
Mijamy Newport - wielkie centrum jachtingu. Cztery tysiące jachtów stoi w jego 
przystani - od najmniejszych do takich, jakim zawinął syn eks-dyktatora 
dominikańskiego - Trujillo, z orkiestrą złożoną z dwunastu muzykantów, z 
osłemdziesięcioma ludźmi załogi.
Wszystkie milionery się tu cisną pod to łagodne słońce Kalifornii. Tu w 
Newport moglibyśmy wjechać autem na prom oceaniczny i po dwu godzinach 
znaleźlibyśmy się na wyspie Catalina. Niezła wysepka, długa na 42, szeroka na 
12 kilometrów, jest prywatną własnością rodziny Wrighley, fabrykantów gumy do 
żucia.
Jest tu trochę niedużych wysepek prywatnych. Sam omal się nie stałem 
mieszkańcem wyspy Santa Barbara koło Los Angeles.
Pewnego razu na jakiejś zabawie kostiumowej ukląkłem czołobitnie przed starszą 
panią przebraną za... papieża. Posłałem fotografię do znajomego w Rzymie z 
prośbą, aby przeadresował ją z moim listem z Rzymu do innego znajomego. 
Pisałem, nie szczędząc realistycznych szczegółów, jak to Kongres, idąc z 
pomocą pisarzom zza żelaznej kurtyny, przyznał mi dożywotnio trzysta dolarów 
miesięcznie, a kiedym wykazał, że i Królik nie jest od macochy, na dowód czego 
załączyłem jej artykuł - i jej odpalono trzysta dożywotnio. Że teraz jestem 
bezpłatnie w Rzymie jako przewodnik wycieczki amerykańskiej i jej członek. 
Milioner poprosił mnie o zamieszkanie w jego pałacyku na wyspie Santa Barbara, 
w zamian za co zapisze mi ten pałacyk w testamencie.
Na skutek czego uzbierałem w emigracyjnej prasie serię jadowitych wzmianek na 
temat "ten się zawsze urządzi" i zdumień, "jakim to ludziom" Amerykanie dają 
subwencję
(jako "taki to człowiek" w tym czasie napisałem antyemi-gracyjną broszurę Klub 
trzeciego miejsca).
Na to posłałem sprostowanie, tym razem z autentyczną fotografią - jak w 
piwnicy czyszczę kurze jaja, z adnotacją, że od skrzyni otrzymuję 50 centów. Z 
notatki skorzystało jedynie katolickie "Życie", stwierdzające, że z owymi 
dolarami - wszystko nieprawda i że okazuje się, że Wań-kowiczowi "nie brak 
tylko jaj".
Westchnąłem więc tylko, mijając drogę odchodzącą na prom ku Santa Catalina, 
ale nie było czasu.
Santa Catalina należy do Stanów Zjednoczonych bezprawnie. Po zakończeniu wojny 
meksykańskiej, kiedy Kalifornia odeszła do Ameryki Północnej, ówczesny 
prezydent Polk, wysławszy instrukcje dla delegacji ustalającej granicę, rychło 
w czas uświadomił sobie, że w instrukcjach nie była wspomniana Baja California 
i wszystkie wyspy przybrzeżne. Pchnął więc na gwałt kuriera z dodatkową 
instrukcją, ale kurier, wylądowawszy w Vera Cruz, zmarł na febrę. Meksykanie 
nie kwapili się dostarczyć znalezionej w bagażach zmarłego instrukcji i w ten 
sposób Baja California została przy Meksyku. Santa Catalina i inne wyspy, 
dzięki położeniu geograficznemu, przypaść Meksykowi nie mogły, ale de iure po 
dziś dzień są własnością Meksyku.
Im bardziej ku granicy, im bliżej tej egzotycznej Baja California, tym 
bardziej dziko powinno by się robić. Tymczasem autostrady gąścieją od 
samochodów, jedziemy w swoistej otoczce luksusu, ciągiem plaż, przerywanych od 
czasu do czasu dużymi centrami. Mijamy Oceanside, w którym co czerwiec 
odbywają się słynne targi na dziewczęta (wybór królowej plaż kalifornijskich), 
przecinamy wonny pas niezmierzonych pól kwietnych pod Carlsbadem, który 
przypomina pola tulipanowe i hiacyntowe w Holandii,, wreszcie przecinamy 
półmilionowe, rosnące jak na drożdżach San Diego, rozporządzające największym 
pono naturalnym portem świata - bazę marynarki wojennej Pacyfiku.
Meksykańska graniczna Tijuana już blisko, już tylko trzydzieści kilometrów. 
Zagęszczają się stacje obsługi, wisi nad tym wszystkim Wielka Przygoda.
Jeszcze tylko władować się na olbrzymi prom przez zatokę ł na tamtej stronie - 
Tijuana.
20
21
Jest niemożliwe zgęszczenie wozów. Piątek czy świątek pilno Amerykanom do tego 
gniazda szulerki i rozpusty zbudowanego dla nich, gdzie nie będzie na nich 
patrzył amerykański policjant, gdzie zrzucą za cichą ogólną umową krępujące 
cywilizowane formy i gdzie solidni przemysłowcy zjeżdżający lśniącymi 
cadillakami będą mogli odnaleźć w sobie dzikich przodków-pionierów.
Stajemy przed przydrożną kawiarenką, aby łyknąć ostatni haust kawy, który 
Amerykanin aplikuje sobie co sto mil.
Przed kawiarenkę podjeżdża od strony Meksyku station wagon. tzn. amerykański 
wóz osobowy wielkorodzinny.
Z czeluści station wagon poczyna się sypać nieskończona ilość dzieciaków, 
każdy z czymś meksykańskim na głowie, brzuszku lub pupce. Towarzystwo, waląc z 
pistoletów kapiszonowych, potrząsając meksykańskimi drumlami, produkując się 
kastanietami, wwala się na popcorny i lizaki, z punktu uruchamia szafę grającą 
i wrzeszczy o double--deep, podwójne lody, o coca-colę i dotighnuts, pożerane 
milionami ciastka drożdżowe. Za tym dopiero starsza kobieta, wlokąca dwuletnie 
za rączkę i piłoda kobieta trzymająca, zwyczajem meksykańskim, niemowlaka 
konno na biodrze. Wreszcie, zgrzany, spocony, właściciel tego wszystkiego, 
który ciężko opadł przy kontuarze tuż przy nas.
- Jakże tam, mieliście good time w Tijuanie?
- To było okropne - wytrzeszczył na mnie oczy z wyrazem pretensji, jakbym to 
ja go posyłał do Meksyku - Indianie tu, Indianie tam, nie można się było 
obronić, otoczyli nas zewsząd, rozdzielili mnie z rodziną.
- Ojeju - mówi z przejęciem Królik - no i cóż pan zrobił?
- A cóż ja mogłem zrobić? Musiałem kupić ten dywanik.
Raczkujemy
To jest rozkosz przejeżdżanie kanadyjskiej albo meksykańskiej granicy. 
Uprzejme kiwnięcie ręką amerykańskich celników i... już jesteśmy między 
jakimiś drewniakami na brudnych ulicach. Kupa obdartusów domaga się czegoś od 
nas, siedzimy, zablokowawszy wszystkie szyby wozu, aż nie podszedł czekoladowy 
na gębie mundurowiec meksykański z wielkim jak armata pistoletem dyndającym na 
biodrze, obejrzał szczepienie ospy, dał w ręce drugiego, który spytał, czy nic 
nie mamy. Nie wiedząc, czego nie mamy mieć, zapewniłem, że nic, i... 
ruszyliśmy w Ti-juanę.
Mater Dell A toż co? Z lewa, z prawa, z przodu i z tyłu równocześnie 
najeżdżają na mnie i potrąbują. Potrąbują tak wesoło, że orientuję się: to nie 
żaden napad, tylko normalny ruch według tutejszego fasonu. Wjechaliśmy na plac 
centralny; począłem w swojej naiwności rozglądać się za bankiem, aby zmienić 
dolary na pesos. Dlatego w swej naiwności, że te same pesos wymieniłem z 
powrotem w tymże banku wyjeżdżając z Meksyku - przez dwa miesiące pobytu 
płaciłem amerykańską walutą.
Cały bank pełen urzędniczek-czarnogłówek i urzędni-• ków z zabójczymi wąsikami 
i baczkami. Wracając zaszedłem na szklankę piwa. Na ścianie napis (po 
angielsku): i.Jeśli pijesz, by zapomnieć, to przedtem zapłać." Przy kontuarze 
zległa na mnie stukilowa Carmen, żądając, abym jej postawił piwo. Przy 
stolikach siedziały odwody z kwiatami w kruczych włosach.
Wyskoczyłem chybko, pomykając do ślubnej żony. A tu Królika ani na lekarstwo. 
Dopieroż przycwałowuje zemocjo-nowany: brunet z baczkami i wąsikiem 
zaproponował jej zwiedzenie miasta.
Błogosławię bruneta, że ją przepłoszył od obkupywania się widokówkami. Wszem i 
wobec naszym przyjaciołom we
23
wszystkich stolicach Polski, we wszystkich miastach powiatowych, we wszystkich 
pomniejszych aż po Kozie Pupki włącznie (gdzie też mieszka jedna z koleżanek z 
pensji panny Jastrząbowskiej) oświadczam, że skoro otrzymują pocztówkę z 
toreadorem, mustangiem, grzechotnikiem, obłokami nad niebieską wodą, palmą, 
skorpionem, z sombrero, z sarapą, kaktusami, palmami etc., etc., a pod tym 
podpis nieczytelny i natchnione: "chcielibyśmy, abyście tu byli", to niech 
wiedzą, że w tym pluralis, przywłaszczonym bez mojej autoryzacji, ukrywa się 
światu życzliwy - Królik.
Dobrze więc, że brunet z baczkami zdążył ją wystraszyć, ale swoją drogą należy 
Królika zmonitować:
- Dlaczego łazisz po tej zakazanej Tijuanie? Mogłaś z powrotem nie trafić do 
auta.
- Każdy głupi ma swój rozum - wydyma się Królik - idę jak w dym zawsze do auta 
najkrzywiej ustawianego przy chodniku.
Ruszamy do wyjazdu. Plakaty zapowiadają walkę byków - widzieliśmy tego dosyć w 
Hiszpanii. Plakaty reklamujące Jai Mai... Tłumaczę Królikowi, że to to samo co 
pelota (gra w piłkę rzucaną z koszyka, przedłużającego rękę), którą 
widzieliśmy w Pirenejach. Nie, nie zatrzymamy się. Dalej, w prowincjonalny 
Meksyk, gdzie czeka nas cisza i taniocha!
Za Tijuaną od razu nie ten kraj, nie ta epoka, nie ten krajobraz nawet. A 
przecież mkniemy brzegiem tego samego Pacyfiku.
Góry niskie, nagie i bure. Między nimi nasze auto meandruje po wąskiej drodze 
jak jaszczurka. Deszczyk rzęsisty i rzadki, dobrotliwy i prześwietlony 
słońcem, poczyna kropić. Koloryt jest kremoworóżowy i rześki, bramowany od 
prawej strony wskakującym od czasu do czasu w pole widzenia mocnym szafirem 
oceanu.
Królik, przysięgły back-seat-driver, kierowca z tylnego siedzenia, uważa za 
swój obowiązek w tym okropnym kraju (gdzie amerykańskich kierowców wsadzają na 
rok bez uwiadomienia konsula) odczytywać uważnie mnożące się znaki drogowe: 
isąuieida (w lewo), camino sinuoso (droga kręta), despacio (zwolnić), ale 
załamuje się na derecha (w prawo) i derecho (wprost). Zapamiętaj tu, kobieto.
Najwięcej jednak jest tajemniczych napisów peligro (nie-
bezpiecznie), co Królika przejmuje przerażeniem, Bo - co niebezpiecznie? Może 
przepaść, może głaz, może rozkop albo barierka, albo woda...
- No i może uprzedzają, że w danym miejscu zwykli zasadzki urządzać 
desperados, bandyci.
- Nie - Królik nieraz rozpoczyna zdanie od przeczenia - ale żeby pisali, co 
peligroso.
Nagle zza skały wyskakuje wielki napis CURVA PELI-GROSA.
Parskam śmiechem, bo sam się na chwilę stropiłem, kiedy Polak, mechanik 
samochodowy, urodzony w Kalifornii, obrządzając mi wóz przed drogą ostrzegł, 
że w Meksyku trzeba się strzec tych "kurwów peligrosów", niebezpiecznych 
zakrętów.
Zapewniam Królika, że będę się strzegł ich bardzo tu, w Meksyku, i na każdym 
miejscu, amen.
Wdzieramy się między skały, droga idzie w górę, przypominają się partie w 
Arizonie. Kaktusy czepiają się rozpadlin. Z najwynioślejszego punktu widzimy 
morze i znów spływać poczynamy spiralami ku oceanowi.
Napis - Hombies trabajando (ludzie pracują). Istotnie, nad przepaścią na 
zakręcie wbijają paliki. Pewno z czasem zrobią barierkę ochronną. Ale czemu 
dopiero teraz?
W dole robi się przytulniej. Między skałami coraz więcej zielonych poletek. 
Rosną na nich niezwykle rzadkie, pojedyncze kłosy jęczmienne. Myślałbym, że to 
samosiejki, gdyby nie to, że raz po raz trafia się przy nich campesino, chłop, 
z krzywą maczetą, którą ścina kłosy.
- Mógłby wygodniej używać nożyczek - mówi zgorszony Królik.
Zjechawszy nad ocean, poczynamy trafiać na poszczególne "resorty". Są to 
drewniane domki przy kolejnej plaży. Zatrzymawszy się przy jednym z nich na 
szklankę kawy, otrzymujemy, postawioną na brudny, drewniany szynkwas, 
filiżankę amerykańskiej instant coffee, tyle że o parę centów drożej.
Potrząsani wojowniczo wymienionymi pesos i stwierdzam, że to już kres drożyzny 
amerykańskiej. Od jutra - indyk i homar za bezdurno.
- Pusiu, ty jesteś genialny - mówi z podziwem Królik - jak ty się umiesz 
urządzać!
- Już Kazimierz Brandys napisał, że jestem zaradny...
25
24
- ...i że brak ci namiętnego spojrzenia na fakty - nie darowuje Królik.
- Jemu samemu brak, jego cioci, jego wujkowi! - mówię bardzo niezadowolony.
Oho! Szklany pawilon eleganckiej restauracji nad morzem. I parking na 
przyczepy - w tym sezonie jeszcze pusty. Pod nami - Ensenada. Wielka błękitna 
zatoka To-dos Santos (Wszystkich Świętych) między rojem domków. Już wjeżdżamy 
między nie.
Dojeżdżamy do jakiegoś placu, na którym stoi jakiś pomnik. Jest to padre 
Miguel Hidalgo y Costilla, który w 1810 roku wszczął rewolucję przeciw 
Hiszpanom. Acz stłumiona, jest teraz datą święta niepodległości. Każda 
niepodległość, chociaż to rodzaj żeński, lubi się postarzać.
Na wyciągniętych rękach ojca Miguela wiatr powiewa smętnie zerwanymi 
kajdanami, sumiennie ubielonymi przez kawki.
Co tu robić?
Wołam taksówkę, prowadzoną - okazuje się - przez dwóch ludzi. Siedzący przy 
kierownicy przypomina wieloryba, towarzyszący mu - konika morskiego. Każemy 
się wieźć po hotelach, motelach i pensjonatach. Naturalnie do tych 
pierwszorzędnych nie zajeżdżamy, w tych drugorzędnych jest brudnowato, ale 
również dolarowato.
Konik Morski jest nieoceniony - wyskakuje przed każdym hotelem jeszcze w biegu 
i zanim stanęliśmy, już przyholowuje do auta portiera czy właściciela. Nie 
wiem, czemu każdy z nich pogryza wielkie kandyzowane jabłko na patyczku, co 
mnie rozczula, przypomina bowiem nasze urzędniczki, pojadające pajdy chleba 
przy dawaniu informacji. Ale tu przez wypchane gęby mogę zrozumieć 
przynajmniej jedno: pięć, sześć dolarów za dobę za pokoik z kuchnią albo 80-
100 dolarów miesięcznie.
Wreszcie szoferska fauna morska wywiozła nas na rozlewisko piasków. 
Wjechaliśmy w ogrodzenie, nad którego bramą wisiał szyld "Motel El Rey". 
Przejechaliśmy prowadzącą od niej alejką agaw i już na jej końcu czekał Konik 
Morski z przyholowaną właścicielką.
Babina była śniada, przy kości, ze śladami jeszcze trwającej urody, mówiąca 
płynnie po angielsku.
Przypadliśmy sobie do gustu, zwłaszcza że lokal złożo-
ny z dużej sypialni, przestronnej kuchni i łazienki miał kosztować 60 dolarów 
miesięcznie.
Zastrzegłszy się, że jeśli się nie spodoba w ciągu pierwszych trzech dni, 
będziemy się mogli wynieść opłaciwszy po 5 dolarów za dobę, wprowadziliśmy się 
niezwłocznie, A więc z punktu bez straty na hotele. "Pusiu, ty jesteś 
genialny."
Gospodyni jest żywa jak skra. Podejrzewam, że może golnęła sobie teąuili, 
miejscowej wódki. Została więc w naszych rozmowach jako Teąuila.
- Oj - jęknął Królik z łazienki - woda czarna idzie!
- Zejdzie i będzie czysta.
- Aj - jęknął wyjrzawszy na zewnątrz - Murzyn koło nas mieszka!
- A cóż za rasizm! - zgromiłem. - Pamiętaj, że jesteśmy z demokratycznego i 
biednego kraju. Murzyn Murzynem, ale za to od jutra indyk - za tyle, co 
kartofle w Los Angeles, a o homarze już i nie mówię. Homary - za bezdurno.
Królik sią wczepił w Teąuilę, czy ma dzidziusiów. Dzidziusiów nie ma, ale trzy 
córki jak łanie, dwie mężatki, jedna na wpół... A współtwórca tych wyrobów? 
Owszem, istnieje, nazywa się seńor Commacbio: O, właśnie wjeżdża, jeździł do 
San Diego, do USA - po żywność.
- Do USA po żywność? - nogi załamują się pode mną.
Z wozu gramoli się pękaty seńor Commachio i potrząsa pięknym indorem w 
cynfolii. Przywiózł go na rocznicą ślubu.
- Może i homara też - jadowici Królik. Hołdowniczy w powodzeniach, jest 
bezczelny, jak mi się co nie uda.
Układamy się na sen tej pierwszej nocy w Meksyku.
Królik, jak to Królik, widzi, żem sią speszył tymi koszami żywności ze Stanów 
Zjednoczonych, i chce mnie pocieszyć:
- Słyszysz? Żaby... - mówi z ożywieniem, bo wie, że podczas całej drogi 
wzdychałem za polską żabą nad rowem porosłym rzęsą. - Jakoś inaczej kumkają, 
ale zawsze...
Istotnie dźwięk się nasila, przybliża, ogarnia moteł.
- Gdzie te stawy? - pyta.
- Nie słyszysz, że to drzewa grają, jakby wióry kto z nich darł?
- Może żabki drzewne?.
27
26
- Opiekane i z chablis.
- Ty byś tylko...
- Jadł? No, Jan Chrzciciel...
- Jadł szarańczę, a nie słyszałam, żeby żaby.
- Żeby żaby, żaby żeby, ale to właśnie skrzeczą cykady, kuzynki szarańczy i 
pasikoników, które ususzone w soli serwuje, się do koktajli.
Z początku drażnił mnie ten skrzek cykad, idący za mną od Cypru przez Bliski 
Wschód aż tu, na drugą półkulę.
Sens cykadziego życia?...
Siedemnaście lat żyje cykada w ciemnościach, w czeluściach podziemnych. 
Zaczyna się to, kiedy samica nakłuje jajowodem liść, znosząc jaja. Wylęgłe 
gąsienice spadają na ziemię, wkopują się, budują swoje mieszkanko przy 
korzeniu, którym się żywią. Tam przechodzą sześć przepo-czwarzeń - przez 
długie siedemnaście lat! Może przy każdym przepoczwarzaniu się przenika ich 
kruchy kształt przeczucie wyłonienia się na świat - ale zamiast tego skuwa je 
pancerz ponownego przepoczwarzenia.
Aż na siedemnasty rok, jednego dnia, wszystkie wyłażą z ziemi. Naliczono w 
obrębie jednego drzewa dziewięć tysięcy otworków-wyjść. Nie mają żuchw jak 
szarańcza, tylko rurki, którymi wysysają sok roślin. Są gotowe do bytowania 
pod kopułą gwiazd. I do miłości. Mają cztery cm długości, rozpiętość ich 
skrzydeł wynosi osiem cm. Na coś musi służyć ta wspaniała postawa. Ledwo 
spróbowali wy-borności soków roślinnych, już nadciąga na nie inny po- • tężny 
smak życia - miłość. Inicjatywa należy do samców! Mają z obu stron brzucha 
tablice akustyczne, rowkowane membrany, o które trą jak oszalałe rowkowanymi 
nogami. Przycupione samice mają uszy - pod brzuchem.
Teraz, kiedym zrozumiał, to już nie jest dla mnie nieznośny skrzekot. Drzewa 
dookoła naszego motelu buchają namiętną pieśnią miłosną, ślepą żądzą, która po 
spełnieniu się zejdzie pod ziemię, by ponownie eksplodować za siedemnaście 
lat.
- I oni jutro znowu będą to robić?
- Oni zwykli to robić przez sześć tygodni!
- Jak oni się nie wstydzą tak się ogłaszać na cały świat?
Królik budzi się z promiennym uśmiechem:
- Psy szczekają...
Istotnie. Nawet naczelny szczekacz bardzo poczciwym basem. Takim, co to przy 
tym merda się ogonem. No, tośmy dobili na wieś.
Wychylam się oknem. Motel ma długi korpus z "apartamentami", przed nim takiż 
podłużny podwórzec, na którym stoją wozy gości i podium. Na tym podium 
osklepiona cementem sykomora, pod sykomorą ruszt wmurowany w kamieniu, stół ł 
ławy do sjest na świeżym powietrzu.
Na murku suszą się w wysoko już stojącym słońcu przybory płetwonurkowskie: 
gumowe ciężkie kombinezony, płetwy, zbiorniki na tlen, okulary, hełmy, proce. 
Ci już zdążyli wrócić z wczesnego połowu.
Przysiadłem na murku, prażę się w słońcu jak jaszczurka: rozumiem, jak 
jaszczurkom przyjemnie jest kontemplować świat.
Wzdłuż bramy wiodącej na ulicę, jak oko lunety w alejce agaw i różowych 
pelargonii, przesuwają się pod słońce jakby wycięte z papieru postacie w 
sombrerach. Kłęby kurzu ciągnące ulicą robią jeszcze bardziej abstrakcyjnym 
ten widoczek, w którym nagle pojawia się dziewczyna z szopą kruczych włosów, w 
czerwonym swetrze. Zielona kropa dwuletniego bimbasa przykucnęła przy kole 
mego wozu i coś majdruje. Ten płowy krajobraz sprzyja eksponowaniu koloru.
Oj, już jest kolor. Idąc wzrokiem z dołu w górę widzę najpierw cynobrowe 
ciżmy, po czym kobiece nogi w obcisłych, purpurowych dżinsach. Dążąc w górę, 
widzę tylko nogi i nogi - końca im nie ma? W pewnym miejscu jednak się kończą, 
dalej harmonijnym falowaniem posuwa się przez ten piaszczysty podwórzec 
purpurowa pupka, po czym nad nią rozwija się kolorowa orgia: jedwabna bluz-ka-
kaftanik, wdziana luźno na spodnie, cała tłoczona w szafirowe morza, zielone 
mangrowce, złote rozgwiazdy, nad tym wszystkim usta wymalowane na rozcięty 
granat, wszystko pokryte szopą paląco rudych włosów.
- Gee!... - mówi piękność (pobeknięcie uniwersalne) i siada na ławce koło 
mnie, składając torby z wiktuałami. Otwiera srebrnymi paznokciami butelkę 
brunatnej, mroźnej coca-coli i chciwie pije.
Zerkam na nasze okna, czy w nich się nie czai Królik.
29
28
Ani chybi oceniłby, że to jakaś peligrosa ze znaków drogowych, których 
przysiągłem się wystrzegać.
- Gee!... - sieknęło dziewczę,- dudląc z kupionej butli zimną coca-colę - 
galon bym tego wypiła; znowu się czuję, jakbym miała swoje osiemnaście.
Obrzuciłem wzrokiem jej młodziutką sylwetkę:
- Chyba nie ma pani więcej.
- O, mam już dwadzieścia.
- Cóż za różnica?
- Mąż i dwa niemowlaki.
Z jednego z numerów wybiegła inna:
- Masz tu klucz do mieszkania.
Z mieszkania dał się słyszeć wrzask niemowlaka i piąk-notka odkołysała się. 
Jej towarzyszka, nieco starsza, zdradziła ochotę do rozmowy.
- Obie przyjechałyśmy tu w sprawach rozwodowych.
Przypomniałem już sobie te liczne szyldy adwokatów rozwodowych, które wczoraj 
widziałem, wjeżdżając do Ensenady.
- Ona ma dwa łata małżeństwa i dwójeczkę. Ale ja mam sześć lat i czworo 
dzieci. Zobaczy je pan.
Posłyszy - skorygowałem w duchu z goryczą. - Pieski bukoliczne, wsi zaciszna - 
cholera l
Jejmość parło do zwierzeń.
- Mąż mój jest karciarz. Mieszkaliśmy w San Diego. Dzień w dzień odchodził u 
nas w domu poker z popijawą. Wreszcie pewnego dnia miałam tego dosyć, 
oświadczyłam, że biorę dzieci i jadę do mamy w Los Angeles. Mój mąż nie 
stawiał przeszkód, ale okazało się. że jak tylko siadłam do wozu, zamówił 
awionetkę i... - chlipnęła - ...wchodzę do domu mamusi, a tu cała kompania gra 
u niej w kuchni w pokera i popija.
Z biura motelu żeglowała Teąuila, wywabiona jękami z apartamentu nr 3.
Apartament nr 3 należał do nas, a jęki były najauten-tyczniej Królicze. Królik 
mocował się beznadziejnie z kra-
nem.
- A któż z kranu bierze wodę? - zdumiała się Teąuila.
Wzięła nas ku bramie i poczęliśmy czatować. Niebawem rozgrzmiała trąba i z 
kłębów pyłu ukazało się coś lśniącego i potrąbującego. Była to platforma z 
rusztowaniem
w otwory, a w każdym otworze tkwił gąsior z wodą. Taki gąsior kosztuje 12 
centów.
Jęki powtórzyły się po pół godzinie. Z kranu nie szedł gaz. Macierzyńska 
Teąuila wypromenowała nas za bramę, gdzie już za zakrętem popiskiwała, tylko 
cieńszym głosem, inna platforma. Niebawem z kłębów pyłu wyłoniła się platforma 
/ gąsiorami gazu.
- Daj spokój - mówię - już ty obiadu z tym wszystkim nie fcdążysz upryczyć.
A tu przed bramą przeciąga wyjątkowy dobór chińskich cieni, i to z hałasem. 
Najprzód przemajtał się wielki brzuch, nad nim sombrero, na nim olbrzymi 
bęben. Za bębnem przepiskały się jakiejś fujarki, dopieroż dreptały jakieś 
piaskołazy sklecone czwórkami.
- Dziś święto narodowe na stadionie - mówi Teąuila.
No to już... Skoczył Królik, skoczył ja, pomykamy obydwa.
Na stadionie szkoły a szkoły. Każda w innych mundurkach. Na stadionie ktoś 
wyje morte i patria. Coś bardzo po polsku - u nas też ojczyzna i śmierć bywały 
przez wieki przyprawą każdego obchodu, jak pieprz i sól.
Wreszcie tańczą dzieciaki przebrane w indiańskie kostiumy. Podindianione 
pyszczki pasują do nich więcej niż do marynarskich bluzek uczennic. Małe to, 
kurduplowate, ale oczy jak gwiazdy, zęby, cera... Odpalić od wuja Sama nieco 
żarcia, to i tym dziewczynom nogi się wyciągną jak naszym Kaśkom w drugim 
pokoleniu w Ameryce.
Szkoda tylko, że tymi dziewczynami dyrygują straszliwe, wysuszone megery w 
czarnych szatach - jak z Sabatu czarownic Goyi. Jakaż tam musi być niewola w 
tych szkołach!
Zatrzymujemy auto, aby poprosić parę idącą chodnikiem o wskazanie 
meksykańskiej restauracji. Kobieta ma takie oczy w migdałowej oprawie, że nic 
nie rozumiem, co mówi. Ruszam wolno, chciałoby się coś wiedzieć o tych oczach. 
Przypomina mi się młodość, czekanie cudów za każdym załomkiem ulicy. Nic z 
tego nie ma w Stanach, gdzie kobietę odarto z wszelkiej tajemniczości.
31
30
Restauracja "El Rancho", to mi dopiero restauracja!
Na wstępie wielkie palenisko, przy palenisku gruba Meksykanica z furią robi 
toitille. Są to gorące przaśne placki, które jej spod ręki rwą kolorowe 
kelnerki, roznosząc zamiast chleba przy potrawach. Meksykanica rytmicznie 
dudni po stolnicy i to jednostajne klaskanie jest melodią zakładu. Sześć 
długich rożnów, po sześć kurcząt na każdym, obraca się nad paleniskiem.
Wewnątrz, na ścianach, wiszą wypchane żółwie, rekiny i inne stwory morskie. U 
góry wnęki z egzotycznymi roślinami. U dołu pływają między stolikami (jak ryby 
kolorowe w akwarium) kelnerki w bufiastych meksykańskich spódnicach, 
nadkolorowych chustach, manelach, zausznicach do ramion, naddużych 
grzebieniach w nadczarnych włosach.
Zastanawiam się, czyby nie wziąć bouillabaisse.
Seńorita, widząc namysły, podsuwa:
- Dzisiaj jest paella.
Wreszcie wjeżdża paella. Smacznie to zapiekane, niepotrzebnie jednak 
ugarnirowane żółtymi strączkami chile, piekielnego pieprzu 
południowoamerykańskiego. Odgarnąwszy chile, zabrałem się bezpiecznie do 
paelli.
Cóż ja tu będę mówił?... Kiedy Czechów opisuje uroki należycie przygotowanego 
prosiaka pod chrzanem, ogranicza się do informacji, że częstowany, 
spróbowawszy tej doskonałości "tichońko pożal choziainu kolienku i mołcza 
prosleziłsia" (bez słów uścisnął kolano gospodarza i oczy mu zwilgotniały).
Ja wolę podać przepis, po który pomaszerowałem do kucharza. Z pewnymi 
adaptacjami można by to odtworzyć w Polsce. Przestałem już przyjmować 
zaproszenia na kołduny, ale na trzy pierwsze "polpaelle" - przyjadę.
A oto przepis:
Półtora kg duszonego kurczęcia w małych kawałkach 25 dkg duszonej wołowiny 
pokrajanej w kostki 25 dkg ćwiartek pomarańczowych
6 łyżek stołowych oliwy
l duża cebula
3 ząbki czosnku 25 dkg pomidorów obranych ze skórki i posiekanych
2 małe strączki pieprzu tureckiego, oczyszczone z nasion i 
przetarte
l puszka papryki
Tuzin clamsów (rodzaj ostryg) 25 dkg krewetek 25 dkg homara
25 dkg ryby (np. halibut, ale może być, sądzę, sandacz lub szczupak, a 
najlepiej - co popadnie)
2 filiżanki ryżu
4 filiżanki wody 25 dkg gotowanego groszku
8 małych gotowanych jąder karczochowych
l łyżka stołowa pietruszki
l łyżka stołowa białego wina sec Sól i pieprz - do smaku
Zasmaż kurczaka i wołowinę w oliwie, najlepiej w kamiennym garnczku. Potem 
kolejno dodawaj zaprawy, następnie skorupiaki, wreszcie rybę. To wszystko duś 
3 minuty. Następnie pokryj wszystko trzykroć przepłukanym ryżem, wlej cztery 
filiżanki wody, zagotuj, nakryj, trzymaj 5 minut, gotując szczelnie zamknięte. 
Wówczas odsłoń pokrywę, wsyp pietruszkę, szafran, wlej wino i trzymaj, ciągłe 
lekko mieszając, dwadzieścia minut na małym ogniu. Mieszaj drewnianą łyżką, z 
wyczuciem, aby nie zrobić masy z tego, co gotujesz. Wreszcie zapiecz to 
wszystko, umieściwszy na 10 minut w piecyku o temperaturze 170 stopni.
Krewetki, czasem homary, są w delikatesach. Bez clamsów można by się obejść, 
chybabyśmy zeksperymentowali z polskimi małżami? Dlaczegóż by nie, skoro 
polskie snoby zajadają się we Francji escargot w burgundzie, gre-nouille po 
wiedeńsku, a tu nie tknie żaden winniczka ("pokaż rogi") ani zielonej żabki, 
eksportowanej z Polski do Francji. Tak samo wcinamy najtańszy morski przysmak 
- mule, a są to zwykłe małże morskie, czyżby tak inne od naszych 
słodkowodnych?
Pierwszy człowiek, który ząbki kobiece przyrównał do perełek, był poetą. 
Pierwszy człowiek, który odważył się zjeść ostrygę, był geniuszem.
Otwieram konkurs na geniusza, który pierwszy zje małże. Można by też zamiast 
homara dać polskie raki, a zamiast karczochów dać grzyby - których 
gastronomiczne głuptaki po świecie nie doceniają - np. cienkie plasterki 
krajanych przez całą szerokość prawdziwków.
32
33
3 Królik i oceany
Publiczność w kapeluszach na głowach, knajpa jest niedaleko portu, jakiś lud 
morski, rybacki. Nieco ciekawskich turystów,
Z przeciwległego końca sali patrzą uparte oczy. Tkwią w twarzy kobiecej, 
ściętej w trójkąt - jakaś bryła geometryczna, takie widziałem na 
płaskorzeźbach azteckich przed trzydziestu pięciu laty w muzeum w Mexłco City. 
A może u kubistów.
Aztecka twarz patrzy na żonę - na błękitne oczy, zaczesany, mazowiecki nosek. 
Tego nie niszczy czas. Widzę, że żona stopniowo jest złapana w to spojrzenie - 
obie kobiety patrzą na siebie z zachłanną ciekawością, ślą bezsilne 
rozpoznawcze sygnały przez zalegające ciemności tysiącleci.
Bliżej siedzi zakochana para amerykańskich turystów. Tu - wszystko znajome. 
Chłopak wziął z flakonika na stoliku kwiatek i - meksykańską modą - wpina go 
we włosy dziewczynie.
Królik rozpromienia się - bardzo lubi, jak się kochają, rKoi* wvb"rzvdza się 
na parki całujące się po paryskich kawiarniach. Równocześnie nie zapomina o 
smrodku dydaktycznym:
- Chciałabym mieć drugiego męża, żeby mi dawał małe prezenty.
- To już lepiej niech on ci daje duże, a ja będę dawał małe. Królik 
nieoczekiwanie się wzrusza:
- Co dzień kwiatek? Ot, taki malutki - pokazuje na palcu.
- Nawet większy. Nawet siedem. Wiesz, cudne są teraz sztuczne. Kupię komplet i 
na każdy dzień tygodnia będziesz miała po innym kwiatku. Tylko nie gub, to 
taki komplet starczy do złotego wesela.
tego rybożerstwa. Wiedząc jednak, co to ryż hiszpański, przyciągnąłem z sobą 
prewencyjny galon wina czerwonego (na galony taniej).
Późno już było, kiedy żegnaliśmy się zamglonymi głosami, oni - przysięgając 
się, że polskie girlsy są najcud-niejsze na świecie (ach, jak miło ich żegnały 
- "na zdar..."), ja - na wpół z płaczem - że płetwonurkowie to jedyna 
profesja, która mi odpowiada, że minąłem się z powołaniem i że oni muszą 
zaraz, natychmiast i stanowczo mi powiedzieć, czy mogą się jeszcze naedukować 
i czy będą mnie uczyć...
Jeden - ponurzec, który pił najmniej - miał pewne wątpliwości techniczne, czy 
mój korpus w ogóle da się w wodzie zanurzyć, ale dwaj pozostali byli pełni 
najlepszych myśli i uchwalili, że choć im się urlop kończy, musowo zostają, 
aby mnie uczyć.
Niestety, następny poranek ukazał pusty przymurek. Zniknęli bez śladu.
Ale pierwszy smak płetwonurkowski pozostał.
Zobaczymy jeszcze, co z tego wyjdzie.
W każdym razie Królik ma o co się niepokoić. A to konieczne dla higieny, 
moralnej kobiety.
W naszym motelu Teąuila baluje w swoim pawilonie. Płetwonurkowie, których 
sprzęt suszył się na przymurku, przywieźli połów, przyrządziła go w ryżu po 
hiszpańsku.
Ponieważ, według teorii niejednokrotnie sprawdzonej przeze mnie i pociotków na 
Żmudzi, człowiek co kwadrans może jeść bez wzdragania, co godzinę chętnie, a 
co dwie godziny gwałtownie - wiać przypisałem sią ochoczo do
34
Rypcium - Pypcium
Otóż czas jest powiedzieć, co to jest Rypcium-Pypcium. To jest pamiętnik 
Królika.
Królik jest pamiętnikarz zawzięty. Od najwcześniejszych lat.
Kiedy byłem jeszcze narzeczonym, wykryliśmy ze Staś-kiem, jej bratem, stos 
cały grubych zeszytów, od najniższych klas szkolnych do ostatniej chwili, w 
których szlachetnym gotykiem szły piramidalne zwierzenia, kolejne jaki i 
zachwyty. Słowem - Rypcium-Pypcium.
Boże, cóż to było, kiedy, zabierając się do kolejnego pisania, Królik zobaczył 
taki oto wpis:
Napis na odwrocie okładki: "Nikomu czytać niewolno" zauważyliśmy dopiero po 
odczytaniu calbści.
Zgnębieni tym faktem
Stasiek Mel
Rypcium-Pypcium przez długie lata małżeństwa był, że tak rzeknę, na stopie 
półlegalnej. Ukrywany starannie, ale w miejscu, o którym jednak wiedziałem, 
przydawał się czasami na rozszyfrowanie much w nosie. Choć mężczyzna jest za 
tępy, aby nawet mając szyfr, te muchy wyrozumieć.
W czasie podróży Rypcium-Pypcium powoli zaczął się przydawać i z wolna 
legalizować. Ot, choćby i w korespondencji o wczorajszym dniu. Czy ja bym 
pamiętał, że w ,,E1 Rancho" wisiały na ścianie wypchane żółwie itd? Mniejsza o 
to, że dekoracyjny, wyrzeźbiony w drzewie model konika morskiego był 
zanotowany jako "wypchany, tylko wiele-kroć większy". Byle czytać Rypcium-
Pypcium z kluczem, to się odrzuci, co nie trzeba, ale o wielu rzeczach 
przypomni: Jest w nim mgiełka dni, które idą, delikatny pastel na rąbkach 
naszych przygód. Zaczynam się kochać w Rypcium-Pypcium.
36
Dziś właśnie nastąpił dzień historyczny, kiedy Rypcium-Pypcium otrzymało 
inwestyturę.
Dawniej było to tak, że lennik klękał, a suweren wręczał mu symbol nadawanej 
funkcji, zależnie od jej charakteru: miecz - wojownikowi, grudkę ziemi - 
obszarnikowi, pieczęć - dygnitarzowi. Pamiętam inwestyturę, która doto-czyła 
się do naszych czasów - było to coroczne nadzielanie łąk białoruskim chłopom, 
którzy zgłaszali się do tego aktu, przynosząc jajka w węzełku. Jajka miały 
znaczenie lenne ł nie wyobrażam sobie, by nadanie kawałka łąki mogło nastąpić 
bez przyjęcia tej symbolicznej daniny.
Inwestytura Rypcium-Pypcium odbyła się podobnie, bo kiedy Królik przy rannym 
śniadaniu podawał mi rytualne jajka (co to białko musi być ścięte, a żółtko 
nie - wieczna udręka Króliczego żywota), odchrząknąłem uroczyście i wręczyłem 
jej symbole: długopis (taki, co się go nie napełnia ponownie, tylko wyrzuca po 
wypisaniu; chciałem uniknąć jęków subkorespondenta, drapiącego w szczytowych 
punktach nie piszącym długopisem); bloczek standardowy (skończy się błądzenie 
Rypcium-Pypcium od karnetu po zeszyt i z powrotem).
Królik złożył lenną przysięgę na to, że będzie pisał tylko po jednej stronie, 
na to, że nie będzie pisał krzywo - z dołu w górę. Odtąd oto, proszę państwa, 
po terminowaniu od Atlantyku po Pacyfik, macie wreszcie dwu korespondentów, na 
Rosynancie i na osiołku, którzy pomykać będą po spłowiałych jak Andaluzja 
krajobrazach Baja California.
Rypcium-Pypcium zostało nobilitowane.
Wyprawiliśmy się więc po wiedzę o Meksyku. Ensenada, jedyna osada nad dalszą 
pustacią Baja California, ma przecie podobno 40 000 mieszkańców, 
nieprzeliczone roje amerykańskich turystów, wspaniałe hotele. Znajdzie się 
więc chyba jakaś wypożyczalnia książek, bo w księgarni pani Remirez jest 
raczej papeterła.
Remirez nazywa się też szef policji w Ensenadzie, Remirez - to zarządca hotelu 
"Bania", inny Remirez jest szefem orkiestry i jeszcze inny - właścicielem 
sklepu żywnościowego. Jeżeli zdarza się dzień, w którym nie wykrywam jakiegoś 
nowego Remireza, czuję się nieswojo.
Okazuje się, że, owszem, istnieje Biblioteka Publiczna,
37
ale kierujący nią jeszcze jeden Remirez pełni tę czynność honorowo, wobec 
czego biblioteka zostaje przelana do muzeum. Jedziemy do muzeum, które jest 
zamknięte. Z przyległego domku leniwa pani pyta, kogo szukamy.
- Muzeum? - zaprasza nas.
Po zbutwiałych drewnianych stopniach wchodzimy do nędznego pokoju. Czuć w nim 
stęchliznę i smutek. Mek-sykanka przedstawiła się jako Minerwa Goldbaum. Jej 
dziad, Żyd z Polski, dorobił się nieco, ojciec Minerwy został inżynierem i 
ożenił się z Indianką. Minerwa mieszkała w Stanach, sama już nie wie, kim 
jest- Ojciec jej pasjonował się Meksykiem, on to narysował mapę Baja 
California, zbierał faunę, florę, próbki minerałów, założył muzeum. Widzieli 
panowie napis na frontonie: "Museo Goldbaum"?
Napis widzieliśmy, ale w muzeum nie ma co zwiedzać. Po śmierci ojca długie 
lata stało otworem, nie opłacano nawet portiera, wynosił każdy, co chciał. 
Teraz mają tam umieścić bibliotekę miejską.
- Czy pod zarządem Remireza?
- Nie, nikt nie chce prowadzić darmo. Tak tylko, złożą książki.
- I znowu będą bez dozoru? Wzruszenie ramion.
- A kiedyż otworzą to muzeum?
- Mańana.
Mańana znaczy dosłownie "jutro". Najrozpaczliwsze słowo, o które potrąca sią 
turysta: arabskie bukia, włoskie domani, zawtra w przedwojennej Rosji.
Nadszedł jednak dzień, kiedy ujrzeliśmy, że podwoje "Museo Goldbaum" są 
otwarte. Wewnątrz zastaliśmy ponurego draba brodzącego wśród książek. 
Pytaliśmy o katalog - nie słyszał o niczym takim. Książki leżały zwałami na 
podlodze. Wybrałem kilka. Czy mogą je wziąć? Ach, naturalnie. Czy zapisze 
tytuły, mój adres? Macha ręką, ,,to niepotrzebne". Wieczorem w flypcium-
Pypeium odczytałem:
Tak smutno w tym mieszkaniu wegetującej Minerwy. Ma tylko brata w domu 
obłąkanych. Pamięć zawieszona jedynie na ojcu. Jedyny nieużytkowy sprzęt 
stanowi duża celuloidowa lalka w koszulce. Minerwa mówi, że to była jej 
pierwsza
niemowlęca koszulka. Jest ta koszulka jak słabe, wytchłe przez wiele 
dziesiątków lat ciepeiko, przy którym usiłuje się grzać samotna żydowsko-
indiańska Minerwa.
Królik wyprawia się z dużą torbą kolędować po abar-rotes - sklepikach. 
Koncentruje się wreszcie na sklepiku Chińczyka, z którym robią się wielcy 
przyjaciele. Wie już dokładnie, ile ma Chińczyk dzidziusiów. Królik wszędzie 
zakłada swoiste międzynarodówki na dzidzłusiowej osnowie. Jakiż to tajemniczy 
instynkt podpowiada dzieciom okolicy, kiedy biała pani wkracza do Chińczyka. 
Śmierdzący śledziami sklepik wypełnia się natychmiast po brzegi czarnymi 
łebkami, wielkie czarne oczy patrzą jak w tęczę w rękę rozdającą cukierki... 
wraz ze smrodkiem dydaktycznym po polsku.
Kiedy wraca obładowana, znajduje małżonka dumnego jak paw: rondle wyszorowane, 
talerze pomyte.
Jęk wymyka się z Króliczej piersi - rzekomo wszystko brudne.
- Bo ja tak w głównym zarysie. A ty już zajmiesz się konfekcją.
Królik z westchnieniem napełnia miednicę mydlinami - cała konfekcja w to 
pójdzie.
Ale nie dziś. Może mańana. Bo dziś robię zupę z żółwia. Kiedy przyniosłem 
wielki złom żółwiny z jakiegoś kilku-dziesięciokilowego potwora, Królik uciekł 
do drugiego pokoju. Skorzystałem więc z jego wyprawy do Chińczyka i robię, 
według wskazówek mocno zaintrygowanej Teąuili, żółwia sposobem "napoleońskim".
- Pomidorów? - Teąuila leci do siebie po pomidory. Cholera ten żółw. Niby to 
krewny żaby, a kości ma twarde jak wołowe gnaty.
- Oto pomidory - melduje szybkonoga Teąuila.
- Proszę cebuli.
Zjawia się Królik, załamuje białe dłonie. Zamaniam ją rozmową o wielkich 
meksykańskich żółwiach caguoma. Łowią je na południe od Ensenady, na lagunie 
Scammon Bay. W czasie godów, które żółwie odprawiają w płytkiej, 
przezroczystej wodzie, rybacy wypływają w morze z długimi harpunowymi 
włóczniami. Włócznię wbija się w pancerz, ość trzyma mocno, potwora z wolna 
się wyciąga, władowu-
•"
39
38
je do todzi, wywozi na brzeg, wyłamuje się harpun, żółwia kładzie się na 
wznak, już nie ucieknie, wraca się w morze po nowe.
W epoce składania jaj, kiedy samice wychodzą na brzeg, jest jeszcze łatwiej; 
po prostu samicę odwraca się na grzbiet.
Potem zwierzęta, położone na wznak wielu warstwami na ciężarówce, wysyła się w 
dalekie drogi - od Ensenady po Nowy Jork i dalej. Mogą żyć miesiąc i dłużej 
bez" jedzenia. Byłem dziś w takim składzie: żółwie leżą pokotem na cementowej 
podłodze, obsługa chodzi po nich. Pojedynczy Meksykanie kupują od razu całego 
kilkudziesięciokł-lowego żółwia, chyba na spółkę z sąsiadami.
Królik słucha z obrzydzeniem, poza tym wykład rozbija się o jej podejrzliwość. 
Jak to - żółw znosi jajka? Przecie nie jest kurą. Pewno znowu coś zmyślam, 
żeby potem kpić.
- Oto cebula - mówi zadyszana Teąuila.
- Pani mówiła, że należy dodać oliwy? Proszę o oliwę. Królik ostatecznie 
wyłamuje się, kiedy mówię, że na dziś kazałem dać łapo-płętwy żółwie, bo z 
nich, według Te-ąuiłi, jest najsmaczniejsza zupa. Pryskają grube łuski. Królik 
definitywnie ucieka, wpada na zhasaną Teąuilę:
- Oto oliwa - melduje zaaferowana Teąuila. Wysyłam ją po liść bobkowy. Zupa 
jest zawiesista, tłusta, co za kolorek, co za zapach...
- Oto liść bobkowy - mówi z podnieceniem Teąuila. Okropnie jest ciekawa tego 
przepisu "napoleońskiego" i dziwi się, bo dotąd widzi, że wszystko robię 
według jej wskazówek.
- Proszę o paprykę.
Kiedy przylatuje z papryką, waza już stoi na stole. Samotny Królik pojada za 
zamkniętymi drzwiami płatki owsiane, a my tu sobie poucztujemy.
- Dobra zupa - chwali Teąuila - ale to po naszemu zrobiona. Gdzież tu przepis 
"napoleoński"?
Wówczas jej opowiadam o żołnierzu napoleońskim, który zmanił gospodynię, że 
zgotuje zupę na gwoździu.
Królik wyłania się po wszystkim i znajduje mnie na-burmuszonego: kobieta nie 
powinna podcinać mężowi skrzydeł. Czyż nie zadawano ci w latach pensjonarskich 
do wykucia Konopnickiej?
r40
"Kocham cię" - znaczy. O wolny ty duchu! Ja nie chcę skrzydeł twych krępować 
jasnych, Jeno być smaczkiem w żółwich zup łańcuchu...
- Myślę, że się poprawisz, bo mamy przed sobą wielki szlak pionierski: 
będziemy przyrządzali stek żółwiowy, mątwy, ośmiornice i obalone.
- Obolone?
- Nie obolone, tylko obalone, tzn. ogromna małża morska. Jutro zobaczysz.
- Doprawdy - jęknął Królik - chciałabym czasem, żebyś był ten... caguama - 
żółw morski: położy się go na grzbiecie i już jest unieruchomiony. Żeby to z 
tobą tak...
Byłem tak "ożółwiony", że miałem ciężki i długi sen.
Kiedym się przecknął, dojrzałem Królika z nosem w książkach, któreśmy 
zrabowali w "Museo".
Widząc, że się obudziłem, pośpiesza z ważną wiadomością:
- Ach jeju!... Czy wiesz, ilu żołnierzy miał Kortez lądując? Tylko pięciuset.
- Pięciuset czterdziestu - poprawiam niedbale, jeszcze poziewając. - Ty 
czytasz popularną książkę i oni w niej podają okrągłe cyfry.
Królik patrzy z podziwem, ale smrodek dydaktyczny przeważa:
- Tylko się nie rozedmij jak żaba, bo już znowu takie dziwo to ty nie jesteś.
Swoją drogą takie exprompta z palca wyssane są wygodne. Wczoraj Królik pytał, 
czemu tu wszyscy używają konserwowanego mleka. Odpowiedziałem, że obawiają się 
leucoropei. Królik zamilkł, nie chcąc się pohańbić, że nie wie, co to jest. Ja 
też nie wiem.
Kolonizator Flourier
Motel nazywa się "Mission Santa Isabel" i ogłasza sią jako najbardziej 
romantyczny nad zatoką Todos Santos.
Istotnie, jest to budynek opuszczonej misji albo też budowany w stylu 
misyjnym. Takie misje sziy, jak i forty, łańcuszkiem wzdłuż Pacyfiku, były to 
nie tylko kościoły i klasztory, ale i wielkie antrepryzy gospodarcze i 
przemysłowe. Tu wyciskano oliwą, garbowano skóry, wyrabiano tkaniny. W wielu 
misjach aż podotąd stoją kamienne żarna, toporne dębowe prasy, wmurowane 
czany, w których tłoczyło się wino. Dotąd najlepsze wina meksykańskie i 
kalifornijskie noszą nazwy misji.
W misji "Santa Isabel", zamiast wyziewów skór garbowanych, unosi się zapach 
"Chanel 5". Misja ma grube mury, daszki z czerwonej cegły, wieżę, ale na jej 
murze wisi szyld baru "Chuy's Bar". W środku surowe kamienne schody obrzeżone 
kutymi ręcznie poręczami są zasłane współczesnymi puszystymi dywanami. Słowem 
"pić z elektromontażem". Powiadam Królikowi, że nie chciałbym tu mieszkać, ale 
naturalnie tak samo mówił lis o winogronach, bo któż by nie chciał mieszkać 
nad tą srebrzystą plażą, którą omywa błękitna woda oceanu.
Flourier, właściciel motelu, ujęty, że ktoś do niego mówi po francusku, 
proponuje, żeby odwiedzić ich na ich farmie pod Ensenadą.
- To państwo mają i farmę na dodatek?
Parsknęli śmiechem. Okazało się, że mają w głębi lądu kopalnię, trzysta akrów 
lasu, że mają w San Diego (to już w Stanach) duży dom, ale że największym 
byznesem pana Flourier jest wyrób skórzanej, zdobionej po meksykańsku 
galanterii na eksport do USA oraz małych bębenków, po-trzebnych do jazzu jak 
Ameryka długa i szeroka.
Zajeżdżamy na Święto Matki. Duża sala pełna dzieci. Święto Matki, a więc i ich 
święto, bo pokazy wypełniają całkowicie mali aktorzy. Czego tam nie ma: grają 
na gitarach, tańczą indiańskie tańce w kostiumach, potrząsają perkusyjnymi 
instrumentami, dziewczynki lekkie jak łątki, ubrane w piórka, tańczą jakiś 
ptasi taniec. A teraz stare hiszpańskie tańce: obcisłe staniki, trzy falbany, 
szale, róże w wysokich uczesaniach. Teraz znowu kowboje, a tu znowu osiem par 
starannie odtwarza współczesny taniec. Chłopcy czarno ubrani, zapraszając 
damy, trzymają lewą ręką do tyłu, potem z ukłonami odprowadzają na miejsce - 
równo to wszystko, sztywno, nauczone.
Smakujemy tą uroczystość, jakby nas częstowano tortem - przekładańcem prądów 
historycznych, które złożyły sią na kulturą tego kraju.
" Na sali siedzą stare Meksykanice. Mądre - to ich dzień. Meksykanice są 
azteckie, zżółkłe, mumiowate, oczy tylko zachowały cały wspaniały blask. Sala 
jest podindia-niona, podmurzyniona, ciepła i katolicka, z krzyżami, 
śzkaplerzami, emblematami; księżułkowie uwijają się gęsto.
Teraz na scenie młodzież oddaje szereg typów - handlarze uliczni, sprzedawcy 
lemoniady i tortilli, rybacy, śpiewaczka uliczna, uliczni grajkowie...
Uroczystość kończy przemówienie ksiądza na tle krzyża. Pod krzyż parami 
podchodzą delegacje młodzieży i składają kwiaty.
I pomyśleć, że to ten sam Meksyk, którego antyklery-kalną rewolucję oglądałem 
w 1925 roku. Że to ten sam Meksyk, który ma silne robotnicze związki zawodowe, 
którym .wstrząsają dreszcze sympatii dla czerwonego Fidela Castro. Jakże różne 
przeciągi idą światami, jak łatwo w nich dostać... grypy.
Kiedy wchodziłem, przy wejściu do gmachu stał samochód z tabelą rejestracyjną 
ze Stanów. Turysta amerykański, ciekaw widać jak ł my odbywającej sią 
uroczystości, napisał palcem na kurzu pokrywającym maskę samochodu - 
untfmchable, tzn. "nie do dotykania".
Prostaczek amerykański chciał, po prostu, zaznaczyć, że wozu jego nie można 
ruszać. Ale użył znamiennego słowa, którym jest piętnowana najniższa klasa w 
Indiach, klasa ludzi, których samo dotknięcie kala, której obycza-
43
42
jowo jest wzbronione prawo wspólnych posiłków, wspólnych szkół, nawet tej 
samej studni. Przy dziwnej niechęci do Jankesów, prawo to, dziwnym obrotem 
losu, obraca się przeciw nim - bogatym i najedzonym.
Wychodząc, spojrzałem ponownie na to auto. Na drugiej części maski zobaczyłem 
wyskrobany w kurzu napis: Go home! (wracaj, skądeś przyszedł!)
Fłourier mówił, żeby dwa kilometry za Ensenadą zboczyć w alejkę wysadzoną 
eukaliptusami.
Skończyła się, prawie natychmiast, ulica Ensenady, jedziemy szerokim traktem 
piaszczystym ku niedalekim górom - Ensenadą leży w nadmorskiej kotlinie - ale 
żadnej alei nie widzę. Trakt robi się coraz bardziej kamienisty, czasem 
przemyka się przez wąskie gardło skalne, idzie w górę. Dojeżdżamy do masywu 
górskiego. W prawo spada w rozległą, kamienistą dolinę wąska ni to droga, ni 
to ścieżka. Na wprost trakt, którym jedziemy, zwęża się, wciska się w 
szczelinę między górami. Wychodzę z auta, widzę za najbliższym zakrętem w 
środku tego gardła głazy, które trudno by było wyminąć, tym bardziej że nie 
wiadomo, co dalej.
Wracam do auta, przyglądam się z dezaprobatą tej ścieżce w dół.
Pierwsze wrażenie - smętek pustacł, uciskający serce. Ale góry poczynają być 
różowawe w tym tutejszym rozsianym, omglonym świetle słońca, którego nie 
widać.
Na naszej wysokości rosną tylko suche, ostre pseudoig-laste krzaczki i coś w 
rodzaju kwitnącego liliowo krzewu o grubych, ciemnozielonych, mięsistych 
liściach, wykończonych ostrymi kolcami. Pola różowiejące w tym świetle łudzą, 
jakby były rżyskami. Ale jak daleko dojrzę przez lornetę - to kamień. Poprzez 
jego zależę idzie zielony pas zarośli, meandruje aż pod ścianę gór. To łożysko 
wyschniętej rzeki. Idąc wzdłuż niej lornetka wykrywa jakieś placki odmiennego 
koloru. Czyżby poletka? Chyba tak, bo tam na samym skraju kotliny czworokąt 
drzew, chyba rancho. A więc są tu ludzie? A więc jest tu gdzieś może i farma 
Flouriera?
Zawracam, jadę z powrotem do Ensenady. Przy pierwszym domku wykrywam alejkę w 
eukaliptusach, którą przeoczyłem.
Na prawo ogród oliwkowy. Na lewo - pomarańczowy. Tak, to już i dom. Auto 
wspina się i podjeżdża pod drewnianą willę. W progu stoją Flourierowie.
- Wdrapaliście się?
Śmieją się, radzi wygadać się po francusku. Wprowadzają nas do domu. Wchodzi 
ładna kilkunastoletnia dziewczyna, macając przed sobą przestrzeń rękoma. Tak, 
jest ślepa. Ale Flourierowie mają sześcioro dzieci. Trudno w to uwierzyć, 
patrząc na panieńską sylwetkę pani Fłourier.
Sam Gaston Fłourier przyjechał do Meksyku jako inżynier francuskiego 
przedsiębiorstwa kopalnianego w roku 1924 i już pozostał, ożenił się na 
miejscu. Jego żona, Francuzka, urodziła się na statku przy brzegach 
meksykańskich. Matka jej, którą w następnych dniach poznaliśmy, ujeżdżała 
dzikie rumaki. Gastonowa opowiada, jak jadąc konno z głębi lądu, gdzie jej mąż 
robił poszukiwania, nic dojechała do Ensenady, mimo przewiązywania się w 
pasie, i musiała rodzić pod drzewem w asyście przygodnej Indianki - tę właśnie 
córkę - dając, jak tam mogła, wskazówki Indiance, bo dziecko rodziło się 
nieprawidłowo.
Zostawiamy kobiety na pogwarkach, Fłourier chce mi pokazać farmę. A właściwie 
warsztaty wyrobów skórzanych. Bębenki robią mu po różnych miejscach sposobem 
chałupniczym - w ten sposób unika podatków.
Trzy razy na tydzień sam odwozi towar do San Diego, skąd już rozsyła partie 
towaru po Stanach. Wszystko - podatki, robocizna, cło - jest owinięte w mgłę 
ogólników.
Mówiono nam o ostrych strajkach, którym się przeciwstawiał w Santa Rosalia, we 
francuskim przedsiębiorstwie. Nienawiść wyzyskiwanej biedoty meksykańskiej, 
gnieżdżącej się u podnóża góry, na której stały wille Francuzów, podnosiła się 
do stanu wrzenia. - Po co mi to - mówi, oprowadzając mnie po szopach, gdzie 
pracują podin-dianizowani robotnicy.
Jaki tam jest, taki jest, ale zna kraj jak własną kieszeń. Pytam go o 
pitahaya, jakiś legendarny, olbrzymi kaktus, o którym cytowany już przeze mnie 
misjonarz, ojciec Baegert, pisze że owoce jego są przysmakiem dla krajowców.
Nieraz się przekonałem, że Baegert miał rację w tym, co pisze - mówi Fłourier. 
- Istotnie, owoce pitahaya są
45
44
jak figi, tylko o wiele większe, pełne wewnątrz ziaren, jak w fidze, i 
delicyjnego płynu. Owoc jest kolczasty, ale ten kolczasty naskórek łatwo się 
usuwa. Zasięg jej nie dochodzi jednak na północ do Ensenady, W połowie 
półwyspu to roślina bardzo charakterystyczna dla krajobrazu. Jest to potężny 
jak drzewo kaktus, o stopę nad ziemią poczynają się konary grube jak ramię 
ludzkie. Tych konarów jest 10-12. Co pisze ojciec Baegert o "drugim zbiorze", 
nie sprawdziłem, ale nieraz sam płatałem psikusy z nowicjuszami, częstując ich 
owocami, po których spożyciu wydzielana uryna ma kolor purpurowy. Poza tym z 
pitahaya wyrabia się likier guayacura, mający właściwości afrodyzjaku.
Kiedy przyszliśmy do naszych pań, pani Mayo, bo tak na imię miała madame 
Flourier, z ożywieniem opowiadała, co się zdarzyło ostatniej nocy.
Przedwczoraj zawinął do portu jakiś tajemniczy "Mon-soon", jacht o dziwnej 
konstrukcji, bez specjalnego przeznaczenia. W porcie, jak to w porcie, 
zwłaszcza takim małym jak Ensenada, poczęto gubić się w domysłach. Obsadę 
jachtu stanowił starszy jegomość w mundurze oficera marynarki i młody chłopak.
- W nocy jakoś mi się nie chciało spać, siedziałam na tarasie "Santa Isabel". 
Była pełnia, wyraziście rysowała się sylwetka "Monsoona" wraz z jego 
dziwacznym opancerzonym mostkiem kapitańskim, który zaintrygował ludność 
portową. Zobaczyłam, że z "Monsoona" schodzi na brzeg mężczyzna w mundurze 
marynarskim. Szedł w kierunku naszego motelu, widziałam, że niesie w ręku 
ciężką torbę, bo ją parokrotnie przełożył z ręki do ręki. Doszedłszy ulicy, 
skręcił na lewo. Po upływie jakiejś półgodziny wrócił tą samą drogą, ale bez 
torby. Gaston, co to mogło być?
- Przemyt, moja miła. Marihuana.
Marzyłem, żeby wypalić papierosa z marihuany. Jest to narkotyk z rośliny 
rosnącej w Meksyku, szmuglowanej w ogromnych ilościach do Stanów 
Zjednoczonych. Przy każdym procesie, każdym skandalu aktorów filmowych, 
wypływa na tapetę marihuana. Marihuanę, jak twierdzą pisma, nagminnie pali 
ucząca się młodzież.
Na tę marihuanę polowałem od dawna. Ale w USA ludzie są sterroryzowani. Przed 
kilku laty wprowadzono
prawo grożące karą dwu lat za palenie marihuany i aż do dwudziestu lat za jej 
rozpowszechnianie. Wielki aparat konfidentów i bezlitosne sypanie karami 
sprawiło, że wszędzie mnie zbywano. A wreszcie i mnie się nie uśmiechało dwa 
lata ciupy i na dodatek tryumf Królika - "a nie mówiłam..."
- Monsieur Gaston, czyż nie zakupiłem u pana ośmiu torebek, pięciu pasków i 
sześciu portmonetek? Monsieur Gaston, bądź pan kulantny dla klienta, wygrzeb 
mi marihuany na jeden niuch...
Flourier śmieje się z zakłopotaniem. Pod naciskiem amerykańskim i tutaj parać 
się marihuaną nie jest bezpiecznie.
- To już ja lepiej dam panu flakonik likieru z guayacura. Tego na wzmocnienie 
siły męskiej. Ma pan - daje flakonik - może pan spróbować na miejscu. Co, nie 
wie pan jak? Nie widzi pan, co tu wisi pod sufitem?
Pod sufitem wisi coś jakby pęk jemioły, pod którą tradycja angielska pozwala 
pocałować każdą dziewczynę. Ale to, co wisi, jest czymś olbrzymim - zmierzyłem 
potem dla ciekawości: ta gałąź miała prawie dwa metry długości i dlatego była 
ściśnięta pod sufitem. Szerokość wynosiła 60 cm. Tkwiły w niej uschłe 
szkarłatne kwiaty.
- Bo to jest jemioła meksykańska (Phoradendrum MacTOphyllum). Jeśli pod tą 
karłowatą europejską można się całować, no to pod tą...
Ale ja się nie daję zmanić:
- Monsieur Flourier... marihuana... Zakręcił się z zakłopotaniem.
- Skądże ja panu wezmę? Ach - niby to przypomina - zobaczyłem, że u jednego z 
moich robotników rośnie na zapłotku. Kazałem to wyrwać, jakże... Nie zdążyłem 
jeszcze zniszczyć.
Przynosi mi pokruszone, uschłe, brunatne liście i łodygi. Przebiera to na 
rozłożonej gazecie, odrzuca większe kawałki albo je kruszy, odsypuje pył, 
zawija mi dozę wystarczającą na oko na cztery skręty.
Obładowani grzechem, wracamy już za ciemna. Księżyc zabawnie uczepił się 
czubka eukaliptusa i wypyził się na mnie.
Królik przeoczył manipulację z marihuaną, zajęty ga-z Gastonową.
47
46
- Jakaż sylwetka... To piękna kobieta... Czy wiesz, że ma sześcioro dzieci, 
najstarszy syn dziewięcioletni? Mąż mówi, że jego Mayo ma indiańską krew i że 
Indianki do starości zachowują taką linię.
- Hm... - odmrukuję. Korci mnie, aby jak najprędzej dobrać się do tej 
marihuany. Może jak Królik zaśnie... Ale jak mnie zemdli? Oj, będzież tego "a 
nie mówiłam..."
W "El Rey" natykam się na Teąuilę:
- Pani droga, mam nieco marihuany. Popalmy sobie u pani. I mężulkowi damy 
skręta.
Zatrzepotała, uciekła z gdakaniem jak spłoszona kura.
Nie ma rady. Czekam, jak Królik zaśnie. Z tym, na szczęście, nigdy nie ma 
kłopotu.
Rozpościeram papier, wysypuję marihuanę. Z arkusika bibułki do maszyny skręcam 
już nie kozią nóżkę, a co najmniej skręt grubości kociego ogona. Wsypałem 
wszystko, co miałem, zalepiłem, otwarłem okno, drzwi do łazienki, położyłem 
się i zaciągam się najsumienniej, co jest tym większym bohaterstwem, że nie 
palę.
Ukończyłem aż do samego końca ten potworny koci ogon, za niedopałkiem 
spuściłem wodę, żeby ślad nie pozostał, położyłem się i czekam. Jeśli nie 
pocwałuję do łazienki, to ani chybi hurysy poczną się pojawiać.
Tak oczekując zasnąłem jak niewinne dziecię, aż mi Królik przyniósł do łóżka 
śniadanie. Każdy taki akt dobroczynny jest, niestety, oprawiony w 
profilaktyczny smrodek dydaktyczny, abym się nie rozpuścił.
- Na gwiazdę filmową się nadajesz!
- Nie, raczej na padyszacha, moja miła. Wtem otwierają się drzwi, wpada bez 
pukania rozgorączkowany Flourier, wymachując meksykańską gazetą:
- Wiecie, co to było z tym "Monsoonem"? Mayo coś słusznie węszyła. O, 
patrzcie!
Pokazuje na fotografię siwiejącego mężczyzny z brodą, w mundurze marynarskim, 
i młodego chłopca.
- Oto załoga opancerzonego jachtu. Ten stary - to pięćdziesięcioletni Bernard 
Brous alias Robert Hill, ten młokos - to jego jedyny pomocnik. Przyszedł za 
nim list gończy ze Stanów. Brous podaje się na naczelnego wodza Amerykańskiej 
Armii Wyzwolenia, która podejmie walkę zbrojną z obecnym rządem amerykańskim. 
Już wysadził
w powietrze trzy stacje przekaźnikowe w Newadzie (istotnie, donosiły o tym 
gazety - przyp. M.W.) i schronił się do Ensenady, aby przygotować ponowne 
uderzenie. Policja portowa znalazła na jachcie istny arsenał karabinów 
maszynowych, zwykłych, rewolwerów i granatów ręcznych. Brous zgłasza pretensję 
do uzyskania politycznego azylu, ale władze meksykańskie wydadzą go jako 
wariata.
48
< Królit i oceany
Meksykańskie smaki
Tego dnia to już nawet sam Królik by nie mógł zaprzeczyć, że obudziłem się 
jako Tytan Pracy. Wprawdzie obniża moje loty ("Ty-tani-tytanie"...)r ale już 
tego dnia ani pisnął, widząc, że o ósmej rano siadam do maszyny.
Cichutko postawiła mi miniaturową filiżaneczkę z kawą. Filiżaneczka jest 
cienka, jakby z błonki z gniazda- os, jeździ ze mną po świecie. Kiedyś w 
muzeum zobaczyłem krzesło nalane ołowiem, z którym podróżował po kontynentach 
Paderewski, a którego dwu silnych mężczyzn unieść nie mogło, oceniłem to jako 
cechę geniuszu, który musi się czuć w odpowiedniej otoczce, aby działać. Stąd 
i ta czupryna Paderewskiego. Gdyby mu ją zgolić, grałby o wiele gorzej.
Tak oto zrozumiałem, dlaczego Samson utracił moc po osmyczeniu (musiał to być 
krygant i kawał snoba) i zrozumiałem, że ja też muszę wozić dwumetrowe biurko. 
Królik wytłumaczył, że wystarczy filiżaneczką.
Postawiła więc filiżaneczkę z kawą zaparzoną jak trzeba, a tu na podwórku 
motelu rozpętało się pandemonium wrzasków. Wiedziałem: przyjechało stado 
siostrzeńców gospodyni z Mexicali i rzucili się jak zgłodniałe wilki obtłu-
kiwać motelowe bachory.
Królik jeszcze usiłował zażegnać wzbierającą we mnie wściekłość psychoanalizą:
- Całe szczęście, że ty taki potwór byłeś, to może ich zrozumiesz.
- W dawnym Meksyku - ripostuję - prowadzono po raz pierwszy chłopca do szkoły 
na sznurku przedzianym przez język za pomocą kolca agawy. Nie ma co, musimy 
sią wynosić - biorę klucze do auta.
Potem w Rypcium-Pypcium odczytałem taki oto passus relacjonujący to zdarzenie:
King orzekł, że musi coś działać, bo się stało nagle nudno. Wobec czego 
zaczęliśmy jeździć autem po spadzistych górskich drogach.
Z czego jawnie widać, że Królik jako Kadłubek naszej wyprawy wykręcał 
rzeczywistość jak wszyscy kronikarze.
Pedał od gazu - to dawna ostroga. Auto wspięło się zaraz za ulicą Ruiz, 
pomknęliśmy karkołomnymi wirażami na brzeg michy masywu górskiego, w którego 
wyżarciu byczy się Ensenada, rozciągnięta jak pies z wywieszonym językiem nad 
zatoką Todos Santos.
Słońce akurat poczęło delikatnymi palcami rozgarniać muślin mgiełki - od dołu 
coraz bardziej wyraziśoiała zatoka - rzekłbyś, ktoś rychtuje ogniskową 
lornety. Już stała w całej błękitności półkolista, cicha, wysublimowana z 
zapachów portowych, skrzypów, głosów ludzkich, tak jak ją odkrył w 1542 roku 
Portugalczyk Juan Rodriguez Ca-brillo, kiedy sześć dni tu odpoczywał przed 
wyruszeniem w górę, ku obecnej amerykańskiej Kalifornii. Wiele lat później 
założył tu osadę misjonarz Fray Junipero Serra i odtąd był nad zatoką smród i 
brud.
Po błękitnej nieruchomej fali płyną z północy dwa białe żagle. Widzę przez 
lornetę, że to jachty. Niebawem zza północnego cypla zatoki Punta San Miguel 
wypływają trzy dalsze żagle. I więcej. Punta San Miguel poczyna ciurkać w 
lapis lazuli białymi perełkami. Ich drobno nizany szlak idzie do przystani, 
która wzdyma się białą pianą żagli. Przypominam, że to są doroczne regaty z 
Newport, jednego z największych ośrodków jachtingu w USA. W regatach w tym 
roku, jak informowały gazety, bierze udział 408 załóg. Przebieg Newport-
Ensenada trwa 36 godzin. Tysiąc kilkaset luda obojga płci wywali się dziś na 
ląd po meksykańskie rozkosze, drugie tyle przyleci awionetkami, wie-lekroć 
więcej autami.
Zlatujemy w dół do miasto, ale diabła tam... Już od ulicy Ruiz nie ma ani cala 
wolnego parkingu. Parkujemy na peryferii, ciągnę sterroryzowanego Królika 
chodnikami górującymi pół metra nad jezdnią (gwoli planowaniu rozłożonemu na 
lat wiele, że ta jezdnia z czasem sią podniesie). Złazimy z tych chodnikowych 
Mont Blanców i drapiemy się na nie ponownie, aż na ulicy Juarez ogarnia nas 
miękka fala kolorowych bibułkowych kapeluszy w naj-
51
50
dziwaczniejszych kształtach, loki spadające puklami na ramiona, koszule 
kraciaste, koszule o najfantastyczniejszych rysunkach, karnawał pachnący słoną 
wodą i kosmetykami.
Ensenada jest enklawą wydzieloną z Meksyku dla amerykańskich turystów. Towary 
całego świata można w niej kupić taezcłowo. Toteż tłumy seksapilowatych 
"regatówek" szturmują paryskie perfumy, angielskie swetry, irlandzkie płótna, 
tłumy półdziewic piastują flakony "Soir de Paris", tłumy jachtsmenów o byczych 
karkach wydzierają sobie butelki z likierem guayacura wzmacniającym potencję 
(rety, na noc straż pożarna powinna stać _w pogotowiu!), butle leąuili z 
pływającą na dnie gąsienicą z agawy, gąsiory rumu oplecione drobnym łykiem.
- Kobieto - mówią patetycznie - uciekliśmy od zgiełku tego świata, a tu nas 
fala amerykańska dogoniła i zatapia. Cyk! - powiadam, fotografując kolorowe 
bibułkowe monstra - uciekajmy w przestworza. Cyk! - sfotografowałem "regatkę" 
uczepioną barczystego "regacioła" - tu Amerykanie, tam dzieci, ciasno mi jak 
konkwistadorowi w zamtuzach Madrytu. Ruszamy za barierę celną. Bo tam właśnie 
zaczyna się niefałszowany Meksyk.
Bariera celna jest już o dwanaście kilometrów na południe. Odsunięta tylko 
tyle, aby cała zatoka Todos San-tos była dostępna wycieczkowiczom.
Mijamy rudery na skrajach Ensenady, których brud okupują kwiaty. Już i budka 
strażnicza. Myślałem, że ją przelecę "na kretyna", ale nie, na szosie 
rozkraczył się oliwkowy strażnik i żąda permesso. Skąd ja ci wezmę peimesso, 
azteckie nasienie?
Patrzę smętnie poza barierę, za którą, jak mi mówiono, jeszcze dwa kilometry 
dalej przeciągnięto "dla pucu", dla turystycznych oczu porządną szosę. Za tą 
barierą ciągnie się tajemnicza kraina biegnąca jeszcze 1350 kilometrów w 
ocean.
Wcześni kartografowie, dopływając do Baja California od południa, mieli ją za 
wyspą. Razem ta mierzeja, wdana w ocean, ma obszaru tyle, co pół Polski, 
ludności 450000, ale z tego ponad dwieście tysięcy jest za nami w strefie 
przyamerykańskiej, koło dwustu tysięcy na samym czub-
ku mierzei, gdzie przyszła kolonizacja z Meksyku od południa, z oceanu.
Na przestrzeni tysiąca czterystu czterdziestu kilometrów między obu 
zaludnionymi głowicami nie mieszka nawet 60 000 ludzi.
Podróżnik Timberman zapuścił się w ten kraj w kilka wozów specjalnie 
skonstruowanych w określonym celu - fotografować wieloryby w Scammon Bay, 
leżącej jeszcze w górnej części półwyspu, ale wiele mil od cywilizacji.
Opowiada, że natknął się na zwykły wóz osobowy, którym wyruszyło jakieś 
ryzykanckie małżeństwo szukać możliwości założenia farmy w bezpańskich 
terenach. Wóz zepsuł się. Stali w upale trzy dni bez wody, kobieta była już 
nieprzytomna.
Wóz campei - turystyczna ciężarówka - Timbermana miał jako jedną ścianę tank z 
benzyną, a jako drugą - tank z wodą. Uratowali konających.
Aby oszczędzić paliwo, wozili z sobą kratę metalową, kładli ją na wykopanej w 
ziemi jamie, w której zapalali ogień, a na kracie stawiali garnczki.
Ech, pogotowałbym ja, pogotował na takiej kracie, ale czekoładowogęby celnik 
spiknął się z Królikiem i nie pozwalają.
Truchtuję więc niechętnie z powrotem, rozglądając się, gdzie by tu prysnąć i 
nagle - eureka! - znak wskazujący drogą w bok, ku oceanowi na "Rancho Todos 
Santos", o którym wspomina w swojej książce Timberman, że właścicielem jego 
jest inny zapaleniec, seńor Rioz, raz po raz zapuszczający się w obieże.
"Przylaciel" nasz samochód - dostał ostrogę na wirażu w lewo, aż omal Królika 
nie wyrzuciło za prawą burtę. Zbliżaliśmy się szybko do oceanu i do jakichś 
nad nim kleciołek.
Był to typowy trajler-parking plac zaopatrzony w wodę i kontakty elektryczne, 
gdzie wydzierżawią się stoiska przyczepom - wielkim wozom mieszkalnym. Obecnie 
było jeszcze przed sezonem, ale już był ruch robotników przygotowujących jego 
nadejście.
W małym drewnianym domku zastaliśmy żonę senora Rioz, Amerykankę w wieku lat 
sześćdziesięciu, z koroną dwu grubych warkoczy, w fartuchu, z rękami 
zgrubiałymi od pracy.
53
52
Mieszkanko nad wyraz skromne, z półkami na książki, poza tym mieszczańskie, 
czysto utrzymane. Ustawiona w kącie koza - piecyk z blaszaną rurą - mówi o 
tym, że zapewne bywa tu zimno. Królika godzi z mieszkaniem pęk gladiolusów 
ustawionych na stole i fotografie osiemnastu wnucząt.
- Ale wszystko rozsiane po świecie, w Stanach Zjednoczonych - mówi pani Rioz. 
- Jestem Amerykanką, mąż rdzennym Meksykaninem; jego przodek przyjechał w 1508 
z Hiszpanii (coś tu, jak zwykle, legenda rodzinna jest podfryzowana, bo 
przecież Kortez wylądował w Meksyku dopiero w 1518, a przedtem był tam rzekomo 
tylko polski szlagon Cholewa, który chrzcił na prawo i lewo *).
- Muszą mieć towarzyszy - powiada pani Rioz i gładzi czarno-popielaty pyszczek 
turkusookiej syjamki - bo co rok męża wzbiera na kilkumiesięczną włóczęgę po 
Baja California.
Rzeczywiście, towarzyszy jej nie brak. Trzy wielkie kundle trącają nosami 
syjamkę, pragnąc ją zepchnąć i położyć łby na fałdzistej spódnicy; pod sufitem 
pofruwują różnokolorowe papużki - pani Rioz ma ich dwadzieścia trzy; na ich 
ranchu coraz to bawią jacyś egzotyczni pensjonariusze, szopy, skunksy 
(obezwonnione) aż po aligatora i podebranego w pustyni rannego kujota.
W trakcie rozmowy wrócił z Ensenady seńor Rioz, dobroduszny pan pod 
sześćdziesiątkę o ujmującym uśmiechu. Najwidoczniej się cieszy, mogąc nam 
pokazać swoje królestwo. Jest to drewniana szopa urządzona na skromny salonik 
dla właścicieli trajlerów. Pod pułapem rozpięta
1 W starej pożółkłej księdze - pamiętnikach Niklewicza, żołnierza legionu 
austriackiego w armii Maksymiliana, z lat 1864- 1867 - znajdujemy taki oto 
ustęp:
"Między gruzami w Tulo znaleziono czworograniastą bazaltową taflę, na której 
wyrzeźbiona była figura, a u spodu widniał napis hieroglificzny i łaciński, 
jak utrzymywano. Tymczasem, gdyśmy taflę ona obejrzeli, przekonaliśmy się, że 
ów niby łaciński napis brzmiał "Cholewa", a wyryta na kamieniu figura miała na 
głowie futrzaną czapkę dawnych Sarmatów, a na sobie strój zupełnie podobny do 
stroju polskiego szlachcica z czasów Jagiełły. Tablica ta, według znawców, 
mogła mieć od lat 800 do 1000. A więc na cztery wieki przed zdobyciem Meksyku 
jacyś Polacy zbłąkali się w te strony, a któż może zaprzeczyć, że nie oni to 
właśnie byli tutaj pierwszymi przedstawicielami nauki Chrystusa."
54
jest sieć rybacka, w niej rozgwiazdy nie rozgwiazdy, muszle nie muszle, ryby 
wypchane, dri/twoody - korzenie dziwaczne unoszone nieraz stuleciami przez 
morze, wypolerowane przez nie, obiekt, którym pasjonują się kolekcjonerzy. 
Jest i telewizja, i stolik do brydża.
Za to w drugim pokoju to już niepodzielne królestwo seńora Rioz. Mapy morskie, 
zdjęcia czarno-białe i zdjęcia kolorowe, motory i motorki przyczepne do łodzi, 
sprzęt rybacki, wielka galeria niezwykłych albumów: panie z ułowionymi rybami 
postawionymi na sztorc, wyższymi od rybaczek, myśliwi w kraciastych koszulach 
z zabitymi jeleniami, rogi różnej wielkości, kalendarz aztecki, wodne narty.
W trzecim pokoju jest atelier fotograficzne. Pan Rioz sam wywołuje i odbija 
kolorowe fotografie. Zaciemnia pokój i poczyna> rzucać na ekran projekcje z 
mówionym komentarzem. Jesteśmy więc już poza barierą amerykańskiego rezerwatu, 
Niebo i piasek, wschody, zachody, południowe skwary - w coraz innej tonacji 
kaktusowych dywarfów, a co dywan, to pleciony z innych kształtów, innych 
kolorów kaktusów - jest ich podobno tysiące odmian. Wśród nich strzelają 
kwiaty o kielichach, o łodygach, o strączkach, o odrostach trudnych do 
uwierzenia, o kolorach wyzywająco bezwstydnych. Wysokie na metr viznaga bez 
liści na pulpowatej łodydze stoją w rozpylonych aureolach oranżowego 
kwitnienia; wszczepione w skały, z korzeniami na wierzchu anaba wyglądające 
jak kolorowe sałaty, w gruncie rzeczy rodzaj figi; hautzaxin, której strąki 
dają atrament, bydło zjada je chętnie, ale potem mięso ma odór.
•- A tu - mówi seńor Rioz, zmieniając kolejne przeźrocze -r ten krzak 
upstrzony purpurowymi owalami, to bardzo ceniona jojoba (wymawia się s 
hohoba); te owale to rodzaj podłużnych orzechów, miąższ mają biały, leczą 
pęcherz, ułatwiają poród, ale owoce nie obrodzą, jeśli w ciągu roku nie 
spadnie przynajmniej jeden deszcz.
Widzimy, jak na postojach pan Rioz preparuje sobie qaa-camote, bulby jadalne, 
albo jibama - ziarna jak soczewka w czarnych strąkach, kłącz jadalny jak 
rzepa.
Przesuwamy się dalej w tej surrealistycznej wędrówce. Na kamienistych 
pustyniach stają cardona - kilkunastometrowe kaktusy olbrzymy, przy których 
słynne kaktusy
55
organowe, które oglądaliśmy w Arizonie, są maleństwami. Bezlistny pień jest 
tak samo gruby aż do szczytu - majestatyczne kolumny pustyni. A tu - pało de 
flecha, sokiem utoczonym z tego drzewa Indianie zatruwają strzały; śpiący w 
jego cieniu dostaje zapalenia oczu, a w wypadku specjalnego uczulenia traci 
wzrok na zawsze. A pto pało hieno, drzewo żelazne nie poddające się obróbce; 
a1 oto cudak przyrody - milapa, drzewo osiągające wysokość ponad dwadzieścia 
metrów, tak pulpowate, że nawet wysuszone nie nadaje się na opał, z gałęziami 
zwisającymi jak brody do ziemi, z kiściami kwiatów dyndającymi na nagich 
łodygach, jakby kto je podoczepiał na linkach.
A przez to wszystko przerzuca się hiedra maligna - liana, która boleśnie 
parzy.
Już znowu zjeżdżamy ku oceanowi, znów pola kaktusów kwitnących żółto, 
pomarańczowo, niebiesko, czerwono, wśród których strzelają cirios - tak tu zwą 
kaktusy kandelabrowe. W kolejnym przeźroczu wybucha na pierwszym planie biały 
kwiat, za "nim żółtości piasku, zgiełk kolorowy kaktusów, najdalej - błękit 
oceanu, nieprzejrzysty, matowy. Taki kolor zakwalifikowałby niejeden malarz 
jako "sos monachijski", ale Pan Bóg jest większy, a Rłoz jest sługą jego. 
Zjeżdżamy w blaskach, w światłocieniach, w przebłyskach promieni przez 
szczeliny, w cieniach rzucanych przez głazy w dół, ku jakiemuś osiedlu; już 
jakieś figurki ludzkie w sa-rapach, dające miarę olbrzymiości kaktusów; już 
dwie dziecinne piękności, smagłe, aż czarne, jedzące rozłupany czerwony owoc; 
już łodzie wywleczone dnem do góry; już bezsilne olbrzymie 
kilkudziesięciofuntowe żółwie położone na grzbietach.
Szkoła tu nawet jest, bodaj jedyna szkoła od Ensenady po La Paź na południowym 
cyplu Baja California. Zbudowana z biblijnego bezcennego onyksu, który służy 
światu do wyrobu biżuterii ł w jednym tylko miejscu na kuli ziemskiej jest 
użyty jako materiał budowlany - jako paradne schody wielkiej opery paryskiej - 
i w drugim miejscu - to tu, gdzie z bloków, wyłamanych na miejscu z onyksowych 
złoży, postawiono szkółkę ludową.
Cienie schodzą. Usłużny Indianin ścina wierzchołek ba-ryłkowatego kaktusa, 
żłobi w nim dołek, rozpala ogień u podnóża i natychmiast otrzymuje pół litra 
soku. Pije go na przeźroczu senot Rioz, ale nie ja. Ostatnie przeźrocze -
głęboki, ostatni zachód słońca w takim srebrze nieba i w takim złocie wody, i 
w takich czerniach, w takich ja-snościach po rantach ospałych chmur, że długo 
patrzymy i prosimy senora Rioz, aby pokazał to zdjęcie raz jeszcze.
Stary jest zadowolony z uzyskanego efektu. Mówi, że w następnym dniu, 
przebłysku j ącym ponocnym świtaniem, kiedy na niebie ponownie dziać się 
poczną dziwy a dziwy, pójdzie brodzić po dnie odsłoniętym przez odpływ i 
zbierać do kobiałki ostrygi przywarłe do korzeni mangrowców.
Ach, jakbym chciał skopiować niektóre z tych przeźroczy, jak wrócę do Stanów 
Zjednoczonych.
- Proszę, niech pan bierze.
- Ależ to unikaty, dam kwit... Śmieje się:
- Co mi to pomoże? Jeśli pan nie jest rzetelnym czło
wiekiem, to i kwit nie pomoże.	•-
- Wiesz - mówi Królik w drodze powrotnej - powinieneś kiedyś napisać: "Ludzie, 
jakich spotkałem."
- Byłby w tym różaniec świętych pańskich. Iluż ich spotykam po Polsce, 
uczepionych mangrowców jak te ostrygi. Zbieraczy prowincjonalnego folkloru, 
oświatowców, cichych entuzjastów rzeczy pięknych, filantropów, niewyżytych 
marzycieli, przyjaciół kwiatów i zwierząt, pomyleń-ców, na których stoi świat.
Ensenada, do której wracamy, Ensenada dnia regatowego, rozjarzyła się neonami. 
Stajemy w tłumie przed wielkimi oknami restauracji hotelu "Bahia".
Hotel jest nowoczesny, pokoje są zaopatrzone w telewizję i lodówki. Stąd 
ruszają wyprawy myśliwskie i rybackie. Tu, w wielkim basenie otoczonym 
zielenią, pływają najpiękniejsze syreny (czy wydry?) - turystki. Teraz to 
wszystko zleciało się na salę dansingową; zawodowi tancerze przybrani w super-
duper stroje meksykańskie. Teraz półnagi Indianin z rogami jelenia na głowie 
tańczy la danza de venado - rytualny taniec jelenia, odprawiany w plemieniu 
Jaków przed rozpoczęciem łowów. Utlenione turystki, barczystych aptekarzy, 
pośredników mieszkaniowych, sprzedawców aut, agentów ubezpieczeniowych, którzy 
na te kilka dni regatowych są zdobywcami przylądków nieznanych, ładuje się w 
przyspieszonym tempie alkoholem, ostrymi przyprawami, egzotyczną muzyką i 
tańcami na niespokojną noc.
56
57
Wracam do naszego motelu. W dzielnicach dalszych, po bocznych uliczkach, 
dźwięczą gitary na przemian z krzykliwym jazzem. Tam bawi się miejscowy plebs, 
sycąc swój kompleks niższości, płacąc wyranżerowanym tancerkom z USA.
Księżyc, niezmiernie arogancki, siadł ogromnym złotym półmiskiem na dachu 
przed nami.
- Wstydziłby się - mówi Królik - jest jak wycięty z niezdarnej prowincjonalnej 
dekoracji. A może aniołkowie na dni fregatowe spuszczają na ziemię specjalnie 
przystosowane księżyce?
Pomyślała i westchnęła:
- Ma to swoje dobre strony, myśleć, że księżyc to księżyc, gwiazda to gwiazda, 
a nie żadne tam awantury.
Właśnie... Nie żadne tam awantury... Bo ja byłem podekscytowany tym lizaniem 
przez szybkę przeźroczy tej wyprawy po Baja California i nie mogłem zasnąć. Co 
z tego wynikło, odczytałem nazajutrz w Rypcium-Pypcium:
W nocy w sąsiedztwie fetują Meksykanie chrzciny. Mela dziś "nosi", więc się 
ubiera i jedzie do nich autem zobaczyć, co się dzieje, bo bębnią, trąbią, 
tańczą. Mówię (nadaremno), by nie jechał do pijanych prymitywów. Wychodzę 
przed dom w szlafroczku i patrzę, choć zimno. Okazało się, że trąbią i tańczą 
przy bębenku na ganku przed domem. Jednego Mel zawołał, ten wsiadł, zataczając 
się, do niego do auta; więc Mel go odwiózł autem, minął mnie, widzę ten 
małpolud wylatuje o dwa bloki dalej i padł na czworaki, a Mel zawraca, znowu 
jedzie mimo, wołam, ale nie odpowiada, podjeżdża i woła drugiego, też 
pijanego, i ten wsiada i wylatuje jeszcze o jeden blok dalej. Potem wrócił, 
ale już do mnie, bo innych ciekawości nie było. Takie lekkomyślne szukanie 
guza. Oczywiście długo jeszcze zasnąć nie mogłam, bo koiłam jego nerwy, choć 
trochę się wyładował i zasnął.
Jedziemy 33do wód'
Ledwom się zbudził, powiadam do Królika:
- Jedziemy!... Jedziemy w głąb Baja California. Naturalnie. Królik mówi 
nieuniknione "nie". Królik zaczyna każde zdanie od "nie". Na przykład, ja 
mówię:
- Dziś do nas przyjdą Iksińscy.
- Nie, oni umówili się dziś na piąta.
- No więc dlaczego, "nie"?
Tak się przyzwyczaiłem do tego "nie", że kiedy mi brak drobnych na szatnię i 
chcę od niej pożyczyć, załatwiam wstępne formalności sam:
- Czy masz dwa złote? Nie. No to daj. "Nie" zwykle nie jest groźne:
- Pójdziemy przejść sią?
- Nie, a jaki płaszczyk włożyć?
W wypadkach zatwardzialszych odśpiewuję piękny hymn własnego układu.
O, kochane słówko "nie", Jakże ja uwielbiam cię...
Na co Królik naburmusza się i replikujeT
Tylko kaczka, głupi ptak, Mówi ciągle tak, tak, tak... Mądry człowiek wie, co 
chce, I dlatego mówi "nie".
Dzisiejsze "nie" jest specjalnie dramatyczne. Na próżno jej tłumaczę, że 
powinna odkryć w sobie gust do przygody.
- Gdybyśmy tylko mieli dosyć pieniędzy, strzelałabyś tygrysy, harpunowałabyś 
wieloryby i zaraz pierwszą rakietą polecielibyśmy na księżyc.
59
Spojrzałem na zakrnąbrnioną miną i dodałem pospiesznie:
- No jazda na księżyc trwa długo, mogłabyś przez ten czas czytać Ces dames aux 
chapeaux verte...
Czasem zdarza się, że pod dowcipasem nie da się prze-szmuglować kolejnego 
tyraństwa. Już mnie poczyna popychać ku sprzeczce czterystu niecierpliwych 
diabłów:
- O, masz wczorajszy "Time". Artykuł o psychoanalitykach i mapka ich 
rozsiedlenia tylko wzdłuż ulic przylegających ze wschodniej strony do Piątej 
Avenue. Widzisz te punkty, którymi zaznaczono ich mieszkania? Na tym odcinku 
Nowego Jorku mieszka cztery tysiące pięćset dwudziestu trzech 
psychoanalityków. Wizyta - 40 dolarów. Kuracja - 80 do 150 wizyt - trwa trzy 
do pięciu lat. Szkoda, że tak z tymi dolarami kuso: oddałbym ciebie na jedne 
pięć lat, by uleczyli z ,,nie", na drugie pięć lat - ze złoszczenia, na 
trzecie - z braku logiki.
- Najlepiej by byłof żeby w swoim czasie za jedne czterdzieści dolarów 
odradzili mi wychodzić za ciebie.
Spojrzałem na kupę przygnębienia skuloną w łóżku i wzrok mój padł na źródło 
nieszczęścia - rozwartą książkę pióra Dana Lamb, w której opisuje swoją 
mrożącą krew w żyłach wyprawę dwumasztowcem "Yagabond" dookoła Baja 
California. Książka Enchanted Yagabonds (Zaczarowani wagabundzi) od 1938 roku, 
kiedy ukazała się po raz pierwszy, ma już jedenaste wydanie.
Czego tam nie ma... Zaraz w pierwszych dwu rozdziałach autor jest więziony na 
przemytniczym statku; uwięziony między szkieletami na bezludnej wysepce, nie 
ginie z pragnienia, destylując wodę morską; skacze na głazy, a tu foki - nie 
ma gdzie stąpić; potem ugrzązł na cały dzień w długiej na pięć mil ławicy 
delfinów.
Królik, dręczony bezsennością, uczytał tego znacznie więcej i mówi, że to 
straszne, jak Indianie pchali prawdomównego Lamba do kotła.
Rozbroiłem się, mówię więc, wskazując na mego Waltera (pistolet):
- Patrz na tego mannlichera, kużden żołnierz nie umiera.
Królik, jako że jeszcze nie wziął stu pięćdziesięciu kuracji 
psychoanalitycznych na brak logiki, jak zwykle, daje się zmamić w zadziwiająco 
łatwy sposób i sięga po torbę, w której dominuje Rypcium-Pypcium. Znaczy - 
Emilia Pla-
60
ter. Ta sama, która mówiła mężnie amerykańskim psiapsiół-kom - przyjaciółkom 
strwożonym naszym powrotem do Polski, że będzie mi towarzyszyć... aż na 
biegun. Z powodu tego jedna psiapsiółka zakupiła dla mnie grube wełniane 
gacie.
Zajechaliśmy do urzędu; wybuliłem trzy dolary, mamy permesso na jeden dzień. 
Nie mówię tego zrezygnowanemu Królikowi, który naszykował "wszystko takie" na 
tygodniową jazdę po nieznanych lądach.
Ot i granica. Klaksonuję na strażnika. Królik z obawą patrzy w dal, ale mówię, 
że słupy, do których przywiązuje się oskalpowanych turystów, są dopiero za 
zakrętem.
- No, przecież tak blisko do Ensenady?
- Cóż to znaczy - tak blisko? Zresztą pojedziemy dalej. Tam oni prawie nie 
widują białych twarzy. Tylko ryzykanccy iajaąueios, kramarze wędrowni, się 
zapuszczają, poza tym aeroplany tylko przemierzają przestrzeń aż do 
południowego krańca, ale i to rzadko. Indianiątko, zobaczywszy aeroplan, 
pytało mamy, co to jest. "To jest widzisz, synku, tak jak duży homar. Wyjada 
się miękisz, co jest w środku, a skorupę odrzuca."
Królik ma minę jak bohater Królowej Madagaskaru - "Mazurkiewicz, bój się Boga, 
gdzieś ty wlazł?"
Na razie jedziemy niby nic aż do zakrętu drogi. Zakręt wchodzi pomiędzy góry i 
zaraz poczyna się dzika feeria kaktusów. Całe ich ławice. Różnokolorowe ławice 
aż po horyzonty. W góry uciekają przedeptane ścieżki - przez kogo?
Nagle góry i morze robią się liliowe. W dół na prawo do oceanu idzie jedna 
droga, widzimy z góry jakieś, stąd miniaturowe, szałasiki, białe żagle. Na 
lewo w górę pnie się szersza droga, zaraz za załomem pracują buldożery - to 
rząd meksykański kontynuuje dzieło Korteza. Ale nam to nie wychodzi na dobre - 
nie możemy jechać nawet drogą jako tako przetartą, bo na niej roztasowały się 
roboty drogowe. Dudlimy się ugorami, Bogu polecając opony.
Ku morzu spływają dywany kaktusowe, różnokolorowe kule, kapusty, jakieś 
sterczące pałki z kiściami, z pióropuszami (kwiatami?). Ta olbrzymia płachta z 
nadzwyczaj żywych kolorów jest prześlicznie stonowana w obrzeżu liliowych gór.
61
Zjeżdżamy coraz niżej. Tak, osiemnaście mil mam na liczniku od przekroczenia 
strefy celnej. Na osiemnastej mili ma być La Butadora, ósmy cud świata, choć w 
swojej hierarchii podobno - drugi.
Jest to stały od tysiącleci wytrysk wody morskiej; morze wpada do sklepionej 
groty, w której plafonie jest otwór. Miliony ton wody prą nadaremnie na grotę, 
całkowicie wypełnioną przypływem kolejnej fali; potężne ciśnienie wytryska 
przez otwór olbrzymim pióropuszem wody. Poza La Butadora coś takiego, jak 
informowano mnie w Ensenadzie, jest tylko we Włoszech. Znam Włochy jak własną 
kieszeń - poza dorywczymi pobytami spędziłem w nich nieprzerwanie trzy lata - 
ale nic takiego nie pamiętam.
Zjeżdżamy w dół aż do rybackiego domku. Pytam rybaka, czy nie sprzedałby 
homarów. Pytam niepewnie, bo jest to sezon, w którym Zabroniono łowić 
homary;vma się ich pełno po restauracjach, ale kelnerzy najbezczęlniej, 
przymrużając oko, zapewniają że to z puszek.
Rybak gotów jest nam dostarczyć homarów po sześć dolarów za tuzin (moje 
ludzie, w Ensenadzie po trzy dolary sztuka!...). Ale ja reflektuję najwyżej na 
dwa, a on trzyma homary w skrzynce zanurzonej w morzu o milę stąd, więc mu się 
nie opłaci.
Zostawiamy wóz i idziemy ścieżką wijącą się przez skały pośród kaktusów. 
Nabierając wysokości słyszymy coś jakby głuchą podziemną eksplozję. Potem ten 
dźwięk znowu się powtarza. Osiągnąwszy wyniesienie, skąd ścieżka biegnie w 
dół, widzimy zatoczkę w skałach, w której załomach stoi biała piana. Ledwośmy 
zaczęli schodzić, kiedy podziemny grzmot się powtórzył i oto trysnęła - wysoko 
na jakieś piętnaście metrów - La Butadora. Pod straszliwym ciśnieniem woda 
wytryska tak rozbita na białe drobinki, jakby to była para bijąca z wentyla 
gargantuicznej maszyny.
Spieszymy w dół, szukając miejsca, skąd byśmy mogli obserwować następny 
wybuch. Miałki pyłek wodnych drobinek opada, między skałami piekli się piana. 
Piana od strony oceanu poczyna się przecierać, ukazuje się zielonkawa jego 
woda. Gdyby to mogło potrwać pięć minut, cała zatoczka byłaby znów zielona, 
ale na to nie ma czasu: obserwujemy ponowną falę idącą od oceanu, rozbijającą 
się o postrzępiony brzeg; jej masa znajduje przesmyk do groty,
wwala się masywem wodnym i oto ponownie strzela pióropuszem wodnym La 
Butadora.
Biegnę do ostatniego zasięgu, gdzie spada wyrzucona woda, zajmuję stanowisko z 
aparatem, siadając okrakiem na głaz przy wspaniałym kaktusie.
Niebawem idzie druga fala, rozlega się eksplozja, wytrysk i po chwili siedzę w 
potopie wody, mocno wczepiając się w głaz. Przemoczony, poczynam się drapać w 
górę i Widzą krzyżyk sklecony z dwu patyków - taki jak na naszych grobach 
powstańczych; najwidoczniej jakiś biedaczyna przede mną nie okraczył jakiegoś 
zbawczego głazu i zmyło go.
Poczynam drapać się wyżej, aby dalej, gdy rozlega się ponowny grzmot, wytryska 
La Butadora, ale opad wytrysku jest znacznie niżej od kaktusa, przy którym 
mnie przyłapało. Zdaje się, że poprzednio była to dziewiąta fala - 
najsilniejsza.
Wracamy, a za nami kilka razy jeszcze, raz po raz, rozbłyska srebny pióropusz 
na tle czarnych skał.
Z trudem wydobywamy się na "drogę", jeśli tak można nazwać ten zbłąkany trakt, 
i widzimy z góry ocean, przycichły, uspokojony, jak tafla lazurowego szkła. 
Góry też przestrajają się z fioletu na różowo; i mówić tu, że w tych 
pustaciach nic się nie dzieje!... I dziwić się seńorowi Rioz, uciekającemu w 
te obieże co rok od żony i papużek!... I dziwić się tym fajagueros, ostatnim 
romatykom świata, którzy tu się zapuszczają, wymieniając paciorki na nasiona 
pitahaya dające męską moc...
Jesteśmy już znowu przy tym "przygranicznym" kawałku asfaltowej drogi. Mijamy 
strażnicę, jesteśmy na skrzyżowaniu: jedna droga - z powrotem do Ensenady, 
druga - w góry otaczające ciasnym kręgiem Zatokę Wszystkich Świętych, nad 
którą rozbudowała się Ensenada, a w niej - motel "El Rey", nasza przystań.
Zatrzymałem wóz, uporczywie patrzę na znak drogowy ł medytuję. Królik wietrząc 
nowe niebezpieczeństwo, idzie za moim wzrokiem i widzi napis: ,,Bagno San 
Carlos - 11,5 km." Kąpielisko San Carlos.
;- No jedź, przecież widzisz, Ensenada - 10 kilometrów.
Królik wiecznie, bez powodzenia, stosuje taktykę naszej
63
62
Ewuni, kiedy miała trzy lata: w chwili niebezpieczeństwa schować łepetynę pod 
krzesło, stercząc nieopancerzoną pupką na zewnątrz. Myśli, że jak schowa głowę 
pod drogowskaz na Ensenadę, to już tego smakowitego Bagno San Carlos nie 
zauważę.
San Carlos to uzdrowisko o niesłychanie silnych gorących wodach siarczanych. 
Ensenadyjczycy zapewniali mnie, że wystarczy całkowicie kuracja trzydniowa. 
Tom po to siedział po sześć tygodni w Aix-les-Bains i Heluanie, co tu można w 
trzy dni załatwić?
- Mmm - mmm - mmm - głucho porykuję, biorąc się w tył na prawy bok - widzisz, 
Ucieczko Chorych, jakoś ja tak z nerkami niewyraźnie. A tu postawią mnie na 
nogi w trzy dni.
Ale nic nie pomogła płomienna apostrofa. Królik na temat nerki jest strzelany 
ptak. Na egzaminie pielęgniarskim w AK akurat pytali ją z nerki, zdała, choć 
coś potykała się na odznakach szarż (na każdym paznokciu narysowała paski i 
gwiazdki poruczników i majorów).
Wtedy nadęła się i powiada:
- Całe szczęście, że ciebie coraz co innego boli. Co ci powiem, to ci powiem, 
ale jeżeli siedemdziesiątej wiosny dożyłeś i nie wiesz, gdzie jest nerka, a 
gdzie wątroba... Jeszcze wiesz co? - Jeszcze jest ślepa kiszka. Ona też czasem 
może boleć.
Jestem oburzony cynicznym stosunkiem do moich cierpień:
- La Rochefoucauld powiedział, że nie ma takich cierpień bliźnich, których nie 
bylibyśmy zdolni przetrzymać.
- Bo to wszystko tylko po to, żeby latać... No, to jedź!
Tego tylko trzeba było. Od razu nas wgnłotło na szuter z wyboinami, Królik z 
emfazą pojękuje przy każdym podskoku - niby, żebym pamiętał, co dla mnie 
cierpi. Nie wie, biedna, jeszcze, co ja wiem od Ensenadyjczyków: że na 
przestrzeni dwunastu kilometrów jest do przejechania dziewięć strumieni.
Drogę opisywać trudno, bobym musiał się grzebać w zielnikach i encyklopediach, 
żeby wiedzieć, jak nazywa się każde drzewo, każdy ptak. - Rypcium-Pypcium, do 
którego nazajutrz zajrzałem, załatwiało to bez kłopotu:
No i jedzie sią!... Góry - doły, krato - wysoko wąsko na jedno auto wkoło góry 
skały kamienie na pierwszy raz
wydaje się bardzo długo (Rypcium-Pypcium w chwilach wzruszenia okazuje 
oziębłość dla znaków przestankowych - przyp. M. W.) zadowolenie że są drzewa 
że zielono że wieś dusza wypoczywa że drzewa takie wysokie że w polu kukurydza 
że płachty ziemi uprawne przeleciał żółty ptak i większy jakiś dropiaty nad 
drogą umieściły się rośliny jakby powoje tylko kielichy wielkie białe tam dużą 
grupą drobne kwiatki coś jak pierwiosnki tam łodygi z ziemi kwiat biały jakby 
kwiat maku tam już do niczego naszego (zapewne "niepodobne" - przyp. M.W.) 
wystrzela czerwonawo kolba wysoko tylko jedną tu widziałam taką roślinę nie 
wiem jak nazywają się te drzewa przydrożne nie liście nie igły takie miękkie 
kiście niekolące iglaste ucieszyłam się że nie takie szare ciche zakurzone jak 
w Ensenadzie a soczysta zielone czasem jakby wierzby przydrożne czasem drzewa 
jakby redwood wysokie no i w ogóle wieś domki płoty pola trochę krów i koni 
grupa dziewcząt wracają z pola mężczyźni i chłopcy ludność piękna czarna i już 
nie czuję się zmartwiona za tych miejskich zwyczajnie żyją i pracują na wsi i 
to dziwne że te puste puściutkie góry wieczorem różowiejące tworzą jakiś 
zachwycający krajobraz podszyty przydrożną zielenią drzew zielonymi skupiskami 
wzdłuż strumieni niby tylko głuche góry i głazy a 'przyjrzysz się siedzą domki 
i ręka ludzka widoczna w uprawie pól prymitywnie grodzonych płotach wzrusza w 
tej głuszy ludzie mają prymitywne a piękne twarze nie uśmiechnięte niekiedy 
dzikoludzkie a rasowe dzieci piękne a brudne i tak wszystko niepojęte jak po 
tych "wierzbach" oliwkach kukurydzy nagle wyłaniające się drzewa pokryte 
liliowym wykwintnym kwiatem.
Jak widzimy, Rypcium-Pypcium jest pod silnym wpływem Bram raju Andrzej e 
wskiego, tylko poszło dalej, bo Andrzejewski w tym opowiadaniu składającym się 
z jednego tylko zdania nie wykluczał przecinków. Królik zresztą nie tylko 
przecinków zabaczył, ale i tego, co było dla mnie najważniejsze - przejazdu 
przez dziewięć strumieni.
W pewnym więc sensie zdystansowaliśmy bajki z ich ,,za siódmą górą, za siódmą 
rzeką", bo dopiero za dziewiątą rzeką zobaczyliśmy perłę kuracyjną Baja 
California. Był to szereg niewymyślnych domuszków, a raczej kabinek.
Dżentelmen, do którego należy ta antrepryza, mieszka w Ensenadzie, dyrektorem 
kąpieliska z jego ramienia jest
64
65
5 Królik l oceany
żółtolicy Metys, bosy, w oberwanych do pół łydki spodniach. Prowadzi nas do 
zakładu kąpielowego, składającego się z czterech cementowych kabin, do których 
bezpośrednio z ziemi wlewa się gorąca siarczana woda. Potem pokazuje kabinkę, 
którą mógłby nam wynająć za trzy dolary dziennie. Jest to cementowy boks z 
nagim tapczanem, do którego należy przywieźć siennik, i z zapyloną 
szesnastoświe-cówką pod sufitem.
A jednak, jeśli pan Twardowski za drugą młodość duszę sprzedał diabłu, to może 
by tak za trzydniową niewygodę opłaciło się tu przyjechać? Tylko co jeść?
Obdartus robi ważną minę: jeść jest masę; bardzo dużo jeść - wskazuje na 
daszek na palikach.
Pod daszkiem na poprzek stół z butelkami lemoniady, rolmopsy w słoju, 
pokruszony ser i paczki z biszkoptami.
- Quć" nos lecomienda Ud? (Co nam możecie ofiarować?) Hiszpanica, niska, 
otyła, aż kwadratowa, tak że ją można by raz stawiać na nogach, raz kłaść na 
boku z tym samym efektem - wskazuje szerokim gestem na wyżej wymienione 
przysmaki.
- Pan? (Nie ma chleba.)
- Leche? (Skądże by tu mleko?)
- Huevos?
Tu już audytorium obdartusów, które momentalnie narosło, poczyna się bawić: 
ten Americano domaga się jaj; jeszcze kury nie nauczyły się .przyjeżdżać do 
San Carlos na kuracje siarczane.
Królik z cicha promienieje. Wie, że dla ciekawości do piekieł bym zstąpił, ale 
niechby jaki Wergili mnie uprzedził, że tam nie dają jeść - tobym się załamał.
Więc wracamy.
- Wiesz - mówię do Królika - tak pewno wyglądały "wody" praprzodków.
- Którzy przyjeżdżali do nich koczobrykami z własnym kucharzem?
- E, gdzie koczobryk, to i gospody itp. Nie, ja myślę nie o naszych dziadkach, 
tylko że tak się kąpali zapewne bohaterowie Gołubiewa. Swoją drogą, jeśli tu 
przyjedziemy za lat dwadzieścia, na pewno zastaniemy deptak i orkiestrę.
- Za lat dwadzieścia?
- Co się dziwisz? Postawimy rekord schludnych, stuletnich ruchliwych 
staruszków.
Ledwom wyskoczył z łóżka, Królik dramatycznym gestem wskazuje na zwał 
"bezmyślności" na podłodze.
"Bezmyślnością" nazywam wszelkie pokrywy na tapczany czy na łóżka. Rano to 
naciągaj, na noc ściągaj i układaj równo na krześle. Chcesz się przespać po 
jedzeniu? Ściągaj i znów wciągaj.
, - Ludzkość liczy z półtora miliarda kobiet, z czego ćwierć miliona 
używa pokryw.
- Skąd to wiesz?
- Z książek. Otóż nawet bez -poobiedniego spoczynku te wyczyny zajmują, lekko 
licząc, dziesięć minut dziennie na narzutę. To znaczy kosztują 2 500 000 minut 
dzień w dzień... czekaj! - biorę papier - to znaczy 15200000 godzin rocznie, 
czyli l 900 000 roboczodni, tzn. obliczając znów urlopy i chorobowe roczna 
pełna praca 6000 ludzi. A wiesz, ile ludzi budowało Turoszów? Nie wiesz? No to 
co tam z tobą gadać...
- Dobrze, to i łóżko musi być tak skopane przez cały dzień, jakby na nim spał 
wąż boa?
- Wiem, chciałabyś być wążboiną. Miałabyś przynajmniej męża zimnokrwistego.
Te wszystkie dulczenia to tylko pretekst. Ja wiem, co pod tym siedzi. Już od 
jakiegoś czasu Królika wzbiera, aby jechać do Stanford i jego biblioteki, do 
tamtejszego Instytutu Hoovera i do obok leżącej biblioteki uniwersytetu w 
Berkeley.
Czy Królik zamierza tam studiować? Boże zachowaj. To wszystko w trosce o męża.
Smrodek dydaktyczny rozwija się oto mniej więcej po tej linii:
- Już dosyć bejbaczyłeś się (wpływ mego -słowotwór-stwa) w tym Meksyku; całe 
dwa miesiące. Nieuk jesteś Pusiuniu. Patrz na innych, czego nie umieją: 
Sartry, Ca-musy, egzystencj aliści, personaliści tam różni, Brechty tam różne.
- Sama mówisz, że brechty.
No więc tak dalej i tak dalej przemawia Żonine Sumienie, a ja wiem, co w 
trawie piszczy, W Stanford mieszka ukochana Alusia i nie ma miejsca na wyczyny 
z żółwiami, abalone i przejeżdżanie dziewięciu strumieni.
No i cóż ja, nieszczęśnik? Wiem, że trzeba wyjeżdżać. A tu jak raz dopiero ma 
sią rozwijać sezon na dobre.
66
67
- To jeszcze tylko pojedziemy na Estero Beach - mówię. - Już się ta plaża 
zaludniła na dobre.
Estero Beach leży o kilka kilometrów za Ensenadą.
Człowiek nigdy nie ważył się słabymi siłami budować nieba, ale raz po raz 
próbował eksperymentów z zaaranżowaniem raju.
Różne tam pomysły odzwierciedlały rajskie ciągotki ludzkości. Od ogrodów 
Semiramis począwszy, na plażach amerykańskich (bo na całej Estero Beach nie 
uświadczy ani jednego Meksykanina) kończąc.
Taki raj wygląda poza sezonem jak kompletnie zaplanowane miasto, w którym nie 
ma domów. W uzbrojonym terenie, przeciętym alejami palmowymi, pocyrklowanym 
kwietnikami, stoją zamarłe restauracje, lśniąc szklanymi ścianami. Kioski z 
napisami: GAZETY I KSIĄŻKI, SŁODYCZE, WYNAJEM ŁODZI, SPRZĘT RYBACKI, KOSTIUMY 
PLAŻOWE, APTEKA, BIURO PODRÓŻY i nieskończone inne. To wszystko widnieje w 
morzu platforemek cementowych. Każda w obrzeżeniu kwietników.
Nagle pod koniec maja ten gigantyczny teren staje w wibracji motorów. To homo 
americanus ciągnie na wyraj do raju XX wieku. Ciągną campery, tzn. wozy 
kempingowe z wbudowanym motorem. Często z motorówką przytroczoną na wierzchu. 
Motorówki jadą też na dachach wozów osobowych albo są przez nie ciągnione na 
dwukółkach. Wozy osobowe też ciągną najprzeróżniejsze przyczepy mieszkalne. 
Takie przyczepy pozostają zresztą i przez martwe sezony na Estero Beach.
Ten cały najazd sprawnie rozlokowuje się po między-klombowych platforemkach. Z 
punktu włączają im wodę, elektryczność, przytraczają butle z gazem. Fotele i 
leżaki wyparadowują na zewnątrz. Poczyna się good time nagusów.
Życie towarzyskie jest rozlewne. Idąc między tymi przyczepami, byliśmy ciągle 
wzywani, aby zasiąść do pogawędki, częstowani kawą, piwem, koktajlami, lodami. 
Śmiertelnie pokancerowane bytowaniem na ziemskim padole byznesu, zwierzę 
ludzkie wyrzyguje tutaj gwałtownie nabrane przez rok miazmaty. Ludzie zbywają 
się pośpiechu, zbywają kłów i pazurów, którymi muszą się posiłkować
przez cały rok. Z punktu jesteśmy z nimi na ,,ty", a świat jest dobry, 
życzliwy.
Naczęstowani, napojeni po drodze, bulkając w sobie warstwami coca-coli, po 
których przelewały się warstwy innych płynów, siadamy nad brzegiem Pacyfiku. W 
tym miejscu brzeg jest urwisty, pokryty grupkami czerwonych lepkich kwiatów w 
kształcie małych główek kapusty. Na dole, u naszych stóp, porozkładane są na 
plaży ciała syren w bi-kini, do wyboru do koloru. Srebrzysty śmiech dzieciarni 
baraszkującej w wodzie. Dalej narty wodne z młodzieżą jak młode bogi.
- Przyjemnie - powiadam.
- Ale kosztuje - mówi trzeźwy Królik.
Istotnie, kosztuje. Pokój w miejscowym motelu od 9 do 12 dolarów od osoby 
dziennie. Miejsce na parkingu - dwa dolary od osoby dziennie, od dziecka - pół 
dolara.
- Czyżby dobry Bóg nie miał dla championów cnoty otworzyć niebiańskiej "Estero 
Beach"? Ot byś się zdziwiła, gdyby pewnego dnia przyleciał aniołek-goniec, 
przynosząc z kancelarii św. Piotra wiadomość, że moje podanie zostało 
uwzględnione.
- Ty byś się ważył składać takie podanie?
- Że bez ciebie? Jeśli cię wszwarcowałem do domu pisarzy w Hartford, to i na 
wczasy niebiańskie bym ciebie wszwarcował. Choć i aniołki muszą się liczyć z 
trudnościami transportowymi. Profesor astronautyki, dając szczegółowe 
obliczenia podróży pierwszego człowieka na księżyc, spytany, czy przewidywane 
jest zabieranie kobiet, zafrasował się: "Podróż w obie strony potrwa pięć 
miesięcy, dbamy więc o rozrywki: radio, telewizja, szachy, karty, patefon, 
nawet koń treningowy. Ale na recreational facili-ties (ułatwienia rozrywkowe) 
nie możemy przeznaczać więcej jak 100 funtów."
- Wiesz, ty masz jakieś specjalne klepki w głowie do mówienia głupstw - mówi 
obrażona recreational facility.
68
T-a-a-ka ryba!
Swoją drogą to hańba. Siedzimy, proszę sobie wyobrazić, nad Pacyfikiem. 
Państwo nurzający się w Bałtyku, państwo rozprażający się nad Adriatykiem, 
Morzem Śródziemnym, Atlantykiem (wielki cymes), nawet kąpielowicze znad Morza 
Czarnego, znad Kaspijskiego - kto z was był na Pacyfiku? Wiecie, na Pacyfiku, 
z tymi, jakże im... atolami koralowymi, Conradem, Łowcami Głów, kokosami, 
kryszami malajskimi i wyprawą Kon-Tiki?
A tu jesteśmy na Pacyfiku i co? Zwiedzamy restauracje!
Tymczasem, jeśli Pacyfik jest rajem ryb, to wybrzeża Baja California są rajem 
rajów. Jan Xantus, wysłany przez rząd Stanów Zjednoczonych na badanie fauny 
morskiej po-brzeża Baja California, naliczył 800 rodzajów ryb, 800 - 
skorupiaków, 40 - gwiazd morskich, 14 - gąbek, 8 - korali.
Inny badacz (L. C. Brown: Exploration and Settlement oi Baja Califomiaj 
informuje, jakie to raje (płaszczki) zamieszkują ten raj rajów rybich. Pisze o 
olbrzymich rajach, postrachu poławiaczy pereł. Taki rybny materac wagi 500 kg, 
szeroki na 6 metrów, z trzymetrowym ogonem zbrojnym w jadowity kolec, z 
ładunkiem elektrycznym, z wielkim dziobem rogowym, o ciele pokrytym kolcami, 
zachodzi zwykłe jak cień na prześwietloną wodę, na której dnie nurkowie z La 
Paź (na południu Baja California) poszukują perło-pławów, oddziela nurka od 
słońca i zżera owijając płaszczem potwornych muskułów. Te dane L. C. Browna 
proszą sobie sprawdzić choćby w naszej małej encyklopedii.
Ale L. C. Brown donosi również o tajemniczym stworze, o czymś w rodzaju 
syreny. Jest to stosunkowo nieduże stworzenie, nie ważące więcej niż piąć 
kilo, nie dłuższe niż metr, ale ma jakby psią głowę, górną część ciała białą z 
piersiami kobiecymi, od pasa ogon w rybie łuski. Pytam pewnego polskiego 
ichtiologa, czy można temu wierzyć; nic
nie wiedział o takim stworze przy brzegach Baja California, ale stwierdził, że 
temu opisowi odpowiada "piersiopław-ka indyjska", no, a Indie również opływa 
ocean. Może wiać opływa te brzegi i jednooki ochione, o którym pisze L. C. 
Brown, że na środku głowy ma jedno oko wielkości wolego.
Z tych dziwów jeden jest łatwy tu do oglądania - wieloryby.
Co taki Białoruś jak ja albo i moi rodacy z mazowieckich piaseczków wiedzą o 
wielorybach?
W przedwojennym dwudziestoleciu mąż znanej literatki też chciał koniecznie 
należeć do Związku Literatów i jakoś go przyjęto. Złośliwi opowiadali, że na 
podstawie wierszyka:
Ponad morza modrą fonią Wielorybki dwa się gonią, Tak się gonią, tak się gonią 
Ponad morza modrą tonią.
W pierwszych latach po tej wojnie, kiedy w Londynie mięso było na kartki, a 
Polak, wiadomo, podjeść lubi, wcinali my wielorybie befsztyki, pewna bardzo 
pobożna paniusia, która w wielki piątek odmówiła mi mleka do kawy, jako że 
suchy post, uraczyła mnie funtowym befsztykiem z wieloryba, jako że to ryba 
usmażona na kokosowym tłuszczu. Kiedyśmy zżarli befsztyki, z zimnym 
okrucieństwem ją poinformowałem, że to ssak, że karmi małe mlekiem, że ma 
gorącą krew, że musi wynurzać się z wody, żeby zaczerpnąć powietrza, jednym 
słowem, że niczym się w sensie postu nie różni od świni.
Otóż wieloryby, które odwiedzają Baja California, normalnie żyją, pracują, 
zarobkują głupie 9000 kilometrów na północ, w Morzu Beringa z przyległościami. 
Ale mamy-wie-loryby uparły się rodzić tylko w Zatoce Scammon, jeszcze 600 km 
na południe od Ensenady. Małżonkowie postanawiają im towarzyszyć i każdej 
jesieni wesołe ożywione orszaki płyną wzdłuż brzegów całych Stanów 
Zjednoczonych ku brzegom Baja California. Dawniej ulegały w Scammon Bay rzezi, 
odkąd jednak w 1937 r. zaczęło je ochraniać prawo, liczba ich z tysiąca 
przekroczyła 4000 i stale, się zwiększa. Zmyślne i przyjacielskie zwierzęta 
rychło zorientowały się, że nic im nie grozi, płyną wzdłuż plaż i czując sią 
jak na turystycznej wycieczce, wyczyniają har-
70
71
ce, skoki nad wodą, puszczanie fontann. Na południe dąży to szybciej, bo 
samice w ciąży spieszą na poród i cyrk odstawiają samce do 20 metrów długości 
i 60 ton wagi. Ale z powrotem już płyną i porodzone wielorybki, maleństwa po 
700-800 kilo, długości do 10 metrów. Te dopiero plucha ją się!
No, ale w marcu powrotny spływ się kończy i ja tego nie widziałem.
Ale za to inny raj rybny był dostępny. Zagęszczał on się zaraz za granicą 
amerykańską i im, dalej na południe, tym był bogatszy.
Już i Ensenada reklamuje się jako yellowtail capital ot the world - światowa 
stolica wielkich ryb z żółtymi ogonami, rzadkich gdzie indziej, wybornych w 
smaku. Ponadto roi się tu od olbrzymich sea bass (rodzaj morskiego okonia), od 
halibutów, makreli, barrakud, karmazynów itp.
Port w Ensenadzie roi się od rybaków wszelkiej maści. Od burych rybackich 
łodzi poczynając do luksusowych jachtów, na które spadają wrzaskliwe mewy i na 
których się roją jeszcze wrzaskliwsi amatorzy z całych Stanów Zjednoczonych.
Bałem się wyprawy jachtem. W Pleasant Point na Atlantyku wyruszyłem na 
całodzienny połów tuńczyków. Le-dwośmy wyruszyli za falochron, ledwo mi 
wręczono wędę, zaraz ci ją zwróciłem z ukłonem i podążyłem do kabiny, gdzie aż 
do powrotu oddawałem się samokrytyce.
Ale może by się tu pobełtać wynajętą łódką, która wróci na brzeg na każde 
życzenie?
Najęty rybak przede wszystkim podjechał do innego, który sprzedawał na 
czerpaki wijące się chybkie sardele (an-chois - sprzedawane u nas w 
delikatesach jako "korki"), mające nam służyć za przynętę. Kiedy go próbowałem 
fotografować, ruszył ku mnie z przekleństwami, opryskując mnie wodą; macie tu 
na fotografii draba w czasie tego ataku.
Rybakowi towarzyszył siostrzeniec, który ładował sardele na linkę zakończoną 
siedmiu sznurami z haczykami. Linkę zapuszczałem w wodę i natychmiast 
wyciągałem naraz po dwie, trzy ryby wielkości dużej płoci. Gdybym tak 
popracował z godzinkę, chyba byłaby pełna łódź. Ta ryba,
której nazwy nie pamiętam, zalega grubym pokładem dno, jest w takiej 
obfitości, że wala się wszędzie po porcie, służąc mewom, tłustym kotom - nawóz 
rybi.
Ale cóż, kiedy po paru pociągnięciach poczułem oburzony zew białoruskiego 
żołądka. Kazałem wracać. Siostrzeniec rybaka zachował się kurtuazyjnie - też 
poszedł w moje ślady.
Brnąłem przez piasek plaży rybackiej z poczuciem klęski. W łodziach spały 
portowe drapichrusty, na wózkach przekupnie rozwozili te właśnie sławne 
yellowtails. Za osłem dolarów można było kupić cztery ogromne takie ryby. Z 
przycumowujących do pomostów jachtów rybacko-tury-stycznych wysypywał się tłum 
amatorów, za którymi obsługa niosła obfite połowy płastugi.
Patrzę na typka z czterema wędami, za którym żona niesie w worku nałowione 
ryby, i buntuję się - będę wybijał klin klinem!
Wracam na obiad do motelu. Zastałem Królika w stanie prostracji: ręce 
poścłerała, uparłszy się przeprać moją wiatrówkę.
- Ręce pościerałaś? W plemieniu Ibarra w środkowej pustyni Baja California 
kobiety kładą bieliznę na pniaku i trą ją gołą pupką; może to praktycznie j 
sze?
- Zamknij drzwi z tamtej strony, przejdź korytarzyk i zamknij z tamtej 
strony tamte drugie! Ale nie dam się wypędzić: wydobywam dwa żółte bilety.
- Co to? - strzyże uchem spłoszony Królik. Ale rzeczywistość okazuje się 
gorsza niż wszelkie przypuszczenia:
- Jutro, skoro świt, wyruszamy jachtem "Josefina" na połów. Będziemy 
Putramentami. Ale jej to nie imponuje.
- Na pełny Pacyfik!... Będziemy Conradarni.
Ale jej to nie imponuje.
Resztę dnia starsi państwo spędzają w nastroju "moine"
Królik coś tam dłubie koło gospodarstwa, ale widzę, że cała się burzy na los, 
który ją skazał na męża-brutala: ona dla niego przecie starła ręce do krwi; 
przed tamtą wojną porównywał je do płatków i do licho wie czego, a teraz - z 
tymi wątpliwymi dowcipasami o indiańskim praniu. A jeszcze najgorzej, że "ON" 
znowu chce lecieć jutro...
"ON" tymczasem głowi się nad rachunkami. Jest przerażony ubywaniem forsy.
73
72
"ON" wiać od czasu do czasu żąda stanowczo i wymaga od Królika współdziałania 
w zrozumieniu, gdzie właściwie te miliony, no po prostu miliony się rozchodzą. 
"ON" ma na podorędziu tysiące opowieści przykładowych o oszczędnych żonach, 
które z niebywale niskich budżetów potrafią zapewniać mężom niebywale 
luksusowe życie. "ON", w pa-roksyzmach pokutniczej oszczędności, które go 
nawiedzają kilka razy do roku, żąda od Królika przejrzystych rachunków.
Królik nie może odpłacić pięknym za nadobne, stawiając szczytne przykłady 
niebywale oszczędnych reporterów, którzy - jak pewien kolega, polski reporter, 
mi opowiadał - dostawszy darmowy przelot Warszawa-San Francisco i z powrotem, 
opędzili dwumiesięczny pobyt w Ameryce stu dolarami. Królik nie wie, że 
opowiadania turystów o ich praktyczności przerastają opowiadania rybaków na 
temat "t-a-a-ka ryba". Odgryza się więc pouczeniami przed każdym pierwszym, że 
należy "robić budżet", w którym najwyżej można dokonywać virement, przy czym 
rachunkowość można prowadzić systemem włoskim, amerykańskim albo przebitkowym, 
co jej "doskonale wytłumaczył" jeden buchalter, kiedy rozpaczała na tematy 
rachunkowe.
Z tego wszystkiego po miesiącu Królik prezentuje rachunek, na przykład, na 
tysiąc złotych, gdzie na sumę stu złotych składają się niesłychanie 
drobiazgowe pozycje: babie (tzn. żebraczce) - 2 zł., picie (tzn. jakaś 
oranżada) - 4 zł., kwiatki - 20 zł., pozostałe 900 zł. jest ryczałtem zapisane 
pod "Różne", w czym się zapewne kryją tajniki virement według wszelkich trzech 
systemów rachunkowości.
Wobec czego potykam się z rachunkami w zgorzkniałej samotności, tym bardziej 
że wyprowadzając jakieś sztuki magiczne: pięć dodawanych liczb przy pięciu 
ponownie sprawdzających dodawaniach daje kolejno pięć różnych sum.
No i najgorzej z tym rozbijaniem na pozycje. Królik jest niekooperatywny: 
protestuje wielkim głosem, kiedy na przykład okropnie parzące mazidło, którym 
upiera się mnie nacierać, zapisują w rubrykę "Rozrywki Zosi".
Wielkie to kłopoty z tymi rubrykami.
No więc ł ja nie zapisuję swego wydatku na fryzjera na swoje rozrywki, tylko 
pod rubryką "Zdrowie".
- To ja bym sią przy bilansie miesięcznym okazywała ciężko chora.
- Zawszeć to - higiena osobista.
- Zapisz na "Rozrywki".
- Cóż to za rozrywka?
- No to na "Kulturalne".
- A pod koniec miesiąca będziesz sklamrzyć, że "tyle tam poszło na te tam 
różne fotografie i bary" (ponieważ w barach studiuję teren, więc każdą większą 
z kropelkami zapisuję w rubryce "Kulturalne").
Kłopot z tymi rubrykami: jak zapiszę na "Różne" to Królik będzie dowodził, że 
i ja taki sam.
Długo myślę, jak zapisać koszta dzisiejszego rzygania na morzu, wreszcie 
macham ręką i zapisuję na "Rozrywki".
Czas spać, bo jutro skoro świt rozpocznie się dalszy ich ciąg.
Nazajutrz, już szarym świtem, rozpoczynam dzień zwykłym hymnem:
Dzień powszedni zaczyna się, Skarpetka mi schowała się, Skarpetka mi sią 
schowała, Bo mi żona ją zadziała.
Zaspany Królik nie reaguje z dostateczną gorliwością, więc ja dopinguję, że 
"czemu nie wstajesz, bydełku nie dajesz".
- Zaraz dam bydełku - mówi zrezygnowana. Po chwili słyszę:
- Ach jej, gdzie te proszki na morską chorobę?
- Przecież ile razy jesteś w aptece w którejkolwiek części świata, kupujesz 
"na wszelki wypadek" proszki na morską czy tam lotniczą chorobę. Nie mamy 
szuflady w kraju ani za granicą, gdzie by się to paskudztwo nie poniewierało. 
W proszkach, pastylkach, tubkach i nawet... czopkach, bo i do tego usiłowałaś 
mnie zmusić. Wyobrażam sobie, że gdyby nasze domicilium odkopano za lat 
tysiące jak jakiś Biskupin, archeolodzy doszliby do przekonania, że lek ten 
był czymś w rodzaju domowego totema. Tylko... czy ty przypominasz sobie, żeby 
kiedykolwiek, ale choćby jeden raz, znalazło się to, kiedy trzeba? Żebym choć 
raz to zażył?
Królik się wydyma. Mówię, że tym razem to jest na miejscu, bo wydęta tak łatwo 
nie tonie. Wieloryba upolowa-
75
74
nego się wydyma, wbija w niego kolorową chorągiewkę i wraca się po niego, 
kiedy się chce.
Na wybrzeżu już pełny ruch. Wśród rojów uliczników sprzedających gumę do 
żucia, zapałki, papierosy, ciągną familie amerykańskie, które na ten dzień 
czują się Sindba-dami. Niosą wędy całymi pękami i pod pachami mają zawinięte 
wielkie ilości worków, w których ulokują połów.
Żona kupuje dwadzieścia cztery ogromne pastyle na morską chorobę. Należy zażyć 
jedną na pół godziny przed wyruszeniem, drugą w godzinę po wyruszeniu. Królik 
za nic nie połknie żadnej pigułki, dwadzieścia więc dwie pozostałe będą odtąd 
zdobić nasz dom do grobowej deski.
Kręcę głową z powątpiewaniem - już tak się zdarzało, że spryciarze w porcie 
sprzedawali zamiast pigułek na chorobę morską - pigułki na rozwolnienie. Ale 
kogo się tu poradzić? Macham ręką i łykam z punktu dwie piguły, bo wiem, że za 
godzinę Królik nie będzie ich mógł znaleźć w torebce i wypłyną dopiero na 
Puławskiej w Warszawie, w licznym rozmnożeniu się o piguły, które nabędziemy 
przy odlocie z Kalifornii, potem przy odlocie z Nowego Jorku, potem kolejno 
przy odlotach z Londynu, Paryża.
Na środku naszej "Josefiny" stoi tank rojący się sardelami, pomiędzy którymi 
widać cielska mątw.
Jedzie dwunastu rybaków amatorów, ośmiu ludzi załogi i jeden Królik, który 
przycupnął w kącie. Wynajmuję wę-dę, obsługujący Murzyn pyta, czy ma nałożyć 
sardelę, czy mątwę. Usiłuję wczuć się za ryby, co smaczniejsze, wybierani 
mątwę - to nawet wśród ryb jakiś stwór predylu-wiałny, oko wybałuszone, osiem 
macek.
"Josefina" już mija falochron. Jeszcze pół godzinki w morze i pierwsza stójka. 
Rzucam szerokim zamachem, linka furkocząc wywija się z kołowrotka, ciężar 
ołowiany błyskawicznie ciągnie mątwę na dno. I niemal natychmiast czuję 
szarpnięcie, zaczynam skręcać kołowrotek, wreszcie widzę na powierzchni wielką 
płastugę, którą podprowadzam pod statek. Metys asystujący z długim bosakiem 
zręcznym ruchem wbija ość stalową w rybę i winduje ją.
Złapany okaz jest duży - waży 12 kilo.
Proszę w tym miejscu nie przymrużać oka, bo przecież na temat "t-a-a-akiej 
ryby" wolno koloryzować nawet duchownym osobom.
Ksiądz Szurnął, rektor seminarium w Orchard Lakę, gó-
rai tęskniący za Polską i co parę lat jeżdżący na pstrągi w Tatrach, pokazywał 
mi swoją fotografię z Florydy z wielkim merlinem równym jemu wzrostem.
- To ksiądz złapał?
- Ja.
- Niech ksiądz się poboży (rusycyzm przyjęty na kresach, znaczy: "Wezwij Boga 
na prawdziwość słów").
- No, jeśli tak - mówi zmarkotniały ksiądz rektor - to złapałem, ale taką - 
pokazuje mi fotografię z małą rybą.
Akurat zbierają od pragnących tego sportowców po pół dolara; po skończonym 
połowie całą pulę zgarnie udziałowiec, który złapał największą sztukę; 
naturalnie gardłuję za tym, naturalnie wpłacam swoje pół dolara - przecież 
wróci do mnie z całą zebraną sumą.
Tymczasem inni zaczynają ciągnąć i ciągnąć, a ja sterczę z wędą na darmo. Przy 
nas łowi amerykańska rodzina. Tata, mama, córeczka dwunastoletnia, synek 
dziesięcioletni (dane z wywiadu Królika). Przylecieli własną awionetką na 
tydzień urlopu, jutro lecą w dół Baja California, do której się tylko mogę 
przymierzać, aby na jej cyplu łapać olbrzymie ryby. Wyobrażam sobie emocje 
dzieci wśród poławiaczy pereł. A po tygodniu tata będzie siedział za biurkiem 
w swoim przedsiębiorstwie cementowym, a dzieciaki w szkole. Niech mi kto mówi, 
że się świat nie zrasta.
Stanowczo mi się nie wiedzie. Siadam przy Króliku nieco osowiały, nie będąc 
pewny, w którą stronę działają dwie połknięte piguły.
Słońce przebija się z wolna, jak zwykle, dopiero -koło dziesiątej. Morze 
błękitnieje, to lapis lazuli jest cętkowane białą pianą i żaglami zabiegliwych 
jachcików. Dalej złoty pas wybrzeża przerywany czerwonością dachów. Wreszcie 
fioletowy łańcuch obramiających kotlinę gór, płużonych ciemnozielonymi plamami 
lasów.
Amerykańska rodzina ułowiła czterdzieści ryb i premię, a ja trzy ryby. 
Odsypują łaskawie do mego worka tyle ryb, aby się wypełnił. Służba sprawnie 
obezgławia i patroszy złapane ryby. Amerykańscy turyści niosą je do chłodni, 
skąd zapakują zamrożony ułów do kufrów w swoich samochodach.
I mówić tu, że światu zagraża głód.
76
Sztama z płetwonurkami
Stoi nasz wóz w kolejce po benzynę. Sezon się zaczął i najechało Amerykanów. 
Jakichże to oni wehikułów kempingowych nie nawymyślali!
Dłuży nam się.
- Nic się nie dzieje - powiadam do Królika. - Te mło-dziaki reportery licho 
wie gdzie się nie włóczą: po Wietnamach, Indonezjach, Laosach, Kongach. 
Przemierzają dżungle, pustynie, laguny, mają przygody z gejszami. A tu starszy 
pan ciągnie się ze starszą panią samochodem po szosach, śpi w hotelach, pojada 
w restauracjach i z tego ma hyc wyciśnięty reportaż? Powiedz sama, cośmy 
ciekawego widzieli?
- Toteż jak ci tematu brak, wykręcasz się opowiadaniami na temat "królika". 
Moje panie z pracy społecznej, moje koleżanki z uniwersytetu po prostu 
zrozumieć nie będą w stanie, co z kobiety może zrobić jeden złośliwy 
małpiszon.
- Wiesz, sądzę, że najlepiej będzie książkę zatytułować "Studium kobiety".
Królik czasem milczy, a czasem "bardzo milczy". Teraz - bardzo milczy.
- Właściwiej byłoby dać tytuł "Studium Królika", ale wówczas wykupiliby 
książkę hodowcy. No,-to może "Comi-cus Domesticus"? Ale to zbyt naukowo.
- Uff... ależ nudno w tej Ensenadzie. Panie, panie ładny, gdzie się pan 
pchasz?
Okrzyk był skierowany do campeia, specjalnego wozu kempingowego, który mniej 
zamożni Amerykanie konstruują sobie z ciężarówki.
Z campeia wyskoczyło czterech roześmianych chłopaków i od razu przestało być 
nudno. Przygnali tu jednym haustem tysiąc kilometrów z Sacramento, bo urlopy 
(to nie Polska) mają dwutygodniowe. Kolejno, gdy jedni spali, in-
ni prowadzili wóz, Od jutra zaraz idą w morze, bo oni są płetwonurkowie.
- To ja z wami.
Kiedyśmy wrócili do domu, Królik, który nie bardzo rozróżnia, gdzie pomysły 
małżonka są realne, a gdzie są kpiną, pyta z lekkim niepokojem:
- To ty chcesz naprawdę chodzić z włócznią po dnie morskim i polować na 
rekiny?
- Nie, ja będę chodził po dnie, a rekin będzie polował na mnie.
Królik zasypia z ciężkawym sercem, a ja się biorę do książki pierwszego 
płetwonurka w dziejach świata, kapitana J. Y. Cousteau.
W czerwcu 1943 r. poczta przyniosła mieszkającemu na Riwierze kapitanowi 
Cousteau przesyłkę, którą otwierał z bijącym sercem.
Aparat skonstruowany według pomysłu Cousteau miał dwa wielkie zasobniki na 
plecach o ciśnieniu 150 atmosfer. Aparat był tak pomyślany, że samorzutnie 
regulował dopływ powietrza i wydalał wydech na zewnątrz.
Zaraz na drugi dzień Cousteau oddał się nie znanemu dotąd szczęściu. Cóż za 
rozkosz nie być klasycznym nurkiem w wielkim hełmie, w ołowianych butach 
uwiązanych na rurze, który porusza się jak kaleka na przestrzeni kilku kroków 
w tym świecie podwodnych ogrodów, połyskliwych, migotliwych kształtów, stworów 
wodnych śmigających swobodnie, zakreślających łuki, spirale.
Cousteau podążał za nimi, wchodził, po raz pierwszy, do grot podmorskich, 
których pułapy usiane były homarami jak muchami, wynurzał się przejęty 
możliwościami, które się odkrywały.
Tak się narodził "rybolud" - płetwonurek.
Jutro pojedziemy zobaczyć ich przy pracy.
Płetwonurkowie parkowali na Granada Cove, plaży pod Ensenadą.
Granada Cove ma szereg luksusowych pawilonów mieszkalnych, gdzie za szklanymi 
ścianami stoi ocean, a wnętrza mają przytulne kominki z grubymi pniakami 
eukalip-
79
78
tusów. Restauracja nad morzem wisi niejako w szklanej bani.
Ale do Granada Cove należy plac parkingowy, gdzie za pół dolara dziennie można 
trzymać swój trajler pośród klombów oddzielających od inych działek.
Po dłuższym poszukiwaniu widzimy jednak, że camper wczoraj widziany wyniosło 
poza kresą płatnego parkingu, na samo urwisko nad morzem. Zaglądamy w okna, 
pukamy - zamknięte na głucho.
Przed najbliższym trajlerem, na płatnym parkingu, rozsiedli się na 
przystawionej werandzie starsi państwo i popijają piwo.
- Chodźcie tu, te chłopaki akurat weszły pod wodę!
Siwy dżentelmen wyglądający na siedemdziesięciolatka, dwa dodatkowe rozkładane 
fotele, żona jego wyjmuje z lodówki dwie puszki z piwem.
- O, patrzcie, to ich parking na oceanie! Widzimy o paręset metrów od brzegu 
tratewkę, dwie deski pływające i koło ratunkowe.
- Tam "wysiedli" - śmieje się zadowolony dżentelmen - zakotwiczyli te swoje 
pojazdy i poszli pod wodę. To było jakie pół godzinki temu, nie mają w 
zbiornikach sprężonego powietrza więcej jak na godzinę, za jakie pół godzinki 
ich zobaczymy.
Starsi państwo mają wielki trajler, nie podróżniczy. Wewnątrz jest sypialnia, 
salonik z półkami i przedział na kuchnię elektryczną z wielką lodówką i 
wszelkimi wygodami. Prócz tego łazienka, co prawda tylko natryskowa, i 
ubikacja.
Starszy pan jest właścicielem biura transportowego gdzieś za Los Angeles; 
teraz mu przedsiębiorstwo prowadzi syn, on tylko dogląda, ale z rąk nie 
popuszcza. Ta przyczepa stoi latem nad oceanem, na zimę jest przyciągana w 
góry. Spędzają w niej więcej niż pół życia. Dojeżdżają tu z domu w jeden 
dzień.
-^ Bo też tu pięknie. Pięknie i dziko. Widzi pan tę wyspę rysującą się na 
skraju horyzontu? To jest podobno ta słynna Wyspa Skarbów, na której odgrywała 
się akcja powieści Stevensona.
Patrzymy w ocean, tym razem zielonkowaty i szklisty. Tylko przy brzegu, 
poszarpanym w fantastyczne skały, woda perli się pianą.
- Spójrz na tę skałę - mówię do żony - co ci przypomina?
- Jakby profil skamieniałego pana w peruce.
- Brawo, Królik! Naumiałaś się odczytywać kształty na "andrzejkach".
- O, już zaczynają wyłazić! - raduje się siwy pan.
Istotnie, koło ratunkowe się przechyliło. Ujrzeliśmy na nim połyskliwe ramię w 
czarnej gumie, zaraz potem wciągnął się czarny tułów człowieka-trytona z dwoma 
zbiornikami na plecach. Ale coś pusto przy nim?
Podbiegam do brzegu, czekam, aż dopłynie na kole. Już wyłazi. Zdjął maskę, 
spod której ukazała się młoda twarz z bródką, jaką lubią nosić "bitnicy".
- Nie powiodło się, Dick? - pytam. Imię "Dick" ma żółtymi literami nalepione 
na swym czarnym kostiumie.
- To jest ciekawe - mówi Dick, potrząsając swoją procą (harpunik z procy 
podwodnej uwiązany jest na lince mającej pięć i pół metra długości). - W 
wodach, w których poczynają się pojawiać płetwonurkowie, ryby uczą się jakimś 
cudem, na jaki dystans strzał "ludoryba" jest niebezpieczny. Uwijają się 
swobodnie i beztrosko, ale tylko poza zasięgiem strzału.
- Cha, cha!... - śmieje się siwy pan, który podszedł - złej tancerce i 
fartuszek na przeszkodzie.
- Może jednak Dick ma rację - mówię - to samo zaobserwował Cousteau. Będąc 
wyrostkiem tak samo nie mogłem podejść wrony na strzał. Kiedy byłem bez 
strzelby, dopuszczały blisko, za pługiem skakało się razem z nimi. Ale niech 
no tylko zobaczyły strzelbę, rwały się na sto kroków, tyle, na ile niesie 
dubeltówka.
- Toś ty z Polski? - pyta Dick (to you amerykańskie nieraz jest bliskie formy 
ty) - Jeszcze Polszka ne zginęła. Moja mammy też z Polski. O, Tom się 
gramoli...
Tom wylądował z ładnym trofeum. Już z daleka widzimy wielką rybę. Jest to 
rekinek długości 75 cm, przeszyty harpunem. Tom, blondas, najmłodszy z całego 
towarzystwa, opowiada z przejęciem, jak go ustrzelił. Siedzimy teraz wszyscy 
przed trajlerem starszych państwa i sączymy piwo, które donosi gospodyni.
- Miałeś szczęście, Dick - kręci głową stary pan - żeś trafił na rekiniątko. W 
zeszłym tygodniu w górę od Ense-nady, pod granicą amerykańską, rekin pożarł 
płetwonurka
81
80
6 Królik i oceany
na oczach struchlałych ludzi na brzegu; ten mu się raz wyrwał, potem drugi 
raz, kotłowało się, woda się zakrwawiła i już potem nic nie widzieli.
- O, Dań się wynurza!
Dań, sympatyczny grubasek, wraca z małym homarkiem i jakimiś dwiema rybkami, 
które wymacał w podwodnej
szczelinie. Słońce idzie wyżej, woda wygładziła sią, nieruchomo na
oceanie, nie widać czwartego, Boba.
- Bob jest najdoświadczeńszy z nas, najwytrwalszy - mówi Dick - i zawsze jest 
najdłużej pod wodą.
Mimo to nijako czujemy się po opowiadaniu o rekinie.
Opowiadam o wczorajszej lekturze Cousteau. Pionier płet-wonurkowania, który 
miał liczne przygody z potwornymi rajami, drapieżnymi barrakudami, olbrzymimi 
ośmiornicami, krwiożerczymi morenami, węgorzami elektrycznymi, jadowitymi 
rozgwiazdami i parzącym bluszczem morskim - otrząsa się, pisząc o rekinach.
"...Jest to bestia - pisze Cousteau. - Im więcej ma się z nią do czynienia, 
tym się mniej wie o niej. Nigdy nie można przewidzieć, jak się zachowa rekin."
Bestia jest miliony lat starsza niż świat ją otaczający. Pływała już pono po 
morzach, tam gdzie teraz ląd Europy, jeszcze przed okresem trzeciorzędu, 
jakieś dwieście milionów lat temu, kiedy na lądzie opanowanym przez gady nie 
było ssaków, a poczynały się pierwsze niezdarne ga-doptaki. A rekin - 
ukształcony na tamte gusty - doczekał się epoki atomowej wraz ze swoim tępym 
pyskiem, ze swymi prehistorycznymi kształtami.
Pewnego razu Cousteau zobaczył pięciometrowego rekina. Nurek miał w ręku 
dwumetrową włócznię z eksplodującą głowicą, a jego towarzysz katapultę z 
czterofuntowym harpunem o potężnym ładunku wybuchowym.
Cousteau dał gestami znak, że tym razem mogą sobie pozwolić na przerwanie 
stanu neutralności, który obserwowali w stosunku do rekinów.
Towarzysz strzelił do odległego o cztery metry rekina, czterofuntowy harpun 
utkwił w głowie monstrum i w kilka sekund potem głowica eksplodowała. Szok był 
tak silny, że potężnie rzuciło płetwonurkami, ale rekin płynął dalej jakby 
nigdy nic z harpunem tkwiącym jak maszt w jego głowie. Obaj płetwonurkowie 
rzucili sią za nim, prag-
82
nąc widzieć skutki. Harpun po pewnej chwili wypadł z głowy rekina, a ten 
przyspieszył tempo i zniknął z oczu.
Jedyne, co mogli przypuścić, to to, że harpun przebił głowę i głowica wybuchła 
po drugiej stronie rekina; takiego bowiem wybuchu, który rzucił nimi, 
odległymi o cztery metry, nie mógłby przenieść w swoim wnętrzu nawet re-kini 
łeb. Ale i tak żywotność bestii była zdumiewająca.
Pewnego dnia Cousteau z tymże swoim kolegą poczuli mróz w kościach: o 
kilkanaście metrów z szarych odmętów wychynął nagle ołowianobiały masyw 
siedmiometrowego Carcharodon Carcharias, rekina, przysięgłego ludojada.
Obaj płetwonurkowie przytulili się do siebie - bezbronni. Mieli, zresztą, 
tylko lekki sprzęt. Potwór zbliżał się ze straszliwą powolnością. Nic mu nie 
można zrobić - będzie miał potem najwyżej ból brzucha, połknąwszy potrójne 
zasobniki.
Nagle ich dojrzał i nastąpiło coś niezrozumiałego. W porywie przerażenia 
wydalił z siebie chmurę ekskrementów i znikł z niesłychaną szybkością.
- Oj! - woła żona - chwytając mnie za rękę.
Istotnie, przy tratewce się coś kotłuje. Ale już zaraz widzimy, że naprzód 
pada na nią siatka z jakimś połowem, a potem wciąga się Bob.
Przyniósł w siatce dwa homary i rzadki smakołyk. Jest to abalone, wielka 
małża. Jak powiem, ze po polsku ma to się nazywać "słuchotka" albo po łacinie 
haliotis, to też wiele nie pomoże. Dosyć, że jest to przysmak bardziej ceniony 
od homara. Można go znaleźć na obszarach świata tylko przy brzegach 
kalifornijskich, gdzie podobno również zanika, i rzekomo przy jakiejś wysepce 
na kanale La Manche. Ale tamta odmiana jest drobniejsza.
Okaz, który wyciągnął Bob, ma 8 cali szerokości.
Płetwonurkowie już zaraz na brzegu zrzucili z twarzy gogle z rurami, przez 
które dopływa sprężone powietrze, zrzucili ciążące zasobniki i ściągnęli z nóg 
szerokie płetwy. Przynieśli to w rękach, ale tkwią jeszcze w lśniących od wody 
obcisłych, robionych ściśle na indywidualną miarę "ubraniach". Nie wiem, jak 
technicznie nazwać tę jakby drugą skórę oblegającą ich młode, zręczne ciała. 
Po angielsku mówi się nie płetwonurkowie, tylko skin-divers -
83
nurkujący w skórze. Ta łch druga skóra ma pół centymetra grubości, łagodzi 
ocieranie się o skały, trzyma ciepło. Mimo że takie ubranie waży kilkanaście, 
a zasobniki (tzw. sztuczne płuca) czternaście kilo, jeszcze każdy z nich ina 
przy pasie ołowiane obciążenie 8-10 kg. Na rękach mają głębokościomierze, przy 
pasach, na skręconej cieniutkiej lince - indywidualne pęcherze w razie 
potrzeby wypływające automatycznie na powierzchnię, aby wskazać miejsce, w 
którym znajduje się płetwonurek. Na łydkach mają żółte pochwy, w których się 
mieszczą sztylety, w rękach proce, strzelające harpunikami na lince pięć i pół 
metra długości. Prócz tego siatki na umieszczanie łupu. Jeden z nich ma aparat 
na kolorowy film umieszczony w specjalnie wodoszczelnej skrzynce.
Biegną do wozu wysupłać się z tego wszystkiego. Obserwuję ich ł staram się 
zrozumieć, o ile jeszcze to płetwonur-kowanie jest ekskluzywnym sportem.
Żaden z nich nie ma uniwersyteckiego wykształcenia. Tylko ten najmłodszy, 
blondas, jesVna uniwersytecie. "Bit-nik", Polak, skończył college (coś więcej 
niż liceum), grubasek Dań jest sprzedawcą w supermarkecie, a najstarszy i 
najdoświadczeńszy z nich, Bob - mechanikiem samochodowym. Do niego też należy 
ciężarówka, która obsługuje klientów, na tę wyprawę przysposobiona na camper.
W tym celu przemysł automobilowy produkuje gotowe przystawki, jakby nakrywki, 
które naśrubowuje się na ciężarówki. Taka nakrywka wybrzusza się wnęką aż nad 
głowę kierowcy - jest w niej umieszczone jedno łóżko, z oknem, lampą, siatką 
na rzeczy. W dole tej nadbudówki znajdujemy jeszcze trzy łóżka-tapczany, stół 
między nimi (wszystko to można podnosić, składać), kuchenkę, lodówkę, prysznic 
i wiaderko klozetowe. Cała ta dodatkowa aparatura do ciężarówki, którą już 
trzeba posiadać, kosztuje 1600 dolarów na długie spłaty. Na spłaty też nabywa 
się ekwipunek: "skórę" za 50-60, płetwy za 15 dolarów. Raty na "nakrywkę" są 
24-miesięczne, oprocentowane 6%>, na utensylia - 18-miesłęczne. Zarobki 
sprzedawców - 70, urzędnika - około 100 dol. tygodniowo, zarobki mechanika 
większe, ale trudne do obliczenia; zarobki studenta, jeśli utrzymuje się ze 
stypendium z lekkim dorabianiem - 75 dol. tygodniowo.
Nie jest więc to sport niedostępny.
Kiedyśmy przyjechali, umieściliśmy w lodówce u starszych państwa wielki kawon. 
Mrożone pajdy są witane z okrzykami szczęścia. Wdzięczni łowcy obdarzają mnie 
kawałkiem rekina, a Królikowi składają istny hołd - kładąc u jej stóp abalone.
Teąuila, nasza gospodyni, gdzieś się zadziała, a Królik nie może się przemóc 
do tego rekina. Może on wczoraj człowieka zjadł, a my dziś będziemy jedli 
jego...
- Ależ to dzidziuś rekinowy.
- Ale tak... nie pachnie. Mój drogi, mój kochany, już ja ci zrobię tę 
"absaloną", tylko ty już sam przyrządź tego rekina. Mój złocisty...
"Mój złocjsty" jest serwowane bardzo rzadko. Tym razem z pocałunkiem, a 
pocałunek z jakimś specjalnym Królikowym przygwizdnięciem, którego nauczyła 
się od kilko-miesięcznego Tirliporka.
To już znaczy; prośba, na tej prośbie jeszcze jedna prośba, a na tej prośbie 
jeszcze jedna - na takie potrójne zaklęcie rycerz do lwiej płatki powinien 
wejść, nie tam, żeby głupiego rekina nie usmażyć.
Wkładam go w broiler na ruszt i po dwudziestu minutach cały skweres jest 
skończony. Z sałatką z pomidorów bardzo sobie to chwalę.
Królik przetrzymał to w drugim pokoju, wychyla się, kiedy miarkuje, że koniec 
uczty.
- Przepraszam ciebie, jeszcze talerzy nie zmyłem.
- No, przodkowie twoi kości pod stół rzucali - usiłuje pocieszyć się Królik.
- Byli równie żarliwi w ucztowaniu, jak w boju.
- To ja teraz rozumiem, że żarliwy pochodzi od żreć.
- Królik, kto ciebie takich słów ponauczał? No, "pani Jowialska, hajda w 
szarawary", bierz się do abalone. Najprzód, na próbę, usmaż ten mały płatek, 
który ci uciąłem. To cię nie zhańbi, to przysmak światowy!
Królik, konserwatysta spod Skierniewic, z ciężkim ser-' cem bierze 
przezroczysty cieniuchny plasterek i kładzie na patentowaną patelnię, którą 
akurat Amerykanie wymyślili: patelnia jest powleczona jakąś trwałą emulsją, co 
pozwala smażyć na niej bez tłuszczu.
Z ukontentowaniem czekam na wyniki. Płetwonurkowie mnie uprzedzili, że należy 
abalone pokroić na cieniutkie
85
84
plasterki, następnie mocno te plasterki zbić i co najgłów-niejsza - tylko 
dotknąć już rozpalonej patelni z jednej i z drugiej strony. Potrzymany nieco 
dłużej na patelni, płatek jest nie do ugryzienia.
Widzę, że Królik dziabie i dziabie widelcem z miną coraz bardziej niepewną. 
Wreszcie kładzie płatek na talerzu:
- Może już?
Poczynam próbować ugryźć. Rzeczywiście, to aż ciekawe: skamienielina. Mam na 
tę okazję w pudełeczku sztuczny ząb. Wobec czego podrzucam ząb na talerz, 
poczynam jęczeć. Królik jest strasznie skruszony, ale nie bardzo wie, w czym 
zawinił.
Proszą ją, by na chwilkę wyszła z kuchni, ubijam płatki - cyk na jedną, cyk na 
drugą stronę - niebo w gębie. Wystarcza widelec, by odcinać soczyste kąski.
Serwuję wraz z trawestacją z "Mazowsza":
Cyranka to nie zwierzyna, Nie kucharka Augustyna.
Drwina to jest podwójna: godzi w reputację gospodyni domu - to raz. Demaskuje, 
że ma na drugie imię Augustyna - to dwa. Królik nie lubi, gdy to wypomnieć, 
wobec czego zwierzam się czytelnikom tylko bardzo poufnie i proszę nie 
powtarzać.
Na drugi dzień jedziemy do płetwonurków już po południu. Witają butlę rumu 
zachwyconymi wrzaskami. Właśnie poczynają się ubierać.
Wślizgują się w grube gumowe skóry, przytraczają na plecach pojemniki - 
sztuczne płuca, długie na metn o obwodzie 42 cm. Te pojemniki są ładowane 
sprężonym powietrzem, co pozwala na branie wielkich głębokości. Wdychanie 
czystego tlenu ma być niebezpieczne już poniżej 4 metrów głębokości.
- Nie nazbieralibyście tak ostryg, chłopaki?
- Szkoda gadać, rozgwiazdy wszystkie ostrygi wyżarły.
- Ach jej - mówi Królik - te cudowne rozgwiazdy, różnokolorowe, przebłyskujące 
w wodzie jak stylizowane kwiaty?
- Taki jeden kwiatek potrafi wchłonąć w ciągu roku
dwadzieścia buszli (tzn. więcej niż 7 korcy) ostryg. Czytam, że iia Long 
Island rozgoryczeni mieszkańcy zmobilizowali 400 wodołazów, wyłowili 25 000 
rozgwiazd i wyratowali ma ludzkich żołądków niemal 170000 korcy ostryg. Ale 
tu, w Meksyku, ostrygi nie uświęci, chyba gdzieś w dół Baja California.
- No, to pioże byście chociaż więcej abalone przynieśli - ta wczorajsza to 
była delicja.
- To nie jest łatwo z tymi abalone. Ich ikra, niesiona prądami, wpada w 
szczeliny, gdzie małe abalonki mogą wyląc się bezpiecznie. Ale wtedy zaczynają 
się trudności kwaterunkowe. Jeśli taka małża uczepi się skały, to ją pożrą 
morsWe drapieżniki. Dlatego odpowiednie skały, zwykle o dosyć gładkiej ścianie 
i raczej prostopadłe, są tak gęsto zasiedlone, że zdarza się, że nie mogąc się 
już uczepić, jedna abalone przyczepia się do drugiej, a do tej jeszcze jedna. 
Tak usadowiona abalone siedzi na jednym miejscu do końca życia - przez szereg 
lat, rosnąc o cal rocznie. Porastają ją wodorosty i bardzo trudno rozróżnić, 
czy rosną na skale, czy też na ławicy abalone.
Champion Bob powiedział:
- Ostryg nie będzie na pewno, za abalone nie ręczę. Chodzi o to, że horyzont 
wodołaza jest bardzo ograniczony. Poruszamy się zawsze w kręgu widzenia 
większym lub mniejszym, zależnie od klarowności wody danego dnia, ale zawsze 
widzimy bardzo niedaleko naokoło. To ma swój urok, bo sceneria nieraz 
całkowicie zmienia się raz po raz. Ale też na skutek tego można obmacywać 
jedną skałą całkiem pustą, nie podejrzewając, że tuż obok jest inna, porosła 
potrójną warstwą abalone. No, ale jakiegoś homarka to wam zawsze znajdę.
- Sefior Rioz mi mówił, że widział w El Arco krajowców brodzących po pierś; 
wyczuwszy nogą homara, wyciągają go, a nieraz wyrzucają wczepionego w duży 
palec.
- No, to takie homary do funta, jak te, co wczoraj złowiłem.
-- A jaki jest rekord światowy?
- W Kalifornii 32 funty, ale w Australii złapano homara wagi 67 funtów. Bob 
dopiął ostatni guzik, tylko płetwy trzyma w ręku:
- Gotowi?
86
87
Cztery czarne nagie posągi poczynają schodzi/f pomiędzy skałami ku morzu. Idą 
ciężko, uważnie, wszak poza tym, że półcentymetrowa "skóra" krępuje ruchy, 
każdy z nich ma obciążenia na ponad 30 kg.
Zeszedłszy nad morze, wsuwają płetwy, zaciągają gogle, każdy z nich kładzie 
się na desce bądź na wydętym kole i trzymając w prawych rękach proce, pchają 
się płetwami, wydobywając się na wolną od skał przybrzeżnych przestrzeń. Tam 
zakotwiczają swoje wehikuły i... już ich nie ma, tylko fala miarowo wznosi i 
opuszcza koła i deski.
Przyniosłem z wozu pled, leżymy na brzegu, gapiąc się w morze.
Jest aż dziwne pomyśleć, w jaki bezkres idzie ten bezmiar Oceanu Spokojnego - 
aż po biegun, po Australię, ziemie zasiedlone przez Chińczyków, Japończyków. 
Ten bezmiar wód tających w sobie dziesięciokilometrowe głębie, niewygasłe 
wulkany, pokłady bezcennych minerałów, ogrody flory o bezmiarze kalorii dla 
wygłodniałej ludzkości - jest niemal taką samą zagadką dla nas, jak był dla 
naszych przodków muskających jego powierzchnię. Człowiek, jak łątka nad 
stawem, unosi się kruchy i przemijający nad Nierozeznanym. Nie wiemy, jak nie 
wiedzieli feniccy i greccy żeglarze, gdzie przebiega granica między prawdą a 
legendą w opowiadaniach o potworach morskich. Cóż do naszej wiedzy mógł 
dorzucić nurek konwencjonalny, uwiązany na linie, pracujący w brudnej wodzie 
portów? Jeśli mu coś dziurawiło przewód doprowadzający powietrze, nie 
wiedział, czy to zardzewiały drąg dryfujący w porcie, czy tajemnicze monstrum 
dybiące na ludzkiego intruza. Teraz wyzwolony z uwięzi płetwonurek ma pełne 
rozeznanie do głębokości 60 metrów; dalej nie pozwoli wzrastające ciśnienie.
O straszliwej sile ciśnienia, zwiększającej się z każdym dalszym calem 
głębokości, świadczy pamiętnik marynarza łodzi podwodnej, Wolfganga Otto, 
którego książka Rekiny i małe rybki stała się światowym bestsellerem:
"Niemiecka łódź podwodna, bombardowana przez bomby głębinowe, schodzi aż na 
głębokość dwustu dwudziestu metrów. Kadłub był już na granicy swej 
wytrzymałości, dźwięki wydawane przez jego stalowe ściany stawały się
coraz głośniejsze. Dał się słyszeć huk w tylnej części okrętu, twardy i suchy 
jak strzał pistoletowy. Słychać było teraz głośny, równy dźwięk jak buczenie 
oszalałej piły. Teichmann podszedł stwierdzić, co się stało. Delikatny, niemal 
niedostrzegalny strumień wody, cienki i biały jak skrzypcowa struna, przecinał 
wnętrze przedziału silnikowego. Na podłodze leżał Carls. Jego odcięta lewa 
ręka leżała za nim. Nit (pod ciśnieniem wody - przyp. M.W.) wyskoczył z 
kadłuba i ten cienki strumień wody, przesunąwszy się przez napięstek, obciął 
rękę jak nożem."
W specjalnie opancerzonym batyskafie ważącym 170 ton osiągnięto w 1960 r. 
głębokość 35 800 stóp.
Co tam mieszka na głębokości jedenastu kilometrów, dopiero powoli będziemy 
rozeznawać. Ale i w tym naskórku morskim, po którym bobrują płetwonurkowie, 
pełno jest iluzji i niebezpieczeństwa. Na przykład ośmiornica atramentowa 
wydziela chmurę czarnej cieczy, nie tylko żeby ta ją skryła, tylko ta chmura 
cieczy przybiera sylwetkę ośmiornicy i łudzi napastnika.
Cousteau opowiada o miastach-osadach ośmiornic, pod które muł był wybrany na 
głębokości dwunastu centymetrów, po czym ustawiono przemyślnie ściany, pokryte 
kamieniem - taki płaski głaz waży do dziesięciu kilo. Naokoło idzie pracowicie 
skonstruowane ogrodzenie z muszli, ułamków mich i dzbanów itd. Znad muru 
dziwnie jest widzieć sowie oczy czuwającego ośmionoga.
Olbrzymie raje o sześciometrowej rozpiętości mają ostre zęby w kształcie piły. 
Po ich ugryzieniu idzie się na szereg tygodni do szpitala.
Płetwonurka, poza rekinami, i to jednego gatunku, nikt nie atakuje. Stokroć 
gorsze są niebezpieczeństwa bierne - trujący bluszcz morski i te przeklęte 
jeżówce: ich kolce, cienkie i łamliwe, łatwo się kruszą i pozostają w ciele. 
Pamiętam, kiedy w wątłym sandolino (kajaczku) okrążyłem Capri, na jej 
południowej stronie złapał mię sirocco, który nagle przyszedł z Sycylii. 
Wyrzucony z mojej łupinki, między górami i przepaściami, które nagle 
poformowały się w morzu, półżywy dopłynąłem do chropowatej skały nadbrzeżnej i 
uchwyciłem się zalewanej przez morze półki skalnej, w której zagłębieniu tkwił 
jeżowiec. Rybaczka na Marina Piccola, u której mieszkałem, przy użyciu oliwy i 
bardzo cienkiej igły parę godzin operowała mi rękę.
89
88
A rodzaj jadowitych rozgwiazd - tak cudownie kwitną w wodzie różnymi kolorami, 
a dla człowieka są isfnymi minami eksplodującymi? Zdarza się, że ich najście 
wyludniało modne plaże. A "koral ognisty"?
Kiedy tak opowiadam o tym świecie pod powierzchnią, dziwnie nam patrzeć na 
tratewkę, dwie deski i koło kołyszące się na' kotwiczkach paręset metrów od 
brzegu. Gdzie są ich pasażerowie? Czy lada chwila nie pojawi się na 
powierzchni żółty balon, wypuszczony przez nich jako wołanie o ratunek? Cóż 
wówczas zrobimy? Nie pobiegniemy przecież po pomoc do "trajlerowiczów" z 
przyczepy, bo cóż oni mogą?
- Patrz - mówi żona, wskazując na skałę. Istotnie, skała, o którą bije fala, 
ma ciekawy kształt: potężny tors i profil mężczyzny.
- Moglibyśmy sobie stworzyć legendę o meksykańskim Giewoncie - mówię, 
odrzucając się na wznak.
Słońce zbiera się ku zachodzeniu, powietrze jest przesycone jodem, fala 
pluszcze monotonnie, usypiam.
Budzi mnie dotknięcie żony:
- Wychodzą.
Patrzę przez lornetkę. Naturalnie, to grubasek Dań.
Widzę, jak gramoli się na koło, które spod niego ucieka, wreszcie je opanował, 
płynie ku brzegowi.
Za nim wynurza się Dick. Widać mu gogle dokuczyły, bo zsuwa je, ukazując 
egzystencjalistyczną bródkę.
Już jest i Tom, najmłodszy, najzgrabniejszy.
Dań ma dwa nędzne okońki, ale opowiada, że chybił do wielkiego groopera. Nie 
wiem, jak ta tępomorda wielka ryba z rodzaju Epinephelus nazywa się po polsku, 
ale czytałem o rekordzie płetwonurkowskim: ustrzelono taką rybę wagi 600 kilo! 
Wówczas płetwonurek wbija w upolowaną sztukę harpunek z linką i balonikiem na 
końcu, mającym ukazywać na powierzchni, gdzie jest łup.
Tak się jakoś zwykle zdarza, że ten, co najmniej upoluje, ma szczęście chybiać 
do największych sztuk. Z czasem o chybieniach zapomina i wówczas w 
opowiadaniach pojawia się ,,t-a-a-k-a ryba".
Dłck przyniósł kilka ryb, wśród nich dwie zwane opal eye (opałowe oko). Tom 
usiłuje olśnić Królika purpurowym
garibaldi. Wszystko to ryby nie przenoszące trzydziestu centymetrów. Podziwiam 
celność strzelania z podwodnej procy.
Boba ciągle nie ma. Ten zawsze tkwi pod wodą do ostatniego kubika powietrza w 
sztucznych płucach.
Wreszcie ukazuje się i Bob. Z ostrym zaciekawieniem obserwuję przez lornetkę 
jego pękatą torbę. Ależ nałowił!
Kiedy ląduje, krzyczy z daleka:
- A co? Obiecałem homara?
Wyładowuje z siatki okaz wielkości nie widzianej przeze mnie. Po zważeniu w 
przyczepie-trajlerze naszych miłych znajomych okazuje się, że waży 4 kilo z 
małym ułamkiem. Jest to największy homar, jakiego złapał Bob w swojej długiej 
praktyce.
Kiedy tak krzątają się, robię zdjęcia w wydłużających się już cieniach.
- Patrzcie! - woła żona.
Widzimy, że na torsie skamieniałego rycerza ukazał się czarny cień, którego 
przedtem nie było. Słońce coraz bardziej się zniża i wąski złom skalny, 
sterczący z wody przed skamieniałym rycerzem, rzuca właśnie ten cień, który 
coraz bardziej się podnosi.
Nie umawiając się, nie wmawiając sobie nic, wszyscy widzimy, że to sylwetka 
dziewczyny w średniowiecznym stroju *- suta nafałdowana spódnica, obcisły 
stanik, welon spływający z głowy, okalający dziewczęcy profil zarysowujący się 
na skale. Cień zjawy posuwa się coraz wyżej ku ustom rycerza. Fotografuję go, 
póki mogę, ale słońce drgnęło kilka razy i zaszło.
Przy trajlerze czeka hałaśliwe, wylewne przyjęcie. Starsi państwo przygotowali 
różne wypiteczności, a rozochocony starszy pan wmusza w Królika kielich 
"Bloody Mary".
"Krwawa Maria" - to wódka pół na pół z sokiem pomidorowym zakropionym cytryną.
90
Jak począłem
Izabelę Segundo de Itamarra
Posłuchajcie, ludkowie, co z tego wynikło. Ensenada, zerkając na dolary 
turystów, okrutnie by się chciała stać meksykańską Riwierą. I ma swój 
dziennik. Odwiedziłem redakcję w poszukiwaniu zdjąć.
- A jak się senorowi zda Ensenada?
- Ho, ho - mówię i pokazuję po polsku, łokciem, że... taaaka. - Tylko tradycji 
wam brak. Nieco się obrazili.
- A po co senorowi zdjęcia?
- Do felietonów.
- To seńor jest pisarz?
Złapali międzynarodowe Kto jest kto. Jest! Z wszystkim, com nawypisywał.
- Może seńor raczy, może caballero zaszczyci... Żeby tę tradycję...
- Się zrobi.
W najbliższym niedzielnym numerze na czołowej stronie ukazał się artykuł 
poprzedzony wstępem informującym, że:
Melchior Wańkowicz es un conocido y viejo (tylko nie stary, tylko nie stary... 
- przyp. M.W.) escritor polaco, na-cido en el eroica Vaisovia (etc.) napisał 
to oto:
Leyenda de Ensenada (Legenda Ensenady).
Artykuł był długi, bo załatwiał przy okazji sprawki "słoń a sprawa polska". 
Podaję więc z niego tylko niezbyt może skoordynowane urywki:
...Ensenada jednak okazała się dla mnie mniej egzotyczna niż ja dla jej 
mieszkańców. Ładna sprzedawczyni w tym dużym sklepie z delikatesami na ulicy 
Ruiz pytała mnie z całą naiwnością, czy Polacy to jest to samo, co Niemcy.
Nieco zdeprymowany wysapywalem te zetknięcia na dzikiej, mało uczęszczanej 
plaży, kilkaset metrów od "Granada Cove".
- Spójrz - wskazałem żonie dziwnie ukształtowaną skałę nadbrzeżną - czy to nie 
wygląda jak profil starego człowieka?
- Bo też tak jest - posłyszałem czyjś głos; zobaczyłem, że nie jesteśmy sami.
Wygrzewający się za głazem człowiek, który mówił do nas, patrzył spod 
zmacerowanego sombrero czarnymi oczami, w których zapalały się ognikij brodatą 
fizys rozradlały w przyjaznym uśmiechu zmarszczki; jakaś doludna postura.
Włóczęga? Pijak? Wędrowny filozof?
Nieznajomy mówił po angielsku z hiszpańskim akcentem: -
,,To, na co patrzycie, to zatarta podobizna hidalga imieniem Hernan de 
Antillon, który w początku XVIII wieku był najpotężniejszą osobistością w tym 
kraju. Będąc po pięćdziesiątce zakochał się w osiemnastoletniej Izabeli, córce 
capitano Francisco Segundo de Itamarra, komisarza rządowego.
Stary hidalgo musiał być człowiekiem o niepoślednich szarmach, bo Izabela 
odpowiedziała mu namiętną miłością. Ojciec, przeciwny temu związkowi, nie 
chcąc zadzierać z możnym hidalgo, postanowił wysłać córkę do Hiszpanii.
W przeddzień odpłynięcia okrętu zrozpaczona dziewczyna utopiła się tu właśnie. 
Don Hernan, powiadomiony przez sługi, przybiegł nad brzeg, ale tylko drobna 
fala mieniła się na powierzchni, tak jak teraz.
Zrozpaczony don Hernan prosił Boya o śmierć, pragnąc połączyć się z ukochaną w 
zaświatach. Bóg błagań wysłuchał, zmieniając go w głaz. Widzicie oto jego 
dumny profil, zmysłowe wargi i jego puszystą perukę, noszoną wówczas przez 
sfery wyższe.
I od tego dnia aż po dzień dzisiejszy i aż po wieczne czasy, kiedy zachodzące 
słońce jest już bliskie zanurzenia się w oceanie, z jego fal u podnóża 
zaklętej skały zjawia się na niej cień, który rośnie w miarę zniżania się 
słońca, przybiera sylwetkę młodej dziewczyny, która wynurza się na całą 
wysokość, tuli się do piersi skamieniałego rycerza, po czym wszystko skrywa 
zapadająca ciemność."
Podziękowałem nieznajomemu za piękną bajkę, opowiedzianą, być może, pod 
wpływem tequili, i nie zaprzątałem sobie tym więcej głowy.
Leżąc na wznak i patrząc na połyskliwe morze, po którym poczęły się ślizgać 
ukośne błyski zachodzącego słońca, zobaczyłem cień na skale nad samą 
powierzchnią wody.
- Cień ukochanej - uśmiechnąłem się do siebie - oto namacalna droga, na jakiej 
powstają legendy. Byle cień wystarczy ludzkiej imaginacji.
Wbrew memu sceptycyzmowi skonstatowałem, że czarny cień się powiększa. 
Zobaczyłem teraz, że z wody wychyla się głowa, szyja, spływający welon, pierś 
kobieca obciśnięta stanikiem, wcięcie w pasie i wreszcie szata spływająca do 
stóp.
Pozwolę sobie nieco naruszyć chronologię podróży, aby nie odrywać od tego 
opowiadania jego epilogu. [Wkrótce P° tym artykule (naturalnie żadnego 
brodacza
92
93
nie spotkałem) wyjechałem z Ensenady do Hoover Insti-tute przy Stanford 
University na cztery miesiące, by ponownie nalać oleju do dawno nie 
napełnianej głowy.
Czułem niemal fizycznie zgrzyt dawno zardzewiałych wentyli odkręconych w 
głowie. Chadzałem po archiwach dostojnie, szantażując skutecznie studentów, a 
zwłaszcza studentki powagą postaci implikującej, że ten ci jest ani chybi 
największy Nobel europejski, na skutek czego należy się na jego prośby drapać 
po półkach, wyszukiwać źródła, wypisywać wyjątki, odnosić, wypełniać kartki 
katalogowe, zakładać mikrofilmy, robić fotostaty i stać za niego w kolejce w 
uniwersyteckiej kawiarni.
Przykrzy mi się w tej dostojności. Chciałbym powtórzyć za Jewreinowem: "Za nic 
bym nie chciał, by mię uważano za człowieka poważnego, bo w obecności tzw. 
poważnych ludzi dzieci bawią się bez wigoru, kobiety się nie krygują, wojskowi 
rzadziej brząkają ostrogami i nie chcą opowiadać anegdot, maski zdejmują lub 
nadziewają w ich obecności tylko ludzie smutni. A na dodatek - durnie są 
zawsze poważni."
W Polsce chadzałem w aureoli cudzej (bo przecie nie mnie w Smętku katowali 
Niemcy, bo przecież nie ja pod Monte Cassino atakowałem bunkry), ażem się 
zirytował i odbrązowił książką Tądy i owędy.
Czyhałem i w Hoover Institute na moment, kiedy i tu coś takiego będę mógł 
zrobić. Na przykład, raz po raz z początkiem roku uniwersyteckiego czynione są 
rajdy, zbiorowe napady na internaty studentek w poszukiwaniu trofeów - majtek 
damskich. Jest wrzasku a wrzasku, dziewczyny piszczą i drapią, policja 
uniwersytecka dyguje beczkowozy. Niechby to na mój pobyt wypadło. 
Poprowadziłbym kolumnę do boju i przywiózł, jak Zbyszko czuby, zdobyczne 
nylony na miejsce prapiastowskich barchanów.
Ale cóż - latem tkwią po pracowniach tylko największe kujony, ekstrakursanci, 
nauczyciele szkół powszechnych dokształcający się na nauczycieli gimnazjalnych 
- gdzie tu z takimi polować na desusy. Szkoda gadać. Nudno.
Powoli z wakacji począł sią zjeżdżać personel uniwersytecki. W jednym z 
działów biblioteki znów zasiadła bardzo miła, bardzo uczynna stara panna, 
która żyła wspomnieniami z wakacji w Ensenadzie:
- Jest, tam dziko i poetycznie, ale komfortowo. W hotelu "Bahia" kierownik 
wycieczek uroczy.
- Taki z baczkami?
- Ach tak, z baczkami - rozmarzyła się. - To pan zna Ensenadę?
Znałem tego łobuza. Wieczorami występował jako gaucho z gitarą, w barwnym 
kostiumie, o którym nie mieli pojęcia ani nieboszczyk Montezuma, ani 
skamieniały don Hernan de Antillon.
- Czy zawiózł pana na te ostatnie pięć minut przed zachodem słońca, kiedy na 
torsie skamieniałego rycerza pojawia się cień ukochanej?
Chóry anielskie zabrzmiały mi w uszach, w kolanie przestało mnie strzykać, w 
nagłym porywie radości ucałowałem babkę. Spłoszyła .się, może sądziła, że to 
hasło do rozpoczęcia rajdu na desusy. Przeprosiłem ją - tłumacząc, o co 
chodzi, choć zdaję sobie sprawę, że przeżyła podwójne rozczarowanie: bo odarto 
ją z iluzji zamiast z czego innego.
Brawo conocido y viejo escritor polacol
Nie wiem, komu pierwszemu przyszło do głowy, że św. Kinga żupę solną 
przeniosła, że Popielowi myszy zrobiły to, a Rzepisze anioły tamto. Ale to 
wiem, że ja, żywy ja, począłem Izabelę Segundo de Itamarral Bibliotekarka 
powiedziała, że autobusy turystyczne zatrzymują się pod skałą o danej 
godzinie. Wieki przeminą, a wywołany przeze mnie cień dziewczyny będzie 
opowiadał ludziom o tragicznej jej miłości dla hidalga Jrlernana de Antillon.
94
U mołokanów
- Wot, takije głaza gohibyje by mnie!... (Ot, takie błą-kitne oczy, to coś dla 
mnie!)
Osłupiony Królik podniósł głową: apostrofa wyraźnie była skierowana do niego. 
I to w biały dzień, proszą państwa!...
Wygłosił ten agresywny duser dzikolud w brudnym kombinezonie o zmierzwionej 
czuprynie.
Kicha nam nawaliła na samym środku Ensenady, co dało możność Królikowi 
stwierdzenia jeszcze raz, że, na szczęście, nasz "Przylaciel" jest mądrzejszy 
niż jego posiadacz, bo jeśli nawala, to zawsze przy jakimś szoferze.
Królik przecenia inteligencją naszego wozu, bo w USA na każdym miejscu 
przejeżdża jakieś inne auto.
- A ty kto? - przeszedłem z ukontentowaniem na ciepły rosyjski język - i 
czegóż ty do mojej żony, która mogłaby ci być matuszką, piistal, przyczepił 
się?
- Nu, ja tak tolko k primieiu... Och, jak mnie te czarnookie meksykańskie 
katoliki nadojeli... Żenić sią chcą, ot co... Do Europy na drugi rok jadę za 
goiubymi głazami, w poszukiwaniu błękitnych oczu.
- A ty sam kto jesteś? - napieram. Podniósł oczy znad opony:
- Jak to kto? Wiadomo... mołokan!
Mołokan? Człowiek rosyjskiej sekty, która z górą pół wieku siedzi gdzieś w 
czeluściach Baja California? Słyszałem już o tym.
W mojej wyobraźni stanęły spotkania z różnymi sektami - protestanckimi, 
katolickimi, żydowskimi, muzułmańskimi, prawosławnymi.
W 1954 roku w Kanadzie, na ostatniej stacyjce kolejowej wysuniętej na północ, 
gdzie świecą polarne zorze ł skąd dalej komunikacja odbywa się psimi 
zaprzęgami, napotkałem świątobliwego brodatego starca w zatłuszczonej rłasie,
sutannie, którą noszą popi. Jechał do Peace River, o dwie godziny drogi, 
odwiedzić współwyznawców. Wysiadłem z nim w Peace River, choć nic tam nie 
miałem do roboty, poszliśmy do jakiejś chatynki, gdzie odwiedzana rodzina 
padła na podłogą, całując brodaczowi nogi.
Nadawawszy mu teologicznych problemów (np. "Jeśli nie pijecie kawy, bo jej nie 
pił Chrystus, to dlaczego nie idziecie w ślady mennonitów, sekty 
protestanckiej, którzy z tego powodu nie używają aż po dziś dzień 
samochodów?"), dowiedziałem się, że na cały świat jest już tylko dwu kapłanów 
tej sekty starowierskiej. Jeden w Europie i on tu, pod kołem podbiegunowym.
- To znaczy i Argentyna moja parafia, i Brazylia moja parafia - chwalił sią 
biedaczyna w zrudziałych szatach.
Ponieważ nie spostrzegł, że go sfotografowałem, wróciwszy do Stanów, posłałem 
mu jego fotografię jako moją podobiznę, prawego starowiera, zapytując w liście 
pisanym cyrylicą ze wszystkimi starodawnymi jat, twiordymi i miak-kimi znakami 
i dwoma rodzajami "i" (wośmierycznym i die-siatierycznym), życząc mu dobrego 
zdrowia w dziesiącio-piątrowych stylizacjach.
"Myślałem naprzód, że to jakiś szutnik (żartowniś) przysłał mi moją własną 
fotografię - odpisał Boży Człowiek - ale naturalnie, to tylko zachodzi 
podobieństwo dwu prawowiernych. Ale czy ty wypadkiem nie jesteś "bezpopowiec" 
(sekta starowierów bez duchowieństwa)?"
Odpisałem, tłumacząc, gdzie ja mam bezpopowców (w starosłowiańskim 
ekłezjastycznym języku takie batiar-skie wyrażenia wychodzą zabawnie), że tych 
bezpopowców jest w Ameryce jak psów, ale ja wydaję córkę za mąż (tu podałem 
datą) też za starowiera i czy wobec tego nie mógłby przyjechać udzielić ślubu.
Na to niespodziewanie otrzymałem straszliwą epistołą:
"To ty, żmijo ukryta, nasienie heretyckie, narzędzie szatana, nie wiesz, że w 
tym dniu nie godzi sią dawać ślubu? Pan cię obnażył w oczach moich i wykrył 
piekielne podstępy..."
W 1950 roku, będąc w Brytyjskiej Kolumbii, nad brzegiem Oceanii Spokojnego, 
byłem świadkiem wielkich kłopotów policji z odmianą sekty "duchoborów", którym 
ich religia zabrania nosić odzieży. Bobbies, w hełmach z podpinkami
96
97
7 Królik i octany
pod szyją, ganiali za nagusami po opłotkach, wyłapując gołe i rozkudłane 
wiedźmy.
Thomas Cariol, mechanik na stacji obsługowej Forda w Ensenadzie, okazał się 
sołtysem Guadalupy, osiedla, które sąsiaduje ze skupiskiem mołokanów. 
Właściwie to ich osiedle również nazywa się Guadalupa i administracyjnie do 
sołtysa Cariola należy, ale "niech im tam..." - machnął ręką; widać woli nie 
interweniować jak policja w Brytyjskiej Kolumbii. Thomas Cariol wielbi spokój: 
uciekł z dobrych zarobków w Los Angeles, bo "tu więcej swobody".
Wybraliśmy się w niedzielę drogą, jak nam wyrysował. Nie jest to daleko - 
jakie 60 kilometrów.
Należy skręcić z szosy na Ensenadę przy wielkiej sadybie generała Rodrigueza 
Abelarda, prezydenta Meksyku w latach 1932-1934, memu sercu jednakże 
bliższego, bo syn jego wypromował na filmową aktoreczkę córkę Teąuili, 
właścicielki naszego motelu. Wszędzie tu naokoło jego włości.
Rodriguez wyawansował w czasach, kiedy jednoręk' prezydent Obregon żartował w 
czasie kampanii wyborczej, że nie może kraść dwiema rękami.
Droga staje się węższa, coraz więcej olbrzymich głazów po jej zboczach, 
spośród nich tryska tak intensywnie zieloność, jakby jakiś gigant siedział pod 
ziemią z olbrzymią szprycą chlorofilu.
Nagle piaszczysta szeroka droga spływa w bok ku równinie. Niebawem jesteśmy w 
Guadalupie. Zatrzymujemy jegomościa w sombrero, jedynego, jaki się napatoczył, 
bo to niedziela i mołokanie się modlą.
Jegomość w sombrero ma samą nastojaszczą słowiańską gębę. Mówi płynnie po 
rosyjsku, rozsądnie, rzeczowo, z przebłyskami "chitreńkiego" humoru. Jego 
matkę wywieziono jako pięciolatkę, mieszkali wraz z całą grupą mołokanów w 
USA, ale przekoczowali tu, bo tu "swobodniej". On już urodził się w Meksyku i 
daje do zrozumienia, że jest daleki od mołokaństwa, żony nie chce mieć, do USA 
nie chce jechać, bo tam trzeba ciężej pracować. Matka mu gospodaruje, do 
Ensenady też nie jeździ. Po co? Żywność tu mu dowiozą. Sieje owies i pszenicę. 
Gotują
na drwach, oświetlenie mają naftowe. Wskazuje na domek drewniany, tam się 
odbywa niedzielne zebranie.
Jedziemy przed domek, czekamy, aż ludzie zaczną wychodzić. Po ulicy szmygają 
płowowłose dzieci o zadartych noskach.
Jacyż ludzie wyjdą z tego domu modlitwy? Jakiż odprysk z kotła wrzeń 
duchowych, jacyż ludzie, tu już urodzeni, rosnący w tej kotlinie skalistej - 
jak kaktusy na-pęczniałe chlorofilem - swoim życiem, swoim obyczajem. Uciekli 
z bogatego Los Angeles, gdzie lodówki słały im się pod stopy i auta pod 
siedzenia. Nie tylko ich wyznanie to sprawiło - przecież mieli zupełną swobodę 
w Stanach Zjednoczonych. Ten frant w sombrero nie wierzy, a trzyma się swego 
poletka z owsem. Ten mechanik Cariol również wolał tu wyemigrować.
Ta tu sekta - to odprysk ludzi szukających wolności. Nazywali ich 
"bogoiskatieli", ale w tych formach tkwił i pasywny opór przeciw 
niesprawiedliwości społecznej. Już od połowy osiemnastego wieku uganiają się 
popi i żandarmi za wiejskimi filozofami komentującymi w różnoraki sposób Słowo 
Boże. Sekty tworzące się masowo pączkują nowymi sektami, ci tu mołokanie 
wyszli z duchoborów i dali początek z kolei tuzinowi innych sekt. Niektóre, 
jak i ci tu w Guadalupie, zostały przy swym racjonalistycznym początkowym 
myśleniu: nie ma kapłanów, nie ma sakramentów, Biblię należy brać 
symbolicznie. Zwalają się na nich zsyłki, deportacje, konflikty, młodzież 
mołokańska odmawiająca służby wojskowej jest zachłostywana na śmierć. Któż 
wytrwa w racjonalizmie? Mistycyzm wdziera się szeroką mętną falą, powstają 
"chiysty" (biczownicy), "judiej-stwujuszczyje" uważający, że Mojżesz jest 
większym prorokiem niż Chrystus, nie jedzący świniny ani ryb nie mających 
łuski. Pojawiają się "skopcy", którzy dobrowolnie się kastrują, "pryguny" 
uprawiający swoisty taniec derwiszów, którym doprowadzają się do ekstazy. Rząd 
carski wywozi ich dziesiątkami tysięcy w pustaci; gdzie mrą, ale inni 
puszczają korzenie, aby ponownie widzieć swe osiedla zburzone. Któż wytrwa w 
racjonalizmie? Pojawiają się prorocy. Wędrujący po wsiach chłop Rudomiotkin 
mianował się w 1857 roku "carem duchownym", wyprokurował sobie mundur z 
literami "C. D." na epoletach.
Śmieszne?
99
98
Ale ten Maksym Rudomiotkin, zesłany do Solowieckiego Monastyru na wyspie w 
Oceanie Lodowatym, trzymany przez kilkanaście lat w kamiennej pojedynce, nie 
widząc ludzi poza fanatycznymi ponurymi mnichami, przez kilka lat przebywający 
w kamiennym worku, tak obliczonym, by nie można było w nim stać ani leżeć w 
wyprostowanej pozycji - układa latami swoją Księgą słońca, zdarza się, że 
notuje wytyczne krwią. I księga, poczęta na skale sterczącej z Oceanu 
Lodowatego, zostaje wydrukowana w 1928 roku w Kalifornii...
Wiatr niesie po świecie pyłki idei, czepliwe, żywotne jak pszenica z grobowców 
faraona. Co tam za bzdurne formy je oblekają, na razie mniej mnie obchodzi. 
Obchodzi mnie jądro duchowe. Jacyż to ludzie wyjdą z tego "sobra-ni/u"?
Otwierają się drzwi, kroczą powoli. Starzy ludzie z brodami przyciętymi ,,na 
łopatę", kobiety w schludnych kaftanach, z chustkami zawiązanymi rosyjską modą 
pod szyją.
Pytam ich o starszynę zboru. Patrzą nieulnie, starają się wyminąć mnie, 
wymykają się na ulicę. Ktoś, przyciśnięty przeze mnie niejako do muru, 
wskazuje na jednego ze "starców". Inny, w spodniach w cholewy, mówi drwiąco:
- Nasz starszyną, oho!... jemu pieniędzy z kieszeni nie wyjmiesz...
- Cudak żeż z ciebie, cudak... - mówię - dobrzy ludzie w goście do ciebie 
przyjechali, a ty im od złodziei wymyślasz, ot co...
Brodacz ponuro odchodzi. Pragnę mówić ze starszyną, ale ten przyspiesza kroku. 
Idę z nim, pytam, czy nie uznają chrztu.
- Uznajemy, ale tylko z ducha - mówi niechętnie.
- A czy w post pijecie mleko? - pytam. Był to ciężki zarzut, jakim obarczało 
sekciarzy prawosławie, wykluczające nabiał w dni postne. Stąd i nazwa sekty.
- W liście do Koryntian napisane: "Napawałem was mlekiem, a nie karmiłem was 
pokarmem."
Starszyną przyspiesza coraz bardziej kroku. Bezczelność reporterska ma 
granice, odczepiam się od niego, wracam do wozu. Dwie kobiety w chustach, 
które dały się zagadać przez żonę siedzącą w aucie, na mój widok pierzchają. W 
swoich kwadratowych kaftanach wyglądają jak wańki--wstańki, jak żywcem wycięte 
z "czastuszek".
- Co robi tych ludzi tak nieufnymi? - pytam, siadając przy kierownicy - tyleż 
to lat, jak zostawili za sobą prześladowania.
- Może ich tu coś gniecie, na miejscu.
Ruszamy wolno, rozglądając się na boki. W pewnym miejscu, wśród tych 
prymitywnych chałup, na takie j że prymitywnej chałupie, spostrzegamy wielce 
pretensjonalny szyld: Infoimation about Russian Golony.
Czuję ściśnienie serca: wyprawiłem się po rzadkie dziwa, a tu już, widać, taka 
frekwencja turystów, że Cook założył filię.
Gramolę się z auta, z niechęcią myśląc o żwawym klerku, który wyrzuci na 
lśniący kontuar przewodniki i kolorową kredką pocznie mi wykreślać tury.
Wewnątrz chałupki jest ciemnawo, ale mimo to widać, że brudno. Szynkwas 
prymitywny z nadpróchniałego drzewa imituje ladą w barze. Rozchełstana 
Indianka za szynkwa-sem. Pijemy neskę, rozmyślam, jak by coś zjeść. Przy 
przerażeniu Królika zamawiam u Meksykanki carne, mięso, na próżno usiłując 
wytłumaczyć, aby było bez sosu. Będzie, co Bóg da. Tymczasem, ciągnąc Indiankę 
do szyldu Inlor-mations i rozkładając pytająco race, otrzymuję wskazanie na 
ścieżkę przez winnicę.
U końca ścieżki ukazuje się domek kryty papą. Przed domkiem lśniący ford, 
przed fordem oficer meksykański z dwiema seksapilowatymi seńoiitami. Starsza 
kobieta wynosi im pęki papierowych kwiatów, odjeżdżają.
Nazywa się Rogowa. Tak, to ona jest właścicielką lun-chonetki, to ona udziela 
inlormations.
- Chodźcie, proszę. Tak, robię i kwiaty sztuczne też. Zakupili na swoje święto 
pułkowe.
W brudnawym wnętrzu, urządzonym jak chłopskie izby w Rosji, nie ma ikon w 
rogu, nie wisi krzyż, nie ma żadnego obrazu świętego. Mołokanłe-racjonaliści 
(widać ten pierwotny ich gatunek dotoczył się tutaj) nie uznają symboli.
Zamiast obrazów widzę wszędzie po ścianach półki z fla-szeczkami i słoikami, 
ampuły z proszkami, kolekcję szczypiec dentystycznych, jakieś lewatywy, jakieś 
inne niezrozumiałe medyczności.
- Bo moje główne zajęcie to leczenie. Leczę na wszystko. Dziewięćset porodów 
odprawiłam, w tym szesnaście razy
101
100
miałam bliźnięta. O, tu na tym fotelu często przyjmę noworodka. Zęby też rwę.
- A skądże te wszystkie lekarstwa, narzędzia?
Pokazuje wycinek z "Los Angeles Times" pt. Anioł z Gua-dalupy. Zabłądził tu 
jakiś reporter, napisał, no i posypały się dary. Odtąd nie zapominają o niej, 
stale przysyłają.
Wchodzi czarna wiedźma z łopatą. Jest to Indianka w czarnej szacie do kostek, 
czarnej kapuzie na głowie. Na łopacie wnosi chleb upieczony w glinianym 
zakopconym piecu ustawionym na dworze.
Rogowa coś mówi do wiedźmy po indiańsku.
- Kazałam jej przynieść herbaty i odwołać zamówione jedzenie. Licho wie, co by 
wam dali - mówi z rozbrajającą szczerością. - Tu u mnie zjecie.
- To... ta Indianka będzie gotowała? - pyta zalękniony Królik.
- A cóż, i. niedźwiedzia można nauczyć przy cierpliwości. Ot, jest u mnie trzy 
lata, do dziesięciu już liczy, ale na zegarze nie mogę nauczyć. Pochodzi z 
takiego szczepu gdzieś w górach. Ten ichni szczep nazywa się Kom-i-ai. Oni 
ciągle głodują, żywią się gąsienicami, nie gardzą padliną. Ten amerykański 
reporter, co tu był, mówił, że jeden uczony ich badał, napisał, że żyją w taki 
sam sposób jak przed tysiącem lat, że gdzież znaleźć na świecie takich innych. 
Rządzi nimi stuletnia Indianka.
- Tak bywało w starożytności, to się nazywał matriarchat - mówię - ot, wy 
byście, Rogowa, pasowali na taką władczynię.
- A cóż ja tu nie władczyni? Mąż tylko by ptaszki strzelał i historyjki 
opowiadał. Sławny z tego.
- Historyjki? A gdzie go szukać?
- A siedzi w Aąuas Calientes już szósty tydzień. To taka dziura w ziemi, gdzie 
tryska gorąca siarczana woda. Bardzo dobrze robi na łamanie w kościach i 
wszystko takie. Doprowadził ze strumyka rurę z wodą, jak mu za gorąco, to 
szmatkę odetnie, zimnej wody dopuści. Na słoneczku leży, z Panem Bogiem 
rozmawia... Dobrze mu.
- Jadę do niego...
- Maszyną nie da rady. Stromo bardzo. On tam jak za-gramoli się, to już i nie 
przychodzi. Kociołek i wszystko takie ma tam stale w szczelinie schowane, tyle 
że kaszy,
mąki, soli weźmie, jak wyrusza, a resztę - to, co ustrzeli albo w strumieniu 
ułowi.
- A pani sama jak tu siedzi?
- Sama nie sama... Mam siedemnaścioro wnucząt. Mieszkają i tu po różnych 
miejscach, i w Ensenadzie. Urodziłam się w Rosji w 1904 roku, ale tyle że 
pępowinkę tam zostawiłam - niemowlakiem rodzice wynieśli. Wyszłam w Los 
Angeles za mąż mając piętnaście lat, zaraz potem tu- przekoczowaliśmy. Ziemi 
wtedy zabierać mogłeś, ile chcesz. No, to tak i żyjemy, Bóg nam daje siły do 
życia. Żyję tu, by ludzi ratować w ich niedoli. I Indianie też przychodzą. 
Przywieźli raz Indianina dźgniętego nożem, nie chciał spuścić spodni. To 
trzymaj portki mocno. On trzyma, a ja dołem oberżnęłam. On trzyma, patrzy, a 
tu jego żopa gołaja. Zaczął brewerie, dałam mu ot tak (demonstruje prawy 
sierpowy). On zemdlał, jego towarzysz pobiegł po policję. "Czemu tak?" - pyta 
policja, to ja mówią, że to moja mołokańska anestezja.
Czarna wiedźma wnosi michę z gotowanym mięsem i łom-cie parującego chleba. 
Królik kucnął nad chlebem, żuje, chwali, cóż ma robić?
Ja udaję wielkie zainteresowanie barszczem, byle tylko nie tykać tego mięsa. 
Pragnę też zamanić Rogową, aby odwrócić jej uwagę od prynuki, przymuszania do 
jedzenia.
- Nie żegnamy się przed jedzeniem? - pytam.
- Chrystus dosyć się namęczył na krzyżu, aby mu to ciągle wypominać. My, 
mołokanie, bierzemy na rozum, tylko ciemni ludzie biorą Biblię dosłownie. Taki 
chrzest na przykład. Po cóż niemowlaka kropić wodą, kiedy powiedziane jest w 
Ewangelii św. Jana: "Kto wierzy we mnie, rzeki wody żywej popłyną z żywota 
jego." Toteż my tylko chuchamy w usta niemowlęcia, chrzcząc je z ducha. Albo 
wierzą, że zmartwychwstaniemy w tej postaci, w jakiejśmy zmarli. Dziękuję, 
żebym jeszcze i na tamtym świecie miała być stara. Owszem, powstaniemy, ale 
ciało nasze będzie anielskie.
- ?
- Anielskie, to znaczy takie, jakie miał Archanioł Gabriel, zwiastun Boży. 
Przecie musiał mieć jakieś ciało, w którym się pojawiał, kiedy Bóg go posyłał 
na ziemię, czy to wieścić prorokowi Danielowi, co znaczy jego widzenie
102
103
o baranie i koźle, czy Zachariaszowi o przyjściu Jana 
Chrzciciela, czy Matce Bożej... Miał ciało specjalne. Pierwszej sorty znaczy 
się, eksportowe, turystyczne.
- Takie ciało miał Chrystus, w zalążku tego ciała wcielony w łono Matki Bożej.
We drzwiach ukazuje się jakaś Meksykanka. Nie rozumiem, o co idzie, bo Rogowa 
mówi z nią po hiszpańsku. Meksykanka dulczy coś żałosnym głosem, demonstruje 
chwytanie się za brzuch, oczy tak wznosi, że chwilami są jak ślepe pod 
przymkniętą powieką - widać tylko błękitne białko.
- Largo de aąui!... - woła z pasją Rogowa. - Fuera iuera!...
Indianka znika, goni za nią potok słów hiszpańskich.
- Co się pani tak rozeźliła?
- Bolszewik!!... Komunisty przeklęte!... Ona mi tu suli, żeby do porodu 
przyjąć córką... Tak, mówię, a jak się raz u mnie położy, to już powie, że i 
łóżko jej, i chata jej, i wynieść się nie zechce. Znam ja was, wilcze 
nasienie!... Dwanaście hektarów z piękną lucerną zaharapciliście już za 
bezdurno! Gołodrańcy przeklęte...
Z wolna wyłania się tragedia Guadalupy. A więc stąd może ta nieufność, stąd 
pogróżka, że nie dadzą sobie wyjmować z kieszeni pieniędzy.
Przed 'dwoma laty w czerwcową noc rozbudził małoka-nów huk motorów. Z długiej 
kolumny obszarpanych ciężarówek wysypali się mężczyźni, za nimi kobiety i 
dzieci, wreszcie góry tobołów.
Ciężarówki odjechały, małokanie dowiedzieli się od przybyszów, że ci 
zamierzają podzielić się ich ziemiami, bo przecie to nie jest sprawiedliwe, 
gdy jedni mają za wiele, a inni nic.
Istotnie, przybysze nie mieli nic poza łachmanami i nędznymi garnczkami. 
Chlusnęli tu z głębi Meksyku.
Nazajutrz poczęli łazić po polach, przymierzać się ł smakować. Obejrzeli 
dokładnie władania każdej z piętnastu rodzin mołokańskich, po czym poczęli 
wbijać na ich gruntach jakieś paliki. Byli liczniejsi, a zresztą religia 
zabrania mołokanom wszelkich bijatyk. Ale, bądź co bądź, wrośli tu, mają 
pieniądze, stosunki. Na skutek tego w ciągu kilku dni spowodowali interwencję 
władz. Zjechało wojsko, wpakowali całe bractwo do ciężarówek. Wywieźli za 
Ensenadę,
wywiedli ich, dosłownie, w pole, wysypali ich na jakichś bezpańskich 
pustaciach - uprawiajcie to sobie, tu nikt do was nie będzie miał pretensji.
Mołokanie odetchnęli, ale nie na długo. Po dwóch dobach pojawili się pierwsi 
wracający, a po tygodniu cała szarańcza była już znowu na miejscu. Władze, 
otrzymaw-szy wink z góry, nie interweniowały ponownie. Gubernator kazał 
wydzielić z ziem mołokańskich 400 ha. Rogowym z ich 90 ha zabrano bez 
odszkodowania dwanaście ha wraz z dorodną lucerną.
- Ci prawosławni - mówi Rogowa (przybysze są katolikami, ale dla mołokanów, 
zgodnie z tradycją ich walk w Rosji, każdy innowierca jest prawosławny) - 
nabudo-wali sobie szałasów i żyją. Prawujemy się. Jak dotąd, wydaliśmy na to 
300 000 pesos (12 000 dol.). Cała nadzieja, że za tydzień przyjedzie 
prezydent. Poprzedni jak był, to kazał sobie pokazać Mochowa, najstarszego.
- A ile lat ma ten Mochow?
- Już osiemdziesiąty dziewiąty idzie.
Spieszymy się do patriarchy. Rogowa wychodzi nas żegnać z Pietią, zieloną 
papużką na ramieniu, trzymając za rączkę wnuczątko ze wzdętym brzuszkiem, 
które przycwa-łowało z sąsiedniego domku.
Po drodze natykamy się na technika amerykańskiego, pod którego dozorem 
meksykańscy robotnicy wiercą studnię. Znaleźli właśnie wodę na głębokości 50 
metrów, więc się stąd zabierają. Za dowiercenie biorą trzydzieści dolarów od 
metra, uzbrojenie ich nie obchodzi,
- A czyja to ziemia?
- Bo ja wiem, może generała Rodrigueza? Już zauważyłem, że jak kto nie umie 
poinformować, do kogo co należy, to mówi, że do generała Rodrigueza.
- A ile zarabiają ci robotnicy?
- Po sześć i pół dolara dziennie.
- To dużo jak na Meksyk.
- To są robotnicy przeszkoleni w USA.
- W USA zarabialiby najmarniej dwanaście dolarów.
Technik odszedł coś tam zadyrygować, pytam najbliższego Meksykanina, czy nie 
mógł znaleźć pracy w USA.
104
105
Czterdziestoletni postawny mężczyzna odsłonił rząd lśniących zębów:
- Jfi tu wolę.
- Czemu?
I znów odpowiedź, którą mi dał Thomas Cariol, mechanik w przedstawicielstwie 
Forda w Ensenadzie:
- Pracuje się mniej.
Rozumiem. To nie tylko to, że przez osiem godzin w USA trzeba wydać ze siebie 
znacznie więcej potu. Ale tam przy dwunastu dolarach dziennie człowiek będzie 
niżej standardu otoczenia, w którym i kobieta zarobkuje, i mężczyzna ma zwykle 
dodatkowe zajęcie.
Ani Cariol, ani ci tu robotnicy nie będą mieli na tutejszych zarobkach 
kilkopokojowych domów, aut, lodówek, telewizorów, pralek automatycznych, bez 
czego ludzie w USA deklasują się wobec sąsiedztwa, czują się pariasami. Ale tu 
nikt naokoło nie ma tego i ze swoim sześciodolaro-wym zarobkiem oni mogą 
traktować innych jako pariasów.
W izbie, w domu patriarchy Mochowa, zastajemy dwóch ludzi: sam patriarcha z 
długą siwą brodą i obsługujący go Meksykanin.
Starzec, ubrany schludnie, rad jest pogawędce!
- Mania Rogowa? Ho, ho... takiej doktorki nie znajdziesz łatwo. Jak mnie 
wzdęło, wsadziła rurkę, wypuściła powietrze.
- Trokarem? - pytam. Było to narzędzie, którym przebijano bok krowie wzdętej 
na koniczynie.
- Jakim tam trokarem... W zadnicu. A potem napuściła w zadnicu wody i 
ozdrawiał ja.
- Dawnoście z Rosji wyjechali?
- Ha? Co?... Miałem dwadzieścia osiem lat, żonę i dwoje dzieci, jak my z 
Rassiei wyszli. Przez turecką granicę. "Głos" nawiedzonego człowieka co raz, 
to i przestrzegał, że w Rassiei będzie wielkie zabójstwo i rozlew krwi. Sta-
liki nasze czołem gubernatoru bili, cob pozwolił jechać na roboty do 
Władywostoku, ale gubernator mówił: z dziećmi na roboty chcecie, znaczy 
uciekać. To my w siedemdziesiąt cztyry zebrali się tajkiem, ależ na granicy 
tureckiej strażnik! chwycili, do chlewu zamknęli, tydzień męczyli, aż nasze 
stuiiki zgodzili się po sto dwadzieścia rubli od głowy
i przepuścili. Przyjechali my do Nowego Jorku, tam już inne mołokany byli, 
bywałe. Namówili mnie do Kanadzkiego Carstwa jechać, ale matka mówi: jak 
prorokini powie jechać, to pojedziesz. A prorokini modliła się, modliła, aż 
wołać poczęła, że jej powiedział Bóg, jeśli pojedziecie do Kanadzkiego 
Cesarstwa, zamknę bramę przed wami, ale jeżeli do Los Angeles, to ją wam 
otworzę. I tak my kilkanaście lat w Los Angeles siedzieli, aż stariki uradzili 
do Meksyki jechać, bo w Meksyce ziemia za bezdurno. Dobra ziemia, pszenica, 
winograd, cytryna tam różna, pomarańcza. Ale ot - mówi z żalem - jabłoni ni 
gruszy na niej nie wyhodujesz.
- Ale teraz chcą wam tę ziemię odebrać?
- W Rassiei prorok mocniejszy był jak w Nowym Jorku. Nie jezżajtie - mówił - k 
smugiym Hudiam.
"Smugły łudź", ów Meksykanin, biernie asystuje, przegląda pięknie ilustrowane 
pismo "Sowietskij Sojuz", przeznaczone, zgodnie z umową wymienną z USA, dla 
czytelników w Ameryce.
Blisko dziewięćdziesięcioletni Mochow jest rześki jeszcze, wyprowadza nas do 
auta. Ale chyba już mu niedługo.
- Żona moja równolatka była, w zeszłym roku zmarła, razem my przeżyli 
sześćdziesiąt sześć lat. Dzień przed śmiercią prowadził ja ją na spacer, potem 
kąpał, uczesał, spać położył. Z rana córka dała jej wody do łóżka, łyk wypiła, 
poprosiła pomóc odwrócić się do ściany - i zmarła.
Zapuszczam motor, stary człowiek się nie żegna, jest wyłączony, mówi do 
siebie:
- W dzień jej nie ma, w nocy, jak się budzę, jej nie ma też.
Wracając, zajechaliśmy tuż przed Ensenadą do eleganckiej kawiarni-restauracji 
nad oceanem.
Pulchny właściciel czy też zarządca, zapytany o zatarg rolny w Guadalupie, 
rozłożył rączki:
- Komunizm, proszę państwa, czysty komunizm. Gdybyście państwo umieli po 
hiszpańsku i przeszli się po barach, przekonalibyście się, że tylko o tym 
gadają.
Pulchniaczek znał nas już jako Polaków. Zapytany więc, czy wobec obaw przed 
komunizmem jest i przeciw Fidelowi Castro, odpowiedział:
107
106
- Communismo - no!... Castro - si.
Trudno się w tym wyznać. Odwiozłem żonę do motelu i pojechałem do seńora 
Davida.
Seńora Dawida poznałem, kiedym sią miotał po Ensena-dzie w poszukiwaniu źródeł 
do historii Baja CalHornia.
Drobny, 84-letni człowieczek był przed dwudziestu laty burmistrzem^ Ensenady. 
Obecnie syn jego jest wiceguber-natorem Baja California Norte. Dolna 
Południowa nie ma żadnego samorządu, jest terytorium administrowanym.
Seńor David jest masonem trzydziestego drugiego stopnia, towarzyszem prac 
zmarłego Goldbauma, założyciela rozgrabionego muzeum. Jest zaciętym 
antyklerykałem. Jest to silna tradycja Meksyku, który musiał sią wyzwalać spod 
wyzysku potężnej i bezwzględnej organizacji kościoła.
Seńor David, którego ród pochodzi z Hiszpanii, jest typowym 
dziewiętnastowiecznym liberałem. Użyczył mi kilku książek i prosił o zwracanie 
się o potrzebne informacje.
- A więc ruszył się pan poza Ensenadę? - zapytał, tak jakbym siedział tu 
leniwie już nie wiem jak długo.
- No, do szczepu Kom-i-ai jeszcze nie dobrnąłem, ale jedną wyemancypowaną 
"komiajką" już widziałem.
- Takich pan kątów ciekaw? Jest tu na oceanie wysepka, na której mieszka 
kilkudziesięciu ludzi i roje kóz. Kozy nigdzie nie uciekną, karmić ich nie 
trzeba, ludzie ci nie znają żadnej uprawy, jak w pierwszych stadiach 
ludzkości, żyją z kóz, ubierają sią z kóz, robią kozie sery i masło, ozdoby z 
kóz, nic co kozie nie jest im obce, ale poza tym nic ze świata nie importują.
- Seńor David - przerwałem - co to za heca z tą ziemią mołokańską?
- No cóż, mołokanie niezupełnie sprawiedliwie krzyczą. Ziemia ta oddana im 
została przed półwiekiem w użyt-kownictwo. Zasiedzieć sią zasiedzieli, to 
prawda, ale zbo-gacili się - widział pan służbę indiańską u Rogowej i Mo-
chowa? Mówili panu, że piętnaście rodzin wydało jak jeden grosz 12 000 dolarów 
na prawowanie sią? A tu tymczasem w Meksyku bieda aż piszczy, kraj to 
nieurodzajny, zaledwie 10°/o powierzchni ma pod uprawą, a ile w tym pod polami 
wódkonośnej agawy? Nic dziwnego, że rząd pragnie ten rozkład władania ziemią 
wyrównać. Odcina nadmiary, zwłaszcza tam, gdzie tytuł władania nie jest 
murowany i osadza ejidos: farmy wspólnego władania.
Wspólne władanie trwa dwa lata, potem dopiero, jak sią wyklaruje, kto sią 
nadaje do gospodarzenia, następuje nadział ostateczny.
Prawicowa Partido Accion Nacional, która teraz ponownie z kretesem przegrała 
wybory na rzecz naszej Partido Revolucionaiio Institucional-PAN, ma slogan 
"nie sprzedawajcie duszy za kawałek ziemi", jest przeciw reformie. Ale lud 
łaknie ziemi, przejmują go niskie zarobki, rosnące koszty utrzymania i brak 
wody.
Zostawiłem seńora Davida w jego rozterce. Już go nie zobaczyłem więcej.
W tydzień po naszej rozmowie staruszek wybrał sią samochodem na uroczystość 
rodzinną; opuścił ją wcześniej niż reszta gości. Syn jego, wicegubernator, 
również niebawem się wymknął - wracał do Mexicali, stolicy Baja Ca-lifornia 
Norte. Za Ensenadą szofer przyhamował - policja spisywała protokół przy 
okrutnie zmasakrowanych zwłokach. Samochód osobowy kierowany przez zabitego 
zawracał na Szosie, gdy zza zakrętu wypadła ciężarówka załadowana cementem.
W domu czekał wicegubernatora telefon powiadamiający o śmierci ojca, którego 
zwłoki minął.
108
Witamy prezydenta
Cała nadzieja mołokanów, to przyjazd prezydenta - rzecz w Baja California 
rzadka, raz na sześć lat, bo tyle trwa kadencja prezydenta.
Czekają tego przyjazdu mołokanie. Czekają tego przyjazdu osiedleńcy, którzy 
wpakowali się w ich ziemie. Jakże będzie przyjmował ich prośby?
Jeszcze jako małego chłopca dręczyło mnie pytanie, co robi Pan Bóg, kiedy 
jedna baba prosi o pogodę na siano-kos, a druga o deszcz na ogórki. Jeden z 
moich stryjów, farmazon findesieclowy, tłumaczył mi, że już Pan Bóg potrafi - 
i siano wygnoić, i ogórki jednocześnie zasuszyć.
Już od kilku dni dochodzą nas wieści z objazdu kraju przez prezydenta. Tłumy 
witają go okrzykami błagającymi o wodę. Brak wody - to klęska Me.ksyku.
Tam trzeba równocześnie dać deszcz i pogodę, tu - być Mojżeszem i puścić wodę 
z jakiej skały.
- Niełatwa to posada - mówi jednoręki właściciel naszego motelu, przychodząc 
obwieścić, że przyjazd do Ense-nady spodziewany jest dziś na godzinę 
jedenastą.
Seńor Commachio, ściśle mówiąc, nie ma jednej ręki i jednej nogi. Tak go na 
raty urządzili raz żołnierze amerykańscy, którzy zajechali sobie do Meksyku 
"mieć dobry czas", drugi raz - rodzimi Meksykanie. W obu wypadkach poszło w 
drzazgi auto seńoia Commachio. W obu wypadkach nie ubezpieczone, za żaden z 
tych wypadków nie otrzymał odszkodowania ani renty.
Wiele zaiste ma tu do roboty młody ł energiczny prezydent, Adolfo Lopez 
Mateos. Lopez, to nieco jak Ramirez. Prezydentem Kolumbii był też Lopez, 
dyktatorem Paragwaju - również Lopez, twórcą hymnu argentyńskiego - Lopez.
Posada to nie tylko niełatwa, tak mówi seńor Commachio, ale i niezbyt 
bezpieczna. Meksyk ma niepodległość
od niecałych półtorasta lat i przez ten czas został zabity cesarz Augustyn I 
(tak kazał się tytułować dyktator z początku XIX wieku, generał Iturbide), 
został zabity narzucony przez Francuzów cesarz Maksymilian, brat Franciszka 
Józefa, dzieląc późniejsze losy swego bratanka. Został zabity prezydent 
Madero, otwierający okres rewolucji meksykańskiej po 35 latach dyktatury 
Porfirio Diaza.
A iluż prezydentów wygnanych? Na pociąg uchodzącego w 1911 r. Josć de la Cruz 
Porfirio Diaza zastawiono zasadzkę. Krzepki osiemdziesięciolatek skrzyknął 
adherentów, położył trupem trzydziestu napastników i odebrał muła obładowanego 
srebrem.
Nie zawsze jednak i nie wszyscy tak się umieli obronić przed zasadzkami. 
Ująwszy Don Jezusa Carranza, brata prezydenta Yenustiano Carranzy, guerillero, 
watażka, który go ujął, zagroził, że Don Jezus zostanie rozstrzelany, jeśli 
brat jego nie abdykuje. Nie otrzymawszy odpowiedzi, kazał rozstrzelać 
towarzyszy Don Jezusa, ponawiając żądanie. Kiedy to nie pomogło, rozstrzelał 
syna Don Jezusa, ponawiając na próżno groźby. Stracił wreszcie cierpliwość i 
rozstrzelał samego Don Jezusa. Upartemu Yenustianowi Carranza nic nie pomogło 
poświęcenie brata; w rok potem został przez nasłanego zbójcę zabity.
Kiedy zwiedzałem Meksyk 35 lat temu, jeszcze pociągi nie chodziły nocą. Ze 
stolicy Meksyku do granicy amerykańskiej jechało się dziesięć dni, nocując na 
stacyjkach obsadzonych przez garnizony. Musiałem nocować w Vera Ćruz i 
nazajutrz udałem się do stolicy pociągiem, którego czoło stanowił wagon z 
eskortą uzbrojoną w karabiny ręczne i maszynowe.
W czasie mej pierwszej wizyty meksykańskiej urzędował prezydent Plutarco Elias 
Calles, który młodość miał burzliwą, aczkolwiek jako prezydent ustatkował się 
mocno. Ówczesny minister spraw wewnętrznych Tejeda żegnał mnie kordialnym 
embrazzo. Kiedy go również objąłem, poczułem pod marynarką wielki pistolet.
Najkolorowszym jednak członkiem gabinetu był pewien minister wojny, o którym 
opowiadano, że będąc gubernatorem, wezwał swego przeciwnika politycznego i na 
miejscu, w jego gabinecie urzędowym, zawezwany chirurg wykastrował raczej 
nieprzyjemnie zaskoczonego polityka.
Zresztą Meksyk w tych czasach nie był wiele gorszy niż
111
110
sąsiedzi. Równocześnie z Callesem urzędował w Nikaragui prezydent Cabrera, sam 
sobie, w obawie przed trucizną, przyrządzający jedzenie i własnoręcznie dojący 
krową.
Obecny prezydent - to już inny, nowoczesny Meksyk. Sądzę, że moja ówczesna 
wizyta miała jednak zbawienne skutki, bo oto już czterech z kolei prezydentów 
odbyło w pełni i w spokoju swoje sześcioletnie kadencje.
No, ale sicher ist sicher - seńor Commachio powiada, że droga jest obstawiona, 
wjazd na nią wzbroniony - guzik zobaczę, a nie prezydenta.
- Tylko nie guzik, tylko nie guzik - powiadam obrażony - ja jestem z takiego 
narodu cwaniaków, gdzie sprzedają kolumnę Zygmunta. Lopezem swoim będzie mnie 
straszył...
Przy wjeździe na szosę - straż.
- Se piohibe entrar carretera! (Wjazd na szosę wzbroniony!) Biorą na prawo, 
kombinuję wjechać inną bocznicą.
- Baje aqui! (Precz stąd!)
I tu posterunek. Widać wszystkie wjazdy obstawione. Robię jeszcze jeden 
objazd. Naturalnie, pilnują. Stoję więc na wjeździe i kombinuję.
- No estacionai! (Nie stać tu!)
- Seńor lenienie! (Panie poruczniku!) - mówię słodko do wartownika - widzisz 
pan, o tam, sto metrów za szosą, ocean? No to tam jadę na plażę. Chyba pozwoli 
pan przemknąć, seńor lenienie?
Przełknął tego lenienie z lubością, aż mu się grdyka za-ruszała:
- Pasę!
Dałem gazu i... derecha!... W prawo, po tej właśnie zabronionej szosie. Ku 
Mexicali, skąd nadciąga Lopek. Tak sobie spolszczyliśmy Adolfo Lopez Mateos.
Lecę, lecę, przelatujemy posterunki na przecznicach i nagle uświadamiam sobie: 
ale przecież gdzieś się zatknę. Motocykliści poprzedzający i wszystko takie. 
Zepchną mnie i koniec zabawy - sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem. 
Kłębią się myśli długim szeregiem. Przypominam: sadzają do ula, nie 
powiadamiają konsula i trzymają bez wyroku - do roku.
Nie, to już lepiej, miast wlec się w ogonie dygnitarzy, witać prezydenta w 
imieniu mieszkańców Ensenady. Natu-
112
ralnie nie z jakiegoś szpaleru, tylko na miejscu przybycia - z chlebem i solą.
Zawracam więc i wołam do Królika, by zajrzał do słownika i poszukał w 
dykcjonarzu: "Witaj, miły gospodarzu."
Znowu więc mijamy krzyżówki, z których patrzą osłu-pialcy - cóż to po tej 
pustej szosie jedno auto wte i wewte? Ten nabrany sią zamiotał - Królik z 
gracją macha mu rączką, już rośnie przed nami Ensenada, przez szosę barykada, 
zboczyć wypada.
- Alto! Alto! (Stać! Stać!) Zgrzytnęły hamulce.
- Adonde? (Kędy?) - wołam.
- Vuella. (Objazd.)
- Seńor capitano - mówię - widzi pan tą wieżę z napisem "El Rey". To mój 
motel. O jeden blok. Droga pana prezydenta skręci w prawo, a ja cyk! - tyle że 
przetnę na wprost. Spóźniam sią na obiad. Zna pan senorę Commachio? Nie daj ty 
Boże, taka pyskata...
Porucznik policji zaśmiał się wilczymi żabami:
- Pasę!...
Odsunęli barierkę - pomykam! Ale oto i koniec bloku. "El Rey" na wprost, ale 
droga prezydenta - na prawo, avenida Ruiz.
To już mur mundurów. Tu polegnę...
Na rogu, na prawo, stoi stacja benzynowa. Dolecieli do mnie z gwałtem, ale 
rozwaliłem sią na poduszkach flegma-tycznie. O co wrzaski? Jadą do "El Rey" - 
tuż przed nami, wcale nie na prawo. Na prawo wcale nie myślą zbaczać wraz z 
zakrętem szosy, tylko w podjazd stacji benzynowej. Nie wolno nabrać benzyny 
pod waszym okiem?
Spojrzeli stropieni - rozstąpili się przed grubym kapitanem policji.
- Que pasę? (Co się tu dzieje?)
- Seńor coronel (pułkowniku), to pasę, że nie dają ben-:yny. Salutuje, 
wpuszcza kurtuazyjnie.
- Ponga diez litros, per favor - mówią do obsługują-
:ego i patrzę uparcie w lusterko. Widzę, że gruby kapitan
patrzy za mną, stoję na terkoczącym motorze, do kapitana
oodchodzi policjant, coś melduje, zamamił na sekundę gru-
asa - noga na gaz, posługacz został z korkiem w ręku,
•unąłem jak piorun avenidą Ruiz.
113
K/ólifc i oceany
- Parę! (Stać!) - słyszę za sobą rozpaczliwy wrzask. Jadę puściutką avenidą, 
wzdłuż której stoją szpalery ludzkie.
- Jak tu kupić chleb, sól i jaką tackę? - mówię. - Będziemy udawać delegację, 
inaczej wszystko na nic. Królik blednie, chwyta mnie za ramię:
- Gonią nas!...
Istotnie, widzę w lusterku auto. Gazu dodać nie mogę, bo tuż należy skręcić na 
avenidę Juarez, u której końca jest punkt docelowy.
Na skręcie policjant w białych rękawiczkach wskazuje lizakiem, żeby sobie 
jechać wprost, w pole, nie skręcać w avenidę Juarez.
Jestem na małym chodzie, nie mogę go minąć na wariata, tym bardziej że rozparł 
się pośrodku jezdni.
Jestem w cynamonowej kurcie, nad którą Królik rozpacza. Mam zamiast krawata 
tzw. string tie - na dwóch przesuwanych rzemykach medalion z orłem 
meksykańskim rozrywającym węża. Zdjąłem czapkę, ukazałem dostojny biały włos, 
ukazałem dostojną postać, łaskawym ruchem wzywam policjanta, powiadam mu w nos 
- Baje aqui! (Precz stąd!) - i pańskim gestem daję znak, aby się usunął.
Stropiony chłopina się usunął, a był już najwyższy czas, bo już to auto za 
nami dojeżdżało i coś okropnie wrzeszczeli. Dałem gazu (błogosławiony zryw 
tych amerykańskich wozów), ale natychmiast w avenidzie Juarez przyhamowałem: 
znalazłem się w świątyni. Feretrony, portrety, delegacje, dekoracje, krzyże i 
puzony, lud podniecony, już tu sanctissimum, już tu nie tylko nikomu nie obiją 
mordy, ale i nie aresztują. Mowy nie ma!
I oto auto prześladowcze struchlało, nikt nie jedzie. Jak długa i daleka 
avenida Juarez - tylko my. Lud wlepił w nas oczy, uwielbienie przygotowane na 
prezydenta zagotowało się, spuchło, przelewa się przez brzegi, ścieka na nas. 
Posuwamy się pięć kilometrów na godzinę, pierwszym biegiem w mazi uwielbienia. 
Nie żebyśmy nie mogli jechać szybciej, po tej wymiecionej avenidzie setkę 
można wyciskać, ale żeby nas lud mógł widzieć i podziwiać.
- Pewnie ciebie mają za mamę - mówię dp Królika - ale jak tu matce prezydenta 
wyskakiwać do sklepiku kupować bochenek chleba i sól?
Już pierwsza brama triumfalna, którą dźwignęła fabry-
ka wódek. Bramę stanowi budka piętrowej wysokości z reklamą i entuzjastycznym 
powitaniem.
Jerum, jerum... Skąd tu wziąć tego chleba i tej soli? Królik widać uwierzył, 
że jest matką prezydenta, bo promiennie się uśmiecha na prawo i lewo. 
Wjeżdżamy w dwa szpalery młodzieży szkolnej, wybuchają frenetyczne oklaski, 
lecą na nas kwiaty. Królik nie wytrzymał - przymrużył oko: że to lipa. 
Uszczęśliwiona młodzież się śmieje.
I już - meta. Pod pomnikiem Juareza, Indianina czystej krwi, prezydenta 
Meksyku, który sto lat temu ocalił niepodległość kraju i rozstrzelał 
narzuconego cesarza Maksymiliana.
Tu burmistrz. Tu dostojnicy. Tu leaderzy partyjni. Tu - wyłaź, Wańkowiczu 
Melchiorze, bez bochenka, bez soli.
Zaparkowałem na boku. Poczciwe te Meksykańczyki. Stoimy skromnie, nic nie 
szkodzimy, to i oni nas nie ruszają.
Z dwu stron szpalery z dzielnych caballeros w meksykańskich strojach, na 
pysznych koniach. Zwłaszcza jeden tarant by mi się przydał. Kortez przywiózł 
27 koni, rozpłodziło się tego... Caballeros mają kolczaste ostrogi, głębokie 
strzemiona, srebrem kute rzędy, srebrem zdobne sombrera, arkany przy łękach 
siodeł. Gdyby ten gruby kapitan chciał mnie aż tu prześladować, to skinąłby i 
szkoda gadać, najbliższy drab świsnąłby arkanem... Ale patrzę z otuchą na 
najbliższego draba - toż to właściciel dużego sklepu żywnościowego, który 
wczoraj jeszcze wyprzyjem-niał mi się, sprzedając owoce avocado.
Wszyscy patrzymy na lśniącego odkrytego cadillaca, który stoi pusty. Chłodnica 
jest pokryta sztandarem meksykańskim. Orzeł fryga sobie tego ważą i gdy patrzę 
na to i mnie^poczyna kruczeć w brzuchu.
Nagle z daleka dochodzą do nas brawa, oklaski. Nie mogę powiedzieć, żeby takie 
silne, jak dla nas, ale też ujdzie.
Wytężam wzrok. Kto tu pierwszy wpadnie? Tajniaki? Czy może dragoni w 
grzebieniastych kaskach, jak we Francji? Czy może sznur motocyklistów w 
białych hełmach, jak w Stanach Zjednoczonych? A może halabardnicy, jak bywało 
za regenta Horthyego, a może purpurowi beel-ealers (zjadacze wołowiny) w 
renesansowych kapeluszach, jak w Anglii? A może karabinierzy we frakach i w 
trójgran-nych pirogach, jak we Włoszech, czy auzoni w białych spódniczkach, 
jak w Grecji? A może karambaszowie w plu-
114
115
drach, złotolitych stanikach, z jataganami, poprzedzający arabskich suwerenów?
Diabła tam! Wjeżdża - autobus. PKS. Gramoli sią z niego szereg panów, między 
nimi któryś pewno jest Lopek...
To oni tak demokratycznie sobie podróżują po Meksyku? I czuję, że oto w tej 
właśnie chwili przestaję sobie pokpiwać. Tak, ten szczupły w sile wieku 
mężczyzna w jasnym podróżnym ubraniu, który zajmuje miejsce w cadil-lacu, to 
prezydent Adolfo Lopez Mateos.
O sto metrów stąd w gmachu municypalnym ma się odbyć bankiet. To te sto metrów 
zostawiono na uroczysty przejazd. Pojechali, zostałem jak głupi. Kiedyż się 
nauczę mieć jakąkolwiek legitymację dziennikarską?
Rekiny i owieczki
Zawracajmy hołoble. I tak doszwendaliśmy się aż tutaj.
Od paru dni już leżą graty rozbebeszone po wszystkich zakątkach, co jeszcze 
zwiększa mój zły humor.
Na śniadanie usypał Królik górę soli przy jajku. Nie ma za grosz poczucia 
rzeczy materialnych. Można jej wmówić, że marynarz z torpedowca skoczył na 
wynurzającą się łódź podwodną i dorżnął ją kozikiem. Albo, że Grecy puścili na 
Niemców stado baranów nadzianych czasowymi minami i te barany eksplodowały. 
Albo, że do Ameryki Północnej można dojechać suchą nogą, ale bardzo okrężnie, 
bo przez Afrykę Południową.
Toteż kiedy Królik przestrzega, żeby na balkon nie wystawiać walizki, bo się 
balkon urwie, mówię tylko - "miara, waga, pieniądz, czas", tzn: "Luba moja, w 
tych czterech wartościach się nie wyznajesz."
Ot, jak ta góra soli. Trzy krowy by jej nie wylizały, liżąc od świtu do nocy. 
Co widzę? Jajko znów na twardo. Królik mówi: "ugotowało się", tak jakby w 
jajku tkwiła uparta, złośliwa, niezależna od niej wola. Ruletka z tym jajkiem, 
można powiedzieć... Jak na ruletce nikt nie wymyślił systemu wygrywania, tak 
dla ciebie jest ponad siły przez pól wieku pożycia małżeńskiego opanować 
system ugotowania jajka na "śliwkowo" (na średnio).
Królik, słysząc to "taplanie", przygalopowuje z pola bitwy z walizkami 
rozanimowany:
- Jesteś jak dowódca, który przed szturmem - tu zakreśla dramatyczny krąg 
dłonią - czepia się żołnierzy o niedopięty guzik.
Istotnie przed szturmem. Od wczoraj już leżą po wszystkich stołach i łóżkach 
niebieskie wstążeczki, którymi oddzielnie się przewiązuje: kolorową bluzeczkę, 
książeczką z Rypcium, pończoch parę, wycinki stare, nie dopisane
117
ołówki, haftki, do włosów skuwki, jakieś maści i szampony i niepojęte robrony.
Patrzą na tę bitwę pod Grunwaldem i moja irytacja przełamuje się o to, co ten 
"comicus domesticus" wyprawia.
Śmiejemy się oba, po czym Królik poczyna dulczyć:
- Ot, ciągle z tymi durnymi Amerykanami albo z postrzelonymi Francuzami, albo 
z jeżozwierzowatymi moło-kanami, a Meksyk gdzie? Czyśmy się nim opili? Czyśmy 
się nim nadyszeli?
Ma rację. Wolter już powiedział, że całe męskie rozumo1-wanie nie jest warte 
jednej uczuciowej reakcji kobiety. Naturalnie, tego jej nie powtórzę, boby 
zhardziała, ale co powiedział, to powiedział. Wobec tego obejmuję ją i pytam 
cicho:
- Gdzie by tu jeszcze na ostatni dzień złapać nieco tej meksykańskości? W 
kościele?
Wszedłszy na tematy teologiczne, przypominam wczorajsze radio. Tak, to jest 
rzeczywiście kawałek sam w sobie.
Usłyszeliśmy w radio ckliwo-lepki baryton:
"Jak się macie, jak się macie? Jak wam się wiedzie? Rozpoczynamy naszą audycję 
religijną."
Po pięciominutowych wzniosłych ogólnikach religijnych zakończył tak:
"Spodziewam się, że dzisiaj dla wielu otworzy się światło objawienia i będą 
witać Chrystusa w sercu swoim. I spodziewam się, że wielu z was chciałoby 
dowiedzieć się o skutecznym środku laxative (na rozwolnienie). O, przyjdźcie 
do mnie wszyscy cierpiący, ja wam pomogę."
Po czym informował, ile dolarów należy przysłać.
Ten pan to był Paul Kallinger, osławiony radiowiec, operujący w myśl maksymy: 
"Słuchajcie Boga i posyłajcie pieniądze Kallingerowi."
Podobno najliczniejsze audytorium radiosłuchaczy w USA jest obsługiwane przez 
tę radiostację Kallingera, zbudowaną nad rzeką Rio Grandę na gruncie 
meksykańskim, tuż przy granicy Stanów Zjednoczonych. Stacja ta ma moc 5 razy 
większą od mocy dozwolonej w USA i pokrywa całe południ owo-zachodnie połacie 
Stanów Zjednoczonych. Codziennie od 17 do 2 w nocy idą ze stacji biblijne 
sentencje i religijne eksklamacje przeplatane handlowymi reklamami.
118
Któż to wypełnia dziewięć godzin "programu" dzieó w dzień?
Z całych Stanów Zjednoczonych przeróżni szarlatani, "prorocy", \wygrywajacy 
sentymenty religijne kobiet, posyłają nagranie przemówienia, płacąc dolarami 
za każdą minutę audycji, przeplatając kazania ofertami i podając swoje adresy 
i konta.
Zanotowałem dla przykładu takiego "Świątobliwego Brata Glena Thompsona" z Hot 
Springs w Arizonie. Po cztero-minutowym wyciu jakichś natchnionych religijnych 
objawień w coraz wzrastającym tempie, kiedy już słuchaczki są doprowadzone 
zapewne do ekstazy, brat Thompson nagle woła:
"O, ta kobieta, o - tam siedząca, cierpiąca na artretyzm, niech bezzwłocznie 
przyśle zamówienie."
"O, ta kobieta, siedząca w kuchni, przecież ona cierpi na złośliwe wrzody 
żołądka, nie wie, co jest przyczyną jej bólów. Bóg jej nakazuje zwrócić się do 
nas po ratunek. Niech przyśle natychmiast 2 dolary 90 centów."
"A ty, biedna siostro, która siedzisz teraz przy radio i cierpisz na 
wyczerpanie nerwowe? Na Boga, siostro, zawierz naszemu wezwaniu! Posłuchaj 
głosu Boga, dając mi tyle, ile możesz. A jeśli przyślesz pięć dolarów lub 
więcej, otrzymasz Biblię w pięknej oprawie."
- Co też za fortunę robią ci szarlatani! - mówi żona. - Sprzedają cuda, a 
biedne kobiety płacą ostatni grosz.
Widać technika leci naprzód, a dusza ludzka stoi.
Ta potęga radia służy temuż samemu, co osiołek wędrownych spryciarzy, którzy w 
średniowieczu sprzedawali łzy umęczonych dziewic i włosy umęczonych 
męczenników mające chronić od strzał...
Tu na podbrzuszu cywilizacji technokratycznej - inna religijność. Przyszła z 
kraju, gdzie urobiła się najbardziej wsteczna forma katolicyzmu. Nalęgła w 
Hiszpanii na fanatyzmie walk religijnych z Maurami. Przeszczepiła się z kraju 
zmurszałego schyłku średniowiecza, nie tknięta jeszcze reformacją, do kraju 
okrutnej azteckiej religii. Nie napastowana przez nowinkarzy w swym 
zaoceanicznym odludziu, zastygła na stulecia w skostniałych kanonach.
Do rewolucji Juareza w 1857 r. do kościoła należało trzy
119
czwarte ziemi. Do Ziemi Obiecanej płynęły nieskończone falangi księży i 
mnichów. Kiedy byłem w Meksyku w 1925, a wiać w kilka lat po wybuchu 
rewolucji, mówiono mi, że np. stutysięczna Puebla ma 200 kościołów i do 1914 
f. miała 600 księży. Sześciotysięczna Huamantla - 90 kościołów, l wreszcie 
największy dziwoląg: trzytysięczna Cholula - 365 kościołów, tj. tyle, ile dni 
w roku.
Te roje duchowieństwa niższego, mimo wszystko, żyły w skrajnej nędzy i 
ciemnocie. Ludność, licząca w chwili najazdu Korteza 16 milionów, spadła do 
czterech. Dopiero od Juareza karta się odwraca, uzyskana zostaje równowaga i 
ludność wynosi obecnie 35 milionów.
Ale obyczaje zaszczepione przez stulecia, żerowanie przymierającego głodem 
niższego kleru - bo wyższy opływał w dobra ziemskie - na coraz większym 
ekscytowaniu fanatyzmu pozostawiło trwałe skutki obyczajowe.
Za tamtej mojej wizyty widziałem w katedrze Matki Boskiej z Guadalupy starego 
Indianina z wbitą w czaszkę koroną cierniową, z twarzą, po której ciekła krew. 
Biczowanie się, włosiennice, przemierzanie wielkich przestrzeni na kolanach, 
realistyczne wizerunki Chrystusa i świętych z przyprawionymi naturalnymi 
brodami, to wszystko raz jeszcze mogło potwierdzić, że każda formacja 
ideologiczna nasiąka podłożem cywilizacyjnym, na którym się rozwija. 
Katolicyzm meksykański jest inny niż katolicyzm polski, tak jak katolicyzm 
polski jest bardzo daleki od angielskiego. Mówię nie o dogmach, ale o czymś 
bliższym i na co dzień ważniejszym, o otoczce powszedniego dnia.
Przepisuję z Rypcium-Pypcium:
Ten kościół-harhara z baniastymi kopułami jest chyba ulepiony z gliny przez 
ludzkie jaskółki. Przed kościołem olbrzymich wymiarów statua Chrystusa i 
braciszek-trancisz-kanin ciągnący za sznur, wzywający na nabożeństwo. W środku 
kościół, to olbrzymia nieprzytulna hala o nagich na niebiesko malowanych 
ścianach. Bo też parafia to biedota z biedot, tyle że u stóp posągu zwaliła 
naręcze lilii i róż.
Jest tylko kilka osób. Koło nas śliczna czarnooka dziewczyna z pięknym 
uśmiechem, z małym dzidziusiem w czymś czerwonym, o oczach jak rodzynki. 
Malutka dziewczynka
w białej sukience w podskokach biegała po kościele. Przecinała jego zimne 
wnętrze jak zimorodek.
To była pierwsza jaskółka. Za nią poczęły się pojawiać dziewczynki w bieli i 
od czasu do czasu kundel, któremu nikt się nie dziwił. I nagle zakwitły całymi 
łanami białe dziewuszki w wianeczkach. Z przejęciem podchodząc do posągu Matki 
Boskiej z Guadalupy, składały wiązanki kwiecia.
Po nabożeństwie franciszkanin rozdawał torebki ze słodyczami. Mel powiedział: 
Cieplutko tu sobie żyją.
Istotnie - cieplutko. Byle nie zaglądać pod tę cieplut-kość w higienę 
codziennego dnia i w wyobrażenia o świecie.
Kiedy już wychodziliśmy, ujrzeliśmy ciąg madonn z różnych kaplic i kościołów - 
wiezione w ukwieconych autach lub wózkach, przyjechały odwiedzić uroczystość. 
Wnosiły je czarno ubrane mniszki albo biało ubrane dziewice 
pięćdziesięcioletnie z kokami na wylizanych włosach. Każdą jedną uszanowałbym 
nawet na bezludnej wyspie.
Z tym wszystkim wolę to niż wyczyny "proroka" Kal-lingera.
Jeszcze raz objeżdżamy Ensenadę. Mijamy pracowite objuczone osiołki, których 
karawana, przybyła z głębi lądu, popasa przed obskurną spelunką, cudem 
wspaniałości dla tych poganiaczy w brudnych sarapach spływających do kostek.
Port cuchnący rybami i jodem: domki wzdłuż wyboistych, piaszczystych dróg, 
usiłujące się wdzięczyć kwiatami; nieprawdopodobnie kolorowe przystroję z 
fryzowanych różnokolorowych papierów wywieszone przed sklepami; dzieci ulicy, 
zostawione sobie jak psy i koty w porcie, handlujące gumą do żucia, usiłujące 
czyścić buty. Wielkookie, piękne, smutne, dzikie, płochliwe i drapieżne 
dzieci.
Gdzież szukać tej młodości, której domagała się żona?
Była taka kawiarenka, do której zawsze jeździliśmy, kiedy Rypcium-Pypcmm 
notowało sumiennie: "Mel jest na kaszy, ryżu i herbacie, więc i ja też." 
Jeździliśmy na sucharki, aż zorientowaliśmy się, że poza nami jest tam sama 
młodzież. Kawiarnia była w pobliżu jakiegoś liceum czy szkoły zawodowej.
121
120
Dziewczęta siedziały przy innych stolikach, ich koledzy przy innych. Najwyżej 
wchodząc lub wychodząc odważył się który podejść na króciutko i powiedzieć 
parę słów. A przecież uczyli się razem, spotykali się dzień w dzień.
Jak długo zostają nawyki kulturowe już po tym, kiedy baza cywilizacyjna się 
zmieniła!
Z Kuby, jeszcze tej sprzed rewolucji, pamiętam, że co wieczór na placu, na 
czymś w rodzaju deptaku, chodziły w kółko donny z mamusiami, a po zewnętrznym 
kole - młodzieńcy, czyhający, aby przy mijaniu się z wybranką złożyć ukłon.
"Usta milczą, dusza śpiewa" - jak w tym walczyku mojej młodości. Co tam 
Meksyku szukać. Rodzony Królik, koleżanka uniwersytecka sprzed tamtej wojny, 
kiedyśmy się spóźniali na wykład, propozycję wzięcia dorożki spotkała tak 
osłupionym spojrzeniem, że małom się w ziemię nie zapadł.
Wysiedzieliśmy się rok w Stanach, gdzie koleżanki się klepie po przyjacielsku 
po pośladkach i dobrze nam było w tej kawiarence pełnej niedomówień, 
światłocieni, dźwię-czącej młodym śmiechem i tającej w sobie tyle niewyżytych 
westchnień, zaklęć i marzeń.
W ten przedostatni dzień, dopiąwszy rzemień na ostatnim tobołku, śpią jak 
zabity, ale Królik długo jeszcze w noc gryzmoli Rypcium-Pypcium. Wbrew 
obietnicom, bardzo z dołu w górę, bardzo do nieba, widocznie mocno poruszony.
Jutro rano wyjeżdżamy w inny amerykański świat. Dobre słowa dostałam na drogę 
od każdego, nawet od mojego Chińczyka, nawet od czterech maleńtasów sąsiadów, 
z których najmłodsze pełza, a tylko najstarsze coś po meksykański! zaczyna 
gadać.
Do widzenia, Ensenado - nauczyłam się wśród pustki skał i piasku nowego piękna 
świata. Ludzie byli inni od tych, co w życiu widziałam, i ich życie inne. 
Gdyby było można, chciałabym poznać głąb kraju, życie Meksyku ł drogi, którymi 
tu ludzie idą ku swej przyszłości. Już za nami zosfana. te wszystkie skrawki 
piękna otaczającego, których tak niewiele mogliśmy widzieć, czułam nieraz, jak 
Mel był wzruszony.
Uśmiechnąłem się, czytając ten pamiętniczek: kobiecina wszędzie wrasta 
korzonkami. To chyba dobrze. Mieszkałem dłużej lub krócej w siedemnastu 
krajach. Nie było takiego, którego bym nie polubił, z krajobrazem i ludźmi 
włącznie. Nie było miejsca, z którego bym wyjeżdżał bez bolesnego uczucia 
odrywania się.
Zaglądam dalej, co też nagotyczyła "Pilna Drapaka" w leżącym obok liście do 
psiapsiółek (bo taką mają umowę, że to krąży).
O, proszę, proszę...
Pyiacie, jak to się robi, by podróżować po świecie? Właściwie tak samo, jak 
przeżywa się życie: przełamuje się trudności własnego bezruchu i warunki 
trzymające nas glebae adscripti.
Ten Królik jest bezczelny samochwała. Biorę czerwony ołówek, choć zawsze jest 
potem gwałt, jak jej popstrzę list komentarzami.
Wyobraźnia kreśli plany (czyja? - M. W.), skupiona wola usuwa przeszkody (tzn. 
dąsy - M. W.), odwaga ruchu rzuca w nieznaną, daleką przestrzeń.
Oczywiście mówię to z obserwacji, bo niekiedy robi to wszystko za nas ktoś 
inny i zanim się spostrzeż e-m y (podkr. moje - M. W.), już wirujemy w 
przestrzeni.
Nie odrobisz, nie odmie'nisz. Potoczyło się (biedny Królik - M.W.). Pozostaje 
tylko spokojnie adaptować się do sytuacji (czego życzy mężom wszystkich 
psiapsiółek życzliwy M. W.).
"
Jestem wzruszony tym Rypcium-Pypcium, ale niegodzi-wość pjrzemaga. Cichutko 
kładę przy liście kopertę, w której przy decyzji wypadu do Meksyku zapisałem 
proroctwo; co też portatywna Kasandra powie po ukończeniu meksykańskiego 
pobytu: "Ach, Pusiu, jak ty świetnie ten Meksyk wymyśliłeś. Zosia."
Słyszę za oknem Teąuilę śpiewającą przyjemnym altem. Osamotniony kochanek żali 
się przy ciele zmarłej kochanki:
Donde estas corazón, Que no oiga tu palpitar? Es tan grandę el dolor, Que no 
puedo llorar,
123
122
Gdzie iesleś, serce. 2e nie słyszę twego bida? Tak straszny jest mól żal, Że 
nie słyszą twego bicia.
Do widzenia, miła Teąuilo, która uczyłaś mnie robić zupę żółwiową. Królik 
faszerował ciebie polskimi piosenkami. Może i Twoje zakwitną w naszej pamięci 
w niejedną szarugą.
Do widzenia, seńor Commachio, do widzenia, panie Li--Hun, sklepikarzu, do 
widzenia, Enrico, sprzedawco wody!
Świat jest mały. Świat jest cieplutki. My, mali ludzie u jego dołów, trzymajmy 
się razeml
2. Krawędzią oceanu i próżnych odkupień
"Melting-pot"1
Santa Barbara - to kalifornijska Nicea. Ma piąć mil srebrzystej plaży, tonie w 
dwudziestu parkach, jest podana na skłon ku południowi, mieni się wszystkimi 
odcieniami zieleni omal panującej nad człowiekiem, bramują ją wzgórza Santa 
Ynez. Przez uliczki, ku którym spływają kolumienki pałacyków "stucco" krytych 
czerwoną dachówką, przepływa nasilony ekstrakt hiszpańszczyzny w nawach 
kościołów, błyskach oczu, kolorowych chustach, szeroko-skrzydłych sombieros.
Siedząc w kawiarni "Moby Dick", udrapowanej wielo-rybniczo ku pamięci 
wielorybniczych wypraw, które ongiś z Santa Barbara szły we światy, 
wyczytujemy, że z odległego o osiemdziesiąt kilometrów Śolwang wyrusza jutro w 
dziesięciodniowy rajd trzystu sześćdziesięciu ranchews.
Wyruszamy nazajutrz raniutko. Oddalamy się od Pacyfiku drogą dziczejącą z 
każdym krokiem. Pniemy sią skalistymi spiralami, od których nagle biegną 
pęknięcia wybuchające zielenią.
Między palmami widać wielkie lazurowe nerki basenów, w których się pluszcza 
pięknotki w zawężonych do granic wszelkiej wytrzymałości strojach bikini.
Kiedyś w górach nad Neuchatel, w przepięknym krajobrazie, zobaczyłem na 
gzymsie szwajcarskiego szaletu napis: "Boże, jakże piękne są Twoje dzieła!" 
Jezioro lazuro-wiało w dole, dalej śniegi na szczytach błyszczały brylantową 
koroną i turysta wspinający się ścieżką przystawał, ocierał pot z czoła i 
łączył się z tym aktem dziękczynnym.
Tutaj nagle w pewnym miejscu, gdzie ze skalistej pustynnej drogi znowu 
wglądamy w kolejny raj, jak dzieci wglądają w barwną panoramę umieszczoną w 
drewnianym
1 Tak nazywają Amerykanie swój kraj: garnek, w którym sią mieszają i duszą 
różne ingrediencje. Coś jakby bigos.
127
jaju, widzimy na słupku napis: "Bóg dał ziemię, ale my Ją przerobiliśmy."
Solwang - to osiedle duńskie. Czyściutkie, schludniut-kie, wyprane z 
hiszpańskich ciągotek. Na publicznym placu tańczą swój narodowy taniec kobiety 
w nafałdowanych spódnicach i sabotach, mężczyźni w kamizelach, białych 
pończochach ł w typowych szwabskich szlafmycach na głowach. Wodzirej ma 
borsuczy ogon przy szlafmycy. Śmiesznie patrzeć na te nieco niedźwiedziowate 
podrygi, które raziłyby nawet w Tyrolu. Ano, każdy tu zaszczepia swój klimat, 
jak chce.
Misja Santa Ynez ma swój klimat nie wytęchły od lat. Takie misje szły za 
konkwistadorami wzdłuż pobrzeża Pacyfiku, łańcuch takich misji posunął sią aż 
po leżący na północy stan Oregon.
Kamienne stępory, w których Indianie ugniatali kukurydzą, prymitywne drewniane 
kozły do wyprawiania skór owczych, olbrzymie beczki na oliwę świadczą o 
zapobiegliwości franciszkanów. Obecnie to już muzealne przedmioty, misje są 
tylko przybytkami kultu - strzeżonymi przez lepione z gliny mury, na których 
prażą się jaszczurki - błyskającymi w ciemnych wnętrzach bogatymi płaszczami 
ciemnolicych madonn i brodatymi świątkami.
Od San Angelo po San Francisco wszystko jest jak ta misja Santa Ynez - 
świątobliwe. Patrząc w przewodnik, czyta się po kolei Santa Anna, Santa 
Barbara, Santa Clara, Santa Cruz, Santa Margarita, Santa Maria, Santa Monica, 
Santa Paula, Santa Rosa, Santa Ysabel - bez końca tego, pełno tego. Ale na tej 
patynie hiszpańsko-katolickiej pleni się inne życie.
Przed misją już się formuje barwny tłum jezdnych. Co roku w początkach maja 
rusza kawalkada konnych w dziesięciodniowy rajd. Swego rodzaju odpowiednich 
bractw kurkowych europejskiego mieszczaństwa.
Jest to stary zwyczaj: po wiosennych zbiorach (nie zapominajmy, że to 
Kalifornia) ruszało się po sąsiadach bezdrożami, więc konno. Ten swoisty 
kulig, narastający jak kuligi w Polsce, wiozący ze sobą prowiant, nocujący po 
stodołach,
pijący i tańczący do upadłego - służy teraz jako odprężenie byznesmenom, 
którzy zjeżdżają tu z całej Ameryki. Rodziny im towarzyszą. Patrzcie na tego 
dwuletniego kowboj-ka, którego dyguje wspaniale ustrojony dziadunio-aptekarz, 
jak mu poddarł się pas z pistoletami i odsłania wypiętą brzu-szynę. Babcia z 
zachwytem ogląda męża: koń jego w srebrnym rzędzie, sombrero srebrem kute, 
noga uzbrojona w kolczastą ostrogę tonie w płaskim strzemieniu pokrytym skórą.
Już oto nadchodzi czas pożegnania. Na murach ukazuje się franciszkanin 
błogosławiący wymarsz, mniejsza o to, że dzielni lancheioa, przybyli w 
znacznej mierze aż znad Atlantyku na tę uroczystość, nie są katolikami.
Już ze sztandarem amerykańskim wysuwa się na czoło miejscowy szeryf - piękne 
ma siodło, sadzone srebrem. Jeździec za nim, ze sztandarem Kalifornii, ma 
lasso przy łęku, przesyła ostatni ukłon małżonce, która przez dziesięć dni ma 
prowadzić w jego zastępstwie biuro pogrzebowe.
Wyciągnęła się barwna kawalkada trzystu sześćdziesięciu jeźdźców. Nie mogę nie 
przyznać, że konie są piękne - przeważnie kalifornijskie palomino. Jest to 
koń, który przyszedł z Meksyku, dokąd konkwistadorzy przetransportowali 
saraceńskie rumaki. Następowały różne krzyżówki, aż wreszcie ukształtował się 
lekki koń bułany, z obfitą, wspaniałą grzywą i wspaniałym białym ogonem, z 
orientalną obsadą.
Na parę godzin przed kawalkadą ruszył tabor pionierskich wozów krytych budami 
płóciennymi, zaprzężonych w muły. W wozach bulgają smakowicie skrzynie piwa, 
skrzynie z whisky, pudła ze smakołykami.
Kulig zatoczy krąg po Kalifornii, robiąc nie więcej jak trzydzieści kilometrów 
dziennie. Popołudnia ł wieczory spędza na kąpieli w rzekach i jeziorach, przy 
brydżu i popijawie.
Tłum gapiów patrzy na to wyruszanie "panów". Tłum jest proletariacki, 
podindianizowany, mówi po hiszpańsku.
Wśród tych miedzianych twarzy spostrzegam świetliście-jącą twarz białego 
chłopca, osiemnastolatka.
Chłopak wspiera się na kulach - widać ofiara polio. We wzroku jest cała 
zazdrość dla tych męskich, dla tych dzielnych, dla tych srebrnokutych.
129
128
9 Królik i oceany
W drodze powrotnej osiągamy grzbiet, z którego będzie-my zjeżdżać ku 
Pacyfikowi. Na szczycie stoi tablica z napisem zwracającym uwagę, że to 
pamiętna przełęcz, którą na ostatnim etapie drogi ze Wschodu spływali 
przybysze ku oceanowi. Pewno im się pić chciało jak mnie teraz. Patrzę tęsknie 
na reklamową tablicę wytwórni coca-coli, przechwalającej się, że produkuje 
dziennie pięćdziesiąt milionów butelek.
Zjeżdżamy do osady Buelton, którą też obsiadły Duńczyki. Jeszcze przed wjazdem 
wielkie tablice reklamują "znakomitą, eksportowaną na cały świat" grochówkę 
Andersena. Pan Andersen jest tak pewien wartości swojej grochówki, że 
wspaniałomyślnie ofiarowuje darmo każdemu, kto zajrzy do jego zakładu, pół 
czarnej z "ptłfurami" na sali i szklaneczkę wina z pszenicy.
Zapłaciwszy tytułem wkupu za szklanicę coca-coli, wypijam obiecaną darmową 
kawę, wypijam obiecane darmowe wino i już nie mam więcej żadnych interesów do 
pana Andersena, bo grochówkę uznaję tylko tyle, ile z niej boczku wyłowią.
Królik jednak poczyna okadzać mnie smrodkiem dydaktycznym: jak to nieładnie 
darmo coś brać, i to jeszcze i kawę, i wino, i że biedny pan Andersen nigdy 
się z tym nie liczył, że znajdzie się wielu takich bezczelników, i że patrz, 
jakie tu apetyczne prospekty pan Andersen drukuje...
Istotnie, pan Andersen komunikuje, że w roku zeszłym zjedzono na miejscu 
ćwierć miliona porcji tej zupy, co stanowi dwadzieścia ton, a poza tym 
eksportuje tę znakomitą grochówkę do iluś tam krajów.
Każę więc podać znakomitą pea-soup. Przynoszą zielonkawą rzadką ciecz - bez 
boczkul
Odsuwam talerz ze zgrozą. Niech się tam inni łapią na tradycyjną zupą traperów 
i prospektorów.
Wracamy do Santa Barbara dosyć wcześnie, aby iść spać, ale już się ściemnia. 
Obawiając się protestów Królika, skręcam bez żadnych wyjaśnień przed miastem w 
pole, na którego krańcu wznosi się ogromne, biegnące w nieskończoność 
ogrodzenie. W potężnej bramie płacimy wjazdowe. Wewnątrz ugalonowana służba 
wskazuje nam asfaltowaną
130
alejkę, od której biegną asfaltowane półkoliste pasy podzielone na stendy, a 
na każdym stendzie słupek. Umieszczam się starannie między właściwymi dwoma 
słupkami, tuż przy aucie z lewa, ale już lokuje się następne auto z prawa, już 
i cały nasz pas się wypełnia autami, jak termometr słupkiem rtęci, już 
wypełniać się zaczyna pas za nami, ale dalsze są jeszcze puste.
- Tu jest miejsce na tysiąc aut, jeszcze mamy sporo czasu - mówię.
Królik widzi przed nami wysoko, o dwadzieścia metrów nad ziemią, potężny 
srebrzysty ekran o rozmiarach 28 na 28 metrów i domyśla się, że została 
wwieziona na tzw. diive--in - kino na otwartym powietrzu.
Kina na otwartym powietrzu - to ostatni wykwit zmotoryzowanej cywilizacji. To 
samochód rozproszył skupiska miejskie, to samochód osiedlił najwspanialsze 
sklepy w pu-staciach wzdłuż szos; nie wysiadając z samochodu rzuca się listy 
do specjalnie adaptowanych przy jezdniach skrzynek, podpisuje się czeki i 
inkasuje gotówkę przy okienkach banków wyeksponowanych na szosę, pożycza się 
książki z wypożyczalń, które również mają okienka nad drogami; w samochodzie 
można zjeść wykwitny, wielopotrawowy obiad z tacy uczepionej do okna 
samochodu, na której stoją potrawy odpowiednio podgrzewane lub chłodzone.
No i z samochodu można oglądać pierwszorzędne filmy. Te słupki na stendach 
mają kable z głośnikami, które umieszcza się w każdym samochodzie.
W ten sposób Amerykanin może być w kinie nie wyłażąc z piżamy, prosto z domu, 
zabierając dzieciaki, co w Ameryce, wobec braku służby, jest istotnym 
problemem.
Idziemy z żoną obejrzeć tereny. Są tam karuzele dla tego dziecinnego drobiazgu 
(dzieci do lat dwunastu wpuszczane są bezpłatnie), jest podgrzewalnia butli z 
mlekiem dla niemowląt, automaty, gdzie za wrzucone centy można otrzymać pakiet 
z pieluszkami, stanowiska z parówkami, hamburgerami (kotlecik mielony z 
rusztu), napojami ciepłymi i zimnymi.
Jak obserwuję - we wszystkich wozach ludzie jedzą. Tylko parki, które tu 
przyjechały, mają inne zainteresowania.
Świetna instytucja! Paniom nikt nie zwróci uwagi, że ich
131
kapelusz przestania widok, panom - że sąsiadowi przeszkadza fajka; psa nawet 
można zabrać ze sobą, który z zainteresowaniem ogląda psich partnerów na 
ekranie.
Toteż w Stanach jest już 6000 takich kin. Widziałem takie w stanie New York 
(pod Copiague) na 2500 samochodów. Aby przyciągnąć publiczność, liczne drive-
in mają ustawione pralki mechaniczne; gosposie wrzucają w nie przywiezioną 
brudną bieliznę, zabierają upraną i wysuszoną po skończeniu seansu.
Sezon w klimacie kalifornijskim trwa okrągły rok. Ale na wschodzie - od wiosny 
do jesieni. By go przedłużyć, kina-na otwartym powietrzu instalują przy 
słupkach grzejniki wstawiane do wozów, a nawet w stanie Indiana wskazywano mi 
rzutkiego przedsiębiorcę, który właśnie instalował system rur podziemnych, 
które będą tłoczyć do wozów, zależnie od sezonu - powietrze zimne lub gorące.
Obrazy są zwykle dobre, ale nie zawsze o ich dobroć chodzi. Dzierżawiący 
bufety, nagabywany przez właściciela kina o podwyższenie dzierżawy, co pozwoli 
sprowadzać najdroższe filmy, wzruszył ramionami:
- Przecież im nudniejszy film, tym bardziej się obżerają, bo co im pozostaje?
Jest też kategoria publiczności pobłażliwej dla złych filmów. To samotne 
parki.
W Rzymie pytałem kiedyś żołnierza amerykańskiego, co robił w cywilu.
- Byłem lound marker w kinie na otwartym powietrzu.
- Round marker?
- Tak jest, sir. Obchodziłem wozy, powiadamiając parki, że już obraz się 
skończył.
mi. Ale ważne, że nos reporterski mnie nie zawiódł: ojciec Mr Kapluna nazwał 
się Kapłan i pochodził z Sieradza.
Zasypiając w hotelu misji założonej w 1680 roku, byłem rad, że do grochówki 
duńskiej, kawalkady rancheros, dri-ve-in jankesowskiego i tych hiszpańsko-
franciszkańskich fluidów i my dołożyliśmy nieco swojskiego zapaszku z 
Sieradza.
Po seansie długo jeszcze błądzimy po nagrzanym mieście, przesyconym zapachami 
kwiatów rozwijających się na noc.
W pewnym miejscu handlarz "autentycznymi antykami" (jak głosi napis), Mr 
Kaplun, wywiesił pomysłowy szyld (Jankes na bicyklu).
Coś mi od tego Kapluna powiało czymś swojskim. Wyjeżdżając nazajutrz, 
zatrzymałem wóz, aby szyld sfotografować. Motorek był już uruchomiony i Jankes 
ruszał pedałami, a Mr Kaplun stał uprzejmie w drzwiach sklepu. To nieważne, że 
"antyki" okazały się po prostu używanymi mebla-
132
Odkupienia przez ciszę
Montalvo leży pod San Francisco. Odległość 640 km jest drobiazgiem na te 
przestrzenie. Amerykanie robią drogę Los Angeles-San Francisco jednym dniem, 
ale my postanawiamy ją zrobić w dziesięć dni.
Po noclegach jednak w Santa Barbara i w misji Santa Ynez, kiedyśmy dojechali 
do San Luis Obispo, po setnej dopiero mili naszej drogi - utknęliśmy przed 
problematem.
Na prawo wabił trakt Nr 101, wygodny, wyjeżdżony, prowadzący jak z bicza 
strzelił do San Francisco. Tym traktem jeżdżą wszyscy.
Na lewo, wisząc nad Pacyfikiem, wykuty w nadbrzeżnej skale, ciągnie się przez 
240 km trakt Nr l, słynny Big Sur. Pociąga nas romantyzm tej drogi zwanej 
"krwawą autostradą".
Z tamtego jej końca leży Monterey. Między Monterey i tym tu Obispo jeszcze 
przed trzydziestu laty wznosił się dziki masyw, przez który "nie dotoczyłbym 
się" do Oceanu Spokojnego.
W Monterey mieszkał medyk, dr Roberts. Konno zapuszczał się w ten kraj, 
jeszcze dzikszy niż przed czterystu laty, kiedy ujrzały go oczy konkwistadora 
Cabrillo. Jeszcze dzikszy, bo i Indianie znikli. Skalistymi wąwozami w puszczy 
ciągnęły oleiste i korzenne zapachy eukaliptusów, sekwoi, jodły 
kalifornijskiej, mirtów; orzeł złocisty i wielki kondor jeszcze się tu 
gnieździły i wisiały nad odmętami bijącymi w urwiska.
Dr Roberts wydeptał wszystkie instancje, zapewniając, że za 50000 dolarów da 
się przeciągnąć drogę nad oceanem, wykuć półki skalne, poprzerzucać mosty nad 
rozpadlinami. Po trzydziestu latach zabiegów doczekał się w 1919 roku uchwały 
władz stanowych. Ale dopiero w 1937 roku staruszek dr Roberts dożył chwili, 
kiedy ujrzał gubernatora przecinającego wstęgę i pierwszy samochód wjeżdżający 
na
ziemię dotąd niczyją. Ale droga kosztowała dziesięć milionów.
No więc pojedziemy tą drogą.
U jej wstępu wielka tablica uprzedza, że przez sześćdziesiąt sześć mil nie 
będzie ani stacji benzynowej, ani osiedla; oraz że patrole drogowe nocą nie są 
wysyłane.
Droga wciosuje się w zbocze, biesi się serpentynami, spada po sam ryk oceanu 
między boecklinowskimi głazami, znów wisi nad przepaścią. Mnożą się napisy 
ostrzegawcze: "Droga śliska", "Most prowizoryczny". Istotnie, poza rezydencją 
słynnego magnata prasowego Hearsta, która znajduje się na początku tej drogi, 
nie ma żadnego śladu osiedla ludzkiego. Wieczór idzie, Królik poczyna się czuć 
nijako.
Na stoku domek na kurzych nóżkach. To Gorda. Jedyny punkt na tym przebiegu, 
gdzie można się schronić.
Wchodzimy do małego drewnianego domku oświetlonego pod sufitem lampą naftową. 
Lampa jest z koszulką "Lux", która się rozżarza i świeci ostrym białym 
światłem. Za czasów mego-dzieciństwa na Kowieńszczyźnie, przed pierwszą wojną, 
takie lampy były szczytem komfortu.
Ubogi kontuar. Za nim przedwcześnie postarzała pani ze śladami piękności. Pani 
znieruchomiała, nie zwraca uwagi na gości, jest wsłuchana w adapter "High 
Fidelity".
Przed kontuarem, na wysokim taborecie, wyżyłowany mężczyzna w szerokoskrzydłym 
kapeluszu nad pustym kieliszkiem.
Bez słowa siadamy na ławie pod ścianą i czekamy. Żona szepcze: "Beethoven". 
Niech bądzie Beethoven, ale czemu ten traper zachowuje się jak trusia? Zamarł 
z papierosem przy ustach, patrzy w patefon, jakby chciał odcyfrować jeszcze 
jeden ślad w puszczy.
Płyta dobiega końca. Kiedy druga kobieta, która tu ślą znajduje, manipuluje 
płytą, widzę, że ma ucięte wszystkie palce prawej ręki.
Dźwięki ścichły. Traper wysuwa kieliszek bez słowa, kobieta za kontuarem 
nalewa mu double-scotch, po czym zwraca się do nas: - Przenocować? - Owszem, 
mają jedną kabinkę na zboczu. - Zjeść! - Owszem, sięga po puszkę z zupą.
Słychać pyrkot małego auta. Do wnętrza wchodzi kobie-
134
135
ta lat około czterdziestu w dżinsach, w niepokalanej nylonowej bluzce. Kobieta 
zza kontuaru, nie pytana, podsuwa jej whisky and soda. Pani w nylonowej bluzce 
łykneja, zapaliła papierosa i pyta, skąd jesteśmy.
- My to nic ciekawego, takie tam turysty, ale wy tu, cóż to za kompania?
Gęsie łapki pod koafiurą, na której znać permanentkę, zbiegają się w uśmiech 
porozumiewawczy.
- My? My jesteśmy ludzie z Big Sur.
Big Sur - to nazwa tej wykutej w skale drogi.
- Nie wie pan, co to ludzie z Big Sur? To tacy, którym zbrzydła Ameryka. 
Myślą, że ich tu nie dosięgnie. Ta pani - ścisza głos, korzystając, że kobieta 
zza kontuaru odeszła w głąb - to muzyczka. Podobno koncertowała. Nikt jej nie 
pyta. Przysiadła tu. I dobrze. W sąsiednim pokoju ma pley-ela - naprawdę 
luksusowy przedmiot. Gra, kiedy nikogo nie ma. Ta bez palców to jej siostra. 
Jej mąż jest pono mechanikiem na olbrzymim tankowcu, pływa gdzieś tam z 
Japonii do Adenu jak rok długi. Nigdy go nie widziałam. Obie tu przycupły. 
Każdy człowiek dowlókł za sobą aż tu czarne pasemko życia ł odciął. Tak, 
odciął! - mówi nagle z nieoczekiwaną pasją i zacina usta.
- I ten chłopczyk schronił się tu od zgiełku? "Chłopczyk" wysuwa właśnie rękę 
z pustym kieliszkiem.
- On?... On tu już wrósł jak kamień. Chyba od kilkunastu lat. Eksploruje. Ma 
własną lotę (działkę). Przemywa złoto, ma z tego trzysta, czterysta dolarów 
miesięcznie. Więcej i w mieście by nie zarobił, a tu w swoim shaku (szałasie) 
ma święty spokój. To sześć mil stąd, w górach. Czasem przyjeżdża tu na mule, 
autem tam nie można się dostać. Wypija określoną ilość kieliszków, słucha 
muzyki i wraca. Czy się można dorobić? - Nagle błysnęła okiem. - Raz znalazł 
nugget (samorodek), za który mu dali 600 dolarów. A niech pan pomyśli: gdzie 
taki nugget, tam, znaczy, kiedyś pękła żyła złota, w ziemi przy zaburzeniach 
tektonicznych. Znaczy, jest gdzieś ta żyła...
Tu jest chwila, kiedym ją już złapał na wędkę. No tak, ona też jest ogarnięta 
prospektorską gorączką. Nie może sobie pozwolić na takie życie w szałasie, nie 
chce zdziczeć. Jest chemiczką, dokonuje analiz żywności. Ale jej drugie życie 
- to eksploracja. Ma dżipa, którym dojeżdża, ma buldożer, którym zdejmuje 
wierzchnie warstwy ziemi.
- Wie pan - mówi, a oczy jej błyszczą jak morfiniście, kiedy zaznajamia z 
morfiną nowicjusza - i teraz jeszcze można od rządu kupować loty w Big Sur i 
kopać. Z dnia na dzień można stać się milionerem.
Patrzę na nią. Delikatny zarys nosa, ust, które niewątpliwie umiały całować, a 
które ścina bolesny skurcz.
Nie, nie oszukasz mnie, blondowłosa chemiczko! Chowasz się ze swoją pasją do 
życia, od którego tu uciekłaś jak i tamci.
Pani zza kontuaru, przyświecając latarką elektryczną, prowadzi nas do kabiny. 
Idziemy ku niej nie przedeptaną ścieżką, łąką nad wyraz bujną i rosną, nogi 
nasze miażdżą nieznane rośliny sączące w noc ciężkie zapachy.
Kabina ma lampę naftową. Ale cóż to znaczy, kiedy nad nią rozpięła się 
wspaniała gwiezdna iluminacja. W dole pod nami huczy Pacyfik, zdobywając od 
tysięcy lat zatoczkę, na której zboczu przylepiła się nasza kabinka.
Nocą denerwuje nas nieco jeżozwierz spiłowujący zęby o słup podpierający 
kabinę. Na stoku ku oceanowi słyszymy skowyt - to jakiś niedoświadczony kundel 
własnym nosem okupił nasz spokój.
Rano budzę się w radosnym zdumieniu. Z pieca na łeb pode mną piekli się Ocean 
Spokojny. Z prawa - skała przero-śnięta kolorowymi warstwicami; z lewa - 
festony bzu kalifornijskiego. Przezieram w dół, widzę na platforemce 
piarżystej zardzewiały zewłok samochodu kołami do góry.
Ścieżyną przedziera się żuk kolorowy, biedronka ludzka w czerwonej koszuli w 
czarną kratę. Już doszedł i realizuje się jako dwumetrowe dziecię, w barach 
tęgie, w oczach cielęce i błękitne, a za nim drepcze coś eterycznego, jakaś 
damskość.
Damskość przy zbliżeniu się okazuje się filigranową ży-lastością wypiażoną na 
przeróżnych słońcach. Obie stwory trudno z dala było rozeznać, piętrzą się 
bowiem nad nimi garby potwornych plecaków, na których dodatkowe plecaki, na 
których pledy, na których kotły, na których...
- Uff - stęknął żuk-samiec i siadł.
- No i co? - pytam, jakbyśmy kontynuować mieli jakąś rozmowę.
- No i osiądziemy tu - odpowiada, bynajmniej nie zaskoczony. To /naczy, gdzie, 
jak i wreszcie - kto?
136
137
To znaczy, on jest Holendrem. Ona? Zdaje sięr że jeszcze nie miał czasu 
zapytać, choć się od pół roku pobrali. Pobrali nie pobrali: on był stolarzem w 
Meksyku, jej mąż dostał stypendium na studiowanie sztuki, stolarz tymczasem 
przestudiował mu żonę ł przyjechali tutaj.
- A czegoście się pchali do Meksyku? Zwykle ludzie emigrują z biedniejszych 
krajów.
- Im kraj bogatszy, tym w nim nudniej. Ale nie tu, w Big Sur. Nigdzie nie ma 
tak dzikiego miejsca. Na całym obszarze jest jedna tylko szkółka na 
kilkanaścioro dzieci w różnym wieku. Ona będzie uczyć, a ja pochodzę za 
stolarką.
- Pochodzi pan? Za stolarką? Chyba dla skunksów!... Nie obraża się, śmieje się 
z zadowoleniem.
- To jest najdziksze miejsce w całej Ameryce.
- A nie myśli pan, że ludzie napłyną wzdłuż szlaku 101 (którym radzono nam 
jechać)?
Sto jeden? Między nim a nami jest trzydzieści piąć mil opętanych gór!
Ruszamy w drogę na czczo, bo zapłaciliśmy wczoraj, a dzisiaj obeszliśmy 
drewniany domek, popukaliśmy w kontuar, przymierzyliśmy się do półek z 
butelkami, zagrałem na pleyelu "kotlety", ale nawet to świętokradztwo nie 
wywołało żadnej z tajemniczych sióstr - ani muzyczki, ani tej bezpalcej.
Znalazłem jajka, chciałem smażyć, ale żona mnie powstrzymała: wszak nam 
mówiono, że niedaleko końca Big Sur zwisa nad morzem cudo - restauracja 
"Nepenthe". Ma to znaczyć "wyspa bez smutków". Kto nie wierzy, niech sprawdzi 
w słowniku.
Pędzę tedy do tej dającej zapomnienie restauracji z głodem w brzuchu. Odkąd mi 
lekarz wytłumaczył, że jajka - to cholesterol, że jajka - to śmierć., pilno mi 
do samobójczej śmierci.
H-rr-rr-zz! - na zakręcie napruwam się na idący z naprzeciwka wóz. Jeden z nas 
musi się cofnąć, bo się nie miniemy na tej półce skalnej. Rybki w dole już 
otwierają pyszczki na świeże mięso, a nasz "Przylaciel" będzie rdzewiał kołami 
do góry na wieczną rzeczy pamiątkę.
No i czego było się śpieszyć, czego? "Nepenthe" zamknię-
ta na cztery rygle. Nim słę ludzie osiedlili tutaj, już widać dobiegł remont 
albo remanent.
Już jesteśmy przy końcu Big Sur. Tu mieszka nieco artystycznego luda, 
zbiegłego spod gniotu cywilizacji, jak i ci w Gorda, ale jednak z wozami i z 
możliwością nawiedzenia niedalekiego Monterey.
Ot i "Big Sur Inn". W cichym wnętrzu króluje "La Belle aux Bois Dormante", 
czyli,,Śpiąca Królewna". Typ Baby Doli, bohaterki filmu pod tym tytułem, 
zabranianego w wielu stanach za niemoralność. Taż sama nierozbudzona 
młodzieńcza senność, dziewczęcość w seksapilowatych okrągłościach.
Siadamy przy oknie, patrzymy na wysepkę, na której rozgościły się kormorany. 
Baby Doli sennie dzwoni filiżankami z kawą. Dziewczyna jest bardzo piękna. Z 
wolna poczyna spod tej senności pobłyskiwać. Skończyła szkołę w Waszyngtonie, 
na uniwersytet pognało ją na Alaskę, z Alaski "na wakacje" przygnało ją tu - 
jakieś opętane tysiące mil. Szukała zajęcia przez ogłoszenie w gazecie. Nie 
zna stenografii, nie umie pisać na maszynie. Kto by ją wziął? Kiedy tu się 
dostała, w pierwszy wieczór stłukła dużą tacą pełną naczyń. Czy wytrącili z 
pensji? Uśmiecha się w odpowiedzi nieodpartym uśmiechem pięknej dziewczyny, 
której nikt nie poważy się krzywdzić.
Na zewnątrz zajeżdża auto, z którego wysiada młodzieniec z 
egzystencjalistyczną bródką, tak zwany bitnik.
- To mój boss - mówi dziewczyna. Gdzie by taki wytrącił za zbity serwis! Nie 
tak tu pusto. Drugi wóz. Lśniący mercedes, szczyt elegancji w USA.
- To jeden z trzech budowniczych gmachu United Na-tions - mówi dziewczyna.
Architekt przemierza nas złym spojrzeniem. Prędko wypija swoją whisky on the 
locks ("na skale", tzn. na kawałku lodu bez psucia wodą sodową). Przecie nie 
może podejrzewać, że go zainterpeluję, dlaczego wszystkie sekretarki muszą 
siedzieć w tym pudełku od sardynek (gmachu ONZ) cały dzień przy sztucznym 
świetle. Po prostu dojrzał przybyszów, profanów, ceprów, którzy się wdzierają 
na Big Sur. Tu każdy ma być artystą. Nawet chłopak, który coś obłupuje na 
zewnątrz siekierą, zapuścił bródkę.
- Państwo nie odwiedzą Henry Millera? - pyta dziewczyna.
139
138
Henry Miller, znany, prosperujący pisarz, pełen pastorskich, ale i 
kontrowersyjnych wypowiedzi, bardziej znany w Paryżu niż w USA, wróg 
amerykańskiej cywilizacji. Jest on tu niejako arcykapłanem nie zorganizowanego 
w żadne formy falansteru niezadowolonych z tego świata, który zasiedla 
skaliste szczeliny Big Sur. Wiodą oni bukoliczny żywot a Ja Rousseau w domkach 
o wymyślnych elewacjach. Przypomina to znakomity "Bostoński bunt" 
intelektualistów w tamtym stuleciu, propagujących eskapizm, wyzwolenie się od 
amerykańskiej technokracji.
Na "urlop" od tego prymitywu Miller jeździ do... Paryża. Jeśli już ma być 
cywilizacja, to francuska, a nie ta USA.
Na pożegnanie Baby Doli podaje książkę do wpisania się. Między innymi czytam:
"Kiedy Bóg zarysował wysokość gór i kiedy tchnął błękit w niebiosa, jedno 
pociągnięcie pędzla poświęcił schronowi dla duszy ludzkiej, kiedy wkomponował 
The Big Sur Inn. Walter Browning."
Nie ma rady. Jedźmy od tych szukających odkupienia u amerykańskiej cywilizacji 
przez ciszę do tych, którzy pragnęli ją odkupić przez fanfary.
Odkupienia przez dolar
Ruiny Karnaku - apelu, który bije w niebo o pamięć olbrzymimi pylonami, 
kolosami posągów, gęstwą opisów tego, co się tu pełniło... Pnie się po 
obeliskach, po murach zgiełk spraw, które nie miały być zapomniane... Siedząc 
na głazie, nagle widzą, że nogi ich wspierają się o rynienkę: głaz, na którym 
rozsiedli się, ślepe szczenięta dziejów, był głazem ofiarnym, a rynienką 
kiedyś ściekała krew.
M. Wańkowicz - W Luksorze
Z ciszy tej Gordy zawieszonej nad Pacyfikiem, gdzie w domku zaklęsłym w 
kanionie przywarli ludzie zbiegli z nawierzchni świata, drogą wkutą, na którą 
wytryskają zaawanturowane fale - podjeżdżamy ku nie zasypanej Pompei, ku 
Herkulanum wyblichtrowanemu i nie tkniętemu przez czas.
Zamek San Simeon!...
Uczepiony jak benedyktyński klasztor Monte Cassino na pięćsetmetrowej 
wysokości, rozsadzony przez zbytek, oceniony na 40 milionów dolarów - nie 
służy pobożnym jutrzniom. Był stolicą technokratycznego mocarza, mostkiem 
kapitańskim błyskającym sygnałami depesz, telefonów ł radia, z którego szły 
rozkazy rządzące imperium prasowym 26 dzienników, 11 periodyków w największych 
miastach Ameryki. Władztwa nad duszami ludzkimi dopełniał szereg należących 
do. Hearsta stacji radiowych i filmowa wytwórnia. Imperium było wsparte o 13 
kopalń, domy w Nowym Jorku wartości 50 min, lasy i grunty w USA o obszarze 800 
000 ha.
Zamek San Simeon był najwspanialszym z sześciu pałaców zmarłego w 1951 roku 
Hearsta. Zaczął powstawać w 1919 r., a przecież od razu stał się jedną z 
plutokratycz-
141
nych legend Ameryki: 145 komnat, które wessały kasetony wyłamane po 
hiszpańskich i włoskich klasztorach, kolumny i mozaiki ze świątyń greckich i 
rzymskich, złociste drzwi i boazerie z angielskich oraz goheliny z francuskich 
zamków, renesansowe kominki wydarte podupadającym rodom magnackim.
Wraz ze śmiercią mocarza twierdza skąpana w luksusie zmieniła się w muzeum. W 
roku ubiegłym - 650 000 kart wstępu po dwa dolary.
I tu, jak.na podprożu Pompei - parkingi, kioski, motele.
W motelu osobliwość: na ścianie przy łóżku skrzynka, z napisem: "Masaż 
elektryczny. Za wrzuceniem 25-centów-ki materac daje 15 minut przyjemnej 
wibracji."
Wrzucam kwodra i nic...
Schodzimy na kolację, na moją reklamacją dowiaduję się, że światło w motelu 
nawaliło, na razie posyłają świece.
- Radzimy wcześnie wstać - mówi gospodarz - bo zamek otwierają dla 
zwiedzających o ósmej, ale już od siódmej rano stoi kolejka. Śniadanie 
podajemy od szóstej, bo na dojazd należy zarezerwować pół godziny.
Przy kolacji oglądamy publiczność. Rodzice prowadzą dzieci, inni niosą na 
ręku. Starsza progenitura - chłopcy w kowbojskich strojach, dziewczynki z 
końskimi ogonami pod patronażem cioć z włosami na fioletowo, babć z kwiatami 
upiętymi na kokieteryjnych kapelusikach. Tak rodzinami pielgrzymują do miejsc 
kultu bogactwa.
- To oni zbudowali San Simeon, tę Częstochowę amerykańskiej cywilizacji - 
mówię do żony - przecież Hearst obsługiwał dwie piąte czytelników prasy.
J. C. Bennet, który dał początek współczesnej prasie amerykańskiej, pisał w 
swoim "Heraldzie" w 1863: "Co przeszkadza, aby po czasach, kiedy swój dzień 
miały świątynie, teraz gazeta nie stała się przewodnikiem cywilizacji?"
Szło szybkimi krokami ku temu. -Pulitzer, następny po Bennecie potentat 
prasowy, kiedy jego "World" osiągnął w 1884 r. 100000 nakładu, każe oddać sto 
strzałów armatnich i każdego ze swych współpracowników obdarowuje jedwabnym 
cylindrem.
W trzy lata potem w San Francisco syn bogatego właściciela kopalń (choć jedna 
biografia, która nie zaczyna się
od sprzedawania gazet), Wiłliam Randolph Hearst, obejmuje "Examiner". Niebawem 
kupuje za 180 000 dolarów nowojorski "Morning Journal". To pismo ma 77 000 
nakładu, "World" Pulitzera już doszedł do półmilionowego nakładu, ale mały 
"Journal" rzuca się na niego z drapieżnością piranii.
"World" wyrósł na pomyśle redaktora Goddarda, który zobaczywszy u genialnego 
rysownika Outcalta rysunek chłopca z kreskami zamiast oczu i ust, powiedział: 
"Dobra, ubierzemy go w żółtą koszulę i będzie wyprawiał dziwne dziwy." Była to 
ważna data: rok 1896 - narodziny komiksu, równie ważny dla powstawania 
cywilizacji,Jak tablice wręczone Mojżeszowi na górze Synaj.
Hearst przemanił Outcalta z jego yellow kid, "żółtym chłopcem". Pulitzer 
znalazł kontynuatora. W ten sposób rywalizujące dzienniki zażółciły się i 
powstała "żółta prasa", najważniejszy od Gutenberga fakt w słowie drukowanym.
Sam Goddard był redaktorem działu "Seks i zbrodnia", przeszedł do Hearsta 
znęcony roczną gażą 35 000 dolarów na... 24 godziny, po czym wrócił do 
Pulitzera, który dał więcej. Ale cieszył się kilka tygodni, bo Hearst znowuż 
przelicytował.
Pulitzer na jego miejsce mianował R. A. Farella, po siedemnastu latach w dowód 
swego uznania wydał na jego cześć bankiet. W tydzień po bankiecie Farrel 
znalazł się u Hearsta.
Opoką Pulitzera był administrator Carwalho - znalazł się u Hearsta.
Gwiazda Pulitzera, Brisbane, który wprowadził trzydzie-stocentymetrowe tytuły 
i podtytuły, zaproponował Hearsto-wi, że przejdzie do niego za wynagrodzenie 
dwieście dolarów tygodniowo i dolar od każdego tysiąca zwiększonego nakładu. 
Po niejakim czasie Hearst uważa za dogodniejszą dla siebie płacę fix 265 000 
rocznie.
Dobrane towarzystwo szaleje. "Żółta prasa" przypomina histerycznie wrzeszczącą 
kobietę z poderżniętym gardłem, która pędzi ulicami. Biograf Hearsta, 
Swanberg, pisze w swojej książce, że organy "żółtej prasy" "nie były wcale 
prasą informującą. To była drukowana rozrywka i ekscy-tacja - ekwiwalent 
zdarzeń, których nie udało się dopaść gapiom - hucznych orkiestr, fajerwerków, 
eksplodujących bomb, jęczących ofiar, powiewania sztandarów, tańczących
143
142
hurys i swądu ciał ginących na elektrycznych krzesłach."
Hearst nie cofał się przed szantażem wymuszającym ogłoszenia, przed 
wykradaniem listów z prywatnych domów przez przekupywaną służbą. Śmierć 
milionera w domu publicznym albo skandal w bogatej rodzinie, który należało 
przemilczeć - wszystko było dobre, byle zasilić kasą. Wracając do swego 
pokoju, rozpamiętujemy wrażenia z ogrodu botanicznego w San Diego: orchidee 
rosną na zgnłliźnie i próchnie.
Jakże nam się wyda czarodziejski pałac wyrosły na "żółtej prasie", pasożyt 
żerujący na pniu zmarłych cywilizacji złupionych przez ajentów Hearsta?
W pokoju jeszcze się palą świece, widać nie doczekamy się elektryczności. 
Nastawiam budzik na szóstą (skoczę te 16 kilometrów w obie strony po bilet, 
żeby żony za wcześnie nie budzić).
W nocy nagle czuję, że łóżko pode mną jeździ, wyskakujemy z łóżka. Staje mi 
przed oczyma noc na Cyprze, kiedy doznałem tego samego, znalazłem się w 
piżamie w roznegliżowanym tłumie, który wywalił się z hotelu i stanął nad 
głębokim pęknięciem ziemi.
- Wstawaj - krzyczę - trzęsienie ziemi!
Ale widząc palące się lampy orientuję się, że to elektryczność przywrócono i 
mój wrzucony kwodr począł działać
O pół do siódmej rano jadę po bilety. Bezczynne są dwa teleskopy, przez które 
ongiś za wrzuceniem monety spragniony emocji tłum z wielkich dróg mógł z 
daleka oglądać bielejący pałac-bajkę. Dziś my tam jedziemy za swoje dwa 
dolary.
Nie jest to samotna rezydencja, tylko dobra ziemskie liczące 16000 hektarów. 
Wjeżdżamy w ogrodzenie liczące 16 kilometrów w obwodzie, otaczające 
osiemsethektarowy ogród zoologiczny. W zoo za życia Hearsta były słonie, 
niedźwiedzie, tygrysy, żyrafy, strusie, szympansy, antylopy. Hearst zakupił m. 
in. sto bawołów po tysiąc dolarów sztuka.
I teraz jeszcze między pasącymi się krowami rasy here-ford przebiegają zebry, 
jelenie, udały (jedyna na świecie owca dzika) z szopą wełny na podgardlu i z 
kozimi roga-
mi. Już poza zoo hodowano w tej majętności Hearsta dziesięć tysięcy wołów.
Na jakimś zakręcie drogi odsłania się właściwe otoczenie zamku: są to góry, 
które Hearst kazał obsadzić dorosłymi drzewami i ukwiecić. Wijące się łożyska 
strumieni znaczą pasy obsadzających je cytrusów, akacji, magnolii, oleandrów, 
eukaliptusów i granatów.
Starych dębów porastających przed nimi te góry Hearst nie pozwolił ruszać - po 
prostu przesadził je dalej. Na płozach i ciągnikach przywieziono z odległości 
50 kilometrów czterdzieści pięciotonowych dziesięciometrowych cyprysów: oto 
one, obsadzają aleję. Z innej strony dochodzi pół-torakilometrowa pergola z 
drzew owocowych przeplecionych winokrzewem.
A najbliżej zamku - słynne ogrody założone kosztem miliona dolarów przez 
genialnego ogrodnika Nigel Keepa, sprowadzonego z Anglii, pielęgnowane przez 
dwudziestu kwalifikowanych ogrodników.
Kupuję bilety w kiosku ustawionym przed bramą i zjeżdżam po żoną, która ten 
czas spędzała u la Lorelei. Początek poematu Heinego - Ich weiss nicht was 
soli es bedeu-ten w Rypcium-Pypcium brzmiał tak oto:
13 VII czwartek. Mel raniutko pojechał do Hearst-Memo-rial o kartę wejściową, 
zostawił mię w motelu. Tak poczciwie chciał mi oszczędzić zmęczenia, ale mi 
ciężko na sercu, powinniśmy być towarzysze drogi i serce mnie boli, że jestem 
niedostatecznie silna. Tak chciałam z nim razem jechać i tak nie chcę, by mnie 
samą zostawiał, wtedy tak o niego się troszczę. Ale bezapelacyjnie kazał 
czekać w motelu.
Mówił, że ma przyjechać o wpół do ósmej, jest kwadrans po siódmej. Może i 
inni...
O, Mel przyjechał!...
Dwie wieże hiszpańskie z 36 dzwonami.
Palmy. Róże na palmach. Tuje. Na wstępie, na tle greckiej świątyni Neptuna - 
basen o pojemności ćwierć miliona galonów (prawie milion litrów). Basen jest 
cały z białego marmuru inkrustowanego marmurem zielonkawym. Nimfy z 
kararyjskiego marmuru, syreny, delfiny baraszkują w oczekiwaniu na powstanie 
Wenus z piany wodnej.
144
145
, 10 Królik i oceany
Drugi basen, wewnętrzny, z wodą morską pompowaną z odległego o 8 km oceanu, 
był budowany przez trzy i pół lata przez Włochów.
Znad basenu idziemy w górę amfiladą schodów do czarodziejskich ogrodów, gdzie 
w przepychu kwiatów stoją marmurowe posągi sprowadzone z Włoch.
Wchodzimy do renesansowego hallu. Sufit 14 na 33 metry o ciężkich kasetonach 
wydartych z włoskich kościołów.
Na ścianach arrasy. Cztery wielkie medaliony marmurowe, każdy ważący więcej 
niż tonę. Tu goście zbierali się, aby następnie przejść do sali jadalnej na 40 
osób, w kształcie refektarza, gdzie sufit z czternastego stulecia wypełniają 
rzeźby świętych naturalnej wielkości.
Z obu stron spływają jedwabne sztandary z herbami znakomitych rodów z 
szesnastego stulecia. Perspektywę zamyka wielki komin przeniesiony z 
francuskiego średniowiecznego zamku.
Jest to właściwie kompleks trzech pałaców powiązanych ze sobą wiszącymi 
tarasami kwietnymi, amfiladami schodów. Oto kolumny z egipskiego porfiru, 
które agent Hearsta znalazł w Jerozolimie; oto dzwony z Belgii; a ta krata z 
XV wieku z hiszpańskiego klasztoru; te mozaiki na tarasie pochodzą z 
antycznego Rzymu.
Wchodzimy do jednego z pałaców przeznaczonych dla gości, prezentują nam z 
nabożeństwem autentyczne łoże kardynała de Richelieu. Nagle mnie wzbiera 
przekorny śmiech - przypomniałem, jak pewien dorobkiewicz prezentował mi w 
swych zbiorach wykałaczkę kardynała Dalbora.
Czego bo też tu nie ma! Ileż dni należałoby zwiedzać to wszystko? Brniemy 
przez kominki, stoły, fotele, przez przedmioty z drzewa, terakoty, szkła, 
ceramiki, porcelany, brązu żelaza, srebra, złota, wymodelowane przez artystów 
od piętnastego do dwudziestego wieku.
Przez lat pięćdziesiąt Hearst wydawał po milionie dolarów rocznie na różne 
przedmioty sztuki. W podziemiach San Simeon, w składach w Nowym Jorku, z 
chwilą jego śmierci pozostały całe gotyckie pokoje, rzeźbione sufity, stalle, 
boazerie, kominki, sarkofagi, kolumny, tkaniny. Lata całe w tych składach 
leżał pono najdroższy dywan świata, który Hearst zakupił za 40 000 dolarów.
Hearst był chaotyczny w swym zamiłowaniu do profuzji ozdób, baroku i 
średniowiecza. Na szczęście nie zdążył już
rozpocząć zamierzonej realizacji pałacu na Florydzie, którą powierzył 
niejakiemu Miznerowi. Mizner brał się do architektury nie posiadając dyplomu 
architekta. O jego "stylu" mówiono, że jest to bękart mauretańsko-romańsko--
gotycko-renesansowo-bullowy (przełom XVIII i XIX w.) - kercelakowo-napluj 
wydatkowy (danin the expences).
San Simeon stale gościł od sześćdziesięciu do stu osób. Ich utrzymanie dzienne 
kosztowało przeciętnie 6000 dolarów.
Goście (teatr, film, pisarze, politycy) zjeżdżali nieraz specjalnie 
zamówionymi przez Hearsta pociągami.
Zamek na te okazje był oświetlony reflektorami i widoczny już z daleka z 
szosy.
Czasem zamek San Simeon na polecenie swego właściciela urządzał takie 
przyjęcia, mimo że Hearst był gdzieś po świecie.
Goście korzystali z przywileju nieoglądania przez cały dzień gospodarza. Za to 
czekało na nich w stajniach koło setki koni arabskich, pola golfowe, tenisy, 
bilardy, zespoły strzelców aranżujących polowania, flotylle jachtów. Na 
ubarwienie wczasów goście mieli najpiękniejsze aktorki. Czasem zza bastionów 
otaczających pałace, strzeżonych przez straż i przepustki, dojdzie jakaś 
wieść. Pewnego razu "Examiner", organ Hearsta w San Francisco, noszący dumne 
motto: A paper lor the people who think (gazeta dla ludzi, którzy myślą), 
ukazał się z mottem: A paper for the people who drink (gazeta dla ludzi, 
którzy piją). Było to motto w mutacji dla gości San Simeon, które zapomniano 
zmienić. Innym razem nie dało się skryć wiadomości, że jacht wycieczkowy, na 
którym odbywały się libacje gwiazd z Chaplinem i Mary Pickford na czele, 
przybił do brzegu z trupem wspólnika Hearsta w interesach hollywoodzkich.
Raz po raz zarządzający farmą należącą do San Simeon przygotowuje na polecenie 
Hearsta piknik. Szesnaście mułów dowozi w niedostępne nawet dla dwukółek 
miejsce w górach jedzenie, kawior, szampan, latarnie japońskie, naczynia, 
śpiwory i instrumenty dla orkiestry.
Na ogół jednak Hearst nie pojawiał się aż do obiadu.
Toteż kiedy zbliżała się godzina obiadu, obżarci goście mogli zbierać się z 
uczuciem pewnego niepokoju w sali bankietowej. Każdy z gości pamiętał, że ma w 
szafie trzy koszule -
147
146
białą, czerwoną i zieloną, i czasem na propozycję Hearsta wszyscy 'musieli się 
pojawić w koszuli danego koloru, wyrzuconej na spodnie jak rosyjska rubacha. 
Wszyscy wiedzieli, że choćby im się oczy kleiły, muszą być obowiązkowo na 
seansie kinowym w teatrze zamkowym na 200 miejsc, gdzie na ścianach krytych 
włoskim brokatem dwanaście bogiń z brązu trzymało po dwie lampy. Ale też każdy 
z nich pamiętał, że pewnego razu Hearst, otrzymawszy depeszę wzywającą go do 
Europy, zabrał ze sobą wszystkich obecnych wówczas sześćdziesięciu gości, 
obwożąc ich po Paryżu, Londynie, jeziorach włoskich, i goszcząc ich przez 
miesiąc w Bad Nauheim.
O godzinie pół do ósmej z windy przerobionej z włoskiego konfesjonału, 
zjeżdżającej z gotyckiego studium ozdobionego autentycznymi Rubensami i 
położonego w wieży nad salą bankietową, ukazywał się Hearst ze swoją kochanką 
i wówczas zasiadano do stołu w stallach wyłamanych z katalońskiej katedry.
Kochanka Hearsta, Miss Davis, eks-chórzystka w "Fol-lies", z którą żył od 1901 
r., kosztowała niemało. W filmie Janice Meredith poświęconym Rewolucji 
Amerykańskiej grało 7000 kostiumowanych statystów (Miss Davies zmienia w nim 
dwadzieścia sukien).
Co robił dnie całe Hearst zamknięty w wieży z Rubensami, do której nikt nie 
miał dostępu?
Jakie rozkazy szły w świat (bo przecież miał w 90 krajach pięciu części świata 
agencje prasowe obsługujące serwisem informacyjnym). W Stanach Hearstowski 
serwis abonowało 2200 pism.
San Simeon miał 35 samochodów, miał własne lotnisko, telefony rozrzucone po 
pałacu i parku (na drzewach i pod kamieniami). Z każdego miejsca Hearst chciał 
mieć możność natychmiastowej łączności. Dyżury przez 24 godziny stale pełniło 
trzech operatorów. Hearst lubił telefonować i załatwiać różne sprawy w nocy. 
Sekretariat na czele z Willi Combe'em ma sekretarki, teletypistki i 
radiooperatora.
Czym błyska w ciemń nocną wieża z Rubensami?
Minęły już czasy, kiedy prasa Hearsta pracowała na trzech falach: seks, 
strach, chciwość.
Ambicje Hearsta poszerzyły się o marzenia polityczne. Dlatego pełnią służbę na 
miejscu dziennikarze w lot chwytający rozkazy.
Hearst ma niezachwianą pewność, że każdego można kupić.
Jeden przykład:
Na miesiąc przed wojną poznałem Corneliusa Yander-bilta, kiedy siadł w 
Kopenhadze na "Batorego", którym wracałem z Ameryki. Był to Yanderbilt z linii 
milionerskiej, który był dziennikarzem, i jechał przewiedzieć się, co też w 
Danzig, tym zapalnym punkcie świata, słychać.
Twarda to była rasa tych Yanderbiltów. Protoplasta/ Cor-nelius I, 
rozpoczynający karierę jako przewoźnik na promie, zabrał kiedyś bohaterowi 
wojny secesyjnej, generałowi Graniowi (późniejszemu prezydentowi), parasol 
jako zastaw za nie uiszczoną zapłatę za przeprawę. A kiedy pogniewał się z 
żoną, wsadził ją na rok do domu dla obłąkanych. Syn jego, Bili, przewyższył 
papę, kupując od starego Corneliusa a load - ładunek nawozów sztucznych za 
cztery dolary. Po czym zacharapcił sobie też za cztery dolary ładunek całego 
okrętu (,,bo ja to miałem na myśli, tatusiu").
Jego potomek, po łaźni na milionerów sprawionej wprowadzeniem podatku 
progresywnego, po kataklizmach lat 19.29-1930 nie reprezentował już wielkich 
milionerów, ale piastował dumne tradycje.
- Hearst? - kiwnął się z oburzenia na stołku przed barem - pan może myśleć, że 
jechałbym z ramienia agencji tego szubrawca?
Dopiero studiując dzieje prasy amerykańskiej, odnalazłem źródło tego urazu.
Yanderbilt, którego rozpierały ambicje, pragnął założyć własny dziennik i 
przyjechał do San Francisco do Hearsta prosić o wskazówki.
- Wolę zaproponować panu posadą redaktora periodyku, który otworzę w Nowym 
Jorku. Otrzyma pan 3000 dolarów miesięcznie.
A widząc odruch Yanderbilta, wyjaśnił:
- Ja wiem, że pan nie ma doświadczenia i nie jest wart tych pieniędzy. Ale 
zapłacę za nazwisko. Wyjedzie pan dziś na noc z moim sekretarzem, który będzie 
wszystko załatwiał.
Nawiasem mówiąc, Yanderbilta podejmował śniadaniem
149
148
pełnomocny minister Chodacki, Wysoki Komisarz R. P. w Gdańsku.
Yanderbilt mógł się po wojnie zdziwić, kiedy w restauracji "Waldorf Astoria" w 
Nowym Jorku podszedł do niego odebrać zamówienie - jego były amfitrion.
Hearst płacił i wymagał. Nie wahał się zawierać dłuższych luksusowych 
kontraktów bez wyszczególnienia obowiązków. W razie niełaski kazał naczelnemu 
redaktorowi rozwozić nocą pismo, płacąc umówione pobory. Innemu nie pozwolono 
nic robić. Musiał odsiadywać osłem godzin dziennie, ale nie miał prawa ani 
czytać, ani nic robić - miał tkwić do dyspozycji. Nauczycielka jego synów, 
która była z nimi we Francji, zwolniona telegraficznie przyjechała wyjaśnić 
sprawę, stała na próżno pod bramą gościnnego San Simeon, która się przed nią 
nie otwarła.
Hearst miał w swojej wieży ustawiony teleskop nastawiony na bramę wjazdową 
odległą o 8 km, tak silny, że podobno mógł identyfikować stojących przed tą 
bramą.
A więc skoro się skumulowały w jednym ręku miliony zebrane jako poplon 
zbrodni, nad Stanami Zjednoczonymi zawisła ciążka chmura supremacji Hearsta 
nad życiem politycznym.
Klasycznym przykładem tego stała się wojna kubańska w 1898 r. - dzieło 
Hearsta.
Hearst postanowił poprzeć powstanie na tej wyspie przeciwko rządom Hiszpanii. 
Sytuacja tak się układała, że Hiszpania nie czuła się na siłach walczyć o tę 
wyspę, skoro za powstańcami opowiedziały się Stany Zjednoczone. Ówczesny 
prezydent McKinley miał wszelkie szansę przeprowadzenia swych żądań bez wojny.
Ale tu wdał się Hearst. Zasypał Kubę ajentami-reporte-rami z zaleceniem 
wyszukiwania wszelkich okropności. Ilustrator Remington depeszował: "Panuje 
spokój. Żadnych zdarzeń. Wojny nie będzie. Proszę o zgodę na powrót." Hearst 
oddepeszował: "Zostać i prokurować rysunki, a my sprokurujemy wojnę."
Piękna i egzaltowana Cirneros, siostrzenica prezydenta rządu powstańczego, 
została zatrzymana przez władze hiszpańskie pod zarzutem przygotowywania 
zamachu na gubernatora. Hearst pod sążnistym tytułem "Jedyne jej przestępstwo 
- że opierała się zgwałceniu" dał wielki rysunek Ewangeliny, z której 
hiszpańscy lubieżnicy zdzierają sza-
ty. Ajenci Hearsta wynajmują dom sąsiadujący z aresztem, wykradają dziewczynę 
i przeszmuglowują do Hearsta, który wiezie ją do prezydenta i wyczynia dzikie 
sarabandy reklamy.
Pulitzer, zagrożony przez konkurenta, staje do wyścigów w podjudzaniu.
Zdarza się gratka:
Z nie wyjaśnionych przyczyn następuje eksplozja na amerykańskimi pancerniku 
"Maine". Histeria dobiega apogeum. Rząd zmuszony jest do wojny. Scovel, 
reporter Pulitzera, policzkuje głównodowodzącego za rzekomą ospałość. Grozi 
sąd polowy, dziennik Pulitzera ma świetną rozróbę.
Ale i Hearst jest nie od macochy. Robi wyprawę, widzi na wybrzeżu garstkę 
zbiedzonych dezerterów, skacze z szalupy z rewolwerem w dłoni, bierze ich do 
niewoli.
Zapisawszy wygraną wojnę na swój rachunek, czuje się potężniejszym niż rząd.
Jest to typowy okaz królewiąt kapitalistycznych na przełomie stuleci. Nie 
liczy się z nikim, gwiżdże na opinię, zagraża prezydentom. Zwalczając 
prezydenta McKinleya umieszcza jego karykaturę jako Murzyna tańczącego pod 
batutą innego rekina - Hanny. Wykrada z poczty list .ambasadora hiszpańskiego, 
pogardliwie wyrażający się o prezydencie McKinleyu. Wybucha skandal - 
ambasador musi ustąpić. Umieszcza płomienne wezwanie, że "szkodników 
publicznych" trzeba zabijać, jak nie ma innej rady. W kilka dni po tym 
Czołgosz zabija McKinleya.
Nawet bezwzględny Teodor Roosevelt, wódz "dzikich jeźdźców" na Kubie, myśliwy, 
pionier wypraw na Czarny Ląd, bohater opinii publicznej, który zostawszy 
prezydentem, odważył się wystąpić przeciw kandydaturze Hearsta na gubernatora, 
jest zmuszony, w pewnym sensie, do pójścia do Canosśy.
Hearst rozpętuje kampanię przeciwko przekupstwom "Standard Oil Company", którą 
inauguruje wysyłając z Europy depeszę liczącą 7 000 słów (koło 400 stron pisma 
maszynowego). Roosevelt, którego elekcję finansowała ta kompania, czuje się 
nieswojo, zwłaszcza że kampania się nasila. Hearst przekupił służącego 
prezydenta kompanii, który mu co dzień przynosi z poczty korespondencję swego 
pana do odfotografowania. Prezydent T. Roosevelt zaprasza Hearsta na 45-
minutową rozmową.
151
150
- Ciekawym, czy i na mnie wykradł pan jakie plotki? - pyta z pozorną 
niedbałością.
- Nic takiego, co bym na razie zamierzał publikować - odpowiada bezczelnie 
Hearst.
Hearst, posiadając dobra tuż za granicą meksykańską, pragnie sprowokować wojnę 
z Meksykiem, dążąc do ko-rektury granicznej.
Fałszuje dokumenty świadczyć mające, że Meksyk wyasygnował milion dolarów na 
akcję przeciw Stanom Zjednoczonym na terenie Środkowej Ameryki oraz że 
prezydent Calles przekupił za 1115000 dolarów czterech senatorów. Na 
inwestygacji zarządzonej przez senat prezentuje cztery dokumenty, które, po 
zanalizowaniu, okazały się falsyfikatami.
Jest już teraz potęgą polityczną. Na zamku San Simeon pojawiają się jako 
goście szeregi polityków amerykańskich i cudzoziemskich, między nimi prezydent 
Stanów Calvin Coolidge z małżonką, Winston Churchill, pisujący dla koncernu 
Hearsta, Bernard Shaw, Baruch, szara eminencja finansowa itd.
A jednak są granice i dla dolara. Hearsta przepala pragnienie, aby zostać 
prezydentem Stanów Zjednoczonych. Od 1902 do 1932 kandyduje bezskutecznie raz 
po raz.
Zwyczajem amerykańskim droga do prezydentury prowadzi najczęściej przez 
gubernatorstwo. Kandyduje więc na gubernatora i przepada. Kandyduje na majora 
(prezydenta) Nowego Jorku i przepada.
Jedyne stanowisko polityczne, które udaje mu się zdobyć, to mandat 
kongresmena. W Kongresie stawia dzikie wnioski, obliczone na demagogię, i nie 
troszczy się, aby przeszły.
Okazuje się, że jednak są pewne granice, które stawia opinia. Skandale, jak 
ujawnione wykradanie listów przeciwnika politycznego Murphy'ego, nie mogą nie 
stanąć na drodze do najwyższych godności. Nie może nie stanąć na drodze 
stanowisko antyalianckie w pierwszej wojnie, ujmowanie się za Niemcami 
skrzywdzonymi przez traktat wersalski. Wówczas Hearsta spotkała w Chicagov 
kocią muzyką piętnastotysięczna manifestacja polska.
Może by zresztą posunął się w swoich sukcesach politycznych dalej, gdyby nie 
jego autokratyzm nie znoszący kompromisów. Trudno jest kandydować, nie 
poddawszy się dyscyplinie jednej .z dwu partii. Sądził, że można ich nie
szukać, że wszystko się przeprze dolarem. Że tak nie jest, świadczą nielidane 
kampanie polityczne, które go kosztowały miliony dolarów.
Kiedy zapadała noc, Hearst, w sypialni położonej jeszcze nad studium, na 
drugim piętrze wieży, przewracał się w autentycznym łożu kardynała Richelieu, 
do którego wchodziło się po stopniach i które było umieszczone pod baldachimem 
z brokatu na ciężkich rzeźbionych kolumnach.
Lekarze skonstatowali pierwszy zawał serca już w latach trzydziestych i 
nakazali spokojniejszy tryb życia. To było powodem, że wyniósł się z Nowego 
Jorku. Tak samo jego poprzednik, magnat prasowy Pulłtzer, kilka ostatnich lat 
rządził z zakotwiczonego na pełnym morzu jachtu, specjalnie zbudowanego, aby 
głuszyć wszelkie odgłosy.
Trzech telefonistów dyżurowało dzień i noc. Dzień i noc sekretarze nadawali 
telefony poczynające się sakramentalnym: "Szef życzy sobie, żeby..."
Ale noc szła, trudno ją było wypełnić tylko telefonami, by nie zostawić 
miejsca na myśli. Myśli czepiały się śmierci, która przyjść musi, a przeciw 
temu słowu buntowała się pycha samowładcy. Gdzieś pośród bezcennych białych 
kruków przepełniających bibliotekę zamku było w złoconej skórze pierwsze 
wydanie Rousseau, a w nim mógł Hearst znaleźć zdanie: "Sumienie jest głosem 
duszy, tak jak pasje są głosem ciała. To naturalne, że te głosy walczą ze 
sobą."
Wówczas Hearst naciskał guzik windy i błądził nocami po przepychach zamku. 
Czyż nie odkupywał pasjami kolekcjonerskimi, rabując Europę, grzechów 
technokratycznego ciała - imperium, które stworzył? Czy nie będą jego 
odkupieniem te dwa klasztory rozebrane głaz po głazie w Starym Świecie, które 
jeszcze stoją na składach w ponumerowanych pakach, na równi z całymi wagonami 
mebli, sreber, makat?
Ale nic z tego, poczynając od mistrzów antycznych, kończąc na tej kolekcji 
siodeł meksykańskich ocenionej na 25 000 dolarów, nie zapełni pustki; cały ten 
wał kolekcji, na które wydał pięćdziesiąt milionów dolarów, nie stanie między 
nim a śmiercią, nie zagłuszy głosu, o którym ostrzegał filozof z Lozanny. Im 
bardziej lata się posuwają, tym dramatyczniejsza sta-
152
153
je się walka Hearsta ze śmiercią. Umiejętny sztab lekarzy przeciąga jego życie 
aż do 88 lat. Sekretarze mają nakaz nie dopuszczać wiadomości o śmierci 
rówieśników, drukuje się specjalne numery dzienników bez nekrologów, eksponaty 
obrazujące śmierć znikają ze ścian.
"Ah, what a sign it is of evil lite, when death's approach is seen so 
terrible" (Szekspir).
Jak się bronić?
Cornelius Vanderbilt, czując zbliżanie się śmierci, kazał nogi łoża wstawić w 
miseczki z solą, aby zapobiec zmorom, które mogły wczołgiwać się, aby go 
dręczyć, gdy śpi.
Hearst odrzucał porady lekarzy, jeśli we śnie jawiła mu się matka dająca inne 
wskazania. Wynajmował media, okul-tystów, ażeby ułatwiali mu łączność z tymi 
radami ze świata pozagrobowego, który zbliżał się nieustannie.
Sztuka umierania jest konsekwencją sztuki życia. Sokrates zgromił Kritona 
martwiącego się jego śmiercią. Beetho-ven, umierając, miał powiedzieć: 
"Plaudite, amid, comoedia Unita est." Teodor Roosevelt, jegomość niesłychanie 
dynamiczny, umiał umierając stwierdzić z zadowoleniem: "Ależ miałem frajdę 
przez całe życie" (I?s been lun all the way"). Irvin S. Cobb zakazał rodzinie 
żałoby, opracował do szczegółów wszystko, aby pogrzeb jego był uroczystością 
pogodną, pełną uśmiechu.
Ale nie Hearst. Nie było odkupienia. Odwieczne "Herodzie, za twoje zbytki idź 
do piekła, boś ty brzydki", odwieczne "Nie znałeś litości, panie!... I my nie 
znajmy litości" przesłaniało dymem duszącym mizerne liczmany odkupienia za 
władztwo technokracji, które zdawało się nie mieć granic.
Chroniony, obiegany przez największe sławy lekarskie, został dowleczony do 88 
lat. Wreszcie, w 1951 roku, śmierć przyszła.
Jeszcze, jak kiedy ognisko gaśnie i raz jeszcze wybucha - w pogrzebie 
honorowymi pallbearers (niosącymi trumnę) byli były prezydent Hoover, bohater 
narodowy, generał MacArthur, gubernator Warren, potentat finansowy Baruch, 
drugi potentat prasowy, McCormick.
I... koniec.
Idąca na szósty krzyżyk Miss Davies, towarzyszka zmarłego przez lat 
trzydzieści, w dziesięć tygodni po jego śmierci, wzięła ślub w El Rancho Vegas 
z kapitanem Horace Brownem.
Zjechawszy na Szosę, po raz ostatni rzucamy spojrzenie na San Simeon 
jaśniejące niepokalaną białością na błękicie Pacyfiku i przybiega do mnie 
wiersz Federica Garcii Lorki:
Kobry syczeć będą na górnych piętrach, A pokrzywy rozsadzą podwórza i tarasy, 
Giełda będzie piramidą pokrytą mchem, A za karabinami przyjdą powoje.
154
l
> l
Odkupienia przez okultyzm
Z Fundacji Montalvo - do której przybędziemy niebawem - robiliśmy, tak jak z 
Fundacji Hartford, wycieczki na okolicą. Jedną z nich była wycieczka do 
"Mystery Hou-se". Ponieważ "Mystery House" wyrósł na pobudkach odkupienia 
grzechów technokracji, które kazały Hearstowi zagłuszyć niepokój stawianiem 
San Simeon i ludziom z Gpr-da zapadać w kanionach Big Sur - ze względów 
kompozycyjnych - umieszczam to opowiadanie poza porządkiem, przerywając na 
chwilę naszą podróż.
W jednej z wycieczek z Montalvo zobaczyłem, pośród tablic przydrożnych 
reklamujących auta, leki, wódki, mydła, konserwy, powtarzającą się tablicę 
zachęcającą do zwiedzenia "Mystery House".
W Szkocji dom nawiedzany przez duchy to niezbędne akcesorium każdego hrabstwa. 
Ale tu, w Ameryce?
Miałem kuzynkę z fumami. Kiedyś jej powiedziałem, że mój demokratyczny kolega 
ma zegarek po dziadku.
- Po dziadku? A czy on w ogóle miał dziadka?
Tak na pewno na tę tablicę zareagowałby angielski lord.
Bo porządny duch, którego można spieniężyć turystom, musi być jak stary miód: 
nastały przez stulecia. A skądże tu stulecia w tej Ameryce?
Istotnie - słabo tu z duchami w tym realistycznym kraju. Kiedyś "Life" robił 
specjalnie poszukiwania i naliczył... siedem miejsc nawiedzanych. W Wirginii 
ukazuje się w starym domu duch nieszczęsnej Evelyn Bird, której ojciec w 
początku XVIII wieku zabronił połączyć się z ukocha.-nym. W New Hampshire 
zmarła sekutnica Harriet Kruger wiecznie trzaskająca drzwiami. Kazała pochować 
się w sarkofagu przygotowanym za życia, spadkobiercy użyli jednak sarkofagu 
jako koryta, więc wściekła Harriet co noc trzaska drzwiami po domu i spać nie 
daje. W Massachusetts nie wiadomo właściwie, w jakim celu, błądzi po nocach
w białym czepeczku staruszka Elizabeth Porter, zmarła przed półtorasta laty. 
New Hampshire ma jeszcze drugiego ducha - Mary Oceaniczną. W 1720 roku piraci 
zdobyli okręt, na którym urodziło się dziecko. Wódz ich obiecał wolność 
pasażerom, jeśli dziecko otrzyma imię Mary na cześć jego matki. Zdawało się, 
nie jest to żaden powód do błąkania się po nocach, a jednak w braku lepszych 
duchów Mary Oceaniczna od dwustu blisko lat pełni to zadanie.
Jak widzimy, daleko tu duchom do szekspirowskiej pomysłowości. Jest pamięć o 
jednej czarownicy z Tennessee, która potrafiła unieruchomić powóz prezydenta 
Jacksona, ale ta się nie ukazuje jako widmo. Jedyna pomysłowa legenda tyczy 
nagrobku założyciela miasteczka Bucksport, pułkownika Bucka, który w 1760 r. 
skazał czarownicę na śmierć. Czarownica, idąc na stos, obiecała okryć go 
wieczną hańbą. Kiedy po śmierci pułkownika postawiono mu nagrobek, wyskoczył 
na płycie rysunek kobiecej pończochy, który nie daje się zetrzeć. Ten nagrobek 
można oglądać na cmentarzu na drodze Nr 15 wiodącej z Bucksport ku morzu. 
Wybiorę się tam kiedy z pilnikiem i sprawdzę, czy ta pończocha puszcza oczka.
Wszystkie te miejscowości leżą na Wschodzie, nad Atlantykiem. Tam jeszcze była 
tradycja Anglii i tam poniektórzy "mieli dziadków".
Ale tu, o trzy tysiące mil na zachód?
Przecież tu sto lat temu w najlepsze wrzały walki z Indianami, kipiała praca, 
nie było czasu na tworzenie się legend. Powstał zabawny folklor amerykański. 
Legenda o Norwegu, który zżerał wannę kiełbas i podnosił jakieś niesamowite 
ciężary, o Indianinie, który tak szybko układał podkłady kolejowe, że pociąg 
nie mógł nadążyć za nim. Legendy technokratycznego kraju.
- A jednak tu, w Kalifornii, "Mystery House" jest poświęcony prawdziwym duchom 
- upierali się autochtoni.
Wybrałem się tam, aby zobaczyć istne curiosum: duchy, bo duchy, ale na pożywce 
technokratycznej.
W czasie wojny z Anglią zbrojownia w Springfield Mass wyrabiała dwieście 
pięćdziesiąt muszkietów rocznie. Whith-ley, wynalazca maszyny do czyszczenia 
bawełny, ofiarował się dostarczyć w ciągu dwu lat 15000 muszkietów,
157
156
każdy z wyciorem, bagnetem, stemplem i śrubokrętem. Wyśmiano go, bo 
wyprodukowanie muszkietu jest zbyt długą sprawą: człowiek, który go robi, musi 
być dobrym metalowcem, ślusarzem, stolarzem przy wyrobie części drewnianych, 
wreszcie precyzyjnym mechanikiem przy wyrobie delikatnego zamka, balistykiem i 
ogniomistrzem.
Whithley jednak rozwiązał zagadnienie przez pierwszy w Ameryce prototyp 
produkcji taśmowej, przy której każdy robotnik znał tylko jeden ruch. Nadto 
gdy dawniej składy były zawalone zdezelowanymi muszkietami, to teraz każda 
część pasowała do każdego muszkietu.
Tak Ameryka wygrała wojnę i tak wkroczyła na taśmą produkcyjną 
technokratycznego rozkwitu.
Długo służyły jednostrzałowe muszkiety do walki z Indianami. Czerwonoskórzy, 
stosowali specjalną taktykę: przez nagłe uderzenie spowodować salwę z 
wszystkich muszkietów. Wówczas broniący się pozostawali bezbronni, bo nabicie 
muszkietu wymagało oddzielnie nasypania prochu, potem wbicia kuli stemplem i 
jeszcze podsypania panewki. Dlatego, starając się usprawnić procedurę, w 
wojsku polskim końca XVIII wieku istniała komenda "sześć kuł w gąbę weź", bo 
przynajmniej nie trzeba było ich szukać w ładownicy.
Pewnego razu w połowie zeszłego stulecia dwaj bracia Atkinsonowie wysunęli się 
w dzikie krainy Oklahomy i założyli farmę. Obiegli ich Indianie i swoim 
zwyczajem wyskoczywszy masowo, spowodowali, że obaj bracia wystrzelili 
równocześnie. Indianie rzucili się na "bezbronnych", spotkał ich jednak szereg 
strzałów.
Atkinsonowie mieli pierwsze w Okłahomie repetierowe karabiny Winchestera.
Wieść o nowej straszliwej broni przeraziła Indian. Odtąd niemiłosierny 
winchester i jego bliski pociotek, sześcio-strzałowy bębenkowy rewolwer colt, 
dokonywały istnych rzezi. Fortuna Winchestera rosła, jego karabiny zbierały w 
różnych wojnach w pięciu częściach świata krwawe żniwo. Indianie niemal 
zupełnie zostali wytępieni, na Dzikim Zachodzie winchester nieraz szedł przed 
prawem: widziałem cmentarz w Nevadzie, na terenie byłej kopalni srebra, na 
którym pierwszych dwudziestu sześciu pochowanych to byli ludzie zastrzeleni, 
aż dopiero dwudziesty siódmy zmarł śmiercią naturalną.
Sara Winchester była wdową po wnuku wynalazcy. Mąż
jej był suchotnikiem i cała energia młodej kobiety skoncentrowała się na 
ratowaniu jego życia. Miliony nie pomagały. Z jednej strony potężną, wciąż 
wzbierającą falą wlewały się dolary, bo potrzeba zabijania zataczała coraz 
szersze kręgi, z drugiej - cienką strużką nieubłaganie wyciekało życie.
Kiedy zawodzili lekarze, szła do znachorów, do wróżbitów, do teozofów, do 
jogów - czepiała się każdej możliwości, każdej nadziei.
Tam jej wytłumaczono, że to duchy pomordowanych przez karabiny winchester, 
duchy ludzi, którym nagle odjęto życie, podczas gdy życia tego nie byli syci, 
skupiają się głodnym żarłocznym tłumem nad pełgającą egzystencją suchotnika, 
by jeszcze schwytać każdy na swój rachunek niteczkę cudzego życia, na którym 
mieli hipotekę, niteczkę wiążącą z ziemią. Łączność z ziemią - oto czego 
pragną pomordowani, uwięzieni między bramą zaświatów, przez którą przejść nie 
mogą, zmarłszy śmiercią nagłą i nie odkupioną, a ziemią, której nie mogą 
tknąć, zbyci powłoki cielesnej, zbyt lekcy, zdmuchiwani w mroku niebytu.
Pomimo usilne wybłagiwania widmom, inąż zmarł. Duchowi przewodnicy Sary 
twierdzili, że poszedł między pomordowane ofiary, które go tam otoczą mściwym 
tłumem. Należy stworzyć dywersję z ziemi, należy je ściągnąć na ziemię, 
odciążając w ten sposób zmarłego.
Tak oto powstał "Mystery House", do którego podjeżdżałem od Los Gatos drogą 
wysadzoną pomarańczami. Słońce grało przez białe wełniste obłoki po ciemnej 
orgii zieleni w tej wiośnie kalifornijskiej. Do szukania zaświatów usposabia 
pustynia, fiord, Arktyka, tundra, zorza północna, brzozy na wrzosowisku, 
mgiełki nad Świtezią, bezmiar oceanu. Ale na tej uśmiechniętej, łatwej, 
przytulnej ziemi, na której wszystko jest jak ręką podać, ludzie zbyt są 
związani z doczesnością; nic dziwnego, że nie napytałem tu ani jednej historii 
o duchach.
I nagle przez lukę drzew odsłania się morze dachów, galeryjek, wieżyczek, 
balkonów, połączonych przejść między zrosłymi domami. Wszystko to tworzy 
"Mystery House", którego mroczną ideę przyniosła ze sobą opętana Sara z 
opływającego mgłą, odległego o trzy tysiące mil Bostonu.
Jest to największa na świecie gospoda duchów, złożona ze stu sześćdziesięciu 
pokoi, umeblowanych i urządzonych dla wygody zaświatowych gości.
158
159
Nie czuję się na siłach wytłumaczyć teorii Sary Pokutującej, bo według niej 
ciała astralne zmarłych były deformowane, nieraz skarlałe. Ukazując się więc 
Sarze, skarżyli się, że nie mogą chodzić po schodach domu, bo stopnie są za 
wysokie. Dyktowali swoje plany. Na skutek tego burzono raz wzniesione pokoje, 
przebudowywano. I teraz stąpamy schodami, które na wysokości trzech metrów 
mają np. siedem załomów, liczące razem 91 stopni. Te duszki musiały mieć nóżki 
krótkie jak u jamników. Jest zresztą do wyboru czterdzieści klatek schodowych.
Teraz jednak zlatywały się chmary zjaw powiewnych, odnoszonych każdym 
podmuchem. Ich ciało astralne nie ma tej konsystencji, aby stąpać nawet po tak 
wygodnych schodach, Wnosić do domu i wynosić je może tylko podmuch. Inaczej 
pozostaną przy błąkającym się w mrokach suchot-niku, prezentując rany, żądając 
zapłaty jakimiś resztkami ziemskiej doczesności, która jeszcze z niego nie 
wytchła.
Więc znowu całe kompleksy ulegały ruinie i teraz widzimy pięćdziesiąt 
kominków, stanowiących wloty i wyloty do domu... Jest ich tak wiele, by z 
uderzeniem północy - godziny powrotu - nie powstawał korek w regulacji ruchu, 
by duchy nie gniotły się i nie potrącały. Tak sobie to wyobrażała 
technokratyczna spirytystka.
Sara budowała i przebudowywała dom trzydzieści sześć lat, aż do śmierci. 
Oglądam szyby z kryształu szlifowane w Belgii, po tysiąc dolarów sztuka, drzwi 
inkrustowane drzewem cytrynowym, różanym, hebanem, tulipanowcem. Wszystko dla 
duchów.
Pokoje mają po 13 okien, świeczniki po 13 świec, sufity po 13 belek, załomy 
schodów po 13 stopni. W domu jest 13 łazienek. Lustra - ani jednego, bo duchy 
luster nie znoszą. Najwspanialsze zastawy były w tym domu, m.in. złoty serwis.
W tych stu sześćdziesięciu pokojach żyła Sara zupełnie samotnie. Liczny sztab 
służby chińskiej i japońskiej mieszkał w oficynie, tam też mieszkał stały 
zespół budowlany dwunastu majstrów z różnych dziedzin, którzy zatrudniali 
przychodzących robotników.
Sara sama dyktowała pomysły budowlane, była obsługiwana, ale jej nigdy nikt 
nie widział. Jej drobną postać omal karlicy pokrywały gęste welony. W ciągu 
trzydziestu lat pobytu w Kalifornii dwukrotnie zdarzyło się, że dwóch słu-
żących ujrzało jej twarz - zostali niezwłocznie wydaleni z wypłatą całorocznej 
pensji. Gości nie przyjmowała. Kiedy prezydent Teodor Roosevelt przyjechał ze 
świtą obejrzeć "Mystery House", stał bezradnie przed głównym wejściem, 
kosztującym dwa tysiące dolarów, przeznaczonym dla kogoś ważnego z zaświatów. 
Prezydent, wpuszczony wreszcie wejściem bocznym, nie dostąpił zaszczytu 
ujrzenia właścicielki.
A jednak nie była sama. Kiedy poczynało zmierzchać, dom w jej wyobrażeniu 
poczynał zapełniać się duchami. Należało duchy przychylne ściągnąć na seans 
duchów, mściwych zaś nie dopuścić. Nade wszystko bała się duchów pomordowanych 
Indian. Toteż dom obfituje w łapki: ślepe korytarzyki wiodą donikąd, toczone 
kolumny u drzwi, nawet toczone nóżki u mebli są obsadzone kapitelem w dół, 
żeby duchy myliły kierunek i spływały w dół, sądząc, że idą w górę.
Im bardziej zbliżam się do pokoju służącego seansom, tym bardziej łapki się 
mnożą, w podłogach' umocowane są zapadnie, którymi niepożądany duch spada na 
dolne piętro. Jednocześnie dla wtajemniczonych dobrych duchów rozstawiono 
udogodnienia. Są one nieraz małego wzrostu, więc kontakty dla włączania 
światła rozstawiono na różnych wysokościach. Różne też mają kończyny, więc 
kontakty są wąskie, szerokie, zapalające się przez pokręcenie, pociśnięcie lub 
pociągnięcie.
Do samego pokoju seansów wiodą drzwi zakamuflowane jako szafa. Tu oto 
obarykadowana wdowa przyjmowała nocnych gości, których odciągała nadludzkim 
napięciem przerażenia od zaświatowego małżonka. ,,Cóż za straszliwe zmory włos 
mój jeżą i tłuką sercem o me żebra" - mogła powiedzieć za Makbetem.
Uderzenie dwunastej przynosi wyzwolenie. Zegar na wieży regulował specjalny 
służący Japończyk, uzbrojony w cztery chronometry, które sprawdzał codziennym 
telefonem do obserwatorium.
Wchodzę do szafy, otwieram jej tylną ścianę, którą stanowią ukryte drzwi 
prowadzące do pokoju seansów. Pokój jest do połowy zawalony gruzami - to 
pamiątka po trzęsieniu ziemi. Sara nie pozwoliła gruzów uprzątnąć. Uważając 
trzęsienie ziemi za znak z góry, odprawiała w tych gruzach po koniec życia 
oszalałe ekspiacje za technokra-cję, którą pogodzić się starała z duchami.
160
161
11 Kr&J.ik i oceany

Miliony i marskość wątroby
Dziś jedziemy 150 km, ale jakie 150 km! Jedziemy dzikimi, bezludnymi terenami, 
krętymi wirażami nad Pacyfikiem, przeskakujemy fantastycznie przerzucone 
mosty.
Oto pierwsze drzewa redwood. Ten rodzaj sekwoi nie jest niebotyczny, jak 
sekwoja olbrzymia, ale i te tu dochodzą do 100 metrów wysokości. Czerwone te 
kolumny, o średnicy na wysokości piersi najwyżej na cztery metry, wyglądają 
jak las gotycki. To pierwsze okazy. Im dalej ku północy, tym będzie ich 
więcej.
W zatoczkach pod naszymi nogami, otoczonych skałami, omkniętych, gdzie przez 
gardła wlotu z rykiem wdziera się ocean, już pojawiają się ludzie - Monterey 
blisko. Małe figurki brodzą między skałami, szukając zielonkawego nefrytu.
No i oto - położona przed wjazdem do Monterey - pierwsza strażnica 
antyrosyjska. Nie atomowa i nie współczesna. Po prostu klasztor, Misja Carmel. 
Z tych czasów, kiedy brzeg był niczyj, na południu były posiadłości 
hiszpańskie, a hen na północy - Alaska w posiadłości rosyjskiej. Te 
posiadłości leżały o opętane tysiące mil, ale rosyjscy łowcy wielorybów i fok 
zapuszczali się na brzegi kalifornijskie coraz głębiej. Zaniepokojeni 
Hiszpanie obsadzili się więc tu w 1776 roku, a że bombą atomową nie 
rozporządzali, sięgnęli po oręż równie skuteczny: zamawiania i egzorcyzmy, 
mające wypędzić diabła rosyjskiego. Zaraz też w następnym roku padie Junipero 
Serra zakłada Misję Carmel, do której właśnie się zbliżamy.
Misję tę należało uzbroić i padre Junipero sprowadza z Portugalii, która 
należała wówczas do Korony Kastylij-skiej _ statuę Matki Boskiej 
Betlejemskiej, popularnej między marynarzami z cudów, jakie im miała 
świadczyć...
Miało to dodać fajeru ekspansji hiszpańskich łowców i kolonizatorów, ale 
Moskale pchali się coraz bezczelniej.
Doszło do tego, że najechali San Francisco, fort liczący wówczas tylko 100 
ludzi, ale dopłynęli tak przetrzepani przez burzę, że lądując oświadczyli, że 
- tfu!... tfu!... nie liczy się - chcą tylko pogościć.
Pogościli tak skutecznie, że dowódca Rezanow rozkochał w sobie córeczkę 
gubernatora Kalifornii Don Josś Argu-ello, pono najpiękniejszą seńoritę 
Kalifornii.
Uskrzydlony sukcesami, pchnął do cara meldunek: "Wiele nie gadać, brać całą 
Kalifornię."
Pisał to nie byle kto, Mikołaj Pietrowicz Rezanow był wielkorządcą należącej 
do Rosjan Alaski, założycielem dającej olbrzymie zyski, obdarzonej monopolem 
carskim kompanii skupującej futra na ogromnych obszarach Pacyfiku aż po 
Japonię. Ruszył też niezwłocznie w ślad za swoim raportem, aby w Petersburgu 
wyjednać ukaz ustanawiający rosyjską Kalifornię. Mając w zarządzie kompanii 
członków carskiej rodziny, uzyskałby go niewątpliwie, gdyby po drodze nie 
zmarł w Krasnojarsku w czterdziestu leciech bujnego życia.
Hiszpanie odetchnęli, sprawa zakończyła się źle tylko dla gubernatorówny, 
która wstąpiła do klasztoru, jako że, jak pisze współczesny kronikarz, "była 
już psowana".
Pozbawieni wodza Rosjanie dalej jednak działali. W 1811 roku pobudowali fort w 
stu milach od San Francisco.
Afera ostatecznie się zakończyła z chwilą wykupienia Alaski od Rosjan w 1867 
roku, co kosztowało Amerykę siedem milionów dolarów, zapewne tyle, ile obecnie 
kosztuje jeden pocisk rakietowy. Inicjator tej transakcji nasłuchał się w 
Kongresie wielu gorzkich wyrzutów o wyrzucenie za okno tylu pieniędzy na to 
alaskowskie zadupie. Toteż posłano na nim gubernatorzyć emigranta polskiego, 
brygadiera w amerykańskiej wojnie domowej, generała Krzyżanowskiego.
No i jakże tu można przeczyć, że najlepsze libretta dla operetek pisze 
historia?
Monterey jest położone na przylądku wdanym w ocean, postrzępionym jak 
orchidea. Teraz jest to przystań milionerów, bo to i górki zagradzają od lądu, 
i bryza z oceanu
163
162
przedmuchuje; co prawda, trzeba się lokować w reprezentacyjnej dzielnicy, z 
dala od zapaszków fabryk konserw rybnych, jednego z największych na świecie 
ośrodków przemysłu konserwowego.
Ale dawniej... Przejeżdżamy koło "Larkin House", gdzie rezydował konsul 
amerykański, do 1846 roku była to posiadłość meksykańska, przedtem hiszpańska, 
w międzyczasach jakby niczyja. Choćby w 1818 roku, kiedy pirat francuski pod 
flagą argentyńską (przez Alpy na Kraków...) władał tym miastem hiszpańskim, 
zasiedlonym przez Meksy-kanów.
Mamy w Monterey znajomych. Dlaczego mamy nie mieć? Tak się zrobiło, że jak 
Stasiek w USA chce sprowadzić coś z Wyspy Wielkanocnej, to się radzi Józka w 
Argentynie, który odnosi się do Heńka w Caracas, który to Heniek dowiedział 
się od Wieka na Galapagos, że na Wyspie Wielkanocnej, owszem, prosperuje 
Bolek. Dlaczego nie ma prosperować? Inna rzecz, że Bolek naciągnie Heńka, 
Heniek Józka, Józiek Staśka i z Wyspy Wielkanocnej przyjdzie po pierwsze nie 
to, o co chodziło Staśkowi, po drugie, przyjdzie w stanie zepsutym, po 
trzecie, że to okaże sia reimport z USA, który przyszedł w swoim czasie z 
Nowego Jorku na Wyspę Wielkanocną przez odwróconą kolejkę: Czesiek - Maniek, 
Wojtek - Jędrek, a po czwarte, że nie przyjdzie w ogóle. Ale powolutku 
nauczymy się i w roku 2000 diaspory polskiej będziemy obsługiwać Plutona, 
Neptuna i Drogę Mleczną, że aż ha!...
Na razie montereyscy znajomkowie wiodą mnie pokazać Point Lobos. Jest to Park 
Narodowy, ale morski park narodowy. Point Lobos - to półwysep, 
najfantastyczniejszy płatek w montereyskiej orchidei.
Point Lobos, "największe przemieszanie wody i lądu na świecie", jak mówią jego 
entuzjaści, jest to przylądek wdany w wodę odwidlającymi się przylądkami, 
które z kolei odwidlają się przylądkami, które wreszcie są operlone siecią 
wysepek.
Stąd dawniej był to raj piratów, a obecnie jest to Park Narodowy.
Póki możemy, jedziemy autem wśród scenerii buchającej kępami dzikich cyprysów, 
pomarańczowożółtych maków, w które wrzynają się wężowate zatoczki, czasem 
szerokości strumienia, gdzie woda lapislazuluje, onyksieje i cy-
nobrzy się. Na obrzeżach zasiadły zbiegłe z oleodruków kalifornijskie cyprysy.
Podjeżdżamy ku którejś z plaż - dalej pójdziemy wzdłuż morza. Widzę kilka 
szarych kołków, sądzę, że do cumowania łodzi. Nagle któryś kołek drgnął. To 
nie kołki, lecz wiewiórki ziemne, które przespały zimę w norkach w ziemi i 
wylazły na słoneczko. Śmiesznie tak stoją słupka, całkiem wyprostowane, z 
rączkami złożonymi na piersiach.
Ten słupek już kica ku nam. Siedzę przy kierownicy i drzwi mam otwarte. Już 
stanęła słupka tuż pod moim wozem i patrzy na mnie swymi ślepkami. Jejmość 
jest całkiem grubaśna, ale nagle robi zręczny skok i lokuje mi się na 
kolanach. Widzę teraz dokładnie symetryczne plamki gustownego futerka.
Pianistka Polka, która nam pokazuje Point Lobos, grzebie w torebce - wyławia 
orzechy. Zwierzątko chwyta w łapki, obraca się, ocenia, upycha sobie za 
policzek i staje proszalnego słupka na moich kolanach.
Dopiero zaskładowawszy w gębusi sześć orzechów, zbiera się do odwrotu. Z tymi 
wydętymi policzkami przypomina mi naszego nauczyciela łaciny.
Idziemy teraz wzdłuż morza. To jest wyrażenie dosyć enigmatyczne. Bo cóż za 
"wzdłuż morza", kiedy ono wdziera się wszędzie. Czasem przekraczamy powietrzne 
mostki, czasem brniemy plażami, na których co raz to spotykamy tablice 
obwieszczające, że w tym to i tym roku tu właśnie rozbił się o skały taki to i 
taki okręt. W pewnym miejscu natykamy się na ogromny szkielet wieloryba. 
Czasem musimy okrążać zatoki, wspinać się po skałach, na których rosną 
sparaliżowane cyprysy i stoją szkielety obumarłych drzew, które świecą nocami 
jak widma.
Tkwią jak barwne akcenty na srebrze plaż wklinowa-nych w skały. Jako kontrast 
dziewczyn w kolorowych kostiumach kąpielowych z kołowrotkami wędek.
Życie się tu pieniło jak ta woda w zatoczkach. Od piratów i wielorybników aż 
po tę samotną budkę - tak niedawno jeszcze posterunek strażniczy w czasie 
prohibicji, strzegący lądowania łodzi szmuglerskich, uzbrojonych w karabiny 
maszynowe.
A przy tym wszystkim - flora i fauna jak przed tysiącleciami. Po kryształowych 
dnach jakieś stwory morskie ciągają swoje garby-domki, kraby pustelniki 
staczają boje, jeże
165
164
morskie oddają się sjeście w załomkach skał, a w pewnym miejscu trafiamy na 
curiosum: trzy wyspy-hotele, każdy dla innego rodzaju rezydentów: dla 
pelikanów, dla kormoranów i dla morsów. Całkiem jedna przy drugiej, oddzielone 
kilkumetrowymi zatoczkami.
Te trzy rzeczypospolite, tak bliskie brzegu, że je fotografuję przez 
teleobiektyw (trzynastkę), żyją każda swoim ekskluzywnym życiem.
Morsy, których liczba w Monterey wynosi około czterystu, mają na tej wysepce 
swoją stolicę. Jest im ciasno, leżą pokotem w słońcu na skale i popluchują w 
wodzie przy brzegu.
Kormorany pokrywają swoją wysepką jakby dywanem czarnego aksamitu. Coraz to 
ukazują się na niebie ich śmigłe sylwetki powracające z wypraw.
Najfantastyczniejsze w niebie są pelikany. Złamana sylwetka ptaszydła o 
rozpięciu czterometrowym skrzydeł, o dziobie-torbie przynajmniej 
półtorametrowej długości, wygląda jak jakaś diaboliczna stylizacja w 
powietrzu, zwłaszcza kiedy otwiera dziób. W tym dziobie przenosi lekko cztery 
kilogramy ryb. A ponieważ ryby łapie wraz z wodą, w drodze rozwiera ostrożnie 
dziób, wylewając wodę. Bezczelne mewy wówczas potrafią mu z dzioba wyrwać 
rybę.
Ale i pelikan lubi podkraść rybkę. Pianistka opowiada zbolałym głosem, że 
kiedy wyciągała już rybę, wpadł na nią pelikan, kujnął ją potężnie w pośladek 
i rybę zabrał.
Wodując, pelikany wypuszają się w kulę. Ta kula unosi się niemal nie 
zanurzona. To nie kaczka lub gęś, wypierające sporo wody. Pelikan ma tkankę 
podskórną nasyconą powietrzem.
Idziemy dalej, zioła pachną, niektóre roztarte w palcach pachną kamforą. Raj 
na ziemi!
Raje nie bywają, widać, bez kolców. Czasem pojawiają się rekiny - wówczas małe 
morsięta głuptasy uciekają gremialnie w morze i zostają schrupane.
Raje współczesne mają swoje przełazy do piekieł. Natykamy się na tablice 
ostrzegające, że są to żony obstrzałów jakichś śmiercionośnych broni, podające 
dni i godziny, kiedy nie można tędy chodzić.
Raje już są powydzierżawiane. Oto idzie kolorowa gromadka golfistów. To tereny 
golfowe, zastrzeżone dla członków klubu* Pędzą nas niechętnymi okrzykami. 
Pianistka się kuli w sobie:
- Spróbowałam was tędy przeprowadzić, bo tu pięknie. Wracajmy do auta. Boję 
się bogatych. Patrzą, jakby się u nich służyło. Jestem za mało elegancka nawet 
na służącą u nich. Zarabiałam jakiś czas jako pielęgniarka po milio-nerskich 
domach. Cóż za choroby! Delirium, marskość wątroby, manie - cały arsenał 
schorzeń groźnych, wyszukanych, wynaturzonych. Jak spędzają czas? Siedzą tyłem 
do morza i oglądają telewizję.
Zapuszczam motor. Natykamy się na bramę, na której wisi napis, żądający opłaty 
jednego dolara.
- No, tu przynajmniej legalnie za swojego dolara pojedziemy między milionerów. 
Tu się zaczyna siedemnasto-milowa nadmorska dzielnica milionerów.
Najprzód przedzieramy się przez drzewa-duchy. Pogięte, obumarłe cedry płaczą, 
grożą, odprawiają sabaty czarownic. Te spróchniałe drzewa, świecące nocami 
próchnem, wyglądają jak nieszczęśnicy wplecieni w koło tortur.
Ale zaraz już rozpoczynają się feerie wyszukanych kwiatów wplecionych w skały.
- Za prawo mieszkania tu płaci się roqznie Golf Clu-bowi pięć tysięcy dolarów.
Oto dom Binga Crosby'ego, bożyszcza Ameryki, Żona mu w tym domu zmarła na 
delirium. Crosby sprzedał dom za pół miliona.
Oto dom dziwaczny, ponury jak forteca. Tu za spuszczonymi firankami dokonał 
żywota zdziwaczały wnuk Morse'a, wynalazcy telegrafu.
- Ci ludzie - mówi wzburzona muzyczka - uznają Szopena jako karmelek owinięty 
w ładny papierek. Wolą Brahmsa. Brahms, wielki muzyk, prowadzi wprost do Boga. 
Ale Szopen do Boga prowadzi przez człowieka. To jest dla nich droga nie do 
przyjęcia. Oni człowieka się boją, oni omijają człowieka.
Podziwiam wyszukane kształty domów. Są tu niektóre pomysłu genialnego Wrighta, 
który hołdował zasadzie "wtapiania domu w krajobraz". W Santa Monica 
pokazywano mi dom Obolera, magnata filmowego. Wright kazał mu się zabrać i 
wyjechać z Kalifornii, póki nie zbuduje domu. Ależ
167
166
i zbudował!... Powysadzał skałę, obciosał pionowo na kilkadziesiąt metrów i na 
krawędzi uwiesił dom.
- Owszem, piękne - mówi zgaszonym głosem pianistka. Spoglądam uważnie na nią. 
Myślę, jak żre emigracyjna nostalgia.
- Zawracamy. Teraz ja panią poprowadzę. Gdzie tu dzielnica restauracyjek 
portowych?
Jedziemy naprzód przez dzielnicę "Pacific Grove" rządzoną przez metodystów. 
Kiedy misja ojca Junipero zamknęła się wewnątrz murów klasztornych (nawet 
Madonna Betlejemska długi czas musiała zażywać gościny w prywatnym domu), ci 
poczciwcy usiłują walczyć z szatanem rezydującym na siedemnastu milach 
milionerów. Jeszcze niedawno obowiązywała tu... godzina policyjna, a jeszcze i 
teraz - całkowita prohibicja.
Metodystom grozi zwłaszcza nie tylko manicurowany diabeł milionerski, ale i 
śmierdzące diabły z "Cannery Rów", dzielnicy przetwórstwa rybnego, którą teraz 
jedziemy. To o tej dzielnicy napisał Steinbeck uroczą książkę o wagabun-dach, 
pijakach, bożych ludziach i macierzyńskich prostytutkach.
Już zbliża się dzielnica portowa. Pianistka sugeruje, żeby pojechać do knajpy, 
której ogłoszenie w dzisiejszym dzienniku wprawia Ją w zachwyt:
"Wesoło zabawicie się tylko w restauracji Gallatina. Na połowie drogi między 
więzieniem a szpitalem."
Ale ja już czuję słony zapach morski i wziąłem na kieł. Oto już mijamy część 
nadbrzeża, skąd wyruszają rybacy--amatorzy. Boleśnie wspominam te imprezy - 
porywałem się na nie kilkakrotnie i zawsze, ledwośmy minęli falochron, szedłem 
na dół chorować na cały czas wyprawy. A szkoda - bo to śliczny, i jak tu 
wszystko, bardzo ułatwiony sport. Bo też rybki są niemaluśkie. W Point Plea-
sant, w stanie New Jersey, pokazywano mi panią Szwarc, która walczyła dziewięć 
i pól godziny z czterystofuntowym tuńczykiem. Zaraz przy tym tuńczyku 
sfotografowało się kolejno dwudziestu. A bywają tysiącfuntowe.
Lubię te knajpki nadmorskie. Trafiamy na wcale miłą, z ogromnymi szybami, z 
widokiem na skalistą plażę.
Jemy obalone - mięczaki wielkie jak ucho olbrzyma.
Za szybą powstaje zgiełk. Dziatwa się zbiega na skalistą plażę.
- Oskar przypłynął - objaśnia kelner.
Oskar to tysiącfuntowy mors, bardzo zadomowiony. Kwestuje po nadbrzeżnych 
restauracyjkach. Może sobie pozwolić na wybredzanie, bo wszyscy ubiegają się o 
jego względy. Oskar więc akceptuje tylko kawały łososiny. Chyba nawet się 
nauczył, że łosoś nazywa się salmon, bo jeśli ktoś wymachuje apetycznie 
kawałkiem, na okrzyk "salmon!" raczy się kierować do brzegu. Jeśli go jednak 
oszukają, to pośledniejsze kęski spożywa harem z trzech morsówien, które mu 
towarzyszą.
Wieczór kończę egzotyczniej niż z morsami. Mam wykład po polsku dla uczniów 
Wojskowej Szkoły Języków, która mieści się w całej dzielnicy rozbudowanej 
dookoła starego hiszpańskiego praesidio. Uczy się tu - jeśli dobrze pamiętam - 
osiemdziesięciu języków. Kurs jest roczny, rygor pracy niesłychany. Każdy 
uczeń ma do swojej dyspozycji instruktora.
Moi słuchacze mają już za sobą dziesięć miesięcy nauki polskiego. Jedni mówią 
mi po wykładzie, że zrozumieli prawie wszystko, inni, że zrozumieli połowę. 
Rozmawiają ze mną po polsku - niektórzy wcale poprawnie. Podobno dwa ostatnie 
miesiące szlifu, które są przed nimi, dają wielki skok.
W Polsce spotkałem jednego z nich na przyjęciu w ambasadzie. Pomyślałem sobie, 
że on tak tu chodzi, wdychając polski egzotyzm, jak ja przedtem chodziłem po 
"siedemnastu milach milionerów".
168
Dla artystów i ptaków
Z Monterey bierzemy się od oceanu w głąb lądu. Nasza Fundacja Montalvo leży o 
pięćdziesiąt kilometrów na południe od San Francisco, między miasteczkami Los 
Gatos i Saratoga, w centrum pasa kalifornijskich winnic.
Ujechawszy osiem kilometrów z Los Gatos, tuż pod samą Saratoga, ujrzeliśmy 
przy drodze wjazd strzeżony przez dwa kute w kamieniu gryfy. Gryfy w sztuce 
sepulturalnej reprezentują zwycięstwo życia nad śmiercią. A że i ja mam zdrową 
zasadę, aby nowych przeżyć nie przyjmować z pustym żołądkiem, nacisnąłem więc 
gaz i pomknąłem spod .tej heraldyki do restauracyjki w Saratodze.
Żując parówki, wystosowałem do Królika pouczające przemówienie: jako że 
przeminął wiek złoty Hartford Foundation i że w Montahro każdy sobie sam 
pryczy.
Sam. zaś znikam pod jakimś pretekstem i zjawiam się z łbem wygolonym brzytwą 
przy skórze i z zakupionymi prowiantami.
- Ty - do rondla, a ja - do pustelni!
Niebawem znowu byliśmy przy gryfach. Zaraz za nimi otwarła się droga pnąca się 
w górę tunelem wymyślnego parku. W pewnym miejscu musiałem zahamować - przez 
drogę dostojnie ciurkał sznureczek czubatych przepiórek kalifornijskich, 
świecąc misternymi pióropuszkami.
Ach, to te przepiórki, które tyle krwi napsuły Eisenho-werowi! Pracowitych 
Amerykanów z dawna kłuło w oczy, że starszy pan za wiele oddaje się grze w 
golfa. A tu nagle począł sobie łatać na dodatek na polowania na przepiórki, 
stąd było wiele złej krwi.
Przepiórki nie są płochliwe.
Widać prawda, co czytałem o Fundacji. Senator James Phelan, milioner, syn 
oberżysty zbogaconego na gorączce złota, prezydent San Francisco, zapisał w 
1930 r. swój pałac z dodatkiem ćwierć miliona "ptakom i artystom". W parku
173
okalającym Fundację naliczono siedemdziesiąt jeden odmian ptaków.
Bądźcie więc pozdrowione przepióreczki - pierwsi iel-lows, koledzy 
stypendyści.
Windując się nieustanie w górę, poprzez rośliność kunsztownie dobieraną 
wszelkimi odcieniami zieleni, od bladych listeczków sykomory, do niemal 
czarnych cyprysów, podjeżdżamy pod pałac zbudowany w 1912 roku, przekazany 
teraz dla mnie i dla przepiórek.
Pałac, zbudowany hiszpańską modą z obszernymi tara-sami-loggiami, jest 
spowinięty w milczenie. Chmary drobnych ptasząt przefruwają z jednego 
egzotycznego drzewa na drugie, maleńtasy ekwilibrują po podniebnych gałązkach, 
podczas gdy w dole kolibry stoją nieruchomo nad kwiatami. Na próżno szturmuję 
frontowe zawarte wierzeje, poza wrzaskiem ptasim majestatyczna cisza stoi w 
tym zaklętym parku.
Robi mi się nieswojo. Według podań greckich gryfy strzegły złota w krainie 
jednookich Arymaspów, na granicy dzielącej ich od północnych Hyperborejów, 
ludzi spokojnych, mających inklinacje do lutni i do jadła. To - ja.
Poczynam się czuć w tej ciszy niespokojnie. A nuż mnie coś arymaspnie.
Obiegam pałac. Jednak przysadziste araukarie są kunsztownie strzyżone, 
ramblery buchają kwiatami - czyjaś ręka tu gospodaruje, u diabła!
Dzwonię w boczne drzwi. Słyszę człapanie, zgrzyt klucza, otwiera mi stary 
człowiek i z punktu pyta:
- Jak się pan ma, panie Wańkowicz?
Tak się mam, że nie jestem sam, i bagaż mam, i cały kram.
Stary prosi na górę. Idziemy schodami otaczającymi dębowy hali, zgrzytnął 
kluczem, rozwarł drzwi z perspektywą na wielką komnatę. Alem się nie 
rozejrzał, bo posłyszałem oddalające się człapanie.
- Panie, panie! - wołałem za człapcem. Ale mi coś odpowiedział, zresztą 
życzliwie, że jego chata z krają i że mam się czuć jak u siebie.
Wwindowaliśmy z żoną rzeczy i byliśmy olśnieni. Mieliśmy wygodnie i dostojnie 
umeblowany pokój, łazienkę, kuchnię z kompletem naczyń i wielki taras do 
naszego rozporządzenia. Z tarasu, ponad morzem drzew parku, spływającym po 
zboczu przed nami, roztaczał się obszerny
widok na panoramę z łańcuchem gór bramujących horyzont. Zbliżał się wieczór i 
niebo robiło się miedziane.
Nie było jednak dostatecznie dużego biurka, co dla mnie jest rzeczą 
podstawową. Wyprawiłem się szukać kogoś w tym milczącym domu. Zeszedłem w dół. 
Wszedłem do sali z hallu w lewo - zobaczyłem długie szeregi wywieszonych 
obrazów i napis, że to wernisaż malarzy z okolicy. Za tą salą rozciągała się 
druga, koncertowa. Wyczytałem, że najbliższy koncert Stowarzyszenia Melomanów 
odbędzie się w piątek.
Cofnąłem się, przeszedłem na tamtą stronę hallu, znalazłem się w obszernej 
bibliotece - półki pod ścianami, stoły, głębokie fotele, biust marmurowy 
fundatora, senatora Phelana.
W końcu tej sali bibliotecznej przemknęło bezszelestnie coś szarego. Gdyby nie 
wymiary, myślałbym, że mysz, ale to była stara kobieta, cała szara, cała 
bezszelestna, istotnie przypominała mysz.
Kobieta-mysz nie płoszyła się, jak i przepiórki. Bąknąłem, że szukam biurka. 
Najwidoczniej się ucieszyła. Zaproponowała, że ma biurko, mieszka na piętrze 
na wprost nas. Nazywa się Sally, jest dziennikarką. A ja jak się nazywam?
- Yanky.
No więc już, idąc z powrotem na górę, jestem z Szarą Myszą na "ty".
Uczepiwszy się dużego biurka, które stało w jej komnacie, wleczemy je, sapiąc, 
przez hali do mego "apartamentu". Wyłaniam butelkę whisky, na którą Mysz 
patrzy z pojęciem. Siedzimy na tarasie we trójkę, gwiazdy się wyroiły, 
powietrze przecinają skośnym lotem nocne ptaki.
Sally pracowała w dzienniku w Detroit, wyszła za mąż, odeszła od zawodu, córkę 
wydała za mąż, owdowiała, chciałaby do dziennikarki wrócić, widać jej to nie 
bardzo idzie, siedzi tu już rok.
- A cóż to za zaklęty pałac?
Okazuje się, że nie miał kto zająć się Fundacją, choć było to obowiązkiem 
Związku Literatów w San Francisco. Wreszcie przed kilku laty miejscowi 
obywatele stworzyli "Mon-talvo Association" i odtąd pałac służy miejscowym 
potrzebom kulturalnym. Zamieszkuje go tylko dwu stypendystów - ona i inna 
pisarka. Z dawnych tradycji zostało tylko 35 dolarów miesięcznie - resztka 
stypendium.
174
175
Nazajutrz, skoro dzień, lecimy patrzyć, gdzie jesteśmy Idziemy zaczarowanymi 
dróżkami, trasowanymi w pnączach, przerzucającymi się przez strumyki 
powietrznymi mostkami. Na ich załomkach nieoczekiwanie wynurzają się rzeźby z 
kararyjskiego marmuru. Żona wspina się do popiersia fauna, prosząc, aby się 
przyznał, że to wszystko mu-Siała stworzyć miłość, ale faun tylko 
porozumiewawczo się uśmiecha.
- Patrz na tę świątyńkę - upiera się żona, wskazując na kolejną kolumnadę - 
przecież to tylko dla zakochanych.
Siadamy na ławeczce pod statuą Adama i Ewy. Na podium wyryty napis "Anie 
pecatum" (przed grzechem).
- Wypadło jedno ,,c" - mówię.
- Żeby to jedno ,,c"L. - grzmi jakiś głos. Zza kępy magnolii wysuwa się 
Lewicki, dziennikarz mieszkający na pół drogi do San Francisco. Zwiedział się 
od kogoś z Mon-terey, że pojechaliśmy do Montalvo, i zjawia się. Tych Polaków 
jak nasiał, nawet u jednookich Arymaspów.
- Alem nie poznał pana - dziwuje się Lewicki, przyglądając się mojej 
dokumentnej łysinie - co pan obżaio-wuje jedno marne ,,c". Patrz pan w tamten 
koniec ścieżki - tam stała taka sama statua z napisem "Post pecatum" - po 
grzechu. No i cóż? Nocą przyjechali ciężarówką, musiało być kilku ludzi, by 
taką marmurową grupę załadować nie uszkodzoną. Sprytni tu ludzie, co?... To z 
czasów, kiedy "raj dla artystów i ptaków" marniał bez nadzoru.
Umawiam się z Lewickim, że zajedziemy do niego w drodze do San Francisco. Nęci 
nas jajami przepiórczymi, wędzonymi pasikonikami i pszczołami suszonymi w 
miodzie.
Wracamy ku pałacowi.
W jednej z loggii okalających patio, na wysokości pierwszego piętra, coś się 
ruszyło - z bluszczu zasnuwającego prześwity loggii wyłania się smukła 
sylwetka w szlafroczku.
To Iris - jedyna, poza Sally, stypendystka Fundacji. Autorka dobrej książki o 
Pulitzerze, słynnym dziennikarzu--wydawcy.
- No, to teraz jesteśmy w trójkę - śmieje się.
Śmiech ma miły, dobrze nam tu będzie z nią i z tą uczynną Sally.
- A cóż to wyczlapało, kiedyśmy przyjechali? - pytam z kolei.
Uwieczniłem żonę miedzy dwoma poszukiwaczami złota
...Zagrażają na każdym kroku
176
- O, to Mr Heeks, zarządca raju. Dziwadło. Ale, bo-bym zapomniała, ma zwyczaj 
witać każdego przyjezdnego szampanem. Jesteśmy proszeni na wieczór.
Istotnie, pan Heeks zaprosił nas na szampana. Siedzieliśmy na tarasie przed 
jego mieszkaniem - Sally, Iris, Heeks i my - pięć drobinek z oceanu życia, 
każda drobinka nabrzmiała patosem przeżytych, rozbitych, zamąconych lat.
Na dalekich krańcach tonącej w ciemności panoramy palą się światła miast. 
Sally wyjaśnia, że to Los Gatos, San Jose, Santa Clara.
Co przypędziło tu te kobiety, obie mieszkające w Mon-talvo od roku? A ten 
Heeks?
Jris poczyna opowiadać melodyjnym głosem, skąd się wzięła nazwa tego pałacu - 
Montalvo.
W początku wieku szesnastego autor hiszpański, Garcia Ordonez de Montalvo, 
napisał powieść o bajecznie bogatym kraju, obfitującym w złoto i drogie 
kamienie i zamieszkałym przez czarnych Amazonów...
- Masz ci los! - mówię, a perełki szampana, którego starannie dolewa Mr Heeks, 
musują mi po mózgu. - To znaczy nie tylko jednoocy Arymaspowie, Tylko gdzie tu 
ludzi znajdziemy - spoglądam desperacko na szarą mysz Sally, na Iris, która 
wydaje się mieć kuku na muniu, i na kulawego Heeksa.
- Nie przeszkadzaj, Vanky - mówi Iris (masz ci los, to i z nią jesteśmy na 
"ty"? W Polsce kochałem się w miłej panience trzy lata, pół tego czasu 
całowaliśmy się i dotąd z tą siwowłosą babcią jesteśmy na "pan") - ten kraj 
leżał na wyspie, którą Garcia Ordonez nazwał Kalifornią. Nad tą wyspą miała 
panować królowa czarnych Amazonów, dosiadająca skrzydlatego gryfa. Wiadomo, że 
gryfy strzegą skarbów - zmarły Phelan osadził tu skarb niezwykłej urody i 
ponastawiał gryfów, aby go strzegły.
Heeks stęknął, przesuwając chorą nogą po stołeczku.
- On nie lubi, kiedy się mówi o miłostkach starego Phe-lana.
- I słusznie - pokwapiła się Sally - zawdzięczamy mu pobyt w raju. A jeśli 
będziemy mącić jego zagrobowy spokój...
- To co, to co? - dopytywała się Iris.
- To będziemy go przywoływać na ziemię. Sama widziałam, jak przesuwał się w 
bibliotece.
• 'II
Pyszny tarant - "Łamacz Kości"
177
12 Królik i oceany
Mr Heeks jęknął ponownie.
- Znowu sią irytujesz, Heeks? - pytxała Iris.
- Noga dolega - odpowiedział wykrętnie.
- Wiesz, Heeks, poradź sią tego Perle Saveleya w Le-moore - mówi Iris. Heeks 
ścina sarkastycznie wąskie usta:
- Już siedzi w mamrze. Przyszli do niego w przebraniu dwaj agenci, 
przyprowadzili kobietę z brodawką na ramieniu. Saveley orzekł, że to rak, 
który już się rozrósł na trzy i pół cala. Poszedł "za to do paki, a sąd 
nakazał, aby wypłacił indemnizację po 250 dolarów każdemu ze swych pacjentów.
Kiedyśmy wracali do siebie, Szara Mysz wyjaśniała:
- Heeks nie bez kozery mówi z goryczą o znachorach. Leczył sią u niejakiego 
Franklina Lee w dolinie San Joaąuin. Ten znachor zbijał ogromne pieniądze, 
przyjmując po 75 pacjentów dziennie - po trzech naraz, dwudziestoma pięcioma 
zmianami. Taki sobie wyznaczył kontyngent, bo miałby pacjentów bez końca. Nie 
ma co tak bardzo winić Heek-sa, do tego znachora zjeżdżali wysoko postawieni 
ludzie.
- Jakże on leczyłHeeksa?
- Maszyna, którą nazywał "ozonową", miała siedem rurek, każda wydzielała inne 
światło. Skonstatował w tej nodze raka, zaordynował na każdorazowy seans 47 
jednostek niebieskiego błyśnięcia, 31 zielonego i 22 żółtego. Drogo to 
kosztowało, Heeks więc ucieszył się, kiedy Lee sprzedał mu taką maszynę za 
trzysta dolarów - odtąd mógł się leczyć w domu. Ale, niestety, podszedł 
Franklina D. Lee agent z ukrytym magnetofonem i wsadzono go na rok do 
więzienia. Wtedy Heeks - tylko niech pan się nie zdradzi, że to wiemy - 
pokazał "ozonową" machiną elektrykowi: okazało sią, że było w niej całej 
parady siedem żarówek, każda innego koloru.
- Ale ty nie wierzysz w znachorów, Sally?
- Ja i w doktorów nie wierzę. Patrz - pokazywała mi krzywy palec - skruszyłam 
go we drzwiach, mając szesnaście lat. Miał na mnie wielki wpływ wyznawca 
"Chri-stian Science" ("Wiedza Chrześcijańska" - kierunek religijny Church of 
Christ). On mi zabronił wzywać lekarza, tylko się modlić kazał. I widzisz, że 
się zrósł.
- Ale krzywo.
- A skąd wiesz, że lekarze nie wpędziliby go w gan-
grenę? Dam ci książkę założycielki naszego kierunku w 1879 r., Mary Baker 
Eddy. Nie, nasza wiara nam zabrania absolutnie wzywać lekarzy.
- Sally, masz małego wnuczka. Przypuśćmy, że zachoruje na ślepą kiszkę. Czyż 
nie wezwiesz chirurga?
- Nie, będę się modlić.
Do późna w noc czytałem książkę założycieli sekty. Hm... Niech tam sobie Mary 
Baker. Małoż to dziwactw w tym kraju?
Dobrze tu nam się poczęło mieszkać w tym rezerwacie "dla ptaków i artystów".
Przed czwartą rano wystrzela z gąszczu cyprysów ptasi głos jak dynamit i 
podrywa równoczesny nieopisany wrzask.
Tak poczyna się ptasie Folies Bergere.
Na czubku drzewa balansuje krewny drozda - mucho-łówka, którą Amerykanie 
nazywają scissor-tailed (o ogonie nożyczkowym). Ten duży ptak ma ogon złożony 
z dwu piór, które unosząc się nad wierzchołkami, zwiera i rozwiera. Po pniach 
roją sią z dołu w górą i z góry w dół (jedyny ptak, który posiada nie znaną 
nawet dzięciołom sztukę schodzenia głową w dół) kowaliki, krewne sikory. 
Umieściwszy w szparze kory orzech lub inny twardy kąsek, kują głowami zdobnymi 
w dwie białe pręgi przypominające borsuka. Między nimi snują się wszelkie 
dzięciołki, zwłaszcza zachwycające całkiem białe o czerwonym kapturze 
otaczającym całą głowę i równo obciętym na piersi.
Roje różnych sikor buja"ją się na gałęziach. Zwłaszcza efektowne są szafirowe 
czubatki.
Coś żółtego leci w powietrzu masami, bujając się zabawnie, z podskokami, jak 
zwykli biec chłopcy, wrzeszcząc pełne uciechy "pejt-tiuu". Nazywam te ptaszki 
"ajerkoniak", aż dowiaduję się, że to złociste czyżyki.
Bliżej, między drzewami a naszym oknem, przy kwiatach wiszą kolibry. Jeden, 
taki z najmniejszych, jest zabawny: ma brodę. Obrany z piórek, jest wielkości 
pierwszego członu dziecinnego paluszka.
Pierwsi stołownicy, którzy pojawiają sią o świcie, to przepiórki. Z krzaków 
wysypuje się gromadka prowadzona przez koguta, którego filigranowy czubek z 
pojedyn-
178
179
czych piórek świetliścieje w ukośnym słońcu. Obłe, spaśne przepióreczki 
posilają się spiesznie i solidnie, potem, przysiągłbym, że dygają na 
pożegnanie i znikają w krzakach. Zrównoważone mieszczki ptasiej społeczności 
pokazują się tylko na ranne posiłki i jeszcze raz na wieczór.
A już czarne oczka dawno wypatrują z ogromnej brzozy, furkoczące parabole 
spadają na biesiadny stół. Sikorki poszukują drobno naciętej słoninki, inne 
maleństwa duszę by sprzedały za siemię lniane.
Nagle zrywają się turkoczącą gromadą, to nadciąga jakiś większy ptak, który 
może "potrącić".
Czasem bywa to nieszkodliwy kos kalifornijski z czerwonymi epoletami tambur-
majora. Czasem spostrzegam panią kosową. Cóż za takt kobiecy! Owszem, nosi 
pompa-tyczne czerwone naramienniki małżonka, ale je przypru-szyła delikatnymi 
robronami. Pani jest po prostu śliczna. Pani jest w nieopisanej sukni, takim 
modelem żadna inna poszczycić się nie może.
Ale czasem nadlatuje jakiś przepyszny ptak w czarnym czubie-szyszaku, który 
pokrywa ł plecy jak kaptur. Ptak ten ma dziki głos, ostre ruchy, jest czujny, 
każe sobie dawać bułkę w kawałkach, szybko połyka, ile może, unosi największy 
kawał w parów między skłębione laury, pomarańcze, magnolie, araukarie i drzewa 
tulipanowe. Wówczas wrzaskliwa hołota wraca, wrzeszczy, kłóci się, cieszy się 
nie wiadomo z czego, zwisa na cienkich gałązkach w dół główkami czerwonymi, 
czarnymi, zielonymi, niebieskimi. Przylatują kolibry i stoją nieruchomo w 
powietrzu przy kielichach kwiatów.
Nagle ten wrzask, ten rwetes, ta radość, ta oszalała wszę-dobylskość gaśnie. 
Tak gaśnie, że aż odrywam się od pisania i patrzę w okno.
Kto powiedział, że tu .były przed chwilą jakiekolwiek ptaszki? Nie ma tu 
żadnych ptaszków. Ani na marmurowej nimfie, którą szelmy niemożliwie 
opaskudzają, ani na szmaragdowym trawniku, ani, Boże broń, nigdy nikomu nie 
przychodziło na myśl pluskać się w fontannie. Ustały szybkobieżne połączenia 
między eukaliptusem i sykomorą. Porządek panuje w wysztafirowanym parku, jak 
na lśniących korytarzach szkolnych, z których wymiotło dzieci.
Patrzę zdumionym wzrokiem po tym nagle zacichłym
kłębowisku zieleni i już rozumiem: w górze stoi jastrząb. Kołuje wolno na 
nieruchomych skrzydłach.
Wracam do roboty i po chwili słyszę jak zbereżeństwo, chwilowo przytruchlałe, 
wydobywa się znów z czeluści pod gałęziami i hasa do utraty tchu.
I już znowu na kruszynki chleba i słoninki spływają chętni goście. Pierwszy 
drobnymi kroczkami przestębno-wał teren czyżyk, krewny naszego wolego oczka, 
mający na brunatnym kuperku faliste prążki. Zwinny jak mysz, szmyga, jeśli się 
zaniepokoi, w najbliższą szczelinę, więcej wierząc nóżkom niż skrzydełkom. 
Ciekawski, przybiera postawę zuchowatą z wypiętym brzuszkiem i postawionym na 
sztorc ogonkiem.
Czasem tu przyjeżdża siwowłosa pani z towarzystwa przyjaciół ptaków - "Audubon 
Society". Patrzymy na te harce i przypominam, jak to kiedyś, wracając z 
Madery, kupiłem dwie błękitne papużki i jak pewnego dnia frunęły przez okno w 
świat, i jakie były szczęśliwe, choć pewno je polskie koty zjadły...
Siwowłosa pani uśmiecha się dobrym uśmiechem:
- Chcemy nasze amerykańskie dzieci wypuścić w świat zieleni i ptaków, jak te 
papużki. Najprzód była Ameryka slumsów, w których nie było zwierzęcia poza 
szczurem, i Ameryka pałaców, w których tkwiły nudne, wielkie kolorowe papugi. 
Potem dla szerokich mas powstawały muzea historii naturalnej. W wypychaniu 
zwierząt osiągnęliśmy szczyty technicznej doskonałości. Pamięta pan tę rodzinę 
pięciu słoni w pochodzie, zajmującą wielką salę w Nowym Jorku? Te zwierzęta 
wypchane w skoku, w bitce, podczas rui? Teraz już w każdym biednym domu jest 
coś żywego. Przyjdzie czas, że te zwierzęta podbiją wyobraźnię i człowiek 
pójdzie za nimi.
- I wrócony do praźródeł podejmie łatwiej zadania, które są ponad siły 
najgenialniejszych robotów.
180
I dla hobbystów
"Sanktuarium dla ptaków i artystów", jak głosi zapis pałacu Montalvo na rzecz 
kontemplacji artystycznej, ma, okazuje się, i inne cele.
Nagle, o określonej godzinie, zjeżdżają liczne auta, pałac zapełnia się 
mrowiem ludzkim, coś tam obradują, po kilku godzinach wszystko znika i już nic 
nie przeszkodzi duchowi dobroczyńcy ukazywać się w pustych salach.
Bo oto okazuje sią, jesteśmy nieco wykiwani przez za-pisodawcę. Nie tylko to 
ma służyć ptakom i artystom, ale i celom miejscowych social activities - 
działalności społecznych. A więc koncerty amatorskie - to tu. Przedstawienia 
także tu. Przyjaciele zwierząt, "Córki Rewolucji", stowarzyszenia walki z 
rakiem, pomocy ślepym, zakupywania okularów niezamożnym, ligi kobiet 
przeróżnej maści, kursy gotowania, komitet podtrzymania materialnego "Kwartetu 
Fryzjerów", komitety kościelne wszystkich wyznań, związki sportowe, koła 
śpiewacze, amatorzy fotografii - prosimy, serdecznie zapraszamy do naszej 
Świątyni Dumania i Koncentracji Twórczej.
Ale szybko się pocieszyłem, że oto zdarza mi się sięgnąć do tej codziennej, 
prowincjonalnej Ameryki.
Ameryka - technokratyczny kolos - zębami i pazurami walczy o zanikające formy 
życia, kiedy to rząd nie miał nic do gadania, a skomplikowane sprawy - aż do 
wieszania włącznie - załatwiało się po sąsiedzku.
Jeszcze 35 procent Amerykanów mieszka po osiedlach nie przenoszących tysiąca 
mieszkańców. Dobrze się czują, wszyscy wiedzą wszystko o wszystkich.
Kiedy moja córka znalazła się w USA, przysłała mi swoją wielką fotografię w 
lokalnej gazecie. Kiedy przyjechałem z żoną w 1949 do Ameryki i dla zapoznania 
nas z sąsiadami naszej kurzej farmy córka zrobiła przyjęcie, w parę dni potem 
wyczytaliśmy w miejscowej gazecie opis tego
"przyję\ia" i wyliczenie uczestników - kilku sąsiadów - kurzych \armerow, 
właścicielki przydrożnego straganu, kilku robotników, kolegów zięcia w fabryce 
dywanów.
Lubią trzymać się kupą, wiedzieć o sobie. Tak np. czytani w lokalnej gazecie: 
"Miss Margaret Cassidy and Charles Sernick (wietrzę polskie pochodzenie - 
przyp. M.W.), w sobotę zawarH związek małżeński. Więcej szczegółów będziemy 
mogli udzielić, gdy wrócą z podróży poślubnej." Hmm...
Nasza siedziba jest odległa o dwa kilometry od mieściny Saratoga, nie liczącej 
wiele ponad tysiąc mieszkańców. Kiedy pierwszy raz przez nią przejeżdżałem, 
rzucił mi się w oczy szyld klubu "Lions" ("Lwy"). Te kluby w całych USA liczą 
605000 członków, kluby "Elks" (,,Łosie") - l 200 000 członków, kluby "Kiwanis" 
- 258 000, "Rycerze Kolumba" - 1250 000. Takie dziwaczne stowarzyszenie 
"Nobles of the Mystic Shrine" ("Rycerze Świętego Przybytku") z rytuałem 
masońskim, wschodnimi kostiumami i innymi wygłupami (ale robiące dużo 
pozytywnej charytatywnej działalności) - ma 816 000 członków.
Wielka ilość stowarzyszeń kobiecych, poświęconych przeróżnym celom (np. 
"Stowarzyszenie Abstynentek Chrześcijańskich" liczące 300 000 członkiń). Dwoi 
mi się i troi, kiedy wzrok pada na pozycję "Daughters" ("Córki"). Jakichże tam 
córek nie znajdujemy!... Na przykład "Córki Rewolucji Amerykańskiej" (tzn. 
takie, które mogą się wywieść od przodków zamieszkałych w USA przed 1776 r.) 
liczą 186 000 członkiń; "Córy Konfederacji" (tzn. pochodzące od uczestników 
Wojny Domowej po stronie Południa) - 35 000. Zdumiewające są jakieś "Córy 
Izabeli" (zapewne od imienia królowej, która sfinansowała wyprawę Kolumba), o 
których nic nie wiem, ale które - jak stwierdziłem w roczniku statystycznym - 
liczą 112 000 członkiń (a może to rycerzo-we Kolumbowe - damska odnoga 
stowarzyszenia?).
Roi się jeszcze od coraz innych "Córek", a to "1812 roku" (wojna z Anglią), a 
to jakichś "Królewskich Córek", a w oczach mi się zaćmiło, kiedy wzrok mi padł 
na ilość różnych "Sons" - synów potomków różnych zdarzeń.
S.O.B. ("Son oi a bitch") jest skrótem najpopularniejszego przekleństwa 
amerykańskiego ("ty suczy synu"), chętnie
182
183
używanego przez Trumana za jego prezydentury./Ale te
syny wyjątkowo nie mają zarejestrowanego stowarzysze
nia.	/
Nie cytują stowarzyszeń tego rodzaju, jak związki zawodowe, kongregacje 
religijne, związki dla ochrony konkretnych interesów - te idą w tysiące. 
Stowarzyszenia, które cytowałem wyżej, aczkolwiek często o określonym profilu 
społeczno-politycznym, podejmują jednak pierwsze lepsze konkretnie nasuwające 
się zadania. Na przykład, w danej miejscowości należy znieść slumsy, w innej 
uporządkować szpital, jeszcze gdzie indziej - urządzić przy szkole salę z 
posiłkami dla młodzieży.
Nieraz dla takiej wspólnej akcji poszczególne stowarzyszenia z kilku miast 
zrzeszają się doraźnie.
Po roku pobytu w Stanach Zjednoczonych, kiedy wydawało mi się, że znam Amerykę 
lepiej, niż ją znam teraz, napisałem długie studium pt. European Ponders 
America, (Europejczyk wyważa Amerykę). Sędziwy eks-prezydent Vassar College, 
przeczytawszy je, napisał do mnie wówczas, że nie przecząc ujemnym cechom, 
które wyliczam, pragnąłby zwrócić uwagę na to, że Amerykanie są, "gieat 
joiners". (Słownik Bulasa-Whitfielda: Joiner - US, potocznie: maniak na 
punkcie należenia do stowarzyszeń).
"To belong", "to /om", "to live up to the Joneses" - oto typowe wyrażenia, w 
których wypowiada się konformizm amerykański.
Prezydent zapewne chciał podkreślić cechę pozytywną - dośrodkowość, bo 
wyliczał, jak w jego rodzinnym Poughkeepsie własnymi siłami społecznymi 
walczono z różnymi brakami. W tym Poughkeepsie stowarzyszenie podatników 
zgłosiło akces do National Municipal League, która objęła różne miasta, mając 
jako jedyny cel zwalczanie indolencji urzędniczej. Liga Kobiet w Grand Rapids, 
która zgłosiła akces do tej akcji, wykurzyła niedołężnego burmistrza. Związki 
Zawodowe w Bayonne wyczyściły urzędniczą stajnię Augiasza. Albo np. mieszkańcy 
Miami County w Ohio, stwierdziwszy, że po wojnie jest zbyt wiele rozbitych 
rodzin, wybrali "Zarząd Higieny Moralnej" z płatną sekretarką i obłożyli się 
podatkiem.
Te lokalne podatki bywają bardzo znaczne. Mieszkańcy z Henderson County, 
Kentucky, stwierdziwszy gruźlicę, ubóstwo i łobuzerkę, nie uskarżali się 
władzom, tylko pod-
jęli szereg inicjatw, które ich kosztowały 13 milionów w dobrowolnie 
ustanowionych dodatkach do podatków w jednym roku. Te wsiowe prowincjały nie 
były jednak chłopkami-dusigroszami.
Korciło mnie zajrzeć do tych "Lions". Wiedząc, że właściciel sklepu 
fotograficznego (w półtoratysięcznej Sarato-dze - jeszcze jeden przykład na 
dezurbanizację dzięki samochodom) nosi w klapie znaczek członkowski "Lion-
sów", zagadnąłem go, czy nie mają na swych posiedzeniach odczytów na temat 
okolic, bo chciałbym je zwiedzać.
- Chętnie pana wprowadzę, jeśli coś takiego będzie - wziął w rękę biuletyn - 
zbieramy się co środa... zaraz... ach, co za pech:
It is decided to concel the Wednesday Meeting. The program chairman observed 
that this could be done conve-niently, sińce the scheduled speaker had quit 
his job. His topie was to have beert ,,My job and what it does for me".
Czasem cytuję w całości tekst angielski, żeby się nie narazić na podejrzenie 
koloryzowania. Ogłoszenie powiadamiało, że w najbliższą środę odczyt na temat 
"Moje stanowisko i co ono dla mnie znaczy" został odwołany.., bo prelegent 
został zwolniony ze swego stanowiska.
W niedługim czasie jednak otrzymałem zaproszenie na odczyt długoletniego 
dyrektora Parku Narodowego Yose-mite, do którego to parku się wybierałem.
Wówczas zrozumiałem mechanizm takiego tygodniowego zebrania w małym 
miasteczku. Odbywa się ono w czasie lunchu, który tak czy owak trzeba gdzieś 
zjeść bez szkody dla interesu. Każdemu wiadomo, że między dwunastą i pierwszą 
nie ma co liczyć na zastanie pełnego kompletu obsługi, siedzą bowiem 
rotacyjnie w najbliższej kawiarni, wcinając sakramentalne trójkątne kanapki z 
białego jak wata chleba z szynką i listkiem sałaty i popijają kawą.
No więc w środy taki "Lion" zamiast do kawiarni idzie na wspólny lunch, 
spotyka tam całe miasteczko'takichże samych, wszyscy są na ty, wszyscy się 
poklepują po ramieniu. Moja obecność jest pokwitowana przez przewodniczącego, 
co jest nie tylko uprzejmością, ale powiadomieniem obecnych, że jestem z 
Fundacji Montalvo, a więc niejako uprawniony.
184
185
Co członek ma z takiego zebrania?
Najprzód na kupie pozałatwia wszelkie interesy, dowie się wszelkich nowinek. 
Potem - szanują jego czas, bo zaczynają lunch w kwadrans po jego zwyczajowym 
wyjściu z interesu. Do opóźniających się przewodniczący posyła... naczynie 
nocne (wybuchy śmiechu) z przybudowanym budzikiem, który wskazuje godzinę i za 
każdą minutą opóźnienia ileś tam się wrzuca do nocnika na cele klubu. Poza tym 
członek zawsze wysłuchuje zagajenia przewodniczącego, które trwa trzy minuty, 
i obowiązkowo zawiera jakiś dowcip, który będzie można powtarzać klientom, po 
czym jest odczycik nie przenoszący dwudziestu minut, w czasie którego zjada 
się ten skromny lunch. Jest jeszcze czas na przyjęcie ślubowania od nowego 
członka albo na jakieś krótkie uwiadomienie o postępach (w danym wypadku 
zebranie ofert krwiodawców), bo jakieś społeczne zadanie ma zawsze klub na 
pieczy. Była też krótka dyskusja, czy przeprowadzać czterotorową drogę przez 
miasteczko.
Statut klubu podkreśla przyjaźń wzajemną, która ma być celem, a nie środkiem; 
lojalność dla klientów; cele "budowania, a nie burzenia"; zapewnia wolność 
dyskusji z wyłączeniem partyjnictwa i sekciarstwa.
Po godzinie rozeszliśmy się. Miałem w brzuchu gotowaną kurę z groszkiem 
(tańsza w US od wieprzowiny), w głowie wiadomości o Parku Narodowym, byłem 
napoklepywany i nazapraszany i gdziekolwiek zaszedłem następnie do jakiego 
sklepu, byłem witany niemal na ,,ty".
Najwidoczniej takie miejsca spotkań są inne dla każdej odmiany mieszkańców.
Montalvo leży między Saratogą (gdzie miałem "Lion-sów") a Los Gatos.
Kiedyś, będąc w Los Gatos wieczorem, dojrzałem babu-linki w srodze kwiecistych 
kapeluszach, ciągnące jak mró-wy garnczki opatulone, koszyczki, tekturowe 
pudełka.
Zagadnąłem dwie idące, co tu się szykuje.
- Och mamy pot-łuck.
Dosłownie "garnczek szczęścia", tzn. zagadkę, co się dostanie do jedzenia. 
Krótko mówiąc - kolację składkową.
- A czy to każdy może coś przynieść?
- Surę/... be welcome, naturalnie - mówi jedna.
- To nawet bardzo pożądane - mówi druga - w zeszłym tygodniu w domu Mrs Frank 
Dumler było obecnych dwadzieścia kobiet; jedenaście miało swoich mężów, ale 
reszta musiała sama z sobą się zabawiać (just enjoyed themselves).
- No, to skoczę tylko coś tam kupić - lody?
- Świetnie.
Wskoczyłem po galon lodów, prawie cztery litry, tanie jak barszcz. Sunę ze 
strachem, bo niby skąd? Ale inne ba-bulki takież przywiteczne. Trudno się 
dziwić, okazy męskie na tym "garnczku szczęścia" - w stanie przedpogrze-bowym.
Jedliśmy, piliśmy, ględziliśmy, a na następny tydzień zostałem zaproszony jako 
znakomitość, którą im losy zesłały, do wygłoszenia odczytu o Polsce.
Żelazny kanon przemawiania do Amerykanów przyswoiłem sobie jeszcze przed 
wojną. Kiedy na moim odczycie w Chicago po kwadransie przemawiania na tematy 
wcale nie śmieszne (Hitler ante poitas...) sala wybuchła śmiechem, wyjaśniono 
mi, że nie tylko przemówienie należy poczynać jakąś anegdotką, ale ponadto 
salę co kwadrans należy "odśmiać" - inaczej sami się odśmłewają.
Będąc w Harward, słyszałem, jak jeden z profesorów fizyki opowiadał, 
zaśmiewając się, następujące zdarzenie.
Miał odczyt dla wyselekcjonowanego grona wyższych dowódców. Wykład był 
classiiied, tzn. zaklasyfikowany jako "tajny".
Profesor, amerykańskim zwyczajem, rozpoczął od anegdoty.
Na drugi dzień spotkał jednego generała, który powiedział: "Nie ma profesor 
pojęcia, jakem się uśmiał z tej anegdoty. Proszę, niech pan ją mi teraz 
powtórzy, żeby ją odtajnić i żebym mógł ją powtarzać dalej."
Kiedy, przyjechawszy do USA po wojnie i mieszkając na farmie kurzej, 
pojechałem wysłuchać sprawozdania o sytuacji w jajczarstwie, z którym 
przyjechał przedstawiciel jajczarskiej lobby z Waszyngtonu, rozpoczął on swą 
relację tak:
- Pewien pastor ujrzał trzech chłopców, z których jeden bawił się 
samochodzikiem, drugi - modelem aeroplanu, a trzeci przeglądał "Esąuire" 
(pismo z roznegliżowanymi pięknotkami). Chłopiec pierwszy zapytany, czym chce 
zo-
187
186
stać, gdy dorośnie, odpowiedział, że szoferem, drugi, że lotnikiem, trzeci zaś 
wypalił: "Niech tylko dorosnę, to już ja wiem, co będę robił."
Farmerzy odśmłeli się, po czym prelegent, który nie fatygował się, żeby joke 
jakoś przyadaptować do tematu, przeszedł ad iem.
Od tego czasu ten joke był murowanym moim ratunkiem. Odśmieli się, po czym - 
wygłosiłem... Tylko - z jakim skutkiem?
Tkwimy w naszej siedzibie wolą zapisodawcy jakby w oku cyklonu społecznych 
ciągotek.
Pewnego razu wychodząc ze swego pawilonu (gdzie przenieśliśmy się z głównego 
gmachu), pawilonu położonego w parku, oddzielonego łańcuchem ł tablicą "wstęp 
wzbroniony", znalazłem na trawniku rozłożoną dziewicę w kostiumie kąpielowym, 
a naokoło najeżony krąg członków Towarzystwa Fotograficznego z wycelowanymi 
obiektywami. Byłem dobrodusznie doproszony z moim aparatem fotograficznym, 
mieliśmy wspólny "ubaw".
Raz po raz w apartamentach pałacowych rozlegało się brząkanie filiżanek i 
łyżeczek, zjeżdżały panie, każda obładowana tortem - te miały znowu swój 
"ubaw". Pewnego razu, ocknąwszy się z poobiedniej drzemki, zobaczyłem naokoło 
gazonu i jak okiem sięgnąć masy aut. Same kobiety. Młode. Elegancko ubrane.
Pokaz mód! Modelki przechadzające się zawodowym krokiem, obracające się, 
prezentujące ostatnie kreacje.
To wszystko były amatorki, córki okolicznych ogrodni-ków-kapitalistów, 
winiarzy, kupców po małych, gęsto rozsianych miasteczkach. Całą imprezę 
urządzało stowarzyszenie kobiece, a dochód z niej był przeznaczony na ułomne 
dzieci. Strojów i dobranych parasolek, torebek, pasków, pantofelków itd. 
dostarczyła wielka firma z San Francisco, która ma filie po tych tu 
miasteczkach. Improwizowane modelki przymierzały, przygotowywały się od 
miesięcy. Obroty były znaczne, procent, który wpłacała firma, przeniósł 
wielekroć dwudolarowe bilety uczestnictwa.
To nie był tylko "ubaw", pokaz próżności, załatwienie sprawunków.
Te kobiety były tknięte amerykańskim nader pożytecz-
nym bakcylem do it yourself, zrób to sam. Szycie w domu, które od lat 
trzydziestych, tzn. od rozkwitu sprzedaży tanich gotowych ubrań, zdawało się 
być w zaniku, od 1940 jest w coraz większym rozkwicie. Według obliczeń Singe-
ra, 28 milionów kobiet szyje profesjonalnie bądź po amatorsku. Umiejętność 
szycia wydaje się amerykańskiej kobiecie nawet potrzebniejszą niż sztuka 
gotowania. Na tysiącu kursów szycia, urzymywanych przez Singera, pół miliona 
kobiet rocznie kończy kursy kroju. Około ćwierć miliona kobiet obstalowało 
plastyczne manekiny, uformowane na ich figurę.
Bez do it yourseli, tzn, płacąc za usługi, Amerykanin byłby skazany przy 
drogości robocizny na znaczne obniżenie swego poziomu życia. Amerykanin nie 
tylko sam maluje dom, odnawia ściany, wykłada kafelkami łazienkę, majdru-je 
przy centralnym ogrzewaniu, robi przebudówki, ale nawet stawia własnymi siłami 
dom z gotowego zestawu materiałów, i to nie dom kempingowy, tylko solidny, 
który ma mu służyć lata.
W zeszłym roku 11 milionów cieśli-amatorów zużyło 5 milionów metrów 
kwadratowych dykty, posiłkując się 25 milionami przyrządów elektrycznych. 
Malarze ścienni, amatorzy, zużyli 60°/o obić (150 milionów rolek) 
konsumowanych przez USA; 75%, tzn. 150000 hektolitrów, farb. A w tymże czasie 
35 milionów kobiet zużyło na sukienki itp. własnej roboty 700 milionów metrów 
materiałów.
Ta pasja, odziedziczona po pionierach, ogarnia społeczeństwo amerykańskie od 
góry do dołu. Prezydent potężnego United States Steel Corporation, Davłd 
Austin, ma w swych apartamentach dwa pokoje przeznaczone na warsztat 
stolarski, który kosztował 5000 dolarów. Dean Ache-son, minister spraw 
zagranicznych z czasów Trumana, robi własne meble. Generał Curtis Le May, szef 
lotnictwa strategicznego, pomaga czynnie swym oficerom budującym sobie 
prywatne awionetki. I tak bez końca.
Kiedym przyjechał do Polski, byłem zaskoczony tym, że rodzina inteligencka o 
dochodzie wspólnym 4500 zł miesięcznie wzywa kobietę do mycia okien i stolarza 
do założenia prymitywnej półki. Nie można tego tłumaczyć, że w Polsce i mąż, i 
żona pracują. Tak samo jest w Ameryce.
Temu szerokiemu ruchowi do it yourself sekunduje sto periodyków poświęconych 
tematyce do it yourselt. W nowo-
188
189
jorskiej "Public Library" znalazłem w katalogach trzy i pot tysiąca książek 
How to... (Jak zrobić...), w czym 250 książek kucharskich - od bardzo 
wyszukanych do najprostszych, jak T\e can opener Cook Book, jak gotować z 
puszek.
Do it yourself, tkwiąc w jednostkach, ogarnia też zespoły ludzkie. W 
Northfield w stanie New Jersey, gdzie siedziałem na kurzej farmie, burmistrz 
Infield obruszył się. na wygórowaną ofertę na malowanie ratusza. His Honour 
zakasał wraz z 23 radnymi rękawy i sami pomalowali kosztem 30 dolarów (za 
piwo), zaoszczędzając 1470 dolarów.
Te obyczaje "zrób to sam" przefiltrowują się w rejony bardziej skomplikowane 
niż pomalowanie czegoś własnymi siłami.
Właśnie Fundacja Montalvo z jej niezliczonymi activities społecznymi jest 
takim ogromnym warsztatem "zrób to sam" w dziedzinach grafiki, amatorskich 
wieczorów recy-tacyjnych itp.
Od jakiegoś czasu co sobota na scence na świeżym powietrzu, gdzie zmarły 
fundator zbudował teatr grecki, rozlegają się uroczyste pienia. Jużeśmy tam 
mieli w tym teatrzyku koncert kwartetu, jużeśmy mieli koncert amatorskiej 
orkiestry z miasteczek okalających Montalvo (w epoce przedautomobilowej byłoby 
to niemożliwe), a teraz te pienia to próby chóru studentów i studentek ze 
stanowego college w pobliskim San Jose w połączeniu z amatorską orkiestrą z 
Los Gatos.
Przyszła wreszcie ta niedziela, kiedyśmy wysłuchali oficjalnie tego 
wszystkiego zebranego na kupę. Dominowały pienia religijne, ale wśród nich 
byli wszmuglowani nowocześni kompozytorzy, nawet Debussy.
W następny piątek - znowu pienia. Co to jest? - Próby opery.
W Los Gatos dziurę mi w zębie wierci dentysta, dr Payet-te. Okazuje się, że 
jego małżonka, którą jest przewodnicząca sekcji muzycznej tych wszystkich 
społeczności, wierci mi na swoją rękę dziurę w brzuchu tymi pieniamł 
operowymi.
- Sekcja plastyczna - mówię z westchnieniem - raczy nas co miesiąc wystawą 
wszystkich malarzy z okolicy, ale to się odbywa po cichu.
Ale pamiętając, że dla reportera nie ma nic nudnego na
świecie, łączę przykre z pożytecznym i ściągam z pani Payette szereg wywiadów.
To, co tu się robi - to objaw powszechny. W Stanach Zjednoczonych jest dwa 
tysiące stałych teatrów amatorskich. Płacą za prawo odegrania 25-50 dolarów, a 
jednak z tych nieznacznych opłat popularna sztuka zebrała około połowy swego 
ćwierćmilionowego honorarium.
Pani Payette pokazuje mi partyturę - opera, którą wystawiają, to jest Zuzanna 
Carlisle Floyda.
- Co to? Z chórem i baletem aż czterdzieści osób występuje?
- Prawda? - ożywia się Mrs Payette. - Szukaliśmy tekstu z najliczniejszą 
obsadą.
Okazuje się, że należy dać fun (ubaw) jak największej ilości osób. Sztuki 
teatralne dobiera się z najliczniejszą obsadą.
- Kiedy odczuwa się brak, miejscowa gazeta pomaga wezwaniami, jak np: Skąd 
wiecie, że nie możecie być na scenie? Jeszcze nam brak: czterdziestoletnich - 
dwu mężczyzn i trzech kobiet; pod trzydziestkę - dwu mężczyzn, dwu kobiet; pod 
dwudziestkę - dwu mężczyzn, trzech kobiet; po kilkanaście lat - jednego 
chłopaka, dwu dziewczyn.
Teraz ma ubaw całe miasteczko. Jeśli ,w sztuce listonosz przynosi list - sala 
wybucha śmiechem: toż to stary Jim-my, który od lat obsługuje okolicę. Jest 
wielka radość, kiedy rolę pastora, sędziego, doktora, adwokata, restauratora, 
policjanta powierzy się miejscowym autentykom. I na mundury, togi itd. nie ma 
wydatków.
A teraz falangą dochodzą rzemieślnicy: cieśle, stolarze, malarze, tapicerzy, 
elektrotechnicy, szwaczki, wszystko to zjeżdża po pracy, przywożą piwo, coca-
colę, sandwicze, szyją, heblują, malują, instalują, majdrują - mają ubaw. A do 
tego dochodzi kilkudziesięciu notablów-patronów, co sfinansowali resztę 
kosztów - takich jak sprowadzenie fachowego reżysera albo zaangażowanie do 
paru głównych ról fachowych artystów.
Dzień, w którym ma być odegrana opera, przysparza niespodziewanie emocji 
żonie. Zapowiedzieli się do nas na kolację profesorostwo Sworakowscy z Hoover 
Institute i... Kiereński, były szef Rządu Tymczasowego w latach rosyjskiej 
rewolucji.
191
190
Staram się spędzić dzień na normalnej pracy, zamykam sią w studio, ale cóż...
- Ja tylko chciałam ciebie zapytać - wsuwa żona głową - że pewno Kiereńskiemu 
byłoby przyjemnie zjeść kulebiaka.
Bardzo się ożywiam na ten pomysł, bo i mnie byłoby przyjemnie.
- Ale cóż - mówi żona - nie umiem robić kulebiaki. Ledwom ponownie zdołał się 
owinąć w kokon wzniosłego natchnienia, znowu żona:
- Ja ciebie bardzo przepraszam, ale wiesz, ja myślą, że on na pewno lubi bliny 
z kawiorem. Kto by nie lubił!... Czuję, jak ślinka tryska.
- Tylko, wiesz, nie umiem blinów robić.
Jak długo w siodle?
Poczynamy wysuwać się coraz bardziej z Montalvo w okolice. W sam miąższ 
prowincjonalnej Ameryki. Najprzód odbywamy wycieczki bliższe - pisałem już o 
zwiedzeniu "Mystery House". Dzisiaj jedziemy do odległego o 70 km Salinas na 
rodeo, które jest wielką doroczną uroczystością tej prowincji nad oceanem.
Przedwczoraj, kiedy wracając z kolejnego wypadu popijałem kawę w jednej z 
przydrożnych "lunchonetek", wwaliło sią kilku szoferów ciężarówek. Wszyscy 
obyczajem stanów południowych z wielkimi coltami u pasów.
- Ile pan dziś zrobił mil? - spytałem dryblasa siedzącego koło mnie przy barze 
na kręcącym się taborecie.
- Czterysta. Jeszcze jadę sto.
- To ładny kurs - pięćset mil w ciągu jednego dnia. Ile czasu pan będzie miał 
na odpoczynek?
- No, jutro zaczynam dwutygodniowy urlop.
- Rybki łapać?
- Nie, cielaki.
Okazało sią, że rokrocznie urlopy spędza na braniu udziału we 
współzawodnictwie kowbojów. To sią zwie rodeo.
Jest to sport ludowy. Współzawodnictwo w opanowaniu dzikiego mustanga, 
wojowniczego byka, w łapaniu cieląt na lasso. Umiejętności dnia codziennego w 
ranchach. Tak jak w Kanadzie widziałem mrożące krew w żyłach zawody flisaków, 
przelatujących na tratwach wodospady, nurkujących po zluzowany bal pod 
wielkimi powierzchniami pokrytymi drzewem.
Te widowiska igrania ze śmiercią są szlachetniejsze niż corridy i nie mniej 
pasjonują. Mój szofer wpłaca 100 dolarów za udział w możliwości połamania 
żeber w zamian za nadzieję otrzymania nagrody pieniężnej. Zresztą te nagrody 
(duże, bo wynoszące na całą Amerykę 3 miliony dolarów rocznie) idą w ręce 
tuzów. Owszem, są tacy: na 3000
193
członków "Rodeo Cowboy Association" pięćdziesięciu zarabia ponad 10 000. Ale 
gwiazdy kowbojskie zarabiają dużo więcej. Taki Jim ShouJders w roku zeszłym 
sam jeden uszczknął z tych trzech milionów 43 000 dolarów. Co prawda, jak 
dotąd, miał złamane oba obojczyki, obie nogi oraz dwa złamania w kostkach. 
Kolana miał wywichnięte tylokrotnie, że je musi obandażowywać stając do 
zawodów.
- No, ty masz takie same perspektywy. Większe perspektywy, że złamiesz ten 
swój długi nochal, niż że zarobisz jednego centa - mówi kolega.
Drab uśmiecha się dziecinnie i rozbrajająco. On sam to wie.
Taki to materiał ludzki, z którego się wiedzie ten pyszny folklor.
A koński?
W 1846 roku dzielny porucznik Ulysses S. Grant, późniejszy wódz naczelny w 
Wojnie Domowej, poprzedzając z oddziałem kawalerii siły główne w wojnie z 
Meksykiem, wyjechawszy na wzgórze, ujrzał szeroką prerię, pokrytą od skraja 
ruchomym morzem dzikich mustangów.
Świetny jeździec patrzył zdumiony na konie karę, siwe, myszate, gniade, 
bułane, kasztany, taranty, okiem nie mógł tego ogarnąć. A że, między nami 
mówiąc, ów późniejszy prezydent Stanów Zjednoczonych lubił popijać do tego 
stopnia, że musiał opuścić po skończonej kampanii wojsko, więc też sobie 
przecierał oczy, usiłując się upewnić, że to nie miraż.
Ale to nie był miraż. Tak oto rozpłodziły się przywiezione przez Hiszpanów 
mestengos,- ten. "wagabundy", że w 1800 r. oblicza się ilość dzikich koni w 
Stanach Zjednoczonych na około dwa miliony.
Zwykle to były stadka po kilkanaście, tzw. manada - ogier z żonami i dziećmi. 
Ale często łączyły się w ławice końskie, przepływające oceany stepów na równi 
z bezbrzeżnymi stadami bizonów.
I konie, i bizony spotkał jednaki los.
Z homeryckich wypraw po dzikie konie w folklorze amerykańskim przechowują się 
legendy.
W latach siedemdziesiątych był to biały jak m'eVo ogier. Przez szereg lat 
usiłowano go złapać. Wreszcie w 1882 roku
194
poszedł za nim czterodniowy pościg na przestrzeni 300 mil, przy czym 
napastnicy zmieniali wierzchowce. Biały ogier, wpędzony na grzbiet skały wąsko 
wchodzącej w bagniska, skoczył i zatonął.
W latach osiemdziesiątych uganiano się za ogierem o srebrnej grzywie i 
srebrnym ogonie. Wpędzony wreszcie do zwężającej się zagrody, zwalił kolejno z 
koni czterech kowbojów, po czym przesadził palisadę i uszedł. Długie lata po 
tym migała napastnikom jego srebrzysta grzywa, nazywano go widmem, nigdy już 
nie dał się złapać.
Starzy kowboje, słysząc grzmot, mówili, że to duchy mustangów galopują po 
pastwiskach niebieskich.
Bizony wyginęły w latach osiemdziesiątych, dzikie rumaki jeszcze i dzisiaj 
przemierzają prerie, ale obliczają, • że liczba ich nie przekracza dwudziestu 
tysięcy. Jadąc samochodem, nigdy się ich nie ujrzy nawet na najdalszym 
horyzoncie. Skrywają się w wąwozach, w zagajnikach.
Bo też zły czas przyszedł na nie, kiedy stepy poczęły się zagęszczać farmami, 
a w 1934 roku wyszło prawo o do-dzierżawianiu gruntów rządowych przez farmerów 
do wypasu coraz poszerzających się stad.
Farmerzy obliczyli sobie, że jeden koń zjada 25 funtów trawy dziennie - tyleż 
co krowa albo pięć owiec. Zaczęło się tępienie mustangów. Lotnicy, lecąc tuż 
nad ziemią, wypłaszali je warkotem motorów, konna obława pędziła je do 
zakamuflowanych zagród. Zdarzały się między pojma-nymi zwierzętami konie z 
klejmem - tych zbiegów zwracano właścicielom. Mustangi specjalnie ogniste 
kierowano na rodea, reszta zaś była sprzedawana na rzeź po 6 centów za funt 
mięsa.
Przywykłem z młodości, jakie to debaty prowadziło się na jarmarkach, 
sprawdzając zalety koni, jakie to subtelne były rozróżnienia. Ścisnęło mi się 
serce, kiedy dowiedziałem się, że rzeźnia płaci od konia, nie zaglądając mu w 
zęby, po 10 centów za funt, choćby to był derbista świata. O mechanizacjo!
Po drugiej wojnie, kiedy fabryki żywności dla kotów, psów i innych zwierząt 
domowych stworzyły wielkie zapotrzebowanie na mięso końskie, wybił ostatni akt 
tragedii szlachetnego zwierzęcia.
Teraz zrobił się gwałt - gdzieś tam po zapadłych kątach tuła się te 
dwadzieścia tysięcy rumaków, na których
195
Irokezi, Apacze, Komańcze atakowali ongiś "blade twarze".
Można je ujrzeć tylko na rodeo.
Po rumaku, po jeźdźcu, jak ten Jim Shoulders, niech mi wolno będzie 
zaprezentować trzeciego bohatera rodeo - dwugarbnego byka brahma o ostrych 
rogach i wściekłym spojrzeniu.
Potomek licznych pokoleń bydła rodzącego się w stepie, nie znającego, co to 
stajnia, przetrzymującego zarówno upały, jak śnieżyce, jest. brahma-bull typem 
wojowniczym, przed którym niech się schowają nawet bojowe byki hodowane w 
Murcji, w Hiszpanii.
Dla ujarzmienia tego zdziczałego stepowego bydła używane są środki nie znane 
rancherom dawnych generacji. Na ogrodzeniu siada kowboj z karabinkiem; pociski 
są ładowane środkiem oszałamiającym; trafiona sztuka przez trzy dni posuwa się 
jak lunatyk, nie usiłuje wyłamać, nie toczy walk z innymi bykami.
No, ale dziś, na rodeo w Salinas, zobaczę i mustangi, i byki brahma nie 
uspokojone.
Bywałem już ha rodeo w Nowym Jorku, w Madison Sąuare Garden. Ale tu, w sercu 
Kalifornii, będzie to rodeo bardziej bezpośrednie. Wszyscy już od tygodni 
szaleją. Dziś w gazecie na własne oczy czytałem, że niejaki Jim Rench z Manili 
na Filipinach przyleciał specjalnie, żeby zobaczyć rodeo w Salinas.
Przyjeżdżam wcześniej (bilety mam zawczasu kupione), ale ten swoisty odpust 
już jest w pełnym rozmachu. Stoją niezliczone auta służące do przewożenia 
wierzchowców - każde z wąskim przedziałem na jednego lub1 na dwa konie. 
Niezliczone tłumy dzieciaków, z których rozrostem Ameryka nie dała sobie 
równie łatwo rady, jak z mustangami, ubranych po kowbojsku, z pistoletami przy 
pasach, urządzają indiańskie pościgi i łapią na lassa małe, postrojone 
dziewczynki, idące z mamusiami. Szczęściarze paradują konno na łękach przed 
tatusiem. Wielkie ilości bud z atrakcjami, z jedzeniem, z napojami. Pięć 
wielkich cystern z wodą. Jest jeszcze jeden plagiator misia zakopiańskiego, 
człowiek przebrany za niedźwiedzia. W tym gorącu! Reporter miejscowego pisma 
donosił nazajutrz, że w tym jednym dniu człowiek ten stracił osiem funtów na 
wadze.
Zgiełk się ucisza, głowy zwracają się w jednym kierunku: nadciąga defilada. 
Najprzód orkiestra dęta w operetkowych strojach, w pióropuszach, w epoletach, 
w sutych szamerunkach. Poprzedza ją "majoretka", dziewczyna w wielkim biało-
złotym czako, w biało-złotej huzarce, z nogami nagimi aż do "fig", w białych 
safianowych butach. Dziewczyna, przechylona do tyłu, balansuje złocistym 
buzdyganem na długiej obsadzie, stylizowanej na taką, jakiej używają 
kapelmistrze wojskowi. Buzdygan raz po raz wylatuje z jej ćwiczonych rąk na 
ogromną wysokość i jest łapany przy niemym podziwie publiczności.
Za orkiestrą - oni! Półbogowie. Bronco-busters - ujeż-dżacze dzikich koni. W 
siodłach kutych srebrem, w głębokich strzemionach, ze zwojami lassa. Dziś 
czytałem wywiad ze słynnym kowbojem Kramerem.
- Nigdy nie byłem ranny poważnie - mówił krzywo-nosy Kramer - raz mi nałożyli 
pięć szwów na łbie; nos, ręce, nogi łamałem kilka razy, a spośród żeber 
ostatecznie dwa tylko nie są złamane ani razu. Koń raz mi stąpił na twarz, 
wszystkie zęby poszły. Tak że w sumie nie mogę powiedzieć, by mi się co 
przytrafiło.
No, a za nimi - głębokie fale jeźdźców-amatorów, którzy zjechali na to końskie 
święto. Reporter miejscowy naliczył ich dziewięćset czternastu. Gdyby z piętra 
ich obserwować, to pewno byś nic nie ujrzał pod zwartym dachem olbrzymich 
sombreros, nieraz srebrem kutych.
Za nimi kowboj-śpiewak. Cały złoto-biały. Stojąc w siodle, śpiewa tęskne 
piosenki kowbojskie.
Na końcu trzech klownów: jeden jedzie stojąc na dwóch koniach, inny przewija 
się żmijką, płynąc pod końskim brzuchem i przez kark.
Wwaliliśmy się za nimi w szerokie bramy rodeo. Usadowiliśmy się na 
amfiteatralnych ławach stadionu i zaraz tłum ścichł: na boisko wjeżdżał we 
wspaniałym krótkim kurs--galopie słynny Biały Jastrząb na jeszcze słynniejszym 
Apaczu.
Apacz, śliczny tarant, jest bez siodła i bez uzdy. Biało ubrany Indianin we 
wspaniałym stroju z piór na głowie, siedząc na oklep, jest jedną całością z 
koniem. Koń kładzie
197
196
się przed nim, zasłaniając swego pana przed ostrzałem, odbiega na dany znak, 
wreszcie następuje wzruszający finał. Biały Jastrząb udaje ciężko rannego. Do 
leżącego podbiega koń, kładzie się przy nim, podsuwa się grzbietem, robi 
szereg usiłowań; ranny obejmuje go za szyję ręką, nogą za kadłub; koń 
wolniutko, ostrożnie powstaje i wynosi bezwładnego jeźdźca z boiska. Po chwili 
wlatują jak wicher: Apacz, wspięty dęba, Biały Jastrząb, uczepiony grzywy, 
wykonują obrotowy piruet żegnający widzów.
Teraz, kiedyśmy uleli z puchara cieniom przeszłości, wszystkich oczy zwracają 
się na wąskie drewniane zagrody; biją w nich kopytami dzikie mustangi - 
bioncos.
Widziałem kiedyś film historyczny, w którym rycerzy w ciężkich zbrojach 
podejmują windą i opuszczają na podstawionego konia. Coś podobnego jest tutaj. 
Zawodnik jest opuszczony z góry na siodło i natychmiast otwiera się przegroda, 
z której wywala się rozwścieczony mustang. Jest on tak osiodłany, że pasy 
skórzane idą mu pod brzuchem, pod ogonem - to jest nie koń, a końska 
błyskawica gniewu, nie ma mowy, żeby ktoś jeździł konno na piorunie. Toteż 
regulamin zawodów uznaje za zwycięzcę tego, kto się utrzyma na bronco przez 
dziesięć sekund. Ale czy znajdzie się taki? Jeśli nie - to nagrody przydziela 
się podług ilości sekund.
Otwiera się przegroda po przegrodzie; parę końskich wściekłych piruetów i 
jeźdźcy sypią się jak ulęgałki.
Megafon ogłasza: "Siodłamy bronco Death Yalley, znanego łamacza kości. W 
przegrodzie numer trzy kowboj Bili Jenkins."
Szmer idzie przez trybuny. Widać nazwy konia i człowieka coś mówią.
Jenkins, / prawym napiąstkiem w skórzanej bandzie, z kolanem w bandażu - już 
siedzi na ogrodzeniu przegrody; wolno siada w siodło na ściśniętego ścianami 
klatki Death Yalley, wbija nogi w strzemiona, krzyczy: Outside! Trzy ćwierci 
końskiej tony eksploduje dęba, skok w bok, garb z podebranymi pod tułów 
wszystkimi czterema nogami i szyją. Jenkins siedzi u samej nasady szyi.
Kobiecy głos:
- Czemu on mu siedzi na szyi? Męski, wściekły:
- Mniej trzęsie!
Wybrała się rzeczywiście w czas z pytaniami. Garb... garb... garb... Róg 
brzmi...
Ach, więc dziesięć sekund? Jenkins chwyta drugą ręką za siodło. Teraz to mu 
wolno, bo przed upływem czasu może się trzymać tylko jedną ręką. Podlatują 
dwaj jeźdźcy z dwu stron, jeden z nich porywa Jenkinsa na siodło. Na trybunach 
piekło entuzjazmu.
Zaraz, zanim przyjdzie główna pointa, oczekują nas dwa mniej dramatyczne 
numery: popisy z lassem, wyścigi rydwanów, wyścigi sztafetowe kowbojek, 
wyścigi kowbojek ze zmianą koni, pętanie cieląt.
A wśród tego inne dystrakcje.
Popisuje się pan we fraku skaczący przez palące się obręcze. Efekt barwny, ale 
tani: za lat dzieciństwa przeskakiwało się przez płomienie stosu ku 
przerażeniu ciotek.
Lasso - piękny stary sport. Pod Santa Monica zwiedzałem sześćsetakrową ranczę, 
pozostałą po zmarłym Will Ro-gersie i utrzymaną jako park stanowy. Statua 
tegoż Ro-gersa jest ustawiona w Kongresowej Sali Posągów. Jego pomniki są 
rozsiane po całej Ameryce. W Oklahomie rocznica jego urodzin jest świętem 
obowiązującym.
A cóż to za bohater narodowy, ten świeżo beatyfikowany Rogers, który zmarł 
przed dwudziestu pięciu laty?
Nie, to po prostu mistrz lassa. Prawda, że potem stał się gwiazdą filmową, 
pobierającą do 200 000 dolarów od obrazu, prawda, że przy swoich trikach 
kowbojskich był to niezmiernie dowcipny pan chłoszczący swoją satyrą swoimi 
dowcipami, przeplatającymi kowbojskie triki, najpotężniejsze osobistości 
Stanów. Ale zaczęło się od lassa.
Rogers z dumą podkreślający, że ma w sobie 5/16 krwi Irokezów, był reklamowany 
przez cyrki jako "Irokeski chłopak, który potrafi na lasso złapać muchę za 
nóżkę." W każdym razie podobno łapał cielę za ogon. Jego trik, niedościgniony 
dotąd przez nikogo, to była "wielka kry-nolina", w której operował lassem 
stustopowej (około 35 m) długości.
Ta bardzo potrzebna w preriach umiejętność wystylizowała się w piękny i 
estetyczny sport. Po pojedynkach kowbojów, po pokazowych rzutach lassem o 
zdumiewają-
198
199
cej precyzji, z jednej z zagród wysypuje się rój panienek w krynolinach, 
symbolizujących uciekające krówki. Kowboje puszczają się za nimi w pogoń, 
świszczą lassa - łapią je bezboleśnie - wpół kibici albo za rączkę. -
A teraz praktyczny pokaz tego, co lasso znaczy dla kowboja. Łapanie cieląt.
Wypuszczone z zagrody pomykające cielę musi dopaść konny kowboj w ciągu 
jakichś ułamków sekundy, spaść na nie z siodła i spętać trzy nogi, tak aby nie 
mogło powstać. Sztuka, którą potrafi każdy kowboj. Zawody polegają na 
błyskawicznej akcji.
Już na wiele czasu przed rodeo huczało, że zobaczymy słynną klacz Babydoll - 
mistrza w tych zawodach, którą jej właściciel wynajmuje zawodnikom, 
zastrzegając sobie procent od uzyskanej nagrody. W roku zeszłym klacz 
przyniosła mu 75 000 dolarów. I to my zobaczymy.
Ale trzeba dobrze patrzeć, aby coś złapać na siatkówkę oka. Pointa bowiem 
akcji trwa dwie-trzy... sekundy. Cielak, dobrze już odchowany byczek 
wypadający z zagrody, jest konwojowany przez konnego kowboja, który pilnuje, 
by cielak biegł po prostej. Teraz jak piorun wypada Babydoll, zrównawszy się z 
cielęciem, wyciąga jak najbardziej przednie nogi w przód i tylne w tył, zniża 
się (tak że jeździec, trzymający sznur w zębach, zsuwa się łatwo na cielaka), 
odpryskuje w bok, aby nie krępować ruchów nóg kowboja, staje o dwadzieścia 
kroków i z zainteresowaniem obserwuje, jak kowboj schwytał cielę za głowę, 
zwalił pod siebie, spętał.
Mówią, że Babydoll tym jednym uderzeniem zarobiła dla swego właściciela 650 
dolarów, a przecież powtarza swoje wypady z sześciu cielętami.
Teraz mamy efektowne wyścigi rydwanów, potem bieg sztafetowy, w którym 
współzawodniczą trzy zespoły po cztery kowbojki. W czasie czterokrotnego 
okrążenia toru pałeczka przechodzi czterokrotnie z ręki do ręki.
I wreszcie, czego nigdy nie widziałem - bieg na rozstawnych koniach. Są cztery 
okrążenia i za każdym okrążeniem ścigająca się dosiada nowego wierzchowca. 
Jest on prowadzony przez konnego kowboja, który mknie równolegle i amazonki 
przerzucają się w biegu.
200
Dosyć tych igraszek. Rogi ogłaszają srteer wrestling. Wre-stling - znaczy 
zawodnictwo, a właściwie ,,wykręcanie". Słowo jest używane jako nazwa catch as 
catch can (łap, jak się da), okrutne zawody, w czasie których zawodnicy 
wykręcają sobie członki. A więc - zapasy z bykiem.
Amerykanie twierdzą, że żaden toreador nie zgodzi się walczyć z bykiem brahma. 
Ot i teraz, nim skończą przygotowania, wypuszczają jednego takiego byka, 
przeciwko któremu staje toreador. Robi efektowną veronica, po czym kłania się 
kapeluszem i schodzi z placu, walczyć nie chce. To jest reklamowa lipa, ale 
tłum urągliwie ryczy.
Byki mają wypalone znaki. Kowbojom dają te znaki ciągnąć z kapeluszy. Oni 
wiedzą, które sztuki groźne, może niejeden zbladł, ale gdyby odmówił, zostałby 
zdyskwalifikowany na całe życie.
Zawodnik jest spuszczany na byka w tych samych zagrodach, ale byk nie ma 
siodła - tylko pas dookoła tułowia, za który zawodnik ma prawo trzymać się 
tylko jedną ręką. Czas jest krótszy niż dla mustangów - osiem sekund.
Żaden z zawodników tego czasu nie osiągnął. Żadnemu z nich nie rozbrzmiał róg. 
Sypią się po kilku woltach roz-żartej bestii, ale byk to nie koń, szlachetne 
zwierzę, które w szarży przesjcakuje leżących na ziemi. Tu grozi śmierć. I 
wówczas interweniują - klowni, którzy odwracają uwagę byka. Cóż za pogarda 
niebezpieczeństwa, co za zręczność, co za znajomość psychiki zwierzęcia!
W pewnej chwili klown chowa się w beczkę, byk z furią naciera, beczka 
rozłupuje się, byk podrzuca klowna na rogach, publiczność niemieje, by za 
chwilę skonstatować, że klown z uradowaną gębą wyłazi z drugiej beczki, a byk 
podrzuca na rogach akurat taki sam manekin.
No, wreszcie koniec z emocją. Na boisko wjeżdża urocza dama w stylizowanej 
kabriolce. Śliczny koń wykonuje pas w takt walca. Dama otwiera kosz z tyłu 
kabriolki, z którego wylatują malowane na czerwono i błękitno gołębie, 
wzbijają się w górę, zakreślają koło nad boiskiem i lądują - czerwone na 
grzbiecie białego konia i niebieskie na niebieskiej sukni damy.
Odpływamy pełni wrażeń, jakie nam dała mieszanina
201
Folies Bergere, cyrk Barnuma i nie podrabianego kowbojskiego autentyzmu.
- Wiesz - mówią do żony - to jest mądra rzecz dawać nagrodę nie za utrzymanie 
sią w siodle, skoro to jest niemożliwe, tylko za czas, przez który zawodnik 
zdoła sią utrzymać... nim zleci. Przecież w, zawodzie literackim na 
poniektórej tematyce tak samo nie udaje się utrzymać jak na bronco albo na 
byku brahma. Ale może opinia, jako niewidzialny sędzia, ocenia z chronometrem 
w ręku czas utrzymania się w siodle?
Podglądam milionerów
Żona, wyjrzawszy przez okno, spostrzegła jakiegoś mężczyznę z wysiłkiem 
dźwigającego pakę; kiedy wszedł na nasz taras i złożył ją, ocierając pot, 
powiedziała:
- Pan źle się skierował. Zarządzająca mieszka w pałacu.
- Surę, że dobrze. Do pana Wańkowicza.
- Zaraz męża poproszę.
Przybysz wyszczerzył zęby i przeszedł na polski:
- Szanowanie. Jestem chłopak warszawski ł przyturga-łem naszemu mistrzowi 
trochi bimbru.
Zaproszony do środka "chłopak warszawski" okazał się z Targówka, ściślej - z 
Brukseli, gdzie był przed wojną szoferem w poselstwie. Tam ożenił się ze 
służącą w innym poselstwie, Luksemburżanką, na którą dobywał pasa, jeśli nie 
chciała z nim rozmawiać po polsku. W czasie wojny znalazł się... gdzież by jak 
nie w resistance. Poty buszował, aż już niedługo przed końcem wojny nóżka mu 
się pośliznęła. Aresztowany przez gestapo, torturowany torturą wodną 
(specjalność paryskiego gestapo), po trzech miesiącach, tuż przed przyjściem 
Amerykanów zwolniony nagle z gromkim Sieg Heil, podnoszeniem łapy, trzaskaniem 
kopytami. Odurniały, został powiadomiony, że brat jego żony, ochotnik 
Luksemburga, poległ fur Vateiland.
Wrócił z Luksemburżanką na Targówek, ale babina poty mu kołki ciosała na 
głowie, aż wymienił Targówek na Nowy Jork, do którego przybyli już z synem ł 
głodowali. Kupił więc jakiegoś klekota i pchnął się aż do San Francisco, na 
wariata, bo nikogo tam nie znał.
Na drugi dzień w biurze pośrednictwa przyjęto go kordialnie:
- Żona mówi po francusku i gotuje? Pan jest mechanikiem samochodowym? Ależ to 
świetnie! Takiej pary szuka milioner pochodzenia francuskiego, Mr Benoist.
203
Pochylił się do przyciągniętej skrzynki, oderwał denko, począł ustawiać 
butelki:
- To szampan, a to koniak, a to sherry, a z win radzę, panie Wańkowicz, przede 
wszystkim spróbować ,,Pinot Chardonnay".
- Ale... Skądże to?...
- Przeczytałem w ,,Saratoga News", że polski pisarz zamieszkał w Montalvo, to 
myślę, że musowo go trzeba uczcić.
- Ale... tyle butelek?...
- Co to dla nas znaczy? Tysiące takich butelek mamy.
"My mamy" oznaczało milionera, p. Benoist, i jego.
A więc miałem przed sobą przedstawicieli bardzo dobrze płatnej profesji - tzw. 
couple, stadło małżeńskie. Couple jest to obiekt niezwykle poszukiwany, bo 
dopełnia się pracą i daje gwarancję ustatkowania. A jeszcze takie couple - z 
językami, gotowaniem i szoferką.
Duża ilość emigrantów podejmuje ten zawód, który, mimo że doskonale płatny, 
jest niechętnie uprawiany przez rdzennych Amerykanów. Po bogatych domach 
znajduje się służba murzyńska, po jeszcze bogatszych - filipińska, a dopiero 
na młlionerskich szczytach - biała.
A oto obrazek:
Przyszła do nas ze ściśniętym sercem i dwiema butelkami francuskiego szampana, 
którego tu nie piją nawet zamożni ludzie, kontentując się szampanem 
kalifornijskim.
Straciła w wypadku samochodowym męża, z którym właśnie przyjechała do Ameryki 
na dobry kontrakt. Została sama, bez środków do życia, z dziewięcioletnim 
synkiem, bez dachu i bez znajomości języka. I z fochami z Polski, które kazały 
się wprowadzać z dwiema butelkami szampana.
- Jedyne, to mogę pani poradzić, to posada housekee-per. Każdy kraj ma swoje 
eufemizmy. W Polsce służąca nazywa się gosposią, a w Ameryce housekeeper - 
mniej więcej to samo.
Tak się oto pobożnymi wybiegami językowymi osłania wstydliwy fakt - służenia 
personalnie jednego człowieka drugiemu człowiekowi.
Pani z szampanem, dopytująca sią - jakby nie widziała
naszych dwu ubogich pokoików z pięcioma krzesłami - ,,w jakie dni państwo 
przyjmują?" była porażona. Jak to? Ona, żona inżyniera, a przy tym z domu...
- Żona, moja pani - zniecierpliwiłem się - jest też "z domu".
Wtedy na spłoszone "och, ja wiem, och - a jakże" jedna "z domu" drugiej "z 
domu" wylała całe doświadczenie służącowskie. Gorzej - posługaczowskie. 
Zgorszenia przygniotła miażdżąca wiadomość: "Dziesięć dolarów dziennie 
murowane."
Żona oszczędziła inżynierowej z fochami swego pierwszego doświadczenia: służby 
u młodej Włoszki, która jej mówiła "Sophy" (żona ją tytułowała Madame, nie zaś 
zwyczajnie Missis). Włoszka dała jej trzy małe ściereczki i kazała szorować 
podłogę w suterenie. Potem poszedł ustęp, ale przy myciu lustra okazała się 
zostawiona plamka i "gar-kotłuk", któremu "wszystko z rąk leci", został wylany 
z wypłatą jednej dniówki.
W jakiś czas potem otrzymaliśmy od inżynierowej rześki telefon: czy nie 
zechcielibyśmy przyjechać do niej na lunch.
W pewnym miejscu z drogi publicznej zboczyliśmy w bramę z napisem "Droga 
prywatna". Jechaliśmy z pół kilometra pięknym parkiem, aż przez starodrzew 
zabłysnął wielki basen kąpielowy.
Inżynierowa była tu na służbie u prezesa trustu bankowego. Zajmowała oddzielną 
trzypokojową willę z garażem, z wozem dla niej przydzielonym (na gwałt uczyła 
się prowadzić), 7 ostatnim modelem telewizora, dywanami, wszelkimi 
urządzeniami.
Jej państwo mieszkają w Nowym Jorku, a do tej swojej posiadłości przyjeżdżają 
od piątku wieczorem do poniedziałku rano. Przez resztę tygodnia ma więc święty 
spokój. Nadto, wkrótce wyjeżdżają do Europy na dwa miesiące. Do sprzątania 
przychodzi posługaczka (to właśnie ta początkowa kariera mojej żony), do mycia 
szyb kto inny, ogród utrzymuje ogrodnik, pralnia zabiera całe pranie i jej 
osobiste też, sklep dosyła wszystkie wiktuały na zamówienie telefoniczne. 
Inżynierowa ma - poza mieszkaniem, utrzy-
204
205
maniem, opraniem itd. - dla siebie i syna 250 dolarów na rączkę.
Otworzyła szafę, w której wisiało sześć liberyjnych sukienek nylonowych - trzy 
czarne do podawania do stołu, trzy barwne dla usługi w dzień.
- Cóż więc pani robi?
Inżynierowa już była zrobiona na bóstwo; potrząsnęła ondulowaną główką i 
roześmiała się:
- Reprezentuję.
Okazało się, że nawet koktajlu przyrządzić nie umie ani usmażyć pancake, 
szablonowego codziennego placka-blina zjadanego przez Amerykanów przy rannym 
śniadaniu. Ale tacy mili są ci jej chlebodawcy: sami to robią. Cenią sobie, że 
im usługuje "ktoś".
Minęło jeszcze kilka tygodni i ktoś zadzwonił do naszych drzwi. Stała za nimi 
ondulowaną, ale spłakana i bez szampana. Co najgorsza - wylana.
- Przez tę wydrę!
Okazało się, że "wydra" (nb. była sekretarka pana prezesa) chodziła w corące 
dni w szortach. Inżynierowa, że też nie jest od macochy, pojawiła się również 
w szortach, ignorując sześć nylonowych sukienek.
- A przecie prezes nie miał nic przeciw temu.
I ja tak przypuszczam.
Kiedy myślę o ogromnej liczbie "służących do wszystkiego", na które sobie 
mogła pozwolić byle żona drobnego urzędnika, o tych nowoczesnych niewolnicach 
pozbawionych wszystkich praw, gnieżdżących się na "pawlaczach" (specjalnie 
zbudowanych w kuchniach nadbudówkach), mających pół dnia wychodnego raz na dwa 
tygodnie, nie mających żadnych określonych godzin pracy, widzę miarę czasu, 
jaką przebył problem służby domowej. Służba ta, w znaczeniu "Marysi do 
wszystkiego", noszącej węgiel z piwnicy, odprawiającej wielkie pranie, 
towarzyszącej chlebodawczyni z koszem po zakupy i mającej za całą dy-strakcję 
widok z okna oficyny na studnią zaplutego podwórka, na której koleżanki po 
fachu wytłukują z ciężkich dywanów tumany pyłu, zanikła w Ameryce dosyć 
wcześnie wraz z lepszymi zarobkami w fabrykach, ale stary jej kształt kołatał 
się, aż doprowadził klasę służących niemal do zaniku. Pojęcie stało się tak 
obcym w sferach nawet upper middle class (wyższa średnia klasa), że i żony 
dobrze
v zarabiających lekarzy czy inżynierów nie mogły sobie 
wyobrazić stałej służącej w domu.
Pewna Polka, która znalazła się w Ameryce jako siedemnastoletnia 
dziewczyna w 1940 r., tu skończyła college i i uniwersytet, tu wyszła za 
mąż, pojechała wraz z mężem ; inżynierem, który był delegowany do Niemiec, 
na roczny i tam pobyt. Otrzymaliśmy od niej zabawny list. Okazało się, że 
już czekała zainstalowana służąca i kiedy mąż, przywożąc ją ze stacji 
kolejowej, powiedział: "Zostaw te walizki, Emma wniesie", młoda kobieta, 
przyzwyczajona do służby w dzieciństwie, doznała uczucia tak wielkiego 
zażenowania, że nie wiedziała, jak tej Emmie, która była od niej starsza i 
słabsza, w oczy spojrzeć.
Wraz 7e wzrostem zamożności, pchnięciem do fuli tim" job (całodziennej pracy) 
dwudziestu ośmiu milionów kobiet, wynoszeniem się mieszkańców miast na 
przedmieścia z dojazdem do pracy, co zwiększa ilość godzin poza domem, problem 
służby domowej znowu powrócił na tapetę. W ciągu siedmiu lat, jakie przebyłem 
w USA, liczba usługują-l cych w domach zwiększyła się o 50%. Ameryka w 1956 
roku liczyła 1971 000 służących, kucharzy, kucharek i po-sługaczek oraz 50 000 
lokai.
Poza tym specjalnością typowo amerykańską jest baby--sitting, siedzenie przy 
dziecku. Powodem tego jest szalona rozrodczość Ameryki (od 1944 r. urodziło 
się 55 milionów dzieciaków). Obliczono, że w ciągu jednego roku ro-i dzice 
amerykańscy, aby kupić sobie choć kilka godzin od-f poczynku od 
milusińskich, wydali miliard dolarów. Ściślej mówiąc - 989 milionów.
Baby-sitters to przeważnie młodzież szkół średnich. "Ba-bysitteruje" 48% 
uczennic Ameryki - (zarobiwszy w ciągu roku 670 milionów) i 23% uczniów (tylko 
319 milionów dolarów). Połowa szkół wprowadziła lekcje baby-sitting. 
Jedenaście milionów połączeń telefonicznych tygodniowo nadają oszalali rodzice 
w poszukiwaniu baby-sitteis.
"Proszę pani - pisze do żony milutka nasza znajoma, ;• dwunastoletnia polska 
dziewczynka - ja już jestem cariier l girl, pracownica zawodowa, bo mam co 
sobotę wieczorem
baby-sitting i zarabiam za to siedem dolarów." , Dodać należy, że 
dziecko śpi, a pilnująca go dwunasto-' latka patrzy na telewizję, a jak 
jest starsza, to nieraz przyj-
207
206
muje boy-lrienda (chłopca-przyjaciela - również specjalność tutejsza) i 
popijają sobie z zapasów gospodarzy.
Instytucja ta jest tak rozwinięta, że zdarza się, że same dzieciaki dzwonią do 
agencji, żądając przysłania baby-sit-
tera.
W ogóle dzieci amerykańskie są przedsiębiorcze. Niedawno policja otrzymała 
telefon. Dziecinny głos prosił o niezwłoczne przysłanie policjanta, bo 
"straszna rzecz może się zdarzyć". Policjant zastał pięciolatka schowanego w 
szafie, który wylazłszy poinformował, że zwalił lustro i jak matka wróci, to 
bez ochyby zerżnie mu skórę.
, Do dóbr Mr Benołst jadę terenem winnic kalifornijskich. Pisałem już bodaj, 
że w tym błogosławionym klimacie po gorących dniach nie ma takiej nocy, by się 
człek nie okrył lekkim pledzłkiem. To gorąco z tym chłodzeniem na przemian 
doskonale robi winnicom. Winorośle "Cabernet Sau-vignon" importowane z 
Bordeaux albo "Pinot Noir" z Bur-gundii świetnie tu się zaaklimatyzowały.
Monsieur Benoist należy w hodowli win do szeregu pionierów, jakich Ameryce 
dała Francja. 23 000 hektarów winnic w tym błogosławionym terenie należy do 
niego.
Sam Mr Benoist mieszka w różnych swoich rezydencjach, w górach, nad morzem, w 
San Francisco, tu bywa rzadko. Posiada dziesięć cadillaków, trzy samoloty, w 
czym jeden przerobiony z bombowca na jacht powietrzny z sypialniami i salonem. 
Ma jacht morski, kosztujący ćwierć miliona
dolarów itd. Chłopak więc z Targówka i Luksemburżanka mają tu
good time.
Przyjmują nas obiadem, z którego to pamiętam, że były jaja bażancie, 
kuropatwie i przepiórcze, trufle i pasztet
sztrasburski.
Luksemburżanka mówi zabawną polszczyzną z Targówka.
- Good time nie zawsze mamy, panie Wańkowicz. Co raz, to pan Benoist 
telefonuje z Nowego Jorku.
- Mieszka tam w hotelu "St. Denis" - ekskluzywny hotel, który przypadkowych 
gości nie przyjmuje (przyp. M.W.) - wtrąca z rewerencją eks-szofer - za pokój 
szofera płaci 25 dolarów dziennie.
208
- Nie przeszkadzaj. Telefonuje, żeby przyjąć dwadzieścia, trzydzieści, 
czterdzieści osób, a zdarzyło się raz sześćdziesiąt - cała konferencja. Goście 
przylatują samolotami pana Benoist. Pan Benoist dyktuje menu i nieraz sam nie 
przyjeżdża, tylko przysyła z San Francisco księżnę Romanów (kuzynkę eks-cara), 
która jest panią domu. Ale przecież wszystko na naszej głowie. Dobrze, że jest 
dobry szef kuchni - Francuz i kwalifikowany kuchcik.
- Jedz pan, panie Wańkowicz, pij pan - zaleca rodak - przecie nie kradzione, 
należy nam się.
- Jakież wynagrodzenie mają państwo za swoją pracę?
- Oboje z żoną mamy dziewięćset dolarów miesięcznie, mieszkanie, pełne 
utrzymanie, samochód i benzynę do niego, pomoc lekarską i lekarstwa, możemy 
przyjmować swoich gości, dawać im wina reklamowo, byle nie odpłatnie, i mamy 
pokryte koszty ubrania, w jakim chcemy zakresie. Ile pan, na przykład, płaci 
za buty?
- No, od piętnastu do dwudziestu dolarów, bo ja kupuję te najdroższe 
(przeciętnie but kosztuje 8-10 dolarów - przyp. M. W.).
- Racja pańska. Ale są jeszcze droższe, ze Szwajcarii, ręcznie robione. - 
Wyciągnął nogę: - Trzy pary takich butów po 35 dolarów w tym roku kupiłem.
Ubrania gotowe najwyższej klasy i z najlepszego materiału kosztują 90 dolarów. 
Ale mój rozmówca płaci po 150 dolarów za robione na obstalunek. I wszystko na 
koszt chlebodawcy.
- Podatek dochodowy też za mnie płaci pracodawca. Dobrzy ludzie. Byli w 
zeszłym tygodniu. Moja żona rozbierała panią Benoist i pani Benoist nagle jej 
mówi:
"Dlaczego macie telewizję typu zeszłorocznego? Już ukazały się nowe modele. 
Kupcie sobie."
Idziemy obejrzeć wytwórnię win, gdzie na taśmach wędrują przemyślne butelki, 
kolejno podstawiając się do napełniania, korkowania, etykietowania. W 
piwnicach widzimy olbrzymie beczki, dwa razy wyższe od wzrostu człowieka. 
Pomiędzy nimi chodzi z miną maga człowiek w białym fartuchu z jakimś 
skomplikowanym przyrządem. Coś mierzy, coś decyduje, co dolać, czego ulać, jak 
temperaturę uregulować, robi wrażenie czarnoksiężnika.
209
Mr Benoist produkuje kalifornijskie sauterny, burgundy,
U Królik i oceany
chablis i bordeau, koniaki, sherry i szampany. Ale firma jest w pogoni za 
wprowadzeniem "vin rosę".
Długie lata nie znałem "vin rosę", aż kiedyś przed wojną podano je u magnata 
cukrowego w Belgii, u którego byłem jako delegat polski na międzynarodowy 
kongres reklamowy.
Nie jest to wino białe, a przecież podaje się je mrożone. Tłoczy się je z 
czerwonych winogron, ale czerwone winogrona mają biały miąższ, a kolor 
czerwonym winom nadają łupiny.
Sekret fabrykacji dobrego wina różowego to usunięcie w czas z procesu łupin, 
tak że zostaje po nich tylko zaróżowione, ale nie czerwone wino. Atuty Mr 
Benoist - to odmiana winorośli "Grenache", importowanej z doliny Ro-danu oraz 
uchwycenie odpowiedniej chwili, kiedy należy usunąć łupiny. Dlatego to mag w 
białym fartuchu ma taką tajemniczą minę.
Mr Benoist już dostał za ten rodzaj wina złoty medal i wiele wkłada w jego 
lansowanie.
Idziemy teraz po obejściu, oglądamy klatki z bażantami, kuropatwami i 
przepiórkami, oczekującymi, że je podleją winem "rosę" (myślę, że te bankiety 
pod batutą księżny Romanów są nie tylko snobizmem, ale i promotorem 
wprowadzanych marek).
Trzy wierzchowce stoją na stajni, nikt na nich nie jeździ.
Wracając do domu, oglądamy podręczną piwnicą, spiżarnię ze skrzyniami kawioru 
z bieługi, oglądamy suterenę, w której zaimprowizowano mały Paryż. Jest to róg 
ulicy z autentyczną paryską latarnią oświetlającą ladę bistro. Na ścianie 
bistro wisi seria obrazów Powrót z Elby, za które zapłacono 18 000 dolarów. 
Nawet w ubikacji powieszono sceną z paryskiego domu publicznego. Miejsce 
nieponętne, temat ujęty pornograficznie, ale rysownik klasy najwyższej.
Na odjezdnym pijemy zamrożonego szampana. Luksem-burżanka poszła ścinać róże 
dla żony. Jej mąż jest nieco upojony szampanem, a nieco... swoją karierą.
Raz po raz jeździ na polowania do pawilonów myśliwskich swego pana, śpi na 
jego łóżkach, strzela z jego strzelb. Ma dodatkowy obowiązek: raz na dwa 
tygodnie wozić do strzyżenia dwa pudle. Jednorazowe strzyżenie ko-
210
sztuie dwadzieścia dolarów, para tych pudli kosztowała 1200 dolarów, stale do 
nich przyjeżdża weterynarz.
Pudle są nikomu niepotrzebne, bo właściciel ich nie widuje.
Mój znajomy bardzo sobit chwali posadę. Jest na niej od dwu lat, zdążył już 
kupić w okolicy dom za siedemnaście tysięcy dolarów. Jestem uprzejmy i nie 
obliczam, jak się to sfinansowało.
Jestem ubawiony tym podglądaniem życia milionerskiego przez lokajską dziurkę 
od klucza.
Ja też już mam nieco w czubie. Przymrużam oko i pytam:
- Słyszałeś pan o tej wiecznej zapałce, której wynalazcę przekupił kartel 
zapałczany i wynalazek leży zamknięty na wieki wieczne w szafie ogniotrwałej? 
Boby inaczej - dmuchnąłem w rękę - z całego przemysłu zapałczanego nie zostało 
prochu ani popiołu. Nie słyszałeś pan? No to posłuchaj - zawiesiłem 
dramatycznie głos - cała ta winiarnia niedługo nic nie będzie warta.
Wszyscy winiarze drżą, ile dni będzie operacji słonecznej, a jakie składniki 
ma ziemia, a jakie woda, a jak się to w którym roku łączy, a który rocznik 
jest dobry, a który - klapa.
No i cóż, na ostatni festiwal winiarski włamał się ze swymi winami facet, 
niejaki Korn, który wszystkie te obawy ma, już wiesz pan, gdzie? Szwaby piły 
jego "liebfraumilch", jego "niersteiner domthal" mlaskały językami, opylił 
tego w ciągu roku za trzy miliony marek.
Gdzie, co, jak? Powstał gwałt. Przecie on ma niedużą winnicą, skąd tyle wina? 
Zaczęli śledzić, wyśledzili, że współpracuje z nim chemik i że coś za wiele 
kupują chemikaliów, które nic wspólnego z winami nie mają. Jakieś machiny 
postawili - to im wolno; miejscowy kontroler, fachowiec, nigdy nic zarzucić 
winom tego Korna nie mógł.
Tymczasem, - Korn z tym chemikiem wynaleźli sposób: mieszali dwie części soku 
z najtańszych winogron z ośmiu częściami wody, do tego dodawali kwasu 
cytrynowego, kwasku winnego, potasu, gliceryny i jeszcze czegoś, ale nie 
powiem, bo pan zaraz kopnąłbyś się do fabrykacji.
Aż pewnego razu chemik widafc był pod gazem, coś tam nie w proporcji domieszał 
i zrobił się gwałt, inspektor stwierdził, że cała partia wina jest do dużej 
Anielki.
Dopieroż zawrzało, związek winiarzy podał Korna do są-
211

du. Pieklą się na to Schweinerei, wyzywają Korna, że jest yoltverdammter 
Weinpanschet und Wein/a/scfter.
Ale czy sąd im przyzna rację, jeśli popije sobie próbek i powie, że produkt 
jest echt i wunderbar?
A wtedy co będzie? Co będzie, jak każdy restaurator powie: "Jeśli to tak łatwo 
mieć dobry "liebfraumilch", to i ja sam potrafię pójść do najbliższej apteki."
Tak, tak - nalej no pan jeszcze - wtedy cóż zostanie z Wein, Weib und Gesang? 
Wino będzie z apteki, śpiew z Płyty, a kobieta? Kobieta, szanowny panie... - 
zaciąłem się widząc panie wracające z różobrania. - I cóż będzie wówczas z 
pana Benoist, jego dziesięciu cadillaków i trzech aeroplanów? Nalej no pan, 
gorzko mi się robi, jak pomyślę o tym.
Chłopak z Targówka nalał, ale nie wydawał się przejęty moim kasandrowaniem.
- Spokojna głowa, panie Wańkowicz. Może i w Ameryce byli frajerzy, ale się 
dawno skończyli. Kto takiemu Benoist da rady? Taki jeden to na czterech łapach 
biegnie. Benoist jeszcze więcej niż na winach zarabia na sieci domów 
warrantowych, które ma po całej Ameryce. Jedną łapę mu podbijesz, to na trzech 
śmiga, że hej! Nie ma takich, co by nam dały rady. A bomba atomowa to pies?
- Jakeś się już do bomby dogadał, to się lepiej idź przyłóż - mówi jego 
rozsądna małżonka.
- Bomby się panu zachciało? - wyzwierzam się.
- Chodź już, jedziemy - mówi moja druga rozsądna.
Siedliśmy w wóz wypełniony różami. Ale to nie Dionizos wśród nich jedzie z 
winem na skroni, tylko, można powiedzieć, Zeus wschodnioeuropejski, rozjuszony 
na tę prowincję amerykańską, która w ciepłych pieleszach wygód marzy o bombie 
atomowej. A ta wiara we współczesnego Boga--Technokratę? W jakiegoś 
ustokrotnionego Mr Benoist, którego żadne siły nie przemogą?
Wóz zatoczył się na słupek i Smrodek Dydaktyczny powiada:
- Prześpij się, Pusiu.
Stare dawne obyczaje z Europy. Jakże się chętnie ucinało drzemkę pod oliwkami. 
Ale na tych cholernych hajwe-jach...
Żona rozkłada pledy na obrzeżu winnicy, siada u wezgłowia i poczyna:
- A-a-a, kotki dwa...
Narastający śpik walczy z rozdrażnieniem. Kotki dwa
zaczynają znosić złote jajka. Budzę się i widzę żonę i win
nicę, i pytam siebie, że widać nie śpię, że to na trzeźwo wy
myśliłem. I znowu kotki, i znowu złote jaja, z każdego jaja
wyfruwa sto samolotów, z każdego samolotu sypią się jaja
złote i srebrne. Te srebrne to bomby atomowe, z tych zło
tych z każdego rodzi się sto kocurów, a już znacznie wię
kszych, każdy znosi jaja złote - już większe, z każdego
wylatują samoloty - jeszcze większe, z każdego sypią się
jeszcze bardziej spotężniałe jaja, z każdego jaja wychodzi
monstrualnie wielki kocur, znosi jeszcze większe jaja, wszy
stko - kocury, jaja, bomby, aeroplany - jest tak potężne,
że zupełnie przesłania świat, robi się szaro i przyjemnie
i zasypiam. Tyle mi tego snu potrzeba, co wróblowi podziu-
bać. Budzę się i słyszę, że żona, zapewne już po raz któryś
tam, wraca do tego miejsca, gdzie	v
chodzi kotek po dachu zgubił butki ze strachu...
Wolą tego kotka, raźno mi się robi, jestem świeżuteńki.
Mówię żonie słowa, które narodziły się w pierwszych naszych latach... Mocowała 
się na próżno ze spinkami w gorsie u fraka, a nie mogąc ich rozpiąć, "beknęła 
sobie". Wówczas oprzytomniałem i powiedziałem:
- Nie płacz, bo ja ciebie więcej kocham jak... wódkę!
Żadne już koty złotych jajek nie znoszą, pogodzeni państwo Wańkowiczowie jadą 
przez rześką kalifornijską chwilę przedwieczorną. Kudy jej tam do naszej, 
kiedy żaby poczynają stroić gardła, aleć zawsze dzięki ci, Boże, za ten świat, 
który ludzie zapaskudzają, zapaskudzają i zapaskudzić nie mogą.
A rodaka z Targówka, kiedy go już dojdzie ta książka (będzie już zapewne lulał 
prawnuczęta), proszę: niech nie gniewa się - z takimi jak on dobrze chodzić 
konie kraść. A że podkoloryzowałem? - To i Mickiewicz robił.
A do czujnego czytelnika:
- Reporter jestem, proszę szanpana. Z kotkami to tam sobie czasem zaiwanię. 
Ale z cyframi i faktami - mucha nie siądzie.
212
Szara Mysz i światy
Ach, ta Sally, którą nazwałem Szarą Myszą od pierwszego zainstalowania się w 
Montalvo.
Rzeczywiście - szara. Babulka dobrze po sześćdziesiątce, ubrana na szaro, ma 
szare włosy, szare oczy, szarą powolną mowę. Nosi stale okulary na wstążce na 
szyi, aby ich nie szukać, gdy trzeba coś przeczytać. Sally - szara mysz - jest 
wcieleniem uczynności, dobroci.
Ale przy nieco bliższym poznaniu zaczyna się z Szarą Myszą szereg zagadek. 
Pomimo szczupłych środków co kilka lat wzdyma babinę na wyjazd - gdzie pieprz 
rośnie. W tych wojażach jest dziwnie bezradna - zaradna. Przed półtora rokiem 
była (przez Europę!) w Japonii. Kiedy wysiadła ze statku, nie wiedziała, co 
robić, stała na wybrzeżu wśród japońskiego tłumu, nie wiedząc, gdzie się 
ruszyć. Do-pieroż ślusarz okrętowy (SaHy obrasta wszędzie w nieoczekiwanych 
przyjaciół) wsadził ją do taksówki, która ją wiozła w niewiadomym kierunku, aż 
przywiozła do niewiadomego hotelu.
Jakoś to nie po amerykańsku. SaHy jest Irlandką, należy do sekty "Christian 
Science". Może to wszystko ją "odame-rykania". Ale w tej drobnej cichej 
figurce śpi jakiś diabeł. Powiedziałbym - diabeł inercji. Ten diabeł począł 
ją, już jako młodziutką dziewczynę, pakować w nieprawdopodobne sytuacje. 
Jeszcze przed tamtą wojną wyprawiła się, nie mając kontraktu z żadnym pismem, 
za własny uciułany grosz do Anglii - pisać reportaże o sufrażystkach. Była 
mocno podrapana i potłuczona przez tłum męskich chuliganów, oduczających baby 
od dopominania się o prawa wyborcze. Krwią własną przypłaciwszy chrzest 
dziennikarski, zaczyna pisać do "N. Y. Evening Maił", którego redaktor dr 
Rumtey w czasie pierwszej wojny zostaje skazany na trzy lata więzienia za 
zatajenie, że było to pismo subsydiowane przez rząd niemiecki.
214
Tu nie koniec przygód Szarej Myszy. Idąc kanałami irlandzkimi, które są 
proniemieckie, zostaje sekretarką - S.S. McClure'a, właściciela syndykatu 
prasowego, osobistego przyjaciela Wilhelma II.
McClure popiera fantastyczną inicjatywę Henryka Forda.
Słynny twórca pierwszych samochodów stanął u szczytu popularności. Właśnie w 
tym 1915 roku, kiedy się to dzieje, sprzedał szesnaście milionów swoich fordów 
"T" i ustanowił dniówkę pięciodolarową, tzn. dwukrotnie większą od "przyjętej. 
Jest upojony powodzeniem i zdaje mu się, że jest władny nawet wojnę przerwać. 
Organizuje "okręt pokoju", jakim ma z USA zawieźć do Europy kwiat 
intelektualistów, który wytłumaczy europejskim zabijakom, że Amerykanie nauczą 
ich, jak robić dobr"a byznesy i mieć good time bez zabijania się.
Niemcy widzą całą groteskowość imprezy, ale uważają, że może być bardzo 
pomocna przy spacyfikowaniu Ameryki. Niedopuszczenie Ameryki do wojny 
przechyliłoby szalę na rzecz Niemców. W Stanach Zjednoczonych jest bardzo 
silny izolacjonizm. Hasło: "Wojna to odwieczny europejski byznes", jest na 
ustach większości. Tak więc hałas dokoła wyekwipowania i wysłania okrętu w 
misji po prostu dziecinnej mógł być wielką realną dywersją wewnątrz Ameryki.
Cały naiwny idealizm amerykański, cała prymitywna wiara, że sprawny 
technokrata może ukazać starym narodom Europy drogi życia, uwypukliły się w 
tej Fordowskiej aferze. Ford nie szczędził pieniędzy, przynęt, obietnic na 
werbowanie czołowych nazwisk, naiwność jednak afery była zbyt wyraźna, 
teatrzyki humorystyczne wzięły ją na ząb. Udało się zebrać tylko drugorzędną 
ekipę nie mającą nic przeciw temu, żeby luksusowo się przejechać.
Wśród tych, którzy wzięli udział w pokojowej krucjacie, znalazł się S.S. 
McClure razem ze swoją sekretarką - Szarą Myszką, która właśnie siedzi przed 
nami.
Okręt pokoju "Oskar II" wypłynął w grudniu, aby, jak głosił w wywiadach Ford z 
typowym amerykańskim optymizmem, "już na Boże Narodzenie chłopcy wrócili z 
okopów".
Nie dopuszczona do Anglii impreza zawija do Szwecji i rozłazi się w szwach w 
różnych nieudanych inicjatywach.
215
Sally tyle sią doczekała, że jej pokój w hotelu w Sztokholmie przetrząsnął 
wywiad aliancki.
- Sally - mówię do Szarej Myszy, poglądając na jej koczek - to ty, rzec można, 
kolegowałaś z Matą Hari.
Sally wszystkie takie uwagi przyjmuje bez repliki, ma jednak leciutko krnąbrny 
wyraz twarzy. Ten sam wyraz twarzy miała, kiedy swoim starym plymouthem 
zabrała nas w góry do obserwatorium astronomicznego i kiedy Amerykanin, 
spytany o drogę, powiedział:
- Tam trzeba wziąć dwadzieścia trzy wiraże. Siadaj do kierownicy - zwrócił się 
do mnie - niech ta missus (babka) nie próbuje się karkołomić.
Sally z tą właśnie krnąbrną miną poruszyła koczkiem: , - Ja przez Góry 
Skaliste ten wóz przeprowadziłam.
I doskonale nas dowiozła.	;
Niejednośmy z Sally miewali zaskoczenie.
Poczciwy Mr Heeks, zarządzający Fundacją, przeniósł się wkrótce po naszym 
przybyciu na emeryturę i na jego miejsce przyszła energiczna wdowa, Mrs Byron 
Freschke.
Imię "Byron" jest męskie, ale to mąż nazywał się Byron, a w Ameryce żony 
przybierają imię mężowskie. Okropnie to gorszy Królika, kiedy otrzymuje od 
Amerykanek listy zaadresowane: "Mrs Melchior Wańkowicz".
Szara Mysz, która ma swoje ciche chody, twierdziła, że Byron Freschke w czasie 
wojny miał nieprzyjemności z FBI (amerykańska policja bezpieczeństwa) z powodu 
przynależności do niemieckiego prohitlerowskiego związku.
W każdym razie żałobna wdowa była nie tyle bajronicz-na, co Freszkowata. Z 
punktu zaczęła się szarogęsić, jej pohukiwania na ogrodnika mąciły spokój 
świątyni "dla ptaków i artystów", a kiedy poczęła przyczepliwie dopytywać, czy 
makata buczacka na ścianie nie jest wypadkiem własnością Fundacji, żona się 
zgniewała i poczęła namawiać, byśmy się z Fundacji wynieśli.
Co prawda nie było jej się co trzymać tak bardzo, skoro tyle że mieliśmy 
mieszkanie, a heavy eater musiał być przez nosem orzącego Królika napełniany 
pięć razy dziennie.
Heavy eater, tzn. lubiący nie licho zakąsić jej małżonek, także narzekał, że 
do biblioteki uniwersyteckiej w Stan-ford rnusi jeździć 20 kilometrów dzień w 
dzień. Ponadto, co najważniejsze, w Stanford była Alusia - jedna, ł to naj-
główniejsza z psiapsiółkowych stacji nagłej pomocy rozsianych wzdłuż pobrzeża 
Pacytiku.
Kiedy powiedzieliśmy Sally, że wkrótce się wyniesiemy - a właśnie rozlegał się 
szczęk talerzy i tumult jakiejś kolejnej parły szykowanej przez zabiegliwą 
Freszczycę - Szara Mysz jedynie nam przytaknęła. Tak, to już przestaje być 
azylum dla artystów, w którym tak jej dobrze było przez cały rok; tak, ona też 
musi pomyśleć o wynosłnach.
- Czy ty wiesz, że ona miała łzy w oczach? - spytała żona.
Okazało się - od rzemyczka do koniczka - że Królik jest w całkowitym 
posiadaniu życiorysu Szarej Myszy.
Mąż jej - w Króliczej relacji - był (naturalnie) bardzo piękny, straszliwie ją 
(naturalnie) kochał. Zarabiał (naturalnie) straszliwie dużo i Sally była 
straszliwie psuta, miała troje służby i dwoje dzieci. Nie, zdaje się na 
odwrót, bo było troje dzieci. Mąż ją odumarł z drobiazgiem, parała sią w 
Chicago dziennikarką, ciągnęła to wszystko.
- I do czegóż dociągnęła? - pytam nieco znudzony tą rozwleczoną żałośliwą 
historią.
- Do tego - odpowiada z triumfem Królik - że jej (naturalnie prześliczna) 
córeczka zmarła dożywszy szesnastu lat, a synowie pożenili się i jeden jest na 
Florydzie, a drugi w ogóle ożenił się z czupidronem, który teściowej znać nie 
chce. No więc Sally jest sama i rok tu sama siedziała i pierwszy raz ktoś 
wejrzał życzliwie w jej życie. I czy wiesz, kiedy powiedzieliśmy, że się 
wynosimy, to miała łzy w oczach?
Łzy łzami, a w tym, co nastąpiło, była cała Sally. W kilka już dni po rozmowie 
zakomunikowała, że w pobliskim miasteczku Los Gatos ma już mieszkanie, do 
którego przenosi się w dniu naszego wyjazdu.
Minęło jeszcze parę dni, a do naszego studio zapukała rozłożysta dama, spoza 
której widniał koczek Szarej Myszy.
Dama, wpilotowana przez wzdętą z zadowolenia Sally, zaprezentowała się, że 
jest żoną lotnika, że sama umyśliła zacząć terminowanie w pisarstwie i że z 
tej okazji, a takoż przede wszystkim z racji naszego wyjazdu - dodała 
spiesznie zerknąwszy na dającą znaki Sally - robi u siebie wieczór, na który 
zaprosiła kilku pisarzy. I jakiś emerytowany admirał ma być na dodatek.
217
216
Królik, zaanimowany tym admirałem zwłaszcza, przede wszystkim wyrzekł 
sakramentalną formułkę - że nie ma się w co ubrać, po czym wsadził nos w 
książkę pt. Every-day Etiguette napisaną przez Amy Yanderbilt z młlioner-skiej 
dynastii.
Patrząc na drzewo genealogiczne zapoczątkowane przez starego Commodore 
Corneliusa Yanderbilta, przewoźnika promu, widzimy, jak w trzecim pokoleniu 
tej dynastii poczynają się fumy sportowe, a w czwartym i dziennikarskie. No, a 
ta Amy Yanderbilt jest "największym autorytetem Ameryki w sprawach etykiety", 
jak zapewnia wydawca "Bantam Books".
Królik, szukający odpowiedzi na pytanie "z rękawami czy bez rękawów", nagle 
podsuwa mi z triumfem książkę.
Jakaś Mrs J. L. Memphis, Tennessee (książka jest zbiorem odpowiedzi dawanych 
przez autorkę w prasie) zapytuje:
"Mąż mój, jeśli idziemy gdzie na przyjęcie, już od progu mnie porzuca i już go 
nie Widzę, aż do chwili kiedy wychodzimy. Czy to jest właściwe?"
"Nie - odpowiada energicznie Miss Amy - najzupełniej niewłaściwe. Mąż musi 
dotrzymywać towarzystwa żonie, demonstrować swoje nią zainteresowanie, 
zachowywać się tak, jak zachowywał się w czasach narzeczeństwa."
Królik jest zachwycony. Że też nigdy nie dopatrzę jej lektury! Mam kuzyna, 
który jest ćwierć wieku po ślubie, a nie pozwolił swej żonie, matce magistra 
filozofii, czytać Kluczy Piotrowych Peyrefitte'a. To mi dopiero baczność 
mężowska! A ten Królik wiecznie się czegoś nachwyta.
Biorę, bardzo niezadowolony, książkę do ręki i dowiaduję się z przedmowy, że 
"przeżywamy rewolucję socjalną, w której maniery się zmieniają, ale ich 
wewnętrzny sens pozostaje niezmienny".
Istotnie, tak by się zdawało, sądząc z ostrzeżeń, że "aczkolwiek pięknie jest, 
gdy młodsza kobieta unosi się na powitanie starszej, nale.ży uważać, aby tym 
tej starszej przez to nie urazić".
Przed dwoma wiekami, kiedy karoce szambelanowej i kasztelanowej zetknęły się 
na Koziej i żadna nie chciała zawrócić, aż posłano po rozstrzygnięcie do 
króla, który kazał, aby młodsza ustąpiła, i obie naraz kazały zawracać - były 
widać te same kłopoty, przed którymi ostrzega, mi-
mo "rewolucji socjalnej" Miss Amy. "Ewig weibliches" jest nie do ugryzienia 
przez żadne rewolucje.
Należy zachwiać autorytet "wyroczni etykiety", bo życia nie będę miał z tym 
Królikiem.
Łapię ustęp o jedzeniu spaghetti: •
"Włoski alficionado, amator, zna jeden tylko elegancki sposób jedzenia 
spaghetti - to znaczy bierze w lewą rękę łyżkę do zupy, nabiera spaghetti na 
widelec i opiera go o łyżkę. Teraz obraca widelcem nawijając spaghetti."
No, to jest właśnie mój sposób, którym z grandezzą się popisywałem, nim mnie 
Królik nie pouczył, że u rodziców Lucy, arystokratycznej koleżanki naszej 
córki z "Beaty" w Szwajcarii, widziała, jak wytworne damy posiłkują się tylko 
widelcem, delikatnie otrząsają spaghetti, aż się obtrzą-chną.zbyt długie pasma 
ł wówczas widelec niosą do ust.
- No to obtrząchaj - powiadam, jako że rozmowa miała miejsce w znanej 
restauracji w Rzymie (już zapomniałem jej nazwy), gdzie spaghetti nakładano 
szczerozłotymi sztućcami otrzymanymi od Mussoliniego za najdoskonalsze 
spaghetti.
Królik potrząchał, potrząchał i nic z tego nie wyszło, ja i jej, i swoją 
porcję, kręcąc widelcem, zjadłem.
- Widzisz - mówię - te przepisy to nie dogmaty. Na przykład, patrz, poucza, że 
jeśli witając się, nie zdążyliśmy ściągnąć rękawiczki, powinniśmy przy tym 
przeprosić. A cóż za mecyje, już i w Polsce rzadko obserwowane. A tu masz, 
babka poucza, co należy zrobić, jeśli się natrafiło na jakie paskudztwo w 
jedzeniu. Pewno, że nie zaleca się metod, kiedy w kasynie we Florencji oficer, 
znalazłszy wyplutą gumę do żucia w zupie, wylał ją usługującemu Murzynowi na 
głowę.
Jedna wszakże rzecz mnie zainteresowała -• Jak należy posiłkować się 
sztućcami. Wbrew bowiem europejskim zwyczajom, Amerykanin najprzód tnie mięso 
na drobne kęsy, potem odkłada nóż i już posiłkuje się tylko widelcem. Miss Amy 
propaguje pośredni system: rada by pokrajać mięso z góry, ale po europejsku, 
posiłkować się widelcem trzymanym w lewej ręce, nie wypuszczając noża z 
prawej, używając go do nasuwania na widelec, który każe trzymać ostrzami 
wygiętymi w dół. Pozwala też posiłkować się przy nakładaniu na widelec 
kawałkiem chleba, ale nigdy - srogo się zastrzega - nie popychać jedzenia 
palcem.
219
218
Zdruzgotawszy zgubne wpływy Miss Yanderbilt na Królika, podprowadziłem wóz i 
pojechaliśmy na to przyjęcie.
Trudno bo sobie wymarzyć coś bardziej zachwycającego, jak te samotne wille 
rozsiane po górach Kalifornii z prześwitami na ocean.
Nasi gospodarze też mieszkają w takiej willi, która stoi w głuszy. Wielkie 
szklane ściany są obrzeżone tarasami wiszącymi nad przepaściami. Wzrok biegnie 
w coraz dalsze łańcuchy gór.
Dom jest typu bungalow, tzn. parterowy.
Wewnątrz - rozsuwane ściany, duży prymitywny kominek z surowej cegły, z 
wprawionym rożnem oraz kratą dla robienia barbecue - mięsa z rusztu. Pełno 
kwiatów jakichś bardzo egzotycznych. Okazuje się, że pan domu "przyfrunął" je 
właśnie z Hawajów, jest bowiem kapitanem luksu-sowca latającego na linii San 
Francisco-Hawaje.
Stąd na przyjęciu, poza jakimiś cywilnymi figurami, które okażą się następnie 
pisarzami - kilku lotników-wspa-nialców.
Między nimi postawny piękny mężczyzna koło czterdziestki, as lotniczy 
ostatniej wojny, obecnie kapitan luksuso-wca latającego San Francisco-
Honolulu. Taki samolot w klasie pierwszej jest wyposażony w kabiny sypialne, 
ma trzy stewardessy i pięć osób obsady technicznej.
Kapitan jest przedmiotem ogólnego zainteresowania. W zeszłym miesiącu, w pół 
drogi między startem i punktem docelowym, skonstatował, że lewy tylny silnik 
nawala. Następnie nawalił prawy silnik. Można by od biedy ciągnąć pozostałymi, 
ale propeller lewego silnika nie dał się umocować w pozycji neutralnej, 
śmigło, obracając się bezwładnie, dryfowało samolot, który, bardzo wolno, 
obniżał się coraz wiącej. Kapitan obliczył, że w ciągu godziny siądą na 
oceanie. Jest to sztuka, bo siadanie wymaga pochyłu dzioba samolotu pod kątem 
5 stopni do góry. Przy fali na oceanie jest to zadanie trudne w dzień i 
skrajnie niebezpieczne w nocy, kiedy nie widać powierzchni. Kapitan, 
dojrzawszy statek pasażerski, postanowił zataczać koło niego duże koła, może 
uda mu się doczekać świtu.
- Zachodzi możliwość wodowania - oznajmiła pasażerom stewardessa - proszę 
wysłuchać instrukcji. Należy nałożyć kamizele ratunkowe, ale ich nie nadymać. 
Należy zamocować pasy, nie palić, położyć poduszki na kolanach.
Z chwilą kiedy będzie oznajmione wodowanie, należy ręce wyprostować wzdłuż 
korpusu, siąść na zasuniętych pod siebie dłoniach i jak najmocniej pochylić 
się, przytulając się do poduszek.
Publiczność zachowała się nadzwyczaj karnie. Stewardessy roznosiły kawę, gumę 
do żucia. Jakiś pasażer chrap-nął sobie.
Przypomniałem sobie podobny spokój, kiedy wskutek mgły musieliśmy krążyć dwie 
godziny nad lotniskiem Idle-wild w Nowym Jorku, aż wreszcie, na skutek 
wyczerpania się benzyny, "odfrunięto nas" do Filadelfii, gdzie na koszt linii 
czekały hotele i bilety pierwszej klasy do Nowego Jorku (a tymczasem biedny 
Królik telefonował do Montrealu, skąd leciałem, by się tylko dowiedzieć, że... 
wyleciałem).
Wreszcie poczęło się przejaśniać. Widać było, jak w dole statek 
współdziałający położył biały pas ogniogaszącej piany długości 800 metrów, 
szerokości 30 metrów jako tor lądowania. Mechanik samolotu, również w obawie 
pożaru, pokrył z gaśnic oba skrzydła samolotu dwutlenkiem węgla. Pasażerowie 
zostali uprzedzeni, że kapitan będzie liczył przez głośniki od dziesięciu w 
dół - przy liczbie "jeden" samolot siądzie na wodę.
Jakieś małżeństwo wzięło dwoje bliźniąt między kolana, z innym dzieckiem 
ojciec postąpił tak samo.
- Dziesięć, dziewięć... dwa, jeden!...
Wielki wstrząs miotnął samolotem. Potem nastąpił drugi, tak potężny, że dzieci 
wyrzuciło z rodzicielskich uchwytów.
Samolot zacichł, leżąc zanurzony na lewym skrzydle. Na szczęście ocean był 
wyjątkowo spokojny. Zaczęto nadymać trzy gumowe tratwy, którymi rozporządzano. 
Jedna uplatała się pod przechylone skrzydło, należało zabierać z niej ludzi. 
Ale dopłynęły szalupy z okrętu. Na jego pokładzie stała załoga uformowana 
szeregiem - każdy z białym rozpostartym kocem oraz propozycją gorącej kawy.
Opowiadanie wysłuchane jest z nabożeństwem. Te kobiety są przeważnie żonami 
lotników, ich mężowie w chwili obecnej są w przelotach.
Pani domu, pragnąc rozrzedzić napięcie, mówi, jaka hi-
220
221
storia zdarzyła się jej mężowi tego stycznia. Leciał z Hawajów do San 
Francisco. W pełnych promieniach słońca żegnały ich, obyczajem tamtejszym, 
hawajskie dziewczęta, nakładając na odlatujących wielkie grube łańcuchy z 
kwiatów.
Ekscentryczna aktoreczka w bikini, zawiesiwszy taki łańcuch na szyi, nie mogła 
domknąć lekkiego płaszczyka. W tym egzotycznym stroju pragnęła wylądować w 
równie ciepłym klimacie San Francisco, przynosząc ze sobą spotykającym ją, jak 
mówiła, cały urok Hawajów.
W drodze spotkała ich burza, samolot zaniosło na lotnisko Seatle, 
najpółnocniejszy port amerykański nad Pacyfikiem. Witająca samolot publiczność 
ze zdumieniem ujrzała na schodni nagą, szczękającą zębami nimfę.
- Nie opowiadajcie takich historyjek pisarzowi z Europy, bo będzie jeszcze 
jedna anegdota na temat, że Amerykanie są ekstrawaganccy.
- A cóż to szkodzi się pośmiać? - mówi lotnik. - Kiedy podniósł sią gwałt na 
konkurencję japońskich towarów i poczęto pilnować, żeby wyroby japońskie 
wwożone do USA miały napis "madę in Japan", zobaczyłem w porcie San Francisco 
rodziną wojskową, która po trzyletnim pobycie w Japonii wracała do kraju. 
Wszyscy troje byli w kimonach, przy czym niemowlę, przytroczone obyczajem 
japońskim do pleców matki, miało na kimonku napis "madę in Japan".
Jedna z pań wydobyła z torebki list, który właśnie otrzymała od 
siedemnastoletniego syna, kadeta szkoły morskiej w San Diego.
- Gały czas pisał o ćwiczeniach pod zabójczym słońcem, nocnych alarmach, 
długich marszach, monotonnym jedzeniu.
- Wiadomo, maminsynek - burknął admirał. '
- A tu nagle pisze: "Teraz mnie przenieśli do innego bloku. Mam szerokie 
miękkie łóżko, którego wezgłowie mogę ustawiać, jak mi się podoba, pokręciwszy 
korbką; przy łóżku karafkę; mam szafkę do swego wyłącznego użytku; obiad mi 
dają do łóżka; pod lewą ręką mam pisma i szachy; przez cały też dzień mogę 
sobie nastawiać, leżąc w łóżku, albo radio; albo telewizję."
- Nie mogę zgodzić się z tym rozpieszczaniem - mówi admirał.
- A my tak cieszyliśmy się - chlipnęła mama - aż nagle przeczytaliśmy 
postscriptum: "Mam też odrę."
Takeśmy zakończyli tą wizytą pobyt na amerykańskiej prowincji, od której krok 
na Hawaje, prowincji, która jest - jak Szara Mysz i światy.
Jutro opuszczamy Montalvo, ruszamy do San Francisco. A potem, dla odmiany, 
spróbujemy pomieszkać w małym amerykańskim mieście.
222
"Widzi, że most... i jedzie!..."
Żona stanęła w kwadracie drzwi i usiłuje, jak co dzień rano, oswajać 
przepiórki.
Ja się mozolę nad mapą.
Na zebraniu, które, było pożegnaniem z prowincjonalną Ameryką, poznałem kilku 
pisarzy z San Francisco. Jeden z nich wczoraj telefonował, zapraszając na dziś 
na obiad.
San Francisco, Paryż Ameryki, jest stolicą kulturalną Kalifornii. A 
Kalifornia, rzekomo, najbardziej kulturalnym ze stanów. John Gunther uważa, że 
Kalifornia w porównaniu z Teksasem to jak Paryż i Albania. W całej historii 
Teksasu nie ma pół tuzina pisarzy, plastyków, muzyków, którzy by zostali w 
pamięci ludzkości. Odwrotnie, Kalifornia roi się od artystów; nawet Nowa 
Anglia idzie za nią. Na 31 laureatów Nobla żaden nie był z Teksasu, 
największego stanu; Kalifornia dała ich sześciu.
A więc zrobiliśmy skok z "Ameryki Prowincjonalnej".
Do San Francisco jest 75 km, ale dojazdy - jak widać z mapy - skomplikowane, 
więc mam leiseiieber. Pytam Królika, czemu się zabawia przepiórkami, ale 
Królik, jak zwykle, na wszystko ma odpowiedź:
- Bo kawa w perkolatorze musi się dziesięć minut wybijać.
- Wybijać to z ciebie trzeba guzdraninę - mówię, składając mapę. - No nic, 
postaramy się dopełnić ten mankament wychowania. Przejdziem Wisłę, przejdziem 
Wartę, bę-dziem Polakami.
To ostatnie odnosi się do rozwidleń nad zatoką. Ale Królik myśli, że to dalszy 
ciąg pogróżek.
- Masz, przepiórka, bądź choć ty szczęśliwa! - rzuca z westchnieniem resztę 
kruszyn najbliższej, która się zaawansowała. Ale tłuściutkie stadko nagle 
czmycha.
To Eric, muzyk, pokazał się na ścieżce:
227
- Sophy - mówi - całą noc mi dżwięczała ta piosenka, którą śpiewałaś wczoraj 
na przyjęciu: '
- Rosłą kalina? - Królik nuci.
- Nie, ta: la-la-la-la... Królik poczyna śpiewać:
Som na sośnie syski, a w polu kamycki, Za stodołą bucyna, bucyna, Na kominie 
popiół, daj mi, Jasiu, spokój, Bo ja biedna dziewcyna, dziewcyna.
Teraz znowuż rozpoczyna koncert z tym cymbałem. No i tak się stało, że 
wyjechaliśmy później.
- You can not miss it - pocieszał Eric, łowiąc moje wściekłe spojrzenia - 
zaraz od Santa Clara weźmiesz na północ. You can not miss it (nie możecie się 
pomylić).
Ten sakramentalny zwrot to odpowiednik poleszuckiego "budę kilometer z hakom", 
gdzie nie kilometr, tylko ten " "hak" jest zagadnieniem.
No i zawsze na ten amerykański optymizm dam się nabrać i teraz się nabrałem.
Owszem, pojechałem z Santa Clara na północ, tylko skręciłem z tego miasta nie 
przy wjeździe, gdzie biegła droga 101, ale przy wjeździe na drogę 17.
Zdawałoby się, błąd łatwy do naprawienia. Tymczasem nie. Zaraz za Santa Clara 
droga Nr 17 biegnie wschodnią stroną zatoki głęboko wrzynającej się w ląd. Na 
tak uformowanym półwyspie leży San Francisco, między oceanem a zatoką. 
Wziąwszy na wschód, już nie mam żadnej drogi rokadowej, którą mógłbym wrócić 
na drogę do San Francisco. Chyba dopiero przez most z Oakland.
- Ojej! - woła przestraszony Królik. Oakland przylega do terenów Berkeley 
University. Byliśmy na obiedzie u jednego z profesorów. Otóż jego żona, co 
prawda Europejka, ale osiedlona od trzech lat w Berkeley i swobodnie 
prowadząca samochód na dalekie dystanse, nigdy nie bywa swoim wozem w San 
Francisco, oddzielonym mostem od Oakland. Zbyt ją przeraża ten most (którego 
licznymi torami w dwa piętra przelatuje dziennie 90000 samochodów.
Królik, kiedy zmiarkował, bardzo poniewczasie, że jedziemy na Oakland, woła, 
żeby zawracać do Santa Clara.
- Ja ile razy...
228
Ach, już wiem, wiem, że ile razy w życiu ryzykowałeś, ' tyle razy dobrze na 
tym wyszedłeś.
No więc właśnie. Lecimy z przycupionym Królikiem jak wiórek tańczący po fali 
na wodospad Niagary.
Nie dojeżdżając wjazdu na most, zajeżdżamy na kawę. Z okien kawiarni widzimy 
mętny widok, gdzieś w górę, na wiadukt, po którym suną korowody straceńców. 
Patrząc na minę Królika, można przypuszczać, że spodziewa się dziś jeszcze z 
nimi zawitać do Walhalli. Królik nie jest tchórz, ale takie banie się to jest 
macierzyńska profesja. Córka moja, wiecznie mając przy sobie jedno małe na 
przednim siedzeniu, automatycznie chwytała za brzuszek to małe na każdym 
stopie, żeby nie poleciało na nos. Jeśli zdarzało się jej wieźć młodego 
człowieka, konstatowała 2 przerażeniem, że powtarza ten chwyt nawykowo.
Aby odwrócić czarne myśli, postanawiam coś opowiedzieć o moście.
Wystartowałem niefortunnie:
- Czy mogłabyś wyliczyć siedem cudów starożytności?
Królik nie lubi podpytywania z historii i geografii, bo za tym nieuchronnie 
następują pokpiwania z pensji p. Jastrzę-bowskiej.
- Ciesz się, że jesteś taki mądry.
- Pewno że się cieszę. Otóż były to piramidy, wiszące ogrody Babilonu, posąg 
Zeusa, świątynia w Efezie, Mauzoleum w Halikarnasie, kolos rodyjski i latarnia 
morska w Aleksandrii. Amerykanie, którzy lubią mieć wszystko największe na 
świecie, postanowili ustalić siedem cudów Ameryki. Siedemdziesiąt cztery 
sekcje prowincjonalne Amerykańskiego Związku Inżynierów pracowicie zgłaszały 
obiekty techniczne. Pracowano nad zaklasyfikowaniem przez trzy lata. I oto 
komisja specjalna wyznaczyła te siedem cudów; nie pamiętam już, na którym 
miejscu, ale znalazł się między nimi ten most, którym pojedziemy. Bo też to 
wspaniałe dzieło techniczne. Pamiętasz z Martłna Ede-na, jak London 
przeprawiał się promem przez dwunasto-kilometrową zatokę do redakcji w 
Oakland? No to teraz od 1936 roku stoi ten most przez zatokę. Straszno było 
budować na tym terenie ustawicznie nawiedzanym przez trzęsienia ziemi. Wielkie 
trzęsienie ziemi w 1906 kompletnie zniszczyło 28 000 domów. Toteż liczono sią 
z tym, że kiedy
229
przy ponownym trzęsieniu ziemi oba brzegi zatoki się roz-. suną, most pęknie 
jak przełamana zapałka.
Na domiar złego muł był głęboki miejscami do 70 metrów. Należałoby taką 
warstwę mułu przewiercać, by filary zamontować na skale będącej pod mułem. W 
tym celu w 1933 poczęto wiercić w mule dziury, w których by się zmieścił 
szesnastopiętrowiec. Dzieło poczęło przerastać projektodawców i wówczas 
zaangażowano najsłynniejszego konstruktora mostów, Ralpha Modjeskiego, syna 
Modrzejewskiej.
Modrzejewski miał już za sobą mosty o wszechświatowej sławie: dwa wielkie 
mosty przez Missisipi, most łączący Kanadę z USA (z Detroit do Windsor w 
Kanadzie). Na tym moście, wracając z Kanady, utkwiłem równo pośrodku mostu z 
braku benzyny i musiano mnie przepychać dźwigiem pogotowia mostowego. 
Modrzejewski dokazywał cudów pomysłowości, budując np. most kolejowy nad rzeką 
Crocket, który budował jednocześnie z obu stron rzeki, posługując się 
suwnicami na szynach. Zbudował najdłuższy wówczas na świecie most wiszący 
przez Delaware. Kiedy w Quebec w Kanadzie na rzece Sw. Wawrzyńca zawalił się 
nagle most będący w budowie, grzebiąc 74 robotników, Modrzejewski, wezwany na 
ratunek, wykrył błąd w obliczeniu dolnego pasa i zbudował od nowa całkiem inny 
most własnego pomysłu. Wezwany do San Francisco, pokazał lwi pazur.
Podpławiono keson wielkości ćwierć hektara, wysokości 25 metrów, tzn. 
ośmiopiętrowej kamienicy, umocowano na 24 cementowych kotwicach, z których 
każda mogła wytrzymać nacisk 125 ton. Keson, podzielony na wodoszczelne 
komory, był pogrążany przez ich stopniowe wypełnianie. Tak opuścił się przez 
22 metry wody, po czym przerzynał się przez 60 metrów mułu i ziemi, aż osiadł 
na skale.
Zamknąłem ściągaczkę, płacę kawę, powstaję i internuję:
Przejdziem most ten, przejdziem Wartę,
Będziem turystami.
Dał nam przykład Bonaparte,
Jak walczyć z babami.
Ale w duszy ćmi białoruskie: "Ot, durny - widzi przecie, że most - i jedzie". 
Rozumniej było poszukać brodu. Królik (tak cóż ty zrobisz?) również powstaje. 
Jako ab-
230
solwentka historyczka Almae Matris powinna by teraz wyrzec historyczne słowa:
- Sir, posyła mnie pan na śmierć. Vive 1'Empereur!...
Ot i już dojeżdżamy do ślimacznicy, windujemy się drogą, która bardzo skośnie 
podchodzi do czartowskiego kuligu. Wreszcie wślizgują się w niego z wozem. Już 
mijamy budkę pobierającą kopytkowe, Królik podaje przygotowanego kwodra i oto 
już jesteśmy na moście, który ma sześć torów dla wozów osobowych, a pod nimi 
trzy tory dla ciężarówek i dla pociągów.
Poczynam czuć się,, jak zwykle w tłoku wozów, świetnie, bo to 
najbezpieczniejsza jazda; byle trzymać tempo i nie zbaczać, to można nawet 
nieco się gapić na strony.
Wspaniałe kable, miękko trzymające każde przęsło na stalowych linach, porywają 
swoją filigranową elegancją. Kto by powiedział, że na zawieszenie tego mostu 
poszło 112 kilometrów lin?
Już pod nami jest wyspa Yerba Buena, na której postawiono jeden jedyny 
pilaster nie stojący w wodzie. I Królik czuje grunt pod nogami. Jakby to co 
pomogło. Królik ma widać psychikę matki, która poszła prosić dowództwo szkoły 
lotniczej, aby synek latał nisko i wolno, co by w praktyce oznaczało śmierć.
- Ten most kosztował 77 milionów.
Ale stwierdzam, że jej nie do rozważań, bo już minęliśmy wyspę.
Mnie zresztą też nie do rozważań, bo zjeżdżać będę musiał w prawo, a tymczasem 
nie jestem na prawym torze. Jeśli się nie przebiję przez ten huczący prawy 
tor, to poniesie mnie, gdzie pieprz rośnie i gdzie nie mam żadnego interesu.
Poczynam mrugać prawym kierunkowskazem, ale diabła tam... Srogie szatany lecą 
prawym torem zderzakiem w zderzak, nawet pies by nie przeskoczył. Proszę 
Królika, aby wyciągnął damską łapkę, i cóż powiecie - jakiś wielbiciel płci 
pięknej przyhamował, wstrzymując sznur wozów za nim. Wskakuję w lukę, która 
się na chwilę otworzyła, Królik posyła najwdzięczniejsze pomachiwania i 
uśmiechy.
Zjazd okazał się łatwy, bo od mostu pobudowano sztuczne tory na jego poziomie. 
Wlatuję w taki tor i płynę nad domami San Francisco.
Wnosi nas na Market Street - jest to wielka arteria,
231
pokryta sześciu białymi pasami wyznaczającymi tory na jezdni. Z boku kipią 
odmęty nie tylko wąskich i krętych uliczek, ale pnących sią tak stromo, że na 
nich kursują tramwaje na linie - specjalność San Francisco. Jedyne też San 
Francisco w przepisach ruchu ma szczegółowe pouczenia, pod karą mandatu, jak 
parkować wozy na takich pochyłościach: należy mianowicie zamocować hamulce 
ręczne, nadto zostawić wóz z włączonym biegiem, poza tym z wykrzywionymi 
kołami. A nadto jeszcze nieraz widzi się kamienie podłożone pod koło. Gdyby 
nie te ostre przepisy, raz po raz urywałyby się puste wozy, pędząc z siedmiu 
wzgórz, na których zbudowane jest San Francisco.
Strzeżonego Pan Bóg strzeże; miarkuję, gdzie tu otworzy się Union Sąuare z 
wielkim garażem idącym na cztery piętra pod ziemię i mającym miejsce na 1700 
wozów, tzn. uwzględniając obrót, koło 4000 wozów w ciągu dnia tu wjeżdża i 
wyjeżdża.
Owszem, wyjeżdżam na ten plac, który wygląda jak oaza pełna zieleni. Oaza, pod 
którą mieści się garaż, jest otoczona ulicami jednokierunkowymi, muszę więc ją 
objechać, z Market Street w prawo, potem przecznicą na lewo, potem następną 
jeszcze raz na lewo, potem jeszcze raz na lewo i w ten sposób stanę przed 
wjazdem do garażu. Takich amatorów jest wielu, posuwamy dwoma rzędami, a kiedy 
biorę ostatni skręt na lewo, konstatuję, że oddzielają mnie od garażu dwa 
szeregi wozów. Wobec tego lecę znów na Market Street, zbaczam na lewo, jeszcze 
na lewo i widzę się znowu oddzielony od garażu o dwa sznury aut. Wobec czego 
mknę na Market Street, potem na lewo, potem znowu na lewo i jestem znowu od 
garażu odcięty.
Niech się dzieje co chce - nie dam /. siebie robić wariata. Stają, gapię się 
na tak bliski, a nieosiągalny garaż, mam już dosyć tego jeżdżenia na Market 
Street.
Za mną robi się pandemonium. Klaksonuje kto w Boga wierzy na tego Jankesa, bo 
widzą nowojorską rejestrację. Kalifornijczycy są bardzo dzielnicowi. Właśnie 
wystąpili po raz nie wiem który do rządu federalnego o odszkodowanie datujące 
się z 1864 roku, z czasów kiedy pozwolili unionistom posiłkować się ich 
liniami kolejowymi, co miało przyczynić szkód Kalifornii na siedem milionów 
dolarów. Gubernator Kalifornii oznajmił, że tym razem występuje z ultimatum: o 
ile nie otrzyma tych siedmiu milionów,
to zgłosi do Kongresu Kalifornijskiego wniosek o wystąpienie ze Stanów, 
zabranie swojej gwiazdki z konstelacji 50 gwiazd na sztandarze.
Co ja temu wszystkiemu jestem winien, że na mnie trąbią i krzyczą jak na burą 
sobakę. Rozparłem się, siedzę, nie pojadę.
Przez sznury wozów przeciska się policjant:
- What is the matter? (Co za przyczyna?) Czy motor nie chwyta?
- Motor chwyta, ale to jest nie matter tylko naser ma-tei. Ja już dwa razy 
przed panem defilowałem.
Policjant był starszy pan, taki policjant komunalny, nie federalny czort z 
pistoletem, pasem z nabojami i kajdankami. Powstrzymał dwa potoki wozów i 
powiada: "Smykaj pan".
Smyknąłem w .objęcia" czekającego Murzyna, który siadł do wozu i wjechał nim 
do windy. Odetchnąłem.
232
Chińczycy bez warkoczy
No ł już jest pora lunchu. Proponuję więc Królikowi chińską restaurację. 
Upiera się, boi się, że trzeba będzie pałeczkami jeść, a przy wszelkich takich 
eksperymentach ja zjadam również ł jej obiad.
- No przecież u tych Chińczyków na farmie dali ci widelec.
- Ale bo ta Chińczykowa była Polka.
Rzeczywiście, że była Polka. Jej teść kupił kurzą farmę od moich dzieci i 
zaprosił na prawdziwy chiński obiad. Kiedyśmy przyjechali, spotkał nas na 
ganku niskim ukłonem i przedstawił obok stojące platynowe bóstwo:
- Moja synowa.
Śliczna "Chińczykowa" wyciągnęła obie ręce:
- Ach, oddałabym rok życia za jeden dzień w Warszawie - powiedziała czyściutką 
polszczyzną.
Okazało się, że jej mąż był członkiem chińskiej ambasady w Warszawie i 
wyeksportował taki fajny wytwór produkcji krajowej.
Siadamy do taksówki, proszę kierowcę obwieźć nas głównymi ulicami San 
Francisco i wylądować na koniec tury w dzielnicy chińskiej.
- Zdrastwujtie - mówi kierowca.
- Nie jestem Rosjaninem.
- Och, tak mi się zdawało z wymowy państwa. No to - "dzień dobry".
- Teraz pan trafił. Cóż to, czy każdego klienta wita pan w jego języku?
- Zgadł pan. Nauczyłem się powitań w trzydziestu pięciu językach. To się 
przydaje, wie pan, w San Francisco, do którego zjeżdżają sią ze wszystkich 
zakątków świata. Wczoraj wiozłem gościa, który wyglądał na Filipińczyka, więc 
go powitałem po filipińsku, ale widzę, że facet nie wie, o co chodzi. 
Przyjrzałem mu sią i mówię: Selamat pa-
gi. Żeby pan wiedział, jak się rozpromienił, bo tym razem skapowałem, że to 
gość z Indonezji.
- No i zaraz taki facet rozczula się i daje większy napiwek.
- O to chodzi... Ale nie każdy ma takie szczęście - podaje mi "San Francisco 
Examiner". Jest to jakiś stary, mocno sfatygowany egzemplarz z wiadomością 
określoną czerwonym ołówkiem:
Kierowca taksówki w San Francisco, Bruno Del Carlo, miał niecodziennego 
pasażera w swej taksówce, kapitana marynarki w stanie spoczynku, Jesse 
Kenworthy. Po odbytej przejażdżce po mieście otrzymał on prócz rachunku na 50 
dolarów "maleńki tip" w postaci czeku na 5000. Do dziś dnia nie daje on wiary 
swej szczęśliwej gwieździe, gdyż rodzina Jesse Kenworthy chce sądownie 
wykazać, że hojny ofiarodawca ma trochę przewrócone w głowie. Ten sam kapitan 
uprzednio opłacił również marynarzowi, któremu brakło pieniędzy, podróż z 
Honolulu do San Francisco.
Wysiadłszy w dzielnicy chińskiej, od razu czujemy się przeniesieni w inny 
świat.
Tak jak Chicago jest największym polskim miastem na świecie, tak San Francisco 
jest największym chińskim miastem poza Azją. Mieszka w nim ćwierć miliona 
Chińczyków. Przesuwając się wzdłuż domów o wygiętych dachach, sklepów o 
szyldach chińskich z góry na dół, z których idą smugi zapachów chińskich 
pachnideł i spalonych trociczek, patrząc na wystawy pełne egzotyczności - 
kimon, nieraz haftowanych perłami, smoków porcelanowych, które są lampionami 
na pachnidła, arcypracochłonnych rzeźb z kości słoniowej (podziwiam potężny 
kieł słonia cały pokryty wypukłym filigranowym deseniem), lwów i bawołów z 
jaspisu, posążków Buddy z czarnego agatu, subtelnych rysunków na jedwabiu, 
wachlarzy z jedwabiu, szylkretu, z włókien bambusowych, podziwiam tę 
odrębność, w jakiej człek nagle znaleźć się może w centrum wielkiego miasta i 
w centrum dwudziestego wieku.
Idę, ważąc, do jakiej wejść restauracji, bo wszystkie wabią kolorowymi 
lampionami, żarliwymi napisami, srebrnymi dzwoneczkami, które grają przy lada 
wiaterku. Mijamy wielodachowe pagody buddystów, konfucjonistów, taoistów, pod 
nogami nam przebiegają zabawne pyzate Chińczęta w chińskich strojach, nieraz 
ciągnące wielkie papierowe smoki, nieraz w maskach potworów. SĄ to odblaski 
wiel-
235
234
kich uroczystości noworocznych, kiedy ulicami chińskiej dzielnicy przeciąga 
groźny zielonooki wielonożny smok, sprowadzony przez chińską Izbę Handlową za 
dwa tysiące dolarów.
Wreszcie lądujemy na piętrze jednej z restauracji. Zamawiam specjalność 
chińską - kaczkę lukrowaną, i patrząc z okien oszklonego tarasu na mieniący 
się w dole tłum chiński, myślę o całym stuleciu Cierpienia i Naporu, bijącego 
z Azji na ten szczęśliwy ląd amerykański.
Zaczęło się od tego, że po zniesieniu handlu Murzynami pojawiła się namiastka 
- niesłychanie tania siła robocza z Chin, Sprowadzano ich masowo do budowy 
kolei i doków, do pracy w kopalniach, do wyrębu lasów. Potrzebni byli tylko 
mężczyźni, wpuszczano więc do kraju tylko młodych samotnych mężczyzn. Nie 
mieli oni dostępu do białych kobiet i oto wielkie środowisko ludzkie poczęło 
się skręcać w konwulsjach seksualnych. Widziałem fotografię faktury z datą ł 
maja 1898 r., na której Loo Chee sprzedaje Loo Wongowi dziewczynę za 200 
dolarów, sześć miar ryżu po 2 dolary i 60 funtów krewetek po 10 centów.
Jakiegoż Chińczyka stać było na tak bajońskie sumy? Żółte środowisko przeżera 
homoseksualizm, odurzają się opium i wzrasta wśród nich przestępczość. 
Zaniepokojona Ameryka zamyka w ogóle bramy dla żółtej emigracji.
Ale w szerokich masach Chin tkwi marzenie o "Kum-szan". Znaczy to Złota Góra - 
tak nazywają Amerykę.
Z rokiem 1940 pojawia się polegająca na masowym oszustwie emigracja chińska.
Chinese Exclusion Act - akt zabraniający emigracji, został podważony przez 
prawo stanowiące, że dziecko zrodzone na obczyźnie z amerykańskiego obywatela 
ma eo ipso amerykańskie obywatelstwo, a więc i prawo przyjazdu do "ojczyzny".
Do obywatelstwa amerykańskiego ma prawo każdy, kto mieszkał w Ameryce pięć 
lat. Jest to dopiero powojenny wynalazek, że się bada, czy np. petent nie jest 
komunistą. Wypełniając formularz na wizę wjazdową, musiałem odpowiedzieć też 
na pytanie: "Czy nie udaje się aplikant do Stanów Zjednoczonych w celu 
obalenia rządu przy użyciu przemocy (with violence)ł." Chciałbym widzieć 
wariata, który by napisał: "naturalnie że tak."
Ale w dobrym XIX wieku nikt nie miał prawa wypyty-
wać, co sobie myśli nawet biedny kulis. Kulis dostawał obywatelstwo, mógł za 
swoim paszportem odwiedzić Chiny. Wracając z Chin, składał u władz 
amerykańskich oświadczenie, że żona jego porodziła, często bardzo, że 
porodziła bliźnięta. Nieraz meldowano synów zrodzonych z kilku żon. Nie były 
rzadkością oświadczenia, że osiem żon porodziło ośmiu synów. Skoro Chińczyk ma 
prawo wielo-żeństwa w Chinach, Ameryka musiała uznawać te dzieci jako 
pełnoprawnych Amerykanów.
W miarę upływu lat certyfikaty uzyskane na wielkie ilości "amerykańskich 
synów" szły w górę w cenie. Certyfikat urodzeniowy dla dorosłego, a więc taki, 
co się odleżał do osiemnastu lat, był nabywany w Chinach za 3700 dolarów. 
Ponieważ rzadko który Chińczyk mógł zdobyć się na taką sumę, więc w naszej 
współczesności ożyła instytucja inden-ture, tak popularna na przełomie XVIII i 
XIX w. przy sprowadzaniu robotników z Europy, którzy obowiązani byli 
odpracować dług u chlebodawców amerykańskich, jacy wyłożyli na koszty tej 
podróży. Ten rodzaj niewolnictwa kwitnie po dziś dzień u Chińczyków 
amerykańskich.
Władze amerykańskie nie mogą sobie poradzić z weryfikacją certyfikatów, skoro 
w Chinach są nie znane metryki, akty zawarcia małżeństwa i akty zgonu. Jedyna 
rzecz, którą musi zrobić chiński agent w Ameryce, to jest zlecić swemu 
partnerowi w Hongkongu znalezienie chętnego na wyjazd Chińczyka o tym samym 
nazwisku, jakie zostało za-podane w certyfikacie. A ponieważ sześćsetmilionowe 
Chiny nie rozporządzają więcej niż 500 nazwiskami, nie jest to bynajmniej 
trudne.
Amerykanie gubili się w tej weryfikacji, a odkąd od 1949 roku w Chinach objęli 
rządy komuniści, wszelkie dochodzenia w ogóle stały się niemożliwe. Wówczas 
konsulat w Hongkongu, który wydawał prawa na wyjazd, zainicjował niesłychanie 
drobiazgowe konfrontacje. Rzekomy ojciec w USA musiał złożyć zeznania, gdzie 
się znajduje sadzawka w ich wsi, gdzie kopiec przodków, ile schodków jest przy 
wejściu do ich domu w Chinach itd. Arkusz z odpowiedziami był przysyłany do 
Hongkongu, gdzie petentowi zadawano te same pytania.
Ale organizacja "synów" już się wyformowała w sprawnie działający system. 
Rzekomy "ojciec", któremu dojrzał w latach kiedyś zeznany akt, po prostu 
sprzedawał go
236
237
(zwykle za 2000 dolarów) przemytniczej ajencji i o nic go głowa nie bolała. 
Ajencja wypełniała mu arkusz z odpowiedziami, a kopie, jego wysyłała swemu 
przedstawicielowi w Hongkongu, który wbijał potrzebne odpowiedzi w głowę 
klientowi.
Wówczas konsulat amerykański wprowadził badanie krwi "ojca" i "syna". Na razie 
Amerykanie upajali sią swoim pomysłem: 40% synów miało inną krew niż ojcowie i 
byli odwalani.
Po kilku jednak miesiącach doskonale sią wszystko wyrównało. Bo ajencja 
przemytnicza w USA, polecając dobierać- kandydatów nazwiskami do składanych 
certyfikatów, przesyłała jeszcze swemu reprezentantowi kategorię krwi "ojca" i 
w Hongkongu sprawdzano, czy jest dobrany nie tylko imieniem, nie tylko ma 
wkuty życiorys, ale ł posiada ten sam typ krwi.
Amerykanie więc, nie mogąc zabraniać "synom" wjazdu do USA bez prawnej 
podstawy, zastosowali skrajnie wolne tempo, bo Kongres w międzyczasie 
przeznaczył pół miliona dolarów na zorganizowanie ekipy specjalnie trenowanych 
fachowców, która podejmie w Hongkongu drobiazgowe inwestygacje. Cóż, kiedy 
konsulat stwierdził, że taka inwestygacja wymaga stu godzin na petenta, a tych 
petentów już się nabrało w Hongkongu 22 000 i liczba ich rośnie szybciej niż 
liczba załatwionych.
Takie są oto kłopoty i na. tym odcinku amerykańskiej demokracji, która nie 
chce tracić twarzy i naruszać praw.
Kelner, który nam przynosi ową lukrowaną kaczkę, ma na nieruchomej twarzy 
maskę uśmiechu - taką samą jak te posążki Buddy na wystawach sklepowych.
Kaczka, którą przynosi, jednolita pod pancerzem brunatnego lukru, rozbiera się 
leciutko na aromatyczne kawałki, skoro przeciąć tę pokrywę zewnętrzną. Jest - 
znakomita. Pewno wiele rzeczy znakomitych mogą Chińczycy dać światu. Chińczyk 
przyjmujący nas na kurzej farmie, kiedy mu żona ofiarowała książkę o milenium, 
powiedział ze swoim wieczystym uśmiechem, że jego kultura liczy sześć tysięcy 
lat.
Tylko że nie umiemy operować pałeczkami.
Tymczasem jednak 22 000 tysiące "synów" marzy o dniu, kiedy i dla nich otworzą 
się wrota legendarnego "Kum-szan" - Złotej Góry.
Pisarz zracjonalizowany
Na przyjęciu u Kynesów stał koło mnie przy bufecie wysoki postawny mężczyzna, 
o którym mi szepnięto' jako o pisarzu bardzo successful.
Nałożywszy na talerz indyka i jarzyn, sięgnąwszy po sos, zażartowałem:
- Miss Yanderbilt przestrzega w swojej książce o etykiecie, żeby sos kłaść 
tylko na mięso, jeśli bowiem położy się go również na jarzyny, zapaćka się 
cały talerz sosem, to się obraża gospodynię, bo it is an insult to the cuisine 
to inundate everything with gravy (to jest wielki despekt dla kuchni).
- No, to ja bym się musiał czuć nieustannie obrażony. _ ?
- Jestem w zarządzie "Sandwich Shops", to jest takie przedsiębiorstwo 
"łańcuszkowe" obejmujące w chwili obecnej pięćdziesiąt osiem tanich 
restauracji. Mamy je w różnych punktach San Francisco i po innych miastach 
Kalifornii.
- A mnie mówiono, że pan jest Ralphem Moody, którego książka Little Breeches 
uzyskała światowy rekord.
- Zgadza się.
- No to po co, u diabła, para się pan tym pryczeniem, gdzie wszystko 
trzeba zalewać "keczopem" (ketchup - najtańszy, pochłaniany w olbrzymich 
ilościach sos stojący na wszystkich stołach wszystkich restauracji i 
wszystkich r amerykańskich domów).
- Bo to mój właściwy fach, lubię go, przynosi mi dochody, a pisać począłem 
dopiero doszedłszy do pięćdziesiątki.
- To może pan zna sławetnego Mardikiana, milionera
| restauratora we Frisco?
- To mój przyjaciel. Przyjedźcie, państwo, to zjemy u niego obiad.
239
Była to propozycja podwójnie nącąca, i ze wzglądu na kuchnią, i na literaturą. 
Historia Moody'ego mnie interesowała, bo sam począłem pisać zawodowo zbliżając 
sią do pięćdziesiątki, a co do Mardikiana, ubogiego uchodźcy z Armenii, który 
dorobił sią największej restauracji w San Francisco, to właśnie czytałem 
książką jego wspomnień.
Przekąsiwszy w chińskiej restauracji, pojechaliśmy do Moody'ego. Mieszkał na 
dalekim przedmieściu w dzielnicy mieszkaniowej odzielnych willi z ogródkami i 
basenami
kąpielowymi.
Ralph mówi nam o swym ciężkim dzieciństwie. Ojciec, ubogi farmer w Colorado, 
odumarł gromadkę dzieci, z których najstarszym był czternastoletni Ralph. 
Chłopak podjął na siebie niepomierny ciężar głowy rodziny.
Skończył zaledwie szkołę powszechną. Zaczynał od mycia talerzy. Gdzie mu tam 
było do pisania.
Siedzimy w jego gabinecie przy typowym ,,byznesowym" staroświeckim biurku z 
zasuwaną drewnianą żaluzją i na-piętrzonymi półeczkami. Takich biurek już 
teraz nie widzi sią w nowoczesnych przedsiębiorstwach. Ralph mówi, że j i w 
jego biurze, które ma w mieście, jest nowoczesny porządek, interkom, tzn. 
telefon w formie kratki w biurku, bez słuchawek, którym może mieć konferencje 
naraz z kilku osobami w różnych częściach gmachu; z magnetofonem, w który 
nagaduje listy, które potem przepisuje sekretarka; ofiarowuje mi paczkę 
papieru handlowego tak spreparowanego, że podkłada się pod niego bez kalki 
drugi papier czysty i odbija się kopia; daje mi arkusik papieru służącego 
zamiast gumy. wystarczy go położyć na literze lub całym tekście, który się złe 
napisał, potem napisać ten zły tekst raz jeszcze - i wszystko znika. 
Zaimponowała mi zwłaszcza taśma do maszyny - czarno-biała. W razie pomyłki, 
nastawia sią na biało, jeszcze raz pisze, omyłka znika.
Ralph jest to typowy Amerykanin, dla którego wielkim zadowoleniem jest, jeśli 
może sią popisać gadgefem, którego gość nie zna.
To biurko, ta maleńka maszyna do Uczenia, te jakieś segregatory zieją dla mnie 
nudą - jakże tu mogą powstawać książki?
Ale Ralph Moody dobrze sią czuje w tym wszystkim. Opowiada z ożywieniem o 
perypetiach swego restaurator-
240
skiego fachu. Zwłaszcza o ciężkich przejściach z unią kelnerów. Na jej czele 
stał Joe Jacono, tough boy, bezwzględny, przebiegły, nie przebierający w 
środkach. Nie było takich obelg, których by oszczędzono Ralphowi, nie było 
dość paskudnych insynuacji, których by nie lansowano.
Kiedy wreszcie po długich walkach, które przyniosły obu stronom dotkliwe 
straty, podpisano umowę, bandytowaty Joe Jacono z punktu się zmienił w 
dobrodusznego poczciwca.
- Say, Ralph - podsunął mu jego książkę - autogra-fuj, to dla mojej missus. Bo 
moja stara wariuje na twój temat.
Ralph prowadzi mnie do przyległego pokoju. Ba, teraz rozumiem: ten pokój z 
półkami książek, jakąś statuetką, z reprodukcją bodaj Renoira, wyłożony 
miękkim dywanem - to jego warsztat pisarskiej pracy.
Widziałem kiedyś w jakiejś francuskiej książce kolorowe plansze, ilustrujące, 
jak się nawarstwiają fluidy w pokoju, który jest poddany odpowiedniej 
atmosferze. Fluidy w celi zbrodniarza wyglądały jak zgęstaniałe piramidy o 
brudnokrwistym kolorze, w celi zakonnicy jak błękitne welony itd.
Nie wiem, jaka tam blaga tkwiła w tych rysunkach, ale chyba to niewątpliwe, że 
pokój się mebluje nie tylko meblami. Jeśli dany pokój jest przeznaczony 
wyłącznie dla pracy umysłowej, to już gdy się wchodzi do niego i rzuci okiem 
na biurko, coś samo poczyna strzykać w palcach, aby je położyć na klawiszach 
maszyny. Dlatego staram się nie mieć pokoju, który jest sypialnią zarazem. W 
łóżku myśli się o różnych kłopotach i te zgryzoty ustawiają się pod ścianami i 
przeszkadzają.
Zauważyłem, że podświadomie wiele osób to docenia, kierując się instynktem i 
empirią. Sądzą, że należy do nich Ralph Moody, mający oddzielnie sypialnią i 
oddzielnie dwa gabinety do dwu odmiennych zająć.
Siadam przy biurku, na którym widzą w stoisku siedem fajek. Ralph mówi, że 
fajka musi przesychać, aby dawała pełny aromat. Dlatego na każdy dzień 
tygodnia służy mu inna fajka. Ciekawe, że poza tym swoim gabinetem nie pali.
241
Gospodarz wydobywa z' ukrytego w ścianie baru - małej lodówki - syfon i 
whisky. Pociągając ją wolno, my-
16 Królik i oceany
ślą, że cóż tam zazdrościć jaskółkom budującym gniazda niemylnym instynktem. 
Ten wielki mężczyzna bez wykształcenia, długie lata parobek, potem kelnerczyk, 
wreszcie - byznesmen, niemylnym instynktem budował sobie to miejsce pracy - z 
umeblowaniem, fajkami, barkiem, książkami, reprodukcjami. To nie snobizm. 
Ralph jeździ czwarty już rok nie zmienianym wozem, i to średniej marki.
Jak przyszło na niego pisanie?
Zbliżał się już do pięćdziesiątki, kiedy córka poprosiła go o pomoc w 
napisaniu ćwiczenia. Spróbował i zdumiał się, że to potrafi. A gdyby 
spróbować?
Pisanie wydawało się temu człowiekowi twardej codziennej pracy czymś 
tajemniczym, nieuchwytnym, tak jak dla mnie czymś zupełnie nieuchwytnym jest 
widok farb roztartych na palecie: nie umiem sobie wyobrazić, jak je łączyć, 
ażeby z tego powstawał np. realistyczny portret, Podobno każdy może się 
nauczyć malować elementarnie, na poprawnym poziomie. Gdyby kiedy przyszła mi 
taka myśl do głowy, naturalnie, poszedłbym brać lekcje rysunku.
Moody poszedł tą drogą. Amerykanie wierzą, że każdego można nauczyć pisać - 
wielka ilość szkół pisania żeruje na niewyżytych pasjach grafomanów. Są to tak 
ciekawie pomyślane instytucje, że w innym rozdziale napiszę i o tym.
To, co mi mówił Moody o tej szkole, zdaje się jednak potwierdzać tezę, że to 
wielki humbug. Z trzech tysięcy uczniów, jakie miała szkoła, wyszło do 
pisarstwa tylko dwóch, jednym z nich był Ralph. Opisał dla szkoły swe 
dzieciństwo, kierownik kursów zachęcił go, aby to opowiadanie rozwinął w 
powieść. Tak powstał bestseller, powieść Little Biee-ches, tłumaczona na 23 
języki, której łączne wydania w Stanach Zjednoczonych osiągnęły 900000 
(książka była wybrana przez "Book of the Month Club").
Z powodu pięciu książek, które dotychczas napisał, otrzymał dotychczas 14000 
listów od czytelników.
- To jest przyjemne, ale i przykre - każdy bowiem spodziewa się odpowiedzi.
Mówię to z własnego utrapienia, choć maksymalna maja poczta' od czytelników, z 
wyjątkiem paru szczególnych wypadków, nigdy nie przenosiła kilkunastu listów. 
I już wówczas uważałem, że nie stać mnie na odpisywanie.
Ralph Moody mówi, że na 14 000 listów odpowiedział osobiście. Dzieje się to w 
ten sposób, że każdy list znaczy numerem danego dnia dzielonym przez numer 
formułki odpowiedzi. Listy, do których nie pasuje żadna formułka, mają numer 
dzielony przez "r" (recording). Nazajutrz sekretarka albo wypisuje listy 
całkowicie z formułki, albo z nagrania w magnetofonie, które ma całkowity 
tekst oryginalny albo tylko początek, np.:
List 7. "Ach, z iluż wspomnieniami łączy się dla mnie Tennessee, w którym Pan 
mieszka. F 5" (tzn., że od ustępu podaje się już brzmienie formuły piątej).
"To pan, istotnie, "wspólną komunię duchową* ze swymi czytelnikami umieścił na 
konwejerze!"
- Lepiej to chyba, niż nie odpowiadać. Ben Hecht (znany amerykański pisarz) 
doszedł do perfekcji: przegląda listy pod światło i otwiera te tylko, w 
których widzi czek. Znający tę jego właściwość wkładają w kopertę czek bez 
podpisu.
- Sygryda Undset podobno z zasady odmawiała dawania autografów. Jakiś więc 
kolekcjoner posłał jej czek na 25 dolarów jako ofiarę na cele, którym pisarka 
patronowała. Ponieważ czek był wystawiony na imię Sygrydy Undset, więc 
pisarka, przekazując właściwej instytucji dobroczynnej, musiałaby go 
podżyrować, bank zaś przy comiesięcznych zestawieniach przesyłanych klientowi 
dołączyłby, przyjętym zwyczajem, czek jako dowód wypłaty. Ten podstęp Sygryda 
Undset przeznała i można wyobrazić sobie rozczarowanie spryciarza, kiedy 
otrzymał od jej sekretarki powiadomienie: "Pani Sygryda Undset dziękuje za 
ofiarę. Wolała jednak ją wpłacić z własnej kieszeni, niż pozbywać się 
autografu pana; jest bowiem namiętną zbie-raczką autografów i zatrzymała 
podpis pana na czeku w swoich zbiorach."
Ralph Moody uśmiecha się, równocześnie podpisując dla mnie swoje Little 
Bieeches.
- Dziękuję - powiadam - to ja dziś dwa autografy ułowię, bo zapewne i 
Mardikiana.
- No, sam Mardikian ma niepośledni zbiór. Na jego biurku stoją portrety 
Eisenhowera, szacha perskiego i innych znakomitości z własnoręcznymi 
podpisami.
- Za dobrą kuchnię?
- Nie tylko. W czasie wojny Mardikian na prośbę ge-
242
243
nerala Falesa, dowódcy olbrzymiej kalifornijskiej bazy wojskowej w czasie 
ostatniej wojny, postawił odżywianie żołnierzy na takim poziomie, że po wojnie 
generał Eisen-hower wyprawił go do Europy z generalnymi pełnomocnictwami 
inspekcji wszystkich obozów amerykańskich.
To jest ten mądry system anglosaski nieliczenia się ze stopniem oficerskim. U 
Anglików stopień jest związany z funkcją. Spotykałem nieraz kapitanów, których 
przed kilku miesiącami widziałem jako majorów. Nie była to degradacja, tylko 
przydział do innej funkcji. Anglicy mieli swego Mardikiana. Nazywał się Lyons, 
twórca znanych stołówek łańcuchowych. Dano mu stopień generała majora i 
wyprawiono do armii działających.
W tej chwili wkroczyły niewiasty z upomnieniem, że czas jechać. Bo ci 
mężczyźni to jak małe dzieci, jak się zagadają...
Wóz Moody'ego jest to trzyletni mercury (następna klasa po fordzie, a więc wóz 
średniaków) dosyć obdrapany, ma na liczniku 72000 mil (116000 km). Niezły 
rekord jak na trsy lata. Przeciętny Amerykanin robi 10000 mil rocznie. Tego 
roku Ralph, jadąc z żoną, zrobił 7000 mil w trzy tygodnie. Ponad 500 
kilometrów dzień w dzień. Specyficznie amerykańskie pojęcie wypoczynku. 
Przestrzeń 404 mil z San Francisco do Los Angeles przebywa Ralph w 7 godzin. 
Przeciętna 57 mil (92 km) na godzinę wskazuje, uwzględniwszy przejazdy przez 
osiedla i liczne na nich czerwone światła, że Moody na odcinkach przelotowych 
wyzyskuje równomiernie maksymalną dozwoloną na nich szybkość 65 mil. To znaczy 
należy do klasy one-miłe-men, tzn. ludzi jadących milę na minutę.
- Amerykanin tak zrasta się z wozem - mówił Ralph - że rozłączenie go z nim 
równa się amputacji fizycznej. Ale bo też całożyciowy trening sprawia, że 
Amerykanin kieruje niejako rdzeniem pacierzowym. Osiemdziesięcioletnia ciotka 
mojej żony chwali się, że nigdy nie zapłaciła mandatu, ale przed miesiącem - 
policjant chciał jej wrzepić karę za przejechanie czerwonego światła. Uparła 
się, żeby sprawę skierował do sądu. Młody sędzia zauważył, że w jej wieku 
należałoby dać spokój z prowadzeniem, bo to pewno zły wzrok zawinił. Na to 
ciotka wydobyła z torebki igłę i nitkę, nawlekła, potem zaś wręczyła je 
sędziemu: "Teraz kolej na pana sędziego,"
Do restauracji Mardikiana jest długi przejazd. Mówię, że jakże posępnie 
wyglądają te jałowe góry.
- Och, wrzuci się je do zatoki - niedbale mówi Ralph - przecie i tu, gdzie 
teraz jedziemy, przed rokiem była woda.
Ralph Moody z upodobaniem opowiada o Frisco. Rósł z tym miastem. Z tym miastem 
rosło jego 58 restauracji, których co rok przybywa. Z tym miastem, które 
jeszcze przed stu laty, nim poczęła się w 1848 r. gorączka złota, miało 800 
mieszkańców i czterysta domków. Z tym miastem, w którym już w 1851 roku osiem 
tysięcy reputable citizens (godnych szacunku obywateli) zawiązało, wobec braku 
regularnych władz bezpieczeństwa, Straż Obywatelską, która wieszała na prawo i 
na lewo. Jeszcze w trzy lata po zawiązaniu tej Straży, w 1854 roku, miało 
Frisco 4200 zabójstw. Nie tylko zbrodnia, ale i spekulacja niszczyła ludzkie 
egzystencje.
Dziwnie pulsujące życie tworzyło się w tym rosnącym z dnia na dzień porcie, 
mieszaninie wszelkich ras. Charakterystyczne, że w ośrodku tego życia utworzył 
się arystokratyczny trzpień 400 rodzin, dzieci, a najwyżej wnuków trampów, 
przemywających tu ongiś złoty piasek, które do swoich ekskluzywnych klubów nie 
dopuszczały dorobkiewiczów.
Z drugiej strony, Frisco roiło się od oryginałów. Przez dwadzieścia jeden lat 
miało swego, uznanego powszechną milczącą aprobatą - "króla".
Był to Imperator Norton I, poszukiwacz złota, który następnie na spekulacji 
doszedł w 1853 roku do kapitału 250000 dolarów, a zbankrutowawszy, wystosował 
do dziennika "The San Francisco Bulletin" orędzie, w którym proklamował siebie 
"Imperatorem Stanów Zjednoczonych".
Pismo wydrukowało dla kawału manifest, a tymczasem pomysł chwycił się 
mieszkańców lubiących ekstrawagancje.
Odtąd Frisco zgodnie i solidarnie podtrzymywało królewskie pretensje Nortona 
I. "Król" stale chodził (a następnie jeździł na prymitywnym rowerze z tamtych 
czasów na kołach ,bez dętek) w błękitnym uniformie wojskowym z epo--letami i 
sutymi galonami, zawsze przy szabli, a w deszcz - pod J&elorowym chińskim 
parasolem. Zniósł Kongres, rozwiązał Unię Stanów Zjednoczonych, ogłosił 
aneksję Meksyku, wypuścił obligacje i ściągał podatki, które kupcy chętnie 
płacili, zdarzało się, że mu dawali i po 25 dolarów. Mał-
245
244
żeństwo jego z owdowiałą królową Wiktorią miało 50% szans, bo jedna strona 
(tzn. sam Norton I, który je zaproponował) - już się zgodziła.
Norton I mieszkał w domu apartamentowym, gdzie za niego czynsz opłacała jakaś 
spółdzielnia, którą powołał do życia za swych prosperujących lat, w ten czynsz 
włączono też Chińczyka piorącego mu bielizną.
Stołował się w najpierwszorzędniejszych restauracjach darmo i jeśli mu się 
danie nie podobało, odsyłał je do kuchni, wyrażając królewskie niezadowolenie. 
Miał bezpłatny wstęp do opery, do teatrów i innych sal widowiskowych, gdzie 
publiczność witała go powstaniem, kiedy wchodził. Jego orędzia noworoczne 
drukowała prasa bez wszelkich ironicznych komentarzy. Tramwajami jeździł 
bezpłatnie. W każdą niedzielę raczył zaszczycać swą obecnością świątynie 
różnych wyznań, gdzie był lokowany z honorami na specjalnie ustawianym fotelu.
Doszło do tego, że w czasie wizyty ostatniego imperatora Brazylii, Don Pedro, 
w roku 1876 Norton I był mu z pompą przedstawiony.
Kiedy zmarł wreszcie, jego "przyjaciele" z Pacific Club zebrali 10000 dolarów 
na koszty królewskiego pogrzebu, w którym wzięły udział dziesiątki tysięcy 
szczerze zmartwionych "friskowłan".
A jeszcze przed Nortonem I panował Montezuma II, z cywila - James Dickson. 
Ten, pojawiwszy sią w Waszyngtonie w mundurze generalskim, proklamował siebie 
jako Montezumę II ł zebrał pół setki awanturników, z którymi ruszył do 
Kalifornii odbudowywać... królestwo Azteków.- Jakoś jednak armię jego po 
drodze rozproszyła nie znana tu zadymka śnieżna.
- No, to tradycje monarsze trwają - powiedziałem. - W tym roku przecie 
przyaresztowano jacht opancerzony, pełny broni, którego właściciel, Bernard 
Brous, wysadziwszy uprzednio trzy stacje przekaźnikowe, proklamował rekrutację 
do "Rewolucyjnej Armii Amerykańskiej", która miała obalić rządy 
waszyngtońskie.
Słuchając o rezolutnej ciotce Ralpha, która kazała sędziemu nawlekać nitkę, o 
tym obywatelskim komitecie wieszających, o tych "monarchach" kalifornijskich, 
patrząc na tłum inny niż gdziekolwiek w Ameryce, tych potomków brodatych 
awanturników, zrozumiałem specyficzny genius
loci Frisco. Marinos, malarz z San Francisco, z którym mieszkaliśmy w Fundacji 
Hartford, zaśmiewał się, wróciwszy ze swojej wystawy, opowiadając, jak 
konduktor tramwaju, którym jechał, wezwał na paręset metrów przed przystankiem 
krańcowym do opuszczenia wagonu z powodu reperacji toru.
- Ja nie wysiadam - oświadczyła siedząca przy Mari-nosie starsza pani - stacja 
końcowa jest pod samym moim domem, noga mnie boli, przy kupowaniu biletu nikt 
mnie nie uprzedził, muszą mnie dowieźć pod dom i nic mnie nie obchodzi.
Ponieważ spór przeciągał się, zastopowane tramwaje dzwoniły, paniusia w sporze 
z konduktorem używała nieparlamentarnych argumentów, sprowadzono policjanta, 
który nie zdążył zaprodukować swej elokwencji, bo stara pani, ująwszy parasol 
z drugiego końca, stuknęła go rączką po łbie. Widać to go z punktu przekonało 
i odwiózł staruszkę do domu wozem służbowym.
Wjeżdżaliśmy na wielką Market Street przecinającą Frisco od morza dc zatoki. 
Miasto najdziwaczniejsze, położone na dwudziestu dziewięciu wzgórzach, 
zbiegało ku centralnej arterii stromymi jak górskie wąwozy ulicami. Cóż to za 
piekło musiało się dziać w tych spiętrzonych ulicach w czasie wielkich 
trzęsień ziemi w 1868, 1898, 1900, 1906. To ostatnie trzęsienie, połączone z 
szalejącym pożarem, strawiło 28 000 domów.
Tymi stromymi ulicami spływają tramwaje na linach, jak górskie kolejki. To 
jest specjalność Frisco, do której jego mieszkańcy są bardzo przywiązani. Na 
wystawie w czasie "Tygodnia Owoców" wystawiono jako charakterystyczny obiekt 
miasta - tramwaj linowy naturalnej wielkości, na który złożyło się 380 tuzinów 
pomarańcz, 250 tuzinów cytryn, 360 funtów śliwek, daktyli, fig i winogron 
(wszystko to szczęśliwie po ukończeniu wystawy sprzedano).
Kiedy powstał projekt zamiany tramwajów linowych bardziej nowoczesnym środkiem 
lokomocji, posypały się tysiące listów protestujących.
Ich starożytne dzwonki są tym dla ucha "friskowian", ciym hejnał dla 
krakowian. Liczni motorniczowie specjalizują się w jakimś sobie właściwym 
dzwonieniu. Jest mistrz, który, mijając orszak weselny, potrafi wygrać swymi 
dzwonkami sakramentalne: Herę comes the biide. We-
246
247
selnicy tak się rozrzewniają, że zatrzymują samochody, wyskakują, bombardują 
lirycznego motorniczego ryżem, którym się obsypuje nowożeńców.
Pewna obywatelka, od trzydziestu lat robiąca stały kurs takim tramwajem, była 
bardzo popularna, nie szczędziła bowiem pogodnych żartów. Pewnego razu 
wyglądała przygnębiona. Kiedy motorniczy spytał, co jej dolega, wyznała, że 
dziś jej urodziny i po raz pierwszy nie było nikogo, kto by o tym pamiętał, 
jedzie więc spożyć samotnie urodzinowy obiad, a następnie sama siebie 
zaprowadzi do kina.
Na to motorniczy począł na dzwonkach wygrywać Hap-py birthday to you, 
urodzinową piosenkę, pasażerowie, poinformowani przez niego, podjęli śpiew. 
Nowo wsiadający dołączyli się i tak samotna solenizantka jechała przez całe 
miasto z nieustającym chórem na jej cześć.
Lukullus 33stayloryzowany"
Restauracja Mardikiana nazywa się "Omar Khayam's".
Omar Khayam był to poeta perski z XII w., którego rzekomo uleczył z poetyckiej 
melancholii pewien ormiański kucharz, nauczywszy smacznie jeść.
Tę rolę podjął względem Amerykanów Mardikian, ubogi uchodźca ormiański spod 
tureckich pogromów po pierwszej
wojnie.
Jego rodak, znany pisarz amerykański Saroyan, zastanawia się, co też Mardikian 
zastał w USA jako kulinarne dziedzictwo.
W Wirginii gospodynie przechowały sposoby na ciasta ł placki z przepisów 
prababek z czasów kolonialnych. Uchodźcy polityczni z Francji mieli przynieść 
niewysłowie-nie delicyjną sztukę zapiekania jajek z serem. A bób prażony ze 
słoniną, z którego słynął Boston i Nowa Anglia? A szynka po wirgińsku, 
specjalnie długo wędzona w dymie drzewa hikorowego, właściwego jedynie 
południowym nadatlantyckim stanom; następnie przepajana karmelem z brunatnego 
cukru, serwowana z ananasem? Albo kurczę w stylu południowym, opiekane, 
podawane w plecionym koszyczku. Albo ostrygi prażone na słoninie.
Mardikian miał to całe dziedzictwo, a nadto - usadowił się w San Francisco, 
mieście, gdzie ludzie szybko się bogacili, spędzali większą część czasu w 
restauracjach. Historycy San Francisco z nabożeństwem opisują nie tyle zabytki 
i cuda architektury, których tu poprzez XIX wiek nie było, ale słynne 
restauracje: "Bazurro" - z nieporównanym lizotto i scallopini; "Billy Jackson" 
z jego kurczętami po południowemu! ,,Big John" - z jego rybą sea bass z rusztu 
i w maśle; cuda z morskich potraw, zwane comstock ciowd, które preparował 
"Johnson Oyster House". I tak bez końca. Wszyscy oni usadowili się w tym 
błogosławionym kraju, w którym hodowały się najlepsze kalifornijskie gatunki
249
tłustych czubatych przepiórek, gdzie łatwo było o udziec sarni lub jeleni, o 
niedźwiedzie łapy, o pstrągi z górskich potoków, o żółwie z pobliskiego 
Meksyku i o nie znany Atlantykowi przysmak - wielkiego skorupiaka obalone.
W tej Kalifornii, mającej swoje naturalne wina, w tym porcie, do którego 
płynęły tajemnice kuchni azjatyckiego wschodu i produkty Haiti, Hawajów, 
Tahiti i wszystkich wysp oceanicznych - mógł Wielki Arcykapłan Kuchni stworzyć 
nowy gatunek błogostanu, jeśli zawierzyć Brillat Savarinowi, że: "wynalezienie 
nowej potrawy przyczynia się więcej do szczęścia ludzkości niż odkrycie 
gwiazdy."
Pojmujecie więc państwo, z jakim nabożeństwem wstępowałem w progi "Omar 
Khayam's".
Ale już od wejścia, od samego progu, duch we mnie upadł.
Dobra, nie skomercjalizowana restauracja ma w sobie coś ze świątyni: nie ma w 
niej muzyki, tego nieznośnego atrybutu niezdolnych do kontemplacji prostaków, 
którzy swój niepokój, swój brak koncentracji pragną utopić w hałasie; nie ma 
jaskrawego oświetlenia (nie potrzebuję nadmieniać, że nikt nie ośmieliłby się 
w niej tańczyć); wita stołami ustawionymi przy wejściu, na których gość 
znajdzie wystawione to wszystko, co by chciał zadysponować w kuchni; często, 
jak w małej restauracyjce p. Montagne (prezesa klubu smakoszów Francji), widać 
ołtarz, przy którym Wielki Mistrz w szlafmycy, w asyście stojących za nim 
kuchcików, daje ostatnie błogosławieństwo przechodzącemu przez jego ręce 
daniu; nieraz ma swoją specjalność, jak sandacz w sosie orły z astrachańskim 
kawiorem u Horchera w przedwojennym Berlinie. Albo coąue a la bonne femme w 
burgundzie w glinianym garnczku, już nie pamiętani gdzie, w Brukseli; albo 
pompano, ryba zatoki meksykańskiej serwowana w kilku kopertach papierowych u 
Antoi-ne'a w Nowym Orleanie.
Co też tu dopiero za objawienie odsłoni nam mistrz Mar-dikian?
A cóż tu widzą, moi państwo, moje oczy?
Przez westybul walą tłumy a tłumy? Może tu z tego wspaniałego westybulu jest 
jakieś odgałęzienie do kina i właśnie ma się rozpocząć nowy program?
O nie, zawiedziona duszo - te stada wszystkie gnają do restauracji 
Mardikiana...
Zapieram się wszystkimi kopytami, mówię w rozgoryczeniu do Ralpha: "Dziękują 
się z panem."
Ale Ralph tłumaczy, że Mardikian czeka. No, to może zaprowadzi nas do 
zacisznego gabinetu, do takiej małej kapliczki, i tam odprawi nabożeństwo dla 
wybranych według specjalnego rytuału?
U progu wita nas małtre ćThótel:
- Pan Mardikian prosi o usprawiedliwienie, że się nieco spóźni, kazał 
zarezerwować dla państwa miejsce.
Otwiera się oczom naszym niezmierzona hala, falująca idącymi w bezkresy 
rzędami stolików.
Przeciskając się między nimi, doprowadza nas do jednego z takich stolików z 
nakryciem na cztery osoby. Siadam osłupiały, mając przed sobą małżonkę i 
Moodych na przestrzał. Obok nas gnieździ się żerowisko na sześć sztuk, które 
obsiadła familia z dziećmi. Inne trzy stoliki dookoła: pan z panią, dwóch 
szympansów w szarych ubraniach, wrzaskliwych obfitożerców; chytry stary z 
natrętnym młodym (zdaje się, że młody funduje). Boże, gdzież tu skupienie, 
gdzież tu modlitewność, gdzież tu pełne ekstazy wyjaśnienia francuskiego 
kelnera, natchnionym szeptem tłumaczącego, w jaki sposób będą stworzone dania. 
U Montagne przynoszono nawet książki tłumaczące, że w ten sposób to danie 
przygotowywali Persowie, a w ten sposób w wiekach średnich, a w ten sposób 
kazał je przyrządzać Talley-rand.
I cóż tu pomogą rozmieszczone wzdłuż ścian perskie motywy - brodacze, 
dziewice, barany i wersety z rubajatów Omara Khayama wykaligrafowane 
stylizowanym pismem:
O, UKOCHANA, NAPEŁŃ PUCHAR, NIECH ZNIKNĄ BYŁE TROSKI I GROŻĄCE TRWOGI. JUTRO? 
- NO CÓŻ... JUTRO MOŻE BĘDĘ ZNÓW SAMOTNY ZE SWOIM WCZORAJ SIEDMIU TYSIĘCY 
LAT...
No cóż - na razie ja jestem samotny ze swoją miseczką zupy. Kelner powiedział, 
że Mardikian prosił, abyśmy zaczynali bez niego. Ralph zajrzawszy w kartę 
mruknął:
- No, te zupy tu w karcie to i ja mam w swoich 58 restauracjach.
Zupa jakaś nieciekawa, nawet nie rozeznaję, co to takiego.
251
250
Pojawia się Mardikian we fraku. Tłumaczy się, że będzie musiał być na ostatnim 
akcie opery.
Jest to pełny, zażywny Ormianin, z twarzą lśniącą jak księżyc w pełni.
Witam go komplementem ściągniętym z Saroyana, o Kalifornii - raju gurmandów.
- Raj" gurmandów? - strzepnął pulchnymi rączkami. - Zabił go otwieracz 
konserw. Odkąd gospodyni kalifornijska dostała go w ręce - oszalała. Wszystko, 
wszystko ma z puszki. Widział pan po supermarketach ten wielki wybór tacek z 
gotowymi daniami?
Istotnie, widziałem, Królika nawet musiałem powstrzymywać od stoczenia się na 
niziny gastronemiczne. Za jednego i ćwierć bowiem dolara kupowała gotową 
tackę-pa-telenkę z jakiejś grubej cynfolii. Stawiało się tyle takich tacek w 
piecyku albo na małym gazie, ilu było stołow-ników. Po paru minutach zdzierało 
się cynfoliową przykrywkę, wewnątrz był to talerz z czterema przedziałkami: w 
jednej przedziałce było mięso (np. indyk), w drugiej kartofle, w trzeciej 
groszek, w czwartej makaron z sosem. Każdy gość jadł wprost z tego, potem 
wyrzucało sią skorupką cynfoliową do śmieci - żadnego mycia garnków ani 
talerzy.
- Ale era otwieraczy do konserw poczęła się kończyć - perorował Mardikian - 
odkąd miliony naszych bojsów pobyły w Europie. Ci dopiero dają teraz szkołę 
swoim haus-wajfom. Rozpowiadali cuda o europejskim żarciu chłopakom, którzy 
nie zakosztowali wojny. A teraz po wojnie - znów ich trzeba było werbować.
- Pamiętam te afisze z napisami "Czy chcesz zwiedzać obce kraje?", z 
żołnierzami i dziewczynkami na plażach, z żołnierzami fotografującymi piękne 
widoki...
- No właśnie... Czyż taki żołnierz mógł jeść byle co? Eisenhower, 
przypomniawszy mnie sobie, ściągnął mnie do Europy na inspekcję mes 
oficerskich i żołnierskich kantyn. Tak dobrze nigdy jeszcze w domu nie jedli.
Przypominam sobie, prasa podawała, że marynarka zamówiła 11 000 tuzinów 
widelców do ostryg. Oficjalny komunikat prostował, że wcale nie tyle, tylko 
10630 tuzinów złożono w składach mobilizacyjnych in case ot emergen-cy - na 
wypadek potrzeby. Zresztą i w innych służbach... Dostarczono dwa miliony 
spodni z guzikami, kiedy regu-
252
lamin wojskowy zabrania noszenia szelek. Kto zarobił na dwunastu milionach 
guzików? Te samiuteńkie koce, ktedy wybuchła wojna w Korei, za które cywilna 
agencja rządowa płaci 4,65 dol., armia kupowała po 8,56, korpus piechoty 
morskiej po 9,89, lotnictwo po 14,15, marynarka po 19,57, a rekord pobiła 
służba sanitarna płacąc po 21,75 dol. Te dane wziąłem z prasy, która czerpała 
je z oficjalnych dochodzeń. Np. 34. raport senackiego Preparadness Committee 
stwierdzał, że w bazie lotniczej w Carsvell użyto 200 funtów "niepotrzebnej 
kawy" jako składnika do czyszczenia podłóg, że umeblowanie kantyny w tej bazie 
(krzesła wyściełane, stoły o nadzwyczajnych blatach itd.) kosztowało po 3000 
dolarów na osobę. Sypialnie dwuosobowe z niebywałymi materacami, posadzkami, 
szafami w ścianach były bardziej luksusowe niż donnitoria dla młodzieży 
uniwersyteckiej.
Ale Mardikian tokuje w natchnieniu. W wojnie koreańskiej pokazał dopiero, co 
umie. Jakże można było na przykład pozwolić, aby nasi bohaterowie byli bez 
nowalijek sezonowych. Założono w Chofu w Japonii największą uprawę 
hydroponiczną świata. To znaczy w wodnych basenach o powierzchni 50 akrów 
pędzono na chemikaliach rośliny biorące pokarm nie z ziemi, a z odpowiednio 
sypanych chemikaliów. Dzień w dzień pięć kolosów powietrznych C-54 pełniło 
kilkakrotnie "rajdy jarzynowe" dowożąc na same pozycje rzodkiewki, sałatki, 
pomidorki. W 1951 r. przewieziono pięć milionów funtów jarzyn, tzn. ponad 56 
milionów porcji. Żołnierski plecak na linii był każdodziennie tak 
zaopatrywany, że na poręcznej indywidualnej maszynce, w którą był każdy 
zaopatrzony (podziwiałem to cudo techniki uczestnicząc w patrolu V armii 
amerykańskiej pod Livorno - przyp. M. W.), żołnierz mógł sobie nawet na 
patrolu przyrządzać posiłki z sześciu dań (łącznie z puszkowymi ciastkami, 
kompotami i cukierkami).
- Panie Mardikian - nawracam do chwili obecnej - co też to za zupę 
spożywaliśmy?
Grubas naważnia się, wypina tors sztywnej frakowej koszuli:
- A to był - dobry, stary, tradycyjny old-fashioned dam chowder naszych 
przodków amerykańskich.
Clam-chowder!... Najtańsza, najdemokratyczniejsza zupa, serwowana z puszek w 
każdej kawiarence przydrożnej L.
253
Zupa z najtańszych małży - śmiecia zalegającego dno morskie... O, chytry 
Armiaszka!... To sobie zakpił ze mnie... Nie-darmo Żydzi na Lewancie mówili 
mi, że każdy Żyd wobec Ormianina to jest głupi goj.
Mardikian coś dostrzegł w moim obliczu, bo począł dowodzić, że chowder 
chowderowi nierówny. Że taki jego chowder to sią musi dusić na wolnym ogniu co 
najmniej dwie i pół godziny.
Ja bym go dusił krócej, tego Mardikiana, w piąć minut bym go ukatrupił.
- No to, jeśli pan chce coś ormiańskiego, to każą wam dać kozou kzartma - mówi 
pojednawczo Mardikian.
Tajemnicza potrawa okazała sią po prostu udźcem baranim pieczonym z cebulą, 
pieprzem tureckim, wypapryko-wanym i zalanym własnym sosem.
To po ten cymes przyleciałem przez pół globu ziemskiego?
Patrzą obrażony po sali: dwanaście tuzinów kozou kzartma płynie równocześnie 
na wyniesionych w górą tacach.
Obrażam sią, jak kiedy obraziłem się, przyjechawszy dzieckiem do Warszawy, że 
tajemnica naszej gospodyni, deser zwany "Pani Nowakowska", bo tak nazywała sią 
mityczna pani, która przyjechawszy przed stuleciem koczo-brykiem z Warszawy 
zwierzyła przepis prababce - jest serwowana w każdej restauracji jako 
szarlotka.
Teraz Mr Mardikian wygłasza natchnioną odą na cześć deseru, który nam 
zaserwuje. Jest to jego popisowe danie, którego przepis przejął od słynnego 
mistrza Tocatliana, który stworzył to danie na cześć cesarzowej Eugenii. Deser 
zagnieździł się na przyjęciach dworskich u sułtana i nazywa się ekmek 
khayadili.
Podali to cudo. Jakieś ciasto pod białą chrupką pokrywą. Owszem... O, nawet 
bardzo owszem...
Rozpromieniony Mardikian atakuje:
- Jakie to są składniki? No, niech pan zgadnie? Iluż smakoszom go serwowałem, 
ilu szefom najznakomitszych kuchni - żaden nie potrafił powiedzieć. Wymieniali 
jabłka, gruszki, śliwki, wszystkie egzotyczne owoce. Dopiero im mówiłem - 
zawiesił głos patetycznie - że to jest, po prostu, chleb ugotowany w miodzie. 
Należy w okrągłym rondlu prażyć na parze cwibaki (rodzaj sucharka) z wodą 
pomieszaną z sokiem cytrynowym. Kiedy dobrze spuchną,
254
wla'ć miodu i piec około 45 minut, aż nabiorą brunatności. Przedtem należy 
przygotować kaymak. Należy postawić kwartę ubitej śmietany na maleńkim ogniu. 
Poczerpywać chochlą i ponownie delikatnie wlewać, aż poczną formować sią 
pęcherze. Tak należy manewrować około godziny - im dłużej to robić, choć ręce 
mdleją, tym wyższe będą te bąble. Wówczas zgasić ogień i pozostawić dla 
wolnego stygnięcia przez dwie godziny. Następnie włożyć to należy co najmniej 
na osiem godzin do lodówki. Wówczas ostrym nożem należy pociąć zakrzepłe bąble 
śmietany i udekorować nimi ekmek khayadifl.
- Skąd pan czerpał swoje mądrości kucharskie?
- Przede wszystkim należy je mieć przyrodzone tu (pokazał na język) - i tu 
(pokazał na serce), i tu (pokazał na głowę). A poza tym sią uczyć. Uczyłem się 
w Aleksandrii
255
u sławnego mistrza wschodniego Aszji Mugurdicza, byłego szefa kuchni sułtana w 
Konstantynopolu, który z kolei był uczniem Tocatliana. Praktykowałem po 
najlepszych restauracjach Paryża. Zapuszczałem się na własne wyprawy 
odkrywczo-kulinarne. Na przykład na Wyspie Sw. Łazarza, w starym klasztorze 
ormiańskim Mekhetarian, odnalazłem przepisy kucharskie z czasów króla 
ormiańskiego Szara, który przeniósł stolicę do innej dzielnicy, w której się 
lepiej jadło.
Patrzyłem wkoło na żrące stada, na dziesiątki kelnerów, na cyrkulujące wózki z 
poczuciem, jakbym był w fabryce. Jakby jakiś Ford przykuł do konwejera 
Tocatliana i Mugurdicza, i Mardikiana i kazał im preparować na tempa potrawy, 
które muszą a to dusić się sześć godzin, a to marznąć osiem, a to być ręcznie 
potrząsane przez godzinę.
- Tu - powiedziałem do Mardikiana - niewiele ma pan do używania tego 
(pokazałem serce).
- Ale za to musi pracować tym - Moody pokazał na głowę.
- Z tego nie tak wiele radości zostaje dla tego (pokazałem na język).
- Ale dużo radości tu (Moody klepnął się po kieszeni) Tak sobie w ów dzień 
gwarzyli Ormianin, Polak i Irlandczyk o strumieniu gastronomicznych wzruszeń, 
który się wlewa, jak wszystkie dopływy w tym kraju - w ocean technokratycznych 
usprawnień i pogorszeń.
Steinbeck w swojej książce Podróże z Charleyem wzdycha: "Jeśli ten naród ma do 
tego stopnia przytępione gruczoły smakowe, że nie tylko godzi sią z jedzeniem 
bez smaku, ale w nim gustuje - to cóż stanie się z jego duchowym życiem, tak 
samo pozbawionym podniet?"
Stoliczku, nakryj się!
Po uczcie u Mardikiana Ralph Moody zawiózł nas do taniego, ale uroczego 
hoteliku na jednym ze wzgórz, z którego widać było połyskliwe głębie - Frisco 
w nocy.
- Wyśpijcie się - powiada dobrotliwie - jutro w południe po was zajadę, 
wyłabudamy wasz wóz z tego garażu (skoroście nie mogli do niego wjechać, to 
może i nie wyjedziecie?), a potem pokażę miasto i przepilotuję do wyjazdu.
Zgadzam się skwapliwie. Jutro rano mam zwiedzać największą w USA fabrykę 
przetworów owocowych "Del Monte". Należy szybko naspać, ile trzeba.
Toteż rad jestem, że w numerze jest jedno duże łoże podwójne.
- Profesor Smith z Syracuse powiedział - tłumaczę Królikowi - że najlepsza 
rzecz na bezsenność to dotknąć czegoś bezmyślnego. Wiesz, to takie prawo 
Archimedesa: nadmiar myślenia równoważy się między naczyniem pełnym i pustym.
Na rano niegodny Królik zostaje w łóżku. To po niej, zapewne, odziedziczyła 
młodsza wnuczka, Ewcia, żałosne: "Znowu coś zwiedzać?" - przy czym nastawiafa 
podków-kę, wietrząc ciężki los, kiedy się zanosiło na muzeum albo galerię 
obrazów.
Polak, który po mnie przyjechał, jest pracownikiem biurowym w "Del Monte". 
Przywiózł dla mnie przepustkę na zwiedzanie i promienieje, że się zwolnił na 
parę godzin z pracy. Wycisk pracy w Ameryce jest czymś, co trudno zrozumieć w 
Polsce.
Kiedy przyjechała do mnie moja córka z USA, powiedziałem: "Wytchnijże sobie, 
wyleż się na plaży."
Pamiętałem jej warunki pracy jako "researcherki", tzn. kompletującej dane 
faktyczne dla każdego numeru "Time
257
17 Królik i oceany
Magazine". I pismo było przodujące, bogate, i zajęcie na wyższym szczeblu (z 
nazwiskiem na masthead, tzn. w podtytule). Mimo to pracowała w pokoju, gdzie 
stało sześć ciasno zestawionych biurek. Jeśli było zajrzeć do niej, żadna 
głowa się nie podniosła, a i ja, rozbalwaniony europejski tata, byłem 
spławiany z zażenowaniem. Owszem, pobory okazałe... automatyczny ich wzrost 
rok w rok... Nadgodzinówki królewskie... Premie noworoczne i wszelakie... 
Ubezpieczenia dodatkowe od pracodawcy, niezależnie od państwowych-- palce 
lizać. Ale co wieczór wracała do dornu blada jak papier, wypruta z sił do 
krańca możliwości.
Sądzę, że stąd się bierze tak olbrzymie spożycie narkotyków, które podtrzymują 
zdolność do pracy.
Więc skoro przyjechała, powiadam: "Odpocznij se w bu-kolicznej Polsce."
Ale oczy jej się rozlatywały. Gdzieżby tam... Co dzień - inne zdumienie. 
Szereg ich począł się od pierwszego dnia, od zameldowania się, kiedy przyszła 
zaskoczona tym, że urzędnik, który przybijał pieczątkę meldunkową, siedział 
sam w dużym pokoju.
Gdzieżby tam plaża... Patrzyć, patrzyć i nie napatrzyć się na tę Polskę.
No więc lataliśmy. W Krakowie spaliśmy długo po przebytej jak zwykle z 
myszkowaniem na strony wczorajszej drodze (ileż myszkowań na odcinku między 
Warszawą a Krakowem, znajomków, powrzasków, przyklasków, pod-pytów, wzdychów i 
zachwytów, nalęgłych koleżankowych dzieci, kwiatów i wsiowego błota, uśmiechów 
i miasteczkowych śmieci). Koło godziny 10 rano zeszliśmy na śniadanie do 
hotelowej kawiarni, gdzieśmy wytelefonowali z biura kofeżankę numer sto jeden. 
Koleżanka bez obiekcji przybieżała, z radości płakała, pytlowała, pytlowała, 
aż wreszcie czas zeszedł tak, że mówię:
- No to pani zje z nami śniadanie.
- Boże broń, ach nie, ach nie! - Skroiła ponurą minę: - Pamiętajcie, że 
jesteśmy w cęgach reżymu; muszę wracać do pracy. Ale musimy się jeszcze 
zobaczyć.
- Mamy popołudnia zajęte - zastrzegam pośpiesznie.
- Ach nie, mnie też po południu trudniej, w domu tyle różności... Ale w 
godzinach południowych zawsze się urwą. Kiedy poleciała, gość z Ameryki 
powiedział:
- W naszej redakcji dziopka już za pierwszą eskapadą
znalazłaby na biurku notkę: You aie lired, pani jest zwolniona z pracy.
W 1939 roku, kiedy po raz pierwszy pojechałem do Stanów Zjednoczonych, 
podczytawszy sobie nieco o organizacji pracy, wstępowałem za bramy fabryk 
zachłyśnięty po neoficku. Przecież młócenie cepem, mielenie żarnami, 
oświetlanie łuczywem to jeszcze były formy pracy, na które w młodości 
patrzyłem. Kto by z pokrzykujących ekonomów rozbijał robotę na jej składowe 
operacje i mierzył stoperem czas trwania każdej z nich?
A tu Taylor, prorok pracy nowoczesnej, nauczył niejakiego Schmidta ładować 47 
ton rudy żelaznej zamiast 12 ton. Każdy szczegół roboty tego holenderskiego 
emigranta został opracowany: wymiary szufli, głębokość zanurzenia jej w stos 
rudy, waga zaczerpniętego ładunku, dystans do przejścia, łuk rozmachu i chwile 
dla odpoczynku. Systematycznie zmieniając każdy czynnik, Taylor otrzymał 
optymalną zawartość ładowanej rudy.
Jego następca, Gilbreth, wydzielił osiemnaście zasadniczych ruchów, następnie 
studiował ich kombinowanie. Na przykład ręce powinny się poruszać w 
przeciwnych, ale symetrycznych kierunkach itd.
Po raz pierwszy przyszło na mnie zastanowienie w rzeźni w Chicago. Patrzyłem z 
górnej galeryjki na olbrzymią wąską i niezmiernie długą halę. Posuwając się po 
galeryjce z jednego jej końca w drugi, mogłem widzieć wszystkie stadia 
produkcji.
W jednym końcu krowa, ogłuszona uderzeniem w głowę, uczepiona za tylne nogi, 
wzlatywała na taśmę, z której miała zejść dopiero w puszkach konserwowych do 
podstawionego wagonu.
Pierwsza czynność na taśmie to uderzenie w serce noża rzeźnickiego. Rzeźnik w 
ceratowym kombinezonie poruszał się wahadłowym ruchem, wbijając nóż, obracając 
się półkolem, wyrywał nóż, znowu tym samym półkolem nóż wracał, przebijając 
następną krowę. Nie dało się człowieka zastąpić kompletnym robotem, bo 
zacofane krowy miały serca każda gdzie indziej, na innej wysokości. To serce 
należało traktować romantycznie, indywidualnie, bo z nie dobitą krową byłyby 
kłopoty na konwejerze.
Ale potem to już szło jak z płatka.
Chlast! - jednym ciosem tusza już rozpruta.
258
259
Szurr! - jednym chlustem wygarnięte z niej bebechy do czana w dół, który też 
gdzieś zjeżdża.
Tusze zawieszone na hakach, rozwarte, świecąc wnętrzem zwierzęcia, przesuwają 
się wzdłuż robotników, nie zwróconych do nich twarzami, tylko bokiem. Bo z 
drugiej strony płynie taśma z szeregiem prostokątnych mis. Robotnik, zwrócony 
twarzą ku początkowi taśmy, ma obie ręce wyciągnięte do obu taśm pod kątem 
prostym. Prawą ręką bierze ten organ, który na niego przypada (nadcięcia już 
zrobione na etapach poprzednich), przekłada w lewą, lewą wkłada do zasobnika, 
wraca do pół piersi, znowu spotyka prawą rękę z następną, dajmy na to, 
wątrobą.
W tym ciągu robotów pokazywano mi człowieka, który wyłuskiwał nerki. Od 
trzydziestu lat stał na tym miejscu (automatyzację w Chicago poczęto 
wprowadzać już w 1870 r.). Przed dwudziestu laty oślepł. Zatrzymano go w pracy 
i okazało się, że jego wydajność nie zmalała. Ślepiec, którego obserwowałem, 
miał obie dłonie wyciągnięte pod kątem prostym do płynących taśm. Skoro tusza 
dotykała ręki prawej, ta wyjmowała nerkę, wkładała w lewą i skoro sunąca na 
taśmie miska dotknęła ręki lewej, ta lokowała w niej nerkę.
Pomyślałem ze zgrozą, że gdyby ten człowiek utracił ponadto poczucie węchu, 
słuchu, smaku, sprawność jego, potrzebująca jedynie zmysłu dotyku, jeszcze by 
wzrosła.
Niepotrzebny był cały człowiek - wystarczała jedna piąta człowieka; z tą jedną 
piątą mógł być robotem i reproduktorem. Iksion dwudziestego wieku, który 
płodził pół-ludzi i pracował przykuty do jednostajnie obracającego się koła w 
Tartarze.
Na oddziale, gdzie w tenże sposób płynęły tusze baranów, zobaczyłem scenę 
charakterystyczną. Pętla osunęła się z tylnej nogi barana, nie został 
szarpnięty na taśmę pod nóż, wyrwał się, plątał się między nogami pracowników, 
przeszkadzał i całe to zbiorowisko było bezradne, nikt z ludzi-trybów nie mógł 
zastopować całej hali, przepędzając barana. Rozległy się jakieś dzwonki i 
dopiero po dłuższej chwili z zewnątrz przybiegł człowiek, który (tym razem 
ruchami nie uczonymi, jakimi matula w Rzeszowskiem zapędzała wieprzka) uporał 
się z baranem-analfabetą.
Kiedy zwiedzałem Forda - Mekkę automatyzacji, zdało mi się w pewnej chwili - 
patrząc na pochylonych nad
taśmą śrubkowkrętów, dziurkodiubów, ludzi-świdry, ludzi--dłuta - że widzę 
zespół dwunastu Huxleyowskich osobników typu "Beta", wyhodowanych w 
inkubatorach ze spermy pryskanej na tabele żelatyny, którzy intonują hymn 
(trawestuję z Huxleya) do fabrykanta:
Stop nas, dwunastu, w jednego, By tak nas konwejer niósł, Jak skierowany do 
biegu Pędzi twój "wzór T" wóz.
Ci ludzie nie mają żadnego z bodźców, jakie miał rzemieślnik czy zbliżony do 
niego typem pracy robotnik dawnego pokroju. Przy przejściu na pracę 
różniczkową nastąpiło równanie na najmniej efektywnego. Tayloryzacja 
przełożyła odpowiedzialność z robotnika na managera.
Ale z drugiej strony...
Ale z drugiej strony - w 1956 roku zwiedzałem fabrykę samochodów na Żeraniu.
Na wysokim, wysokości półtora dobrego stopnia, podium stała maszyna tocząca 
prostokąty z blachy.
Robotnica obsługująca maszynę wykonywała następujące ruchy:
1. Robiła krok ku stosowi leżących na podłodze blach, naciętych w prostokąty 
formatu, sądząc na oko, 70 na 30 centymetrów.
2. Brała jedną taką blachę.
3. Robiła krok do podium, na którym stała maszyna.
4. Wchodziła na wysokie podium, do którego nie było stopnia pośredniego.
5. Podkładała blachę w maszynie, która cały czas czekała unieruchomiona.
6. Schodziła z powrotem z wysokiego podium.
7. Robiła jakieś dwa i pół kroku do guzika uruchamiającego maszynę.
8. Naciskała guzik, na skutek czego maszyna sztanco-wała blachę.
9. Robiła z powrotem dwa i pół kroku do wejścia na podium.
10. Pokonywała wejście.
11. Podchodziła do sztancy.
12. Brała wytłoczoną blachę.
13. Szła do zejścia.
261
260
14. Schodziła.
15.- Podchodziła do innego stosu ze sztancowanymi blachami.
Te piętnaście czynności pełniła, jedną po drugiej, w ciągu ośmiu godzin.
A może była szczęśliwsza niż przy innym systemie, gdzie maszynę obsługiwałby 
jeden człowiek siedzący na krzesełku i naciskający kolejno trzy guziczki: 1. 
od automatycznego ładowania, 2. uruchamiający prasę, 3. od automatycznego 
odbieracza.
Może ten człowiek miałby nudniejszą pracę niż te spacery w tej półwioskowej 
naszej automatyzacji? Ale wracająca do domu robotnica - jakże wiele miała 
przebieganych kilometrów i ileż stopni, na które się wspinała. I jakże mało 
wyrobiła blach! Tamten człowiek z guziczkami sztancowałby blachy dwadzieścia 
razy szybciej.
Oglądanie produkcji automatycznej może odebrać człowiekowi radość posiadania, 
tak jak najstaranniej przyrządzane potrawy w wielkim hurcie olbrzymiej 
restauracji Mardikiana radość obcowania z pisarzem Moody'm.
Kupiłem małemu chłopczykowi kodak "Baby" za pięć dolarów. Taki aparat daje w 
dobrych warunkach oświetleniowych udatne zdjęcia. Jest tak prosty, że 
dziewięcioletni chłopczyk robi z punktu poprawne zdjęcia. Radość jego nie 
miała granic. Kładł na sen aparat przy łóżku. Uwielbiał czarodziejskie 
pudełeczko, pozwalające mu robić cuda: zatrzymywać bieżący czas, zatrzymywać 
przesuwające się korowody ludzi w swoim albumie - na zawsze. Aparat był jego, 
nieprześcigniony, wierny przyjaciel - jedyny aparat taki na świecie. Zdarzyło 
się, że zwiedzałem fabrykę "Eastman-Kodak"
w Rochester.
Na płynących taśmach widziałem szereg posuwających się tacek, a na każdej 
tacce po prostu jakieś śmiecie blaszek, obrzynków, śrubek, lewarków. W pewnym 
miejscu w to zmontowane śmiecie metalowe, wartości trzech groszy, wskakiwało 
taniutkie szkiełko, które odtąd będzie się nazywać obiektywem. Jakże boleśnie 
ścisnęłoby się serce małego chłopca, gdyby widziało, jak małymi wysiłkami, z 
jak nic nie znaczących materiałów powstają bracia jego "jedynego". Tych braci 
w 1956 roku, kiedy zwiedzałem fabrykę, produkowano za 761 milionów dolarów 
rocznie.
Żona moja równie silnie kochała nasze auto, które nazywało się "Przylaciel". 
Córki auto nazywało się "Wierny", bo też ją nosiło od Paryża po Grecję. 
Niewiasty indywidualizowały te auta.
Po zwiedzeniu Forda pokazałem jej w książce Daniela Bella taki oto ustęp:
Zarząd chce produkować 267 wozów w ciągu ośmiogodzinnego dnia, tzn. w ciągu 
480 minut. Każdy wóz ma 18 stóp długości i specjaliści obliczyli, że jego 
złożenie powinno zająć 147,48 minuty. Każdy robotnik ma wyznaczoną czynność 
przy taśmie. Stoi przy stacji obsługi, która równa się długości wozu plus 
odległość od następnego wozu. Ponieważ 267 samochodów należy wyprodukować w 
480 minut, każdy wóz na taśmie będzie mijał stację obsługi przez 1,8 minuty. 
Długość stacji obsługi wyniesie w tym wypadku 21 stóp (długość wozu 18 stóp 
plus trzy stopy przestrzeni między nim i następnym). Możemy teraz obliczyć 
szybkość taśmy. Ponieważ 21 stóp taśmy będzie mijać punkt obsługi w .ciągu 1,8 
minuty, taśma będzie się posuwać z szybkością 11,67 stopy na minutę. I w tym 
rytmie, co 1,8 minuty, cały dzień będzie zjeżdżać z taśmy wykończony samochód.
Rzeczywiście, widzieliśmy przy końcu taśmy szoferów, jak co 1,8 min. kolejno 
któryś wchodził do dojeżdżającego wozu i zjeżdżał z taśmy, jak stwierdziłem, 
nie zastanawiając się, czy bierze wóz inteligentny i o dobrym charakterze, czy 
odwrotnie.
Jakiś czas po tej rozmowie stosunki Królika z "Przyla-cielem" stały się 
bardziej chłodne, ale wkrótce wrócił na swoje miejsce pomiędzy wnuczkami. Cała 
ta trójka reprezentowała najbardziej zdolne dzieci, jakie znaliśmy, i 
najbardziej inteligentny wóz, o jakim zdarzyło nam się słyszeć.
Pamiętam starego rządcę, który posiadał specjalny "tabak", mieszany według 
własnych sekretów. Wątpię, aby na taki luksus indywidualnej przyjemności mogli 
sobie pozwolić palacze obsługiwani przez fabryki produkujące pięć miliardów 
papierosów rocznie maszynami nabijającymi łącznie z zakładaniem filtrów 1200 
papierosów na minutę albo paczkującymi na minutę 2400 dwudziestopa-
pie.rosowych paczek wraz z oklejeniem uprzednio cynfolią, wsadzeniem do 
pudełka, zalepieniem pudełka i nalepieniem na nim znaczka podatkowego.
A wypić? Gdzież te nalewki - ze żmijówką włącznie?
263
262
Wypijamy rocznie 73 miliony litrów. Kto tam w tym morzu wódy rozróżnia - a 
jaka to?
Jest taki jeden kącik we Wrocławiu, gdzie dr farmakologii C. Bańkowski, 
pracujący w Instytucie Botanicznym, zaopatruje mnie łaskawie w natewkę na 27 
ziołach. Jak zamawiaczki miały prawo formułą zamawiania zwierzać tylko przed 
śmiercią jednej osobie, tak i dr Bańkowski powinien tego po najdłuższym życiu 
nie przeoczyć. Inaczej technokratyczna wóda zaleje nas, zatopi i po 
powierzchni będzie pływać tylko fajka dr. Marcinkowskiego, Torąuemady na 
alkohol, ale łaskawego na nikotyną.
O, gdzieżeście te czasy, kiedy tłumy spaliły maszyny tkackie wynalezione przez 
Cartwrighta, kiedy szwaczki paryskie wlokły obwiesić na latarni wynalazcą 
maszyny do szycia, Thimoniera.
Profesor manchesterskiego uniwersytetu, T. W. Fox, w książce Mechanics of 
Weawing informuje: ,,W 1661 r. w Gdańsku uruchomiono maszyną tkacką, która 
mogła prząść naraz cztery do sześciu webs (zdaje sią, że oznacza to wątki) bez 
pomocy ludzkiej. Ażeby ochronić biedotę od postradania pracy, władze polskie 
zabroniły posiłkowania się maszyną i cichcem udusiły czy też utopiły 
wynalazcą." Right honourable profesor jest współpracownikiem Encyclopaedia 
Britannica, co jednak na sto procent nie umacnia mnie w zaufaniu do jego 
informacji, skoro w tejże encyklopedii, którą mam na półce, czytam, że 
Stanisław August był wnukiem bękarta zrodzonego z Sapiehy i Żydówki, którego 
wmuszono Poniatowskiemu, rządcy tegoż Sapiehy.
Wracając do wieszanego Thimoniera - to przecie były niewinne igraszki na 
szkodą robotników. Na zawodach maszyny do szycia ze szwaczkami maszyna uszyła 
ubranie w siedem minut, gdy szwaczka rekordzistka w trzydzieści pięć.
To są różnice nieznaczne wobec tego, co oglądamy teraz.
W Pittsburghu oglądałem np. istalację segregującą pociągi, której urządzenie 
kosztowało 36 milionów dolarów. Nieraz widzieliśmy te prace przetokowe przy 
naszych depo kolejowych, podsadzania się lokomotyw pod poszczególne
składy, pokrzykiwania semaforzystów, maszynistów, zwrotniczych, hamulcowych, 
sygnalistów.
Nic z tego w Pittsburghu (ani na innych większych stacjach amerykańskich) nie 
ma. Każdy pociąg jest wtaczany na wzgórze panujące nad morzem torów. Osobnik 
dysponujący tym wszystkim siedzi sobie w szklanej budce nad klawiaturą 
guziczków. Guziczkiem odhamowuje pociąg, który po.czyna się staczać, 
guziczkiem ustawia zwrotnice skierowujące na należne tory, guziczkiem 
przyhamowuje pędy staczania się, guziczkiem osadza na miejscu. W Pittsburghu 
mamy dwa takie wielkie pola manewrowe, każde rządzone przez swoje centrum 
dyspozycyjne. Te oba pola mają wydolność przetokową 9000 wagonów dziennie.
Od 1950 roku pojedynczy operator ze swojej kabiny reguluje cztery kopalnie 
nafty, przepływ 50 000 beczek ropy dziennie przez sześć kolejnych procesów, 
rządzonych automatycznie, oddzielających stopniowo benzynę z ropy, posuwającej 
się naturalną grawitacją dwunastocalową rurą. I to już, pono, jest 
przestarzałe: ten dyspozytor w kabinie ma być zastąpiony rozrządem 
mechanicznym.
Automatyzacja (czy automacjn - o czym niżej) ogarnia wszelkie dziedziny. W 
przemyśle budowlanym na przykład wielka mieszarka cementu w Cleveland jest 
całkowicie dyrygowana przez urządzenie elektroniczne. Dyspozytor jest w stanie 
ładować 200 metrów sześciennych cementu na godzinę aż w 1500 odmianach, każda 
wymagająca innej proporcji wody, wymieszania itd. Robi to, wkładając w tablicę 
rozdzielczą za każdym razem inną receptę w formie odpowiednio perforowanej 
karty.
W Brytyjskiej Kolumbii oglądałem tartak stojący nad rezerwuarem wodnym, do 
którego spływały potężne pnie wyrąbywane (też sposobami mechanicznymi) w 
puszczy, do której mogłem się dostać tylko wodnopłatowcem.
Te olbrzymie pnie podrywane potężnymi dźwigami, posuwane pod coraz inne piły, 
przechodzące w kolejne stadia obróbki, są traktowane przez niewidzialne 
rozrzędniki jak klocki zabawkowe.
W pewnym miejscu zobaczyłem, jak kanałem płyną dłu-
265
264
gie kloce, już pozbawione gałęzi. Przepływają one pod mostem, na którym w 
kabinie siedzi operator nad klawiaturą przypominającą fortepian.
Kloce, umustrowane już automatycznie i wyrównane, napływają uporządkowanym 
pomostem pod walec, na którym jest umocowany szereg obracających się pił 
tarczowych. Operator ma każdy kloc obciąć - zależnie od jego struktury - 
wyeliminować sęki, skrzywienia, rozłupania, miejsca, gdzie średnica jest już 
zwężona niżej standardu, itd. Posłuszne jego "muzyce", obniżają się z obu 
stron dwie właściwe piły i obcinają zbędne końcówki.
Jaka jest różnica między automatyzacją, która istnieje jeszcze od czasów 
starożytności, tyle że ulepszając się coraz bardziej, a tym, co Amerykanie 
nazywają automacją?
Automatyzacja, wysoce rozwinięta, spotyka tamtą wojnę, wysokim jej 
osiągnięciem był zarówno pancernik, jak i samolot, który był przeznaczony do 
walki z pancernikiem. A przecież "Prince of Wales" został zatopiony przez 
pilo-ta-samobójcę. W epoce automacji, obecnie, byłoby zbędne poświęcać życie 
lotnika, zastąpiłby go pilot automatyczny, który byłby zdolny korygować swój 
lot stosownie do otrzymywanych bodźców.
Automacją więc przewiduje mózgi automatyczne, zdolne przestawiać bieg 
produkcji w zależności od zmiennych czynników.
Wytwórnia ,,Del Monte" jest kolosem przetwórstwa warzywniczego i owocowego. 
Obrót roczny wynosi 287 milionów dolarów, ma własne olbrzymie plantacje, np. 
uprawa szparagów na 9000 akrów (3600 ha). Coraz to występują z jakimś 
"uderzeniem" - w tym roku jest to lansowanie soku owocowego z mieszanki 
grapefruita i ananasa.
Zaczęło się to w 1638 roku, kiedy imigranci Holendrzy wykupili od Indian za 
nieco siekier, noży i innych utensyliów dwa stukilometrowe pasy wzdłuż obu 
brzegów rzeki Delaware.
Jak i irine przemysły, tak i ten dopełzł na zachód, gdzie świetnie się poczuł 
w kalifornijskiej wegetacji.
Teraz zamiast szop z tłoczniami ręcznymi, ongiś zbudowanych nad Delaware, 
widzimy nad wielorakimi torami kolejowymi rozległe korpusy fabryczne. Z 
wagonów wiej-
kie czerpaki nabierają złociste doborowe gruszki. Posuwamy dalej - w pewnym 
miejscu widzimy dźwigi ładujące do wagonów skrzynki z konserwami z tych 
gruszek.
Wewnątrz przechodzimy hałe-świątynie. Czyściutkie ł puściutkie. Patrzymy z 
górnych galeryjek na bezczłowie-cze przemienianie owocu w konserwę. Patrzę i 
nie mogę pojąć, jak mądrze potrząchające się tace szykują luzem zsypane 
gruszki równiutko, węższymi końcami do podchodzenia do obieraczek, jak gruszka 
poczyna się kręcić w czymś przypominającym maszynkę do ostrzenia ołówków i jak 
schodzi z niej cieniutka spiralka obranej skórki. Dlaczego zawsze cieniutka, 
kiedy każda gruszka ma inny wymiar i profil? Jakież uczulone regulatory 
działają!
A potem obrane gruszki same wędrują pod inne noże, które je równo tną na 
ćwiartki, potem do drylarek, które drylują, potem do kotłów i tak dalej, i tak 
dalej - aż do skrzynek zawierających puszki kompotu owocowego, wysypujących 
się do wagonu.
Jeszcze widzimy morele. Już je omyto, już poprzecinano, już je zdrylowano, 
wysypały się na następną olbrzymią tacę, gdzie leżą, jak spadły, wypukłościami 
albo przecięciami w górę, albo ustawione kantem. Taca-olbrzym posuwa się 
bardzo wolno, drgając przy tym niezmiernie delikatnymi wstrząsami, Coraz 
więcej połówek daje się namówić do ułożenia się na wznak. Ale jak to jest 
obliczone, że kiedy ostatnia najoporniejsza morela się ułoży, taca właśnie 
dobiega kresu i wymustrowane owoce są oddawane innemu stadium?
Niestety, muszę śpieszyć, czekają już na mnie w hotelu. Mój przewodnik, 
przeprowadzając mnie, mówi, że automatyzacji w przetwórstwie towarzyszy 
automatyzacja u nich w biurze. "Del Monte" wypłaca tysiącom pracowników w 
swoich oddziałach i filiach 77 milionów dolarów rocznie, obyczajem 
amerykańskim - co piątek.
Dawniej listę płac na 10 000 wypełniało przez cały dzień 37 pracowników. Konto 
każdego pracownika jest dosyć złożone - potrącenia za ubezpieczenia, rentę 
starczą, podatki itp.
Obecnie ustawiono kalkulacyjną maszynę-potwora, która zdolna jest zastąpić 
pracę 600 biuralistów. Ta lista płac na 10 000 pracowników zajmuje 4 godziny 
czasu tygodniowo. Reszta jej czasu jest poświęcona na różne inne
267
266
obliczenia i operacje kalkulacyjne. Na przykład zbieranie danych. Napływające 
zamówienia idą same, dzięki taśmom rejestrującym, do produkcji, wyznaczając 
daty i rozmiary zamówień poszczególnym zakładom. Równocześnie idą do wydziału 
informacji, czyli do kartotek produkcyjnych i finansowych, a także do 
rachunków, faktur i zamówień wysyłanych klientom.
Daniel Bell w swojej pracy Work and its Discontents opisuje inną taką maszynę:
""The Bank of America" posiada bankową urzędniczkę o wadze 25 ton, maszynę 
elektryczną zaopatrzoną w 17 000 lamp elektronowych i milion stóp przewodów, 
skromnie nazwaną Erna. Erna jest zdolna poddać buchalteryjnym operacjom 50 000 
rachunków dziennie. Przyjmuje polecenia wstrzymania wypłat, wyłapuje czeki bez 
pokrycia i drukuje miesięczne wykazy kont z szybkością 600 linii na minutę."
- Toteż - żartuje mój przewodnik - gdy dawniej siłę maszyny obliczano na HP 
(Hoise Power - konie mechaniczne), to maszynę biurową obliczamy w jednostkach 
GP (Girl Power - dziewczyny mechaniczne).
Domy towarowe dokonują remanentów na bieżąco, remanent jest w każdej godzinie 
dnia dzięki temu, że o każdym sprzedanym przedmiocie informuje się po prostu 
maszynę matematyczną sygnałem wprost ze stoiska. Taka maszyna w ciągu 8 minut 
przeprowadza remanent 2500 artykułów i natychmiast powiadamia o tych, które są 
na wyczerpaniu.
Ale mimo to że maszyny wypierają pracowników biurowych, procent fizycznych 
pracowników coraz bardziej maleje w stosunku do pracowników umysłowych.
- O, u nas jest tak samo - zauważam - przed wyjazdem miałem obstalować 
żyrandol w prywatnym zakładzie ślusarsko-artystycznym. Otóż w tym zakładzie 
pracuje dwu robotników fizycznych ł dwu umysłowych. Tych dwu umysłowych nigdy 
nie ma w zakładzie: nie mogą nadążyć z oblatywaniem urzędów z formularzami, 
wykłócaniem się o domiary, poszukiwaniem surowca itd.
Kiedy się żegnamy, widzę znowu pociągi ładowane skrzynkami.
W początkach lat trzydziestych oglądałem film Renę Claire'a A nous la liberie, 
w którym surowce wwalały się
jednym końcem fabryki i podczas gdy robotnicy tańczyli sobie na przyległej 
łące, drugim jej końcem wychodziły gotowe gramofony. Zdawało się to zabawną 
satyrą, groteską na nowe czasy, które idą. Tak jak i Nowy wspaniały świat 
Aldousa Huxleya. Aż nagle pożyłem nieco i groteska staje się prawdą. Stąd 
morał, że należy poważniej przysłuchiwać się temu, co nam powiadają kpiarze i 
wesołki.
Cóż to jest Ford? Ford, który mi tak imponował, nim nie zobaczyłem 
chicagowskiego stockyardu. Wykpił go już pod koniec lat trzydziestych inny 
wesołek - Chaplin, w swoim filmie Dzisiejsze czasy wykazujący bankructwo 
systemu "jeden człowiek - jeden ruch".
Wówczas Ford chadzał od stoiska do stoiska, chętnie przepytywał robotników o 
uwagi; jeśli one wiodły do dalszego usprawnienia, na miejscu sięgał do 
kieszonki w kamizelce i wypłacał premię.
Teraz premie przeniosły się do centrów mózgowych, skoro robotników niemal nie 
uświadczy, skoro proletariat zmienia się w "salariat" (sonary - pobory za 
pracę umysłową). Jeszcze się tuła tradycja Fordowska, jeszcze w roku ubiegłym 
"Del Monte" wypłaciło 193 drobne premie (tylko trzy wynosiły po tysiąc) za 193 
"sugestie od warsztatu". Ale cóż to znaczy wobec tylu zrzeszonych w tym 
przedsiębiorstwie zakładów?
U tegoż Forda 42 maszyny w linii długiej na 470 m wykonują 530 operacji bez 
wtrącania się człowieka i dają 5 motorów co każde dwie minuty.
Naturalnie obniża to koszty produkcji.
Czas produkcji
1914
1951
Pantofli damskich Tony węgla Funta masła Żarówki
20 g. 48 min. 24 " 29 " 1 ,, 37 " 1 ., 42 "
7 g. 24 min. 10 " 23 " 31 " 7 "
Nie rozporządzam cyframi najnowszymi. Ale i podane obrazują posuwający się 
proces.
Jakie zmiany przyniesie automacja?
Przybliży sen ludzkości o wyzwoleniu człowieka.
Nie tylko wyzwolenia materialnego: przed dwustu laty jedna osoba na tysiąc 
nosiła pończochy, przed stu - jedna na sto, a teraz - jedna na tysiąc nie nosi 
pończoch.
269
268
Ale i wyzwolenia duchowego: na greckiego intelektualistą pracowało piąć 
tysiący ludzi, na średniowiecznego - dwa tysiące, na dziewiętnastowiecznego - 
tysiąc. Ta masa pracująca na rzecz ludzi szczytowych nie miała dla siebie 
czasu poza snem i nie miała kresu pracy zarobkowej poza inwalidztwem lub 
śmiercią.
Teraz, kiedy dzięki automacji za drzwiami stoi dzień pracy sześciogodzinny i 
tydzień pracy czterodniowy, kiedy renty wzrastają, wiek przechodzenia na rentą 
sią obniża, a długowieczność wzrasta - wyzwoli się ogromna masa ludzi do 
twórczego samodzielnego życia. Już teraz spotykałem rześkich emerytów 
instalujących w suterenie własnego domku potrzebne urządzenia i oddających sią 
swoim hobby, które razem zlewać sią bada w wielką plazmę ludzkiej twórczości i 
inicjatywy.
Cóż to były klasy wybrane? Były to takie klasy, którym dano, wśród innych 
przywilejów, często nadużywany i marnowany przywilej możliwości twórczej 
pracy.
Automacja upowszechni ten przywilej.
Automacja, zmniejszając liczbę robotników, będzie zwiększać bezrobocie (na 
czas przejściowy, bo w rezultacie będzie wytwarzała coraz nowe dziedziny 
pracy, a także zaczną działać społeczne regulatory).
Związki robotnicze poświęcają tej obawie wiele troski, prowadzą na tym polil 
ostrą walką z przemysłem.
Tak na przykład tu, w Kalifornii, związek robotników portowych, zagrożony 
automacją przeładunkową, otrzyma w 1966 r. 29 milionów dolarów od przemysłu 
jako odszkodowanie. Zdaje się, że upowszechni sią, naturalnie po ostrej walce, 
norma przelewania przez przemysł jednej trzeciej zysków płynących z automacji 
do ka's związków zawodowych na zasiłki rekompensujące stratą zajęcia i na cel 
przeszkalania zwolnionych dla wymogów automacji.
Automacja więc wejdzie w krwiobieg, jak niegdyś, przy dramatycznych 
wstrząsach, weszła maszyna parowa.
Młode pokolenie zaczyna myśleć kategoriami technicy-zacji. I jak zwykle przy 
pojawianiu sią nowych rzeczy, to-'warzyszy temu przesada.
W jednej z pracowni psychometrycznych pojawiła sią dziewczyna z żądaniem 
zbadania jej na dwa testy: "Jim" i "Billy".
Nałożony "Lie-detector" posuwał dalej strzałkę kiedy wymawiała "Jimmy".
- Okey - powiedziała z zadowoleniem. - Teraz już upewniłam się ostatecznie. 
Obu tych chłopaków znam już od trzech lat i wciąż nie byłam pewna, na którego 
się zdecydować.
270
Ciągoty i tęsknoty
Kiedy dojeżdżamy do naszego hotelu, spotykam w hallu Królika i Moody'ego.
Królik jest promienny. Ja tą promienność znam: to zawsze wtedy, kiedy jest 
rozwścieczony, ale nie do tyła, aby zapominać, że w Tygrokróla przy kimś obcym 
zmieniać się nie przystoi.
Tylko takie znienacka ,,podpuszczandes":
Że... nigdy nie przypuszczała, że można w drugi koniec San Francisco lecieć, 
pól dnia trawić na to, żeby widzieć, jak smażą konfitury.
- Żadne konfitury - kompoty...
- Tym bardziej, kompot jeszcze łatwiej .zrobić' niż konfiturę.
Sięgam po niezawodnego "Torąuemadę". Jest to notesik w zielonym półskórku ze 
złoceniami, w którym, wybierając się w objazd Ameryki, sporządziłem potrzebne 
dla podróżnego vademecum. Tak się stało, że dział: "Maksymy dla żony 
przydatne", które pośpiesznie wynotowy-wałem z różnych konotatek, rozrósł się, 
rozparł się tak, że jeśli tylko wyciągam zieloną książeczkę, to nie na te tam 
daty chronologiczne, miary i wagi, stacje benzynowe, przepisy tyczące 
fotografii, czasy w poszczególnych strefach, szybkości w poszczególnych 
stanach itd. - tylko... na biednego Królika. Toteż tego gromiącego jej 
ułomności "Tor-ąuemadę" przezwała "Nudną Nudą".
Na ten więc mało budujący spór, ściągający automację na poziom smażenia 
konfitur (żona zawsze podcina mężowi skrzydła), otwieram zielony skarbniczek i 
trąbiąc przez nos czytam:
"Jako wchodzenie pod górę po piasku dla starca, tako jest niewiasta słów pełna 
mężowi spokojnemu." W "Torąuemadzie" pełno jest cytat z Biblii, z czasów
kiedy pracowałem nad wydaną w Izraelu książką De pro-iundis.
- Ciągle ta "Nuda Nudna" przeciw kobietom - fulmi-nuje Królik - dosyć już w 
ciągu wieków na nie nagadaliście. Na księżyc my kobiety się wyprowadzimy - 
dopie-roż będziecie latać wtedy na księżyc.
Moody nagli, bo wlepią mu mandat za parkowanie. Siadamy w jego wóz, jedziemy 
przez całe Frisco do mego podziemnego garażu.
- Patrzcie - wskazuje po drodze Moody okazały gmach - to tu zawiązano po 
wojnie Organizację Narodów Zjednoczonych. Pięćdziesiąt jeden państw - 
fundatorów zajęło wówczas fotele. A teraz jest ich w UN ponad sto.
- To i Polska była między nimi?
- No pewno, przede wszystkim państwa, które walczyły, a od was przecie się 
zaczęło.
- Ale nie na nas się skończyło. Nie, drogi Moody, nas tu wtedy nie było. To 
był 25 kwiecień 1945 rok. Nas tu wtedy nie było. Ale inaugurował obrady 
koncert Artura Rubin-steina. Rubinstein rozpoczął hymnem Jeszcze Polska nie 
zginęła. Opasły Churchill, który nieraz słyszał ten hymn przy okazji różnych 
brytyjskich Gravelotte, powstał. Powstali za nim dostojnie dzielce świata. I 
stali nieruchomo, słuchając, jak tyle razy w historii, o nieobecnej i tej, 
która "nie zginęła".
Żona długo tłumaczy Moody'emu, jak to było pod Gra-velotte, kiedy opasły 
kapelmistrz pruski w pikielhaubie kazał grać nasz hymn idącemu do natarcia na 
Francuzów poznańskiemu pułkowi Bartków-zwycięzców. Ale nie na amerykańską 
głowę to wszystko.
Za to nie na polską głowę był ten podziemny wielopię-trowiec garażowy, do 
którego ani rusz wczoraj nie mogłem podjechać. Moody gładziutko podjechał, nie 
wysiadając przy okienku zapłacił rachunek za parking i za zlecone przeze mnie 
przesmarowanie i mycie wozu i po chwili sprowadzony naciśniętym guziczkiem 
przyjechał nasz wypucowany "Przylaciel".
Moody pilotował nas na przystań. Zaparkowawszy, znaleźliśmy się między 
straganami buchającymi smakowitymi zapachami. Tłumy przelewające się przez 
wąskie przejścia między straganami opychają się krewetkami, krabami, 
ostrygami, clamsami i obalone, chrupią łamane szczypcami
273
18 Królik i oceany
272
czerwone pancerze homarów; na rusztach wystawionych przy stoiskach pieką się 
płaty rekina, sznycle z żółwi, wyzłocone podrumienioną oliwą macki ośmiornicy 
i drobne rybki, mątwy z sałatką z pomidorów.
Królik zatyka nos i ucieka, podczas kiedy ja wypatrują, czego bym jeszcze nie 
znał.
Potem idziemy ku nabrzeżom.
To tu, do tej osady Frisco, przycumował 28 lutego 1849 roku pierwszy parowiec 
z Nowego Jorku. Rozentuzjazmowane tym pierwszym powiązaniem Pacyfiku z 
Atlantykiem tłumy runęły witać, ale na opustoszałym okręcie zastały jedynie 
zbaraniałych kapitana i dwóch mechaników - poza nimi cała załoga z punktu 
pognała na złotodajne pola.
Dużo było kłopotów z opuszczonymi statkami. Płynęły miesiącami, okrążając Cape 
Horn na cyplu Ameryki Południowej, aby w tejże godzinie po przybyciu pustoszeć 
nieraz co do jednego. Załogi biegły po złoto, wymarzone przez długie miesiące 
nawigacji. Przy skrajnej przystani 43. stoi dotąd, na wieczną rzeczy pamiątkę, 
taki statek "Balclutha", robiący w swoim czasie rejsy dookolną drogą. 
Urządzono w nim muzeum.
Na jakież odległości pachnie to złoto!... W 1850 już pełno było tego zapachu 
aż w Europie. Założony w międzyczasie we Frłsco "Pacific News" zaanonsował 
zbliżanie sią okrętu z pupilkami najlepszych "domów" Marsylii i Paryża.
"Okręt Miłości" witały tłumy fanfarami. Wysiadło 60 wy-ranżerowanych 
piąknotek, ale co znaczy popyt! Wszystkie powychodziły za mąż i piętnaście 
znakomitych dziś rodów kalifornijskich wywodzi się od nich.
I z tych czasów wywodzi sią piosenka:
The miners came in forty nine, The whores in Hity one. And when they gol 
together, They madę a native son.
("Poszukiwacze przyszli w czterdziestym dziewiątym, k...wy w pięćdziesiątym 
pierwszym. I kiedy się spiknęli, zrobili tubylca").
Moody proponuje, aby spojrzeć na Frisco z góry. Znowu jedziemy pokrętnymi 
uliczkami.
_ Trudno uwierzyć - mówi Moody - z jaką żarłocznością w tym mieście nowe 
nawarstwia się na starym. Sam
jeszcze pamiętam starego Tibblesa, postać bardzo popularną na ulicach Frisco. 
Tibbles brał udział w dużej regularnej bitwie z Indianami pod Wounded Knee w 
1871 roku, opowiadał, jak w ostatniej fazie otoczono obóz z kobietami i 
dziećmi i wystrzelano wszystkich do nogi.
Wjeżdżamy na Golden Gate Bridge - jeden z cudów świata. Najpiękniejszy na 
świecie wiszący w powietrzu abstrakt z ośmiu torami samochodowymi. Najdłuższe 
w świecie przęsło ma rozpięcie 1280 m, najwyższe jego filary wznoszą sią 70 
pięter nad wodą. Długość całego mostu wynosi trzy kilometry.
Moody rzuca trzydzieści centów "mostowego" w wyciągnięty przez celnika koszyk 
i posuwamy mostem. Moody wskazuje w dole odległą o jakie półtora kilometra 
ośmio-hektarową wyspę Alcatraz z masywami jedynego w USA więzienia, z którego 
nikt nigdy nie uciekł, co jest dużo powiedziane, zważywszy nagminne i niejako 
obyczajowe ucieczki ze wszystkich amerykańskich więzień. Słynny Sing--Sing nie 
jest bynajmniej więzieniem najcięższym. Zwiedzałem więzienie Joliet w 
Illinois, dla więźniów odsiadujących ponad 10 lat. Ceregiele ostrożnościowe 
były niesłychane. Wchodziłem przez drzwi opatrzone w fotokomórki wykrywające, 
czy nie mam metalowego przedmiotu w kieszeni. Kiedy, oprowadzany przez 
naczelnika więzienia, zbliżałem sią do wyjścia, naczelnik na dwadzieścia 
kroków przed wyjściem zostawił mnie i najpierw przeszedł sam. Inaczej bowiem 
mogło się okazać, że był prowadzony przeze mnie pod lufą pistoletu 
przystawionego do łopatek. Usprawiedliwiano sią, że nawet kiedy zwiedzał 
więzienie prezydent, musiał poczekać, aż przejdzie naczelnik więzienia.
Ale poza tymi ostrożnościami - co za luksusy! Cele na dwóch, o łóżkach ze 
sprężynowymi materacami i z radiem. Byłem na obiedzie w pawilonie centralnym. 
Więźniom usługiwano, podając na talerzach trzypotrawowy obiad, a orkiestra na 
galerii uprzyjemniała spożywanie posiłku. Na obszernych trawnikach grały 
drużyny więźniów w piłką nożną.
Ale potem na obiedzie u naczelnika więzienia - różniącym się zapewne tym tylko 
od więziennego, że wypiliśmy po drinku - naczelnik dobrodusznie stwierdził, że 
ucieczki w więzieniach amerykańskich zdarzają się raz po raz. Pe-nitentołodzy 
uważają, że tylko 20% więźniów jest niepo-
274
275
prawnych, że więzienie ciąży i dlatego więzienia amerykańskie mają sześć grup 
rygorów - od najcięższych do wielkiego więzienia w Seagoville w Teksasie, 
które wcale nie ma żadnego ogrodzenia.
Rozmawiając z dyrektorem, przypomniałem sobie inny obiad u naczelnika 
ciężkiego więzienia na Sw. Krzyżu, kiedy pojechałem wydobywać skazanego na 
piętnaście lat Sergiusza Piaseckiego (autor książki Kochanek Wielkiej 
Niedźwiedzicy i innych).
Kiedy naczelnik, więzłennik jeszcze z carskich czasów, podsuwał mi kawiory, 
łososie, cudzoziemskie wina (wiadomo, przyjechał "rewizor iż Pietierburga"), 
stały mi w oczach małe cele mieszczące po dwudziestu kilku więźniów, więzień 
dyżurny salutujący szczotką, korytarze lśniące, bo froterowane przez więźniów 
butelkami.
I na Sw. Krzyżu był bunt. Naczelnik, biorąc sztucer, przymrużając lewe oko, 
pokazywał mi, jak, przywarty do ściany, powystrzeliwał przez okno buntowników.
Alcatraz - to więzienie pierwszego stopnia rygoru. Stąd jeszcze nie uciekł 
nikt. Niedawno zdarzyła się pierwsza próba - zdążyło wskoczyć w wodę czterech 
więźniów, ale trzech wyłapano na skałach sterczących z wody o paręset metrów, 
a czwarty, dopłynąwszy do podnóża mostu, którym jedziemy, opadł z sił i został 
pojmany.
Minąwszy most, wjeżdżamy na Semafor Hill, jedno z dwudziestu dziewięciu 
wzgórz, na których roztasowało się San Francisco.
Pod nami rozciąga się morze podziurkowanych ulic. To drapacze nieba o 
nieskazitelnie "aseptycznych" elewacjach, żadnego gzymsu, żadnej sztukaterii, 
żadnego pyłu, wyglądają stąd jak pudełeczka poperforowane rzędami otwor-ków, 
tzn. okien.
Mamy pod sobą największy port zatokowy świata. To tu, gdzie zatoka wąskim na 
milę gardłem wrzyna się w ląd, przerzucony jest Golden Gate Bridge. To z tego 
wzgórza dawniej wielki drewniany semafor wskazywał przybywanie żaglowca. W 
dniach złotej gorączki pamiętny jest dzień, w którym wpłynęło do zatoki 29 
statków i wszystkie zostały porzucone przez załogi.
Teraz widzimy przed sobą czub półwyspu, na którym stoi San Francisco, obkuty 
skuwą osiemnastomilowego nabrzeża. To, czego nie spostrzegaliśmy w tumulcie 
wybrzeża,
tu, z tej wysokości, układa się w niesłychanie logiczną, piękną funkcjonalną 
bryłę.
Nieraz spostrzegałem z aeroplanu tę niezamierzoną en błoć funkcjonalność 
ludzkiego mrowiska. Mrówki też zapewne, ciągnąc źdźbła na budowę swego kopca, 
nie mają pojęcia, że dla człowieka patrzącego z góry jest to jeszcze jedno 
mrowisko, mające powtarzające się typowe kształty. . Czterdzieści trzy 
przystanie, długimi ostrogami wchodząc w wodę, ustroiły głowicę półwyspu 
malowniczym grzebieniem. Przez te grzebienie przeczesuje się półtorami-
liardowy eksport.
W środku - groźny Alcatraz ze swoimi więziennymi strukturami na skale 
wychylonej z zatoki. Po zatoce palec niewidzialnego olbrzyma wypisuje 
niezrozumiałe koła piany. Moody tłumaczy, że to wyścigi motorówek. Wskazuje 
nam kropkę przy jednej z przystani - to 47-tonowy szku-ner Amundsena "Gjóa", 
którym odkrywca Bieguna Południowego po raz pierwszy, wraz z sześciu 
towarzyszami, pokonał przejście północno-zachodnie, tzn. z Europy do Ameryki, 
drogą północną Grenlandia-Zatoka Beringa.
Sądzę, że Amundsen jest drogi temu miastu z powodu odkrycia w 1911 r. Bieguna 
Południowego. Aczkolwiek Fri-sco leży na północ od równika, aż do 1914 r., 
kiedy otwarto Kanał Panamski, komunikowano się z resztą kraju drogą okrężną, 
przez Cape Horn, tzn. okręty z San Francisco szły ponad 20 000 km w dół w 
stronę Bieguna Południowego.
Piękny jest widok na Zatokę San Francisco. Z jednej strony widać pełny Pacyfik 
- właśnie z niego wypływa jakiś okręt, swobodnie przechodząc pod Golden Gate 
Bridge. Most wisi nad nim jak subtelne pasemko (które wchłonęło 120 000 ton 
stali).
Z drugiej strony przecina zatokę most Modrzejewskiego, Oakland Bridge, dalej, 
za San Francisco, błyszczą wody zatoki, która ciągnie się na 35 kilometrów.
Frisco, białe Frisco, rozlane na dwudziestu dziewięciu pagórkach, w które 
powybrzuszała się głowica półwyspu, jest zewsząd ujęte błękitną klamrą wód; 
dostęp suchą stopą wiedzie do niego tylko z południa.
Kiedy żegnaliśmy się z Moodym na tym wzgórzu, na tym Semaforowym, słońce już 
poczęło poglądać na ocean - na
277
276
zachód. Do domu upatrzyliśmy sobie wracać brzeżutkiem, Pacyfikiem a 
Pacyfikiem, tą samą drogą nad pieniskami, która nas wiodła do Monterey - 
pamiętacie?
Ileż tego zjazdu-objazdu by było? - koło 130 kilometrów całej parady.
Nie lubią przyjeżdżać gdzieś w pół dnia: już nie warto do czegokolwiek się 
brać, jeszcze za wcześnie spać.
Pociągnąłem powietrze nosem: szedł zwilgły, nasycony, wiaterek od Oceanu 
Spokojnego. Tam, nad tym oceanem, wielkim pasem 150 km na południe od Frisco 
aż po Monterey, 150 km na północ aż po stan Oregon - idzie trzy-stokilometrowa 
strefa redwoodów, olbrzymów na sto metrów wysokich, pięć metrów grubych. Takie 
już drzewa - gdzie indziej ich nie zasadzisz, jak nad morzem. Lubią wilgoć i 
ciepło, lubią jod z powietrza, podłoże zapastne, w humus zasobne.
Pociągnąłem jeszcze raz haust powietrza. Przetarłem językiem w gębie, jakbym 
zmiarkować chciał: ile w tym-jodu, ile zgniłych alg, ile soli, ile rybiego 
zapachu, a ile ho-marowego smaku.
Haust był smaczny, bo nagle targnąłem kierownicą w prawo... - Gdzie, gdzie?... 
- płoszy się Królik w mapach bywały.
- Do Muir Wood.
A Muir Wood - to w tym pasie redwoodów - klejnot. Tam największe olbrzymy, tam 
taki prapradziadunio liczący 1800 latek, grubaśny prapradziadunio, postawny, 
82 metry!
Ale po drodze - Golden Gate Park. I w brzuchu kruczy. - Jestem na czczo od 
samego śniadania - mówię z rozdrażnieniem na poojkiwanie Królika.
Zapętaliśmy się w ten park, niech go licho! Na syto bym podziwiał ławeczki, 
altaneczki, pomniczki, trawniczki, sztuczne stawki, piknikowe ławki, strzyżone 
krzaki, przyswojone ptaki, w grzech wiodące uliczki i znów trawniczki, 
migające panny, szemrzące-fontanny, łabędzie, kaczki, znów ozdobne krzaczki, 
mostki filigranowe, ścieki azbestowe, zegary słoneczne, dwa zera dorzeczne, do 
grot poetycznych w pół drogi - gorące hot-dogi, nastrój komu wola, komu coca-
cola, ł znów słoneczne zegary, i znów płochliwe pary.
Ale jestem głodny!!... Aż tu ci się wplątuję w mostek ma-lusieńki, jeziorko 
tyciusieńkie, wysepkę lilipucią, a w niej
jak Yomcio Paluch w bucie - domek z wygiętym daszkiem, sącząW miłym 
zapaszkiem.
No \ właśnie - ten cały landszaft jest japoński, a zapa-szek .A z japońskiej 
restauracji.
U wejścia wita - pomniejszona kobieta.
- Łono zasłania kimono, z tyłu - twarda kokarda.
- Już ty tylko nie pleć wierszem - jęczy Królik.
No więc siadamy przy stoliku, na którym przymocowana jest chromowana kuchenka 
elektryczna. Miniaturowa Japo-neczka, sama wyglądająca jak kwiat - podtacza 
wózek z surowymi kawałkami mięsa i głęboko dyga.
- Za te same kilka groszy człowiek zje i się panoszy.
- Mówiłeś, że już nie będziesz - jęknął Królik.
Patrzę, co się robi, i zmieniam się w jeden zachwyt. Ja-poneczka klękła na 
stojącym przy stoliku podnóżku i rączkami jak storczyki kładzie kawałki mięsa 
na patelenkę elektryczną, zaprawia, przyprawia. Potem nalewa do małych 
czareczek grzanej sake i znów się zgina wpół.
Czuję, że absolutnie władam tą kobietą. Lew jestem,
- Patrz i ucz się - mówią - jak się obsługuje mężczyznę.
Po zjedzeniu - jeszcze jaśniejszy robi się świat. Trawestując rosyjskie 
powiedzenie: "Wypijesz kieliszek - drugi człowiek się robisz. A ten drugi 
człowiek też chce wypić."
Od wczoraj już puchnę w to San Francisco. W te garaże i w te mosty, w te 
dwadzieścia dziewięć wzgórz, w Mar-dikłana, w Moody'ego, wczoraj w Chińczyków, 
dziś w Japończyków. Anieleję z godziny na godzinę i Królik nie rozumie, że 
objadam się tylko po to, aby mnie jednak coś trzymało przy ziemi, abym jak 
skowroneczek nie wyleciał ku obłokom.
Jedziemy z kolei nadąć się Muir Wood.
Jest już. Wchodzimy nagle w inny świat. Przyjechaliśmy w pełny dzień, a tu 
mrok i cień. Królik:
- Już nie będę...	'
Stoją olbrzymy o gładkich pniach, korony pod niebem splatają jeden dach.
W dole mrok i cisza jak w gotyckiej katedrze, kiedy już nie ma modlących się. 
Tylko katedra jest jak klosz omknię-tego powietrza, gotowego zabrzmieć 
utajonym echem.
Tutaj każdy dźwięk izoluje kora potwornej -grubości na tych olbrzymach oraz 
podłoże ze szpilek opadających od
278
279
kilku tysięcy lat. Porozumiewamy się szeptem. Bezsz^lest-
nymi krokami idziemy w głąb rezerwatu, starannie wymi
jając potworne kłębowiska naziemne korzeni, które/w bla
dym półmroku wstają przeciw nam jak rozsrożone węże.
Gdzieś bardzo wysoko migają cienie ptaków.	/
Nagle przypominają mi się jarząbki w Puszczy Rudnic-kiej, tak bez szmeru jak i 
tu przecinające ciemne wnętrze puszczy.
Te olbrzymy drzewne rosły jeszcze w okresie miocenu po czterech kontynentach. 
Zruszone lodowce wytępiły ich wszelki ślad, zepchnęły tu, gdzie rosły jako 
tysiącletnie już drzewa przy początku naszej ery.
Wewnątrz tych uświęconych mroków, w ciszy dookol-nej - kabiny z elektrycznymi 
urządzeniami, łazienkami i lodówkami, które można wynajmować na sezon. Jakże 
by człowiek tu się czuł, tu - gdzie inaczej trudno mówić niż szeptem?
W tym boecklinowskim pejzażu natykamy się na ciemny przejrzysty strumień. 
Strumień jest leniwy, woda w nim niemal stoi, w nim roje drobne - małe 
łososiki?
W zimowe dżdżyste dni z oceanu odległego o sześć kilometrów wpiera tu 
ogarnięta żądzą łososiowa tłuszcza i miota ikrę. Potem samice i samce giną.
Wylęgłe łososie rosną, spływają w ocean, po dwu latach wracają na jedyny w 
życiu miłosny wstrząs i znowu giną,
Jakże by tu się żyło, w tym mroku, odmierzanym łososiowym cyklem powolnego 
czasu?
Wracaliśmy chwilą przedwieczorną. Kiedy już wszystko rojące się - od żuczka do 
człowieka - przycicha. Obłoki nawet stoją jakieś zdumione. Ptaki frasobliwie 
wracają, po zgłuchłych wsiach pachnie strzykanym do skopków mlekiem. A do 
brewerii zachodzącego słońca na niebie jeszcze daleko, w lasach nocne życie 
jeszcze się nie budzi. Lelki tam jeszcze śpią przywarte wzdłuż rosochatych 
konarów, sówki siedzą po uschłych gałęziach, patrzą pomarańczowymi oczyma i 
nic nie widzą. W taką chwilę jedzie się pęknięciem pomiędzy dniem i nocą.
I w taką chwilę, zanim wróciliśmy do Polski, kiedy mówiłem: "Jak w Polsce", 
żona poruszała się niechętnie. Mówiłem pospiesznie: "Jak we Francji", ale 
dowcip schnął
280
i spadał jak liść. Tak się stało, że mówiliśmy o Polsce niechętnie, kłamliwymi 
ustami. Żona mówiła: ,,Już nie chcę wracać". A ja milczałem, bo znałem 
popłacone przez nią
ceny.
Teraz, w tych blaskach Kalifornii, jadą oto sobie obdrapanym autem - znowu 
dwaj normalni ludzie. Już za ile to? Już za cztery miesiące będziemy na 
Puławskiej, przy cieknących kranach, unieruchomionych windach.
A przecież pojedziemy w rzeczywiste i w swoje, od którego nie dzielą oceany 
nieprzebyte, wizy nieuzyskane, trwogi niepokonane, nieufności zajezgłe. I, 
zbyty kompleksów, mówię wskazując głową na automobilowych wariatów:
- Gdzie tam, u licha, chwila przedwieczorna?
Ale ,,oni" - też nie od macochy. Mają tu swoje cyrki, jak nie z ręki Boskiej, 
to ludzkiej. Ale i z Boskiej.
Oto "Kaleki Las". W 1952 r. ciężkie deszcze spowodowały osunięcie się ziemi 
pokrytej lasem w dół, ku łożysku biegnącego werżniętym wąwozem strumienia 
"Gazos Creek". Drzewa zostały potężnymi splotami konarów uczepione ziemi, ale 
rosną pod najdziwniejszymi kątami. Są takie, których pień padł w dół, ale 
drzewo wyrwało potężną kępę potrzebną do życia i obecnie z wolna, rok po roku, 
usiłuje się naprostować, ciągnie do słońca, wygina z pnia literę ,,U". 
Bardziej witalne robią to energiczniej, inne wolniej i oto "Kaleki Las" składa 
się z drzew, z których każde rośnie, jak chce ale każde rośnie nieprzemożną 
wolą - wyprostować się.
Drgnęły mi usta, ale zerknąłem na żonę i zmilkłem.
Droga, im dalej od Frisco, tym bardziej wspanialeje w drzewa-olbrzymy. Między 
nimi skłony pokrywa chapar-lal - wiecznie zielony karłowaty dąb.
Jest coraz puściej. Droga Nr l jest dla amatorów, którzy tu gdzieś wzdłuż niej 
mieszkają. Ruch dalekobieżny wali równoległą autostradą 101.
Jest coraz puściej, coraz bliżej ku wieczorowi. Ze zboczy zielonych karłowatym 
dębem i niewiele od niego mniejszymi olbrzymimi paprociami spadają kaskady, 
żłobiąc w dole łożyska w dywanach kwiatów. Olbrzymie redwoody stoją w grupach 
podniebnymi kolumnami. Kiedy droga idzie między nimi, robi się ciemno, znowu 
wychylamy się na dzień, który usiłuje jeszcze sią uśmiechnąć, znów red-
281
woody, coraz gęściej redwoody, sekwoje, jesteśmy już blisko domu, jesteśmy już 
na setnym kilometrze od San Francisco, już sią zaczyna Big Bassin, wielki 10 
000-akrowy (4000 ha) rezerwat.
I zaraz robi się całkiem czarno. Auto roznieca reflektory, maca nimi po 
rozwidlających się drogach jak żuk z czuł-kami. Jak żuk jest ta drobna kropka, 
która się snuje pod niewymiarem olbrzymów.
Zgubiliśmy drogę, jedziemy pasami zapachów próchnicy, które zmieniają przetoki 
rześkiego powietrza. Gdzieś w górze, przez pęknięcie redwoodowych stropów, 
zatrzepotała gwiazda. Kołujemy... W pewnym miejscu, na zgadywanego, biorę 
skręt w lewo pod g-Jrkę. Na górce stoi czarna sylwetka domu. Okazuje się - log 
cabin, chata z okrąglaków, a na niej szyld PIRATES INN - melina piratów.
Potrzeba chwilki, aby się roześmiać, napić się u niegroźnej piratki coca-coli 
i dowiedzieć o drogę.
Niebawem wydobywamy się z Big Bassin. Jadąc boczną ciemną drogą, nagle zrywam 
hamulce na... krowę, która wskoczyła pod auto. Nadbiega za nią farmer.
Pierwsza krowa na drodze po tylu tysiącach mil.
5. W uniwersyteckim miasteczku
Osiedlamy się w Pało Alto
Wesoły nam dziś dzień nastał!... Jedziemy do Aluni...
Pamiętacie państwo, kiedyśmy się wagowali, gdzie jechać z Fundacji Hartford, 
skoro mapa skończyła się i już dalej tylko ocean? Kombinowaliśmy, czy wzdłuż 
jego brzegu na północ, czy na południe. Królik to punktował psiapsiółka-mi, bo 
wiadomo, że Polacy mieszkają teraz wszędzie na świecie. Ciągnęło go na północ, 
bo tam, właśnie w Stan-ford, najukochańsza Alunia Sworakowska, ale przeważyłem 
jazdę na południe, do Meksyku.
Dzisiaj Królik dorwie się do swego. W Fundacji ,,dla ptaków i artystów" 
wykończyłem swoje opowiadanie o Meksyku i pilno mi było do uniwersyteckiej 
biblioteki. W Fundacji zaś hałaśliwe społeczne inicjatywy przelewały się przez 
brzegi.
No więc wieczorkiem pachnącym sadami, które ciągną się między Montalvo i 
Stanford, pomykamy do Aluni.
Profesor Witold Sworakowski, wicedyrektor Instytutu Hoovera, wyjechał na nasze 
spotkanie do Pało Alto, tzn. miasteczka przylegającego do Stanford, gdzie 
mieści się zarówno Instytut, jak Uniwersytet.
Profesorostwo mieszkają w dzielnicy willi profesorskich. Po drodze zostajemy 
zatrzymani przez dziwną ekipę - dwóch ludzi trzyma sznurek w poprzek drogi, 
jeden z nich daje lizakiem znak zatrzymania się; jadący przed nami wóz 
profesora zatrzymuje się, po czym natychmiast sznurek opada, aby przed moim 
wozem znów się podnieść, a kiedy stanąłem, sznurek opada i lizak macha, abyśmy 
przejechali.
Dom Sworakowskich stoi (po różnych skrętach przez zadrzewione aleje) w jakichś 
cichościach, których za ciemna nie można rozeznać.
W hallu wita nas pani Alunia, "dzieciuk", pies i kot.
285
Alunia pochodzi z Kowna, gdzie i ona, i ja obłaziliśmy po tysiąckroć Dolinę 
Mickiewicza, ruiny zamku krzyżackiego, przebywali most na Niemnie do 
przedmieścia Alek-sota, stojącego na terenie ówczesnej guberni suwalskiej, 
mającej kalendarz gregoriański, gdy my w Kownie mieliśmy kalendarz juliański, 
późniejszy o trzynaście dni, co pozwalało nam i choinkę dublować u znajomków 
za mostem, i obżerać się przez dwie Wielkanoce w roku.
Alunia, tzn. Helunia w wymowie kowieńskiej, miała, jak insynuuję, trzy 
siostry: wszystkie cztery córki matka postanowiła pochrzcić - jak Pierre 
Benoit swoje bohaterki - imionami na "A".
Tylko że nie były to żadne Annabelle i Atlantydy, a ot - po prostu - Alunia, 
Awunia, Amilcia i Alżunia, tzn. Helena, Ewa, Emilia, Elżbieta.
Z kolei "dzieciuk", który wybujał na dwa metry, od czasu jak go przed czterema 
laty widziałem, to był jedynak i oczko w głowie, chłopak "lenty" (łagodny) i 
swojski, przez którego szła droga do Aluninego serca z ważnymi 
przyległościami, jak lodówka, piwniczka itd.
Z kolei pies wyłysiał i ogłuchł przez cztery lata, no a kot był czarny i 
impertynent.
Pani Alunia zaraz pobiegła do kuchni, pan Witold począł przyrządzać swoją 
whisky z miętą i z lodem, "dzieciuk" już rozstawiał szachownicę, kot usadowił 
się na kibica na poręczy wolterowskiego fotela, a stary pies, wzięty za pysk i 
zachęcony, mówił "hau" i rozkładał się obok na dywanie.
Tak rozpoczął się nieskomplikowany cykl błogostanów w tym miłym domu trwający 
przez trzy miesiące.
Przespawszy się w śnieżystych (może wyprawnych kowieńskich?) prześcieradłach, 
ruszyłem skoro świt o dziesiątej rano z dzieciukiem na poszukiwanie 
mieszkania, zostawiając Królika w szczęśliwościach.
Całe przylegające Pało Alto jest dependencją Stanford University.
Położone o pięćdziesiąt kilometrów od San Francisco, o 28 kilometrów od 
oceanu, miasto liczy obecnie 50 000 mieszkańców i wzbiera przypływami i 
odpływami wakacji i ferii uniwersyteckich.
Z przyjemnością przypomniałem sobie praktyki z szukaniem mieszkania w 
Krakowie, który również w dużym stopniu żył ze studentów.
Stanęliśmy z dzieciukiem przed tablicami w przedsionku głównego gmachu 
uniwersyteckiego, oglądając roje papierków, które przypinały pluskiewkami 
gospodynie poszukujące lokatorów. Ogłoszenia były lakoniczniejsze niż w 
miasteczkach uniwersyteckich w Niemczech, gdzie można było znaleźć informację, 
że cena jest nieco wyższa, bo córka domu podaje śniadanie do łóżka.
Pomyślałem, że jednak przez te pół wieku, kiedy ponownie wracam do studiów 
uniwersyteckich, wdrapałem się jednak - ho!... ho!... - o kilka szczebli. W 
Krakowie wynajmowaliśmy na spółkę z Kaziem Wyszyńskim na Szewskiej u pani 
Drewnowskiej pokój z mlekiem gorącym i bułkami i co miesiąc przedkładaliśmy 
jej petitium, by brała mniejszy czynsz, ale za to dodawała do bułek kostkę 
masła.
A teraz... Boże drogi... z własnym Królikiem!
A taka jedna - musi mieć i pokój, jeśli nie z balkonem, to przynajmniej z 
"dobrym wywieszeniem", jak ogłaszano tw Wielkopolsce, i kuchnię do tego, a 
lodówkę, a łazienkę... Jak nic sto dolarów miesięcznie, za którą to sumę w 
Polsz-cze można by cały miesiąc żyć, Kisiela co dzień butelką koniaku 
przyjmować i jeszcze do Bułgarii skoczyć i kożuch przywieźć.
Kiedyśmy, wynotowawszy kilkanaście adresów, jechali z dzieciukiem ze Stanford 
do Pało Alto, nikt nas po drodze z żadnym przeciągniętym przez drogę sznurkiem 
nie zaczepiał.
- Ach, to tylko parę razy do roku - objaśnia dzieciuk. - Widzi pan, 
uniwersyteckie grunty są własnością prywatną. Naturalnie, że między Pało Alto 
i Stanford cyr-kuluje dziennie kilkanaście tysięcy samochodów, nic o tym nie 
wiedząc. Ale parę razy do roku Uniwersytet robi demonstrację, że jakby chciał, 
toby mógł zabronić przejazdu przez swoje terytorium.
- Jak jednak w tej kowbojskiej Ameryce odnajduje się relikty anglosaskiego 
tradycjonalizmu!
287
286
Mieszkanek jest pełno. To znaczy - pokój z kuchenką lub z "kiczynetkjj" (małym 
wgłębieniem z kuchenką). Takie pokoje (z łazienką i lodówką) kosztują 85 
dolarów miesięcznie, pokoje z oddzielną kuchnią 100 dolarów, pokoje w 
nowoczesnych domach ze sztucznym ogrzewaniem, basenem kąpielowym dla 
wszystkich lokatorów itd. - od 150 dolarów.
Znajdujemy wreszcie na ulicy Cowper, w dzielnicy starych wiktoriańskich 
domków, drewniany dom piętrowy. Duże palmy rosną po okna pierwszego piętra. 
Jest cicho, a to główna rzecz. Koch, odkrywca prątków, wyraził nadzieję, że 
jeszcze doczeka dnia, kiedy hałas będzie tak samo zwalczany jak gruźlica.
Młoda gospodyni w spodniach ścina trawnik. Liczba kosiarek mechanicznych 
przekroczyła 20 milionów, ale na Cowper Street jeszcze takie coś nie dotarło - 
miła kobietka para się ręczną ścinarką.
Po skrzypiących schodach idziemy w górę. Pokój dosyć niski, dosyć ciemny, po 
staroświecku umeblowany. Za to kuchnia nowoczesna, jasna - cudo. Dlatego 
komorne wynosi sto dolarów. Naturalnie jest lodówka (95% mieszkań w USA ma 
lodówki), jest toaster do robienia grzanek (41 milionów mieszkańców ma 
toastery), ale nie ma odkurzacza, choć 72% mieszkań w USA ma odkurzacze, mila 
pani będzie go nam wypożyczać. Aparatu klimatyzacyjnego nie ma (są dopiero w 
16% domów amerykańskich), ale wentylator elektryczny jest - sprzedaje się 
rocznie 5 milionów wentylatorów elektrycznych. Telewizji nie ma, choć w tym 
kraju funkcjonuje 57 milionów telewizorów, ale będziemy mogli wynająć. Pralki 
są w 92% domów, ale nie w takim studenckim mieszkanku. Z tego wszystkiego, 
cośmy widzieli, to będzie najlepsze.
A cóż to za Cowper, od którego nazwana ta ulica?
Przypominam sobie delegację trzech dam, zasłużonych działaczek, w źle 
ocyrklowanych spódnicach, które przyszły mnie namawiać, "żeby mistrz swoim 
ostrym piórem zjeździł tego Minkiewłcza, bo ten Minkiewicz to za wiele sobie 
pozwala."
Pokazały mi wierszyk Minkiewicza o tym, jak wynajął pokój na ulicy Cecylii 
Snłegockiej; wraca zawiany, chce koniecznie wiedzieć, co to za jedna była ta 
Cecylia, dzwoni więc nocą do wszystkich mieszkań po kolei, nikt nie
wie, wszyscy klną, wreszcie wystosowuje apostrofę: "O Cecylio Śniegocko, 
przyjdź do mnie ciemną nocką", żeby mu powiedziała (czego się dowiedziałem od 
jej koleżanek), że była dzielną oświatówką.
Nie użyłem "swego ostrego pióra", za to onże Minkiewicz obśmiał mię w swej 
szopce, szkoda, że nie tak pomysłowo.
Szopki takie kleci się według dosyć jałowego szablonu. Na przykład, wchodzi 
Minkiewicz, chór śpiewa:
Był Piast Kołodziej
A Minkiewicz zwykły złodziej.
Skąd się wziął Piast Kołodziej? Co ukradł Minkiewicz? Nie wiadomo. Ale jest 
kukła, chór, muzyczka i rymuje się. Niechby spróbował się obrazić. To by 
świadczyło, że nie ma poczucia humoru.
Ale dzieciuk nie jest w ciemię bity, a raczej zapewne był bijany w szkole w 
bardziej profilującą część ciała, bo mi wyrecytował, że Cowper to poeta 
osiemnastowieczny i że na zmianę bądź wiersze pisywał, bądź siadywał w domu 
dla wariatów. Pod dobrym patronem zamieszkamy.
Wracamy do domu po Króliczą akceptację.
Panie zastaję zgadane doszczętnie. Pani Alunia oderwała się robić lunch, a 
Królik? A Królik już nagwazdał kolejne Rypcium-Pypcium.
Rypcium, jak zwykle, poczyna się od ostatniego zdarzenia. Królik zabrał się do 
niego, zostawiając Ałunie w kuchni, więc też zaczyna się:
Kuchnia cudo!... Piec elektryczny z zegarem, aby zaczynał i kończył pieczenie 
w nastawionych czasach, maszyna do zmywania naczyń, otwieracz elektryczny - 
same elektryczne cuda.
Ale nic dalej o cudach, bo już do głowy przyszło co innego:
Ałunie lubią tak bardzo. Pracuje w bibliotece trzy razy w tygodniu, umie 
dobrze gotować, smażyć konfitury i robić zapasy (ale że dobrze maluje, to już 
Królik wspomnieć nie raczy - przyp. M.W.). Dużo ludzi przechodzi przez ich 
dom, dużo pracuje w ogrodzie (ale niedużo ludzi pracuje, proszę
289
288
19 Królik i oceany
- Ja też - powiada Królik - ale z innych powodów.
- Chyba do kawiarni pójdziemy z tymi porządkami - szepczę do pana Witolda. Bo 
oto, widzę, ciągną z przedpokoju większy dywan i Królik napędza, żebym pomógł.
- Pamiętaj, żem mężczyzna - mówię z godnością.
- Pamiętam, pamiętam - mówi zaaferowana - słabo, ale pamiętam.
Pan Witold dyskretnie chrząka, udając, że nie dosłyszał tej rewelacji. Pani 
Alunia śpiewnie tłumaczy (ten przyśpiew kowieński pojawia się tylko wówczas, 
kiedy się obraża):
- Nic nie poradzisz, w Ameryce będąc, trzeba w gospodarstwie pomagać, na 
liczną służbę nie klaskając w dłonie.
Nagadali się, nagadali, dzieciuk, dokumentując słowa matki, kurę przywiezioną 
upiekł, whisky z trawką popili i zostaliśmy sami.
Nieprawda, żebym nie był amerykański mąż - wziąłem udział w urządzaniu 
mieszkania, ustawiłem biurko, żeby światło z lewej strony było, postawiłem 
flakonik na stoliku w kuchni na znak, że tamten pokój dla mnie, a kuchnia dla 
niej, nalepiłem na drzwiach do mego pokoju napis "RZADZIEJ WPADAĆ - KRÓCEJ 
GADAĆ" i sążniście ziewnąłem.
- Nie możesz już się przestać jarmolić? - pytam za-mrówczoną małżonkę.
Wpadłem. Zaczyna się dyskurs na wieczny temat: ,,Bo ty myślisz, że ja nic nie 
mam do roboty."
Jestem dobitnie przekonywany, że mam nie żonę, a renifera. Czytała o tym, że 
Lapończycy mają z reniferów mleko, skórę, kości na wyrabianie grotów, ścięgna, 
z których robią nici, łój, którym świecą w szałasach, rogi, których proszek 
jest lekarstwem. A ona nadto ma funkcje, których nie spełnia renifer.
I tak oto zasypiamy na pierwszą noc w małym amerykańskim miasteczku, którego 
życiem mamy pożyć trzy miesiące.
Rano budzi nas słońce przeświecające przez palmy i delikatne pukanie. We 
drzwiach staje milkman (mleczarz).
Milkman, istotnie, wygląda bardzo przywitecznie. Odziany w nieskazitelnie 
czysty i nieskazitelnie odprasowany kombinezon, który zapewne nosi przez jeden 
tylko dzień,
jak król Azteków, wita nas w Pało Alto i podaje coś w rodzaju kwiatka.
Biorę kwiatek, osadzony na twardym plastykowym krążku, i poczynam rozsuwać 
jego listeczki. Jest ich wiele więcej niż w naszej margerytce, na której się 
wróży "kocha-
-lubi-szanuje-nie chce-nie dba-żartuje." Szkoda, że nie zapisałem sobie 
wszystkiego. Jest tam:
1. Mleko pasteryzowane 2. Mleko homogenizowane 3. Mleko doprawione śmietanką 
4. Mleko odcedzane 5. Śmietanka 6. Półśmietanka 7. Śmietana 8. Twaróg pod-
śmietaniony 9. Twaróg zwykły 10. Twaróg odchudzony 11. Twaróg z witaminą 
(jaką, już nie pamiętam) 12. Masło 13. Masło śmietankowe 14. Sok grapefruitowy 
15. Sok pomarańczowy 16. Sok grapefruitowo-pomarańczowy 17. Sok mandarynkowy 
18. Sok ananasowy 19. Sok ananasowo-
-grapefruitowy 20. Jogurt (rodzaj zsiadłego mleka) 21. Jogurty ze smakami 
pomarańczowym, ananasowym, waniliowym, malinowym 26-28. Kefiry, jedno-, dwu-, 
trzydniowe 29. Kefiry w czterech smakach.
Biały mleczny anioł ofiarował plastykowe nakrywki do zamykania wstawionych do 
lodówki butelek. Objaśnił, że każdorazowo na szyjce jednej z wystawionych na 
schody pustych butelek mam zawieszać ten kwiatek z wysuniętymi (jak z 
wachlarzyka) listkami, wskazującymi, czego sobie życzymy.
Od tego czasu nie potrzebowałem go widzieć. Co rano zostawiał mi przed 
drzwiami wskazane przez mnie wiktuały, a co miesiąc rachunek, na co wsuwałem 
do wystawionej butelki wypisany na odpowiednią sumę czek.
Na chwilę uprzedzę wypadki, które tyczą tegoż mleczarza.
Już po tygodniu zamieszkania pewnego razu skonstatowaliśmy, że dostawił nie 
zamówioną butelkę mleka. Trudno było nam się czaić z reklamacją do mleczarza, 
który przynosił mleko, zanimeśmy się przebudzili.
Ale wpadła na trop sprawy Mrs Salmon, zarządzająca naszym domkiem, mieszkająca 
w sąsiednim domku.
- Czy państwu nie dostawił mleczarz butelki? Tak? Słusznie się domyśliłam. 
Żeby ten dwuletni Randy nie wiał na ulicę, ogrodziliśmy podwórko i drzwiczki 
opatrzyliśmy haczykiem. Ale Randy skombinował, jak się haczyk podno-
293
292
si, ł zaraz pierwszego dnia musiałam go podbierać na ulicy. Mąż więc umieścił 
haczyk na zewnątrz.
Nic z tego: w mgnieniu oka Randy był znów na ulicy.
Wobec tego mąż zamienił haczyk zasuwką - na nic...
Dodał krokiewkę - dopiero jeśli się ją postawiło pionowo, było miejsce na 
odsunięcie zasuwki. I znowu latałam po przyległych blokach poszukując 
wędrującego Randy'ego.
Mąż słę zawziął, wymienił zasuwką zwykłą na taką, którą otwiera się kręcąc 
gałką. Na próżno.
Począł się między mężem a synem wyścig na pomysłowość. Pewnego wieczoru mąż 
powiedział: "No, teraz ten nieznośny bąk już nie otworzy w żaden żywy sposób."
Na drugi dzień znalazłam zamiast mleka kartkę:
"Poddaję się. Zwyciężyliście. Mleko zostawiam sąsiadowi."
- Ma poczucie humoru - mówię.
- Mleczarz i listonosz to przyjaciele okolicy. Mąż mój borykał się z jakimiś 
kursami korespondencyjnymi. Pewnego razu przy kolejnej lekcji nadesłanej 
pocztą znalazł przypisek: "Jeśli ma pan jakie trudności, to chętnie pomogę, bo 
ja ten sam kurs już ukończyłem. Listonosz." Ale od mleczarzy, którzy są 
zainteresowani w tym, aby jak najwięcej sprzedać swoich wyrobów, to już ludzie 
nie wiedzą, czego żądać. Pewnego razu lokator, który mieszkał w naszym 
mieszkaniu, zostawił mleczarzowi kartkę, którą mu odebrałam i przechowuję jako 
curiosum.
Na drugi dzień pokazała mi tę kartkę:
"Drogi Panie Mleczarzu! Z dniem dzisiejszym niech pan zostawia dwa homo (mleko 
homogenizowane - przyp. M.W.) w poniedziałki i czwartki, ale nie w soboty; w 
czwartki jedną śmietanę, w środy jedną śmietankę wraz z kwartą homo, poza tym 
kwartę homo w piątek oraz jedną śmietanę; na weekendy proszę dwa homo i 
śmietanę w sobotę i jedną śmietankę w niedzielę. Puste butelki są w zamkniętym 
garażu, proszę wleźć oknem."
W jakiś czas potem ujrzałem mleczarza na schodach, pośmieliśmy się na ten 
temat. Widać pamiętał o tym, bo pewnego razu zastukał do moich drzwi:
- Taką kartkę znalazłem dziś w skrzynce na mleko o parą domów stąd: "Proszę, 
niech pan wypuści psa, powiesi bieliznę, którą pan znajdzie w maszynie do 
prania, i wyrzuci śmieci. Dziękuję bardzo. Mleka dziś nie potrzebuję."
Telefon dzwoni!... A przecież to dopiero wczoraj zażądał jego uruchomienia 
Sworakowski junior. Teraz Swora-kowski senior pyta, jakeśmy spali, i proponuje 
zwiedzenie jego instytucji. Przyjedzie po nas.
Jechaliśmy znów długą aleją palmową łączącą Pało Alto z Uniwersytetem 
Stanford, na której przedwczoraj zagrodzono nam drogę impertynenckim 
sznurkiem.
Instytut Hoovera stoi na gruntach Stanford University. Jest zbudowany w 
kształcie wieży wysokiej na 92 metry i stanowi wydatną, z daleka widoczną 
landmark krajobrazu. Teraz jednak nie widzimy jej przez palmy, najpierw 
wjeżdżamy na campus uniwersytecki rozciągający się wszystkimi swymi salami 
wykładowymi, dormitoriami, czytelniami, laboratoriami, biblioteką, terenami 
sportowymi na 4000 hektarów.
Krajobraz architektoniczny podnieca jakoś radośnie w tym szczęśliwym ranku, w 
którym i myśmy gotowi wszystko chwalić, wszystkim się cieszyć. Jest to 
kremowożółty piaskowiec, w którym dźwignięto te wszystkie budynki w stylu 
odziedziczonym po misjach: mauretańsko-romańskim, niskim, rozsiadłym, z 
szerokimi kolumnami i dachami z czerwonej dachówki.
Uniwersytet Pało Alto i ja jesteśmy równolatkami.
Senator Leland Stanford, który dorobił się na transporcie, po śmierci syna 
uczcił jego pamięć fundacją 12000 ha gruntu i gotówką, razem wartości 30 
milionów dolarów.
W 1891 r. nastąpiło otwarcie uniwersytetu z 559 studentami. Na starych 
fotografiach widać nieskończoną ilość pojazdów konnych, które zjechały na 
uroczystość, panów w cylindrach i pań w mantylach i salopach.
Między trawnikami, po których perlą się automatyczne spryskiwacze obrotowe, 
podjeżdżamy pod Instytut Hoovera.. Mamy, mimo wakacji, trudności z 
parkowaniem. Bo Instytut Hoovera - ta Mekka studiujących zagadnienia 
współczesnej historii, zjeżdżających tu z całego świata - nie ma wakacji.
Jak powstała ta wieża?
Energiczny inżynier o światowej sławie, prowadzący prace we wszystkich 
częściach świata, Herbert Hoover, ma, kiedy wojna 1914 r. wybuchła, równo 
czterdziestkę i duży
294
295
majątek osobisty. Piękny wiek, pełen doświadczeń i pełen sił, piękna 
niezależność i ciekawe zainteresowania. Herbert Hoover jest przyjacielem 
prezydenta Wilsona, współpracuje z nim i specjalizuje się w sprawach 
aprowizacji i niesienia pomocy żywnościowej krajom zniszczonym przez wojnę.
W czasie jednej z niezliczonych podróży przez kraje, w których wojna wywróciła 
stosunki do góry dnem, czytając książkę o Rewolucji Francuskiej A.D. White'a, 
przejął się jego uwagą, jak trudno jest odtworzyć te zdarzenia, bo tyle 
"efemerycznych" przyczynków, jak je nazywają historycy, nie cenionych przez 
nikogo, przez nikogo nie przechowywanych, zaginęło na zawsze. A przecież po 
tamtej wojnie 25 narodów uzyskało niepodległość.
Herbert Hoover poczyna "chomikować". Do chomikowania zapędza swoich licznych 
agentów. Zwykle otrzymuje od wdzięcznych krajów za darmo, często kupuje za 
grosze fury papierów. Mimo że dolar jest czymś niepomiernie wysokim w krajach 
inflacji (np. w Warszawie przed stabilizacją za dwa dolary miesięcznie 
wynajmowało się lokal czteropokojowy), Hoover wydaje z własnej kieszeni 
pierwsze 150 000 dolarów. Interesuje się szczególnie materiałami dotyczącymi 
rewolucji.
W Budapeszcie jego przedstawiciel zjawia się w biurze Beli Kuhna w tragiczny 
dzień l sierpnia 1919 r., kiedy wojska rumuńskie już wkraczają, i zabiera, 
jakie się da, papiery.
Ebert, pierwszy prezydent Republiki Weimarskiej, po woj-. nie wydaje innemu 
przedstawicielowi Hoovera archiwum tyczące powstania tej Republiki. W 1921 r. 
Hoover na wieść o głodzie w Rosji mobilizuje 70 milionów dolarów, rząd zaś 
radziecki udziela prawa wjazdu i kolekcjonowania materiałów jego wysłannikom. 
Kiedy w Związku Radzieckim kompletowano "Prawdę", zrobiono w Hooyer Institute 
foto-stat pierwszego numeru.
Tony papieru rosły w zakamarkach Stanford Unłversity, którego alumnem był 
Hoover. Wobec tego zebrał 145 milionów i wybudował tę oto wieżę, na której 
szczyt wniosła nas błyskawiczna winda do gabinetu prof. Sworakowskiego.
Wieża ma 26 pięter, każde bardzo niskie, tak aby osoby pracujące nie 
potrzebowały używać drabinek. Raz na miesiąc w wieżą tłoczy się gaz 
wytępiający mole książko-
Stolico Polski, War$zawo!
Do Ciebie zwracamy pierwszt słowo nasz?, jako Rzą4 Tymczasowy Wpjnej
Republiki Ludowej.	. . •
Oznajmiamy ludowi Stolicy i ludowi dzielnic,, opanowanych jeszcze przet wroga, 
ze ujęliśmy władz? w nasze re.ce. Dokonało się to w momencie przełomu, kiedy 
spadły z nas obce więzy i kiedy tak zwany rząd warszawski został obalony przez 
Rad; Regencyjną.
Zamierzyliśmy dzieło wielkie i (rudne. Podjęliśmy je w imieniu ludu i 
niespożyta potęga tego imienia da nam siły do zwalczenia wszelkich przeszkód.
Chcemy ugruntować w wielkiej, zjednoczonej Polsce rządy ludu, ' rządy 
.sprawiedliwości społecznej. Chcemy dać; skołatanej Ojczyźnie spokój, wolność, 
ład i szczęście.
Pełnimy dzieło nasze wszędzie, skąd Ustąpił obcy najeźdźca,- a Warn, 
zostającym jeszcze w zależności od wroga ślemy słowa otuchy, słowa 
braterskie.' Gotujcie się do czynu, zbierajcie siły, czekajcie od nas hasła.
Bo fałszem jest, jakoby w Warszawie isiniał'"ząd! -Jest lam tylko kłamane 
puste słowo, jest niemiecka przemoc i reakcyjna, ciemna intryga!
Skończone sę złudne pMby tworzenia rządu za zezwoleniem niemców. Od
dwuch lat znieprawiały one dusze. Państwo Polskie nie może budować się w domu
niewoli.	" ' ' " • *,
Skończone omamienie,- jakoby Rada Regencyjna i chciała •! mogła zdobyć
' się na czyn narodowy. Niemcy wybrali i dobrali do niej małych ludzi. 
Nigdy nie
uznawał ich lud polski! Ci 'ludzie i garść ich zwolenników mnszą zginąć w 
poniże-
niu, jak tylko zniknie w kraju obca władza i My, Rząd ludowy polski, nie 
uznajemy
jej za żadną władzę narodową.
Osłonięci resztką" siły niemieckiej, usiłują regenci knuć i intrygować- 
jeszcze
na chwilę przed twoim zgonem.	• • •
. ..Ludu Wamawyl .Czuwaj i nie dozwalaj " ani przez cnwilę dłużej szerzyć się 
urazie ugodowej) Ctuwaj i nie dozwól, by w wielkiej godzinie dziejowej garść 
nędznych ludzi, samotnych arystokratów i zaprżedawców niemieckich urągała 
naszemu świętemu prawu do wolności narodowej i społecznej!
••. Nie pozwól,, aby morze łez' i krwi przelanej przez miljony pracującego 
Ludu polskiego, skończyło się powrotem wyzysku i przywileju ebszarniczego i 
kapitalistycznego i utrwaleniem niewoli ludowej.
•Buduj nowy, sprawiedliwy ład społeczny, oparły na panowaniu wolnej pracy.
Tego żąda od ciebie, Ludu Warszawy, wolny rząd. ludowy. Niechaj groźna 
'postawa twoja trzyma na wodzy intrygę >i zdradę.
Policzone dnie niemców w Polsce. Wróg jest nazbyt słaby, żeby sięgnąć tu po 
nas, ale ma jeszcze dosyć sił, by nas nie dopuścić do Was, do serca Polski.
Wiedzcie, te pracujemy tu i dźwigamy sprawę Ojczyzny i sprawę ludu.
Pragniemy wyrwać Was z niewoli i poniżenia. Wierzymy i wiemy, że z nami, do
wtóru nuzych prac i zamiarów biją serca Wasze. -Wierzymy, że rychło nastąpi
dzień, gdy staniemy pośród Was z naszą wiarą, z naszą pracą.
.... Suniemy połród Was ł okrzykiem: .Niech żyje Wolna, Zjednoczona Repu
blika. .Poljkal	• •
Lublin, 8 Listopada 1918 t.
TYMCZASOWY RZA,D LUDOWY" .REPUBLIKI POLSKIEJ:
Prezydent ministrów: Igri. , wyAsh' m. p,
Ministrowie:
Piecze.^.
fertirah fttjtwm Jtynbiiki
Thufult ta. p., Jen. Śmlgfy m. p., MaraaewOri m. "p".
ArelizewtU m. p., Malinowski m. p., Pontatowski m. p.,
Sta-twa/sHm. p., Downarowla m. p., Nocznlcki m. p"
ZttmitpM m. p.	-
29e
we. Utrzymywana jest starannie temperatura i stopień nawilżenia powietrza.
Wśród tych papierów istnieje olbrzymi transport dokumentów z Chin, 
kilkadziesiąt tek archiwum Himmlera, kilkadziesiąt tek adiutantury Hitlera, 
archiwum korespondencji Hoovera z dworem carskim.
Są też raiae aves drukarskie, jak 36 tomów protokołów Konferencji Ambasadorów 
w 1919-1920, jak ekslibrisy carskiej rodziny wydane w nakładzie 150 egz., jak 
wydane w 24 tomach My Diary oi the Conference of Paris. Są to dokumenty 
zebrane przez D. H. Millera, doradcę prawnego prezydenta Wilsona, drukowane w 
40 kompletach, z czego dwadzieścia kompletów ofiarowano instytucjom, a na 
pozostałe 20 kompletów ustalono cenę 60 000 dolarów za komplet.
W dziale polskim prof. Sworakowski pokazuje nam dokumenty z pierwszej wojny 
uwieńczone odezwami Rządu Lubelskiego z 7 i 8 listopada 1918 r. "Ludu 
Warszawyl - głosi jedna z odezw - Nie pozwól, aby morze łez i krwi przelanej 
przez miliony pracującego Ludu Polskiego skończyło się powrotem wyzysku i 
przywileju obszarniczego i kapitalistycznego i utrwaleniem niewoli ludowej."
Z podpisanych dziesięciu członków Rządu Lubelskiego żyje obecnie tylko 
mieszkający w Warszawie Juliusz Po-niatowski.
Pamiętam, opowiadał jeden z podpisanych, Wacław Sieroszewski, jak po 
wydrukowaniu manifestów panowie ministrowie wzięli kubełki i poszli rozklejać 
dekrety własnoręcznie na parkanach Lublina. Takie były początki.
Dział drugiej wojny sprawia wrażenie bardzo kompletnego. Chyba jest w nim 
całkowita dokumentacja Rządu Emigracyjnego, plakaty i rozporządzenia 
niemieckie, broszury tajnie wydawane w czasie okupacji (ale swoich dwu nie 
znalazłem), a poza tym imponująca kolekcja prasy podziemnej, której naliczyłem 
148 tytułów, niektóre dochodzące do paruset i więcej numerów (na przykład 
"Biuletyn Informacyjny", którego komplet liczy 311 kolejnych numerów).
Raporty pisane z kraju mają wstrząsający wyraz, jak wstrząsające jest 91 
fotografii z Powstania Warszawskiego.
- Niektórych z tych materiałów kraj nie ma - mówi prof. Sworakowski - i to nie 
tylko z tej, ale i z tamtej wojny, np. tej odezwy pierwszego Rządu 
Lubelskiego.
Robią więc kilka fotostatów.
Zjeżdżamy windą w dół, gdzie na zlecenie prof. Swora-kowskiego otrzymuję swoje 
miejsce w czytelni. Proszę o zrobienie fotostatów z niektórych poloników, co 
kosztuje grosze. Studiujących obsługuje 85 osób mówiących 25 językami i 
czytających jeszcze w 10 językach dodat-
299
298
kowo. Dotychczas skorzystało z Instytutu Hoovera ponad 5000 uczonych z 60 
krajów.
Chomikowanie Hoovera kosztowało cztery i pół miliona wydane na zakup, przewóz 
i przechowanie dokumentów. Ale to ciągle mało.
Podczas kiedy czekamy na prof. Sworakowskiego, który zabiera nas na lunch i 
wyszedł dać jakieś zarządzenia, przeglądam kolorowy prospekcik leżący na jego 
biurku, w którym sugeruje się, jakie by też prezenty chętnie widział Instytut 
Hoovera. Jest to zwyczaj uniwersytetów amerykańskich, które skutecznie 
namawiają swych byłych wychowanków do robienia zapisów. Praktyka wykazała, że 
zamiast kwestować do kapelusza, lepiej jest rozbudzić imaginację przez 
konkretyzowanie: za taką to i taką sumę możesz zrobić to i to. Właśnie 
Uniwersytet Princeton otrzymał taki prezencik na określony cel - na "Woodrow 
Wilson School of Public and International Affairs"... 35 milionów dolarów, na 
które złożyło się 30 anonimowych ofiarodawców. Co prawda, pamiętać należy, że 
potrącają oni to sobie z dochodu, który ma być opodatkowany. Ponieważ przy 
zarobku ponad 200 000 rocznie płaci się 91% podatku, więc, praktycznie biorąc, 
jeśli tak zarabiający daje na cel milion, to 910 tysięcy bierze z kieszeni 
rządu, a jego to kosztuje 90 000 dolarów.
Tym się tłumaczą bogate fundacje Forda i innych. Na przykład Stanford 
University, na którego gruntach stoi Hoover Institute, rozsyła do swoich 
alumnów smaczne pro-spekciki. Powiadamiając, że Fundacja Forda przyznała 25 
milionów pod warunkiem, że 75 milionów Uniwersytet zbierze sam, prospekt 
wymienia, jakie by obiekty można mu zafundować. Za te sto milionów, wylicza 
prospekt, funduje się piętnaście katedr. Kosztem 7 500 000 (a więc za pół 
miliona, mając na względzie zaliczenie podatku, można być fundatorem katedry). 
Na wpisy i stypendia przeznaczy się 6 500 000, na bibliotekę 4 500 000, na 
nowe budynki 41 000 000, na dormitoria 6 500 000 itd.
Kartka z takim "jadłospisem" Hoover Institute też jest niezła - żałuję, że ją 
zgubiłem, bo jakbym wydrukował w Polsce, to może by się znaleźli ofiarodawcy. 
Przynajmniej jeden taki się znalazł, proszę Państwa - onże Królik. 
Dowiedziawszy się, że prospekcik wzywa do składek, chwycił się za woreczek - 
gotów coś położyć jak na tacę w kościele.
- Wybierz najmniejszą rzecz - wycofuje się K-olik, czując, że coś z tym 
niedobrze.
- Owszem - mówię słodkim głosem - sto tysięcy dolarów.
Tyle bowiem kosztowałoby rozsegregowanie i zinwentaryzowanie 15 ton archiwum 
ochrany carskiej, którą Ma-kłakow, ostatni ambasador w Paryżu, zdążył wypchnąć 
do USA. To całe archiwum leży bezużyteczne w Instytucie Hoovera.
- Jeśli uzbierasz kiedy taką sumkę, to ją daj na ten cel. Bo w tych piętnastu 
tonach spoczywa, zapewne, i rozwiązanie zagadki Stanisława Brzozowskiego *.
Profesor zabiera nas na "dżin z trawką" i na lunch, z którym czeka pani 
Alusia. Po drodze pokazuje nam projekty rozwojowe - tu stanie biblioteka 
połączona podziemnymi przejściami z wieżą, do której zostaną przeniesione 
materiały azjatyckie, zabierające obecnie w wieży jedną trzecią miejsca. 
Ogólna ilość pozycji skatalogowanych przekroczyła już milion.
Na lunchu są Nieciowie. On - kolega z kursu harcerskiego w Skołem, hm... hm... 
w 1912 roku.
Siedzimy w ogródku pp. Sworakowskich, p. Witold przyrządza dżin z trawką (tzn. 
z miętą z ogródka i cytryną), dzieciuk na wymurowanym w ogrodzie palenisku z 
wolna obraca na barbecue dwie kury na rożnie. Kot czarny, siedzący na fotelu 
żony, nie może wytrzymać nęcącego zapachu, podchodzi skradającym się krokiem, 
dzieciuk go unosi nad paleniskiem. Jeśli z tego czarnego kota pocieknie smoła, 
to znaczy, że siedzi w nim diabeł.
Nieć zarabiał ponoć w międzywojniu jako radca prawny wielkich koncernów 
kilkadziesiąt tysięcy złotych miesięcznie. Przyjechawszy tu bez pieniędzy 
przed czterema laty, dorobił się pralni.
- No cóż - filozofuję - katastrofy chodzą po tym doskonale zorganizowanym 
świecie i okazuje się, że jak daw-
1 Przypisek w 1965 r. Archiwum zostało już rozsegregowane; ale do sprawy 
Brzozowskiego - poza raportami agenta z Krakowa oraz sądu międzypartyjnego w 
1909 - nic nie wniosło.
330
301
niej, tak i teraz człowiek wyprasza się "od powietrza, głodu, ognia i wojny."
- A wie pan, że przy ogniu już dziś pracuje trzy tysiące osób - podnosi głową 
znad rusztu dzieciuk.
Od dwu tygodni palą się lasy pod Pało Alto. Ogień szedł z daleka, anonsowany 
komunikatami prasowymi. Nie przegrodziły mu drogi buldożery trasujące 
przesieki, aeroplany wyrzucające przeciwogniowe chemikalia. Dymy już dociągają 
do Pało Alto.
Wieczorem wybieramy się "popatrzeć na pożar". Tak się bukolicznie mówiło w 
Polsce, kiedy się zajęła chałupa.
Coś tam majdrując, ustawiłem sakwojaż z przyborami fotograficznymi na wozie i 
zapomniałem go zdjąć. Kiedyśmy ruszyli, coś ciężko hrymnęło. Zatrzymaliśmy wóz 
i długo zbieraliśmy po jezdni rozproszone przedmioty. Szerokokąto-wy obiektyw 
rozłupał się na dwie połówki, światłomierz dostał zeza i pięknie szkliło się 
wszędzie szkło lamp fleszo-wych.
To jest stale praktykowany przeze mnie sposób, którego celowości Królik nie 
może zgłębić. Kiedyśmy wyjeżdżali z Polski, ruszając na lotnisko, położyłem na 
wozie teczkę z ukończonymi stu stronami brulionu, no i nie dowiozłem. Więc 
Królik pyta: - "Ty masz w tym chyba jakąś metodę?"
- Najkrótszą metodą, by dokonać wielkich rzeczy, jest zawsze robić tylko 
jedną: jadąc na pożar, myśleć o pożarze, a nie o tym, co leży na kufrze wozu.
Lecimy więc "jak na pożar". Minęliśmy Saratogę, przejechawszy Los Gatos ł 
wziąwszy boczną drogę, orientujemy się, że ten sznur wozów musi tu być 
wyjątkowy. To - współgapie. W świeżości dookolnych sadów czuć już dymy. Michał 
Sworakowski, który prowadzi wóz, skręca w bok.
Przed nami - odnóża zalesionych gór. Dymu już dużo, chociaż do ognia 
najwidoczniej jeszcze daleko. Zwraca naszą* uwagę sznur wracających wozów. W 
małej dolince, w którą droga się zsuwa, widzimy przyczynę - policja wszystkich 
zawraca. Zamknięta droga niknie za zakrętem. Na zakręcie jakiś dom. Już do 
niego też by nie dopuścili mieszkańców, dom jest ewakuowany. Drogą puszczają 
tyl-
ko wozy z ekipami ratowniczymi: są to przyodziane w hełmy załogi fabryk, w 
których zawieszono robotę.
Jedna z załóg nie mogła przyjechać. Zakupiono im tuzin kombinezonów. Kiedy je 
chcieli nałożyć, znaleźli wewnątrz każdego przyklejoną kartkę: "Nie nadaje się 
do pracy przy ogniu." Ruch hamują pełznące buldożery i jakieś pokraczne 
machiny nieznanego przeznaczenia.
Zawracamy, jedziemy do restauracji położonej na wzgórzach. Na jej tarasie 
wielu obserwatorów. Przed nami panorama zalesionych stoków idących łańcuchami 
w nieskończoność. Stoki wyrastają z dymu. Na ich czubkach zapaliły się światła 
w wieżach strażniczych. Ale większość wież świateł nie ma - są ewakuowane.
Krążą wieści, że karetki przywiozły dwa trupy i wielu zatrutych dymem. Jakże? 
Nie mogli się w czas wycofać? Okazuje się, że pożar leśny ma swoją taktykę: 
formuje wielkie zbiorowisko gazów, osacza, zabiega tyły długimi strumieniami 
ognia, jakby miotanymi z potwornego ognio-miotacza.
Ileż to już dni płonie bogactwo drzewne Kalifornii, ile tysięcy akrów lasu 
zostało strawionych?
Michał patrzy w zasnuty krajobraz i mówi:
- Tam, za tą pierwszą przełęczą, jest kabina pana Kras-sowskiego.
Pan Krassowski pracował w swoim czasie w Instytucie Hoovera. Michałowi zrosła 
się jego kabina ze wspomnieniami dzieciństwa. Tak jest, potężna Ameryko! Nie 
tylko na naszej półkuli musiał ginąć "od powietrza, ognia i wojny" dobytek 
ludzki, ale i tu kabina p. Krassowskiego. Allach jest wielki, a człowiek był i 
jest mrówką.
W powrotnej drodze Michał zatrzymuje się w miejscowości, gdzie dawniej 
Sworakowscy mieszkali, gdzie upłynęło jego dzieciństwo. Wytrząsa z kieszeni 
cenciki - pójdzie do lodziarni po lody dla nas wszystkich. Bo nigdzie nie ma 
takich lodów.
Lody dostarczają ciężarówki. Ale jemy pobożnie te lody właśnie. Lody 
dzieciństwa.
Człowiek to jest takie cieplutkie zwierzę, które ogrzać potrafi każdy 
technokratyczny kąt.
302
"Hej, sowy, puchacze, kruki!...'
Kiedyśmy wczoraj, po tej pierwszej wyprawie do Hoover Institute, wrócili do 
domu, znalazłem w skrzynce pocztowej (już!...) nad wyraz uprzejmy list od 
magistratu Pało Alto, witający nas w tym mieście, oraz książeczką zawierającą 
masą wskazówek, gdzie usuwać śmieci, jak odczytywać liczniki, jakie usługi 
otrzymuje się darmo, gdzie sią znajduje disposal (miejsce składania) dla 
ciężkich przedmiotów, jak np. stare meble, zużyte materace itd. Poza tym - 
jakie i gdzie są urzędy na usługi mieszkańców, najważniejsze telefony itd.
Witała nas też elektrownia, przysyłając tabelę kosztów zużycia elektryczności. 
W nagłówku była wyrysowana skarbonka-świnka, do której sypią się centy, a 
następnie szereg rysuneczków uzmysławiał, że za centa:
1. Stuwatówka świeci pięć godzin.
2. Radio działa przez pięć godzin.
3. Można odprasować trzy koszule.
4. Przyrumienić dwadzieścia pięć grzanek. \
5. Ugotować jedną potrawę na jedną osobę.
6. Mieć przez całą noc nagrzaną kołdrę elektryczną.
7. Mieć około jednego dnia działającą lodówkę.
Wodociągi przysłały nam też laurkę, ozdobioną rysunkiem cieknącego kranu, z 
której wynikało, że w ciągu doby nie uszczelniony kran półcalowy da ubytek 
dwustu galonów ze stratą 7 centów, jednocalowy - 800 galonów za 29 centów, a 
trzycalowy - 12 000 galonów za cztery i pół dolara.
Pomyślałem ze ściśniętym sercem o comiesięcznych rozmówkach z administracją 
naszych domów. Na reklamacje, że klozet cieknie, przysyłają mechanika i 
wystawiają rachunek 46 zł. Po dwu tygodniach znowu zaczyna ciec. Ponie-
ONE PENNV'S WOETH OF ELECTKICITY WILL- LIGHT a 100-watt bulb for FIYE HOURS 
OPERATE your radio for FIYE HOURS IRON about THREE SHIRTS . ' . , BROWN your 
toast... 25 SLICES t ff
COOK one meal per person on your ELECTRIC RANGĘ
OPERATE your electric blanket ONE NIGHT REFRIGERATE your food for nearly ONE 
DAY
waż za wodę lokator nie płaci, więc nie ma takich frajerów jak ja i kilkuset 
lokatorów 69 mieszkań w kamienicy bytuje przy szmerze strumyka, a w całym 
mieście ponoć jedna trzecia wody jest wtłaczana przez pompy niepotrzebnie.
Mogę wynająć, co mi się żywnie podoba. W roku zeszłym było wypożyczonych 15 
milionów aut. W przyszłości zape-wnp, wszystko będzie wypożyczane: piecyki 
elektryczne, lodówki, pralki, odkurzacze, maszyny zmywające naczynia, maszyny 
pochłaniacze śmieci itd. Co pewien czas wypożyczający będzie zwracał stary 
model, żądając najnowszego. Nadto, będzie się czuł bardziej lotnym, co 
odpowiada gustom koczowniczym Amerykanów.
Pukają do drzwi - przywieźli telewizor (już!). Pierwszy miesiąc będzie 
kosztował 10 dolarów, następne nieco mniej.
304
305
20 Królik i oceany
Proponują mi za drobniutką dopłatą regulator zdalnego kierowania.
Rozsiadam sią w fotelu z zachwytem i naciskam pierwszy lepszy guzik. Jest pora 
ranna i programy najmniej wybredne. Jakiś western. Można przez te westerny 
znienawidzić telewizję. Dzięki naszym małym mieliśmy ich przez lata pełne 
uszy. To się nazywały programy "bang-bang", bo się na nich ciągle strzelało.
- Ach, mój Boże - wzdychała żona, nakrywając małe przy jakimś kowbojskim czy 
gangsterskim filmie - znowu bang-bang!
- Ale to nic, to nic, babuniu - uspokajały latorośle, drżąc, że im się program 
zamknie - na pewno te dobre zwyciężą tych kruków (croooks - aferzyści).
George Nader, jeden z pisarzy goszczących w Hartford Foundation, opowiadał, 
wróciwszy z hollywoodzkiego atelier, że widział właśnie pierwszą kopią takiego 
oto westernu: bohater zastaje swoje rancho spalone do cna, rodziną porwaną i 
swego najlepszego cowpunchera (doświadczonego kowboja klejmującego bydło) 
zastrzelonego. Zrywając swego winchestera z ramienia, wykrzykuje: "Już ja tym 
takim synom spuszczę manto. Ale pozwólcie, że wpierw wam zaśpiewam piosenką."
Naciskam guzik regulatora, który trzymam w ręku, i siedząc w fotelu w drugim 
końcu pokoju, zatykam gębę tym wrzaskom. Miał rację Bernard Shaw, kiedy 
orzekł, że radio jest to wynalazek genialny, bo go można zamknąć jednym 
naciśnięciem guzika, czego z ludźmi zrobić się nie udaje.
Wynalazek ten jest jeszcze cenniejszy przy amerykańskiej telewizji, która 
utrzymuje się z ogłoszeń.
Na przykład "Coca-Cola" postanowiła mieć program młodzieżowy, bo to najwięksi 
potencjalni "pijacy". Ogłosiła konkurs na chłopca i dziewczyną ze szkoły 
średniej, którzy będą sią nadawali do prowadzenia programu. Spośród czterystu 
dziewcząt, jakie w Waszyngtonie stanęły do konkursu, wybrano naszą Anią. Ma 
wiać co dwa tygodnie audycję, w której rozmawia z zaproszoną młodzieżą.
Że w nieoczekiwanych miejscach tego ple-ple rozlega się "pijcie coca-colę", 
nikogo tak bardzo nie wzrusza. Natomiast jeśli telewizja ozłoci znanego 
aktora, aby grał rolę Otelła, i w chwili kiedy ten zabiera się do duszenia 
gołębiej Desdemony, rozlega się zachęta, aby brać tylko piguł-
306
ki na rozwolnienie - to już trochę nawet nawykłych Amerykanów irytuje i 
wówczas taka maszynka do gaszenia jest jak znalazł.
Od czasów jednak Bernarda Shaw postęp poszedł dalej. Na rękojeści mego 
przyrządziku mam numerki dwunastu różnych "kanałów". Nie poruszając sią wiać z 
fotela wybieram inny program i słyszę, że Rosja w Centralnej Azji wypróbowała 
drugą superbombę, że Stany Zjednoczone i Anglia "foimally submitted to the 
Soviet Union today their proposal for an immediate bań o! nuclear tests". 
Przed dwoma laty Rosja, na odwyrtkę, protestowała przeciw amerykańskim 
eksplozjom na Pacyfiku. To już 339 posiedzenie w tej sprawie komisji anglo-
amerykańsko-ra-dzieckiej. Mądry człowiek był ten Shaw. Zamykam telewizję 
ostatecznie.
Ku memu zdziwieniu znajdujemy w skrzynce pocztowej sporą paczkę 
korespondencji. Jest miejscowa gazeta - no, tę zaprenumerował dzieciuk. Ale 
poza tym jest list: "Dear Mel".
Nie, to nie żaden kolega szkolny, tylko pan R. M. Dou-glas, regional manager 
"Standard Oil Company of Califor-nia" z siedzibą 320 Market Street San 
Francisco (Jakże zdążyli? Chyba mają filię w Pało Alto i podpisy na kredyt?), 
który łączy formularz do wypełnienia i zaprasza mnie "to be a member of oui 
happy family of credit caid customers" (abym był członkiem szczęśliwej rodziny 
posiadaczy kart kredytowych). Niestety, mam już kartę kredytową z "Esso Co", 
która również mnie uprawnia do brania na kredyt na terenie całych Stanów 
Zjednoczonych benzyny, oliwy, czą-ści samochodowych, smarowania i mycia auta 
oraz poprawek. Oni co miesiąc przysyłają mi rachunek zbiorczy na wszystko, co 
pobrałem w punktach o tysiące mil odległych od siebie, ja im odsyłam czek.
Następna koperta. Znowuż "Dear Mel"... Doszedłem powodów tej poufałości, o 
czym dalej napiszę. W tym liście dyrektor kart kredytowych do restauracji 
załącza ozdobną listę kilkuset najlepszych restauracji na terenie USA, w 
których mogę jadać płacąc czekiem kredytowym centrali.
Jeszcze jedno "Dear Mel". To Towarzystwo Asekuracyjne, przysyłające do 
wypełnienia formularz. Jestem w tym
307
wieku, że mnie nikt nie ubezpieczy - rzucam do kosza.
W dniach następnych liczba listów do "Dear Mr Mel Wańkowicz" rośnie w sposób 
niepomierny. Otrzymują propozycje ze wszystkich okolicznych stacji radiowych, 
restauracji, sklepów, miejsc wypoczynkowych, pisma mi przysyłają okazowe 
numery, na klamce jednego dnia znajdują uwieszoną buteleczkę "Flo-Flo" z 
listem zapewniającym, jaki to jest dobry środek do mycia naczyń. "Mrs Mel" 
poczyna otrzymywać reklamy salonów piękności, fryzjerów, zaproszenia na pokazy 
mód, na klamce jej wieszają próbne buteleczki szamponów, dla mnie - płynów po 
goleniu.
Jest to wszystko z krągu najbliższych byznesów, kierowane do nas jako do 
mieszkańców Pało Alto i adresowane per "Mel Wańkowicz".
Coraz więcej jest listów adresowanych do żony: "Dear Mrs Wańkowicz - czy chce 
pani oszczędzić dwanaście (sto, dwieście itd., zależnie od ofiarowywanego 
obiektu) dolarów?" Z dalszego ciągu okazuje się jak na dłoni, że już ma tą 
sumę zarobioną, jeśli tylko przyjmie ofertą.
Zaczynają się też pojawiać peddlers - domokrążcy. Wszystko to są perfect 
gentlemen, zawsze w białych koszulach, nigdy w kolorowych, zajeżdżający pod 
dom bardzo ekskluzywnymi markami, jeden w drugiego przystojni młodzi ludzie, 
bo przecież ich obiektem są panie domów.
Taki zabójczy brunet, który już zdołał wypełnić całą kuchnię swoimi towarami, 
który opętał mi żonę, na którego na próżno się czaję, bo zawsze wie, kiedy 
trafić, jak mnie nie ma w domu, ofiarowuje koło 400 przedmiotów. Poza 
szczotkami ma asortyment kosmetyków, przyborów kosmetycznych, witamin, farb, 
płynów przeciw owadom, środków do czyszczenia okien, rondli, portier, klamek, 
dywanów.
Nauczyłem się gorzkim doświadczeniem, że jeśli w liście jest informacja - ,,na 
żądanie przysyłamy bezpłatnie broszurą informacyjną", to za Boga tej broszury 
nie żądać. Bo są niezmiernie ciekawe ogłoszenia o elektrycznych maszynach do 
pisania, o radiach wielkości pudełka od papierosów, na tranzystorach, o 
najnowszych magnetofonach, o aparatach, które w jednym obiektywie posiadają 
szereg zmieniających się ogniskowych od 3,5 do 11, tak że z tego samego 
miejsca można sfotografować albo plac z grupą domów i stojącymi na tym placu 
ludźmi, albo tą grupą ludzi,
albo tylko jednego spośród nich. A to znowu napraszają się z broszurą 
kolorowaną, oferującą maszyną do pisania z taśmą papierową zamiast 
materiałowej, z dwoma bębnami po bokach, bo taśma liczy 250 metrów, przesuwa 
się tylko raz, po czym zakłada się drugą, ma się zawsze stale idealnie wyraźną 
taimę.
Naturalnie, człowiek żąda tej broszury, ale zwykle ją przywozi akwizytor.
Pewnego dnia wszedł pan tak reprezentacyjny, że porwałem się z krzesła, 
przypuszczając, że sam burmistrz Pało Alto zjawia sią na końcu tych wszystkich 
hołdów i powitań,
- Mr Mel Wańkowicz? We własnej osobie? - No, cóż, hmm... nic nie szkodzi. Ja 
bez żadnego interesu, chciałem tylko złożyć uszanowanie w imieniu naszej 
kompanii ubezpieczeniowej i ofiarować panu mały prezent.
To mówiąc podał mi notatnik oprawny w śliczną glan-sowaną skórą cielęcą z 
wyciśniętymi złotymi inicjałami M.K.W.
Jestem jednego imienia Melchior i tego mi aż zanadto. Ale w Ameryce nie ma 
człowieka bez middle-name, co jest wielkim praktycznym ułatwieniem przy 
znaczeniu bielizny do prania, teczek, kapeluszy, zamówieniach biletów itd.
Poty mi dokuczały te nieustanne zapytania o środkowy inicjał, że przy jakiejś 
okazji podałem "K", mając na myśli Karola, i tak zostało.
Sędziwa ciotka, która mi omal przecinała pąpowinką, parą lat dopytywała, skąd 
sią wzięło owo "K" wydrukowane w nagłówkach moich listów. A ja i żadnemu 
Amerykaninowi wyjaśnić bym nie potrafił, bo przecież Karol po amerykańsku 
zaczyna się na "C".
W danym wypadku ubezpieczeniowiec sią nabił, bo nie przypuszczając, że będzie 
miał do czynienia z człowiekiem w wieku pozaubezpieczeniowym, z góry 
zaopatrzył sią w Tnonogramowany kalendarzyk, którym pragnął mnie zobowiązać.
Odtąd na wszystkie propozycje ubezpieczeniowe odpowiadam, wskazując mój wiek, 
aby sią odczepili. Za każdym razem dodają pięć lat. Kiedy dojechałem do 100 
lat, struchlałem, że poczną przyjeżdżać dla samej ciekawości, począłem więc 
zmniejszać z powrotem po pięć lat.
308
309
Ale na prezencie kalendarzyka się nie skończyło. Pewnego razu otrzymałem 
wieczne pióro z wygrawerowanym swoim nazwiskiem i propozycją, bym w zamian 
przesłał dolara na inwalidów. Nie posłałem, ale pióra używałem ze szczerym 
zadowoleniem. Okazuje się, że mój cynizm był uzasadniony - w kilka miesięcy 
potem wynikł w prasie skandal z rewelacjami tyczącymi grupy kombinatorów, 
których pióro z napisem i opłatą pocztową 3 centy miało kosztować 16 centów. 
Po 74 centy zarabiali, płacąc inwalidom 10% od zarobków (to znaczy tylko z 
tych wpłat, które wpłynęły).
Innym razem przysłano mi prospekt ofiarowujący "tytułem zachęty" sto znaczków 
kilkudziesięciu krajów za 10 centów. Wsadziłem dziesięć centów, wysłałem; 
otrzymałem te sto znaczków, ale i dodatkowy pakiecik z atrakcyjnymi znaczkami, 
z czego się ucieszyłem.
Kiedy już znaczki porozsyłałem chętnym chłopakom w Polsce, nadszedł rachunek 
na dwa dolary, powołujący się, że na kopercie ze znaczkami dodatkowymi była ta 
cena wymieniona wraz z prośbą, abym przesłał pieniądze albo odesłał znaczki. 
Nie reagowałem.
Wreszcie kiedyś wjechało ogromne pudło zawierające sto powinszowań 
świątecznych, sto wytwornych kopert i list, żebym się posiłkował tym pudłem 
jako wzorami przy zbieraniu wśród znajomych zamówień na indywidualizowane, 
powinszowania, tzn. z nazwiskiem i adresem winszującego. Jest to mądry sposób, 
jeśli zauważyć, że w corocznych zwałach powinszowań, jakie otrzymuję, ze 
ćwierć jest z zakrętasem, którego nie udaje się odcyfrować. .
Ten byznes sprzedawania kart - bo ja wiem? - może byłby popłatny... Amerykanów 
co Boże Narodzenie ogarnia szał wymieniania się powinszowaniami. Te 
powinszowania upina się na parawanikach, na ścianach, w przeciętnym domu liczą 
po kilkaset sztuk.
Kiedy zwiedzałem "Phoenix South Mountain Park", kartę z życzeniami wręczył mi 
z ujmującym uśmiechem portier. Staruszek, nazywał się W. R. Murhamer, zasłynął 
swoistym hobby: namówiony przez swego szefa, by poszerzył swoje powinszowania 
z "Phoenix South Mountain Park" (reklama) na cały świat, uzbroił się w różne 
"Kto jest kto?" i rozesłał pierwsze dwa tysiące. Wśród odpowiedzi była 
odręczna odpowiedź Churchilla, którą sprzedał za sto dolarów. Był
tym szczęśliwszy ode mnie, bo ja, posiadając np. dwu-Ltronicowy list, cały 
odręcznie pisany przez marszałka Ale-^andra, otrzymałem od Churchilla w 
odpowiedzi na moją ebistołę (co prawda wymyślającą) list podpisany tylko przez 
sekretarza, komunikujący, że p. Churchill serdecznie dziękuje za pamięć o nim. 
Grzeczniejsza była Mrs Roosevelt, która nie tylko odpisała mi odręcznie, ale 
spytała, gdzie w Ameryce mieszka moja córka, i napisała do niej how do you do? 
(jak się masz?), choć jej nigdy nie widziała.
A co do 100 dolarów za autograf Churchilla, to sądzę, że zrobiłem lepszy 
interes. Jeden znajomy dał mi Pamiętniki Eulenburga, przyjaciela Wilhelma II, 
głośnego przed pierwszą wojną z afery homoseksualnej. Na marginesach 
kilkusetstronicowej książki było kilka uwag skreślonych bladym niechemicznym 
ołówkiem. Mój znajomy wyszabrował gdzieś tę książkę w rozbitym pałacu 
niemieckim i upierał się, że są to komentarze Wilhelma II. Miał żonę, troje 
dzieci w szkołach i pobory 2200 zł. Prosił, by książkę sprzedać na Zachodzie, 
co uważałem za nonsens. Istotnie, kiedy posłałem w Monachium do Instytutu 
Historycznego, zwrócono mi książkę prędko i radykalnie. Ale w Nowym Jorku mój 
znajomy antykwariusz wziął ją w komis i wypłacił mi netto sto dolarów.
Zachęcony powodzeniem z Churchillem, portier z "Phoe-nix Park" nasilił w 
następnych latach rozsyłanie i teraz dumnie prezentuje ciężkie albumy, na 
które ustawił specjalne stelaże. Twierdzi, że brak mu jedynie życzeń 
świątecznych z dwu krajów - z Andorry i z Mongolii. Myślę, że wraz z 
emancypacją Afryki przybędą portierowi z Arizony te same kłopoty, co 
intendentowi gmachu Narodów Zjednoczonych, który doszedłszy do umieszczenia 
stu masztów na flagi stu państw, przy sto pierwszej niepodległości uległ 
atakowi irytacji.
Poczciwy staruszek demonstrował życzenia świąteczne królowych Elżbiety i 
Juliany, księżnej Luksemburga i An-thony'dgo Edena. Ale kiedy przyszło 
powinszowanie od Stalina, przyjechała FBI informować się, co to za rodzaj 
przyjaźni. Uspokoili się, zoczywszy powinszowania od ich najwyższego szefa J. 
Edgara Hoovera.
Kiedy oglądałem tę kolekcję, dowiedziałem się, że na najbliższe Boże 
Narodzenie przygotowane jest rozesłanie 5000 kart.
310
A więc może ryzyko rozsyłania takich skrzyń z próbkaj mi dla ochotników-
akwizytorów nie jest tak wielkie? l
Rozsyłałem chętnie otrzymane zaproszenia, adresując otrzymanym piórem i 
dodając znajomkom poniektóre z otrzymanych znaczków, aż jak ulał po trzech 
tygodniach otrzymałem od nadawców pióra, powinszowań i znacziów wyszukanie 
uprzejme listy z przypomnieniem się łaskawej pamięci. Jeden z tych listów 
spekulował na moim poczuciu humoru: miał w nagłówku rysunek faceta, który 
biegnie zapomniawszy spodni, i dopisek, że zapomnienie zdarza się zajętym 
ludziom.
Po dalszych dwu tygodniach przyszły z wszystkich trzech instytucji sucho 
sformułowane językiem prawniczym żądania zwrotu należności albo odesłania 
otrzymanych przedmiotów. Znowuż na jednym z blankietów była głowa sędziego w 
peruce.
Były, to ostatnie listy - machnęli na mnie ręką.
Na naszą europejską etykę postąpiłem nie bardzo uczciwie. Ale u Amerykanów 
spotykało się to z jednogłośnym aplauzem. '
- Patrz pan - mówił jeden z nich pokazując na kolorową fotografię córki 
ustawioną na pianinie. - Tę fotografię wraz z ramką na własne ryzyko zrobił 
fotograf, który fotografował klasę do szkolnego albumu. Naturalnie że mu nie 
zapłaciłem - skoro jest taki sucker.
Sucker - znaczy osesek. W danym wypadku pan, który przywłaszczył fotografię, 
był smart, cwaniak. Cała sympatia Amerykanów jest po ich stronie.
, Inna cecha - to jest uczucie samoobrony w specyficznych amerykańskich 
warunkach. Na przykład - autostop się tępi.
Całą trudność amerykańskiego autostopu oglądaliśmy na jednej z telewizji.
Według prawa amerykańskiego, aby podjąć pieniądze z mego konta czekowego, nie 
potrzebuję wypisywać czeku. Wystarczy, abym na jakimkolwiek materiale - na 
desce, płótnie, metalu itd., wypisał zlecenie. Jeśli jest to nieporęczny dowód 
kasowy, bank dla aktów może sobie zrobić fo-tostat.
Otóż jedna ze stacji telewizyjnych w Nowym Jorku zapowiedziała, że wypisze 
czek na tysiąc dolarów na wielkiej dyni. Czek bądzie do podjęcia w ciągu 3 dni 
w banku
o półtora tysiąca kilometrów, w St. Louis, ł obdarowany musi przebyć drogę 
autostopem.
Zawodnik włożył dynią na taczkę i w asyście kontrolera i zarazem teleoperatora 
z telewizji ruszył w drogę.
Widzom co godzina pokazywano, co się dzieje, i z coraz większym 
zniecierpliwieniem raz po raz stwierdzali, że nieszczęśnik wciąż stoi na tym 
samym miejscu. A jeśli kto się nad nim litował, to jadący na krótkie dystanse. 
Zdawało się jasne, że mu się nie uda. Na drugi dzień przy rannym śniadaniu 
zademonstrowano jednak zawodnika pijącego kawę w jakiejś przydrożnej 
kawiarence z przyjacielskim szoferem ciężarówki, która go podebrała o świcie 
na całe sześćset kilometrów. Potem znów musiał wyczekiwać, ale szło mu raźniej 
- zapewne impreza stała się głośna i wielu kierowców wiedziało, co znaczy ta 
dynia na taczce. Wreszcie ostatniego dnia - nie wiem, czy zwalnianie posuwania 
się nie było trikiem - kiedy już, już na tarczy zegara wskazywano zbliżającą 
się godzinę zamknięcia banku, przy aplauzie również zemocjonowanego personelu 
bankowego, wtoczył się wózek z dynią, która została zaprezentowana w okienku.
Ciekawym, czy nasi autostopiarze osiodłaliby szoferów amerykańskich?
Amerykanin nie da się nabrać nawet na dziewczynę wystawioną na wabika. Za 
wiele jest wydr, które w pierwszej osadzie wszczynają gwałt, że je kierowca 
chce całować, a jeśli przypadkiem uda im się przejechać autostopem niewidoczną 
granicę stanu, to wówczas sprawa pachnie procesem o uprowadzenie.
Amerykanie więc nie są suckers, nie dają się brać na kawały, nie dają 
autostopów, tępią sypiące się oferty. Wkładać pracę w odsyłanie rzeczy, 
których nikt nie zamawiał? To rozzuchwalać coraz szersze rzesze oferentów. 
Straty przedsiębiorców muszą być wkalkulowane w zarobki na tych, którzy ofertę 
przyjmą.
- Czy pan zabiera, kupując w samoobsługowym sklepie, za każdym razem paczkę 
pieprzu do kieszeni? - pytał mię mój sąsiad - bo przecież sklepy mają bardzo 
drobne kradzieże wkalkulowane w zyski, które z nas czerpią.
313
312
Bądąc coraz bardziej zasypywany reklamą, poszukałem w bibliotece 
uniwersyteckiej odpowiednich materiałów. Jest to niesłychanie ułatwione dziąkł 
drukowanym biuletynom podającym co tydzień spis treści ukazującej śle. we 
wszystkich czasopismach. Treść jest opatrywana indeksami rozumowymi. 
Zajrzawszy pod "reklama" miałem wszystko, co po tygodniu gdziekolwiek o 
jakimkolwiek jej rodzaju podano w jakimkolwiek piśmie. A potem szło się wzdłuż 
półek, brało się pismo, o jakie chodziło, i siadało przy jednym z 
rozstawionych stołów.
Tak oto, skleciwszy te informacje razem, zrozumiałem tajemnicę zapełniania 
skrzynek pocztowych.
Okazuje się, że sęp reklamy czyha na każdy ruch życiowy Amerykanina, tak jak 
czyhał na _ moje zameldowanie się w Pało Alto.
Młoda mężatka, która dopiero myśli, aby się zabrać do szydełkowania i 
pierwszych butków, znajduje swoją skrzynkę do listów przepełnioną reklamami 
wózków dziecinnych, soczków, kaszek i obsługi pieluszkowej (płaci się 
abonament i przez cały czas przedsiębiorstwo dostarcza własne pieluszki i 
wymienia na uprane).
Nowo mianowani wiceprezydenci spółek (to jest najwyższy szczebel po 
prezydencie, ale w praktyce jest przydzielany wyższym funkcjonariuszom, 
których może być kilkunastu i kilkudziesięciu), którym jeszcze nie założono 
wall-to-wall caipets (dywanu od ściany do ściany, który znamionuje gabinety 
dyrektorskie), już są zarzucani reklamami wysokogatunkowych cygar, luksusowych 
wozów.
Jak to się staje? Kobieta w ciąży, urzędnik awansowany trafia jakimś bokiem 
gdzieś w nowy kanał, z którego już go wychwytuje przemysł bezpośredniej 
reklamy pocztowej, który według obliczeń poczty, kiedy wyszukiwałem te cyfry, 
robi roczny obrót dwu miliardów dolarów.
Niektórzy tylko wytwórcy produktów pierwszej potrzeby mogą sobie pozwolić na 
rozsyłanie druków adresowanych po prostu occupant (lokator). Na ogół jednak 
opłaci się zapłacić, i drogo zapłacić, za pewność, że oferty pójdą tylko do 
ludzi, których mogą zainteresować. Po temu służy około dwustu biur adresowych 
obsługujących Stany Zjednoczone, które pobierają koło stu milionów dolarów 
rocznie tylko za udzielanie prawa korzystania z selekcjonowanych przez nie 
adresów. Firma "Creative Mailing Sendce"
314
we Freeport ofiarowuje listy nowo mianowanych funkcjonariuszy w przemyśle i w 
administracji albo byznesme-nów, którzy jeżdżą na konwencje (zjazdy branżowe). 
Firma "W.S. Ponton of Englewood NJ." ofiaruje 12000 kategorii list, poczynając 
od fabrykantów urządzeń rzeźni (301 adresów za ceną 16 dolarów) do ogrodów 
zoologicznych (34 adresy za 5 dolarów). Może dać zarówno wszystkie osiem 
adresów fabrykantów guzików kościanych za 5 dolarów, jak listę 175432 
adwokatów, licząc dolarów 18,50 od tysiąca. "Grizzard Advertising" w Atlancie 
posiada listy ludzi ważących ponad 110 kilo i wysokich ponad dwa metry. Lista 
taka, cenna dla specjalnych "big men shops" - sklepów dla ludzi 
ponadwymiarowych - jest kompletowana z wyciągów z praw jazdy, gdzie te 
szczegóły się znajdują. , Za każdym razem, kiedy Amerykanin zapisuje się do 
jakiegoś stowarzyszenia, zamawia coś wypełniając kupon, zameldowuje się, leży 
w szpitalu, żeni się, awansuje - nazwisko jego trafia na jakąś listę służącą 
wszystkim pragnącym zaspokoić jego potrzeby, poczynając od fabrykantów wózków 
dziecinnych, kończąc na fabrykantach nagrobków.
Takie przedsiębiorstwo "Levis Kleist" w Nowym Jorku nie zajmuje się, jak inne, 
obsługiwaniem klienta od zaprojektowania prospektu przez wybór nazwisk i 
technikę rozesłania. Nie, Kleist wyłącznie obsługuje takie właśnie 
przedsiębiorstwa nazwiskami. Biuro to operuje 125 milionami nazwisk rocznie, 
ma umowy z pięciu tysiącami instytucji prowadzących listy różnych kategorii 
obywateli, poczynając od zrzeszenia ekskluzywnych klubów Phi-Beta--Kappa (5400 
nazwisk) do instytucji udzielających restauracyjnych kart kredytowych, które 
mają milion członków. Każdej z tych instytucji Kleist płaci. Na przykład, za 
listę posiadaczy kart kredytowych do restauracji płaci ponad dwieście tysięcy 
dolarów rocznie instytucjom wystawiającym te karty. Ale bo też te listy to 
listy ludzi majętnych, o sprawdzonej odpowiedzialności finansowej.
Kleist sprzedaje listy na jednorazowy użytek. Jak się uchronić od nadużycia, 
że biuro nie sprzeda jego list kilkakrotnie? W tym cełu na liście są 
umieszczone nazwiska ludzi zaufanych z błędami w pisowni. Jeśli taki człowiek 
otrzyma po raz drugi adres z omyłką w pisowni, jest to dowód nadużycia, który 
sądy uznają.
315
Z kolei klient biura rozsylkowego ma podwójną gwarancję. Przede wszystkim ma 
kontrolę wysyłki, widzi więc, ile adresów poszło. Ale czy adresy nie są 
"lipne"? Otóż reklamujący się jest podany jako nadawca, zwroty więc do niego 
przychodzą. Za każdy nie doręczony adres przedsiębiorca chętnie mu zwraca jego 
koszt, bo to mu koryguje kartotekę. O ile jest więcej niż 5%> zwrotów, biuro 
partycypuje w kosztach produkcji prospektów.
A wyprodukowanie wielokolorowych prospektów na ślicznych papierach jest 
kosztowne. Nie mniej kosztowne są listy z rzekomym podpisem własnoręcznym 
oferującego i z indywidualnym adresem adresata na blankiecie, który się nie 
może najmniejszym odcieniem różnić od tekstu, bo list by się zdradził jako 
masowy, nie indywidualnie skierowany do danego odbiorcy.. Dlatego też pismem 
odręcznym podpisującego (świetnie skopiowanym) bywają umieszczone dopiski 
"Chciałbym jeszcze dodać, że..." itd.
Reklama bezpośrednia, dobrze, fachowo skierowana, uważana jest za bardzo 
skuteczną. Dziwiłem się kiedyś nakładowi kosztu, jaki dla mnie poniosła 
"Progress Com-pany", przysyłając nie tylko świetny kolorowy prospekt z 
szeregiem rysunków bluzek, wiatrówek i koszul męskich i damskich, ale i próbki 
materiałów. Po pierwszym obstalunku weszliśmy na stałą listę i odtąd firma 
przesyłkowe zaopatrywała nas ponadto w swetry męskie, damskie, dziecinne, 
spódnice, szlafroki, pidżamy itd. Kiedyśmy raz odesłali przesyłkę (nie trzeba 
żadnych tłumaczeń), odwrotnie mieliśmy zwrot pieniędzy.
,,Ford" w 1959 r. prześcignął w sprzedaży "Chevroleta", uciekłszy się do 
rozesłania listów z prospektami pod dwadzieścia milionów adresów. To uderzenie 
kosztowało cztery miliony dolarów, tzn. 20 centów na adres, czemu trudno się 
dziwić, zważywszy luksusowość prospektów.
Czasem decyduje nie masowość, lecz jakiś świetny pomysł. Składy wielkiego domu 
towarowego zalegały czarne deszczowce. Dyrektor rozesłał prospekty 
duchowieństwu i przedsiębiorcom pogrzebowym i w ciągu miesiąca rozładował 
skład. Firma wyrabiająca kosztowne maszyny elektroniczne po rozesłaniu 
prospektów do 115 naczelnych prezydentów koncernów przemysłowych otrzymała 
zamówień na dwa miliony dolarów. Odwrotnie od tych gigantycznych spraw, pewien 
właściciel rasowego kota, gdy mu
faworyt zginął, rozesłał jego fotografie po całej dzielnicy kosztem 70 dolarów 
i kota odzyskał.
Tu już, kiedyśmy zeszli poniżej stu dolarów, niech mi wolno będzie powiedzieć, 
że przed wojną, przed zbliżającym się sezonem, rozesłałem po mieszkaniach 
rozrastającego się Żoliborza prospekt naszego Klubu Sportowego i Klub od razu 
stanął na nogi.
Dopiero zaznajomiwszy się z mechaniką reklamy listowej, zrozumiałem prawa, 
jakim podlega moja skrzynka.
Najprzód były w niej ogłoszenia lokalne i wszystkie były na "Mr Mel 
Wańkowicz". Widać magistrat pośrednio lub bezpośrednio opylił i moje nazwisko 
z zameldowanym w dobrej wierze przez Sworakowskiego juniora imieniem.
Następnie poczęły przychodzić listy adresowane pełnym imieniem, widać z innej 
listy. Wszystkie one reklamowały albo auta czy utensylia automobilowe, albo 
byznesy leżące wzdłuż drogi Nr 40, którą normalnie jeździ się z północnej 
Kalifornii nad Atlantyk. Sądzę, że tu moje nazwisko wpłynęło od garażu, w 
którym dałem wóz do przeglądu. Wóz miał licencję nowojorską, więc, jak 
klawisze, odezwały się przedsiębiorstwa na drodze do Nowego Jorku.
Kiedy zacząłem pracować w bibliotece, poczęły przychodzić oferty różnych "Book 
of. the Month Ćlubs" i różnych wydawnictw. Rzecz charakterystyczna: każde 
przedsiębiorstwo zobowiązuje się do zwrotu pieniędzy, jeśli zamówiona książka 
nie spodoba się i w ciągu dziesięciu dni zostanie odesłana. W ten sposób można 
by nowości czytać a czytać za darmochę. Sam nie wiem, na czym to jest oparte 
(tak jak i dawanie obuwia na ośmiodniową próbę) - na lenistwie, na tym, że 
czas, jaki zajmie odsyłanie, jest tyleż wart co pieniądze, czy na tym, że przy 
napiętym życiu Amerykaninowi jest trudno w ciągu 10 dni książkę przeczytać, 
czy na rzetelności wobec firmy, którą się upoważniło do przysłania książki?
316
lii
Piechotą po miasteczku
Budzę się rozkosznie: postrzępiony cień palmowego liścia chodzi po 
nasłonecznionej ścianie.
- Czas do biblioteki - przerywam pogawędkę poranną z żoną. - Sokrates 
zauważył, że jeśli dłużej niż kwadrans pogada od rana z Ksantypą, to już ma 
mgiełkę na mózgu na całą resztę dnia pracy.
- Bardzo źle mówił, bo na pewno więcej od niego wiedziała o życiu - odcina się 
Królik, ale rejteruje do kuchni i wiem, że zaraz poczuję zapach kawy.
Musiałem uporządkować notatki, -zastukałem się na maszynie ponad wszelki czas 
- a lubego zapachu nie ma.
- Co robisz? - wołam do kuchni.
- Siedzę sobie.
Oj, jak "siedzę sobie", to źle. Lecę do kuchni z mini-maxem psychicznym. 
Królik, istotnie, siedzi przy oknie.
- Te wróble - odwraca się do mnie - znowu się dopominają. A przecież tyle 
nasypałam. Rozpuściłam je prawie tak jak ciebie. Ciekawam, jak też swoje małe 
wychowują. Muszą wychowywać. Już zaraz będzie kawa.
Teraz ja rejteruję. Trzeba poczekać. Widzę rozwarte Rypcium-Pypcium. 
Zobaczymy, jak to dziś leci.
Gdy zmęczę się szarością codzienną pracy, gdy coś przykrego duszę przejmie, 
zawsze mogą wychylić sią oknem kuchni na małe zarośnięte i zaśmiecone 
podwórko. Rano gadają przez gałęzie błękitne sójki, malutka wiewiórka skacze 
po dachu naprzeciwko i nie umie się wykaraskać z dachu, siostrzyczka i brat, 
dzieci gospodyni, gadają jak ptaki, obłoki płyną niebem, widać kawałek 
spokojnej ulicy, gdzie migają auta, drzewa ruszają gałązkami. Świat jest 
piękny, tylko nie trzeba od niego wymagać nadzwyczajności, bo nadzwyczajność 
jest wszędzie. Zabawnie jest po tych włóczę-
gach mieszkać w biednym mieszkaniu w małym miasteczku. Jak Ces dames aux 
chapeaux verts. Bronię się od tego kurzu, który nigdy się nie kończy przy 
sprzątaniu i razem z gankiem, schodami, meblami i pokojem nawiewa nudę malego 
miasteczka. Ciekawam, kto ją zwalcza, bo narzekają (w Polsce) i są nią 
przytłoczeni - ja raczej z natury jestem fighter. Pocieszam się palmami przed 
domem o wielkich pióropuszach liści, oglądam, co rośnie u sąsiadów. Ale wolę 
"oliander" przed wiejskim domem w Polsce, wystawiony wiosną po zimie przed 
dom, choć tu oleandry rosną w osypane kwiatami krzewy wielkie jak drzewa. Albo 
na małym oknie drewnianego domku miasteczka fuksje, choć tu są jak wielkie 
krzewy. A wieczorem zerknę przez okno kuchenne na mały sierp księżyca.
Z malego okna mojej kuchni zdarza się widzieć cuda. Przedwczoraj nagle tuż 
przed oknem zawisł w powietrzu zielony koliber i chwiał się jak płomień.
Oj źle - myślę sobie - trzeba tego mego fightera poratować. Patrzcie no!... - 
najwidoczniej już jej "okno z wywieszeniem" i zbożna praca w kuchni nie 
wystarcza po tych wojażach.
Wchodzę więc do kuchni i mówią:
- Taki piękny dzień... Chyba się przejdziemy? I, wiesz co? Zjemy obiad na 
mieście.
Jedziemy po liąuors, tzn. trunki dla Sworakowskich, bo i w tym "wilgotnym" 
domu może okazać się posucha wskutek codziennego podlewania mięty w 
kieliszkach.
Napojów dostać nie można w Pało Alto, tak zastrzegł po wieczne czasy w 
statucie jego założyciel, nieboszczyk Leland Stanford.
Jedziemy więc za rogatki, gdzie od razu pełno sklepów ze spirytualiami, 
ciągnących tablicami, znakami przydrożnymi, neonami. Sprawność jest taka, że 
na każdy telefon z Pało Alto, zamawiający choćby jedną butelkę, bezpłatnie ją 
dostawiają do domu. Pało Alto nie wyschnie.
Posyłam buteleczki przez sklep, jedziemy na obiad do oberży przy El Camino 
Real.
El Camino Real, tzn. Droga Królewska, szła z południa, z Meksyku, na północ. 
Od czasów pierwszych konkwistadorów ciągnęły nią wozy zaprzężone w woły, 
tętniły ko-
318
319
pyta hiszpańskich rumaków, potem zaczęły ciągnąć kryle wozy poszukiwaczy znad 
Atlantyku.
Wtedy to kowboj o białych wilczych zębach zatrzymał się przy ogródku starego 
Don Iznagi, w którym pracowała piękna Conception. Na nic się zdały protesty 
starego Hiszpana, młodzi się pobrali, a tam gdzie stała farma, założyli 
oberżę, do której teraz jedziemy.
Zamiast arabskich rumaków i wozów zaprzężonych w woły ciągnie teraz przez El 
Camino nieprzerwany sznur wozów. Szczęściem można się z niego wyłuskać na duży 
parking. Oberża jest wciśnięta między wspaniałe sklepy, w których znajdziesz 
to wszystko, co w najluksusowszych sklepach San Francisco.
Mimo to stara oberża stara się udawać jowialność i stwarzać złudzenie 
zatrzymanego czasu: bale drzewne, okapy, ogniska, sagany, a na ścianach al 
iiesco sceny z życia pionierów i lampy naftowe.
Przy stoliku jednak, na którym stawiają nam piękne befsztyki upieczone na 
rusztach nad węglem z aromatycznego drzewa hikorowego - chromy, kryształy, 
kieliszki, napoje - najnowocześniejsze.
Restauracja jest przepełniona. U wejścia stoi recepcjonistka przyjmująca 
gości, która ma ewidencję pustych stolików.
Ceny są dostępne. To jest ten najwyższy komfort dostępny dla ogółu.
Ten dostępny komfort uzyskuje się, jak i we wszystkich innych dziedzinach 
życia, przez daleko posuniętą automatyzację.
Trudno oprzeć się zdumieniu, widząc, jak kucharz pragnąc przyrządzić chili 
(fasolę meksykańską w ostrym sosie) wyjmuje gotową paczkę z zamrażalni i 
wstawia - wraz z opakowaniem - do elektronicznego pieca. Po upływie póf minuty 
potrawa jest gotowa, bucha z niej para, ale papierowe opakowanie nie zostało 
nawet osmolone. Gotowanie odbywa się tutaj przy zastosowaniu ultrakrótkich fal 
(około 2450 megacykli). Promienie te przypominają fale, którymi posługujemy 
się w instalacjach radarowych: bombardują one żywność, ale nie wytwarzają w 
piecu ciepła ani nie niszczą naczynia - bez względu na to, czy jest z papieru, 
czy z porcelany. Cały ich ładunek koncentruje się na żywności, którą kucharz 
zamierza ugotować, usmażyć,
upiec lub udusić. Woda w papierowym kubku wre w tym piecyku po upływie 10 
sekund, kurczaka zaś można upiec w ciągu 9 minut, podczas gdy normalnie trzeba 
byłoby 80 minut. Przeciętnej wielkości ziemniak można upiec "elektronowo" i 
podać go w ciągu dwu minut; korzystając ze zwykłego pieca, trzeba na to zużyć 
Łrzy kwadranse.
Komórka fotoelektryczna otwiera kran z wodą, od razu jak tylko szklanka 
znajdzie się w polu widzenia.
Tuż obok robot - mechaniczny kuchcik - napełnia miniaturowe kubeczki z papieru 
majonezem, musztardą lub ostrym sosem pomidorowym do mięsa, wydzielając 60 
porcji na minutę.
Opodal elektryczna maszyna myje sztućce, które następnie są automatycznie 
suszone i polerowane ,,do glansu" w specjalnym aparacie spełniającym w ciągu 
kilku minut wielogodzinną i uciążliwą pracę ręczną; maszyna nadaje im połysk, 
przetrząsając sztućce w masie stalowego śrutu.
Surowe ziemniaki kucharz wrzuca do specjalnej maszyny, która obiera je, kraje, 
a następnie przenosi na elektryczną patelnię. W ciągu całego procesu nie 
dotyka ich ani na chwilę ręka ludzka.
Pomysłowy aparat zanurza jajka we wrzątku i wydobywa je według nastawionej 
skali.
Obok nas siedzi ojciec z czternastoletnim synem. Z rozmowy okazuje się, że syn 
kształci się w Szwajcarii, a ojciec jest hurtownikiem bydła. Zaprasza nas do 
siebie, zapisuje telefon. Jest w przeciętnym Amerykaninie jakiś głód innego 
człowieka, co w błąd wprowadza przybysza z Europy.
Mam siostrzeńca. Bardzo cwanego.
Rok był pikolakiem w najpierwszorzędniejszym hotelu londyńskim, noszącym 
walizki bogatym Amerykanom.
Wyrobiwszy sobie w ten sposób stosunki w najwyższych sferach, wylądował w USA 
z trzydziestu listami polecającymi i sześćdziesięciu dolarami (czy też 
odwrotnie).
- Oho, stryju, z tym nie zginę. Przejrzałem listy:
-r Oceniam na dziesięć lunchów, dwa dinnery i piętnaście drinków. Ale co 
dalej?
- Jak to, co dalej? - zdumiał się - kariera!... Znalazłem się w Land ot 
Opportunity. Tu każdy na podwórku przy domu może znaleźć swoją kurę znoszącą 
złote jaja.
321
21 Królik i oceany
320
- Ja już słyszę, jak ta kura gdacze.
Po miesiącu wszystkie lunche, drinki i dinnery zostały skonsumowane mniej 
więcej w przewidywanej przeze mnie ilości.
- Tylko nie pęknij z dumy - ostrzegałem, kiedy za każdym razem wracał olśniony 
wielką ilością poklepywań, zachęceń: "zachodź pan any time - w każdym czasie". 
A raczej nie "pan", tylko w większości wypadków już "ty". Tykał się z dwoma 
dyrektorami banków, jednym wiceprezesem koncernu, wielką ilością managerów 
różnych instytucji.
- Wie stryj, na pierwszy raz to się mówi tylko o Du-ni-Marynie. Bardzo to 
lubią. A teraz przystępuję do żniw. Czy mogę popracować na stryja telefonie?
Po godzinie wyłonił się z bladym uśmiechem:
- Jakoś wszędzie sekretarki mówią, że nieobecni.
- Daj spokój, mój drogi - położyłem mu rękę na ramieniu - to jest obyczaj 
amerykański łatwy-trudny. Nie chciałem ci psuć euforii.
Królikowi euforię psuje myśl, że, jak zawsze - nie ma się w co ubrać na tę 
wizytę. Czy my kiedykolwiek nie mamy w co się ubrać? I czy zdarzyło się, aby 
one miały?
Królik na próżno się emocjonował - milioner nie zadzwonił.
Zostawiamy wóz w warsztacie dla jakichś poprawek, wracamy sobie piechotą tym 
cichym Pało Alto.
Jak to dziwnie nagle się "spieszyć". Z okna wozu całkiem to inne miasto, 
śmigające szpalerami drzew, przecznicami, neonami.
To tak samo w Warszawie, w której nie bywam po kilka tygodni. Kiedy zdarzy mi 
się znaleźć "na pieszo" na Nowym Świecie, czuję się upojony, oglądam się za 
kobietami, gapię się na wystawy - zupełnie jakbym przyjechał 2 prowincji.
W Pało Alto jest jeszcze inaczej. Zwłaszcza jeśji ma się za przewodnika żonę, 
która pieszo chodzi po zakupy. Powtarza się to samo, co było na Eałingu w 
Londynie. Rodzą się psiapsiółki, sprzedawczynie po sklepach; starzy emeryci, 
polewający trawniki, przerzucają się spostrzeżeniami, że dziś jest miły dzień; 
odkryta już jest poczta i szewc łatający buty, i biblioteka dzielnicowa, w 
której
"swoja" pani uprzejmie podsuwa do czytania pisma; jest i antykwarenka, w 
której polska Żydówka miewa polskie książki; pralnia chemiczna wita per How do 
you do Mr Wańkowicz, bo już wie, że jestem przynależnością pani Wańkowicz; psy 
sąsiedzkie podbiegają, porozumiewawczo trącając Królika nosem (potem się mówi, 
że to ja całą zakupywaną polish sausage pożeram).
- Lubię przechodzić koło brzózek posadzonych na naszej ulicy - mówi żona - 
dość jeszcze cienkie, a listki nie są takie zielone, szumiące, wesołe jak w 
Polsce - widać ziemia dla nich tam lepsza. Wzrusza mnie, że nie wycinają drzew 
zakładając chodniki, no i taki chodnik idzie esem floresem. Widać pamiętają, 
że kiedy ciągnęli pustyniami, drzewa były dla nich dobre, chowając wodę, no i 
teraz są im wdzięczni za to.
Siadamy na ławce przy chodniku i długo siedzimy. Już przepłynęła struga - 
najprzód tych wracających z fabryk, potem tych wracających z biur - i znowu 
uliczka wygląda sennie.
Z domu, j vzy którym stoi ławeczka, chyba się ludzie wyprowadzili. Jest on, 
jak wszystkie domy na naszej ulicy, zbudowany w XIX stuleciu, drewniany, z 
galeryjkami, okrągłymi wieżyczkami, krytymi werandami na wszystkie strony. 
Zajazd porasta przed domem. Ktoś sadził tę palmę, która usycha, i ten 
rozrośnięty krzew z koralowymi jagódkami, i te splątane, zarośnięte gąszcze za 
domem.
Nie było widać czasu, sił i pieniędzy, by ten dom przy życiu utrzymać. Królik 
pociesza stary dom, że na pewno spełnił swoje zadanie, że pewno tu się kochali 
ludzie, że na pewno wyhodował dzieci.
Dom naprzeciwko jest równie cichy, choć przez żółtą firankę mży światło. 
Królik wie, że tam mieszka samotna pani. Nagle w domu tym otwierają się drzwi, 
rzucając światło na amarantową bugenwillę pnącą się po ścianie. W jasnym 
kwadracie staje chłopak szesnastolatek w kraciastej koszuli, za nim widzimy 
staruszkę w szlafroku, która mu coś wyrzuca jękliwym głosem. Okazuje się, że w 
piwnicy ulokował sią skunks.
Niepotrzebnie, niepotrzebnie wszczęła z nim wojnę stara pani.
Skunks, biało-czarny rodzaj tchórza amerykańskiego, wielkości dużego kota, 
jest, na równi z szopem, faworyt-
323
322
nym zwierzątkiem Ameryki, pomimo że jest uzbrojony w dwa potężnie działające 
gruczoły pod ogonem, które z wielką siłą wypuszczają na napastnika śmierdzącą 
ciecz na odległość do pięciu metrów i taką salwę z dubeltówki skunks potrafi 
powtórzyć jedną po drugiej cztery do sześciu razy.
Ale skunks trzyma się taktyki Teodora Roosevelta, który powtarzał, że w 
polityce należy trzymać gruby kij za plecami, przemawiać zaś jak najbardziej 
pokojowo.
Skunks więc nie atakuje bez wyzwania i uszanowałby starą lady, gdyby się nie 
dała ocyganić temu szesnastolat-kowi, który za siedem dolarów zobowiązał się 
wykurzyć siarką spokojnego lokatora.
No i w rezultacie paniusia została podwójnie zasmro-
dzona, bo i przez siarkę, i przez skunksa, który po zade
monstrowaniu gotowości bojowej dalej sobie spokojnie
mieszka.	"
Czasem, budząc się rano, czujemy przez okno lekki za-paszek skunksowy. Może to 
który z jego współbraci? Przesiąkają one miasteczko w pogoni za myszami.
Nie dziwiłbym się., gdyby to się działo na jakiejś farmie - pisał O'Hallaren, 
dziennikarz z Los Angeles - ale mieszkamy w sercu olbrzyma, zamieszkanego 
przez sześć milionów ludzi i o 300 yardów od hollywoodzkiej autostrady. 
Tymczasem, okazuje się, otaczające nas wąwozy roją się od nie oswojonych 
zwierzaków w większym jeszcze stopniu niż serce Czarnego Lądu.
Pierwszego dnia po wprowadzeniu się wracałem ze spaceru wieczornego ze swymi 
dwoma collie. Bucky kroczył z wypiętą piersią, patrząc, kogo by pożarł. Jego 
przyjaciółka Christie dreptała za nim. Temu dziewczęciu świat wydaje się 
wiosną, a każda z istot go zamieszkujących - właśnie najlepszym przyjacielem, 
jakiego kiedykolwiek zdarzyło się spotkać.
Byliśmy już przed domem, kiedy drobny czarny cień zamajaczył przed nami. Buck 
skamieniał ze zdumienia: co za bezczelny kot! Nie tylko naszed* jego 
terytorium, ale nadto nie pierzcha w popłochu przed jego majestatem. Bucky 
zaszarżował, Christie uszczęśliwiona szczeknęła, antycypując ubaw. Kiedy Bucky 
był o dwa metry, skunks go uczęstował. To był smutny moment, bardzo smutny. 
Goliat trafiony z procy znał to uczucie.
Kąpaliśmy psa w wodzie, myli mydłem dla psów, wreszcie w piankowej kąpieli, 
jakiej zażywa żona. Wylaliśmy na niego butelkę płynu do golenia, posypaliśmy 
talkiem, a kiedy nic nie pomagało, wypchnęliśmy go z domu. Całą noc nieznośny 
zapach przesiąkał do wnętrza, a nazajutrz w biurze ludzie dziwnie stronili ode 
mnie.
Następnej nocy, kiedyśmy wracali ze spaceru, znowu zamaja-
czyi skunks. Buck zastygł, ale Christie rzuciła się z przyjaznymi faworami i 
powitała ją salwa.
Doradzono nam, że sok pomidorowy niszczy zapach. Ale ten sok, zmieszany ze 
skunksim zapachem, dawał rezultat jeszcze opłakańszy. Oba psy spędziły noc na 
dworze, a kot sąsiada, umieściwszy się na drzewie, miauczał na nie szyderczo.
Nauczyliśmy się, że skunks przychodzi punktualnie o 9 minut 30 wieczorem 
(podobno na zapleczu był kurnik, zniesiony przed naszym wprowadzeniem się, i 
skunks w wieczornym obchodzie nie zaniedbywał skontrolować, czy kurnik znowu 
nie funkcjonuje. O tej porze Buck kulił się w przedpokoju w schowku na 
ubranie, a Christie wskakiwała na kanapę i pojękiwała.
Znajomy murarz poradził wznieść mur. W pierwszą zaraz noc skunks mur 
sforsował, odprawiwszy na nim obrządek, po którym z muru przez dwa dni wiało 
ku nam miłym fetorkiem. Obyż można było ten fetorek skierować na dom murarza!
Ostatecznie nie można się dziwić reakcji skunksa, kiedy skonstatował, że za 
wzniesionym murem nie widzi kur. Jakiż miał dać upust swemu niezadowoleniu?
Poza tą niemiłą właściwością skunks jest miłym, łatwo oswajającym się 
stworzonkiem i Amerykanie hodują chętnie wyjałowione skunksy jak koty. Takiego 
skunksa można kupić w sklepie ze zwierzętami za 19 dolarów 95 centów (według 
zwyczaju takich zwodzących cen).
Pet - to każde zwierzątko-faworyt: kot, pies, zwierzę egzotyczne, ptak, gad, 
które się lubi i chowa ku przyjemności właściciela.
23 miliony psów i 28 milionów kotów Ameryki obsługiwanych jest przez sto 
wielkich firm żywnościowych, których obrót w ubiegłym roku wyniósł 275 
milionów dolarów.
Firmy te ogromnie liczą się z wyszukanymi gustami P. T. Publiczności. 
Widziałem ogłoszenia strawy dietetycznej, małokalorycznej dla faworytów ze 
skłonnościami do tycia; jest dieta jodyzowana dla artretyków, hormonowa dla 
impotentów...
A nie kończy się przecież na kotach i psach! Amerykanie hodują 14 milionów 
papug, których utrzymanie kosztuje 65 milionów dolarów rocznie, a Bogu jednemu 
wiadomo, ile pokarmu i za ile zżera 600 milionów ryb tropikalnych hodowanych w 
domach prywatnych.
Prosperują zwierzęce salony mód, fryzjernie, przychodnie lekarskie, szpitale, 
pensjonaty i zakłady wychowawcze (tresury). Cesarskie cięcie dla suczki 
kosztuje 50-75 do-
324
:
325
larów. Pracownie krawieckie demonstrują na pokazach! mód płaszczyki z wełny 
wielbłądziej (25 dol.), wyszywane paciorkami stroje wieczorowe (3 dol.), 
kapelusze dla dam psiego rodu - dzieła słynnej psiej modniarki sprzedawane są 
po 50 dol., piżamki na sen tylko po 6 dol., a maternity dress (strój dla 
suczek w ciąży, maskujący zaokrąglające się kształty) kosztuje 5 dolarów i 95 
centów.
Psie fryzjernie biorą 8 dolarów za seans, psie manicu-rzystki stosują lakiery 
czerwone, różowe i białe, trwają nie roztrzygnięte jeszcze dyskusje, czy pies 
ma prawo do własnych perfum, czy też powinien używać tych samych co jego pani. 
Lekarze dowodzą, że pieskom źle działa na nerwy miasto, więc apteki reklamują 
środki uspokajające. Zaleca się wyjazd odpoczynkowy do psich pensjonatów.
Zastałem kiedyś w rozpaczy Polką emigrantkę, której nie szła kurza farma, więc 
postanowiła dorabiać sobie hodowlą bokserów. Jeden z nich został ciężko 
pogryziony i zrozpaczona kobiecina wydała na kurację 200 dolarów.
- Jest to dwadzieścia miesięcy utrzymania mojej matki w kraju, której nie mogę 
posyłać więcej niż 10 dolarów miesięcznie - łamała ręce - a tu taki 
wydatek!...
Naturalnie że pomieszczenia petów muszą być również komfortowe. Są w sprzedaży 
wykładane futrem koszyki dla kotów w cenie 75 dolarów, a klatki miewają 
wysokość całego pokoju. Nastarczyć tego nie można. Amerykanie wydają na klatki 
rocznie 12 milionów dolarów. Na klatki renesansowe, z dachami łamanymi jak 
pagody, cylindryczne, kuliste i wszelkie inne.
Znana firma Benneta w Atlancie wylicza w swych ilustrowanych katalogach 759 
gatunków akwariów. Czego w nich nie ma! Egzotyczne rośliny wodne, filtry, 
pompy, ogrzewacze, pokoje dziecinne (tzn. z tak ciasnym wejściem, żeby łakomy 
tatuś nie mógł się wedrzeć i przekąsić dzieciątkiem), skały, zatopione okręty, 
syreny...
A przecież sprawa nie kończy się na psach, kotach, kanarkach i złotych 
rybkach. Za rybkę tęczową płaci się 250-600 dolarów. Można sobie kupić młodego 
słonia za 2500 dolarów plus koszta transportu, W ogóle wszystko: - od 
najbardziej egzotycznej małpy i rekina - po tańczącą mysz i poczciwego 
osiołka, którego można wybrać z katalogu magazynów uniwersalnych.
Amerykanie wydają na zakup i utrzymanie pefów trzy miliardy dolarów rocznie.
Kiedy teraz przemierzałem Stany Zjednoczone od oceanu do oceanu, wszędzie 
zabiegały mi drogę szyldy farm hodujących najniemożliwsze pety. Na południu 
doszły do tego hodowle gadów. Papkin już by tu nie był w kłopocie, gdyby mu 
luba zaproponowała "krokodylka daj mi, luby", bo wszędzie natrętnie i za 
bezcen wtykają małe aligatory.
Wolno wracamy do domu. Zaraz żona da herbaty, cichy wieczór rozsnuje się po 
miasteczku, po którym myszkują skunksy, szopy, gdzie przed kilkoma dniami 
sąsiadka narobiła wrzasku, bo kiedy wyjmowała z kufra w wozie sadzonki i 
kwiaty, wypełzł z nagła grzechotnik.
Pod domem Mrs Salmon, mrówka zabiegliwa, musztruje męża, który wrócił z pracy, 
jak ma obrządzać trawnik.
Pan Salmon ma na sobie przypasany fartuch, nie zdjął go po zmywaniu, bo 
zabiera się do wynoszenia na śmietnisko suchych gałęzi.
- Halo, Mr Salmon, nie wolałby pan poczytać gazetki? Mr Salmon, młody jeszcze 
człowiek, ale już ojciec trojga dzieci, wzdycha:
- Being a husband is a who/e time job (posada męża to całodniowe zajęcie).
- Tak, tak - przytakuję, wyciągając "Nudę Nudną" w zielonej skórce 
(bicz Boży z cytatami na Królika) - . Christopher Morley pisał:
The mań, who nevei In his Ule Has washed the dishes lor his wlle OT polished 
up the silver piąte, Hę still is largely celibate.
Człek, który nigdv dla swej żony Nie zmywał szklanek i talerzy, Jest ciągle, 
wciąż nieożeniony, Do kawalerów wciąż należy.
- Wy, Amerykanie - powiadam - macie kwadraturę koła: jak wpaść w ramiona 
kobiety, a nie w jej rączki.
326
W raju kobiet
Wieczorem jeszcze pukam na maszynie, na co Królik wznosi jaki.
- Jak sią ma taką luksusową kobietę, to się musi harować po nocach - mówię 
ponuro. - Steinbecka pudel, z którym objechał naszą trasę, nie kwęka wiecznie, 
że nie ma w co się ubrać.
Królik jest przybity - to ona, okazuje się, zapędza mnie przedwcześnie do 
grobu.
- Szlafroczek od córki, sweterek mam od pani Ireny, lizeskę od Aluni...
- A futro od nieznanego wielbiciela - mówię kostycznie.
Bo to futro (oj, kosztowało!) właśnie ode mnie. I zawsze nim strzelam w 
Królika, i zawsze bez pudła.
Idę więc spać, bo już mija jedenasta, a nad moim łóżkiem Królik wywiesił 
napis: "Opieczętowuje się do godziny jedenastej".
Opieczętowuje się, tzn. okrywa mnie kołdrą tak, aby pod szyją nie odkrywał się 
trójkącik i aby "nie wiało".
- On taki nieznośny, a ja tak lubię JEGO - wyrzuca sobie Królik - i czuję się 
taka upokorzona.
- Wiesz, skunks się broni po swojemu, a ty jesteś comi-cus domesticus i 
bronisz się śmiesznością. Ale ja za nic nie dam ciebie do odśmieszenia.
- Ale ty naprawdę jesteś nieznośny.
- Przepraszam, żem się urodził.
- No, ale to się już stało - mówi zrezygnowana i poprawia "trójkącik".
Królik z nabożeństwem wyczytuje w "San Francisco Examiner" to. co jest 
odpowiednikiem rubryki Savoir vivre naszego "Przekroju".
328
Fotograf tego pisma, robiąc wywiad ze mną, obiecał dać mi fotografie. Kiedy 
zajechałem przed redakcję, wyfrunęła z niej do otwartego cytrynowego cadillaca 
zgrabna, piękna brunetka.
- To jest nasza "lovelornistka", Abby Burren, znana na całą Amerykę - 
poinformowano mnie.
Love lorn znaczy coś w rodzaju "zawiedziony w miłości". Ale Abby udziela porad 
i w szerszym zakresie.
- Ale ona sobie pokpiwa - gorszy się Królik - posłuchaj :
"Mój boy-friend chciał mnie uraczyć z powodu 21 rocznicy urodzin. Zwykle nie 
piję dużo, ale wypiłam przed jedzeniem trzy martini, podczas obiadu wypiliśmy 
na spółkę butelkę wina, a po obiedzie przy kawie wypiłam dwa koniaki. Czy to 
było nierozsądne?" Odpowiedź: "Można przypuszczać."
- No, a cóż miała odpowiedzieć?
- No, to posłuchaj dalej:
"Mój mąż ma obie szczęki sztuczne i uważa to za dobry dowcip, kiedy jest w 
towarzystwie, wyjmować je i używać jako kastaniety, reprodukując taniec 
hiszpański. Czy mam wytłumaczyć mu, że w tym nie ma nic śmiesznego? Odpowiedź: 
"Pozwól mu mieć good lime" (zabawić się).
- No, nasz "Przekrój" by nie radził tolerować takiej dzikiej zabawy.
Choć czasem ta Abby Burren odpowiada do sensu. Na przykład: "Droga Abby 
Burren, już wkrótce przejdę do ósmej (eight grade szkoły powszechnej - przyp. 
M. W.) - pisze dziewczyna czternastoletnia. - Mam ładne sweterki, ale niewiele 
mam w nie do włożenia, jeśli pani rozumie, o co mi chodzi. Czy może pani 
doradzić jakieś pigułki czy co innego, co by jakoś przyspieszyło." Odpowiedź: 
"Masz czas."
- Abby otrzymuje przeciętnie tysiąc listów dziennie i zatrudnia kilka 
sekretarek. Z tej masy wyławia pewne śmieszne tematy, bo ich pragnie 
czytelnik, ale odpowiada i na wiele ciężkich pytań nie tylko kobiet, ale i 
choćby takich ciężko uplatanych biedaków jak nasz gospodarz, z którym wczoraj 
rozmawialiśmy.
- To nieładnie, że ty sobie podkpiwałeś, że wpadł nie tylko w ramiona, ale i w 
rączki tej poczciwej Mrs Salmon.
- A czyż tak nie jest? Jeszcze ciąży nad Ameryką tra-
329
dycja "raju kobiet", kiedy było ich mało i były rozchwytywane. Patrz, o ile 
krócej mężowie żyją! Zaharuje się taki, zbije fortunę i taktownie przenosi na 
tamten świat, zostawiając żonie majątek. Pamiętasz tę milionerkę, wdowę po 
czołowym byznesmenie, do której trafiliśmy na obiad w jej apartamentach w 
"Waldorf Astoria"? Pamiętasz, jak miała guzik w podłodze i jeszcze na to 
narzekała, że to uciążliwe dzwonić na służbę? A pamiętasz, jak zjechaliśmy na 
łęgi nad Delaware, widząc trzy awionetki? Przypuszczaliśmy, że to można je 
wynajmować na godziny. Zastaliśmy cottage pełne trofeów myśliwskich i starą 
babę, która odziedziczyła miliony po byznesmenie i sportsmenie i użyła ich 
tak, że kupiła sobie na drugiego męża młodego lotnika, który mógłby być jej 
synem, i zafundowała mu cztery awionetki. Wstrętne babusyl A ta, u której była 
na służbie stara nobliwa polska ziemianka, pani M.? Taka miła starożytna pani, 
która, kiedy jej siostrzeniec sprzedał kurzą farmę, ubolewała, że "znowu 
polska ziemia przeszła w obce ręce?" Ta jej amerykańska pani przygotowała 
sobie dwumiesięczną turę po Europie, kiedy nagle mąż umarł. Cóż robić? - 
Pakuje męża na dwa miesiące do lodówki, aby poczekał, i odkłada pogrzeb po 
powrocie. Rozwydrzone babi-szony!
- Rozwydrzone babiszony. Czy ty rozumiesz, co to praca domowa? A sam, 
wróciwszy z "Del Monte", mówiłeś, że co tam do roboty? - tylko guziczki się 
naciska...
- Guziczki się naciskał Nie jest to tak słodko. Najnę-dzniejszy szewczyna miał 
więcej zadowolenia niż Mr Sal-mon z całym jego samochodem. Zrobił but, 
odstawił, popatrzył - miał zadowolenie, że mu się udał. Przyszedł klient, 
chwalił albo wydziwiał. Przyszedł znajomy klienta - żeby mu zrobić taki sam, 
tylko żeby obcas niższy albo nosek ze szlaczkiem dziurkowanym. A jak buty 
były' za ciasne, to można było rozbić. A jak za obszerne - dobierało się 
wkładkę. Żyło się! A co Mr Salmop? Nie widzi ani początku, ani końca, kiwa się 
osiem godzin nad czymś niezrozumiałym, jak jeden z licznych bolców. I wreszcie 
wiesz, co robi? - Rzuca wszystko w diabły. Zmienia zajęcie. Czyta-łaśf co 
pisałem o fachach pisarzy amerykańskich, zanim się ustalili w swoim 
pisarstwie? Nie mów, że pisarze są "nie-posiedy" Każdy Amerykanin jest 
nieposieda. Przecież u nas, jak kto się nauczy jakiegoś fachu, to uważa to za
swój kapitał. A pytaj każdego Amerykanina, ile razy fach zmienił, wyrzucał za 
okno całe doświadczenie ł rozpoczynał całkiem od nowa? Mówisz - automacja. Ale 
przy auto-macji cel produkcji, który jest niesłychanie odległy, nie jest 
celem, staje się po prostu pułapką. Amerykanin rzuca jedną taką pułapkę, wpada 
w drugą. Czytałem badania (Bendix i Lipset), które wykazały, że w USA w ciągu 
25 lat na jednego człowieka wypada 4,8 zajęć. Aby uzyskać tę przeciętną, 
ogromna liczba ludzi ma po kilkanaście zajęć.
- No dobrze, może prawda, że jak kobieta coś załata, ugotuje, utrze nos 
dziecku, to widzi natychmiast cały rezultat. Ale zmyć milion talerzy rocznie 
to monotonność.
- Ta ta ta!... Kobiety mają też swoją niezgorszą auto-mację. Już czytałem 
ogłoszenie o ustawionych w domach maszynach napełnionych płynną masą 
papierową. Gospodyni potrzebuje dwu talerzy więcej - nacisnęła guziczek i ma. 
Czterech filiżanek, spodków takich, talerzyków owakich? - nacisnęła i ma. A 
zaraz po jedzeniu wyrzuca w dziurę w ścianie, gdzie to leci do śmietnika. Tyle 
że raz na miesiąc zajeżdża cysterna z płynną masą i napełnia maszynę. A te 
gotowe puszki? Przecież, miła moja, nigdy w domu tak tanio nie zrobisz rosołu 
na kurze, jak z puszki. Farmy jajeczne (wiesz najlepiej, bo pracowaliśmy na 
takiej farmie w New Jersey) wyciskają w ciągu dwu lat z kury swoje sześćset 
jaj i potem kury po 15 centów skupują agenci zup. Widziałem, jak te kury suną 
na taśmie pod gilotynkę; odpierzone automatycznie, idą do ciężarowca--chłodni, 
który je odwozi do fabryki. Tam wystrzelają z taśmy z szybkością 500 puszek na 
minutę ze wszystkimi smakowitymi ingrediencjami. Przy masowej produkcji (jedna 
tylko Campbell Co. sprzedaje koło trzech miliardów puszek rocznie, a nie jest 
to firma jedyna - np. Heinz jest jeszcze potężniejszy) koszt gotowej zupy 
kurzej, warzywnej, grochówki, szparagowej, z ogonów wołowych, z krewetek, jest 
niższy, niżby kosztowało wyprodukowanie tych zup w domu. Puszka kosztuje 
fabrykanta niecały cent, a jego zarobek wyniósł pół centa na puszce. Komu to 
służy? Twojej "zamęczonej" pani Salmon, której pierze automatyczna pralka, 
której gotuje elektryczny piec, sam zaczynający gotowanie w należytej porze, 
sam je kończący, której wszystko gotowe przywożą pod drzwi i samo idzie do 
gąbki, której niezliczone hokus-pokus robią "stoliczku, nakryj
331
330
się". - A zobacz pana Salmon... Czy takie wesołe ma życie? Wyjeżdża co dzień o 
piątej do fabryki w San Francisco. Na drogę w obie strony zużywa dziennie trzy 
godziny czasu. To nie on jeden. A cóż tym milionom pomogło auto? Auto nie 
zmniejszyło czasu podróży do pracy, tylko rozszerzyło obszar, z jakiego 
fabryki-giganty ściągają ludzi. Narasta zagadnienie podziału tych gigantów na 
mniejsze zakłady produkujące części. Czekanie na ciężarówkę nie skraca życia 
kawałkowi metalu, który będą zwozić do centralnego montażu. Ale to muzyka 
przyszłości. Mówisz, że Mr Salmon korzysta na automacji? Od wieków tak się 
łudzono. Dwa tysiące lat temu grecki poeta unosił się nad wynalazkiem 
poruszanego wodą koła do mielenia ziarna. "Spij do późna, nimfy wykonują pracę 
twoich rąk." Diabła tam! Zawiesili milionom Salmonów, jak osłu, marchew na 
przedłużonym dyszlu i dwa tysiące lat za tą marchwią człowiek goni.
- Ale wiesz, to samo i kobieta amerykańska. Pamiętasz Mrs Cormany, jak 
zaganiana?
- Mrs Cormany ma pracą zarobkową.
- Tylko part time, tzn. cztery godziny dziennie. Jeśli więc tak wszystko jej 
ułatwiono, to mogłaby tak nie harować! I czegóż ona nie ma? Ostatnie modele... 
I za każdym razem pyta, czy coś takiego miałam w Polsce. Rozzłościłam się 
wreszcie przy pralce, która sama wie, kiedy ma zacząć prać, sama wie, kiedy ma 
skończyć, siedem razy zmienia wodę, siedem razy dosypuje mydło ł wreszcie 
suszy upraną bieliznę. I powiedziałam, że miałam lepszą. Rzuciła się zapisywać 
markę. Podyktowałam "M-a-r-y-s-i-a". Pyta, "czym górowała jeszcze ta M-e-j-r-
y-s-z-a?" Powiedziałam, że na dobitkę do tego, co jej maszyna robi, jeszcze 
rozkładała bieliznę po szufladach, cerowała...
- Ha... ha... i wkładała koszulki na dzieci! No więc, tak wygląda, że ani on, 
ani ona nie mają szczęśliwego życia. A jeszcze dodać trzeba tę arytmię, która 
gniecie rodzinę amerykańską. Pamiętasz, jak Janek pracował na nocną zmianę w 
fabryce dywanów? W tej osadzie tkackiej, w której mieszkaliśmy, obsługującej 
tę fabrykę na trzy zmiany, rytmika życia była postawiona zupełnie do góry 
nogami. Każdy dom żył innym rytmem. Człowiek ze zwykłej zmiany od ósmej do 
czwartej żyje według schematu: praca, rozrywka, sen. Tego samego dnia jego 
sąsiad ze zmiany
czwartej do północy ma inny schemat: rozrywka, praca, sen. Natomiast człowiek 
z nocnej zmiany przeżywa swoje dwadzieścia cztery godziny jako sen, rozrywkę, 
pracę. Ale nie tylko sąsiedzi mają inny rytm, ale i inne rytmy rozłupują 
rodziny: kiedy Janek pracował, myśmy spali, i odwrotnie. No i stąd m.in. taka 
konsumpcja narkotyków, taki procent neurotyków i taki procent rozwodów. 
Pojedziemy do Reno - stolicy rozwodów, sama zobaczysz.
- A przecież tyle razy brałeś cięgi za "cynizm", z którym pisałeś, że i 
oświata, i moralność zależą od tego, co człowiek ma w kieszeni. Przecie nikt 
na świecie nie ma tyle w kieszeni, ile mają Amerykanie.
- Wiesz co? Zaprośmy tę Mrs Salmon. Niech sama powie, jak to jest.
332
Co mówi pani Salmon, a co jej mąż?
Żona, widać, zaprosiła Mrs Salmon z jakimiś europejskimi prysiudami, bo 
babinka zjawiła się nie w zwykłych dżinsach, w których stale się uwija, tylko 
w jakiejś milutkiej nylonowej sukience. Była, zresztą jak zwykle, wyon-
dulowana i wymanikiurowana.
Zanim przyszła, zastanawialiśmy się, jak ją przyjąć: żona, po starokrajsku, po 
psiapsiółkowsku, chciała dać kawę i ciastka, ja przemogłem, żeśmy dali koktejl 
i zagrychę i okazało się, że miałem rację.
Pani Salmon jest miła i zdaje się bardzo porządna kobietka. Dba o swoje trzy 
bachory wzorowo. Jako gospodyni dotrzymuje każdej obietnicy, jako sąsiadka nie 
uchyla się od żadnej przysługi, jako Amerykanka ma w stosunku do nas, źle 
mówiących po angielsku, ujmujący stosunek, w którym się mieści tolerancja i 
chęć wasymilowania nas w środowisko amerykańskie.
Jest prezbłterianką, ale z rozpędu, bo prezbiterianami byli rodzice. Kiedy 
żartuję, nazywając hipermodernistycz-ny gmach kirchy prezbiteriańskiej "Świętą 
Makrelą", śmieje się swobodnie: nigdy tam jeszcze nie była, dzieci jej są nie 
chrzczone, tak jak większość dzieci amerykańskich. Laicyzacja postępuje, mimo 
że nikt z Kościołem nie walczy, a nawet może właśnie dlatego. W sprawach 
seksualnych uważa, że kobiety powinny mieć tę samą swobodę co mężczyźni, ale 
wygląda, że z tej swobody nie korzysta. O sprawach polityki międzynarodowej ma 
pojęcie dosyć mętne, a właściwie nie tyle mętne, bo umie myśleć logicznie, ile 
niedostateczne. W sprawach polityki wewnętrznej jest re-publikanką, bo jej 
rodzina jest republikańską, ale mówi sympatycznie o Jacąueline Kennedy. Ta 
młoda, elegancka, wysportowana first lady, będąca zarazem dobrą matką, wydaje 
się być standardowym wzorcem dla Amerykanek, jak
dla Angielek standardowym wzorcem są raczej krowiaste, dobroczynne i 
niewysportowane królowe.
Opukując tak psychicznie panią Salmon, nie znajduję łatwo obolałego punktu. 
Znieczulica na seks, znieczulica na religię, znieczulica na politykę światową, 
znieczulica na politykę wewnętrzną, nawet, co zaczyna mnie dziwić - 
znieczulica na sport.
A przecież jest młoda, pełna inicjatywy w swoim zakresie, oczy jej błyszczą, w 
głowie ma nieźle - skończyła szkołę średnią - gdzieś tam muszą być miejsca 
wrażliwe?
Dochodzę do przekonania, że pani Salmon postępuje jak człowiek nie mogący 
sobie pozwolić na tracenie czasu na próżno. Cóż jej z tego przyjdzie albo 
komu, że pocznie zastanawiać się nad przyszłością Wspólnego Rynku. Albo nad 
tym, czy mają rację baptyści, chrzcząc przez zanurzenie? Albo nad tym, w jakim 
tempie emancypować Murzynów, skoro ich w Kalifornii jest niewielu.
Gdzież tam jest ta obolałość Mrs Salmon?
Ale wreszcie wyszło szydło z worka. Małżonek, widać, wrócił wczoraj 
rozpromieniony z rozmowy ze mną (gdym ubolewał, że wpadł nie tylko w ramiona, 
ale i w rączki swojej małżonki), bo Mrs Salmon przyszła z plikiem "Wo-man's 
Day", które prenumeruje.
- Raj kobiet? - zapytuje z przekąsem - niech pan zobaczy, jak kluby kobiece 
ustalają wartość naszej pracy.
Tyle należałoby płacić osobie obcej.
Wynika z tego, że kobieta pracuje 106 godzin na tydzień, gdy jej małżonek 
(jeśli nie ma nadgodzinówek) 40 godzin, bo w soboty też nie ma pracy. 
Natomiast kobieta, obciążona piętnastu różnorakimi zajęciami, nie ma 
świątecznego odpoczynku.
Czy to jest tak zupełnie tylko demonstratywne?
W każdym razie, kiedy mieszkałem w stanie New Jersey, jedna z mieszkanek 
pobliskiego miasta Paterson wniosła skargą rozwodową po 22 latach pożycia, 
żądając od męża 79870 dolarów, licząc sobie tydzień pracy po 70 dolarów. 
Wyjechałem z New Jersey i nie mogłem się dowiedzieć, czy i w jakiej mierze 
uwzględniono jej roszczenia.
W każdym razie dla polskich czytelników tabela, którą podaję, będzie nie tylko 
ciekawym materiałem informacyjnym, w jakiej proporcji wycenia się w Ameryce 
jaką pracę, ale i porównaniem z ilością godzin zużywanych na poszczególne 
czynności w Polsce.
- Mrs Salmon - pytam przeglądając przyniesione numery - to dlaczego jednak 26 
milionów kobiet pracuje zarobkowo? Jest to trzecia część całej ludności 
zatrudnionej w Ameryce. A nawet więcej, bo 5 milionów kobiet ma parz job 
(prace pochłaniające część dnia pracy). W tej fali, która wciąż wzrasta, 
obecnie już pracuje 35% mężatek, gdy w 1940 r. pracowało tylko 15%. Więc skoro 
tyle, rzekomo, czasu pochłania dom, skąd bierze się to zjawisko?
Pani Salmon boleśnie skrzywiła usta.
- Skąd bierze się to zjawisko? - bezradnie wzruszyła ramionami. - Ja sama od 
jesieni pójdę do pracy, bo już najmłodszego będę mogła oddać od przedszkola. 
Pani pyta, czy naprawdę będę zmuszona to zrobić? Proszę pani, kiedy pobraliśmy 
się, Steeve miał 20 lat, a ja 18. Byliśmy goli jak myszy kościelne, ale on 
złapał pracę w wytwórni serów, zarabiał początkowo 65, potem 75 dolarów 
tygodniowo. Chodziłam już z nim steady półtora roku, co nam trzeba było •- 
coca-cola i parę parówek. Zdawało się, że mamy miliony.
Uśmiechnęła się do wspomnień:
- Byliśmy zupełnie beztroscy, postanowiliśmy się pobrać, choć nie mieliśmy 
mieszkania. Co tam!... Mieliśmy pojechać na honey week (tydzień miodowy) do 
Parku Narodowego Yosemity, Steeve lubi łapać pstrągi. No więc pojechaliśmy do 
ślubu, wywiesiwszy na wozie napis just
mairied (właśnie pobrani), tak jak to jest we zwyczaju. Każdy wóz na ten widok 
klaksonował jak wściekły bez obawy mandatu, wozy kolegów i koleżanek za nami, 
wszystkie ze wstęgami papierowymi, wszyscy trąbiąc bez ustanku. Ludzie stawali 
na chodnikach i patrzyli, i czytali pod napisem "nowo pobrani" - drugi napis 
"poszukujemy mieszkania, telefonować OX 6-4175", a to był adres koleżanki, 
której zostawiliśmy pieniądze.
- Wychodziliśmy z kościoła szczęśliwi, upojeni, garście ryżu sypały się na nas 
"na szczęście" ze wszystkich stron. Półprzytomna wciskałam koleżance pieniądze 
na wynajęcie mieszkania, pełna szczęścia, wycałowawszy wszystkich według 
obyczaju, siadałam do naszego nowiutkiego ply-moutha, wziętego na raty. 
Zatrzymał nas policjant: "Pilnowałem całego tego bałaganu, to i mnie się coś 
należy." Ucałowałam go i pojechaliśmy.
- Wróciliśmy prosto do wynajętego umeblowanego pokoiku z wnęką na kuchenkę w 
ścianie. Kosztował miesięcznie 75 dolarów, tzn. cały tygodniowy zarobek 
Steeve'a. Czynsz za taki nie umeblowany pokój wynosiłby 50 dolarów. Steeve 
powiedział, że chociaż już wziął wóz na raty, to jednak można się zadłużyć na 
raty do 80% wykazanych zarobków. Kupiliśmy więc na dwuletnie spłaty meble, 
lodówką, telewizor, pralkę, nieco pościeli i trochę statków kuchennych, Razem 
z poprzednio kupionym autem wynosiło to, wraz z procentami - 5080 dolarów.
- Równocześnie Steeve dostał podwyżkę do 85 dolarów tygodniowo. Ale co tydzień 
przynosił na czysto 17 dolarów i 5 centów, bo raty wynosiły 48,75, podatek 
federalny 17,00 i stanowy 2,20. Czynsz mieszkaniowy wynosił dolarów 12,50, na 
ręką na cały tydzień zostawało nam cztery dolary i pięćdziesiąt pięć centów.
- Załataliśmy dziurą w pierwszym miesiącu z resztek kawalerskich oszczędności 
Steeve'a i natychmiast wzięłam obowiązki zarządzania domem, za co mam 
bezpłatne mieszkanie i 30 dolarów tygodniowo. W ten sposób mieliśmy na swoje 
wydatki 47 dolarów tygodniowo.
- No, toście strasznie wleźli w te raty. Wzruszyła ramionami.
- Wszystko, co nabyliśmy, było niezbędne. Bez auta nie mógłby Steeve jeździć 
do pracy, a kupować używane, to w rezultacie drożej wychodzi. Telewizji 
moglibyśmy nie
336
337
22 Królik i oceany
sprawiać, ale to jest cztery dolary tygodniowo spłat, a przecież to zastępuje 
wiele przyjemności, które też by kosztowały. Wszystkie młode małżeństwa tak 
robią. Wiele jest zadłużonych do maksymalnej granicy - 80% zarobku.
- Co zastanawia, to fakt, że amerykańskie rodziny, przy tym nieustannym 
pościgu za dolarem, mają zwykle liczne dzieci. Zadaje to kłam teorii, że im 
biedniejsze społeczeństwo, tym większa rozrodczość. Na przykład państwo już 
macie troje dzieci.
Mrs Salmon unosi bransoletkę - jest to łańcuszek, na którym z drobnych 
prezencików upamiętnia się zdarzenia. A więc po rozegranym meczu partner 
ofiaruje rakietką, po kursie kucharskim koleżanka patelenkę z datą itd.
Mrs Salmon przebiera paluszkami:
- To mi Steeve ofiarował po urodzeniu pierwszego dziecka - pokazuje miniaturkę 
pantofelka. W rok po tym urodziło się następne - pokazuje miniaturkę wózka 
dziecinnego. - Ale za trzecim ofiarował mi to - pokazuje miniaturkę znaku 
drogowego z napisem "stop".
- No, ale i te troje dzieci wystarczy. Czy wciąż trwacie na tych 47 dolarach, 
jakie wam pozostają do rozporządzenia?
- Ależ gdzie tam. Z początku łapał nadgodzinówki. Za pierwsze dwie nadgodziny 
płacili 50°/o więcej, za następne 100%. Jeśli pracował cztery godziny ekstra, 
to zarabiał tego dnia dodatkowo czternaście dolarów. Ale to się skończyło, 
jest bezrobocie, nadgodziny obcięto. Steeve jest zaradny, w soboty zgodził się 
na miejscu do przedsiębiorstwa wypompowującego szamba (doły kloaczne) w 
okolicznych farmach. To jest dobre zajęcie, bo płatne 5 dolarów od godziny, a 
większą część czasu zajmuje prowadzenie wozu. Steeve marzy, aby nabyć na 
dwuletnie spłaty taką cysternę wypompowującą. Uważa, że z tego mógłby zacząć 
samodzielne przedsiębiorstwo. Ale jest nam trudno. Od jesieni najmłodsze 
będzie mogło już iść do przedszkola, to wezmę part time job.
Jak zwykle po każdej takiej rozmowie, sięgnąłem do źródeł przy kolejnej 
bytności w bibliotece. "Woman's Day", który Mrs Salmon prenumeruje, ma nakład 
5 037 489, ale przed nim idą dwa inne pisma kobiece: "Ladies Home Jour-
338
nal"t _ e 550 415 i "Everywoman's Family Magazine" - 5 616 029. Co za 
potęga!...
Kiedy zajrzałem do "The World Almanac", zdumiałem się nad ilością stowarzyszeń 
kobiecych. Obok liczących setki tysięcy członkiń niesłychana ilość 
stowarzyszeń o bardzo zwężonej przynależności, jak potomkinie żołnierzy 
jakiejś "ancient and honourable" kompanii artyleryjskiej.
Jeżeli spojrzeć od strony funkcjonalnej, że tak powiem - biologicznej - rola 
kobiety nie przedstawia się bynajmniej nieważko. Potęgę kobiecie daje dziecko. 
Te dzieci będą żyły przeciętnie 70 lat - szybkimi krokami idzie do tego. Przez 
te 70 lat niemowlaki urodzone w tym właśnie roku, kiedy się zastanawiam nad 
tym, spałaszują 50 miliardów litrów mleka, zjedzą 49 milionów wołów, 165 
milionów świń, znoszą 62 800 000 ubrań itd.
Przez czyjeż ręce będą przepływać pieniążki za to przez dobre kilkadziesiąt 
lat? Przez kobiece, przez te właśnie rączki, w które wpadł Mr Salmon i miliony 
jego kolegów. Ale jakie tam kilkanaście lat!... Każdy z tych młokosów, 
wyzwolony na kilka lat spod kurateli matki, trafi znów, po kilku latach lotu 
wiosennego, pod kuratelę żony.
Podobno 85% budżetów rodzinnych przechodzi przez ręce kobiet. Jeśli weźmiemy 
dziedziny wydatków czysto kobiecych, to "Appliance Industry" (przybory domowe, 
kuchenne) reprezentuje wartość pięciu miliardów dolarów, jeśli zaś dodać do 
tego meble - ośmiu miliardów dolarów.
W walce o młodość i piękność, w walce o wygląd zapewniający posady, kobiety 
wydają na kosmetyki 1300 milionów dolarów, na zabiegi upiększające - 660 
milionów, na mydło i zabiegi elektryczne - 400 milionów. Same.zabiegi 
poszczuplające pochłaniają 65 milionów. Te tylko cztery cyfry stanowią większą 
sumę niż podwójny budżet wojenny Włoch.
Oszalały system ratalny wpędza, po kolei, najprzód męża w zajęcie dodatkowe, 
następnie żonę. Miliony kobiet wylały się z domów rodzinnych do pracy. 
Naturalnie, tech-nokracja natychmiast przystosowała się do tego zjawiska. 
Zbadano, pomierzono kobietę jako pracownicę na wszystkie sposoby. Kobieta 
amerykańska - produkt na giełdzie pracy - ma inaczej ustawione łokcie, co jej 
ułatwia przy maszynie ruchy zataczającej ma krótsze nogi i dłuższy tułów, co 
jej pozwala łatwiej pracować w pozycji zgiętej (te-
339
raz rozumiem, czemu kobiety rżną sierpem i pracują przy wykopkach); ponadto ma 
krótsze knykcie, co robi jej ręce sprawniejszymi.
Kobiety wypierają także pracowników umysłowych. Rocznie wyższe szkoły kończy 
120000 kobiet, już stanowią 7°/o lekarzy, adwokatów i inżynierów, 30°/o 
dziennikarzy, W chwili gdy to piszę, Ameryka ma pięciu ministrów pełnomocnych 
- kobiety, i dwu ministrów - kobiety w rządzie federalnym.
Moja znajoma, ukończywszy inżynierię w Anglii, nie mogła znaleźć odpowiedniej 
posady. W jednym miejscu powiedziano jej szczerze: "Będziemy skrępowani - ani 
zakląć, ani nóg trzymać na stołach." Odpowiedziała, że nogi mogą trzymać na 
stołach, a co do klęcia ugodzili się, że będą klęli, owszem, tylko o połowę 
mniej.
Rzecz prosta, że za wyjściem z kuchni poszedł nieuchronnie wpływ polityczny 
kobiet.
Jakże to niedawne czasy - bo dopiero 1920 rok - kiedy kobiety otrzymały prawo 
głosowania, i to na razie tylko w trzech czwartych stanów. W tym względzie 
wyprzedziliśmy Amerykę. Proszę sobie uświadomić, że Wirginia dopiero w 1952, a 
Alabama w 1953 dały kobietom prawo głosowania.
Strwożony front męski kontratakował. Zbadali trzy encyklopedie amerykańskie, 
dwie francuskie, trzy niemieckie, dwie angielskie i jedną włoską. Wypisywali 
nazwiska sławnych kobiet. Cóż się okazało? Że od roku 3500 przed Chrystusem 
dały one tym encyklopediom tylko 800 nazwisk, ale z tego połowa to królowe i 
metresy.
Ale to już wszystko chwyty beznadziejne. Kobiety, bliższe trosk powszednich, 
zdradzają mniejszą polityczną absencję. Ameryka nagle stanęła wobec faktu, że 
kobiety rozporządzają dwu i pół milionami głosów więcej niż mężczyźni. A więc 
po przemysłowcach, którzy dawno popchali się składać hołd klientce, do jej 
tronu podbiegli politykie-rzy: całujemy rączki, ścielemy się do nóżek.
A co powie Mr Salmon?
Na skutek pójścia kobiet do pracy dotychczasowy pan stworzenia, mężczyzna 
amerykański, poczyna się czuć uciśniony.
Jeden z nich opowiadał mi ze złośliwą frajdą, jak na pe wnym przyjęciu słyszał 
Amerykanina, który przybył z Turcji. Mieszkał w domu rezydencjalnym, który 
rząd turecki przeznaczył na mieszkanie korpusu dyplomatycznego i tureckich 
dostojników.
Pewnego dnia do wiceadmirała amerykańskiego zgłosiła się delegacja wyższych 
oficerów tureckich i po tysiącach wstępnych ugrzecznień i kołowań wyłoniła 
prośbę:
"Czyby pan admirał nie był tak wielce łaskaw położyć kres niezdrowym praktykom 
naszych żon?"
"Waszych żon?"
"Tak jest. Wieczór w wieczór zbierają się u sąsiadki, której okna są na wprost 
kuchni pana admirała, i podglądają, jak pan admirał, przepasany fartuchem, 
zmywa naczynia. Jeśli już pan admirał uważa za wskazane to robić, to czy nie 
byłby tak wielce łaskaw zasłaniać okna? Bo to demoralizuje nasze kobiety."
"Panowie, przecież sami wypuściliście je z haremów, pozwoliliście zdjąć im 
czarczafy, spotykamy je na przyjęciach, przecież sami jesteście za 
europeizacją."
"Panie admirale, owszem, chcemy się europeizować. Ale to jest amerykanizacja!"
Znowuż należy zauważyć, że te problemy nie są obce Europie. Oscar Wilde pisał: 
"Historia kobiety to historia najgorszej tyranii, jaką znały dzieje. Jest to 
bowiem tyrania słabszego względem silniejszego. Jest to jedyna forma tyranii, 
która trwa wiecznie."
Krwisty mężczyzna amerykański, uplatany w te formy
tyranii, której mu nawarzyli przodkowie głodni kobiety,
miota się i rycziy bezsilne protesty w zabawny nieraz
sposób.	'
"Nigdy żaden kraj w ciągu dziejów ludzkości - pisze z komiczną rozpaczą John 
Fisher - nie obfitował w tak nieprzebraną ilość zastrachanych eunuchoidalnych 
samców w bezlitośnie pruskim drylu oduczanych od wszystkich siedmiu grzechów 
głównych. Nigdy, ale to już nigdy nie mają się ośmielić strząsnąć popiołu z 
cygar do lodówki, wywalać nóg na stół z kawą, pozostawiać nie umytych naczyń, 
sprawiać basów dzieciakowi ani zatykać gęby glę-dzącemu gościowi poduszką z 
otomany. Te osiodłane kreatury męskie, przetrwawszy swoją nędzną egzystencję w 
za-strachąnej potulnpści, kończą w rezultacie swój żywot
341
340
o hamowanych impulsach na wrzody w żołądku albo wysokie ciśnienie krwi."
Dobrodusznie wyglądająca pani zwierzyła się mojej żonie:
- Jesteśmy bardzo szczęśliwym małżeństwem. Harry i ja mamy zupełnie te same 
upodobania. Ale - westchnęła - dwunastu lat potrzebowałam, by do tego 
doprowadzić.
Cóż więc powie Mr Salmon, mój biedny Mr Salmon, trapiony ratami, nękany 
zmniejszającymi się nadgodzi-nówkami, widzący jedyne zbawienie w poczęciu 
jakiegoś przedsiębiorstwa na własną rękę?
Jest w tym echo odwiecznego pędu amerykańskiego do niezależności i dorabiania 
się. Ale też jest tu signum tempo-ris. Jeden na pięciu Amerykanów jest 
bezrobotny co roku przez okres krótszy lub dłuższy. Od ukończenia wojny 
koreańskiej ilość miejsc pracy wzrosła o 17%, gdy ilość potrzebujących pracy o 
21%. A teraz rozwielmożniła się auto-macja, która rocznie eliminuje 5 milionów 
robotników.
Czterykroć od ukończenia wojny opanowały Stany Zjednoczone zarysowujące się 
kryzysy. Na skutek bardzo sprawnej i szczegółowo przemyślanej mechaniki 
zapobiegawczej nigdy nie ppwtórzyła się straszliwa katastrofa roku 1930, kiedy 
ćwierć siły roboczej poszła na bruk, eksmisje zaludniły tereny podmiejskie 
budami, fala samobójstw przeszła po kraju i obficie wyrosły zbrodnie. Ale po 
każdym opanowanym kryzysie sytuacja stabilizowała się na wyższym poziomie 
bezrobocia. Po kryzysie lat 1948-i9 bezrobocie wzrosło do 2,6%, po 1953-54 - 
do 3,9%, po 1957-58 do 5% i po 1960-61 do 5,3%.
Pan Salmon powiedział mi:
- Na skutek ciężarów ubezpieczeniowych, tym wyższych, im starszy wiek się 
ubezpiecza, przedsiębiorcy dają pierwszeństwo młodym. Ludzie, którzy mają 45 
lat, przy wybuchającym kryzysie nie mają się co łudzić: nikt ich po 
ułagodzeniu kryzysu ponownie nie przyjmie. Po każdym kryzysie zostaje większe 
bezrobocie i po każdym kryzysie pojawia się większa ilość gęb do nakarmienia z 
rocznika, który właśnie ma wejść do pracy. Ja mam dopiero trzydzieści lat, ale 
czy mam czekać na ostatnią chwilę? Zanim mi stuknie 45 lat, powinienem już 
mieć własne przedsiębiorstwo.
Dobrze jest pomieszkać w małych miastach. Dobrze jest przyjrzeć się życiu pani 
Salmon i pana Salmon. Życiu - nad wyraz wytężonemu, miotanemu przez wciąż nie 
nasycone pragnienia i wciąż miotające trwogi.
Królik też ma pełno wrażeń po rozmowach z panią Salmon. Widzę, że pióro 
zapisujące Rypcium-Pypcium aż skrzypi. Zaglądam i widzę* sentencję: 
"Człowiekowi jest trudno, jak ma troje małych dzieci."
- To znaczy pani Salmon jest trudno? A cóż za pretensje do dumnego tytułu 
Człowiek - Homo Sapiens'?
- Pani Curie na pewno miała I.Q. 140 - mówi Królik.
I.Q - Intelligence Ouotient, stosowany powszechnie w zakładach naukowych, 
określa tzw. iloraz inteligencji. Wskaźnik 100 oznacza inteligencję normalną, 
140 - genialną, poniżej 100 - ociężałość umysłową. Królik - przewrotnie - 
wiecznie mnie namawia, abym zbadał swój I,Q.r ale nie ma głupich.
- Nie ma żadnej punktacji I.Q. Dla mężczyzn jest punktacja I.Q.M - mierzy 
inteligencję, licząc od l do 140. Dla kobiet jest skala I.O.F, którą się 
mierzy głupotę - od 140 w dół. I.O.F, 140 - to jest maksymalna idiotka. Jeśli 
pani Curie miała 10 punktów, tzn. że prawie nie była głupia.
Królik podejrzewa, że to jakieś nabieranie. Jestem pewien, że jutro upewni się 
u Aluni, a tymczasem mówi profilaktycznie, żebym sobie nie myślał:
- Bo to zależy, czy badają mężczyźni, a u was jest odrębna logika, a nawet - 
brak logiki.
342
Uniwersytet ruszył
Zaniosłem do zegarmistrza spóźniający się zegar ścienny, który należał do 
umeblowania.
- Czy te kartki włożyć z powrotem? - spytał zegarmistrz.
"Naprawiłem 21 maja w roku 1919. A. B. Hones." I przy-pisek: "Prezydentem jest 
Woodrow Wilson. Sprawy międzynarodowe b. mętne." Obok tej pożółkłej kartki 
była nowsza: "Naprawił 17 sierpnia 1954 L. C. Grłnsby. Prezydentem jest D. D. 
Eisenhower. Sprawy międzynarodowe wciąż mętne."
- Niech pan zostawi obie kartki i włoży trzecią. Spojrzał na mnie sponad 
lupy:
- Chyba też, że wciąż jeszcze mętne? Nieprawdaż?
No, ale w naszym mieszkaniu sprawy się klarują. Zegarek chodzi prawidłowo, 
zostaje wprowadzona żelazna dyscyplina pracy.
- Postanowiłem z ciebie zrobić awansa, będziesz mi pomagała w bibliotece.
Królik - że to dla niej /jurne. Ja - że zdała kolokwium u Bujaka tylko 
dlatego, że sędziwego profesora rozśmieszyły guziczki przy kostiumie. Ona - że 
wertowała nawet akta referendarskie z XVII stulecia, a nie "twoje głupie wy-
qinki prasowe". Ja - że wiele zmieniło się, Zofio Augu-styno, przez czas, 
kiedy wycierałaś nosy bachorom. Ona - że przecie po odhodowaniu dzieci 
kończyła Wolną Wszechnicę i bibliotekarstwo u pani Radlińskiej. Ja - że, 
owszem, pamiętam kurze nie posprzątane i spóźnienia na obiady.
Co przegadawszy, wyprawiamy się do biblioteki uniwersyteckiej. Żona przechodzi 
sale ksiąg pomocniczych, patrzy z zachwytem na przejrzyste indeksy - jakby do 
niej podbiegł szereg uczonych duszków. Przywiera do kodagrafu,
gdzie wkręciłem film, "N. Y. Times", z l września 1939 r. Ta jedynie ważna 
wiadomość ginie w zgiełku spraw świata.
- W środę popielcową - uśmiecham się - zamiast sypać popiół na głowę, Polacy 
powinni przeglądać mikrofilmy - ale tymczasem, na pierwszą próbę, wynotuj mi z 
Who is Who dane o profesorze Jacobsonie, słynnym lingwiście z Harvardu, 
któregośmy już poznali, pamiętasz, w pensjonacie w Connecticut. Zaprosił mię 
na jutro na lunch.
- Wyobrażam sobie, jak ci się będzie chciało spać po lunchu z Jacobsonem - 
mówi Królik.
Nikt nie jest prorokiem między swoimi. To lekceważenie moich zasobów 
intelektualnych poczęło się jeszcze w latach uniwersyteckich, kiedy w białym 
ubraniu z purpurowym kwiatkiem ganiałem po Plantach, aby poderwać jakieś 
ciało, i zdarzało mi się mijać korowód historyków, bractwo często gęsto w 
melonikach, często gęsto z bródkami, wśród których moja przyszła kroczyła na 
wycieczką do Woli Justowskiej. Po moich oświadczynach dziewicze serce targały 
wątpliwości, że zniża loty, bo "pan Mel jest nieuczony". Widać to jej nie 
przeszło, bo i teraz przypuszcza, że wykład o języku ludów presyberyjskich, 
nad którymi pracuje Roman Jacobson, mnie uśpi. Zastanowiła się chwilę i 
dodała:
- Mam nadzieję, że Jacobsonowi też się zbierze na sen po rozmowie z tobą.
- Ruszaj do roboty - mówię srogo.
Po pewnym czasie wraca z wypisanymi danymi:
- Widzisz, co znaczy dobry trening w Bibliotece Jagiellońskiej. A ty mi od 
awansów... Inni mężowie...
- Co "inni mężowie", wierzbo płacząca? Więcej sobie cenią intelekty swoich 
skarbów? Przecież gdybyś zupisy-wała wszystkie myśli, których ci udzielałem w 
ciągu stulecia, to powstałby swoisty Hammurabi - Kodeks Kobiety.
- Tylko że kobiety wyświeciłyby ciebie z tej ojczyzny.
Znowu zahasała po półkach. Po ukończonej pracy idę do jej sali, widzę, że coś 
doskrybuje w pomarańczowym notesie:
- Ty masz swój zielony notes z cytatami na mnie, to ja będę miała swój.
- Oto złe skutki awansu społecznego dla kobiet. Jakże go wykorzystujesz? Na 
pieniactwo? A przecież (zaglądam
344
345
do zielonego notesu) - "twój mąż jest twoim panem, twoim 
życiem, twoim władcą. To, co poddany winien monarsze, żona winna mężowi" 
(Poskromienie sekutnicy, akt V, scena 2). A Królik łaps za pomarańczową 
książeczkę:
- "Najgłupsza kobieta może rządzić mądrym mężczyzną..."
- No właśnie - wypinam pierś.
- "...ale kobieta powinna być bardzo mądra, aby rządzić głupcem."
- Kto tak powiedział?!!
- Kipling, o patrz: "but it needs a very clevei woman to manage a lool".
Pierwsza porażka spotkała mnie w czasie naszej podróży, kiedy Królik odkrył, 
że szybkościomierz nie jest wskaźnikiem oliwy. A teraz druga: nauczył się 
wyszukiwać cytaty.
Lunch jemy w stołówce uniwersyteckiej o parę kroków od biblioteki. Dziś nagle 
cały Stanford się odmienił - początek roku szkolnego. Zjechali się tłumnie 
rodzice, byli alumni, dziś wieczorem będziemy na posiedzeniu dla nich, na 
którym rektor i ciało profesorskie będą zdawać sprawę z tego, co się zrobiło, 
a zwłaszcza z tego, co jeszcze należy zrobić. Pani Alunia biega zafrasowana - 
zwyczajem uniwersyteckim przybyli będą jutro gośćmi profesorskich rodzin.
Stołówka wystawiła kioski na zewnątrz i po trawnikach rozłożył się wesoły tłum 
chłopców i dziewcząt ze szklankami mleka w ręku i z sandwiczami. W stołówce 
ścisk również. Wciskamy się w jakąś lożę ze stołem na cztery osoby, 
naprzeciwko dyskutuje dwóch młodych ludzi.
- Coś o tobie mówią.
Istotnie uczniowie prof. Gordona mówią o królikach. Dr Gordon wlewał do 
roztworu spermę króliczą, którą traktował lekkim prądem elektrycznym. Żeńskie 
plemniki gromadziły się na biegunie dodatnim ("a widzisz..."), męskie - na 
ujemnym.
Dr Gordon brał wówczas te wyseparowane męskie plemniki i używał ich dla 
inseminacji. Doszedł już do tego, że rodzi się 80% samców. Jeszcze krok i 
ludzie dowolnie będą
"•V
wybierać płeć potomstwa. Na razie doświadczenia finansują organizacje 
mleczarskie i jajczarskie. Byki bowiem nie dają mleka, a koguty jaj. 
Asystowałem przy pracy Chińczy-ka-specjalisty, który wygarniał z inkubatorów 
ledwo wylęgłe kurczaki i koguciki wyrzucał do skrzyni na śmieci.
Rozmowy krzyżują się ze śmiechem i, co tu gadać, z wrzaskiem. Kiedy wychodzimy 
ze stołówki, brniemy jak przez różnorakie pasy atmosfery. Ale wszystkie one są 
nagrzane, wszystkie one drgają młodością.
Młodość płynie mauretańskimi krużgankami, młodość rozsiadła się pod kolorowymi 
krzewami, ptaki różnokolorowe skaczą pomiędzy nimi.
Na jednym z trawników roztasowała się wystawa "Historia Uniwersytetu 
Stanford". Wpięte w trawniki płócienne ekrany tworzą korytarze i salki 
ekspozycyjne. •To jest dzieło czterech studentów; nam honory domu robi John 
Stypula, który tyle wie, że jego dziadkowie przybyli z Polski.
346
347
Szereg fotografii w wielkich powiększeniach wprowadza nas rok po roku w dzieje 
kolejnych otwarć sezonów uniwersyteckich, poczynając od 1891 w atmosferze 
sielskiej farmy z paniami w salopach na tle krów, ceremonialnymi powozami, 
cylindrami i zabawnymi studentkami w robronach i spódnicach do kostek. 
Posuwając się latami, widzimy zabawne bicykle z jednym olbrzymim i malutkim 
pomocniczym kołem, widzimy, jak pojawia się pierwszy samochód modelowany na 
kabriolecik, z drążkiem zamiast kierownicy. Widzimy grupowe zdjęcia profesorów 
- panów niemożliwie wąsatych, niemożliwie cwikierowatych, niemożliwie 
fontaziowatych, cylindrzastych i pepitowatych. Cały ciąg cywilizacyjny 
ostatniego sześćdziesięciolecia przewija nam się przed oczami i kiedy, 
wychodząc z drugiego końca wy-.stawy, znowu wpadamy w szmaragd trawników 
różowiejących jędrnymi udami w szortach, wydaje się nam, że pokaz trwa.
W alei palmowej mijają nas drużyny ciągnące na stadion, na otwarcie sezonu 
futbolowych zawodów. Grupa przebrana za Turków. Grupa przebrana za Indian. 
Dużo wrzasku.
Ale co ta młodzież mówi - trudno zrozumieć. Jest to jej język hermetyczny, 
zwany youthese, używany w specjalnych okazjach, raczej przyprawa językowa, 
imaginatywna, sensualistyczna, onomatopeiczna, wulgarna, niekiedy sprośna, 
poza tym - nastała na najnowszej terminologii technicznej, politycznej, 
kinowej.
W dni jednak ogólnej ekshilaracji, jak dzisiaj, przypraw-ka opanowuje język 
tej młodzieży całkowicie.
Z naszej ławeczki słyszymy słowa chadada, rult-tull-cream-puft, frapnot, 
baggie-jaggie, yaba-yaba, nu-nu, gra-doo, do-do, skoky-do, anai itd. Słów tych 
nie znalazłem w dykcjonarzu slangu amerykańskiego. Należałoby dopiero 
opracować jakiś selected idiomaticon. Ale nie byłoby to łatwe, bo często te 
słowa nie mają żadnego znaczenia, są tylko dźwiękowymi manifestacjami 
prymitywnych odczuć, mają za zadanie zasypywanie jakichkolwiek przerw w tej 
młodzieżowej paplaninie.
Płyniemy z tą falą aż pod stadion. Strasznie zabawne te pierwszoroczniaki. 
Chłopcy, jak jeden, z fryzurami crew-cut (crew znaczy załoga, zgraja), tzn. 
krótko strzy-
żonymi, nie zaczesanymi, rosnącymi w stronę czoła. Niektórzy próbują nosić 
bitnikowskie bródki. Ubiory ich też bywają dla wtajemniczonych. Na przykład 
szeroko rozpowszechniony w szkołach średnich zwyczaj nieukazy-wania się w 
czwartki z czymkolwiek zielonym. Zielony krawat, wiatrówka, spodnie, chustka 
do nosa, roślinka w klapie we czwartki, nie wiadomo dlaczego, ma oznaczać 
homoseksualistę. (W języku youthese synonimy: homo, no/a, pix, Hit, ąueer, 
fag, faggot, agfay, fruit, nance, pan-sy, ąueen, shemale, mary, fairy i wiele 
innych nie nadających się do przytoczenia). Swoista gra w zielone, tylko o 
ileż bardziej perwersyjna niż u naszych pensjonarek.
A jakże tu wygląda ten gatunek?
Te dziewczyniny, które przyjechały na pierwszy rok uniwersytecki, są upojone 
nową sytuacją, pragną dorównać chłopcom. Cipcie, które wyfrunęły ze szkoły 
średniej, usiłują sobie nadać wygląd sawantek - są przeważnie w spodniach, 
wiele pali papierosy, częstokroć bardzo nieumiejętnie. Pomadka do ust jest 
czymś tak naturalnym dla amerykańskiej dziewczyny, że podobno nawet w szkołach 
prowadzonych przez zakonnice wytyka się jej zaniedbanie.
Koafiury - wielki Boże, zmiłuj się!
Teraz zrozumiałem ogłoszenie wywieszone przez fryzjera, do którego chodzi moja 
żona:
"Pragnę powiadomić przeszłe, przyszłe i obecne klientki, że z dniem 
dzisiejszym nie będę formował fryzur w końskie ogony, w kacze ogony, pushups 
(spiętrzone) a la Elvis Presley ani według żadnych pomysłów, jakie pojawiają 
się w kinach i w telewizji."
Choć to prywatna inicjatywa - nawet ten załamał się.
Kobieta amerykańska ma być glamorous i sexy, to jej społeczna rola, do tego 
stopnia wpojona, że kiedy nasza miła Betty, koleżanka córki ze Szwajcarii 
sprzed wojny, bogobojna katoliczka Betty, która ma już pięcioro dzieciaków i 
dalej je sypie, tańczyła, odwiedziwszy nas w Polsce, cheek to cheek (policzek 
przy policzku), musiałem ją ostrzec, że to będzie ocenione jako daleko idący 
awans z jej strony.
Europejczyk przyjeżdżający do USA, natykając się na obiecujący uśmiech w jego 
stronę, poprawia gwałtownie krawat, wypuszcza się na rozmowę, którą kobieta 
podej-
349
348
muje chętnie, rychło jednak przekonywa się, że ten uśmiech nie znaczy nic 
więcej, jak przyjęty sposób bycia.
Kiedy mieszkałem na Cyprze, poznałem fertyczną Amerykankę przyskrzybniętą 
przez wojnę, która wyprawiła się w moim towarzystwie do biura podróży 
poinformować się o możliwości powrotu.
Urzędnik, miejscowy Grek mówiący świetnie po angielsku (Cypr od 1878 był 
rządzony przez Anglików), przyjął ją z wyszukaną grzecznością, jaką się 
okazuje angielskiej lady: - Please be seated, madatn. How can I serve you? - 
spytał nieposzlakowanym akcentem oksfordzkim, którym posługują się górne 
warstwy.
Ale ujrzawszy paszport amerykański, od razu zmienił ton:
- How about a datę? Czybyśmy sobie nie wyznaczyli randki? - spytał z 
charakterystycznym slangowym akcentem i kącikiem skrzywionych ust - tak jak 
się mówi w drugorzędnych filmach amerykańskich.
Kiedy mu się wymówiła, żegnał się językiem, który uważał za najwłaściwszy:
- So long, kid! A więc do zobaczenia, bachorku!
Co są pozory, a co fakty? Jak to jest z tą młodzieżą?
W prasie jest pełno skarg na nią. Ale w której prasie którego kraju nie ma 
skarg na młodzież?
Europejczyk w zetknięciu z tą młodzieżą odnosi niemiłe wrażenie. Starsi są 
terroryzowani. Do wagonu wwalają się bandy wyrostków, wrzeszcząc, potrącając, 
przepychając się. To samo na ulicach. Nikt nie śmie reagować.
Zastanawiałem się, czy to nie jest spadek szorstkich pionierskich czasów. Ale 
nieustanne wiadomości podawane przez prasę o zorganizowanych bandach 
kilkunastolatków operujących nożem i rewolwerem (ilość takich band w Nowym 
Jorku szef policji podał na pięćdziesiąt dwie), o konsumpcji narkotyków przez 
młodzież szkolną, o zachodzeniu w ciążę uczennic szkół średnich, mówiły o 
masowym schorzeniu.
Po raz pierwszy z tym problemem zetknąłem się, pod-jąwszy lekcje języków 
polskiego, następnie rosyjskiego na kursach dla dorosłych, które odbywały się 
w godzinach wieczornych w gmachu szkoły średniej.
Podczas pierwszej zaraz lekcji dwóch uczniaków otworzyło drzwi do sali 
wykładowej i poczęło bez ceremonii dawać znaki jednej ze słuchaczek. Moje 
audytorium nie reagowało, uważając to najwidoczniej za rzecz naturalną. 
Dyrektor szkoły, interpelowany przeze mnie po wykładzie, rozłożył ręce:
"Nic nie możemy począć, nie mamy żadnej egzekutywy." Pokazał mi wiadomość w 
prasie, że szkody poczynione przez młodych wandali w szkołach Nowego Jorku w 
ostatnich dwu latach są równe kosztowi zbudowania szkoły na 800 uczniów.
Następna rzecz, która zwróciła moją uwagę, to że żaden z uczniów na trzech 
grupach po piętnaście osób - a wszyscy mieli matury szkoły średniej - nie znał 
gramatyki; należało ustalać wstępne pojęcia, co to jest rzeczownik, 
przymiotnik, zaimek.
Wreszcie niepokojące było i to, że zaangażowano mnie na wiarę, że posiadam 
języki, których mam uczyć. Zainter-pelowana przeze mnie koleżanka, która 
uczyła francuskiego, uchyliła się od rozmawiania po francusku, _a kolega, 
który uczył włoskiego, twierdził, że nabył znajomość tego języka w czasie 
kampanii włoskiej, czyli mógł mieć to samo przygotowanie we włoskim, co ja, a 
więc żadne.
Cenię na ogół wysoką sprawność amerykańską. Skądże tu się wzięło to wszystko?
Znalazłem tego źródła, co prawda nie aż w epoce pionierskiej, ale też dosyć 
dawne: w rewolucji przemysłowej, w pogardzie dla intelektualizmu.
Kiedy rewolucja amerykańska wyrzuciła Anglików, całą arystokratyczną, całą 
intelektualną śmietankę, koniunktura otwierająca perspektywy aż do Pacyfiku 
doskonale pozwoliła sobie bez niej radzić. Amerykanin cenił człowieka za jego 
praktyczne umiejętności i niewiele mu imponowały dyplomy.
Propagatorem tych dziarskich tendencji był Dewey, pedagog i filozof 
niepośledniej miary, ceniony w Europie. Ale nigdzie jego pryncypia tak się nie 
przyjęły jak w Ameryce. Dewey stawiał ponad wszystko flexible intelligence 
(giętką, adaptującą się inteligencję) w przeciwieństwie do intelektualizmu 
nastroszonego kanonami. Lekceważył "abstrakcje" zaprzątające ludzki czas 
rozważaniem o Bogu, duszy, nieśmiertelności, które nie prowadzą do niczego, 
podczas
350
351
kiedy na tym padole mamy pełne race roboty. W 1916 r. wydał książką Democracy 
and Education wprowadzając te zasady do pedagogiki. Był przeciw językom 
klasycznym, był przeciw nadmiarowi humanizmu, potępiał przeciążanie uczniów 
faktami, uważał, że rzecz najważniejsza to wzmagać ogólną inteligencję i 
zaradność (o resztę niech się troszczą encyklopedie), kazał przystosować 
uczniów do życia.
Te nauki przypadły Amerykanom do smaku. Drażniła ich od dawna pyszałkowatość 
europejskich "doktorów" i "magistrów", którzy nie wiedzieli, czy śrubę się 
zakręca zgodnie.ze wskazówkami zegara, czy odwrotnie. "Commo-doie" Yanderbilt, 
były przewoźnik promem, przyjmowany już jako multimilioner po dworach 
europejskich, żalił się, że te uczone facety tak gadają, że nic ich nie 
rozumie, a przecie każdego z nich mógłby dziesięć razy kupić.
No więc - jak adaptować do życia, to adaptować. Nie było gałęzi życia 
praktycznego, której by nie uprawiała amerykańska szkoła średnia. Sport na 
pierwszym miejscu (paczony "wyczynizmem" i rekordami), poza tym nauka jazdy, 
pisania na maszynie, tańców, szycia, robót w drzewie, robót tokarskich, 
oprawiania książek, turnieje krasomówcze, różne hobby kolekcjonerskie.
Owszem, bardzo ciekawa szkoła. Tylko jeszcze nikt nie wymyślił takiej nauki, 
która by się obyła w matematyce bez formuł, W nauce języka bez gramatyki, w 
historii bez chronologii ł w geografii bez zapamiętania generaliów.
Tymczasem już same tytuły niektórych podręczników proszą o wybaczenie, że 
jednak nie są takie nudne: Przygody arytmetyczne, Sto pociech z matematyką. 
Gramatyka nosi tytuł: Jak budujemy język, podróżując w kosmosie. W sumie - 
intelectual malnutrition (niedożywienie intelektualne).
Oto np. zestawienie pytań z artymetyki dla ośmiolatków w poszczególnych 
krajach:
Francja - "Ile kosztuje założenie płotu na prostokącie pola 145 m długości, 38 
szerokości, jeśli za metr płaci się 30 franków?"
Włochy - "Średnica koła rowerowego wynosi 70 cm. Ile metrów się przejedzie po 
tysiącu obrotów?"
Niemcy - "Skrzynia zawierająca X jaj waży Y kg, skrzynia pusta Z kg. Ile waży 
jajko?"
Ameryka - ośmiolatek poci się nad pytaniem: "Ołówek kosztuje 4 centy. Ile 
należy zapłacić za 6 ołówków?"
W tym jednak miejscu sumienie każe mi wyznać, że za to w Ameryce 84°/o 
młodzieży z powszechniaka idzie do szkoły średniej, a 23% z tego do college; 
przeciętna dzieci osiągających college w Europie jest znacznie niższa.
Cywilizacja plebejska ma więc inne układy z Pallas Ateną.
Chyba jednak nie należy wątpić, że np. historia wypraw krzyżowych dałaby 
młodemu Amerykaninowi lepsze zrozumienie tego, czym jest Organizacja Narodów 
Zjednoczonych, niż przebranie się za delegata Pakistanu na zaaranżowanej w 
szkole imitacji posiedzenia tej instytucji.
I może ma rację admirał Rykower, ojciec podwodnej łodzi atomowej, kiedy, 
mówiąc o wykładach o miłości i małżeństwie, zauważa: "Czyż nie lepiej uczyć 
się miłości poza szkołą według sposobów staromodnych, ale wypróbowanych?"
Wypaczone teorie Deweya poszły w dół aż do kolebki dziecka.
- Wszystko można dawać oseskowi jeść - odpowiada lekarz matce - on ma 
silniejszy żołądek niż pani.
Dziecko podrosło, ssie palec? - Nie przeszkadzać! Rezultat za kilka lat: 
dziecko przez dwa lata chodzi z aparacikiem wyprostowującym wysterczone przez 
ssanie palca zęby.
Dziecko pisze lewą ręką? Broń Boże nie nakłaniać go do pisania prawą, bo ten 
przymus może spowodować jąkanie się. Rezultat: przed piętnastu laty było w 
Ameryce 5°/o mańkutów wśród absolwentów szkół podstawowych, dzisiaj jest 11%. 
Nie wszystkie przyrządy są - jak filiżanka - równie dobre dla mańkuta, jak i 
dla praworękiego. I ta młodzież ma wielkie kłopoty z adaptacją.
Dziecko jeszcze podrosło, chodzi z boy-friendem? - Nie przeszkadzać, narosną 
kompleksy. Rezultat: wrzask euge-nistów poniewczasie.
Jak easy going (łatwizna) było przyjęte z entuzjazmem przez miliony małych 
Yanderbiltów, tak kazania o nie-krępowaniu dziecka, o tym, że dziecko samo 
swoim instynktem wyjdzie na ludzi, których jakoś ominie i katar kiszek, i 
skrzywione zęby, i niespodziewane ciąże, i jeszcze mniej spodziewane pakowanie 
do domów poprawczych -
353
352
23 Królik i oceany
bardzo przypadły do smaku amerykańskiej rodzinie. Przypomnijmy sobie rodzinę 
państwa Salmon, o której pisałem w poprzednim rozdziale: on - nie tylko z 
nadgodzi-nówkami, ale i z pracą w święta, ona - nie tylko z administracją 
domu, ale i z pait time job, czekająca tylko chwili, kiedy najmłodsze dziecko 
będzie można oddać z domu do przedszkola.
Komiksy odciążają rodziców. W 1946 kryminalne komiksy stanowiły 10%, w 1949 
liczyły 50%, teraz stanowią 80%, tzn. przytłaczającą większość produkcji 
komiksów wynoszącej sto milionów miesięcznie.
Są pełne wyszukanych tortur. Anonimowi przeważnie wydawcy potrafią okrwawić do 
niepoznania nawet arcydzieła. Komiks o Lady Mackbeth pokazuje w pierwszym 
balloon - słowa wychodzące z ust na obrazku - "Posmarujcie śpiące sługi 
krwią".
Zbrodniczość młodocianych skoczyła od 1947 r. trzydzie-stokrotnie! Śledztwa co 
dzień niemal stwierdzają wzorowanie się na komiksach i filmach. Np. trzech 
chłopców od 6 do 8 lat powiesiło siedmiolatka ze związanymi rękami. PaHli go 
zapałkami - dokładnie według komiksu. Odbierają im po morderstwach noże z 
napisami "Zabijaj dla sztuki zabijania" (for the love of killing). Dzieci 
popełniają obecnie 56% przestępstw w Stanach Zjednoczonych.
Badania grupy 450 chłopców w klasach 4-6 szkoły powszechnej, tzn. lat 10-12, 
wykazują, że przeciętna przeczytanych przez dziecko komiksów wynosi 14 
tygodniowo. Co prawda statystykę podkręciło dwu rekordowców, którzy mieli za 
sobą po 100 tygodniowo.
Komiks nie jest wprowadzeniem do czytania. Rozleniwia. Nawet Biblię byli 
zmuszeni wydać w komiksie - Chrystus paraduje z balloons. Stara bibliotekarka 
tłumaczyła mi, że czytelnictwo książek dla młodzieży spadło o 20% od czasu 
pojawienia się komiksów.
Zwalczyć ich nie można. Trzy po kolei wnoszone projekty ustaw przepadły. 
Amerykanie zbyt są przywiązani do wolności słowa i iree initiative. Poza tym 
wielu wychowawców argumentuje, że komiksy "wyzwalają kompleksy naturalnej 
agresywności w dziecku", że nie są niczym innym jak nowoczesnym folklorem.
354
Telewizja nadaje w godzinach, kiedy dzieci słuchają, koło 30 morderstw 
dziennie (na wszystkich stacjach). 25% programów między godziną 16 i 20 
poświęcone jest zbrodni. Dziecko przeciętnie przesiaduje przy TV 22-27 godzin 
tygodniowo. Oto na chybił trafił jeden dzień obserwacji w tych godzinach: 
Indianin torturowany przez rozdzieranie końmi; krew wyciekająca przez deski, 
którymi przytłoczono umierającego! przysmażanie szyi papierosem, heio 
powalający, kopiący, podnoszący ofiarę, znów bijący, kopiący i tak trzy razy; 
ranny przywiązany do drzewa na pożarcie zwierzętom; duszony drutem; palony 
acetylenem; dziesięciolatek przyczepia się do głowy powalonego i tłucze nią 
raz po raz o podłogą.
Rodzice nie mają czasu na dzieci, gryzie ich z tego powodu sumienie, pragną 
się wykupić w sposób jedynie możliwy. "Nudzisz się? - mówią do dziecka - masz 
na kino, masz na lody, na które pójdziesz ze swoją dziewczyną czy chłopcem, 
masz na pierwsze auto ze śmietnika wozów, tylko nie. wiś na mnie ze swymi 
pytaniami, swymi pragnieniami, swymi niezadowoleniami."
Ankieta przeprowadzana skrupulatnie dzień w dzień w ciągu dwu tygodni pomiędzy 
300 chłopcami dwu najstarszych klas szkoły powszechnej wykazała, że przeciętny 
czas, jaki spędzał ojciec z synem w ciągu całego tygodnia, wynosił 7,4 minuty.
I tu, do takich właśnie rodziców, przychodzą autorytety i mówią, że bardzo 
słusznie się robi, nie ciążąc swoim autorytetem nad dzieckiem, nie wytwarzając 
w nim kompleksów.
Kompleksy - to jeszcze jeden konik.
Ameryka daleko odeszła od czasów, kiedy chłopak po ukończeniu szesnastu lat, 
według prawa obowiązującego w Connecticut, miał być karany śmiercią za 
niesłuchanie matki. Widziałem w "Life" artykuł o postępowych metodach pewnej 
nauczycielki. Od jednego z bobasów dowiedziała się, że "nienawidzi tatusia". 
Postanowiła "wyzwolić kompleks, który dręczy dziecko". I oto widzimy na całą 
stronę "Life" fotografię. Na ścianie wisi rysunek węglem tatusia w naturalnej 
wielkości. Nauczycielka stoi z wiaderkiem, w którym poumieszczała kule z 
gliny. Podsuwa malcowi
355
wiaderko i". bęc tatusia w mordę!... Drugą kulą - lu go w kałdun!...
Młodzież, chroniona przez opinię przed "różdżką, którą Duch Święty dzłateczkł 
bić radzi", mająca dużo czasu, bo szkoła nie zadaje lekcji, sporo pieniędzy, 
którymi się okupują rodzice, "wymiotuje nudami". Objaw ten zresztą znamy i my, 
ale u nas to się nazywa po imieniu chuligaństwem.
Oto, na przykład, dosyć szeroko znane ekstrawagancje związane z automobilizmem 
nieletnich (prawo jazdy przysługuje od 16 lat):
"Kurczak". Auta lecą na siebie z dwu przeciwnych stron, po tej samej linii. 
Ten z młodocianych kierowców, który pierwszy straci nerwy i skręci w bok, 
przegrywa i jest pogardliwie nazwany "kurczęciem".
"Swobodna jazda". Na przednim siedzeniu siedzi trzech, nawet czterech 
chłopców. Jeden z nich rozpędza auto i kiedy osiąga szybkość 60 mil (100 
kilometrów), odrywa ręce od kierownicy, auto pędzi samo, a kto pierwszy 
schwyci kierownicę, aby naprostować, przegrywa i płaci karę.
"Pająk". Operujący autem - jeden kierownicą, drugi gazem - mają zawiązane 
oczy. Jedyny, który widzi, nie ma dotyku do auta. Musi pilnować, aby na 
szybkościomierzu było 60 mil, oraz podaje wskazówki dwóm pozostałym, jak 
jechać.
Trudno o autorytet wobec takiej młodzieży.
Prezydent Truman w swoich pamiętnikach pisze, że kiedy został prezydentem, w 
pewnym mieście przemawiał do niego uczeń szkoły średniej. "W jego wieku - 
pisze swoim rubasznym stylem Truman - miałbym przy takiej okazji pełne portki, 
ale dla niego to mięta."
Błogie samozadowolenie z postępowej pedagogiki brutalnie naruszył sputnik. 
Byłem wówczas w kilkudniowej podróży, kiedy ta wieść doszła. Udzielił mi jej 
przy piciu kawy przydrożnej zadowolony z siebie byznesmen, orzekający z góry, 
że to nie jest "sputnik", tylko "kaputnik". Ale już na drugi dzień, na innym 
postoju, kiedy radio podało dalsze szczegóły, zaczęło powstawać 
zaniepokojenie, a kiedy na piąty dzień dobiłem do Nowego Jorku, opinia była 
wzburzona i zhisteryzowana. Nie mogło im się w głowie pomieścić, że te jakieś 
durne Iwany, które przez czas wojny ży-
ły na dostawach amerykańskich, nagle zrobiły to, na co nie zdobyły się ani 
Harvard, ani Princeton, ani Yale.
Opinia poczęła domagać się wyjaśnień. "Federal Board of Education" 
(Ogólnopaństwowy Urząd Wychowania) stwierdził, że podczas gdy w Rosji 
uczniowie radzieccy pracują w ciągu roku 1270 godzin, uczniowie amerykańscy - 
tylko 895 godzin. To, czego zakazuje w Ameryce nowoczesny system szkolnictwa 
(zadania klasowe i domowe, nagrody, kary), stosuje się nadal w Rosji z dobrymi 
skutkami. Nauka algebry, geometrii, trygonometrii i fizyki w Rosji zaczyna się 
wcześniej niż w Ameryce, czyli trwa dłużej. Ameryka wydaje rocznie 30 000 
inżynierów, a Rosja 80 000.
Prof. Hildebrant z Uniwersytetu Kalifornijskiego, zreasumowawszy niedomagania 
amerykańskiego wykształcenia, konkludował smętnie: "Jakże to szczęśliwie, że 
Galileusz, Newton, Faraday i Pasteur nie studiowali w atmosferze rzekomo 
praktycznego przystosowania do życia."
A jeśli idzie o głos ludu, to tak to sobie ujął nalewający mi benzynę: "W 
Rosji chłopak wie, że się musi uczyć, bo nie karmią go marzeniami o ciśnięciu 
studiów w kąt i zarobieniu milionów inicjatywą prywatną."
W Ameryce od czasu do czasu podnosi się przesadzone alarmy. Tak było przez 
kilka lat wbijania w głowy podatników, że Rosja o wiele prześcignęła Amerykę w 
przygotowaniu do wojny atomowej (co dopiero za czasów Ken-nedy'ego zaczęto 
odkręcać). Tak samo po wypuszczeniu sputnika poszedł atak na profesorów.
Profesorowie ruszyli do kontrataku:
- A cóż my zrobimy z bandami kretynów, które wlewają się rok w rok na nasze 
campusy?
Radzili sobie co prawda po swojemu, wcale radykalnie.
Jadłem kiedyś śniadanie z trzema profesorami. Jeden z nich spytał kolegę, co 
się dzieje z chłopakiem, którego protegował.
- Ach, niestety, wypadł z maszyny i został relegowany.
Sądziłem, że to jest metafora, ł dopiero potem zrozumiałem, że wyrażenie brać 
należy raczej dosłownie, tyle że z maszyny, naturalnie, wypadł nie student, 
tylko jego karta.
- Proszę pana - dowodził mi jeden profesor - przecież nie po to tyłem lat 
studiował, żeby na starość zostać bakałarzem przepytującym tłumy 
półdzikoludów.
356
357
Istotnie, profesor amerykański ma znakomite warunki pracy. Kilka tylko godzin 
wykładów, oddzielny pokoik w bibliotece uniwersyteckiej, co siedem lat 
pełnoprawny sabbathical yeai, tzn. "Tok szabasowy", który poświęca albo 
wyjazdowi na studia za granicą, albo wykończeniu jakiejś dużej pracy. Pełny 
profesor jest nieusuwalny.
Jakże więc odgrodzić tych półbogów od bakalarstwa?
W pierwszym roku aplikuje się tzw. automatyczną lewatywę. Tydzień w tydzień 
zbiera się studentów w sali egzaminacyjnej i rozdaje arkusze z jakąś setką 
drukowanych pytań i rubrykami yes i no.
Student więc, np. historii, na pytanie, czy Ludwik XI był sułtanem tureckim, 
ma postawić krzyżyk w rubryce "tak" lub "nie". Szybko i sprawnie. Gdyby małpę 
nauczyć stawiać yes i no, to i małpa ta miałaby szansę na 50% dobrych 
odpowiedzi. W 45 minut cała gromada jest najdokładniej wycedzona bez żadnego 
udziału profesora. To robią urzędnicy.
Następnie urzędnicy na każdej karcie stawiają cyfrę wykazującą procent błędów; 
ta cyfra, mająca swój znak konwencjonalny, zostaje wycięta w dużej sztywnej 
karcie studenta.
Na następny tydzień - podobna lewatywa.
Na następny - podobna.
Pod koniec okresu urzędniczka kręci korbką, karty się posuwają po łuzach; 
która nie ma dostatecznej ilości nacięć pozytywnych - "wypada z maszyny", przy 
której siedzi ziewająca urzędniczka i wypełnia drukowane już formularze You 
arę fired (Pan jest wydalony) nazwiskiem delikwenta.
Cała procedura nie kosztowała profesorów ani sekundy czasu.
Zresztą tak jest tylko na stanowych uniwersytetach, które przyjmują zwykle 
każdego przychodzącego z maturą (nie chcę komplikować opowiadaniem o dzwonie 
pośrednim pomiędzy tym, co bym nazwał małą maturą, a uniwersytetem, mianowicie 
o college). Wspaniałe, o doskonałych tradycjach i wysokim poziomie 
uniwersytety niezależne przesiewają kandydatów starannie przez egzaminy 
konkursowe.
Na ogół więc i do sputnika nauka uniwersytecka stała dość wysoko. Wskutek 
ogromnej ilości profesorów w sto-
sunku do uczniów, jest i na państwowych, i na prywatnych uniwersytetach czas 
na daleko zindywidualizowany stosunek do studenta. Po campusach stale się 
widzi grupy studentów siedzących na trawie pod drzewem i słuchających 
wykładowcy - zwykle adiunkta (assistant piofessoi), często docenta (associate 
piofessoi), a zdarza się, że i fuli pto-fessor nie gardzi takim intormal 
zbliżeniem.
Na razie więc sputnik przysporzył roboty nie tyle po uniwersytetach, ile 
biednym malcom po szkołach. Poczęto przykręcać śrubę.
Patrzę na tę defilującą przed naszą ławką młodzież, musującą jak młode wino. 
To jeszcze ci, których nie zdążono przyskrzybić.
Pamiętam zdumienie z pierwszych lat pobytu w Ameryce, kiedy przybywszy na 
zaproszenie solenne do jakiegoś domu, widziałem młodych ludków nie związanych 
ani z życiem domu, ani z zainteresowaniami rodziców, ani z ich gośćmi. 
Pochłaniali z impertynenckimi minami posiłek, bynajmniej nie usiłując nawiązać 
łączności, po czym, jeżeli w domu była dziewczyna, zjawiał się chłopak, rzucał 
niedbale "helo...", nie wyjmując rąk z kieszeni, nie witając sią z rodzicami, 
i uwoził dziewczynę.
- To jest boy-friend naszej córki - objaśniali rodzice.
Instytucja boy-/nendów jest instytucją narodową. Zaczyna sią od 
najwcześniejszych lat. Naszą Ewunią z przedszkola odprowadzał szczerbaty 
ośmioletni boy-fiiend.
- Wiesz - powiedział do Ewuni, swojej giil-friend - twoja babunia wcale nie 
wygląda jak babunia. Ja bym ją-wziął za mamusię.
W ten sposób spryciarz wkupił się w serce babuni razem z całą instytucją boy-
/riendów.
- Ach, bo to takie miłe - powiada - ach, bo to takie czyste, pełne prostoty.
Pomyślałem sobie, że wraz z nowymi zębami w małym
t absztyfikancie będą urastały i nowe pragnienia.
A	Najpierw jest to przyjęte obyczajowo necking, tzn. cało-
wanie się i pieszczenie łącznie z szyją i karkiem (neck -
kark).
Necking nieuchronnie przeradza się w petting (od słowa pet - pieścić), co 
pozwala na pogłębienie zabiegów.
359
358
Zabawne, że policja w Ameryce, kraju o purytańskich tradycjach, baczy na to, 
aby nikt parkom w wygaszonych autach nie przeszkadzał. To samo jest w 
purytańskiej Anglii, gdzie wielka ruja na trawnikach Hyde Parku jest obyczajem 
ochranianym przez policją.
Może to jednak powinno dać do myślenia ludziom wychowanym jeszcze w epoce, 
kiedy nie znano środków antykoncepcyjnych, bękart nie był chroniony prawem, 
kobieta była materialnie bezbronna, a rodzina była jednostką ekonomiczną, 
której rozsypywanie się dezorganizowało życie. Wówczas przywołano grzech na 
pomoc systemowi gospodarczemu. Teraz zachodzi przełom w najświatlejszych, nie 
zdegenerowanych społeczeństwach, jak na przykład w Szwecji, gdzie matka wkłada 
do plecaka środki antykoncepcyjne córce idącej na dłuższą wycieczkę w góry.
Tej rewolucji socjalnej towarzyszą przerosty nieodłączne od wszelkich 
rewolucji.
Pewnego razu, wracając do miasta, pokazywałem żonie boczne alejki dojazdowe, 
na których stały sznury aut z wygaszonymi światłami.
- Popsute? - spytał Królik. i- Należy przypuszczać.
- Jak to, tyle aut naraz?
- Nie, tyle dziewcząt naraz, w każdym aucie mieści się parka.
- A co oni tam robią?
- Zapewne pomagają sobie w rozwiązywaniu zadań ma--tematycznych.
Statystyki o dziewczętach w ciąży zdają się wykazywać, że z czterech działań 
matematycznych najgorliwiej jest przerabiane mnożenie.
Zwiedzając "Polish Alliance College" pytałem dyrektora Colemana, dlaczego 
studentom wolno mieć auta, a ich koleżankom nie.
- Bo studenci nie zachodzą w ciążę - odpowiedział rzeczowo.
Seksualizm pomieszany z purytanizmem, dwa ciekawe przeplatające się spadki po 
protestanckich "pielgrzymach" i rozwydrzonych pionierach, otaczając ciasno ten 
krąg młodzieżowy, łatwiej sobie znajdują wejście przez drzwi strip-
-tease'u niż przez wrota Pisma świętego. Wybuchają całe epidemie seksualizmu. 
Oto notatka prasowa:
Poczta w Teksasie napotkała poważne trudności na skutek nowej mody "łańcuchów 
szczęścia", polegającej na przesyłaniu majtek damskich osobom wymienionym w 
liście łańcuszkowym ("...roześlij dalszym trzem znajomym, a spotka Cię..."). 
Poczta jest tak zawalona tym przerzucaniem się całego stanu majtkami, że 
nastąpiła zwłoka w dostarczaniu normalnych przesyłek.
Ciekawe, czy w tym sezonie napływu freshmenów władze uniwersyteckie liczą się 
z "rajdem majtkowym?"
Każdej niemal jesieni fala "rajdów majtkowych" przewala się przez campusy 
uniwersyteckie. Bandy chłopaków nachodzą dormitoria dziewcząt. Po walkach z 
policją uniwersytecką (policja państwowa nie ma wstępu bez zezwolenia władz 
uniwersyteckich) udaje się im nieraz wedrzeć na schody, po których, nie bacząc 
na wodę laną im na głowy i ciężkie przedmioty rzucane przez broniące się 
dziewczęta, wdzierają się do ich pokojów, rozbijając szafy w poszukiwaniu 
skalpów - majtek.
Rok w rok opinia społeczna załamuje ręce, pedagogowie radzą, seniorzy, 
wychowankowie tychże uniwersytetów zjeżdżający na swoje rocznice, kręcą 
głowami z dezaprobatą, z pełnym hipokryzji zgorszeniem. Dziś ich będziemy 
widzieć na ich zebraniu. Potem pójdą na popijawę, potem niewykluczone, że 
ujrzymy tego i owego ganiającego bezradnie po parku bez spodni, których go 
pozbawili koledzy seniorzy w przystępie dobrego humoru.
A jednak chciałbym rehabilitować pozytywną reakcję żony na widok boy-
Iriendowej kijanki. Bynajmniej nie jestem pewien, czy to zbliżenie płci nie 
przynosi w ostatecznym rezultacie więcej dobrego niż złego. Tu powołam się 
choćby na leżącą przede mną broszurę o boy-friendyzmie, wydaną przez Katolicką 
Radę Archidiecezjalną w Waszyngtonie.
"Dating (od to have a datę, mieć umówioną datę randki) - mówi broszura - 
odpowiednio nadzorowana przez rodziców, jest naturalnym, normalnym, 
wartościowym przeżyciem dla młodzieży szkół średnich." Daje okazję dla 
zapoznania się, dla różnych inicjatyw i pomaga szybszemu dochodzeniu młodzieży 
do dojrzałości towarzyskiej. Mając dates (nie używam tu słowa "randka" jako 
mającego spe-
361
360
cyficzne znaczenie) w coraz poszerzającym się pojąciu i pod ciągłym okiem 
rodzicielskim, chłopcy i dziewczęta mają sposobność kształcenia swego 
charakteru. Dating należy zawsze uważać jako preludium do przyszłych zalotów i 
mariażu (the formation foi courtship and maniage).
Może w tych założeniach, które powzięli przedstawiciele katolicyzmu, na ogół 
mniej giętkiego niż protestantyzm, tkwią zarodki jakiegoś bardziej 
racjonalistycznego podejścia do sprawy płci niż katolickie wietrzenie szatana.
Bo jeżeli idzie o protestantyzm, to ten nieraz posuwa się dosyć daleko.
Taka szanowna postać, jak pastor R.C. Dodds, dyrektor generalny Komisji 
Koordynacyjnej dla Kościołów protestanckich, w swej książce o małżeństwie 
zamieszcza rozdział napisany przez lekarza, który zachęca małżeństwa conjure 
up vaiious positions and actions oi sexual intercourse (wynajdywać coraz nowe 
sposoby stosunku płciowego).
Metodysta, biskup Kennedy, dopuszcza, że mogą istnieć okoliczności 
rozgrzeszające przedmałżeńskie stosunki płciowe.
Prezbiteriański pastor z uniwersytetu Colorado, Wally Toevs, dopuszcza 
przedmałżeńskie stosunki płciowe, jeśli strony zagwarantują sobie dyskrecję.
A więc "małżeństwo na próbę", ante portas. A więc - nie potępiajmy młodzieży 
amerykańskiej. Szuka ona swoich dróg, które od dawna już nie są drogami 
Krystyny córki Lawransa.
Może na dnie tych pojęć protestanckich duchownych leżą jakieś specyficzne 
tradycje?
Kajetan Węgierski, wizytujący Amerykę, pisze w pamiętniku z 1874 r. o 
zwyczajach, które napotkał: "Gdy podróżny przybywa do domu, największa 
grzeczność, jaką może okazać córce domu, jest zaproponowanie którejś bundle, 
to znaczy spędzenie z nią nocy w jednym łóżku." Węgierski przy tym zapewnia, 
że przekroczenie granic przy tym obyczaju nie zachodzi.
Był to tzw. bundling., będący zwyczajem powszechnym.
Słownik Webstera tak określa bundling: "Zwyczaj zajmowania łóżka przez kobietę 
i mężczyznę bez rozbierania się - praktykowany szczególniej w czasie zalotów 
(during courtsnip)."
Czytałem ciekawe dziełko o zwyczaju bundling napisane
przez Monroe Auranda, członka "Pennsylvania Folklore So-ciety" (Harrisburg 
1938 r.). Będąc przed wojną w Ameryce, wyczytałem w piśmie "The Mentor", że 
obyczaj bundling wciąż się jeszcze trzymał w górach Kentucky, w Wisconsin i 
Minnesota.
W chałupach stawianych z okrąglaków panował tęgimi zimami, jakie nawiedzają 
Nową Anglię, taki mróz, że gość pragnąc się rano umyć, znajdował nieraz 
powłokę lodu na miednicy. Nawiasem mówiąc, we współczesnej Anglii, która nie 
uznaje pieców i gdzie kominki na noc wygasają, muszą się ludzie ratować 
braniem do łóżka butelek z gorącą wodą. Nasi przodkowie nazywali takie 
ogrzewacze szan-deletami. Gdzie tych urządzeń nie było, kobiety ogrzewały 
łóżka. Ksiądz Kulas ze Śląska, który duszpasterzował w Kanadzie, spłoszył się, 
kiedy na jednej z pierwszych wizyt pasterskich gospodyni wołała: "Niech 
jegomość się pośpieszą, bo już jestem w łóżku."
Otóż kiedy w zimowy wieczór przychodził po pracy młody człowiek starający się 
o córkę domu, grzejący się przy piecu rodzice, gdzie już nie było wolnego 
miejsca, pozwalali młodym gwarzyć w swej obecności, położywszy się do 
stojącego w tym samym pokoju łóżka, nakrywszy się kożuchami. Tych przywilejów 
udzielano też gościom. Nie było w tym nic nieskromnego. Czasami łóżko 
przegradzała deska.
Rysunek takiego łóżka z przegrodą podaje M. Aurand w cytowanym dziełku.
Kiedy jechałem do Niagary przez Pensylwanię, rozmawiałem o tym obyczaju ze 
starymi farmerami. "U nas tam tego już nie praktykuje się" - mówili. Jeden z 
nich dodał: "Młodzi wygodniej to praktykują w autach. Sądzi pan, że to 
normalniej niż bundling pod okiem rodziców i przy postawionej desce?"
- Panie szanowny - odpowiadali nasi emigranci - u Polaków nie dałoby rady - 
deska by się przepaliła.
Tak czy owak, daleką drogę odbywa moralność od "buzi w ciup i rąk w małdrzyk", 
przez te bundling, przez te da-ting, przez petting, przez afirmację randek 
przez instytucje katolickie.
Daleką drogę przez obyczaje odmienne, przez narastanie pojęć.
W Palestynie zwiedzałem szkołę koedukacyjną dla mło-
363
362
dzieży od czternastu do osiemnastu lat. Każdy pokój sypialny miał cztery 
łóżka: chłopcy i dziewczęta spali razem.
- A cóż za niebezpieczny eksperyment! - wykrzyknąłem.
Stary brodaty pedagog, który prowadził taką samą szkołę przez kilkanaście lat 
w Szwajcarii, poinformował, że szkoła sią z tym liczy, dlatego nigdy nie 
lokuje par. W pokoju musi być nierówna ilość płci.
- Ależ ten wiek to dynamit! Przecież lokując chłopców z dziewczyną, pchacie 
ich do samogwałtu.
- To jest naturalna rzecz w tym wieku - odpowiedział profesor.
No, i kto mi łzy powróci za te wszystkie straszenia, które nam aplikowano?
Widać ten profesor nie był tak ekstrawagancki, skoro jego system Lina 
irituszelet poszerza się obecnie w internatach Izraela, kraju na ogół więcej 
purytańskiego niż inne zakątki świata.
Co mam wiedzieć, miły Króliczku z pensji Jastrzębow-skiej, co jest naturalna, 
a co nienaturalna rzecz, kiedy patrzymy z naszej ławeczki na roześmiane, 
rozwrzeszczane tłumy młodzieży znikającej w bramie stadionu?
Po prostu, jakby do wielkiej kadzi wsypywano ogromne ilości winogron, jak to 
widziałem w południowej Francji. Ta zielenina będzie fermentować w czasach 
uniwersyteckich, fusy będą odchodzić, przez zimę będzie się buzował moszcz, aż 
wreszcie przyjdzie czas, kiedy wiosną u wielkiej kadzi uniwersyteckiej 
zostanie odbity czop i try-śnie ukształcone - wino.
Widziałem takie wiosenne winobranie na uniwersytecie w Princeton. Na ścieżce 
campusu ukazało się kilku panów z teczkami, których prowadzili uniwersyteccy 
funkcjonariusze.
- Head hunters! (Poławiacze głów) - wyjaśnił student, który mnie oprowadzał.
Byli to przedstawiciele firm, którzy przybyli na konferencje z kończącymi 
studentami.
W przemyśle, który reprezentują - pośród trwóg strajku, nadprodukcji, 
inflacji, krachów giełdowych, straszliwej i bezwzględnej konkurencji, 
pojawiania się i gaśnięcia ryn-
ków surowcowych, zamykania się i otwierania rynków zbytu i tych wszystkich 
zmor prześladujących życie przemysłowe - na pierwsze miejsce wybija się trwoga 
przed prze-starzałością. Miliony winwestowane w jakiś projekt, nim ten projekt 
zostanie zrealizowany, mogą okazać się zmarnowane wobec tego, że projekt staje 
się przestarzały. Europejczycy zdumiewają się, że przemysł amerykański nie 
chowa żadnych sekretów. Oprowadzający inżynierowie uśmiechają się: ,,Bo 
gdybyście chcieli instalować to, co tu widzicie, to nim ukończycie budowę, 
będzie ono zniszczone lub przebudowane."
Jakże się bronić przeciw przestarzałości? - Przez wprzęgnięcie do pracy 
zespołów co najprzedniejszych mózgów.
I tak się urodziło, co w Ameryce nazywają brainhun-ting - polowaniem na mózgi.
Z wszystkich wydatków na inwestycje najtańszą i najskuteczniejszą jest 
inwestycja w człowieka. Dlatego trwa ciągły połów ludzi.
"Chicago's Cadillac Employment Agency" (biuro poszukiwania pracy) ogłasza, że 
ma 23 posady płatne po 100 000 dolarów rocznie, a około 150 posad z rocznym 
wynagrodzeniem 30000 dolarów. I nie może ich obsadzić. Naturalnie, że są to 
posady szczytowe.
Toteż między firmami idzie zażarta walka, wyrywanie sobie pracowników tych 
najwyższych kategorii. "Ja jestem piratem" - oświadcza bez ogródek George 
Spatta, prezydent "Ciarek Eąuipment". I jak pirat wskakuje na pokład 
rabowanego statku, tak agenci Spatta wpadają na tereny innych przedsiębiorstw, 
ofiarowując ich wiceprezydentom (najwyższa kategoria urzędników, których może 
być duża liczba w wielkiej firmie) nie tylko 100 000 rocznie, ale i różne 
"bonusy".
Ostatnio firma "Westinghouse Electric" wydała 36 000 dolarów, rozesławszy 
rekrutacyjne zespoły do dziesięciu wielkich ośrodków przemysłowych. Ich praca 
skończyła się zwerbowaniem sześciu pracowników. ,,Bendix Aviation" wydała na 
rekrutację w ośmiu ośrodkach 25 000 dolarów i zwerbowała pięciu. Podobno obie 
firmy są zadowolone z wyników.
Takie polowanie na ludzi wymaga wielkich przygotowań. Polująca firma najpierw 
wypracowuje jasno zadania, do jakich szuka ludzi, i cechy, jakich od tych 
ludzi wymaga.
365
364
Potem zaczyna się wertowanie spisów personalnych różnych izb handlowych, 
związków inżynierów i innych zawodowych organizacji. Następnie upatrzeni 
kandydaci zostają otoczeni gęstą siecią wywiadu, badań, zbierania referencji, 
są siani, przesiewani i przeważani. Przeciętna praca nad taką kandydaturą 
zabiera trzy miesiące - do roku, koszt zaś wkładany w takie opracowanie 
kandydata wynosi od trzech do dziesięciu tysięcy dolarów, a bywa i znacznie 
więcej. Następnie dopiero wyrusza się z osaczeniem, dokonywa się skoku na 
pokład innej firmy.
Kiedy już się zawlecze pracownika na swój pokład, in-wentaryzuje się go tak 
samo starannie, jak cenne przyrządy i maszyny. I wkłada się odpowiedni wysiłek 
w strzeżenie tego inwentarza i jego konserwację.
To korsarstwo podejmuje przemysł amerykański w skali międzynarodowej. Właśnie 
niejaki Dawid Zogbaum stał się najbardziej znienawidzonym w Anglii 
Amerykaninem. Ten "łowca głów", jak go nazywa prasa angielska, jest 
reprezentantem specjalnej komisji "łowieckiej", mianowicie "Ca-reers Inc.", 
która obsługuje 67 amerykańskich koncernów.
Minister Hailsham, mówiąc o tej kampanii, oskarżył Stany Zjednoczone o chęć 
"pasożytowania na mózgach innych narodów".
No, bo istotnie - rok w rok Ameryka zabiera Anglii 7% dorocznego plonu 
doktorów, i to najzdolniejszych doktorów.
Ale wróćmy do panów z teczkami, zjawiających się na łowy wiosenne w campusach 
uniwersytetów amerykańskich.
Pogoń za pracownikiem bowiem zeszła w dół - aż do uniwersytetów. Z 
przedsiębiorstwami stało się to, co przy przejściu z myślistwa na rolnictwo w 
zamierzchłych czasach: ludzie zamiast sobie kraść lub odwojowywać konie, 
poczęli je hodować. Łatwiej jest sobie wychować specjalistę, niż przekupić 
odhowanego już gdzie indziej.
Stąd od wczesnej wiosny do władz uniwersyteckich melduje się po kilkanaście 
firm dziennie. Primadonny, tzn. kończący studenci, zbierają się po salach, by 
wysłuchiwać syrenich pień, informacji o warunkach pracy. Po tych ogólnych 
odprawach poczynają się dopiero konferencje "w cztery oczy". Rreprezentanci 
firm bynajmniej niejedna-
ko traktują młodych ludzi. Mają dokładny pedigree, rodowód każdego z nich, w 
pękatej teczce i propozycje o bardzo różnej skali, zależnie od wartości 
kandydata. Młodzieńcy z najwyższymi punktacjami są królami sezonu i 
przebierają w ofertach.
Aby dać miarę rozmiarów tej kampanii, weźmy na przykład zeszłoroczną 
rekrutację na uniwersytecie w Illinois. 1300 firm przysłało swych 
przedstawicieli, którzy mieli do obsadzenia 24 000 posad. W tym roku 1500 
reprezentantów ma zaproponować tej uczelni 25000 do 30000 posad.
W najwyższych ofertach dochodzi się do tego, że student, który nosa nie 
wytknął za campus (z wyjątkiem praktyk letnich obowiązujących w niektórych 
zawodach), może otrzymać z miejsca ofertę 10 000 dolarów rocznie. Dla doktorów 
zaś elektroniki, którzy nadto skończą business admi-nistratjon, stawka poczyna 
się od 12 000. Inżynierowie ze stopniem magistra poczynają od 6000 dolarów, 
inżynierowie z doktoratami od 8000 dolarów. Najgorzej są płatni nauczyciele 
szkół powszechnych (3600 do 4200), średnich (3800 do 4500), nieco lepiej 
dziennikarze (3000 do 5000). Ale są to płace wyjściowe, które osiąga każdy 
kończący bez pudła. I tu znowuż widzimy inną stronę medalu życia tej 
młodzieży: wytężoną pracę.
Jak pogodzić tą pracę z kultem dla easy going, łatwego życia? Przecież to 
problemat światowy, którego fermentowanie widzimy i w Polsce. Ta młodzież, 
potępiana za brak ideowości, bardzo dużo pracuje.
Czy nie zaszło tu, jak i w życiu seksualnym, przesunięcie ośrodków 
krystalizujących?
Ameryka, jako kraj przodujący w technokratyzmie, jest tu pokazowym 
laboratorium zachodzących zmian.
I w tej Ameryce znalazły się masy uchodźcze, wyrwane z kręgu pojęć 
wyniesionych ze starego kraju. W kręgu pojęć rustycznych, 
indywidualistycznych, znitowanych religią, folklorem, tradycją. Jednym słowem 
- produkt kultury organicznej.
W książce O.E. Rolvag Peder Victorious (1929), z czasów kiedy się tworzył stan 
Dakota - dzieciństwo małego Pe-dera jest tak pełne Boga, że chłopiec ostrożnie 
okrąża dom, aby niespodziewanie za węgłem nie natknąć się zbyt nagle na Niego. 
W następnym stadium swego życia już tak rozumuje; "Bóg pewno rezyduje w 
Norwegii. Tu nie potrze-
366
367
Wlatuj? z mostu na powietrzny tor i plynę nad domami
San Francisco
. * A
buje przychodzić, bo smart sami sobie dają radą. Przecie gdy Bóg stwarzał swój 
(podkr. M, W.) świat, Kolumb jeszcze nie odkrył Ameryki."
- Proszą pana - tłumaczył mi student poznany w bibliotece - przecież w naszej 
epoce po prostu nie ina miejsca na indywidualistów. Minął czas Lindberghów 
samotnie przelatujących ocean czy też jakichś realnych osobistości z realnymi 
nazwiskami podejmujących zdobywanie biegunów. Wszystkie te zadania wypełniają 
zespoły, łodzie podwodne, helikoptery, za którymi stoją tysiące uczonych i 
techników. Nawet astronauci przestają być herosami, aczkolwiek usiłuje ich się 
na takich windować. W gruncie rzeczy są oni eksponatami zespołów.
Te zespoły wyrabiają w sobie nowoczesną moralność, która nam sią wydaje twarda 
i odarta z wdzięku.
Pismo ,,The Saturday Evening Post", wszedłszy w porozumienie z Instytutem 
Gallupa (badania opinii), przeprowadziło wywiad z 3000 młodzieży w wieku od 14 
do 22 lat. Na zapytanie, w jakich wypadkach powiadomiliby policją, okazało 
się, że najwięcej zdecydowani byliby w wypadkach przestępstw przeciw Świętej 
Technokracji. Najwyższy procent, bo aż 97%, reagowałby na Hit-iun diiving 
(oskarżenie kierowcy, który spowodował wypadek i uciekł), niewiele niżej, bo 
92% ankietowanych, wskazałoby policji złodzieja, choćby cudzego, samochodu. 
Ale skonstatowawszy katowanie żon, już tylko 53% ankietowanych uważałoby za 
stosowne wzywać policję.
Równocześnie ankieta wykazała, że ta młodzież jest zadowolona z życia. Już 12% 
w niższej szkole średniej ma własne auta, 31% w średniej, 55% w .college'ach, 
78% w uniwersytetach.
Na zapytanie: "Jaki okres swego życia będziesz uważał za najszczęśliwszy?", 
większość odpowiedziała: "Ten właśnie, który przeżywam."
Jak się ukształtuje całokształt psychiki tej twardo stoją
cej na ziemi młodzieży?	j
Ankieta zespołu dr H.H. Remmersa, przeprowadzona w 25 000 szkół średnich, 
mogłaby budzić niejakie niepokoje. '
58% ankietowanych nie potępia badań policyjnych trzeciego stopnia (bicie, 
pozbawienie snu, jedzenia, wody itd.). 60% chętnie by aprobowało cenzurą 
prewencyjną. 83% l aprobuje podsłuch telefoniczny. 49% uważa, że społeczeń-
Te zuchy będą się potykać z cielętami
368
Filśs^ -•-^*i
*'.:••****#" •-•ii* -1
* i-:
Finał: wytwórcy konserw dla psów przyjechali po konie
Klejmowanie krów
stwo nie jest dostatecznie dojrzałe, aby decydować, co dla niego jest 
pożyteczne. 69°/o bywa na niedzielnych nabożeństwach.
To wszystko jest zaskakujące. To wszystko świadczy, że w liberalistycznie 
nastrojonej aż do pierwszej wojny Ameryce postępuje jakiś proces usztywniania 
się, znowu, jak każdy proces dziejowy, wpadający w krańcowości.
Ale jak biadania nad rozwiązłością są tonowane niezbitym faktem, że Amerykanie 
żenią się wcześnie i mają dużo dzieci, tak i tę ankietę łagodzi stwierdzenie 
ankiety "Saturday Post", że Goldwater znalazł aprobatę zaledwie u jednej ósmej 
ankietowanych. Nie spieszmy się więc z wnioskami ostatecznymi. Kiedy patrzę na 
tę młodzież, której ostatnie fale wsiąknęły w stadion, myślę o cysternie 
"Tropicana", która właśnie przywiozła sześć tysięcy ton soku pomarańczowego z 
Florydy do Nowego Jorku. Z iluż owoców wyciśnięto ten sok? Tak najbliższej 
wiosny pocznie działać prasa wyciskająca sok z mózgów 300000 absolwentów.
Ze stadionu już rozległy się cheeis, dopingowanie. Każda z drużyn ma swoje 
ekipy dopingujące. Zwykle prowadzą je specjalnie trenowane dziewczyny: cheei-
leaders. Występują przed grupą dopingującą i nadają rytm okrzykom, przy czym 
same całym ciałem, rękami, nogami dokonują rytmicznej ekwilibrystyki.
Jedna grupa, dopingująca drużynę Tygrysów, powtarza okrzyk groźny jak ryk, w 
którym raz po raz słychać: Ti-ger... Tiger... Tigcr...
Druga grupa dopinguje drużynę Niedźwiedzi. Jej dopingowanie imituje 
lokomotywę, tempo coraz bardziej narasta:
W rozochoceniu biorą udział nawet najpoważniejsi obywatele. Wszak na 
dorocznych zawodach futbolowych piłkę na boisko wyrzuca prezydent, zwykle były 
futbolista za czasów studenckich. Wyrzuca nie byle jak, tylko z zacięciem i 
albo otrzymuje brawa, albo mu krzyczą "prezydent--kalosz".
369
Astronauta amerykański, Scott Carpenter, został zaproszony na otwarcie 
przemówieniem ukończonego basenu pływackiego. Po krótkim przemówieniu 
astronauty powstał burmistrz i powiedział przez mikrofony:
- Kiedy otwieramy autostradę, przecinamy wstęgą. Kiedy inaugurujemy budową 
gmachu, kładziemy pierwszą cegłę. Kiedy otwieramy basen pływacki, jest tylko 
jedno do zrobienia...
W tym miejscu dał znak i czterech urzędników magistratu rozbujało astronautę, 
który trzykroć okrążył glob ziemski, tak jak stał - w białej koszuli i 
krawacie w paski (co uważa się za strój uroczysty) - i rzuciło do basenu, po 
czym sami mężnie skoczyli w wodę, a za nimi burmistrz w cylindrze i w 
żakiecie.
Opuszczamy naszą ławkę. Idziemy na obiad do domu. Pracujemy znów parę godzin w 
bibliotece, po czym idziemy na film Ballada o żołnierzu.
Ciężkie dzieje uroczego chłopca i dziewczyny, ich czysta, aż nieświadoma 
miłość, ubóstwo życia otaczającego, patos wojny, dramatyczny epilog tak różny 
od tutejszych happy endów - jest jakby świeżym ostrym podmuchem, który wszedł 
w przeżycia dnia dzisiejszego.
Po kinie zachodzimy do kawiarni, zupełnie wyjątkowej kawiarni jak na Amerykę, 
która życia kawiarnianego nie uprawia. Tą kawiarnią musieli założyć Francuzi - 
wszystko od reprodukcji na ścianach po "briosze" i croissants, i kawę, która 
się tu nazywa drip-coflee, ale jest żywcem skopiowana z cafe filtrć, jaką 
podają w "Deux Magots", "Les Capucins" i tysiącach paryskich kawiarenek. 
Przyćmione wnętrze rozświetlają tylko świece w abażurach, rozstawione po 
stolikach.
Stanford, jako wielki ośrodek intelektualistyczny, daje tej kawiarni klientelę 
snobizującą się na "bitników". Przyjemnie też się z tymi brodaczami gra w 
szachy. Kawiarnia pachnie wolnym czasem europejskim, gdzie "sztamgasty" 
załatwiają swoje korespondencje, a dziennikarze piszą artykuły.
Młodzież uniwersytecka, przyzwyczajona do tego, że się wpada, rzuca nikła 
(pięciocentówkę) w grającą maszyną,
pochłania przy ladzie kawą z hamburgerem i wylatuje - tego lokalu się obawia.
Nagle jednak widzą przy jednym stoliku kraciastą koszulę chłopca i przy nim 
bóstwo blond w spodniach drelichowych i koronkowej bluzce, spadającej z 
jednego ramienia.
- Ed! - woła ze zdumieniem żona.
Ed Clayton bywał często na obiadach u nas na Puławskiej. Był w Polsce na 
rocznym stypendium, nasłała go nam Alunia. Potem przynęcił się jeszcze drugi 
chłopak, Brunton. Zabawne były rozmowy z tymi młodymi socjologami, którzy 
wszystko wiedzą i nic nie rozumieją.
Co jednak rozeznali dość szybko, to polskie dziewczęta. Mieli coraz lepszy 
grood time i coraz rzadziej bywali u nas.
Ed podbiega z entuzjazmem i przyprowadza nam swoją giil-friend. Jest miła jak 
wszystkie Amerykanki, które umieją wytworzyć od pierwszej chwili atmosferę 
przyjacielskiej intymności. Opowiada nam zabawnie wizytą u szefa personalnego 
w zakładzie pracy, do którego złożyła aplikację.
Egzamin z pisania na maszynie, ze stenografii poszedł świetnie, ale potknęła 
się na psychologicznych testach. Szef personalny widzi, że zatrzymała się przy 
wypełnianiu arkusza, zapytał, czy może jest coś dla niej niejasne.
- Niezupełnie jasne - powiedziałam mu - nie wiem, jak mam odpowiedzieć na 
pytanie, czy wolę towarzyskie rozrywki, czy czytanie. Bo kiedy Eddie 
zatelefonuje, to wolą iść z nim, ale jeśli zatelefonuje Fred, to wolą czytać 
książkę.
Ed wypina pierś jak goryl - pod wszystkimi szerokościami na obu półkulach 
męskie okazy dają się łapać na takie prymitywne sposoby.
- A co się dzieje z Bruntonem? - pytamy.
- On też mieszka w Pało Alto, wrócił z Polski z żoną.
- No i jak mu się ta polska żona udała?
- Bo ja wiem? Moja matka mówi, że jestem leń, że Brunton był jeszcze więTcszy 
leń, ale teraz się zmienił, i mama myśli, że to dlatego, że się ożenił. 
Brunton mówi, że może • matka moja ma rację, ale sądzi, że można by chyba 
znaleźć mniej uciążliwą drogę do pracowitości.
Kiedy przychodzimy do domu, żona konstatuje nagle, że wracam bez marynarki. 
Zostawiłem ją najwidoczniej na wieszaku w bibliotece.
370
- Wiesz, że jednak ty jesteś głupszy.
- Sądzisz?
- Sądzą. Przez pierwsze lata to było tylko podejrzenie, ale teraz to jest 
pewność.
Brunton ma racją: na pewno można by znaleźć mniej uciążliwą drogę do oduczenia 
się zapominalstwa niż to wieczne okadzanie smrodkiem dydaktycznym.
- Zadzwonię do Bruntona - mówi Królik wzdęty misją obrony uciśnionej Polki. 
Ale ja już się mobilizują w obronie Bruntona.
- Nie dawaj się ogarniać szowinizmem i feminizmem. Na pewno ta młoda knoci tu 
w tej Ameryce, a ty ją jeszcze będziesz podburzać.
Tu wydobywam zielony notes:
- Nabożnie powstawszy, posłuchaj, co św. Paweł z Tar-su pisał do Tytusa (II, 
3-5): "Stare niewiasty... aby były roztropne, czyste, domu pilne... młodych 
pań rozumu uczyły, jakoby mężów swoich miłować miały." Ot, co jest.
Wydzwoniliśmy Bruntona pod numerem, którego udzielił Ed, i oto dziś przyjdą na 
obiad.
Królik jest, jak zwykle - double scotch.
Scotch - nazywa się w skrócie szkocką whisky. Porcja cennikowa, którą nalewają 
w barach, jest bardzo mała. W szyjce butelki umieszczona maszynka odmierza ją 
precyzyjnie. Wobec tego każdy niemal zamawia double scotch, na skutek czego 
barman wpuszcza do kieliszka jeden przepisowy łyk, robi nieznaczny ruch 
butelką i nalewa drugi.
Otóż, dlaczego Królik jest double scotch, kiedy mają być na obiedzie goście?
Bo pierwszy nieodzowny łyk, który muszę wypić, to że nie wie, co ma im podać, 
i "jakie podasz trunki?"
Kończy się według szablonu: goście piją martini i jedzą albo kurę z rożna (z 
nadzieniem, którego walor małżeństwo ocenia bardzo rozbieżnie, zależnie od 
tego, które z nas to nadzienie robiło), albo nieśmiertelny stek.
Królik ma hobby: gdziekolwiek cokolwiek wyczyta, o sprawach kuchni, 
gdziekolwiek dojrzy jakikolwiek przepis, zaraz to wycina i pakuje do 
niesłychanie pomysłowej kartoteki, którą jej w zaraniu amerykańskiej młodości 
kupiłem. Kartoteka jest w pudle metalowym, ma w środku
różnokolorowe karty z grzbietami o czarnych paskach, na których białym 
drukiem, pokrytym celofanem, są grupy potraw, działy i poddziały.
Ja uważam, że hobby jest bardzo dobre, o ile jest nieszkodliwe. To znaczy 
hobby polowania na dzikie zwierzęta jest uciążliwsze niż hobby zbierania 
znaczków pocztowych z ich wizerunkami.
Na szcząście to hobby Królika jest całkowicie, ale to całkowicie nieszkodliwe. 
Wzywam świadków z całego świata," którzy byli gośćmi u nas. Co jedli? Unisono 
odpowiedzą, że na pierwsze były pieczarki w muszlach, na drugie barszczyk z 
ptysiami, potem stek (w Polsce - polędwica) i wreszcie mrożony krem 
czekoladowy z orzechami i owocami (urozmaicenie następuje tylko, o ile pan 
domu wy-szmugluje z puszek grzechotnika, gniazda jaskółcze itp).
Ale zwykle przed przyjściem gości Królik jest double scotch. Ten drugi łyk 
zmartwienia to, czy mają dzidziusiów, czy on ją kocha i co by można było 
zrobić, żeby mieli te dzidziusie i żeby on ją kochał.
Wycieńczony tym drugim łykiem trosk gościnnych, powiedziałem:
- Rozminęłaś się z fachem. Powinnaś była zostać dyrektorką szkoły mężów.
- Kazałabym bubków uczyć psychologii kobiecej, gospodarstwa domowego, 
sprawiedliwego budżetu. Paciorka też.
- No, to i tego, co ty wiesz, a ja rozumiem.
- Eee, tego to umiecie za wiele. Raczej oduczać.
- A ja bym uważał, że z tego przedmiotu byłyby pożądane seminaria praktyczne 
pod kierunkiem wyszkolonych instruktorek.
- Kobiety winny się uczyć zarabiać i boksu. Ot co!
Dzisiaj jednak muszę wychylić tiiple scotch. Po pierwsze - co będą jeść, po 
drugie - żeby się kochali, po trzecie - biedna Polka.
- No, bo pomyśl: taka sama... takie dziewczę... tak przez oceany... tak bez 
mamusi...
- No, to chyba skoczę do apteki po smoczek.
- Każdy mężczyzna jest taki bezmyślny. Bo pomyśl tylko...
Każde zaproszenie do "bo pomyśl" przyprawia mnie o drgawki. Ja tu piszę, a 
nagle mam "bo pomyśl", jak to ciężko tej czy tamtej psiapsiółce. Ja tu mocuję 
się z bu-
373
372
tem, a tu ,,bo pomyśl", że Krystynie córce Lawransa z tamtejszą moralnością 
było ciężko. Mnie tu rachunki się nie zgadzają, a tu mam myśleć, że psu z jej 
dzieciństwa było okropnie.
Godnego litości dzidziusia z Polski wholował Brunton w tej swojej wiatrówce, z 
tym swoim łbem krótko ostrzyżonym na crew-cut osadzonym na szyi boksera, nieco 
chyba ponurszy niż w Polsce, gdzie mieszkał w domu akademickim, miał 2500 zł 
miesięcznie stypendium i wspaniały good time między specyfikami polskiej fauny 
kobiecej.
Specyfik, który wreszcie zdecydował się wybrać, wpłynął w całym rusztowaniu' 
amerykańskich przystrojów, przyondulowań i lipsztyków. W środku tego 
wszystkiego tkwił polski sex appeal mający różne zapachy - od skopka z mlekiem 
do fiołków. Rozumiem więc, co młodego goryla zwiodło.
Ale młódka z Polski najwidoczniej kopała sobie grób, serwując mu polskie 
mleczko we frymuśnej, ale tandetnej porcelanie: w sukience z amerykańskiego 
Cedetu. , Pociągnąłem ćwiczonym nosem i skonstatowałem, że 
mleczko... poczyna kisnąć.
Młoda kobieta swoim "pinglish" językiem - nie krępując się amerykańskiego męża 
- roztoczyła odmęt żalów i antyamerykańskich wstrętów.
Zapałki? - kto widział takie zapałki w Polsce? Parzą palce!
Owoce? - ależ one nie pachną, są bez smaku!
Chleb? - przecież to wata!
A to żucie gumy? A to klepanie po ramieniu? A to poufalenie się?
A jedliście państwo-ciastka? Niechby u Bliklego spróbowano takie sprzedawać!
A czy państwo kupią tu uczciwą rybę? Tylko morskie, śmierdzące. Oni brzydzą 
się rybami nie z morza. Grzechot-niki jadają, ale węgorzem się brzydzą, linem 
się brzydzą, jedynie karpia można dostać czasem po polskich Żydach.
A mleko? Jakaż to pycha zsiadłe mleko, do tego ziemniaki ze słoninką. Ale u 
nich na to wrzask. Moja teściowa z ręki mi wyrwała spoiled milk, zepsute 
mleko.
Ja myślę, że te eksklamacje mogły na razie nawet imponować amerykańskiemu 
mężowi. Tułający się po Amerykach, tak ostry w zeszłym stuleciu kompleks 
niższości wo-
bęc Europy kazał mu przypuszczać zapewne, że ten polski egzotyczny pierwiosnek 
ma reakcje kulturalne jakiegoś wyższego rzędu.
Ale cóż, kiedy ten polski pierwiosnek goni za amerykańską modą z wywieszonym 
językiem i wiele to gorzej u niego wychodzi niż u jego amerykańskich 
koleżanek.
Ale cóż, kiedy język angielski jego żony z dnia na dzień się upłynnia, 
klaruje, jest w nim coraz mniej niejasności, niedopowiedzeń, aż nadejdzie 
dzień, w którym uprzejrzyści się całkowicie i wówczas przez to, co ona mówi, 
wyjrzy bardzo płyciutkie dno tam, gdzie można było się domyślać głębi.
Już wiem, co będzie z tą wiochną za lat czterdzieści. Przecież pełno spotykam 
takich egzemplarzy.
Będzie to roztyła siwawa paniusia z pretensjonalnym kapelusikiem z fioletowych 
kwiatów, w jaskrawozielonym lub czerwonym płaszczu, z niezbędnym coisage, tzn. 
ogromną jak rozwinięta sałata tuberozą na łonie. Będzie demonstrowała z 
miażdżącym poczuciem wyższości lodówkę przybywającym polskim dzikusom i 
częstowała ich coca-colą.
Kiedy wyszli, spojrzeliśmy po sobie. Żona - widząc, że sięgam po zieloną 
książeczkę - nastroszyła się i sięgnęła po pomarańczową.
- Shaw powiedział - czytałem - że "cały świat jest pełen potrzasków, sideł i 
wnyków porozstawianych, gdziekolwiek stąpi mężczyzna". Biedny Brunton z tym 
się nie liczył, stąpał po Warszawie beztrosko.
- A Swift powiedział - czytał Królik - że "jeśli mało małżeństw jest 
szczęśliwych, to dlatego że kobiety, całkowicie zajęte produkowaniem sideł 
(wyobrażam sobie, ile wysiłków dokładała ona w Warszawie!), nie poświęcają 
dosyć wysiłków na budowanie klatek".
374
Pożegnanie życia osiadłego
I na to przyszedł koniec - na mieszkanie w małym mieście. Jutro już 
wyjeżdżamy. W powrotną drogę nad Atlantyk. Śmieszny jest ten mój Króliczek - 
jak się usadawia na każdym przystanku codziennego życia.
W Rypcium-Pypcium wykryłem tego przedostatniego dnia:
Obeszłam wszystkie swoje kąty. Słoneczne ulice, którymi lubiłam chodzić, 
kościół studencki, ufundowany przez Mrs Luce (żona wydawcy "Time", była 
ambasador/ca w Rzymie - przyp. MW J, której córka zginęła w wypadku 
samochodowym. Na zewnątrz, pod stropem, na tle czerwonej cegły polotne 
postacie św. Anny i Matki Bożej. Mówiłam: do widzenia, Stanlord, biblioteki i 
campus, uprzejmi sprzedawcy w miasteczku i panienki w bibliotece, miasteczkowi 
sąsiedzi i polscy przyjaciele!
Dobrze było tu mieszkać na bocznej cichej uliczce, w małym mieszkaniu, w 
którego okna zaglądały czuby palm, z małym podwórkiem i grządką kwiatów i z 
ważną rzeczą na ganku: skrzynką, z której wyjmowałam listy z Polski.
Od pierwszego dnia, kiedy wyszłam z koszykiem na miasto, nawiązały się 
sąsiedzkie przyjaźnie: starego pana sprzedającego w sklepiku spożywczym, który 
tęskni za swoją Jugosławią, ciekawej świata pani w kiosku z gazetami, pani z 
przeciwka, która wojowała ze skunksem, emeryta w domku obok podlewającego 
ogródek, studentów przez drzwi, których podżywiałam, a od których Mel uczył 
się o młodzieży, dzieciarni bawiącej się na podwórku, na którą Mel to hukał, 
to obdarzał niemożliwymi pomysłami. I ich zafrasowana mama, od której 
dowiadywałam się, że kobiecie wcale nie jest lekko w amerykańskim raju. Ach 
jej, gdzie my teraz pojedziemy?
No więc - kolejny double scotch:
Pierwszy łyk - będą Sworakowscy. No więc co? Co parę
376
dni bywają. Ale, bal Przecież wyjeżdżamy, należy wyprawić pożegnalny obiad. A 
nadto przyjąć wszystkich polskich przyjaciół, którzy u nich bywali. Potężny 
łyk, co im podać? Okazuje się... O horror/ ...że a tego w kuchni brak, a 
owego... To ja pójdę być taki wariat, że w przeddzień ponownej jazdy przez 
kontynent'mam obkupywać się garnkami?...
Żebym ja choć na Father's Day, Święto Ojca, miał cały dzień bez stęknięcia! 
Ale Fathefs Day obchodzi się w trzecią niedzielę czerwca, a tu mamy dopiero 
październik.
- Słuchaj - proponuję - dam ci dwanaście kuponów. Każdy kupon daje prawo na 
jedno sieknięcie, że nie masz nakrywy do rondla.
Już niech tam, że było kilkanaście jęknięć na ten temat. Jeszcze masz prawo 
dwanaście razy stęknąć, ale za każdym razem będziesz oddawać jeden kupon. 
Biada ci potem, jak siekniesz bez pokrycia. Szczyp z zakręceniem pewien na 
mur.
A drugi potężny łyk - zasypywali nas prezentami. Co im dać?
- Ja już wiem. Dam Michałowi 48 dolarów. Czego się gorszysz? Przecież to 
Ameryka. Ileż to razy znajdowaliśmy po wyjeździe gości w piąstkach dziecinnych 
po dolarze?
- Żeby on cię tylko tą piąstką dziecinną.,. I skąd taka suma?
- Tak mi się układa.
- Ja taka zapracowana, a on bzdurzy. Lepiej pójdź po zakupy.
Czekam, jak zwykle, że pocznie recytować: twarożek, szczypiorek, rzodkiewki. 
Taki hymn codzienny, dyktowany troską o mężowskie podniebienie. 
Najplastyczniejszy hymn miłosny do recytowania przez kobietę.
Ale dzisiaj to jest dzień szturmowy. Uczta Wierzynka, można powiedzieć. Coś, o 
czym ani ucho kartoteki z przepisami kulinarnymi nie słyszało, ani oko nie 
widziało.
- Może gdy będziesz w sklepie, przyjdzie ci jaki dobry pomysł do głowy. Tylko 
nie narób głupstw.
Wilk alzacki z czarnym grzbietem nastawił czujnie słuchy przed zamykającymi 
się drzwiami supersamu, przez które wszedł jego pan.
377
Pies zakręcił się w kółko, znowu podszedł do drzwi, które rozchyliły się przed 
nim. To komórka fotoelektryczna otwierała samoczynnie, reagując na zbliżającą 
się istotę - sposób bardzo wygodny dla obciążonych zakupami. Pies wszedł i 
stropił się, kiedy drzwi zawarły się za nim. Patrzył na drzwi nieufnie i z 
nastawionymi uszami. Widząc mnie wchodzącego zrozumiał, że się same otwierają. 
Wydał krótkie szczeknięcie wyrażające: "Już się tropnąłem." Podszedł do drzwi 
pyskiem, kiedy się przed nim rozwarły, zawrócił uspokojony i począł rozglądać 
się za panem.
Miły piesku, dziwujesz się na przestarzałe wynalazki. Obecnie poczyna się 
wprowadzać przy wejściu do sklepów niewidzialną zasłonę powietrzną, strzegącą 
w sklepie latem zimna, a zimą ciepła, przez którą człowiek swobodnie 
przechodzi. Ale tobie, piesku, gorzej będzie: nie wiem, jak to jest urządzone, 
bo czytałem o tym tylko w prasie, ale zasłona nie przepuszcza ani insektów, 
ani psów. Cudeńka, moja pani!
Podczas kiedy pies rozgląda się za panem, ja rozglądam się za rozkładem 
towarów. Królik - odkąd jeszcze w Warszawie, wysłany po zakupy dla jakichś 
gości, przyszedłem na ostatnią chwilę bez prowiantów, natomiast z klatką z 
dwoma tkaczami australijskimi - skrajnie mi nie dowierza. Więc baczmy i 
poprawmy się.
Ten rozkład produktów jest nader przemyślny. Na przykład w dziale z 
narzędziami, który obsługuje przeważnie mężczyzn, postawione są, ni z tego, ni 
z owego, oliwki i inne pikantne zakąski. A dołem różnych innych towarów, na 
wysokości dziecinnego nosa, są rozłożone cereals - płatki owsiane, 
kukurydziane itd. - z wielkimi ilustracjami na kartonach, jakie to w nich 
można znaleźć premie. To jest krzyż pański dla spieszącej gospodyni przewlec 
bachora przez taką aleję pożądań.
Na skutek tego, jak obliczają Amerykanie, przeciętny klient robi na siedem 
zakupów trzy nie planowane. Supermarkety sprzedają najbardziej podstawowe 
produkty, jak chleb, sól, cukier, mydło - bez zarobku. Na całym szeregu innych 
zarabiają l°/o. Takie jest dławienie przymusu konkurencji. Odbijają to sobie 
na "ekstrach", których jest zatrzęsienie.
Te "ekstra" są dosyć obficie podkradane. Pisałem już o obyczaju wpuszczania w 
kieszeń pudełeczka z pieprzem,
378
przez co Amerykanin uważa, że wyrównuje sobie ceny kalkulowane na pokrycie 
ryzyka kradzieży.
Ale i tu zdarzają się rekordziści. Czytałem właśnie, że aresztowano 
trzydziestoczteroletnią Katarzynę Clagg, jak już ładowała do swego wozu 
spódniczkę, kurę, dwa funty masła, małą szynkę, pudełko mielonej wołowiny, 
funt boczku, funt okonia morskiego, sześć pomarańcz, pudełko "klineksów" 
(papier zastępujący watę, serwetki itd.), butelkę mleka, dwa kawałki mydła, 
dwie butelki szamponu i farbę do włosów. Zatrzymana, kiedy to wszystko 
przemyciła bez płacenia, tłumaczyła się zażenowaniem wobec kasjerki, której 
nie chciała się zdradzić, że farbuje włosy.
Wiozę ku kasie ogromny wózek zakupów, które wynosi posługacz w dwu pudłach 
kartonowych do mego wozu. Mógłbym kazać odesłać, co nic nie kosztuje, ale 
przecie Królik urwie się z niecierpliwości, bo pitrasić poczyna wcześnie. 
Trzyma się zasady, że im dłużej i na mniejszym ogniu co się gotuje, tym 
lepiej. Z tego taki skutek, że lecę do spalenizny, kiedy woda się wygotuje.
Wkrótce już nie będzie tego turgania do wozu. Już pojawiły się sklepy, w 
których stały klient otrzymuje kredyt i tzw. punchcard, kartę do markowania. 
Towary leżą w oszklonych boksach, w każdym boksie jest automat, którego 
tabulator automatycznie sumuje należność, automatycznie zwalnia z uchwytu 
towar, markuje numerem karty i automatycznie zsuwa go w łuzę; z różnych części 
sklepu różne towary spływają w zewnętrznym hallu pod ten sam numer odbiorczy i 
układają się w jedno pudło tekturowe. Podjeżdża się po odbiór, także wystarczy 
zsunięcie do bagażnika.
A równocześnie tabulator wystukuje należność na karcie, która automatycznie 
idzie do banku klienta i odpowiednia suma zostaje przeniesiona z rachunku 
klienta na rachunek sklepu.
Odebrawszy zakup, jadę przez Shopping Center, w któ-lym znajduje się 
supermarket. Już teraz każde chyba miasto, nawet tak małe jak Pało Alto (bo 
wobec trakcji samochodowej obsługuje się cały rejon), zbudowało takie centra 
handlowe. W Milwaukee widziałem takie centrum zajmujące 22 hektary, z wielką 
szkloną aleją pełną zieleni, kwiecia, fontann, wzdłuż której ciągną się 
frontony 75 sklepów.
379
Lecąc z Winnipegu do Nowego Jorku, skorzystałem z tego, że na przesiadanie się 
na inny samolot należało czekać w Minneapolis trzy godziny, żeby zwiedzić 
takie centrum składające się z 72 sklepów mieszczących się pod jednym szklanym 
omknięciem i całkowicie klimatyzowanych. Kiedy zewnątrz panował upał, można 
było między zakupami w jednym i zakupami w drugim sklepie posiedzieć na 
ławeczce w kwiatach i pogwarzyć.
W takim centrum handlowym w New Rochelle w stanie New York znajduje się, poza 
70 sklepami, hotel na sto pokoi, basen kąpielowy, kręgielnia, tor wrotkowy, 
urząd pocztowy.
Ale jeszcze muszę zajechać do "Sears-Roebuck" po usprawnienie na drogę 
magnetofonu i przyrządów fotograficznych.
Katalog Searsa to coś monumentalnego. Jest to ilustrowany spis towarów, które 
u Searsa można zamówić listownie.
Na każdą wiosnę i na każdą jesień ukazuje się katalog wagi dwu i ćwierć kilo, 
zawierający około półtorasta tysięcy pozycji. Sztab redakcyjny katalogu, 
zajęty okrągły rok, liczy 500 pracowników.
W epoce niefortunnego pomysłu zarzucania krajów socjalistycznych balonikami z 
propagandą rozległy się głosy w Ameryce, że największą propagandą byłoby 
rozrzucanie katalogów "Sears-Roebuck".
Początki kariery Searsa sięgają epoki, kiedy wobec wielkiego rozproszenia 
ludności i odległości od centrów narodził się fach wędrownego kramarza. 
Pisałem już p tym przy historii Hartford Foundation, jak z tego kramarstwa 
rosły milionowe przedsiębiorstwa.
Wychowując się na zapadłych kresach, nieraz miałem możność ad oculos widzieć 
stadia gospodarcze, o których współcześni wiedzą tylko z literatury. Takim 
była praca za odrobek, "połownictwo", zapłata produktami, żarna, łuczywo itd.
I takim było kramarstwo. Wędrowni kramarze moich czasów przedstawiali dwa 
typy. Jeden to był kramarz pieszy, Żyd, z dużym pudłem lubianym z nićmi, 
guzikami, igłami, bielidłem, farbką i innymi mniej ważkimi przedmiotami.
380
Przyjmował zapłatę i w jajkach, co zwykle upłynniał w miejscowym 
banczku, tzn. u lokalnego pachciarza.
Drugi typ - to Węgrzyn (zwykł* Słowak) zajeżdżający parą tęgich koni z 
ogromnymi łubami. To było takie zdarzenie, jakby się człowiek znalazł na 
Wystawie Światowej pełnej neonów i atrakcji.
Sears począł od handlu zegarkami, rychło domyślił się posyłać swoje towary 
przez .pocztę. Zagrożeni sklepikarze głosili, że sprzedaje zegarki nie tylko 
dwakroć tańsze, ale chodzące dwakroć szybciej. Sears zareagował zasadą będącą 
podwaliną amerykańskiego handlu, że pieniądze zwraca się klientowi nie żądając 
podania przyczyn.
W ten sposób rosły przedsiębiorstwa wysyłkowe nie tylko Searsa, ale i Fieldsa, 
Woolwortha, Mongomerry'ego.
Kiedy zwiedzałem przed wojną dom wysyłkowy Mongo-merry'ego, ogromna poczta z 
wszystkich krańców Ameryki wlewała się' dzień w dzień. Przyrząd do rozcinania 
kopert robił to szybkością 27 000 sztuk na godzinę. Był to chropawy walec 
ścierający ścianę równo dociśniętych kopert. Dalej wszystko odbywało się 
pocztą pneumatyczną. Nim paczka wyszła, podlegała 27 czynnościom, mimo tego 
ekspediowano ją w dniu przyjęcia zamówienia. W ogromnej hali centralnej nad 
ruchomą taśmą sterczały mniejsze i większe tuby, którymi wlewały się dopływy 
boczne poszczególnych działów.
Z tego koncernu Mongomerry'ego rozrastające się przedsiębiorstwo Searsa 
przemaniło b. generała Wooda, "bohatera" szarż na Filipinach, sprężystego 
administratora budującego się Kanału Panamskiego.
"Sears" pod jego zarządem poszedł na podbój prowincji nie tylko katalogami, 
ale organizując potrzeby tej prowincji. Powoływał konkursy na najpiękniejsze 
okazy bydła, nierogacizny i drobiu, fundował nagrody za najlepsze ziarno 
siewne kukurydzy ł bawełny, za wygląd zewnętrzny domu mieszkalnego, za kluby 
dla młodzieży, uprawę indyków w Teksasie, winogron w górach Ozarks, ochronę 
lasów nad Missisipi, hodowlę truskawek w Kentucky, mleczarstwo w całej 
Ameryce. No, a naturalnie wszystkie te prace wymagają akcesoriów, jakie jego 
firma dostarcza. 650 stypendiów rocznie daje "Sears" dla młodzieży farmerskiej 
na studia rolnicze i gospodarstwa domowego. Wielki ryzykowny krok generała 
Wooda - to zasada:
381
"Pieniądze przyślesz po otrzymaniu towaru." "Gdyby ludzie w większości nie 
byli uczciwi - mawiał Wood - zbankrutowalibyśmy w ciągu miesiąca."
Na skutek tego wytworzył się stosunek kordialnej zażyłości z klientami. Któryś 
z nich podał telegram z wymiarami ubrania dla sparaliżowanego ojca, które 
"Sears" ma dostarczyć na dworzec, na którym zatrzyma się pociąg wiozący ojca w 
określonym dniu i godzinie. Któraś z nich, zakupiwszy cztery butelki lekarstw, 
odesłała dwie nie zużyte z powodu śmierci pacjenta. Pancernik "Missouri" 
przysłał sumę globalną wraz z wiekiem, płcią i adresem każdego dziecka załogi 
w całej Ameryce z poleceniem - rozesłania prezentów.
75 dziewcząt trudni się zakupami zleconymi. Ale dla klientów istnieją dwie: 
Paulłne Shaw i Mary Oven. Klienci nie podejrzewają, że pierwsza to Persona! 
Shopping, druga to Maił Order (zamówienia listowe). Rzekome Pauline i Mary 
zasypywane są prezentami - wdzięczni klienci przysyłają im nie tylko 
fotografie dzieci i wnucząt, ale i prezenty--wyroby farmerskie, np. "jaja z 
kurcząt, które nam przesłaliście", konfitury, szynki, owoce, wyroby włóczkowe 
itd.
Czasem niezadowolone farmerki żądają: "Niech przed wysyłką pani Sears albo 
pani Roebuck przymierzają wysyłane suknie."
Firma "Sears and Roebuck" odwzajemnia prezenty, pisze listy tłumaczące, 
przyjmuje zwroty.
Ale jak zorganizowana poczta potrafiła zepchnąć wędrowne kramarstwo na rzecz 
wysyłki pocztowej, tak panowanie samochodu zrobiło dla każdego obywatela 
łatwym doskoczenie do najbliższego sklepu detalicznego.
Rzutki generał Wood, nie zaniedbując obsługi pocztowej, zakłada sieć własnych 
sklepów. Ten sklep, do którego jadę, jest jednym z 761 sklepów rozsianych do 
tego czasu w Stanach Zjednoczonych, nie licząc filii "Searsa" po krajach 
Ameryki Południowej. Teraz sklepy detaliczne dają 65% obrotów, a jednak, rzecz 
znamienna, obroty przesyłek pocztowych nie maleją, lecz rosną.
Generał Wood, robiący pięć miliardów obrotu rocznie, wyrósł na taką potęgę 
finansową, że na równi z General Motors, General Electric stawia się i... 
General Wood.
Ale dopiero kiedy sympatyczny.sprzedawca "Searsa", dobierając mi filtry, 
gawędzi na temat przedsiębiorstwa,
382
w którym pracuje, legenda otaczająca generała Wooda skrapla się w ciepełko 
rzeczywistości.
Okazuje się, że Wood żyje, ciągle jest w interesie. Mając 84 lata, grywa co 
dzień w golfa. Zainteresowania jego lat ostatnich skoncentrowały się na opiece 
socjalnej nad pracownikami.
Pracownikom potrąca się comiesięcznie na wkład do przedsiębiorstwa drobne 
sumy, do których przedsiębiorstwo od siebie dopłaca kilkakrotnie więcej. Im 
dłużej pracownik jest w przedsiębiorstwie, tym większy procent mu się dopłaca. 
Ten posiadany udział pozwala mu partycypować w zyskach.
- Ja już pracuję dwanaście lat - mówi sprzedawca. - Przy bilansie 
zeszłorocznym okazało się, że przez ten czas wpłaciłem 2004 dolary; gdybym 
chciał opuścić firmę, to mi wypłacą 11 283 dolary. Naturalnie, że za trzy 
miesiące, przy bilansie za ten rok, będę wart więcej. Senior naszej filii, 
który właśnie się wycofał po trzydziestu latach pracy, wpłacił wszystkiego 
trzy tysiące dziewięćset kilkadziesiąt, a wycofał osiemdziesiąt cztery 
'tysiące z czymś.
- A rekordzista ogólnoamerykański?
- Oh, to jakaś kobieta, która w lipcu wyszła na emeryturę po pełnych 
trzydziestu pięciu latach pracy. Przez te lata wpłacała około 100 dolarów 
rocznie. Po trzydziestu pięciu latach kończyła z poborami 3900 rocznie 
(przypuszczam, że jest to pensja starszej sprzedawczyni - przyp. M. W.). Przy 
wycofywaniu należało się jej 117 000, z czego 100 000 postanowiła pozostawić 
jako udział w przedsiębiorstwie.
- No tak - powiadam - bo żyć będzie z renty państwowej, wypłacanej niezależnie 
od przedsiębiorstwa. Ile to wyniesie?
- Przypuszczam, że koło stu pięćdziesięciu dolarów. Rzecz prosta, 
ubezpieczenia u "Searsa" odbiegają w sposób drastyczny od dodatkowych 
ubezpieczeń innych firm.
Wół roboczy, ale nieochoczy, wracam bardzo wypękaco-ny i poweselały.
- A to co? - pyta ze zgrozą Królik. Rozwija z ciężkim sercem - ukazuje się 
olbrzymia głowa żółwia na zupę.
Królik czmycha do kuchni.
*
383
Upycham ze stękaniem dary Boże do lodówki, wracam pokazać jej resztę zakupów.
To przyrząd do ostrzenia noży, a to nowy typ otwieracza puszek.
Widzę, że siedzi jak gradowa chmura (bo potem każę jej to przećwiczać i 
wydziwiam).
- A to taki przyrząd saperski - macham czymś podłużnym w białej bibułce.
- Saperski?
- Do rozbrajania min... żoninych.
No to teraz Królik wylatuje do kuchni.
Szkrabie do drzwi dyskretnie:
- Ale bo ty nawet nie spojrzałaś na ten rozbrajacz.
- Głupstwo jakieś!...
Przez szparę we drzwiach wciskam pączek zakupionych przezornie goździków.
Chwila milczenia, a potem:
- No to wejdź.
Tak z nią jest czasem, jak bywało z dwuletnią Ewunią. Kiedy udawałem lwa, 
maleńtas wiał, aż mu się kiełbaso-wate nóżki plątały. Wtedy mówiłem, że ja już 
nie lew, tylko dziadunio, mała dreptała ku mnie, znowu ryczałem, znowu 
uciekała, znowu zapewniałem przymilnym głosem, że to już nie lew, znowu 
wracała i tak da capo.
Chwilowo więc nie jestem lew, Królik jest rozpromieniony.
- Tylko chciałabym, żeby ten żółw z lodówki wyszedł...
No więc maszeruję dalej do Kanossy. Wyciągam tę pokraczną głowę, podaruję ją 
pani Salmon.
Czy zauważyliście, że nigdy nie należy robić kobiecie dwu koncesji naraz? Po 
pierwszej kobieta rozczula się, po drugiej hardzieje, po trzeciej - gotowa 
jest uwierzyć, że ma potwora.
Więc i Królik, który rozpromienił się na goździki, na ten akt samowyrzeczenia 
z żółwiem bezczelnie pogmerał w pomarańczowym notesie i wygłosił:
- Emerson napisał: "Piszący mąż jest złym mężem i złym zaopatrzeniowcem" (Ul 
provider).
Rzuciłem się do swego zielonego notesu, przewracałem, przewracałem i nie 
znalazłem, czym by się odszczeknąć...
Królik się emancypuje w tej podróży z godziny na go.-dzinę i mówi:
- Jeżeli które z nas nie znajdzie odpowiedzi, będzie płacić fant.
- Szczypa z zakręceniem - mówię gorliwie.
Ale szczyp z zakręceniem w całej familii wywoływał mistyczną grozę: zawsze tak 
King wykręcił, żeby mieć rację. A jak się go dopadło, to się "natwardzał" i 
szczypnąć go nie można było.
- No dobrze, skoro jesteś tchórz, to ci wymyślę co innego.
Pukają do drzwi. Naturalnie, Alunia ze swymi dwoma mężczyznami.
- Włóżże marynarkę, choć na początek - upomina Królik.
- Eee... marynarkę?
Okazało się, że jej zapomniałem przy zakupach.
- Przy zakupach!?... - zdumiewa się Królik - a wczoraj tę marynarkę "tropical" 
zostawiłeś w bibliotece. Czy masz jeszcze co włożyć?
- Mam tę piżamę w plamy.
Królik wzrusza ramionami i leci otwierać. Alunia, swoim zwyczajem, przyszła 
wcześniej, aby pomóc. "Dzieciuk" też jest nauczony, zwłaszcza zmywania naczyń. 
Pan Witold ma szachy pod pachą. Ja też mam szachy - będziemy grać na dwie 
tablice. Na razie już gość ustawia figury na jednej.
Zanim się w ten sposób rozpełzniemy po pożytecznych zajęciach, nalewam po 
kieliszku martini, staję przed juniorem i wygłaszam...
Wygłaszam, że oto wyjeżdżamy, więc na pamiątkę hm... panie tego... 
chcielibyśmy mu zapewnić beztroskie golfo-wanie.
Było tak, że pojechaliśmy z nim na sprytną antrepryzę. Na szeregu stanowisk 
golfiarze usiłowali trafić do pierwszej dziury. Zwykle na polu golfowym jest 
18 dziur, w które po kolei należy trafiać. Ale jeśli golfiarz zużyje na 
pokonanie tych 18 dziur więcej niż 100 uderzeń, to znaczy że jest patałachem. 
Eisenhower, o ile pamiętam, robi wszystkie 18 dziur 89 uderzeniami.
Opowiadał mi pewien Amerykanin, że żona jego, pałająca chęcią wyrwania się 
spośród patałachów, przysłała mu pewnego dnia depeszę, że osiągnęła 99. 
Odpowiedział jej
385
384
K Królik l oceiny
trawestując tekst urodzinowy powszechnie śpiewany: "Happy 99 to you. Happy 99, 
dear Dorothy, happy 99 to you" (Winszują 99, droga Doroto).
Po roku otrzymał z biura telegraficznego przypomnienie o rocznicy urodzin 
Doroty, która w tym roku osiąga sto lat.
Ale tu było co innego - była przed każdym stanowiskiem jedna tylko dziura. Za 
jedno machnięcie kijem i wybicie kuli płaciło się przedsiębiorcy dolara. Jeśli 
jednak się trafiło w dziurę, co nigdy się przy mnie nie zdarzyło, szczęściarz 
miał otrzymać od przedsiębiorcy tysiąc dolarów.
Dziura miała cztery i pół cala średnicy - kto by tam jednym uderzeniem kija 
golfowego piłkę w niej umieścił. Dzieciuk więc wysupływał się z paru dolarów i 
dawał za wygraną.
Teraz więc ja w swej oracji, przeciwstawiając się biadoleniom pani Aluni, 
powołuję się, że nawet Jakub IV, który w XV wieku zakazał golfa jako zbyt 
roznamiętniającego i odciągającego ludzi od łucznictwa, sam, nie bacząc na 
zakaz, zagrywał się golfowo, a Maria Stuart nazajutrz po śmierci męża również 
w golfa grała. Eisenhowera też w nagłych wypadkach poszukiwano przede 
wszystkim na golfowisku. Tak więc ja oto funduję dzieciukowi 48 chybionych 
dziur, żyrując mu czek na 48 dolarów wystawiony na moje nazwisko przez p. 
Dicka Parrotta.
Nawiasem mówiąc pariot znaczy "papuga" (jak nazwisko naszej gospodyni Mrs 
Salmon znaczy "łosoś"). Pan Parrott dodał sobie dla niepoznaki jedno "t".
Otóż p. Parrott przysłał mi czek na 48 dolarów z listem:
Witamy w Pało Altol... Izba Handlowa powiadomiła nas, że postanowił się pan 
osiedlić na naszym czarownym półwyspie San Francisco. Najserdeczniej witamy!
Naturalnie, że pierwszą Pana myślą jest nawiązać towarzyskie stosunki. A czyż 
można to zrobić lepiej jak przez taniec? Nasze Studio Tańca pośpiesza z 
czekiem na 48 dolarów, który ułatwi panu uczyć się lub periekcjonować w cha--
cha, rumbie, swingu etc.
Nasz kurs składa się z ośmiu lekcji i dwu wieczorów tanecznych. Za wszystko 
razem opłata wynosi 60 dolarów, ale Pan zapłaci 48 dolarów tym czekiem, który 
posyłamy
jako premium sympatii dla gości przybywających do Pało Alto, i dopłaci gotówką 
tylko 12 dolarów.
- No, więc pani Alunia da synkowi 60 dolarów, bo przecie rodzice ponoszą 
całkowite koszty edukacji. Za dwanaście dolarów podszlifuje się towarzysko na 
tańcach u pana Parrotta, a 48 dolarów będzie miał na loterię golfową. Jest 
chwat, to już na pewno 1000 dolarów wygra, chyba więc daję prezent niewąski. A 
nadto - szczgście wiecz-
Welcome to Pało Alto and tnę wonderful San Francisco
Peninsula! 9Łe Falo Alto Chamber of Coomerce Inf oims us through, tbeir 
monthly newsletter that you have taken reei-danpe in tbia area, and it ie .a 
fleasure to yelcome you.
One of the Inudłate thoughta of anyone who mores to* a new area is the start 
of a new social llfe - and what oetter vay tttan through dancing? The Arthur 
Murray Btudio in Pało Alto wrald like to present you vith the eciclosed 
certłflcate to help you learn, or brush-up, In the jpost popular dances* Buch 
as Cha Cha, Bbumba, JTfflC Trot, Halta> Sulog* etc"
tThe cerilfieate, im to out to you, la in the amount of $1(6.00 and nay oe 
applied to only one couree of infitruction. 2be couree consists of the 
follotfing;
8 PrlTate Lessona & Studio Partles Cort $ 60.00 Certłflcate Credlt 
- M.OO Total Cost to You ---- $ 12.00
Once again, may we say "Welcome" to this loyely area* Very truły yroro,
BICK PARROTT Pało Alto EfWenport 6-3000
ne, bo na tych wieczorkach tanecznych, jak się oderwie od maminej spódnicy, z 
punktu sobie żonę wytańczy.
Pani Alunia - sama ta dzieciuka żenić. Do Polski boi się go posłać, "żeby 
sobie kociaka nie przywiózł", a ot, tu jakąś ci wydrę z tancbudy na synową jej 
siulą.
Toteż woła "At!" i leci pomagać do kuchni, a my zasiadamy do szachów. Dzwoni 
telefon. Jakiś miły głos ko-
386
387
biecy oznajmia, że uzyskam cenne preinium, jeśli powiem, jacy dwaj prezydenci 
byli generałami.
- Waszyngton i Eisenhower.
Głos z tamtej strony nabrzmiewa entuzjazmem:
- Ale to znakomicie! Miło mi pana powiadomić, że wygrał pan premium: trzy 
lekcje gry na jakimkolwiek instrumencie bezpłatnie. Kiedy pan zamierza zacząć?
- Czy może mi pani powiedzieć, kto jest obecnie prezydentem?
- Naturalnie - odpowiada ze zdziwieniem - John Fitzgerald Kennedy.
- Ależ celująco - entuzjazmuję się ja z kolei - pani odegrała te trzy 
przegrane lekcje!
To już stało się obsesją - nie mogę minąć żadnego Polaka, by nie pochylić się 
nad czarnym nurtem tych lat, który go wyrzucił na brzegi nowego życia. Tyluż 
przyjezdnych przewija się choćby przez ten dom Sworakowskich. Każdy 
reprezentuje dorobek, wiadomości, sumę osiągnięć. Naturalnie, że każdy jest 
ciekawy.
Ale wśród nich wszystkich płynie ten polski prąd - tak całkowicie zmącony, z 
okami podwodnych gejzerów, z pianą po wierzchu, nie wiesz, jak stąpić - 
wczoraj tu głębia, dziś - miałkość. Bojowiec, samotnie strzelający d bout 
portant gestapowskiego pułkownika, który teraz jest pochłonięty 
samochwalstwem, jakie to on sobie zafundował (obrzydliwe) meble.
Akaczka, przenosząca rozkazy na Starówce, obżeniona, obdzłeciona tu jak 
należy, kiedy po siedemnastu latach jedzie z wizytą do Polski, nie umiejąca 
nic powiedzieć ponad to, jakie w Polsce porobiła sprawunki. Nie posiada się z 
zadowolenia, że co dzień jadła pieczarki po 15 centów na amerykańską walutę.
A równocześnie ta uczestniczka akcji dywersyjnej w Warszawie, która po 
piętnastu latach szczęśliwego małżeńskiego pożycia, dorobiwszy się pięknych 
dzieci i dobrobytu, nagle - dojrzawszy barierkę odgradzającą roboty na 
chodniku w kolorach, jakich używali Niemcy - odwraca się i poczyna uciekać bez 
tchu po ulicach amerykańskiego miasta.
Na obiad było co? - grzybki, barszczyk i, chodziła czapla po desce, po 
wszystkich naradach, zakupach, fiasku z żółwią głową - polędwica.
Tymczasem poczęli przychodzić ci, z którymi zżyliśmy się w ciągu 
trzymiesięcznego pobytu.
Więc jak pisze Kochanowski:
Gdy się najedli, obrusy zebrano A potym na wet szachownicę dano. Król, 
pomilczawszy, rzecz do nich uczynił.
Rzecz, którą uczyniłem, była taka, że, owszem, skrzyżujemy raz jeszcze 
szachowe szpady, choć już z dawien dawna w naszym gronie wiadomo, kto jest 
królem patałachów (spuściłem skromnie oczy). Jednak zostawmy nieco czasu na 
pogadanie.
Wśród tego amerykańskiego i polskiego świata są i inni. Na moją prośbę 
Sworakowscy zaprosili na obiad Kiereń-skiego. Eks-premier Rosji po-carskiej 
mógłby wiele powiedzieć. Złożył podobno w depozycie papiery zalakowane z 
napisem: "Otworzyć po 25 latach." Termin upłynął, a tu żwawy 
osiemdziesięciolatek żyje i żyje, ścigając się z Ade-nauerem, Hooverem, 
Churchillem, MacArthurem, Frank-furterem, Baruchem. Sprzykrzyło mu się to i 
powiada: "Dawajcie, sam napiszę wspomnienia." I właśnie kończy dwutomowe 
dzieło.
Pamiętam, jak w czasie marszu Korniłowa na ówczesny Leningrad byłem w 
towarzystwie Wojciechowskiego, późniejszego prezydenta. Zaniepokojone 
reflektory szmygały
389
388
po niebie. Wojciechowski podszedł do okna, popatrzył w mijające 
pasy blasku i ciemności i orzekł:
- To już początek końca bolszewizmu.
Wojciechowski pomylił się. Ale jak ocenia w perspektywie zdarzeń półstulecia 
te wypadki ten, którego wówczas miały bronić latające po niebie reflektory?
- Aleksandrze Teodorowiczu - pytam - czy to mógł być początek końca?
- Tak, ale początek końca Rosji liberalnej, którą reprezentowałem. Pomiędzy 
mną i bolszewikami stała wielka masa niezdecydowanych. Cała carska i 
urzędnicza Rosja pokładała w moim rządzie swoje nadzieje, to odstraszało tych 
niezdecydowanych. Korniłow był głupi człowiek, reakcjonista. Jego nieudany 
zamach pchnął niezdecydowanych do komunizmu.
- Tak, że gdyby nie Korniłow...
- Gdyby nie Korniłow - odpowiada mi rześko stary pan - to nie ma żadnej 
wątpliwości, że komunizm w Rosji by nie zapanował.
Jak widzimy, Kiereński nie napisałby Wojny i pokoju. Jest zwolennikiem teorii, 
że na dzieje w sposób nieodwołalny może wpłynąć taki lub inny nos Kleopatry.
Czy czas jest Wielkim Korektorem dla tych ludzi, których ubiegła wojna złapała 
jako dwudziestolatków?
Danego wieczora pożegnalnego było u nas ich trzech.
Pierwszy - jednooki. Stracił oko pod Bolonią - z ostatnimi strzałami kampanii 
włoskiej. Jako szesnastolatek w 1939 roku w Wilnie. W 1941 doczekuje Niemców. 
Jest w konspiracji. Każą zgładzić kolegę, który naprawdę czy rzekomo (to 
prawdopodobniejsze) sypie. Chłopak strzela kilkakrotnie, ale widać ręka mu 
drży, bo jedynie lekko rani. Potem w kawiarni niedoszła ofiara z niedoszłym 
zabójcą omawiają technikę nieudanego zamachu. Jedna z makabryczniejszych 
grotesek naszych dziejów, obfitujących w dramatyczne groteski.
A jakże tu z samopoczuciem? Kupujemy mebelki?
Nie, nie wygoiło się... Każdego urlopu jedzie najmować się jako prospektor do 
Kanady. Wodują go hydroplanikiem na jeziorku w bezbrzeżnej puszczy, gdzie 
ludzi nie ma na
tysiące kilometrów w krąg. Cztery tygodnie rekolekcji w zielonej 
katedrze.
Ten drugi marzy, żeby żonę sprowadzić z kraju. Przysłowie francuskie mówi: "Le 
mariage est comme une foiteiesse assiógśe: ceux qui sont dehors veulent y 
entrer et ceux qui sont dedans - en sortir." (Małżeństwo jest jak oblężona 
forteca: ci, którzy są na zewnątrz, pragną do niej wejść, a ci, którzy w niej 
się znajdują - wyjść.)
W tym pomąconym polskim losie widać zawodzą ścieżki moszczone przez przysłowia 
- mądrość narodów. Taki kawaler - woli w puszczy siedzieć. Ten żonaty - 
pragnie powrócić do oblężonej fortecy. Królik się entuzjazmuje. Nie wiem, czy 
słusznie: marzenia są zwykle inne niż rzeczywistość. Przepraszam za wyślizgane 
komunały. Ale w tym naszym dziwnym świecie tak już jest, że paradoksy (np. 
"słodko jest 'umierać za ojczyznę") stają się komunałami, a komunały (np. "na 
dnie moralności leży pieniądz") traktuje się jako paradoks.
Trzeci z obecnych jest dobrze prosperującym inżynierem. I znowu groteska, o 
której opowiada ten wysoce kwalifikowany logik techniczny, koordynujący 
precyzyjnie różne tam elektrony.
Jest wówczas również siedemnastolatkiem. W asyście trzech takich samych 
młokosów stanowi obstawę, która ma osłaniać przetranslokowanie tajnej 
drukarni. Są zdenerwowani. Przechodzący policjant granatowy budzi ich 
podejrzenia, zwabiają go do bramy, chcą unieruchomić na czas akcji, nie bardzo 
wiedząc, jak to zrobić. Policjant im się wyrywa. Chcą się więc ulotnić. 
Mogliby to zrobić idąc spokojnie. Z daleka ukazuje się normalny patrol 
niemiecki. Licho wie, dlaczego poczynają strzelać do niego z wielkiej 
odległości.
Teraz dopiero robi się alarm. Biegną do przechodniego domu w najbliższej 
przecznicy. Nauczono ich, przygotowując akcję, że to dom numer 9, ale w 
zdenerwowaniu wpadają w bramę jednego domu za blisko, który nie jest 
przechodni. Są w pułapce. Dwóch z nich chroni się w najdalszy jej kąt - na 
zrujnowane w bombardowaniu 1939
391
6. Wznawiamy wędrówkę
roku piąte piętro. Niemcy wpadają na podwórko domu, idą po schodach. Słychać 
kroki.
Z mieszkania, w którym się znajdują, okno wychodzi na getto. Na dole stoi 
parterowa szopa. Kolega pierwszy - skacze. Ale on nie decyduje się. Już walą w 
drzwi. Przerzuca się przez futrynę, wisi na rękach, nie może się zdecydować. 
Ręce mdleją - leci w dół, przebija dach szopy, łamie nogę, wczołguje się 
między jakieś śmieci.
Niemcy obiegli dom, przeszukują szopę, znajdują kolegę, który też żyje, 
zabierają go i wychodzą.
Noga chłopca złamana, ostra kość sterczy. W nocy z getta go podbierają. 
Konspiracyjnie amputowany. Kiedy wybucha powstanie w 1944 r., już się 
przyzwyczaił do protezy, walczy, przechodzi na protezie kanałami.
Teraz - jeździ na nartach.
Ożenił się z córką mego kolegi.
Mają syna, piękną willę. Z protezą jeździ na nartach. Wygładziło się? 
Zobaczymy.
To jest książka o Ameryce, prawda, a nie o Polakach? Niech w naszej podróży 
dzwonią polskie dzwonki, niech sygnalizują - dystanse.
Bo już jutro ten zasiedziały kąt prowincjonalnego miasteczka, ci ludzie, ledwo 
poznani, a już przyrośli, będą za nami.
Już jutro - tylko dystanse, dystanse, dystanse...
Wspomnienie z Maripozy
Dziesięć miesiący wysiedzieliśmy się w Kalifornii. Ile tylko było można. 
Najprzód cztery miesiące w Fundacji Hartford, potem dwa miesiące w Meksyku, 
potem dwa miesiące w Fundacji Montalvo, wreszcie dwa i pół miesiąca w Pało 
Alto. Teraz mamy wracać na Wschód, nad Atlantyk, do Nowego Jorku, tym razem 
krótszą drogą, bo robiąc autem "tylko" 5000 kilometrów.
W tą stronę, na Zachód, jechaliśmy w grudniu. Liga Drogowa kazała nam usunąć 
się zadymkom i gołoledziom, biorąc jak najbardziej na południe. Toteż 
zrobiliśmy dwa tysiące kilometrów rozlewiskami Missisipi, wzdłuż granicy 
meksykańskiej, stepami Teksasu i pustyniami Arizony.
Obecnie przetniemy kontynent amerykański inną drogą, bardziej na północ. Ale 
już nie możemy z tym zwlekać, bo mamy przeciąć Góry Skaliste, a te maluczko, a 
staną się nie do przebycia pod pierzyną śniegu.
Zabawnie - tu ludzie wygrzewają się w spodenkach kąpielowych, a tam mamy do 
śnieżyc tylko dziesięć dni.
Ale te dziesięć dni wykorzystamy jeszcze, ile można, na Kalifornię. Będziemy 
po niej kocołować.
- A jak? - pyta żona.
- Drogą poszukiwaczy złota. Aż dojedziemy do El Dorado.
Na różnych drogach pozyskiwało się płeć piękną za młodych lat.
Albo się je fotografowało (nieraz i pustym aparatem).
Albo się im wróżyło z ręki (że ich mąż nigdy nie będzie w stanie zrozumieć).
Albo się im wróżyło ze szklanej kuli, którą się miało w sypialnym.
Albo że im się opowiadało bajki.
395
Rodzoną żonę zdobyłem opowiadając bajki. Pamiętam, jak jej opowiadałem 
najkłamliwszą bajkę, jaką mi się zdarzyło sfastrygować: że jeśli jednak zgodzi 
się mnie zaślubić, to jej zaraz po weselu kupię długie buty i już odtąd całe 
życie w tych długich butach będziemy polować na głuszce, a w gubernialnym 
mieście będziemy raz na rok.
W gubernialnym mieście...
Nie należy nigdy wypowiadać głośno marzeń, bo Złe mo- * że podsłuchać i na 
przekór zrobić.
Cyk... i w rezultacie bajki opowiadam... w Kalifornii.
Bo jeśli prawdą jest, że o swoją kobietę należy starać się całe życie, no, to 
i bajki należy jej całe życie opowiadać.
Tę bajkę o poszukiwaczach złota przeżyliśmy z żoną dla czytelników.
A czytelnik współczesny jest niebezpieczny: taki kocha spojrzeć na mapę, w 
encyklopedię, w rocznik statystyczny.
Proszą bardzo - nie bojemy się Czarnego Luda.
A więc once upon a t/me, jak poczynały niańki amerykańskie (jak poczynają i 
teraz, wlazłszy w skrzynki telewizyjne), a po polsku: "W pewnej krainie, za 
siódmą górą, za siódmą rzeką", a w każdym razie za pasem Appalachów, za 
łańcuchem Gór Skalistych, tam gdzie i siedemdziesiąta i siódma rzeka ginie w 
Oceanie Spokojnym (jedna z do-wcipniejszych nazw geograficznych), poprzez 
wielkie pu-staci, po których buszowały stada bawołów i zbrojne szczepy Indian 
- osiedlił się w Kalifornii przedsiębiorczy Szwajcar, nazwiskiem Sutter, który 
otrzymał od rządu meksykańskiego tytuł Strażnika Granicznego i 49 000 akrów 
(koło 18 000 ha) ziemi.
Kalifornijski Wołodyjowski pobudował wprawdzie fort, ale nie zamierzał tkwić w 
meksykańskim Chreptiowie, tylko założył szereg farm, młyny, garbarnię, 
destylarnię, fabrykę koców, kuźnie, sklepy, sprowadzał robotników z Hawajów, 
miał własny transport wodny, rozwinął wielki handel futer z Indianami.
I jak to Opatrzność, której drogi nigdy nie są wiadome, lubi tłusty połeć 
smarować!
28 stycznia 1848 majster Marshall, przybywszy nad brzeg rzeki w pustkowiu 
noszącym indyjską nazwą Coloma,
ujrzał, że w korycie drewnianym, doprowadzającym wodę do tartaku, który 
budował, połyskują złoto jakieś grudki.
Marshall wiedział, że w Kalifornii na każdym kroku spotyka się "złoto głupców" 
- miedź, piryty, kwarce - toteż z niedowierzaniem zaczerpnął garść złocistych 
bryłek, położył na kowadle i począł bić młotem. Wiedział, że "złoto głupców" 
się kruszy, podczas gdy uncja złota prawdziwego daje się rozpłaszczyć w złotą 
bibułkę o powierzchni dziesięciu metrów kwadratowych.
Widząc, że złoty kamyczek robi się coraz cieńszą blaszką, wpadł na konia i 
popędził sześćdziesiąt kilometrów rozpadliną potężnego wąwozu do swojego 
szefa.
Wpadł zadyszany, scena przypominała zemocjonowanego karczmarza, który 
przyniósł do skromnego aptekarza Łukasiewicza worek szlamu i za przytknięciem 
zapałki wydobył płomień.
Sutter sięgnął do encyklopedii i począł przerabiać rozpoznanie.
Kwas nie oksydował.
Waga: szalka ze złotem przeważyła szalkę ze srebrem.
Sutter i Marshall spojrzeli na siebie. Czy rozumieli, że dla Kalifornii 
otwiera się epoka? W każdym razie rozumieli jedno: do diabła tartaki, do 
diabła farmy i młyny, do diabła pot ł żmuda.
Złoto... Pełne ręce złota... Pełne worki, pełne wozy, pełne wagony złota...
Poprzysięgli sobie tajemnicę, ale tajemnica nie utrzymała się nawet przez 48 
godzin.
William Doyler, farmer sąsiadujący z tartakiem Suttera, w ciągu piętnastu 
minut zsypał w woreczek dwa i pół funta czystego złota (kilogram), czyli około 
dwu tysięcy dola- / rów po obecnych hurtowych cenach, a przecie wówczas 
złoto miało wielokrotnie wyższą cenę nabywczą.
A już we wtorek 15 marca 1848 r. dziennik "Całifornian" na drugiej stronie, w 
trzeciej szpalcie, całkiem na dole podał krótką notatkę:
"Odkrycie kopalni złota. W młynówce przy tartaku kapitana Suttera znaleziono 
bogate złoża złota. Pewna osoba przyniosła do Nowej Helwecji (tak nazywała się 
posiadłość Suttera, do której przybył Marshall - przyp. M. W.) bryłkę złota 
wartości 30 dolarów."
397
396
Nieraz jakiś strzał w Sarajewie zostaje podany jako kolejna ciekawostka przez 
dziennikarzy nie przeczuwających jego skutków. "Californian" odczuł skutki 
notatki już po ośmiu dniach, kiedy przestał wychodzić: wszystko, od redaktora 
po chłopca na posługi, wyemigrowało w góry - kopać złoto...
Tłumy runęły na tartak, na posiadłości Suttera, jego robotnicy go porzucili, 
jego przedsiębiorstwa opustoszały, zbiory na jego farmach, na wszystkich 
farmach dookoła, pozostały nie zebrane. Kupcy pozamykali sklepy, urzędnicy 
porzucili biura, żołnierze zdezerterowali z garnizonów. Co jaki statek zawinął 
do San Francisco, to załoga w całości dezerterowała, statki nie mogły wracać 
do armatorów, siedemset statków-widm zawaliło port.
Złoto objawiało się w najmniej spodziewanych miejscach. Kiedy spuszczano do 
grobu trumnę miejscowego notabla, ktoś dostrzegł w wykopanej ziemi grudkę 
złota. Pospiesznie wyciągnięto nieboszczyka i tłum rzucił się do rozkopywania 
grobu.
Tłumy poczęły się posuwać za łożyskiem rzeki, tłumy pełzały w górę 
spływającymi do rzeki strumieniami.
Nazwy pierwszych osiedli upamiętniają, w jakiej powstawały dziczy: Nora 
Szopów, Skunksowa Dziura, Złote Wzgórze, Sucha Rozkopka itd.
Potem przychodzi druga warstwa nazw: Bar Williamsa, Whisky Diggins, Port Vive, 
Karczma Kulawego Billa, Zajazd Łysego Johna, Dom Morderców, Kopalnia Dzikiego 
Jankesa itd.
W tymże 1848 roku Meksyk zrezygnował za 15 milionów dolarów z ziemi na północ 
od Rio Grandę del Norte, Kalifornia znalazła się faktycznie bez władz, a 
ponieważ powszechne stało się porzucanie miejsc pracy, sformował się "Dziki 
Zachód". Nic dziwnego, że żadna własność się nie ostała. Sutterowi i innym 
tłuszcze poszukiwaczy złota wyżarły wszystkie krowy i drób, porozgradzały 
pola, poprzy-właszczały domy. O tragicznych dalszych losach Suttera - patrz s. 
448 ł n.
Kiedy do Waszyngtonu dotarł samorodek złota ważący 24 funty (wartości 40 000 
dolarów) i wystawiony został przez jeden z banków na widok publiczny jako 
"wydobyty jednym pchnięciem łopaty" - szaleństwo ogarnęło zasiedziałą nad 
Atlantykiem Amerykę. Ale już nadchodziła je-
sień, było za późno na udanie się w drogą (tę właśnie, którą mamy teraz 
przebywać w odwrotnym kierunku, której połowa tylko była spacyfikowana, a 
reszta roiła się od Indian i była zagrodzona przez Skaliste Góry, zimą nie do 
przebycia).
Wobec tego co niecierpliwsi rzucali się już jesienią 1848 roku w podróż 
morską, ale wówczas nie było jeszcze Kanału Panamskiego, należało okrążyć 
Przylądek Horn.
Jednak w samym styczniu 1849 roku dziewięćdziesiąt statków z awanturnikami 
puściło się w tę drogę. Dziesiątkowała ich cholera. Inni, nie mając środków, 
docierali do Panamy, przecinali jej ląd, konstruowali czy kradli łodzie, 
płynęli do San Francisco, ginęli bez wieści.
Jednak w pierwszych miesiącach 1849 roku coś około ośmiu tysięcy tych 
najwcześniejszych okrężnych podróżników dotarło do Ziemi Obiecanej i wysypało 
się na nią jak głodne wilki.
Wiosną tegoż roku dotarli przez Góry Skaliste pierwsi ci, którzy mieszkali w 
stanach położonych w centrum Ameryki, na skraju ówczesnego osiedlenia. Byli 
tacy, co wydzierali się do złotego mirażu, pchając taczki z ubogim dobytkiem. 
Góry i wąwozy zasłały oskalpowane trupy, popalone wozy. A fala coraz gęstniała 
- teraz dotaczali się ci znad Atlantyku.
Rzadko który domyślał się zabrać taki mało kosztowny, a nieporęczny w drodze 
przedmiot jak łopata. Myśleli, że ich piorun trzaśnie, kiedy za łopatę na 
miejscu żądano 50 do 100 dolarów.
Przecież nie na to rzucili wszystko na szalę, nie na to uratowali życie, gdy 
towarzysze poginęli, aby teraz ich marzenia miały rozbić się o brak łopaty, 
kilofa czy patelni do przemywania złota. Naturalny był pierwszy odruch - skok 
do gardła posiadaczy.
Ta łopata otwierała im wrota egzystencji wraz z pierwszą garścią złotego 
piasku. Jednostką obiegową była szczypta złota wartości 16 dolarów. Butelka 
whisky i funt prochu kosztowały właśnie tę szczyptę, jajko 2 dolary, o ile 
można było je dostać; koszula wełniana 50 dolarów, pigułka lekarstwa na chybił 
trafił, bez porady - 10 dolarów, a z poradą - 100 dolarów.
Nie wiedziano, co robić z pieniędzmi. Z powodu uciążliwego transportu brakło 
przedmiotów najpierwszej potrze-
399
398
by, a równocześnie w obozach eksploratorów pojawiał się szampan i tancerki.
Masy poszukiwaczy posuwały sią wzdłuż rzek i strumieni, a przede wszystkim 
wzdłuż wielkiej żyły złota ciągnącej się ponad trzysta kilometrów.
Żyła kruszcu nazywa się "Lode", żyła macierzysta (główna) - "Mother Lode".
Powstała kraina "Mother Lode", przez którą biegła droga tych ludzi 1849 roku. 
I teraz porzucone miasta-widma, każdy cal tej drogi, świadczą o przeszłości.
To ciekawe, że gorączka złota na Jukonie o wiele lepiej u nas jest znana 
dzięki Londonowi niż dzieje El Dorado, któremu po krótkim opowiadaniu 
poświęcili Mark Twain i Bret Harte.
Ta droga poszukiwaczy złota jest nazwana "Drogą Czterdziestodziewiątników" i 
na mapie jest oznaczona numerem 49.
Jeszcze i teraz człowiek przyciśnięty bezrobociem może siąść nad którymś ze 
strumieni i poruszając dziesięć godzin patelnią otrzymać złota za pięć 
dolarów.
Ale poza tym droga 49 jest tylko drogą pamiątkową. Przejedziemy ją całą. Jutro 
ruszamy.
Wyruszyliśmy rano na południowy wschód, potem jak strzelił - na wschód. Dziś 
mamy zrobić 320 km, ale gdzie dojedziemy, nie mówię. Jak taka tajemnica, to 
już na pewno dojedziemy do jakiegoś "słoń a sprawa polska".
Na razie nic dramatycznego nie widzimy po drodze, ale bo też dopiero pojutrze 
wjedziemy na drogę Nr 49.
Dzisiaj jesteśmy na równie dramatycznej drodze Nr 60, której epopeja rozegrała 
się w bliższych nam czasach, w roku 1929.
Tą drogą 300 000 uchodźców z Oklahomy, zżeranej pięcioletnią suszą, przywlekło 
na Zachód swoją rozpacz, swoją nadzieję i swoją żarliwą chęć do pracy.
W Oklahomie zostały domy ziejące pustką wyrwanych ram okiennych.
Na jednym z tych domów znaleziono przybitą kartą z napisem:
One hundred miles to walet
Twenty miles to wood
Six inches to Heli
God bless our hojne.
Gone to live with the wite's iolks.
"Sto mil od wody, dwadzieścia mil od lasu, sześć cali do piekła. Boże, opiekuj 
się domem naszym. Idziemy, gdzie żyje rodzina żony".
To tą właśnie drogą szedł pochód opisany w Gronach gniewu Steinbecka.
To już nie kryte wozy pionierów, to ciężarówki i stare T-fordy. Ze starcami, z 
niemowlętami, dobytkiem, ramami wyrwanymi z okien.
Widziałem takie pochody w czasie pierwszej wojny, kiedy transport łomżyniaków 
kostniał na rynku w Fastowie przy rozpalonych ogniskach, a dzieci miotały się 
w gorączce.
Steinbeck pisze o pośpiesznym pogrzebie dziadka z wyrównaniem przydrożnego 
grobu, aby policja nie trafiła na trop przemykających się. Ja pamiętam 
pogrzeby w prowizorycznych mogiłkach, gdzie w braku księdza pienia żałobne 
odprawiał pop. Rodzina Kajków ze wsi Dzwonek w Łomżyńskiem to, taż sama 
tragedia, która w dziesięć lat potem strzęsła się nad rodziną Steinbeckowskich 
Joadów.
Wczepienie się w ziemię to zażartość Gąsiora w puszczach Maniłoby, to ofiara 
Marii Chapdelaine, to cierpienie "Pierwszej Alii" l w Palestynie, to pan 
Balcer w Brazylii. Te prymitywy poświęceń w roku Pańskim 1929, w sercu 
najbogatszego kraju świata... Cudeńka chodzą po tej ziemi amerykańskiej.
Jest u Steinbecka miejsce, w którym nędzarz powracający z Zachodu, z tego 
raju, do którego dążą ludzie z miejsc zasypywanych pyłem, nędzarz, któremu 
dzieci pomarły w tym "raju" z głodu, rozczarowuje Oklahomczyków opowiadaniem o 
wyzysku, który ich czeka.
Przypominam sobie, co mi opowiadał Żyd, który jako kilkunastolatek uciekł do 
Jeruszalaim, Ziemi Obiecanej, Ziemi Mlekiem i Miodem płynącej, ziemi, gdzie 
zielenieją oliwki. W Konstantynopolu, sprzedawszy świąteczny jedwabny chałat, 
znalazł się niejako u wytęsknionego progu.
Pierwszej fali emigracji żydowskiej do Palestyny.
401
26 Królik i oceany
400
Żydzi wracający z Palestyny po gorzkich rozczarowaniach przyjmują drwiną jego 
marzenia głodowe o krainie, gdzie zielenieją te oliwki. Affikiml...
- Masz twoje aifikim - pogmerali w kieszeniach. Poczuł gorzki smak. Pierwsze 
rozczarowanie.
Jesteśmy więc na drodze wszechludzkiej. Drodze rozczarowań. Tu ona nazywa się 
drogą Nr 60.
I nagle ta droga nasiąkła bólem przerzyna dolinę błogosławioną, Dolinę 
Joachima.
Pokazują nam rezydencję takiego "Okie" (Oklahomczy-ka) Robertsa. Olbrzym, 
liczący sześć stóp trzy cale, w 1929 roku przyjechał kompletnie zrujnowany 
suszą. Dorobił się bezwodnego skrawka, przeprowadził amatorską irygację. Znam 
ten system z Syrii. Pólka są wyrzeźbione w stoku jedno pod drugim. Napuszcza 
się jedno wodą, po paru godzinach, gdy się nasyci, odtyka się spust z 
przeciwnej strony, nad następnym tarasem, itp.
Roberts sypiał u wylotu kolejnego pólka, kiedy go budziła podchodząca woda, 
odtykał spad na kolejne pólko i szedł spać przy następnym spadzie.
Teraz ma około 3000 ha, dom za 100 000 dolarów z wielkim basenem pływackim i 
kolorową telewizją, trzy cadil-laki, jednego buicka, oceniają go na cztery 
miliony dolarów. A woda? Wody ma ile chce za pociśnięciem jednego z guziczków 
w klawiaturze.
I cała Dolina Joachima zakwitła. Produkuje 92% całej bawełny kalifornijskiej, 
a Kalifornia w produkcji bawełny ma drugie miejsce po Teksasie.
Cena gruntu w ciągu dwudziestu lat skoczyła z 600 dolarów za hektar na 4000 
dolarów.
Mijamy taką sobie jedną z bajeczek tej ziemi, opowiadających cudeńka o 
bogacących się milionerach, i teren znowu poczyna dziczeć, wygórzać się, 
zalesiać. W pewnym miejscu, na trzysta dwudziestym kilometrze naszej drogi, 
widzimy na tablicy przydrożnej nazwę miasteczka, do którego wjeżdżamy - 
Maripoza.
- Maripoza, Maripoza - usiłuje sobie coś uświadomić
żona.
- Czyżby na pensji twój nauczyciel, Artur Górski, nie kazał wam czytać 
Wspomnienia z Maripozy Sienkiewicza?
- Ach jej...
- Właśnie. To tu. Jedziemy szukać śladów Sienkiewicza, tak jak on tu szedł 
tropem Gąsiorów, Kajków, Balce-rów, tak jak oni szli tropem marzenia o 
rajskich owocach w upragnionych krainach.
A więc wspomnienie z Maripozy?
Sienkiewicz natyka się w niej na prospektora ż białą po pas brodą, który z nim 
mówi językiem Wujka. Jest tu od niepamiętnych czasów, Polaków nie widział od 
dziesiątków lat. Ale co wieczór czyta Biblię Wujka i mówi do pisarza językiem 
biblijnym.
To opowiadanie, jak i inne z młodości Sienkiewicza, jak i Latarnik o tejże 
tematyce, jak Janko Muzykant, uczepiają się naszych umysłów i już od 
najwcześniejszej młodości towarzyszą nam jako symbole. Ciekawe to przeżycie - 
z symbolu zejść na realny grunt, na którym się począł. Tak chodziliśmy po 
patio obok Szopenowskiej celi w Val-demosa, na którym Hiszpanka wieszała 
bieliznę, i ostrożnie stąpaliśmy między żółtymi kuleczkami piskląt. To było 
życie. A czy stała w powietrzu melodia z tamtego czasu?
Maripoza, do której wjeżdżamy wieczorem, rżnie oczy neonami i wita 
stereotypami szyldów.
Generał Fremont tak na wpół legalnie, broń Boże nie w imieniu Stanów 
Zjednoczonych (taki poprzednik d'Annunzia z Triestem, Żeligowskiego z Wilnem, 
Cardony z Kubą), penetrował oddziałami zbrojnymi Kalifornię należącą do 
Meksyku. Po owładnięciu w 1848 roku Kalifornii przez USA otrzymał tę Maripozę 
wraz z 18000 hektarów pustaci za 3000 dolarów. Przyjrzawszy się im, 
straszliwie sobie krzywdował, wydzierał się o zwrot tych 3000 dol., aż z nagła 
zamilkł, kiedy zwietrzono złoto. Stworzył trzy kopalnie. Ale teraz z jego 
prawami nie chcieli się liczyć przybysze. Uformowali regularną kompanię 
wojska, odebrali mu dwie kopalnie, ciągnęli na trzecią, ale trzecią Fremont 
już zdążył ufortyfikować, bronił się, aż doczekał
402
403
się wojsk stanowych, no i tę kopalenkę sobie zatrzymał, ale o tamtych szkoda 
gadać.
Jakże tu szukać wspomnień o Sienkiewiczu?
Może hotel, w którym stał? Teraz są dwa, ale wówczas był jeden. Zajeżdżamy 
przed ten starszy, drewniany, jednopiętrowy, bez wdzięku, jak stodoła.
- Księga gości z tamtych lat? - Nie, nie mają niczego podobnego.
Zostawiam żonę w hotelu, jadę na policję. Jest godzina dziesiąta wieczorem. 
Dyżurny policjant nic nie wie, ale mówi, że może będzie wiedział ktoś z 
redakcji miejscowej "Maripoza Gazette". Siada ze mną ł jedzie, ale redakcja 
zamknięta.
- Jedziemy do mieszkania redaktora.
Redaktora, J.M. Tresiddera, znajdujemy w pantoflach przy telewizji. 
, - Sienkiewicz? Polski pisarz? Nie wiem nic.
- Mógłby pan, bo to laureat Nobla.
- I pisał o Maripozie? - Tresidder węszy sensację. - Może znajdziemy w 
rocznikach.
Nakłada buty. Jedziemy.
W redakcji podaję mu rok 1876, w którym tu był Sienkiewicz, ale nie mam 
pojęcia, w którym miesiącu.
- Czekaj pan, we dwóch przeglądać nie możemy. Ja to prędzej załatwię. Niech 
pan tymczasem poprzegląda sobie dawne numery pisma, dużo w nich kolorytu.
Przejrzeć dawne numery? Dobry sobie! Pisemko wychodzi od 1854 r.
- O, niech pan spojrzy - odrywa się od swego szukania Tresidder - pierwszy 
redaktor, A.S. Gould, był zażartym starym kawalerem, tymczasem minęły już 
czasy, kiedy kobiety trzeba było szukać ze świecą w ręku. Napływały coraz 
liczniej i Gould piorunował, że osiedle górnicze nie jest właściwym miejscem 
dla kobiet. Tego czasu gosposie były też kowbojskiego typu, bo oto pewnego 
razu naszły drukarnię, sterroryzowały drukarzy, kazały im włamać portret swego 
przeciwnika i wydrukować z podpisem: "Cnemu redaktorowi Gouldowi - kobiety 
Maripozy w podziękowaniu za ciągłe pisanie o nich."
Przeglądając pismo, znajduję zajadłe dopominanie się, aby
404
stolicą Kalifornii została Maripoza. Streszczam oto jeden z artykułów:
Stale dajemy argumenty, które powinny przekonać Most Honou-rable Gubernatora i 
członków legislatury, że Maripoza jest jedynym miejscem odpowiednim na stolicą 
tak wielkiego kraju, jakim bez wątpienia staje się Kalifornia.
Tam, nad morzem, każdy z posłów dorobi się po latach astmy. Stolica musi być 
położona daleko od morza, tłumów marynarzy, rzezimieszków i innej hołoty. 
Stolica nad morzem łatwo doczeka się, że ją morze zaleje, i co będzie wówczas 
z rejestrami podatkowymi?
Domy na biura zbuduje się. tu tanio, bo mamy z tysiąc żółtych, którzy pracują 
za bezdurno.
Jeżeli czcigodne małżonki posłów obawiają się, że tu jest dużo grzechotników, 
skunksów, i jeżozwierzy, to zmobilizujemy czterystu górników i oni całe to 
paskudztwo wyłapią.
A dla posłów jakaż to wygoda mieć swoje własne rozkopki na miejscu i po 
sesjach od razu móc wskoczyć w kombinezony i lecieć do przemywek. My zaś 
wszyscy, stali mieszkańcy, solennie obiecujemy, że każdy z czcigodnych posłów 
będzie opływał w whisky i nigdy nie wyda na nią ani grosza.
•- Nie, nic o mister Sienkiewiczu nie ma chyba - mówi skłopotany redaktor.
Odwozi mnie do hotelu i po drodze wyjaśnia, że przeniósł się tu z wielkiego 
dziennika w San Francisco, bo gazeta prowincjonalna to zły byznes: roboty 
redakcyjnej mało, bo agencje dostarczają wszystko gotowe: a zresztą główna 
treść pisma to kronika lokalna, ludzie od setki lat zdążyli nauczyć się 
przynosić komunikaty. Poza tym nakład mały, więc i koszty małe, a ogłoszenia 
lokalne pchają się drzwiami i oknami.
- Tylko że społecznikowanie jest zabijające -. jęknął. - Teraz na przykład mam 
doroczny tydzień pracy, muszę urządzać wystawę i drzeć gębę o znaczeniu pracy 
po szkołach, podczas kiedy małe dzikusy ostrzeliwują mnie z naciąganych gumek. 
No dobrze, to dla pracy. Ale dlaczego mam drzeć gębę na rzecz zwalczania 
polio, walki z rakiem, pomocy niedorozwiniętym dzieciom, opiekowania się 
więźniami, dlaczego muszę ze trzy razy na dzień zjadać kiepskie obiady z 
durnymi Lionsami, Ełkami, Kiwanisami (nazwy klubów - przyp. M. W.), witać 
nowych pastorów, żegnać idących na emeryturą nauczycieli i wygłaszać mo-
405
wy pochwalne na cześć złotożeńców, którzy zgodnym wysiłkiem przez pół stulecia 
zasmradzali powietrze w Maripo-zie!
- Musi pan?
- Muszą! - wybałuszył na mnie rozpaczliwie oczy. - Nie wierzy pan? Oto 
dzisiejszy numer gazety, poczytaj pan sobie na noc.
Hótelisko drewniane, skrzypiące - na pewno tu tylko mógł spać Sienkiewicz.
Cóż za resztki uczciwości ocalałej przed deformacją zawodową, że nie napiszą 
ot, tak na przykład:
Stary portier o Franz-Josephowskich bokobrodach, odnosząc do numeru moją 
walizkę, mówi z nabożeństwem:
- Mister Sienkiewicz? O, tak, pamiętam dobrze tego polskiego dżentelmena. 
Byłem kilkunastoletnim chłopcem nie znającym języka, zastrachanym przez 
kowbojskich gości, plujących prymką. I nagle ten europejski pan z bródką 
przemówił do mnie po niemiecku i dał mi kwodra napiwku.
- A czy nie znał pan starego człowieka, Polaka, z którym się spotkał 
Sienkiewicz na obiedzie w hotelu?
- Stary Stanley! Jakże!... Prospektował pod Louisville, sam mieszkał pod 
lasem: W Maripozie bywał rzadko, ale akurat trafił na pana Sienkiewicza. Kiedy 
pan Sienkiewicz wyjechał, Stanley został na wieczór i, pamiętam, wypił osiem 
double acotch. Zapamiętałem, bo zwykle brał tylko piwo. Mój boss zażartował: 
"Chybaś wygrzebał jakiś fajny nudget, Stanley?" A Stanley tylko wymamrotał: 
"Daj spokój, Jimmy, czasem się pije, jak się znajdzie, czasem się pije, jak 
się straci." Myśleliśmy, że go może ktoś okradł z przemytego złota! O, to te 
drzwi - otworzył - to na tym łóżku spał pan Sienkiewicz.
No i co by było złego, gdybym tak napisał? Przespać się w czyimś pamiątkowym 
łóżku to rzecz niemała. W Marien-badzie spałem na łożu, w którym pono spędził 
noc Franciszek Józef jako następca tronu. Właściciel przez pietyzm nie 
pozwolił na tym łóżku aplikować lewatywy.
Po uzyskaniu niepodległości Tomassiniowie, ambasadoro-stwo włoscy, odwiedzili 
Potockich w Jabłonnie, która ongiś należała do księcia Józefa.
Był kłopot z rozmieszczeniem gości. Ambasadorowa, znana z żywego temperamentu, 
wpadła jak bomba do Teresy Potockiej, która przed lustrem właśnie czesała 
włosy.
- Madame, czemu mi pani nie pozwala spać w łóżku Piłsudskiego?
Dopieroż się rozsupłało, że impetyczna Włoszka pomieszała Piłsudskiego z 
księciem Pepł.
Więc w czyim się śpi łóżku, to nie mało ważne! W Iluż kypiałem łóżkach 
Napoleona od Stołpców po Zbąszyń po ziemiańskich dworach, bo Napoleon rzekomo 
w każdym z nich nocował, kiedy uciekał z Rosji. No i co? Każdemu szlagonowi 
lepiej się żyło z tą tradycją.
No i czyż nie przyjemniej byłoby czytelnikom dowiedzieć się, co robił bohater 
Sienkiewicza, kiedy się rozstał z pisarzem? Czyż nie byłby to wzruszający 
przyczynek, który wszedłby do wypisów? Pies kulawy by leciał sprawdzać do 
Maripozy.
Ach, ten przeklęty, nikomu niepotrzebny wianuszek uczciwości, który się nosi w 
późnym staropanieństwie! Nie było żadnego łóżka Sienkiewicza!
Położywszy się z gazetą, mówią do małżonki:
- Widzisz, duszko, oni tu mają wiele więcej Kolek-Po-lek (Kół Polek) i 
Patronatów, niż wy miałyście przed wojną! Poczekaj, przejrzymy kronikę.
- Grizzlies Win Tonitel Wielki triumf sportowy "Niedźwiedzi", lokalnego klubu. 
A co znaczy fonite? Proszę osoby znające angielski nie martwić się, że nie 
rozumieją. To znaczy (o night - dzisiaj wieczorem (dosłownie: dzisiaj w nocy). 
Po prostu, po co się męczyć długimi pisaniami. Wszędzie na przykład ogłoszenia 
zakładów odświeżania bielizny obwieszczają when u waif. Zamiast when you wait 
- na poczekaniu.
- "Chicago Tribune", mająca milionowe nakłady, za życia swego założyciela, 
pułkownika Mac Cormicka, używała w całej rozciągłości takiego skróconego 
języka, tłumacząc, że w ten sposób oszczędza 12% miejsca.
- Słuchaj, ja chcę spać - coś jęknęło.
- Musisz jeszcze posłuchać, potem jest wiele mozołów z dokształcaniem ciebie.
- A co oni dalej anonsują?
- Weterani urządzają obiad. Jest ich w Maripozie 52, ale w USA cztery i pół 
miliona, które otrzymały dwulet-
406
407
nie bezpłatne szkolenie zawodowe i domy bez wpłaty z góry choćby centa.
Koło Urzędników miało wspólny obiad ably prepared by Mrs Louis Billings and 
family.
Masoni też mieli pot luck (to znaczy każdy przyniósł w garnku, co mu do głowy 
przyszło, a co by było, gdyby np. wszyscy przynieśli brukselką?). W czasie 
takiego obiadu podniosłe przemówienie wygłosił Mr William Wagner na temat 
konstytucji amerykańskiej, podnosząc z dumą, że w ciągu blisko 
dwuchsetletniego istnienia przyjęto do niej tylko dwadzieścia dwie poprawki i 
że ten precyzyjny instrument tak obecnie rządzi 190 milionami Amerykanów, jak 
kiedyś rządził trzema milionami.
Lokalni amatorzy, Mr Hubbard i Mrs Loncaric, zaprezentują na zebraniu klubu 
kobiet duet na dwu fortepianach.
Przedstawiciel firmy "Daab and Seremak" z Santa Moni-ca urządza pokaz mód, 
przy czym - atrakcja... modelkami będą miejscowe maripozanki.
Koło Miłośników Kwiatów na swym miesięcznym zebraniu obejrzy kolorowe 
przezrocza, które w swoim ogródku zrobiła Mrs Merrit. Każdy członek ma 
przynieść a to cebulkę, a to wazonik, a to flancę, które będzie można nabywać 
po 25 centów na zakup kolekcji rzadkich cebulek holenderskich, która zostanie 
rozlosowana wśród członków.
Pan Daniels będzie znowuż gdzie indziej miał odczyt o układaniu kwiatów, ale 
już nie staje czasu na inne "kwiatowości" i zjazd ogrodników okolicy odkłada 
się ze względu na Back to School Night - wieczór pod hasłem "Powrót do 
szkoły", bo to właśnie koniec wakacji.
Cała Maripoza stoi pod znakiem tego powrotu do szkoły. Nie ma końca 
zapowiedziom nieprzebranej ilości zebrań związanych z życiem każdej ze szkół. 
Bili Brown, naprawdę niepotrzebnie, w tym tygodniu zapowiada wykład dla szkół 
o niebezpieczeństwie drogowym. Może jednak będzie miał frekwencję, bo to 
przecież atrakcja nakładać białe pasy, otrzymywać "lizak" i regulować przed 
szkołą ruch.
Młodzi obywatele jednak kopnęli się w innym kierunku: przygotowania się do 
"Halloween".
Jest to rodzaj tradycyjnego wyhałasowania się, jak nasze "kaliflorki" czy "Guy 
Fawkes Day" w Anglii, gdzie na pamiątkę zamachu Guy Fawkesa na parlament przez 
całą noc nie można spać z powodu petard.
408
"Halloween" wywodzi się z czasów, kiedy dzielne dzieci rzekomo uratowały 
pociąg od napadu nocnego Indian. Mianowicie w wydrążonych dyniach porobiły 
otwory na oczy i nos, wstawiły świeczki i poczęły ukazywać się w oknach 
wagonów. Przerażeni Indianie mieli pierzchnąć z okrzykami: ,,Hallovy}" (Duchy) 
I odtąd dynia wydrążona i oświetlona króluje tej rocznicy. Obnoszą ją po 
domach dzieciaki w cudacznych strojach (nasza Ewunia, przebrana za polskiego 
stracha na wróble, przyniosła do domu tyle słodyczy i pieniędzy, że rodzice 
wpadli w konfuzję) i otrzymują w początkowych godzinach dary, a w następnych 
może nieraz i szczotką do zamiatania przez łeb.
Teraz więc cała Maripoza ogłasza pospólnie robienie przerażających strojów z 
bibułek oraz drążenie dyń. Zaradnie j-si przechowują z roku na rok dynie z 
plastyku i z suchymi bateryjkami.
- Zobacz - wyliczam żonie - teraz idzie nieskończony ciąg powiadomień: u 
jakiej pani był jaki obiad i dla kogo i gdzie były urodziny, i kto był na 
nich, i kto się żeni, i kto umarł, i za każdym razem długie wyliczanie 
uczestników tych wszystkich hocków-klocków.
Zaczynam czytać i nagle czuję, że mi się spać chce. Dotąd starałem się zasnąć, 
licząc skaczące barany od tysiąca w dół. Nie doszedłem wprawdzie nigdy do 
pierwszego barana, ale nie dlatego, żebym przedtem zasypiał, tylko że mnie 
diabli brali na tego, co mi to doradził (mam nadzieję, że przeczyta). Ale spis 
activities w Maripozie to istotnie skuteczna rzecz.
Patrzę na żonę - a ta śpi. Gorzej: podejrzewam, że już od dawna.
Rano wychodzimy na Maripozę. Zawsze mnie korci: a gdyby tak pożyć 
z tymi ludźmi? Żona się broni, że usnęła wczoraj:
- Zobaczysz, że i twoi czytelnicy się pośpią.
- Jak to, to im nieciekawie zajrzeć w codzienny dzień Ameryki? Przecież o tym 
nikt nie pisze.
- Czytelnicy by lubili, żebyś ty tam był na tych wszystkich zebraniach. Ale 
wyczytać w gazecie sami potrafią.
- W maripozańskiej gazecie?
409
Sytuacja robi się napięta. Królik zaczyna mi się san-dauerzyć. Sama to czuje, 
bo czmycha na ławeczkę.
- Ja tu poczekam, aż ty tam w aptece załatwisz.
Nie ma już dawnych aptek, gdzie w jednym oknie stała czerwona kula szklana 
napełniona wodą zabarwioną na czerwono, a w drugim - takaż zielona.
Ten drugstore jest tak samo nudny, jak wszystkie inne od oceanu do oceanu. Ma 
wielki napis "Whelan" na szyldzie (należy do łańcucha tych aptek), ma na 
wystawie półnagie donny zachwalające kosmetyki naszej rodaczki Heleny 
Rubinstein.
Apteka maripozańska nie ma wprawdzie, jak dawne apteki, żelaznego piecyka, na 
który klienci celnie spluwali tytoniem, ale wewnątrz ujrzałem nie jakieś wydry 
w wypiętych szortach, tylko dwóch starych, bardzo starych dżentelmenów, 
omawiających z aptekarzem kupno fajerwerków. Okazuje się, że są członkami "E 
Clampus Yitus", klubu starych ludzi, mieszkańców Maripozy, liczącego 
osiemdziesięciu członków, którzy całym klubem wybierają się umieścić plakietę 
pamiątkową na grobie Williama Bodeya, który w czerwcu 1859 roku odkrył złoto w 
miejscowości, w której na skutek tego wyrosło dziesięciotysięczne miasteczko, 
nazwane Bodie (zdrobniałe jego nazwisko). To miasteczko-widmo składa się z 
wielu walących się domów, opuszczonego cmentarzyska i ma dwóch mieszkańców.
Jeden ze staruszków pamięta, że jako mały chłopczyk widział, jak ojciec jego 
tańcował w karczmie w tym miasteczku.
Do apteki wchodzi miejscowy adwokat ł rozmowa przenosi się na to, czy można 
przyjąć usprawiedliwienie przedsiębiorstwa, które rozkopało całą Maripozę, 
przerabiając kanalizację, i końca temu nie ma.
Najwidoczniej jednak w Maripozie apteka została czymś w rodzaju klubu i 
najwidoczniej w Maripozie nie leci zwariowany amerykański czas.
Do sklepu wchodzi dwóch starych ludzi w zrudziałych kapeluszach o szerokich 
rondach, w kolorowych szalikach, tak jednak brudnych, że trudno się domyślić, 
jakiego były koloru.
- Jak się masz, Bob, jak się masz, Opal - wita się kordialnie aptekarz. - To 
są bracia Wildey - wyjaśnia adwo-
410
katowi - znaleźli parę świdrów na opuszczonej kopalni Fremonta, wyrabiają z 
nich pamiątkowe broszki, guziki, spinki, obrączki i chcą, żebym to im 
sprzedawał.
- Why not? - zaperza się Opal. - Czy pan uwierzy, że w niektórych z naszych 
wyrobów nawet tkwią jakby resztki złota?
- O ile je tam powkładacie, stare byki! - śmieje się adwokat.
Obie poradlone gęby, wyrażające oburzenie, są tak charakterystyczne, że 
wypadam po aparat do żony.
Magnifika siedzi na ławeczce w garnirunku chłopców łeb w łeb osiemdziesiątka. 
U takich ma nieodmienne powodzenie. Całe towarzystwo usiłuje coś ze sobą 
rozmawiać.
- Wiesz, to jest dom starców i ta ławka, która przed nim stoi, należy do nich.
- Czy można na chwilę się przysiąść, żeby naładować aparat?
Nie bardzo rozumieją, o co chodzi, ale życzliwie kiwają głowami.
Zaczynam wolno nabijać swoją lejkę, nie kwapię się. Chodzi o to, aby ten 
kurant starczy, którego sjestę spłoszyliśmy, znowu począł grać swoją cichą 
melodię.
Słońce przyjemnie nagrzewa, starcy rozpłaszczają się w nim jak jaszczurki. Już 
odchodzimy z ich pola widzenia.
- A staremu Willowi Bruce się zmarło - mówi jeden.
- Will? Razem robiliśmy ciesielkę.
- A ile mu było?
Cała ława czeka na odpowiedź. To, widać, zasadnicza sprawa.
- W gazecie piszą, że siedemdziesiąt sześć.
- Nie taki stary,
W milczeniu rozważają.
- A ot Tommy, ten teraz sześćdziesiątą rocznicę ślubu obchodził.
- Tom Smither?
- Ten sam.
- On i jego brat ożenili się z dwiema siostrami.
- Był strażnikiem leśnym. Dwadzieścia lat mieszkał w wieży i pilnował, czy nie 
ma ognia. A dzieci mu jucznym mułem dowoziły raz na tydzień żywność.
411
- Jak dwadzieścia lat łykał leśne powietrze, to i dożył sześćdziesiątej 
rocznicy ślubu.
- Ale i żona.
- Bo jej nie zamęczał. Staruszkowie się śmieją.
- Czas jechać - mówię do żony.
- Tylko kupię trochę owoców.
Sklep z żywnością też tu jakiś zamierzchły. Przed wejściem na drewnianym 
stojaku jest wystawione do sprzedania siodło meksykańskie ze srebrnymi 
okuciami i sze-rokimi strzemionami. Wewnątrz stoją dwie ogromne beczki z 
jakimś czymś, czego postęp amerykański nie zdążył zapakować do puszek 
konserwowych.
Sprzedawczyni siwiuteńka, czyściutka, w krochmalonym fartuchu.
Nimem się oderwał od kontemplacji kulbaki, już wiedziała, że mamy wnuczki Anię 
i Ewę, a natomiast "moja" wiedziała, że kobiecina miała osiem sióstr ł sześć 
córek, ł trzech synów, i wnuków a wnuków.
- No, to cała Maripoza to krewni - mówię.
- A czy to zawsze było tak łatwo o kobiety? 1 Babka teściowej mojej córki 
Normy - proszę pani - była pierwszą kobietą tu w Maripozie. Jej dziadek 
przyjechał za złotem tu sam i po dwu latach dziewczynę sobie z Oklahomy przez 
rodzinę wypisał. Pewnego razu pochwalił się w sa-loonie: "Wiecie, chłopcy, że 
moja dziewczyna przyjeżdża? Jadę po nią do Stokton." Gwałt się niemożliwy 
zrobił, kobiet nie było wtedy w Maripozie ani jednej i każdy tylko o tym 
myślał. Było wtedy tu w kopalni siedemset chłopa. Wszyscy postanowili w ten 
dzień nie pracować, tylko spotykać pierwszą kobietę. Za dnia wystawili bramę z 
napisem: Welcome, Woman! Witaj, Kobieto! Umaili meksykański wóz ciągniony 
przez woły i wyjechali przed miasto na spotkanie. Ten dziad teściowej mojej 
córki i jej babcia na dwóch mułach jechali, to ich przesadzili na wóz, palą z 
pistoletów, wrzeszczą i każą przemawiać. To ten, znaczy się, narzeczo-
1 W roku 1852, do którego odnosi się opowiadanie, w całej rozległej krainie 
"Mother Lode", w skład której wchodziła Maripoza, kobiety liczyły 2 procent 
ludności.
ny, wstał w wozie i krzyczy: "Mówię wam, chłopy, wczoraj ją zobaczyłem po raz 
pierwszy - niech skonam, jeśli to nie najładniejsza dziewczyna w Maripozie." 
To oni wtedy znowu krzyczą, strzelają i mówią do niej, żeby przemawiała. To ta 
Oklahomka wstała w wozie i mówi: "Ja tam nigdy w życiu nie przemawiała, ale 
mogę zrobić najlepszy paj (placek jabłeczny), jaki kiedykolwiek w życiu 
jedliście." To wtedy zaraz jeden brodaty wyjmuje pięć dolarów i krzyczy: 
"Płacę pięć buksów za każdy paj." A wszyscy też krzyczą: "I my, i my!" To 
powiadam pani, ona tegoż dnia upiekła pierwszego paja i potem przez kilka 
tygodni nic tylko robiła paje po pięć dolarów, bo każdy chciał mieć takiego 
paja, i tak na miejscu zarobiła swój posag. O, co to?
Wybiegliśmy przed sklep i widzimy zbiegowisko koło wozu, w którym stoi dwu 
tęgich chłopów i unosi na drągu zawieszoną za łapy ustrzeloną pumę. Dwa krępe 
psy podskakują, pragnąc liznąć jeszcze kapiącą krew. Nie-łatweście, pieski, 
musiały mieć zadanie! Puma, którą Amerykanie nazywają lwem górskim, jest 
świetnym skoczkiem, potrafi wskoczyć pionowo na skałę na wysokość siedmiu 
metrów i zostawia w dole odurniałe psy. Potrafi też przesadzić 
dziesięciometrową rozpadlinę. Pumy żywią się głównie sarnami, ale nie 
pogardzają przekąsić rysiem, swoim krewniakiem, szopem, nawet skunksem.
- A psy? - pytam myśliwych.
- To miejscowa rasa. Doskonale układa się do polowania! Nie tracą węchu, idąc 
tropem w upał, nawet po suchym piasku, i nigdy nie zboczą za inną zwierzyną.
Przypomniał mi się nasz Zagraj, który sforę z pięciu psów prowadził raz za 
wilkiem przez całą dobę i nie popuścił. Ale to było na Białej Rusi, gdzie 
jeszcze ludzie chodzili w łapciach. A tu patrzy na tę pumę migdałowym okiem z 
wystawy manekin zachwalający wyroby Heleny Rubin-stein.
Zapuszczam motor - jedziemy dalej, w krainę złota, miast-widm, pum, 
cadillaków, kontrastów.
Mijamy drewniany ratusz, wzniesiony w 1854 roku, W Polsce taka data na domu to 
dziewiętnastowieczne brzydactwo, tu - dreszcz wzruszenia.
Przed ratuszem pomniczek "Ku pamięci pionierów Ma-ripozy", na nim krzyż z 
miejscowych kryształów. Było to zbiorowisko z całego świata. A może tu który 
kryształek
413
412
Wśród gór i drzew
znaczy imię Polaka, którego spotkał Sienkiewicz, jednego z tych, którzy 
zatracili się jak drobinka piasku w pustyni?
Pusto i cicho dookoła. Dziki królik wyskoczył przed pomnik i strzyże uchem.
Już Maripoza za nami - jedziemy dalej. W krainą, po której się błąkał samotny 
człowiek modlący się do Boga językiem tak zamarłym, jak te widma-młasta.
Z Maripozy do Parku Narodowego Yosemite mamy zrobić tylko 67 kilometrów i tam 
się zalokujemy.
Królik jest z tego bardzo zadowolony - nie kocha być wiezionym pięćset mil 
dziennie, siedzi wówczas jak małpka w cyrku przebrana w kubraczek i przytulona 
do wielkiego szympansa, który ją wiezie na rowerze po wysoko rozciągniętym 
drucie.
Dzień łaskawy od razu roztacza przed nami cudeńka. Od samego niemal początku 
widzimy łańcuch gór Sierra Ne-vada, ku którym pomykamy.
Tam, w czeluściach obecnego Parku Narodowego, czaiły się jeszcze przed 
niecałym stuleciem resztki Indian wypadające ku Maripozie. Kompania górnicza, 
która uformowała się, atakując kopalnie pierwszego dużego kapitalisty Fre-
monta, przeistoczyła się w bandę amatorów ns skalpy czer-wonoskórych, od 
których ten zwyczaj przejęła. Dowodził nimi, nomen omen, major z ich 
nominacji, Savage, żonaty z Indianką, jak i większość tych zabijaków, noszący 
długie włosy, spadające na ramiona, czapkę z szopa z powiewającym puszystym 
ogonem i kurtę ze skóry łosiowej z frędzlami.
Teren coraz bardziej się wznosi, jesteśmy już u jakiegoś wlotu w góry. Po 
prawej stronie drogi widzimy chałupkę z głazów, z potężnym kominem 
przymurowanym od zewnątrz ł z tablicą, że to był "punkt handlowy" dla wymiany 
towarowej z Indianami, który założył major Savage, że ten punkt handlowy 
niewdzięczni klienci w pewnym wypadku spalili, że wówczas Savage uformował 
batalion z górników, dopadł sprawców w ich kryjówkach i powybijał, że potem 
został sam zabity przez "politycznego oponenta" i że "jedna z jego wdów-
Indianek" wskazała jednemu z zabijaków, Johnowi Hide'owi, złoto o kilka mil od 
tego punktu handlowego, dzięki czemu stał się milionerem.
415
Ogarnia mnie uczucie pewnego zażenowania, jakiego doznałem, oglądając film z 
luksusowej wyprawy arktycz-nej dla bogatych turystów. Wyprawa nie tylko 
wyposażona była w dansing, bar i fordanserki, ale i w hunting facilities. Pan 
z brzuszkiem, w eleganckiej marynarce z tweedu, z kwiatkiem w klapie, 
podziwiany przez dwie wyondulowane pasażerki, strzela z okna ogrzanej kabiny 
ze sztucera z lunetą do białej niedźwiedzicy z małym nie-dźwiedziątkiem na 
krze.
Kule nie od razu zabijają zwierzę, które miota się po krze bezradnie. Wreszcie 
matka jest zabita, niedźwiedziąt-ko tuli się do niej, a w kabinie strzela 
butelka szampana, którym się zapija zwycięstwo.
Dlaczego mi się to przypomniało? Nie jesteśmy bogaci turyści, nie zabijamy 
nikogo. Ale czuję zawsze wrażenie skrępowania, kiedy bezpiecznie, z bedekerem 
w ręku, oglądam miejsca, które moi poprzednicy musieli osiągać niepomiernym 
wysiłkiem i ryzykując życie.
No, trudno, cepry też chcą żyć, ruszamy dalej.
Te pierwsze cepry jeszcze miały na swoje usprawiedliwienie, że turystowały bez 
komfortu.
Tam gdzie Savage wygniótł drapieżny szczep, to właśnie była dolina Yosemite. 
Poszła wieść o olbrzymich wodospadach. W wiele dopiero lat potem ruszyła 
pierwsza wycieczka pań i panów, obładowana zapasami żywności. Widziałem 
fotografię tej grupy, która wybrała się na bicyklach. Pamiętam, jako dziecko, 
jak na takim bicyklu, tzn. na jednym ogromnym kole wspomaganym przez malutkie 
kółko, przyjeżdżał do nas pod Antałówkę dr Haw-ranek.
Dr Hawranek wprawdzie nie wyszedł na tym źle, wyjeździł sobie na żonę 
nauczycielkę siostry, pannę Smoczyń-ską, wielkiej piękności, ale wolałbym się 
ubiegać o kobietę z mniejszym poświęceniem.
Paniusie w bufiastych zesznurowanych stanikach, w sukniach po kostki, nie 
musiały, zaiste, mieć good-time na tych bicyklach.
Ale zapewne wynagrodziło im to, co zobaczyły: dolinę długą na jedenaście 
kilometrów, na kilometr szeroką, zamkniętą w skalach wysokich na kilometr, z 
których spadają malownicze wodospady i w których lśni dwieście jeziorek.
Odtąd Yosemite stało się znane. Tam stworzono najstarszy Park Narodowy. 
Prezydent Lincoln przed zgonem zdążył podpisać w 1864 roku uchwałę Kongresu 
zabraniającą na tym terytorium nabywania wszelkiej prywatnej własności.
Teraz narodowe parki są rozsiane po całej przestrzeni -Stanów Zjednoczonych, 
obejmując razem 72 miliony hektarów, wśród których utrzymuje się 128 000 km 
starannie zarybionych strumieni.
Ruch ,,na świeże powietrze" zatacza niebywale szerokie kręgi, oblicza się, że 
na wycieczki wyjeżdża 400 milionów ludzi, tzn. wielu po kilkakroć w ciągu 
roku. Z tego przez parki narodowe przewija się 80 milionów rocznie. To są 
ogromne gałęzie przemysłu: przemysł łodzi motorowych przekroczył miliard 
obrotu, a sprzętu myśliwskiego i rybnego - trzy miliardy rocznie. A któż 
policzy drobne łódki, których ponoć krąży sześć milionów?
Nasze natłoczenie na Mazurach jest chyba znacznie mniejsze.
Rząd robi rozpaczliwe wysiłki, aby poszerzyć terytorium parków narodowych, co 
zresztą jest świetnym interesem. Myśliwi też krzyczą gwałtu. W sezonie 
polowania na jelenie jest tak ciasno, że liczba rannych i zabitych myśliwych w 
tym krótkim okresie przenosi dwa tysiące rok w rok. Ptactwa błotnego też 
zaczyna być brak. Projektuje się więc w planie pięcioletnim "zaptasić" cztery 
miliony akrów pustynnych błot.
Od handlowego punktu Savage'a jest już niedaleko. Wpadamy w skaliste gardło 
idące tak wysoko w niebo, że aż jest ciemno, i już za nim rozjaśnia się 
początek doliny Yosemite.
Żona chwyta mnie za rękę (zawsze perswaduję, żeby kiedy siedzę przy 
kierownicy, chwytała za jaką mniej zaangażowaną część ciała).
- Patrz!
Dwa czarne niedźwiadki. Jeden się wspiął na tylnych łapach, drugi przysiadł.
- To komitet przyjęcia.
Czarne niedźwiedzie, nieduże (rzadko dochodzą do dwu-
41?
413
stu kilo), popularne w całej Ameryce i Kanadzie, są rozwydrzone przez 
turystów.
W kanadyjskim Parku Narodowym Jasper, w Górach Skalistych, widziałem taką 
scenę: nasz autobus turystyczny zatrzymał sią dla obejrzenia jeziora. 
Wysypaliśmy się z niego i poszliśmy wzdłuż brzegu. Zaraz pokazały się 
niedźwiedzie, polując na łakocie. Turystka wyciągająca do niedźwiedzia 
tabliczkę czekolady w ostatniej chwili zlękła się i poczęła uciekać, a miś, 
przewalając się z nogi na nogę, cwałował za nią. Wydając prawie krzyki, ledwo 
żywa dopadła autobusu, ale niedźwiedź wpakował się po schodach za nią. Nikt 
nic nie zdążył zaradzić. Miś podjął już w autobusie upuszczoną czekoladą i 
mrucząc z zadowoleniem wygramolił się z autobusu.
Jeśli spojrzeć teraz w górę - to sią widzi jedno cudo: po jednej stronie 
wodospad spadający z ogromnej wysokości, po drugiej - wielki nagi monolit 
granitowy zwany "El Capitan".
Ale jeśli spojrzeć w dół... O D/o m/o.'... Na placu kempingowym szeregi 
drewnianych byle jak skleconych kabin, jedna przy drugiej, szereg przy 
szeregu, rząd przy rzędzie. 291 osób jest lokowanych na przestrzeni jednego 
hektara, a ileż tych hektarów? Park Narodowy Yosemite funkcjonuje przez cały 
rok i rocznie milion ludzi ze wszystkich końców świata nie tylko go odwiedza, 
ale spędza tu po kilka tygodni. Na letnie weekendy ponad 40 000 samochodów 
usiłuje sią wwalić w doliną. Kina, dansing, sklepy pamiątek, sklepy z 
żywnością, cegły, rusztowania, tu gdzie się wznosi wielki supermarket, 
wszędzie coca-cola, parówki, lody - o D/o m/o/...
W biurze wynajmu kabin zapisują nas w kolejkę i obiecują, że do wieczora coś 
się zwolni. Siąpimy coca-colą i gapimy się na tą Sodomą i Gomorą. Najeżdża to 
i najeżdża. Patrząc na te mrowiska ludzkie, np. na plażach, ma się wrażenie 
nicniewartości własnej osoby ludzkiej. Ot, mrówka... rozdepcze ją kto, to i co 
za szkoda dla całego mrowiska? Jakież to w ogóle zdarzenie? A każdy taki jest 
ważniak ze swoim życiem, tak zabiega koło wrzodów w żołądku lub kiszkach, tak 
wychowuje dzieci, tak stara się nie tracić czasu, robić karierą, tak jest 
przekonany, że na świecie jeszcze nie zdarzył się taki pierwszy pocałunek, nie 
urodziło się równie:mądre dziecko.
418
Na to przychodzi jakiś Hitler, zgniecie między paznokciami jak wesz sześć 
milionów ludzi, spowoduje śmierć kilkunastu innych milionów i śladu nie ma po 
tym wszystkim.
Na plac wpychają się dwa rowery. On, ledwo widoczny pod górą betów kunsztownie 
upiątrzonych na bagażnikach, ona ma przed sobą w specjalnie przytwierdzonym 
koszyku niemowlę kilkumiesięczne ł za sobą na krzesełku--bagażniku 
trzyletniego chłopczyka.
- I tak jadą ci wariaci na długie, okrężne wycieczki? - pytam rangera, który 
stoi obok.
Rangers - służba parkowa jest specjalnie trenowana w ratownictwie, 
przeciwpożarowe, w zoologii. Są to ludzie, od których wymaga sią ukończenia 
college. Są świetnie dobrani fizycznie.
Zagadnięty ranger uśmiecha się męską ogorzałą gębą:
- Och, oni wożą ze sobą składany namiocik.
- No dobrze, ale czy taki niemowlak nie powinien zostawać z babcią ł smoczkiem 
w domu?
- Babcia może sama gdzieś też smyka z boy-friendem? A w ogóle to takie 
niemowlaki nam nie przyczyniają kłopotu. Najgorsze to chłopaki od 5 do 10 lat. 
Latem mamy przeciętnie 35 zgłoszeń dziennie o zagubionych dzieciach. To jakiś 
niepowstrzymany nabój w tych chłopakach, że się rozłażą jak raki z kosza. 
Naturalnie zwykle wyłapujemy je bez trudu. Jednego nie możemy zrozumieć, 
dlaczego dzieci zgubione nigdy nie schodzą w dół ani nie posuwają się po 
równej linii, tylko zawsze, choćby przerażone i płaczące, drapią sią pod górą. 
Przed trzema laty rodzice zameldowali zaginięcie trzyletniej córeczki, z którą 
plażowali nad brzegiem jeziora. Odnalazłem na pobliskiej skale czerwoną 
wstążeczkę, drapałem się więc w górę, aż znalazłem małą na , wysokości dwustu 
metrów.
- To macie kłopoty nie tylko ze zwierzętami.
- Mamy kłopoty ze zwierzętami, bo ludzie są łatwowierni i w roku zeszłym 
mieliśmy 109 podrapań przez niedźwiedzie. Inny kłopot jest z małymi mule-deers 
(jeleń mułowaty - nazwałbym: "jeleń kłapouchy"). Taki, jak się urodzi, jest 
całkiem bezbronny, jedyna jego obrona, to że zupełnie nie ma zapachu 
właściwego zwierzętom. Matka go więc lokuje w zakamuflowanym kąciku, dopóki 
maleń-tas nie potrafi pomykać na własnych nóżkach. Turysta go
419
znajduje. Przynosi bardzo dumny ze współdziałania z ochroną przyrody. 
Tymczasem zapach ludzkiego dotknięcia na jeleniątku zostaje i wynieść go w 
góry i zostawić to na pewno naprowadzić pumą lub innego drapieżnika.
- A dorosłych nie ratujecie?
- Owszem. Wysokogórców w Sierra Nevada - po temu jesteśmy szkoleni. Stale 
tych, co łamią nogi i race na nartach. Ale najgorsza rzecz to z 
nadprogramowymi wariatami. Jeden lotnik wyobraził sobie, jak to szykownie 
będzie wylądować na awionetce zaopatrzonej w płozy na jednym ze szczytów. 
Wylądować wylądował, ale już nie ryzykował wystartować. Innym razem cała ekipa 
musiała się drapać na skałą pionową jak kolumna, na której akurat wyładował 
spadochroniarz.
Co tu czekać, aż sią kabina opróżni? Jedziemy w światło ł zieleń, dolina 
obramowana z obu stron wysokimi górami, z których spadają kaskady. O, to drugi 
pod wzglądem wysokości wodospad świata - "Bridehreil Fali", tzn. "Welon Panny 
Młodej". Ten welonik spada z wysokości 800 metrów, podczas kiedy Niagara ma 
150 metrów. Co prawda Niagara wywiera wielkie wrażenie olbrzymią ilością wody. 
Kiedy się idzie w gumowym płaszczu pod tym huraganem wody i piany, trzymając 
sią poręczy pod skalną ścianą, nie słyszy sią nawet krzyczanych do ucha słów.
"Welon Panny Młodej" ma mniej wody i ma trzy tarasy, z których spada. Drobny 
pył wodny go otacza, w którym opalizuje słońce.
Pomyślałem sobie, pijąc mroźne piwo w barze w pustyni pod Luksorem, że jednak 
"do chrzanu" z tym panem Rousseau i łonem przyrody. Muszę z pokorą wyznać, że 
to samo uczucie miałem, patrząc na "Welon Panny Młodej", siedząc na wygodnych 
poduszkach auta, tocząc się dalej po doskonałej asfaltowej szosie w kierunku 
gniazda Indian, do którego kiedyś wspinał sią major Savage, w kierunku 
słynnych na cały świat największych drzew.
Sekwoje, które idą rozrzuconymi rezerwatami na przestrzeni 400 kilometrów 
wąskim pasem wzdłuż Pacyfiku, nie rosną nigdzie więcej. Na skutek twardości i 
specjalnej konsystencji soków oparły sią owadom i grzybicy,
a rosnące w głębokich kanionach, ocalały w czasie zmian tektonicznych.
Przebywamy półtorakilometrowy tunel, wynurzamy się w państwie tych olbrzymów. 
Ich pierwsze konary zaczynają się dopiero na jakieś 15-20 metrów nad głową. 
Gdzieś wysoko stoi zwarty pułap jakiegoś katedralnego sklepienia, pod którym 
stoi cisza. Las nie ma podszycia, tylko wę-żowiska potwornie grubych korzeni, 
idących od pni po wierzchu. Tak sobie wyobrażałem Las Teutoburski Tacyta.
Zbliżamy się do "Grizzly Giant" ("Niedźwiedziowaty Olbrzym"), najstarszego 
drzewa w Yosemite - 3800 lat. To nie drzewo - to wykopalisko.
Napiszę dalej o drzewach Ameryki, bo te w Yosemite nie są największe. W każdym 
razie drzewo, przez którego tunel w pniu łatwo swoim autem przejeżdżałem, ma 
dziewięć metrów średnicy i jest wysokie na osiemdziesiąt metrów, tzn. o 17 m 
przenosi wieżę kościoła Mariackiego. Tunel przez to drzewo przebity, którym 
jedziemy, jest szeroki na osiem Stóp, tzn. ma prawie dwa i pół metra, a mimo 
to drzewo żyje i ma imponującą podniebną koronę.
Od drzew-olbrzymów jedziemy w górę a w górę, drogą nad przepaściami, nieraz 
bez barierek.
Odsłania się przed nami dolina Yosemite, przecięta rzeką Merced pobłyskującą 
jak srebrna nitka. Z wysokości, gdzie wreszcie się kończy nasza droga, 
automobile wyglądają jak przesuwające się pyłki. Z drugiej strony, na zachód - 
przepaść i za nią potężny łańcuch Sierra Ne-vada. Drapiemy się jeszcze kawałek 
piechotą na jakiś już po tej stronie przepaści najwyższy szczyt, 2700 m nad 
poziomem morza. Jest tam jakaś altana. Słońce już zaszło za łańcuch Sierra 
Nevada i tylko przez jakiś przepust tryska jego blask na bok altany. W tym 
blasku chip-munk, mikroskopijna pasiasta wiewióreczka, wspina się do 
zakręconego kranu w nadziei, że znajdzie nieco wody.
Słońce nagle uciekło i chipmunka pokryła ciemność. Ciemność jest naokoło nas, 
gdy przed nami goreje nasilony silnym pomarańczowym światłem jedyny widoczny 
cypel. Fotografuję go na kolorową błonę. Po wywołaniu sprawiło to wrażenie 
jakiejś nierealnej dekoracji: pomarańczowy słup w czerni.
Podtrzymując się wzajemnie, przy pomocy latarki elektrycznej schodzimy do 
samochodu. Nim doszliśmy, wzeszła
420
421
pełnia. I świeci jedna jedyna gwiazda wyglądająca prze-czyście na bezmiernym 
niebie. Cienie olbrzymich drzew przeskakują ogromną drogą, trudno jest skupić 
się nad kierownicą, kiedy naokoło noc brzmi jak koncha.
W pewnym miejscu, kiedy jedziemy koleiną wżłobioną na parę metrów w zalesione 
zbocza, sarna czy jeleń wspaniałym łukiem przeskakuje nad chłodnicą na drugą 
stronę. Na mgnienie oka szybę przesłoniła czarna masa i znów światła 
reflektorów dobiegają załomków drogi, i znów stoi cisza i noc.
O milę od obozu samochód staje - zabrakło benzyny. Oczekujemy, aż ktoś 
nadjedzie. Nadjeżdża ford pasażerski z łodzią-kanadyjką przytroczoną do dachu. 
Wyskakują chłopak i dziewczyna w szortach, to nowożeńcy w podróży poślubnej. 
Jadą do następnej stacji, przywożą benryną w bańce. Zapraszamy ich na kolacją. 
Są olśnieni, w restauracjach nie jadają, mają prymus, w hotelach nie stają, 
mają namiocik.
Wolałbym ten ich namiocik jak naszą kabinę. Łóżko twarde, po wodę trzeba 
chodzić z dzbankiem. Wspólne prysznice i sławojki też są na zewnątrz. I za 
taki nocleg płaci się pięć dolarów.
Długo nie możemy zasnąć.
- Wiesz - mówi żona - dziwna ta Ameryka. Te kontrasty. Te niedźwiedzie koło 
budki z wodą sodową.
Wtedy jej opowiadam o niedźwiedziu w Waszyngtonie - stolicy Stanów 
Zjednoczonych.
Pewnej ciepłej nocy majowej zobaczono w bazie odrzutowców, położonej o 
osiemnaście kilometrów od Waszyngtonu, wędrującego wzdłuż ulicy wielkiego 
niedźwiedzia, który miał miną bardzo przyjacielską. Alarm się zrobił, jakże 
mógł wleźć tu bez przepustki na terytorium srodze strzeżone przez warty! 
Zahuczały motory pełne uzbrojonych ludzi, ale miś znikł.
Okazało się, że szedł ku Waszyngtonowi. Widziano go tu i tam. Zaalarmowano 
dyrektora zoo wraz z całą efcipą strażników. Następnego dnia była niedziela i 
ponad tysiąc ludzi, którzy dowiedzieli się z radio, wyległo ze strzelbami. W 
ośmiu miejscach sygnalizowano pojawienie się niedźwiedzia, który przebywał 
przestrzenie z niezwykłą szybkością 50-60 km na godziną. Pierzchła publiczność 
i obie ekipy z boisk, na które wkroczył w czasie rozgrywanego meczu,
zahamował ruch na East Capitol Street, prześladowany, przeciął w poprzek 
Waszyngton i wydostał się, proszą sobie wyobrazić, na autostradą do Baltimore. 
Sygnalizowano go przesuwającego się koło lotniska i wreszcie już na cmentarzu 
na przedmieściu Baltimore. Kiedy powiadomiona policja tam pomknęła, miś 
wdrapał się na dwumetrowy płot i znowu się ulotnił.
Polowanie trwało całą noc z niedzieli na poniedziałek. Stu policjantów 
baltimorskich w dwudziestu pięciu wozach, mając psy ze sobą, systematycznie 
przeszukiwało ulice. Wreszcie koło czwartej nad ranem dopadli go na West 
Baltimore Street.
Ciężki ciężarowiec uderzył i wywrócił zwierzę. Niedźwiedź się podniósł ł 
usiłował ujść. Jeszcze po dwakroć uderzyła weń ciężarówka, po dwakroć usiłował 
powstać. Policjanci strzelali jak opętani. Wreszcie, trafiony w głowę, 
przyjacielski niedźwiedź, garnący się do ludzi, zwalił się martwy.
Było już późno, kiedy ucichł zgiełk ludzki w dolinie Yosemite, po której pono 
snują się nocami poskalpowane upiory, a dzień zaczyna się krzykami robotników 
wyładowujących parówki.
Wyjeżdżamy z Yosemite zawczesna słynną Tioga Rcad. Suniemy pod kopułą drzew w 
modlitewnym nastroju.
Wychowałem się wśród lasów i mają one dla mnie większą wymowę niż morze, niż 
góry, niż uprawne pola.
Wszak to w moim rodzinnym domu stała altana zrobiona z pnia półlegendarnego 
Baublisa, o którym pisze Mickiewicz, w której mogło do stołu zasiadać 
dwanaście osób.
Ten Baublis, kiedy go piorun zniszczył, został na rozkaz biskupa Arnulfa 
Giedroycia ścięty i na powiązanych tratwach spławiony w dół Niewiaży do 
majątku Nowotrzeby, który potem przeszedł w ręce naszej rodziny.
Chodząc po pierwszej wojnie po wyłysiałych miejscach ziemi, które były 
katowniami lasów, ciętych, rąbanych, wypalanych pod nowiny, palonych na ług i 
potas, na dziegieć, obdzieranych żywcem na łapcie, kładzionych pokotem na
423
422
grząskich drogach nie okorowanymi balami, ścinanych na "strzałkę" na wysokości 
piersi, bo sią drwalom nie chciało schylić, żartym przez pasożyty, przed 
którymi nikt nie bronił, patrząc na leszczyniska porastające miejsca, do 
których przywarła nazwa "puszcza" - czułem się, jak gdybym błądził po 
cmentarzach.
Tutaj w Ameryce człowiek nie był łagodniejszy dla lasu. Nie był łagodniejszy 
ani Indianin wypalający w wielkich pniach schroniska, ani biały. Jakże to sią 
stało, że stoją te olbrzymy liczące po 3000-4000 lat? Jak przetrwały?
Różne są drzewa, jak różni ludzie. Drzewa zbrodnicze, trujące tych, co w ich 
cieniu usną, drzewa krwiożercze, które obezwładniają i wysysają ofiarą, i 
drzewa samarytańskie. Taka "palma podróżnych", gdzie u nasady każdego liścia 
znajduje się rodzaj dzbanuszka pojemnego na pół do jednego litra, do którego 
spływa woda kondensująca się na liściu. To jest prymityw - coś jak woda z 
chłopskiego gliniaka. Ale takie "drzewo Rawanela" na Madagaskarze to już 
drzewo technokratyczne, przypomina automaty ustawione na kolejach, gdzie za 
wrzuceniem dajma (dzis-siąciocentówki) wysuwa sią kubeczek, podstawia pod 
kran, który mu odmierza porcję napoju. Z otworu wywierconego w pniu "Rawanela" 
tryska woda przez dwie minuty, po czym otwór zasklepia się i rana szybko się 
zabliźnia.
Cuda, cudeńka są w drzewach, od drzewa żelaznego, tonącego jak kamień, po 
lekką jak puch (wiele lżejszą od korka) balsę południowoamerykańską, której 
pnie w czasie ostatniej wojny podtrzymywały bariery minowe.
Ale które drzewo ma równie mistyczną postawą jak te, które widzieliśmy tu w 
Yosemite oraz w naszej włóczędze przez inne rezerwaty drzewne?
Poczynając już od samej nazwy. Gdyby nam kazano wymyślić nazwę siedmioliterową 
drzewa, w czym będzie piąć samogłosek, tobyśmy długo suszyli głową. A taką 
nazwą ma seąuoia, drzewo wieczne.
Bo soki sekwoi nie mają żywicy, drzewo więc jest oporne ogniowi, który trawi 
ogromne połaci leśne kontynentów amerykańskich i kanadyjskich. Jeżeli ogień 
sąsiednich drzew osmali sekwoi korą, to zawartość taniny w jej soku
goi rany. Sok jej jest antyseptyczny, kornik ani inne szkodniki go nie znoszą.
Toteż sekwoja ma czas. Po dwu dopiero wiekach jest pełnoletnia, bo dopiero po 
dwustu latach ma nasiona.
W przeciwieństwie do zwierząt, których wzrost po dojściu do pewnego wieku się 
zatrzymuje, sekwoja wzrasta w nieskończoność. Wzrasta wciąż nadal.
"The Founders Tree", największe drzewo świata, któreśmy jadąc drogą Nr 101 
oglądali koło Dyerville, przed straceniem korony liczyło 364 stopy, tzn. około 
120 m wysokości (dwie wieże Mariackie jedna na drugiej).- Ma 16 m w obwodzie i 
z jego drzewa można by zbudować dwanaście sześciopokojowych domów.
Bardziej grubaśny jest "Generał Sherman", choć niższy od "The Founders Tree": 
ma w obwodzie 34 metry. Pierwszy swój konar (jak wszystkie sekwoje) ma bardzo 
wysoko - na wysokości 43 metrów. To wspaniale patrzeć na tę równą 
bezgałąziastą kolumną, prostą jak świeca, między pięćdziesiątym i 
sześćdziesiątym metrem mającą średnicą ośmiometrową. Z tego "Generała 
Shermana" otrzymałoby się 1400 m sześciennych budulca, można by deski z niego 
przeciągnąć na 180 km.
Las takich olbrzymów sprawia wrażenie jakiejś dekoracji teatralnej. Konary 
zaczynają się na wysokości dwunastego piętra normalnej kamienicy. Gdyby taki 
pierwszy konar uciąć i ustawić, byłby samoistnym drzewem wysokości od 
dwudziestu do trzydziestu metrów, mającym ponad dwa metry w obwodzie.
Parowanie liści na tej wysokości powoduje pustkę komórek, ssące działanie 
przenosi się z komórki do komórki, od liści do ich łodygi, od łodygi po 
gałązki, od gałązek po te potężne konary - aż nitkowe kolumny soku pójdą na 
setki stóp wzwyż, przepoją podniebną koroną.
Dołem, pustym czarnym dołem lasu, który nie ma poszycia, człowiek musi 
przekraczać wążowiska potężnych jak drzewa korzeni. Sekwoje mają potężne 
korzenie rozrzucone szeroko. Taki maleńtas sekwojowy, skoro wyrośnie 
trzydzieści centymetrów od ziemi, już umocnił korzenie w kręgu trzymetrowym. 
Przygotowuje się do młl-lenium.
Co to do millenium... Cóż znaczy tysiąc lat, kiedy jest ćwiartką życia wielu z 
tych drzew?
424
425
W Parku Muir pod San Francisco leży przekrój pnia takiego kolosa. Strzałki są 
prowadzone do poszczególnych słojów, które rozwinęły się w odpowiedniej epoce 
historycznej. Idąc przez bardzo jeszcze zewnętrzny słój - Reformacją, upadek 
Państwa Rzymskiego widzimy, że Narodzenie Chrystusa jest raczej współczesnym 
zdarzeniem wobec słojów formowanych w epoce Babilonu i faraonów.
Z leśnych i górzystych obieży Yosemite postanawiamy się wydobyć na szlak 
poszukiwaczy złota przez przełęcz Tioga, drogą, która jest otwarta tylko 
latem, ale i latem jeży się napisami zabraniającymi wyjeżdżać z przyczepami, 
nakazującymi cały czas jechać na drugim biegu, przeczekiwać na mijankach 
zbliżanie się wozu z przeciwnej strony itd.
Dwanaście mil wspinamy się drogą wąską, krętą, tonącą w tunelu drzew-
olbrzymów. Niebo przebłyskuje przez prześwity przed stromo w górę idącym 
wozem. Jeśli tak pojedziemy dłużej i dłużej, to może w pewnym momencie drzewa 
rozewrą się w złocistą polankę, na której ujrzymy pasących się świętych w 
jaśniejących aureolach.
Istotnie w pewnym momencie leśne ściany się rozstępu-ją, ale tablica na słupie 
informuje nas, że jeszcześmy nie dojechali do nieba, tylko osiągnęliśmy szczyt 
gigantycznego wąwozu, wspiąwszy się na 9941 stóp (około 3300 m).
Teraz jest przed nami 33 kilometry zjazdu. Radość, lekkość rozpiera klatkę 
piersiową, bo powietrze jest krystaliczne na tej wysokości i aromatyczne wśród 
gigantycznych "Douglas Fires" zaciemniających dzień, któremu wszak daleko 
jeszcze do końca; wśród "Sugar Pines" - najpotężniejszych drzew iglastych 
świata z łachmanłącymi się purpurowymi pniami.
Od czasu do czasu małe wgłębienie, w którym stoi stół i ławy - miejsce 
piknikowe.
U końca niemal zjazdu hamulec się zagrzał i odmówił posłuszeństwa. Zjeżdżam na 
motorze z ręką na hamulcu ręcznym. Jakiś warsztacik i stacyjka benzynowa.
- Benzynę panu uzupełnię - mówi obsługujący - ale do hamulca nie będę 
zaglądał; każdy niemal zjeżdża z przełęczy z tym, że mu hamulce nawaliły, a 
wystarcza tylko poczekać, aby wystygły.
Z ulgą rzucam dajma w automat-lodówkę; wyskakuje butelczyna coca-coli 
oszroniona mroźną mgiełką; zaczepiam ją o otwieracz mechaniczny przytwierdzony 
do lodówki i z rozkoszą wlewam w siebie mroźny strumień. W dole pod nami, o 
tysiąc metrów niżej, widnieje jakieś miasto w rozwidleniu rzek; poza tym 
wszędzie, jak okiem sięgnąć - lasy, gęste, równe lasy, znać, że z sadzenia.
Wrzucam butelkę w otwór po temu przystosowany, ocieram usta wierzchem dłoni 
(żona zauważa, że to oznacza u mnie specjalne ukontentowanie).
- Cudeńka, deat SIT. Tam w Yosemite te sekwoje od tysięcy lat stoją, a tu 
człowiek wymusztrował szpilkowe drzewa rzędami l
- Bo to są "Stanislaus Forests", trzymilionowa Fundacja Rockefellera, 
przyłączona do Parku Narodowego Yosemite.
Ale ta fundacja to już nie turystyka. To eksploatacja naturalna drzewnego 
bogactwa.
Otrzymuję list z Polski, biadający na brak papieru. Tak wszędzie jest na 
świecie, nie tylko w wyrabowanej z drzewa Polsce. Zapomniałem już, ile 
hektarów lasu idzie na niedzielny numer "New York Times", ważący chyba więcej 
niż kilo. Dzienny nakład 1755 dzienników w USA wynosi 60 milionów egzemplarzy, 
tygodniowy nakład periodyków 20 milionów, roczny książek - 15 000 tytułów, co 
zjada 50 milionów ton papieru rocznie. Gdyby nie niezmierzone puszcze na 
północy Kanady, skąd Stany Zjednoczone importują papier, to i tu by walczono o 
każdy gram.
Fundacja Rockefellera jest tylko jednym z objawów wysiłków, jakie się w USA 
podejmuje celem zachowania drzewostanu.
W 1925 roku bogaty kupiec drzewny sfinansował studia nad drzewostanem, 
zalesieniem i ochroną drzew. W 1935 roku rząd przejął Instytut Leśny 
ufundowany przez niego w Kalifornii, w Placerville.
Skoncentrowano wysiłki na sośnie, która da się plantować w tej czy innej ze 
swych odmian w najróżniejszych warunkach, np. do wysokości 3300 m nad poziomem 
morza.
427
426
Instytut robi doświadczenia z wyprodukowaniem sosny najbardziej odpowiedniej. 
Sosny otrzymane ze skrzyżowania zachowują zdolność rozpładzania się.
Zapłodnione szyszki pokrywa się woreczkami, nie dopuszczającymi pyłu z innych 
sosen, ale dostatecznie porowatymi, aby szyszka transpirowała.
Wyprodukowane sosny mające trzykroć szybszy wzrost (o ile pamiętam, u nas na 
osiągnięcie przez sosnę wartości handlowej należy oczekiwać około 80 lat, a na 
papierówkę 20 lat). Poza tym nie ma w ich drzewie sęków. Zapłodnione nasieniem 
sosny kanadyjskiej trzyletnie sosenki nie mają na wysokości trzech i pół metra 
ani jednej gałązki.
Pasożyty nieraz zżerały do 95°/o młodniaka. Mieszanka olbrzymich, 
kilogramowych, czterdziestocentymetrowych szyszek sosny Coulter z nasionami 
sosny Jeffrey dała drzewo odporne na pasożyty. Zapłodnienie olbrzymiej sosny 
Ponderosa, wysokiej na 50-70 m, o niemal trzymetrowej średnicy, przez sosnę 
Apache daje rocznemu drzewku wysokiemu zaledwie na parę cali korzenie na 
głębokość 36 cali, co jest bardzo ważne w okolicach bez wody.
Mieszańce z sosną Monterey wypędzają dwudziestodwu-letnie sosny na wysokość 7 
metrów.
Instytut leśny w Placerville zalesia jałowe pustacie tak szybko, że pył sosny 
okaże się takim bogactwem tego kraju, jak ongiś pył złoty, właśnie w okolicy 
Placerville po raz pierwszy wykryty.
wiatu, który wykarczował w puszczy piękne gospodarstwo, ledwo uchodzi pożarowi 
z życiem.
Ba, ale to puszcze... Cóż o nich mówić, gdy w najbogatszych, najbardziej 
zasiedlonych miejscach Stanów Zjednoczonych rozszalały pożar niszczy wszystko, 
a człowiek, który opanował tajemnicę atomu i przestrzeni międzyplanetarnej, 
jest wobec ognia tak bezbronny, jak w dawnej Polsce kmiecie osiedleni gdzieś 
pod lasem.
W 1960 roku na przestrzeni 78 min ha lasów Stanów Zjednoczonych 104 622 pożary 
strawiły l 680 000 ha.
W Polsce pastuszkowie zaprószają ogień, ale tu pastuszków nie ma. Pożar zwykle 
powoduje zapałka rzucona z mknącego samochodu, a jeszcze częściej pioruny.
Wypowiedziano więc walkę piorunom. Polega ona na potraktowaniu chmur 
odpowiednimi chemikaliami, zanim spiętrzą się one w wieżyce rodzące pioruny. 
Samoloty rozpraszają te chemikalia w chmurach albo, jeśli ciąg powietrza jest 
ku górze, robią to rozpryskiwacze bombardujące z ziemi. Doświadczenia 
przeprowadzone w Kalifornii wykazały, że na powierzchni 800 000 ha, poddanych 
stałym bombardowaniom nieba, ilość pożarów zmalała dwukrotnie.
Zorganizowano też pogotowie lotnicze z gaśnicami i skoczkami. W roku ubiegłym 
wylano 13 200 000 litrów na 507 pożarów, skoczkowie zaś dokonali 1598 skoków 
na 427 zaczynających się pożarów.
Wszystko człowiek może zwalczyć przez selekcję: suszę, kornika, powolny wzrost 
drzewa, sęki w tym drzewie.
Ale jednego straszliwego niebezpieczeństwa opanować nie może: ognia.
W Kanadzie dojeżdżałem hydroplanem do osiedli drwali w puszczach, gdzie 
lądowałem na jeziorkach śródpuszczań-skich (bo innego dostępu, poza pchaniem 
się rzeczułkami, do nich nie było). Wówczas pilot krzyczał mi w ucho przez huk 
motoru, wskazując jakąś obszerną polanę: "Tu ludzi z całą wsią zniszczył 
pożar."
Ogromne pożary, poczynające się gdzieś w puszczy pod-arktycznej, ciągnęły na 
południe, trawiąc tysiące i tysiące mil obszarów odwiecznych puszcz. W 
Tworzywie podaję autentyczny opis, jak Gąsior, fornal z husiatyńskiego po-
Jedziemy więc przez tereny San Stanislao, jesteśmy w samym rdzeniu 
kalifornijskich lasów. W pewnym miejscu widzimy tablicę:
GROYELAND
KU PAMIĘCI ERICA CARSTENA
I DAGA SYORENSONA, KTÓRZY TU
ZGINĘLI W WALCE Z POŻAREM W 1949 ROKU.
Popularne niedźwiadki Smokey ustawione są co krok. Bear Smokey - Niedźwiadek-
Kopciuch jest znakiem służby leśnej. Malowany z łopatą ratowniczą, wszędzie 
przestrzega: Smokey the Bear says: "Pul out that match..." (Nłedź-wiadek-
Smoluch powiada: "Zabieraj się z tą zapałką").
Kiedyś jechałem z towarzyszem, który prowadził auto
429
428
PREYENT FOREST FIRES
tzw. "turnpikiem pensylwańskim", tzn. autostradą. Około godziny drugiej 
zjechaliśmy z autostrady na boczną drogę. Mgła stała się tak gęsta, żeśmy w 
ostatniej chwili zobaczyli latarkę czerwoną i nad nią napis "objazd" z powodu 
naprawy drogi. W świetle reflektorów widzieliśmy, że jedziemy przez las, ale 
posuwaliśmy się dosyć po omacku, przeklęty objazd się nie kończył, natomiast 
droga zanikała, podejrzewaliśmy, że przegapiliśmy strzałkę nawracającą z 
powrotem do drogi. Nagle mój towarzysz przez mgłę rozeznał kontur tablicy, 
odetchnęliśmy - będziemy mieli wskazówkę. Wyszedł z wozu, wspiął się do 
tablicy, zapalił zapałkę, żeby rozeznać napis, i posłyszałem, że głośno klnie: 
na tablicy dobroduszna fizys niedźwiedzia z łopatą i podpis: Niedźwiadek-
Smoluch powiada: "Zabieraj się z tą zapałką."
W pewnym miejscu drogi lasy otwierają się w obszerniejszą polanę. Droga mija 
drewniany parterowy dom, na którym jest szyld, że jest to biuro (i mieszkanie) 
kierownika rewiru leśnego Groveland.
Nareszcie będę mógł zobaczyć człowieka tej służby, o której tyle słyszałem.
Mr Hurston Buck jest to już człowiek starszy, łysiejący, który zjadł zęby na 
zwalczaniu leśnych pożarów. Pokazuje mi na mapie swój rewir: jest to około 30 
mil zalesionych wąwozów i przepaści.
Na tym terenie Mr Buck ma dziesięć posterunków obserwacyjnych. Są to oszklone 
wieże na wyniosłych punktach, z których otwiera się widok naokoło. Wieże te 
obsadzone są na letnie miesiące (jest w każdej pokój sypialny i kuchenka) 
przez pragnące wykorzystać wakacje nauczycielki i studentki, których 
wynagrodzenie wynosi 280 dolarów miesięcznie.
Ale nie jest to lekka służba. Uzbrojona w lornetę, strażniczka musi tkwić cały 
dzień w wieży obserwacyjnej przy telefonie, który raz po raz ją kontroluje. 
Jeśli chce zejść z wieży choćby na bardzo krótko, powiedzmy dla nieodzownej 
potrzeby, musi o tym meldować przez telefon.
- Niech pan spojrzy - Mr Buck podchodzi do ściany, na której jest zawieszona 
plastyczna mapa rewiru, a obok niej dziesięć kolorowych sznurków - jeśli tylko 
strażniczka dojrzy ogień, telefonicznie podaje nam, na jakiej linii. Na 
przykład na tej - przeciąga sznurek - wówczas inna stacja nadaje swój 
kierunek, o, taki na przykład, przeciągamy drugi sznurek i na przecięciu dwóch 
sznurków umiejscawiamy dokładnie punkt ognia. Wówczas ja z pomocnikiem wpadam 
w stale gotowy, w pełni wyekwipowany wóz i pędzimy do ognia, przy którym już 
musi być najbliższy strażnik powiadomiony telefonicznie przez wartowniczkę. 
Zwykle łapie się taki ogień w samym zarodku, jeśli jednak poszedł już szerzej, 
mamy możność radiem z auta wezwać dyżurny helikopter, który najwyżej w 
trzydziestu minutach jest na miejscu i wyrzuca gaszący płyn. Jeśli oceniamy, 
że helikopter nie wystarczy, radiem z auta mobilizujemy robotników we 
wszystkich tartakach oraz buldożery. Wszyscy ci ludzie są przeszkoleni, mają 
kierowników, otrzymują półtora dolara za godzinę akcji.
Mimo to raz po raz żywioł wymknie się wszelkiej początkowej kontroli, ogień 
przeskakuje przesieki. To jest chytry żywioł - czasem idzie górą koronami 
drzew w eskplozji gazów, które się nagromadzają i pękają z hukiem wystrzałów 
armatnich, a czasem przekrada się przez strzeżone przesieki niepostrzeżony, 
drążąc tunele pod suchym poszyciem, i wspina się raptem z rykiem na drzewa na 
nie strzeżonych tyłach. Wówczas nieraz okrążonym ratownikom grozi śmierć. 
Przed dwoma laty zginęło ich pięciu, przed trzema - siedemnastu.
430
Diabelski Kulig
Wjeżdżamy na drogę Nr 49 - trakt poszukiwaczy złota v; 1849. Szli oni za 
wielką żyłą złota, tzw. "Mother Lode", ciągnącą się na blisko 320 km. 
Wyciągnąła się za nimi ta droga, pełna i teraz pamiątek z tych czasów, 
ciągniemy i my tą drogą.
Kiedy tędy jechali poszukiwacze, przenosząc się z wyeksploatowanego miejsca w 
drugie, przepychając przez skały swoje wozy kryte płóciennymi budami, 
poobwieszane baryłkami z dziegciem do smarowania osi, ale i tające woreczki ze 
złotym piaskiem, mogli już wprawdzie nie obawiać się Indian, którzy rzadko 
robili wypady po tej stronie pasma Sierra Nevada, ale byli nękani bandyckimi 
napadami
białych.
Zwłaszcza bezbronny był nędzny tłum ludzki, niedoświadczony, nie 
zorganizowany, dążący zwykle pieszo z portów na złotonośne tereny. Chińczycy, 
których lądowaniu nie sprzeciwiały się wówczas żadne zakazy w bezpańskim 
kraju, nieśli po ośmiu i więcej długie bambusy z zawieszonym bagażem. Te 
ludzkie stonogi były zatrzymywane, wiązane za warkocze po czterech i rabowane 
do nitki. Białych, już zasiedziałych pionierów, trudniej było eksploatować, 
ale i dla nich gromadzenie złota było coraz niebezpieczniejsze, a posyłanie do 
banków, do "cywilizowanej" Ameryki - ryzykowne.
Wówczas, wraz z porządkującym się życiem, zorganizował się i transport. 
Poczynając z małego, dwaj woźnice, Wells i Fargo, w 1852 roku zapoczątkowali 
transportową kompanię "Wells-Fargo", która się stała żywą legendą tego kraju.
Wkrótce kompania "Wells-Fargo" miała agentów w 60 miejscowościach. Jej karetki 
miały nie tylko zbrojnych stangretów, ale i zbrojnego konwojenta, siedzącego z 
tyłu, ponad dachem karetki. Same te karetki, tzw. concoid coa-
ches, wyrabiane w Concord nad Atlantykiem o 5000 kilometrów od Kalifornii, 
malowane na jaskrawe kolory, lśniące okuciami, z dobrze wyważonym środkiem 
ciężkości, odznaczały się niesłychanie mocną budową. Zaprzężone w cztery 
konie, poza stangretem i strzelcem mogły pomieścić wewnątrz dziewięć osób i 
transportowane bagaże. Zaprzęgane w sześć koni mieściły więcej. Taką karetkę 
trzeba było transportować morzem, okrążając całą Amerykę Południową, i koszt 
jej na miejscu wynosił 6000 dolarów.
Kompania dawała do dyspozycji klientów żelazne skrzynki, w których lokowano 
złoto, i brała pełną odpowiedzialność finansową. Nie była to rzecz łatwa, bo 
uwaga rabusiów skoncentrowała się na cennych karetkach i w pierwszych latach 
dzieje kompanii cytują 343 napady.
W tradycjach Kalifornii krążą niezliczone opowiadania o tych bojach z 
bandytami. Z legendarnym "Black Bart" (Czarnobrodym), w worku z otworami na 
oczy, który miał taktykę używania przedniego konia jako tarczy. Czarnobrody 
wiecznie się wymykał, w niepojęty sposób na drugi dzień potrafił obrabować 
inną karetkę w miejscowości o kilkadziesiąt kilometrów odległej. Aż raz 
zdarzyło się, że uciekając z miejsca rabunku, pozostawił chustę noszoną na 
szyi. Na chusteczce był nitką wyszyty znak FXO-7. Detektywi kompanii zbadali 
90 pralni, aż wreszcie pralnia w San Francisco stwierdziła, że znakiem FXO 
znaczy bielizną, a znak 7 oznacza jej stałego klienta, Mr Charlesa E. Bolto-
na, który jest ogólnie poważanym przemysłowcem i jest stale w drodze, 
inspekcjonując kopalnie. Ale zbadany "kapitalista" miał zbyt wiele blizn na 
ciele.
Bo też obsługa "Wells-Fargo" nie żartowała. Bardzo był popularny jeden z 
furmanów, krzepki, dobroduszny staruszek Sandy Dań, który wyrobił sobie 
doskonały chwyt. Kiedy bandyta zatrzymywał wóz, Sandy Dań wyrażał zachwyt i 
podziw dla odwagi napastnika, który w pojedynkę zatrzymuje karetkę. 
Niewątpliwie ma ukrytych wspólników. Pochlebiony bandyta, udobruchany brakiem 
sprzeciwu, chełpił się, że jest sam jeden.
- No, a ten, który stoi za tobą z tyłu? - interesował się Dań.
Bandyta oglądał się ł w tej chwili porażał go cios w głowę obsadą biczyska 
wypełnioną ołowiem. Przychodził do przytomności już związany.
432
433
28 Królik i oceany
Inny znowuż woźnica miał w nogawce umocowany karabinek z obciętą kolbą i 
oberżniętą lufą, której koniec był przytroczony do buta. Kiedy opryszek kazał 
słą zatrzymać, woźnica wystawiał nogę, rzekomo, aby naciągnąć hamulec 
umieszczony na zewnątrz, wpierał nogę w brzuch napastnika i pociągał za 
sznurek uwiązany do cyngla. Długie lata praktykował ten trik, innych bowiem 
zbójów nie miał kto o jego skutkach powiadomić - trupy milczą.
Z czasem rząd przejął funkcje "Wells-Fargo", przekształcając ją w "Railway 
Express Agency" rozwożącą wozami pancernymi pieniądze, które podejmują duże 
firmy z banków na wypłaty pracownicze.
I tu przed laty spotkała kompanię w stulecie jej istnienia trudna do 
uwierzenia kompromitacja. Jej szofer i dwaj strażnicy, zmachawszy się 
ładowaniem worków z banknotami, zanim poczęli rozwozić pieniądze, zatrzymali 
się przed jakąś kawiarenką łyknąć nieco kawy.
Zatrzymali się na moment, więc kto by tam ryglował pancerny wóz - przecie mają 
go na oku z okna kawiarni.
Siedzą sobie, siorbią kawusię - co to? - zajechał wóz, w który sprawnie leci 
worek za workiem. Kiedy wyskoczyli na ulicę, już tylko zobaczyli znikający 
samochód rabusiów.
Ależ ryczała Ameryka ze śmiechu: milion sześćset tysięcy dolarów opylonych w 
ciągu pięciu minut w taki łatwy sposób.
Czy "Railway Express Agency" nie obawia się napadów i teraz, w czasach nam 
współczesnych, uporządkowanych?
Otóż rocznie na jej ciężarówki dokonywanych jest koło 9000 zamachów. Obywa się 
to bez rozlewu krwi, czasy bohaterskich furmanów minęły, zresztą kto by tam 
życie nadstawiał, kiedy wszystko naokoło jest poubezpieczane, wzajemnie 
reasekurowane. Toteż wartość zrabowanych obiektów - telewizory, nylony, trunki 
itd. - ocenia sią na 75 000 000 rocznie. Naturalnie, temu swego rodzaju 
przemysłowi towarzyszy paserstwo wysokiej klasy. Aresztowany w Chicago paser 
Johnson miał składy wartości pół miliona dolarów i sieć odbiorców. Płacił 
uczciwie rabusiom 40% ceny katalogowej, wiele musiał odpylać sprzedawcom,, tak 
że ostatecznie towar powracał na rynek niewiele poniżej ceny i producenci nie 
mieli co podnosić protestów. Każdy musi żyć.
- Ależ gaduła z pana, panie Wańkowicz - mówi żona. Ale oto już podjeżdżamy do 
Sonory, pierwszego miasta na tradycyjnym szlaku.
Pierwsza wiadomość z niej,, z 1851 roku, nie jest bardzo pochlebna: "Najwięcej 
szulerów, pijaków i kurw, jak również wielkie ilości lumps (kawałków złota)".
To już zwąchano w najwcześniejsze dni gold rush. Tłumy szły z zatoki, ogniska 
błyszczały wzdłuż drogi do Pacyfiku. Zwaliło się 10000 Meksykańów, 4000 
Amerykanów, ileś tam Chińczyków. Poczęła się gerylasówka Amerykanów przeciw 
Meksykanom, przeciw Chińczykom, Chińczyków z Kantonu przeciw Chińczykom z 
Szanghaju, zabawa szła na cały regulator.
Otrzymujemy pokój w miłym hoteliku. Przyjemnie zasypiać pod puszystymi 
błękitnymi kołdrami. Dzwon kościelny dzwoni czystym wibrującym dźwiękiem. 
Przeżycia dnia - zjazdy w przepaście, miniatury miast w dolinach o kilometr w 
dół, rozmowy ze strażnikami leśnymi, wrażenia u początku Drogi Poszukiwaczy - 
wszystko to zamglą się, smacznie zasypiam.
W nocy budzą mnie grzmoty i deszcz rzęsisty, przez otwarte okna idzie fala 
świeżości. Bardzo przyjemnie. Zasypiam ponownie.
Nazajutrz najmilsze ze słońc gra za oknami. W pysznym nastroju schodzę do 
kawiarni, gdzie panuje ożywienie. Miejscowe pisma podają, że ostatnie grzmoty 
w Sonorze słyszano w 1929 roku. Wiele osób podobno nie spało w nocy, 
przypuszczając, że to ponowne próby atomowe. Na wschodzie ciągną się pustynie, 
gdzie dokonywa się tych prób, i Kalif orni j czycy żyją w nieustannych 
rozważaniach, czy nie zostaną zradioaktywizowani i czy za kilka lat nie poczną 
sypać zębami po chodnikach i tapetować miednic złażącą szewelurą.
Żegnaj, zmarła Sonoro! Jeszcze w 1870 roku były twoje dni chwały; w pewnym 
tygodniu wydobyto złota za pół miliona dolarów, kiedyś był taki dzień, w 
którym go wydobyto za 160 000 dolarów. Potem szybko przychodziło opusz-czente. 
Jest i teraz kopalnia złota na wielkiej głębokości. Złoto wydobywa się z rudy 
mozolnie, wielkimi kosztami,
435
434
nic w tym nie ma z oszałamiających zysków, nic z romantyzmu. Żegnaj, Sonoro!
Zbaczamy cztery mile z drogi do Columbii, która, jedyna na tym widmowym 
szlaku, została jako tako zakonserwowana. To była kwatera "Pony Express", 
przedziwnej instytucji, przeznaczonej do przewożenia listów, obsługiwanej 
przez szereg stacji, gdzie wiecznie czekał jeździec z osiodłanym koniem na 
nadlatującego galopem drugiego jeźdźca i w locie porywał od niego torbę z 
listami. Od punktu, gdzie kończyła się kolej St. Joseph, Missouri, było 3200 
km, wzdłuż których stało 200 stacji obsługiwanych przez 420 rumaków. List 
szedł osiem dni.
Tak oto jeźdźca "Pony Express" opisuje Mark Twain:
Ubranie Jeźdźca było cieniutkie, z jednej sztuki, na głowie mycka, buty z 
cieniutkiej skórki, siodło jak opłatek, czaprak zredukowany, niewidoczny. 
Broni nie miał - przecież każdy cieniutki liścik na bibułce dawał zarobek 5 
dolarów. Pospieszny wóz pocztowy robif, przeprzęgając konie, w 24 godziny 
12$mil (200 km - przyp. M. W J, tacy jeźdźcy, zmieniając się - 250 mil. O 
każdej porze dnia i nocy tkwiło w siodłach 80 jeźdźców, 40 gnalo na zachód, 40 
- na wschód.
Strasznie chcieliśmy spotkać takiego jeźdźca, już parą razy zdarzyło się, że 
przemknął nocą. Wreszcie pewnego dnia woźnica-krzyknął: "Leci!"
. Na skraju pustynnego horyzontu widniała kropka, spostrzegliśmy, że się 
posuwa, W następnych sekundach zrozumieliśmy, że to jeździec i koń - w górę, w 
dół - w górę, w dół. Już. doszedł słabo, tętent, już narastał, w chwilę potem 
galop przemknął wzdłuż wozu, ułowiliśmy rękę uniesioną na powitanie i już koń 
i jeździec znikli jak mijający huragan.
Jeździec średnio przebywał 16 km na godzinę. Aby zrównoważyć odcinki, na 
których musiał posuwać się wolniej, bywały rekordowo krótkie przebiegi z 
szybkością do 40 km.
Świadectwem niesłychanej wytrzymałości tego pionierskiego narybku był 
sensacyjny rajd F. X. Aubreya, który w 1852 roku założył się o sumę 3000 
dolarów, olbrzymią na owe czasy, że przegalopuje na zmiennych, oczekujących 
już pod siodłem koniach w pięć dni półtora tysiąca kilometrów
436
z Santa Fe do Independence. Przywiązywany do siodła na każdym nowym koniu, 
atakowany po drodze przez Indian - wygrał zakład. Jego średnia była 27 km na 
godzinę. Powtarzają to różne źródła - ja za nimi.
Poczta "Pony Express", uruchomiona w 1816 r., działała tylko 16 miesięcy, nim 
dociągnięto telegraf, ale tradycja została i stacja tej poczty jest 
przechowywana w Columbii jako zabytek. A miejscowa gazeta nosi tytuł "The Pony 
Express".
Columbię postanowiono zakonserwować może dlatego, że większość domów, 
ozdobionych ornamentacjami z kutego żelaza, miała nie z drzewa, lecz z cegły. 
Zachowane są w starym stylu saloons (szynki), hotel, dom "Wells-Fargo". 
Akacje, przywiezione przez damy w krynolinach przed stuleciem, drobnymi 
listeczkami rzucają przesłoneczniony płochliwy cień na chodniki. Staram się 
sobie wyobrazić, jak tymi ulicami paradowali franci w czerwonych chustach pod 
brodą, w kapeluszach ozdobionych piórami i ogonami wiewiórek i szopów, z 
baczkami albo ze specjalnością kalifornijską - brodami dzielonymi na trzy 
przędziwa, czasem związane w węzeł pod brodą.
W pewnym miejscu mijam dawną remizę strażacką z beczkami i pompą z tamtych 
czasów, z niezdarnymi wążowni-cami z bawolej skóry. To na pewno ta sikawka 
była w użyciu jako wymiar sprawiedliwości.
Do miasta, w którym w pierwszych latach jedynymi kobietami były prostytutki, 
poczęły przyjeżdżać żony. Wszystkie te kobiety przyjeżdżały już dostatnio 
zaopatrzone, w krynolinach, mantylach, robronach tamtego czasu, i gdy 
wysiadały z omnibusu, witał je mąż z brodą związaną w wę-?eł, z pistoletem u 
pasa i w towarzystwie takichże kolegów.
437
Między dwiema kategoriami kobiet zawrzała walka. W Columbii w 1852 roku było 
40 szynków, 43 domy gry i dom publiczny na każdym kroku. Kiedy rozwielmożniona 
właścicielka jednego z nich, zwana "Big Annie", wyrzuciła pierwszą 
nauczycielką z wyznaczonej połowy domu, wzburzony tłum zatoczył sikawkę, 
zapewne tę, którą oglądam, i wypłoszył z wesołego domku wszystkie 
pensjonariuszki.
Sikawka jednak w tamtych czasach musiała często służyć i właściwym celom, bo 
pożary trawiły masowo drewniane domy. Kiedy pożar zniszczył Sonorę, która 
dotąd zadzierała nosa, i uroczystość "Independence Day" (rocznicę uzyskania 
niepodległości) dla całej okolicy przeniesiono do Columbii, entuzjazm opanował 
tłumy, lały się potoki wódki, ktokolwiek mógł sprokurować jakiegoś czworonoga, 
przyłączał się do kawalkady, inni tłoczyli się z kilofami, rydlami, 
kociołkami, ciągnięto "Long Toms", używane do przemywania złota, wszystko 
wwaliło się z dzikimi wrzaskami na arenę, gdzie zwykły się odbywać walki byka 
z niedźwiedziem. Uroczystego mówcę przegnano, po czym zaczęła się walka byków.
A przecież to dopiero przed dwoma laty, 27 marca 1850 r., znaleziono tu złoto. 
W ciągu miesiąca ilość mieszkańców z zera skoczyła na pięć tysięcy.
Sąsiadujące osiedla były jak wrogie potencje! Niebezpiecznie było mieszkańcowi 
Sonory znaleźć się w.Columbii i odwrotnie. Kiedy awanturnik Pete poranił nożem 
przybysza z sąsiedniego Pine Log, nadciągnęło Pine Log, już wciągali Pete'a na 
stryczku, kiedy szeryf ze swymi ludźmi go odciął. Nie na wiele to się 
przydało, bo sąd skazał Pete'a na śmierć.
W tym czasie rozdęte ambicjami Pine Log zbierało petycję do gubernatora, by 
zostać stolicą powiatu. Gdy na liście wyłożonej w oberży było 10000 podpisów, 
adwokat Pete'a odciął tekst, zamienił go petycją o ułaskawienie. Na skutek 
tego wyrok zmieniono na 10 lat, po czterech Pete wyszedł na wolność i popijał 
z tymi, co go wciągali na gałąź i uznali, że adwokat był smar t (cwany), co 
się nade wszystko ceni, i że tak dobry kawał należy zapić, i to nieraz.
Sprowadzone kobiety poczęły rodzić dzieci, jakoś cywilizować to bractwo. Walki 
byka z niedźwiedziem zanikały, domy publiczne poczęły się kryć, powstały aż 
trzy teatry. Teraz szalanp na temat aktorskiego małżeństwa
\
Williamsów, w dniu ich jubileuszu scena była zarzucona woreczkami ze złotym 
piaskiem. W 1867 roki\ Columbia już była całkiem opuszczona.
Cały dzień toczyliśmy się tą drogą Nr 49, pamiętnym szlakiem wijącym się 
wzdłuż pasma gór Sierra Nevada, tak jak szła żyła złota, w pogoni za którą w 
1849 roku rozpoczął się wzdłuż tej drogi piekielny "złoty wyścig".
Mijamy wymarłe murszejące osady, zawalone karczmy, rozkopaliska, tablice 
historyczne upamiętniające, że wówczas, gdzie oto teraz zielsko porasta, sypał 
się złoty piasek, lała się whisky, rozlegała się muzyka i strzały z 
pistoletów.
Mijamy kilka domów w pustaci - to Tuttletown, gdzie poszukiwacz złota w 
najlepszym okresie wydobywał dziennie 8 uncji złota, tzn. 128 dolarów.
Przejeżdżamy Melones - dosłownie to znaczy melony - nazwa stąd, że w tej 
miejscowości złoto znajdowano w bryłkach przypominających pestki melona. 
Ludzie tu zarabiali i na złocie, i przy złocie. Stary Robinson, właściciel 
promu, miał takie szczytowe sześć tygodni, kiedy zarobił 10000 dolarów.
W opuszczonym Carson Hill tablica stojąca samotnie na pustaci obwieszcza, że 
tu znaleziono największą bryłę złotą w historii Kalifornii: ważyła 214 funtów, 
została sprzedana za 43534 dolary.
Nareszcie jakaś zasiedlona osada. To Angel's Camp, miejsce, w którym Angel, 
weteran wojny meksykańskiej, znalazł złoto i które w cztery lata miało 4000 
mieszkańców. Angel's Camp ostało się może dlatego, że leży na skrzyżowaniu 
dróg. I w Angel's Camp przechowuje się folklor miejscowy. I w Angel's Camp, 
jak nam nabożnie podaje miejscowy aptekarz, jeden poszukiwacz w ciągu trzech 
dni wydobył złota za 10000 dolarów.
Apteka otrzymuje strumień towarów jak i każda inna w Ameryce. A jednak 
spostrzegam "Belladonna plaster", który mi aplikowano w dzieciństwie na równi 
z "wizy-katorią" (gryzącym plastrem gorczycznym). Zresztą w kącie stoją lampy 
naftowe na sprzedaż. Może wyobraźnia każe mi zobaczyć na ulicy kobiety ze 
staroświeckimi kokami? To z takimi kokami, w robronach, zasiadały zapewne
439
438
wieczorami w tamtych czasach przy fortepianach, które złotodajni małżonkowie 
sprowadzili morską okólną drogą żaglowcami.
U wyjazdu z Angel's Camp skusił nas szyld "Muzeum".
Zastaliśmy parę staruszków - byłego szeryfa i jego żonę, całkowicie oddanych 
pasji kolekcjonerskiej, zwłaszcza minerałom. Już na pół mili przed wjazdem do 
muzeum droga z obu stron jest ugarnirowana bryłami i kamieniami o przeróżnych 
kolorach i różnych teksturach.
Pod ścianami na stojakach ułożyli wycinki czy raczej odcinki z pni 
skamieniałych drzew; wypolerowane, wydają przy uderzeniu pałeczką różnolite 
wibrujące dźwięki.
- Staruszek rozpromienia się, dowiedziawszy się, że nasza wnuczka ma już dosyć 
dużą kolekcję minerałów, i ofiarowuje dla niej spory onyksowaty głaz, który 
odtąd stał się przekleństwem rodzinnym przy wszelkich przeprowadzkach.
-- Powiedzcie jej - mówi - że ten kamień przesyła były szeryf z Angel's Camp, 
który nigdy nie rozstawał się z tym rewolwerem - wskazuje colta na ścianie - i 
że to u nas mają miejsce wyścigi żab, o których pisał Mark Twain. Mieszkał tu 
pięć miesięcy, odnowiliśmy jego kabinę, czy chcecie zobaczyć?
Znam to opowiadanie Marka Twaina, spisane tutaj w. 1865 roku. Niejaki Greeley 
zapoczątkował tę tradycję, wytrenowawszy wielkie żabsko, które nazywał Mr 
Daniel Webster, w tak żwawych skokach, że kiedy się krzyknęło "Daniel, 
mucha!", już mowy nie było, aby mucha umknęła.
Greeley począł chadzać z Mr Websterem na gościnne występy po szlakach.
Pewnego razu jakiś przybysz, który nie słyszał o żabie-
-rekordzistce, wyraził się o niej z pogardą: "Żaba, jak żaba... Gdybym miał 
tylko żabę, stawiam 40 dolarów, że nie skakałaby gorzej." Obrażony Greeley 
powiedział ugrzecznionym głosem:
-• Jeśli mister potrzyma koszyczek z moją żabą, mogę mu zaraz przynieść inną.
Kiedy wyszedł, nieznajomy rozdziawił pysk Mr Webste-rowi i wbulił mu do 
brzucha garść drobnego śrutu.
Greeley wrócił z żabą. Na dane hasło nowa żaba skoczyła rześko, ale Mr Webster 
siedział na miejscu, patrząc odurniałym wzrokiem.
440
Przybysz, skłoniwszy się z gracją, zgarnął 40 dolarów i jeszcze wychodząc, 
odwrócił się i powiedział:
- Phi... mówiłem - żaba, jak żaba...
Greeley, zdumiony, oglądał Daniela Webśtera.
- Jakiś cholernie ciężki się zrobiłeś.
Wziął żabę za tylne nogi, pyskiem w dół, i na stół posypały się śruciki.
Greeley ryknął z wściekłością ł wypadł na ulicę. Ale szukaj wiatru w polu.
Odtąd ustalił się cały regulamin żabiego współzawodnictwa. Był to lokalny 
sport powiatu Calaveras, tak jak gdzie indziej walki kogutów. Zawody doroczne 
rozszerzały się na inne powiaty.
Na zwiedzenie kabiny Marka Twaina nie mamy czasu, ale pytam o te wyścigi żab.
Tak jest, zawody żabie odbywają się i teraz co rok na jesieni. Z wolna stały 
się zawodami międzynarodowymi. Jakiś czas Angel's Camp dzierżył rekord 
światowy długości żabiego skoku. Żaba niejakiego W. S. W. Danielsa skoczyła w 
trzech skokach na 15 stóp i 10 cali. Ale teraz rekord światowy wymknął się z 
rąk Angel's Camp - znalazła się cholerna żaba, która w trzech skokach skoczyła 
16 stóp i 10 cali (koło pięciu i pół metra, a więc ponad siedem kroków).1
- No, to i my skaczemy żabim rekordowym krokiem - żegnam się - bo jeszcze dużo 
dziś przed nami.
Przelatujemy San Andreas i o milę położone miejsce, gdzie ongiś był obóz 
Meksykanów. Z tymi wiecznie były bójki. Pewnego razu Meksykanie zabili 
niejakiego Muril-la, popularnego mieszkańca AngeTs Camp. Wzburzeni mieszkańcy 
złożyli się na 1000 dolarów nagrody za głowę Meksykanina.
Ofertę.podjęli rangeis (w danym wypadku przetłumaczmy "zabijaki") i uczciwie 
wywiązali się z obstalunku, przywo-
1 Tych danych udzielono mi w Angel's Camp. Jednak "Przekrój" z 8 VII 62 
podaje, że 34. doroczny konkurs żabich skoków w Angel's Camp z udziałem 1000 
okazów z Europy, Afryki i Ameryki przyniósł zwycięstwo żabie Biesepol, która w 
trzech skokach osiągnęła 3 metry 37 centymetrów. Ponieważ rekord nie mógł się 
tak obniżyć, więc zapewne albo moje dane, albo "Przekroju" są nieścisłe, czego 
nie mam możności sprawdzić.
'Ul
żąc w słoju ze spirytusem fajną meksykańską głową z uwodzicielskim wąsikiem i 
baczkami.
Przeszłość?
No, pewno, że już nie przynosi się głów w słojach ani nie wiesza 
współobywateli po przydrożnych drzewach. Ale jeśli byt kształtuje świadomość, 
to przeszłość kształtuje obyczaje. Jeśli przed stu laty Aubrey, przywiązany do 
siodła, galopował piąć dni przez amerykański kontynent, to w sto lat potem 
cytowałem amatora, który przestrzeń Los Angeles-Nowy Jork zrobił bez 
wysiadania z wozu. Jeśli przed stu laty mieszkańcy Angel's Camp wziąli krwawą 
pomstę nad Meksykanami, to oto co się zdarzyło temuż Angel's Camp po naszym 
wyjeździe. Coś, co powinno by dobrotliwego eks-szeryfa mineraloga skłonić do 
ponownego uchwycenia zakurzonego colta.
Oto wycinek z lokalnego pisma "Saratoga News", które mi przysłał Mr Tresidder, 
jego redaktor.
Ciążą na nich oskarżenia o nadużycia seksualne, narkotyki i rabunki. Otrzymali 
300 wyroków za udowodnione zbrodnie i 1023 za przestępstwa.
Stopień deprawacji gangu jest alarmujący. Na przykład, aby być przyjętym do 
klubu, kandydat musi sprowadzić dziewczynę (zwaną w slangu "owca"), która 
złoży zobowiązanie oddania się każdemu członkowi gangu, który tego zapragnie.
Główną rozrywkę chuliganom dają rajdy motocyklowe na poszczególne miasta, 
dokonywane nieraz łącznie z innymi klubami motocyklistów.
Na przykład połączone gangi "Aniołów Piekła", "Myszkujących Szatanów", "Gęsi 
Galopujących", "Komanczów" i "Kawalerów" naszły liczące 10000 mieszkańców 
Porteville. W sobotę w południe zatłoczyli plac centralny, poczęli pić po 
barach i bić przechodniów. Zatrzymywali przejeżdżające wozy, wyciągali i 
macali (pet and paw) kobiety. Pobili barmana i usiłowali zgwałcić bufetową.
Po takich wyczynach gangi zwykły zajmować jakąś szopę pod miastem dla swoistej 
giełdy, na której odbywa się wymiana narkotyków, dziewczyn i pokradzionych 
przedmiotów.
TRZECH ZABITYCH
RANNY OBYWATEL SARATOGI
REZULTATY ZDZICZAŁEGO RAJDU
Cała armia policjantów starała się w sobotę opanować falę chuliganerii trzech 
i pół tysiąca motocyklistów, która zalała Angel's Camp.
Siedmiogodzinny stan oblężenia i terroru w historycznym mieście prospektorów 
złota dał w rezultacie trzech zabitych, dwudziestu rannych i trzydziestu 
pięciu aresztowanych.
Pierwsze oznaki nastąpiły w piątek wieczorem. W południe w sobotę miasto 
"pękało w szwach" według wyrażenia jednego ze świadków. Zjechały się dwa gangi 
motocyklistów - "Wampiry" i "Anioły Piekła" - wszyscy w skórzanych kurtkach z 
nazwami swych klubów na plecach. Zabity Rosę miał na prawym ramieniu 
wytatuowaną nazwę "Anioły Piekła", na drugim sentencję: "Urodzony dla 
śmierci."
A oto wiadomość poszerzająca dane o "Aniołach Piekła", jaką w jakiś czas potem 
wyczytałem w "Time" (26 III 65 r.):
Wreszcie prokurator generalny Kalifornii, T. C. Lynch, zajął się "Aniołami 
Piekła". Czarę przepełniło porwanie przez nich dwu dziewcząt i gromadne 
gwałcenie. Lynch ściągnął dane od 104 szeryfów i lokalnych prokuratorów.
Klub "Aniołów Piekła", założony w 1950 roku, ma siedzibę w Fontana, o 50 mil 
na wschód od Los Angeles, i liczy 450 członków.
Mamy powód do spieszenia, bo musimy zboczyć z drogi Diabelskiego Kuligu ku 
tzw. "Moanłng Cave" ("Jęczącej Jaskini").
Na razie słyszę jęki, ale Królicze:
- Znowu trzeba bądzie gdzieś złazić, znowu coś będzie na głowę kapało.
Królik okazał się prorokiem. Jeszcze nigdyśmy się tak nie nałazili. Ale warto 
było. Tyłem tych grot widział po świecie, ale takie coś?...
Okolica robi się dzika, jałowe wzgórza, niebo miedziane, bo ma się już ku 
wieczorowi.
Pędząc jakimś kanionem w górę drogą poskręcaną jak grzechotnik, pnącą się w 
miedziane niebo, dojeżdżamy do drewnianego ogrodzenia, za ogrodzeniem widzimy 
budkę, w budce utlenione dziewczę w spodniach, na pewno diabli-ca dająca 
przepustki do piekła.
Diablica wpuszcza nas do windy samych, lecimy windą w ciemności sami. 
Zatrzymuje się, otwiera - jesteśmy na skalistym wystąpię ogrodzonym barierką.
Wkoło nas otwiera się panorama diabelska: w niepewnym świetle majaczeją jakieś 
czterometrowej długości uszy słoniowe wyrobione ze skały, jakieś skrzydła 
anielskie sześciometrowej długości, jakieś kształty przypominające dziwaczne 
ptaki, lwią głowę, wodospady zastygłe.
Cienie w olbrzymiej hali, komorze skalnej, idą w nie-
442
443
skończoność, przełamują się, przepaścieją, tu majaczy się nam sfinks, ówdzie 
posąg Buddy.
To stalagmity wytworzone cierpliwą pracą tysiącleci. Wielkie stalagmity - tych 
rozmiarów nie widziałem ani w Postojnej, ani na Majorce, ani w pustyni na 
południe od Bagdadu - wysokie na 10 metrów.
Rozglądam się i widzę krętą sztolnię, idącą w dół. Jest to wmontowany pionowo 
szyb - rura z siatki stalowej, w której kręcą się stalowe schody.
Poczęliśmy się i my wkręcać w dół. Nikt tych schodów nie planował na miarę 
Fidiasza i chwilami zdawało się, że już ani w te, ani wewte. Królik popiskiwał 
z tyłu, jemu było jeszcze gorzej to znieść, bo zataiłem, żem wyczytał w 
prospekcie, że schodów będzie sto czterdzieści. Wyleźli-śmy wreszcie z 
ostatniego skrętu, nieco zamroczeni, ciężko dyszący.
Że też chce się staremu państwu odwalać takie coś, zamiast siedzieć w domu i 
ciągnąć pasjansa.
Przed nami było jeziorko wody i bliskie, całkiem bliskie jakieś załomki skał.
I napis, i strzałki wskazujące na kości ludzkie, na trzysta ludzkich 
szkieletów, których tu się doliczono, szkieletów wrosłych w stalagmity. 
Ponadto szkieleciki ssaków, ptaków nawet, wciągniętych niepojętą siłą w to 
podziemne państwo.
Byliśmy wszak na głębokości ponad stu metrów. Skąd się znalazły tu szkielety 
ludzkie? Przypadek?... Morderstwa?... Wyroki skazujące?...
Zagadka nie jest dotychczas rozszyfrowana. Jedno jest pewne: upływ czasu.
Ekipa uczonych skonstatowała, że narastanie stalagmitów wymaga dwudziestu 
dziewięciu lat dla narośnięcia milimetra. Otóż szkielety ludzkie, teraz 
częściowo odkryte, są "porośnięte" skałą na wysokość półtorej stopy.
A więc dramat sprzed dwunastu tysięcy lat - kiedy nie było na świecie ani 
piramid, ani w ogóle niczego, co dotąd trwa.
Pomiary antropologów stwierdziły, że szkielety nie należały do rasy czerwonej. 
Poszukiwania idą głębiej, już pono są na sto czterdziestym metrze.
Przyjemnie jest znaleźć się znowu na powierzchni i szybko pomykać z powrotem 
na szlak Diabelskiego Kuligu.
Cóż to za groza - te głowy w spirytusie, strzały, wieszania po przydrożnych 
drzewach! Takie sobie niteczki ciągnące się ze Styksów ponurych płynących w 
otchłaniach wieków.
Następne miasto-widmo, Jackson, przejeżdżamy w ukośnych promieniach słońca, 
które czepia się kutych ornamentów na balkonach opustoszałych domów 
przerżniętych wąskimi uliczkami. Cerkiewka opuszczona świadczy, że tu kiedyś 
mieszkali Rosjanie, którzy przesiąkali na wielorybni-kach aż z Alaski.
Wreszcie przejeżdżamy to, co było kiedyś kipiącym życiem - Drytown. Znaczy to 
dosłownie: "Suche Miasto". Tablica pamiątkowa, która zastępuje mieszkańców, 
informuje, że Dryfown was not dry as name implied (Drytown nie był tak 
"suchym", jak by wskazywała jego nazwa). Było w nim dwadzieścia osiem szynków.
Kiedy już zapada ciemność, wjeżdżamy do Placerville, sławnego Placerville, z 
którego począł się przed wiekiem pochód poszukiwaczy złota wzdłuż "Mother 
Lode", której profilem ciągnął się szlak zwany "drogą czterdziestodzie-
wiątników", który przejechaliśmy w odwrotnym kierunku.
Tu był początek Diabelskiego Kuligu. Tu, pod Placerville, znalazł złoto 
majster Marshall pracujący dla milionera Sut-tera.
To tu dobiegał szlak Nr 50, przecinający kontynent amerykański. To tu 
zatrzymywało się na noc po 4000 koni w jednym tylko największym zajeździe.
Kiedy znużony zaprzęg sześciu mułów kończył swą drogę 3600 kilometrów od 
ostatniej stacji kolejowej w Missouri, ludzie z rozkoszą słyszeli pianie 
kogutów.
Placervłlle pierwotnie nazywało się Dry Diggings (Suche Rozkopki). Nagle 
wezbrało w ludność, nim ukonstytuowały się jakiekolwiek władze. Pomiędzy 1848 
i 1854 rokiem kroniki miasteczka naliczają cztery tysiące zabitych.
Wreszcie sama społeczność poszukiwaczy poczęła stanowić prawa. Na razie 
obcinano uszy, wypalano piętna, ale wreszcie poczęto wieszać. Po raz pierwszy 
to się zdarzyło, kiedy bandyci włamali się do właścicieli szulerni. Ujęci, 
najprzód otrzymali po 35 batów, ale następnie sąd sąsiedzki zadecydował, że 
pewniej będzie ich powiesić. Podwiezio-
444
445
no trzech ujętych bandytów pod drzewo z trzema stryczkami, potem wóz ruszył, a 
oni zadyndali.
Odtąd poczęto wieszać bardzo ochoczo. Dotąd tabliczki na drzewach wskazują 
gałęzie, na które zalecało się zarzucać stryczek. Miasto zaś na długie lata 
przybrało oficjalnie uznaną i w aktach używaną nazwę Hangmantown ("Miasto, 
które wiesza").
Kler protestancki, anglosaskim zwyczajem bardzo przestrzegający niedzielnego 
wypoczynku, na próżno walczył z cotygodniową orgią, która poczynała się w 
sobotę wieczorem i trwała przez całą niedzielę. Wówczas zjeżdżali poszukiwacze 
z gór z woreczkami wymytego piasku, wszystkie szynki, domy gry i burdele 
pracowały całą parą, stoły do gry ustawiano na ulicach brukowanych jedynie 
starymi butami, koszulami, pudełkami po sardynkach, butelkami, pogniecionymi 
kociołkami, garnczkami, połamanymi łopatami i obgryzionymi kośćmi.
Nieliczne kobiety, poza prostytutkami, mogły pojawiać się tylko w silnej 
męskiej obstawie. Tłum ryczał za nimi urągliwie:
They arę dreadfule sny ot Foity-NineiSj Turn their noses up at minersl
Boją się czterdziestodziewiątników, Odwracają nosy od górników!
To w tej atmosferze, gdzie kobiecość oscylowała między damą, której kult w 
głębi duszy nosił każdy z tych dziko-ludów, a prostytutką, z którą nie trzeba 
było się liczyć, wyrosła swoista tradycja stosunku do kobiety, która z jednej 
strony ma specjalne prawa, przed którą obnażają się wszystkie głowy, kiedy 
wejdzie do windy, a bezceremonialnym stosunkiem pozwalającym klepać po 
pośladkach koleżanki na uniwersytecie i tolerować strip-tease.
-Ten swoisty kult kobiety zachował się w aktach.
Pięknej kobiecie negowano prawa wyjścia powtórnie za mąż, bo minęły dopiero 
trzy miesiące od wyjazdu jej męża, o którym nie nadchodziły wieści. Wobec 
czego sprawę przedstawiono do rozstrzygnięcia Visiting Calitornia Ma-yor, coś 
jakby sędziemu objazdowemu.
Powtórzył się sąd nad Fryne w kalifornijskim wydaniu. Olśniony Visiting Mayoi 
kazał w aktach zapisać: "Mąż, kto-
ry tak piękną kobietę mógł opuścić na całe trzy miesiące, musiał umrzeć, a 
jeśli nie umarł, to bez wątpienia jest wariatem. Wobec czego ma ona prawo 
wstąpić w ponowne związki małżeńskie."
Nieprędko upraworządnił się Dziki Zachód. Dopiero w 1857 roku, w dziewięć lat 
po odkryciu złota, ówczesne "Miasto Wisielców" zostaje siedzibą władz powiatu 
El Dorado, dopiero w 1858 poczyna tu dochodzić regularna poczta.
Hangmantown jeszcze się nie poddaje tym nowinkom, jeszcze bujne życie przelewa 
się przez brzegi.
Kiedy w 1859 został zapowiedziany przyjazd słynnego dziennikarza, Horace 
Greeleya (kandydującego niebawem na prezydenta Stanów Zjednoczonych), 
towarzystwo tej kalifornijskiej Siczy gotuje się z entuzjazmem na jego 
przyjęcie.
Horace Greeley jechał trzy tygodnie zmiennymi końmi od ostatniej wówczas 
stacji budowanej z wolna na zachód linii kolejowej. Po drodze był obalony 
przez stado bawołów, tonął przy przeprawie przez Laramie River, w Sweetwater 
River zatonął kufer z jego rękopisami, w Genoa, na podnóżu Sierra Nevada, 
czekały go ostatnie zmienne konie. Zwariowany woźnica Hank Monk ze swym 
słynnym zaprzęgiem miał polecenie dostawić dziennikarza na godzinę szóstą 
minut trzydzieści.
Horace, waląc głową o budę, wysunął się ku Hankowi:
- Nic się nie stanie, jeśli przyjedziemy na siódmą...
- Mam rozkaz przyjechać na pół do siódmej.
Po dalszych dwu godzinach tak entuzjastycznie dowo" żony gość oświadczył 
stanowczo, że rezygnuje z dzisiejszego wieczornego przyjęcia.
- Mam rozkaz - zwariowany Monk strzelił celnie batem między uszy prawego 
lejcowego w czwórce.
Istotnie, o pół do siódmej punktualnie zewłok honorowego gościa był wyłuskany 
spod płóciennej budy i przy dźwiękach orkiestry, z pochodniami, zaniesiony 
triumfalnie na oczekujący bankiet.
Ale na kalifornijską Sicz przychodzi cios po ciosie. Hangmantown otrzymuje 
przyzwoitszą nazwę Placerville (pla-cer - osad piaskowy zawierający okruchy 
cennych mine-
446
447
raiów). A w 1867 roku przychodzi ostateczny cios - doszła kolej. Równocześnie 
wyczerpało sią odkrywkowe złoto, kopalnie, zorganizowane przez wielki kapitał, 
poszły na tysiące metrów w głąb ziemi, wydobywając wielkim kosztem z ton 
surowca szczypty złota, wolni kozacy kalifornijscy stali się regularnym 
wojskiem robotniczym, zamienili sią w górników.
Kiedy po przespaniu się w normalnym hotelu jechałem przez normalnie nudne 
ulice powiatowego miasta, smętnie myślałem, że romantyzm już został tylko w 
emocjonalnej nazwie powiatu - El Dorado.
Zatrzymawszy się w Coloma odległej o 15 km, gdzie Mar-shall odkrył pierwszą 
grudkę złota, piłem kawę w kawiarni pod jego pomnikiem i kawa zdawała się mieć 
gorzki smak przemijających rzeczy.
Marshall na postumencie wskazuje wyciągniętą ręką w kierunku miejsca, gdzie 
budował tartak i znalazł złoto. Ale idąc za jego gestem wzrokiem, widzi się u 
wyjścia z parku placyk, na którym wieszano prawem Lyncha.
A sam Marshall? Widziałem w Sonorze resztki parku, którego był dozorcą. Sonora 
zmieniła się w miasto-widmo, park był nikomu niepotrzebny, sprawca 
Diabelskiego Kuligu umarł w 1895 w San Francisco w zupełnej nędzy, zbierano na 
jego rzecz składki.
A jego pryncypał, multimilioner Sutter? Spieniony zalew trawionych gorączką 
ludzi zniszczył jego farmy, jego fabryki porzucone przez robotników upadły, 
ale pozostały rozległe grunta. Na jego ziemi rosło Sacramento, obecna stolica 
Kalifornii, na jego gruntach rosło... San Francisco.
Sutter wszczął akcję sądową, uzyskał wyrok 15 marca 1855 roku. Wiadomość o tym 
mogła się równać chyba tylko z trzęsieniem ziemi, któremu w tym stuleciu 
uległo San Francisco.
To tak? To sądowi mądrale chcą ich wyrzucić z ich domów? Jeśli tak, to ich 
nauczymy rozumu!... Wzburzony tłum, przy zapalonych pochodniach, wymachując 
winchesterami, coltami i kilofami, podpłynął pod gmach sądu, spalił go wraz ze 
wszystkimi dokumentami, wymachując siekierami szalał po mieście, szukając 
sędziów, którzy ferowali wyrok, chcąc ich powiesić. Dopadli koni, mknęli jak
demony zemsty do siedziby wiejskiej Suttera, dynamitem powysadzali budynki, 
siekierami pościnali drzewa, postrzelali inwentarz, zniszczyli nieocenione 
zbiory folkloru indyjskiego, pozrywali mosty, groble, śluzy.
Wendeta rozpętała się nad rodziną Suttera, tropiąc ją po zakątkach Kalifornii. 
Zabili jednego z jego synów, drugi, by ujść rąk oprawców, popełnił 
samobójstwo, trzeciego do-padnięto, kiedy, przebrany, już przemykał się 
schodnią okrętu mającego odpłynąć do Europy. Strącono go ze schodni, 
dopilnowano, by utonął. Córkę jego zgwałciło kolejno czterech mężczyzn, 
dostała pomieszania zmysłów.
Sam Sutter, któremu udało się umknąć na drugi koniec kontynentu, do 
Waszyngtonu, kołatał na próżno przez dwadzieścia lat do bram Capitolu, do 
prezydenta, do bram Kongresu, do posłów, domagając się sprawiedliwości. Każdy 
już znał w stolicy tego półprzytomnego łachmaniarza - pośmiewisko uliczników. 
Zmarł w 1880 roku.
Tak zakończyła historia "Diabelski Kulig", którego tropami przejechałem 
obecnie po "Drodze Czterdziestodziewią-tników", uporządkowanej, dopatrywanej 
przez władze "Ro-ad Nr 49".
Zdawałoby się - wytchło.
Kiedym był przed czterema laty w Kalifornii, o wybór na stanowisko gubernatora 
ubiegał się, przeciw zasłużonemu, szanowanemu republikaninowi, senatorowi 
Knightowi Knowlandowi, demokrata Brown, syn właściciela nielegalnej szulernł, 
zięć policjanta, który aresztował jego ojca.
Kiedy teraz przyjechałem, pytałem, kto jest gubernatorem Kalifornii (pobory - 
40 000 dolarów rocznie). Czyżby Brown zwyciężył?
- Surę, że zwyciężył. Bardzo morowo administruje.
Życie wielkich gromad ludzkich jest jak rzeka: potężny prąd ozonuje brudy, 
które w niego wpadają.
"Diabelski Kulig" wpadł w życie Ameryki, niosąc różne wartości. Co się miało 
rozłożyć, rozłożyło się.
A nabój energii został.
Kiedy wyjeżdżamy z Placerville, droga Nr 50 jest spowita we mgłę, auta jadą z 
latarniami. Żeby przebić się nad jezioro Tahoe, należy z poziomu 700 metrów 
wdrapać sią na poziom 2500 metrów.
W niebie widocznie jakieś biuro turystyczne dba o klientów, bo stopniuje 
efekty. Słońce poczyna się przebijać de-
449
448
likatnie, najpierw ukazując we mgle prześwity na jakieś zieloności, potem 
stopniowo zdejmując welony, aż okazuje się, że jedziemy lesistą drogą wzdłuż 
górskiej rzeczki. Małe lodowce zwisają na granitowych szczytach, gdzie indziej 
surowe granity błyskają ku nam małymi oknami jezior, zasnutych lodem nawet 
przez czas lata. Pod nami rozciągają się łąki o tak intensywnej, że, 
powiedziałbyś, fałszowanej zieleni. Pogodę ich tchnących świeżością stoków 
przerywają surowe akcenty olbrzymich narzutowych głazów.
Fotografuję, wdrapawszy się na najwyższy punkt "Echo Sumit" (2500 m), dolinę 
pod nami, po czym rozpoczynamy zjazd do jeziora, przez środek którego ciągnie 
się granica między Kalifornią i Nevadą.
Jezioro Tahoe, o wodzie przedziwnie błękitnej, jest tak umieszczone w górach 
na wysokości 2100 m w otoczeniu potężnych szczytów, że jego powierzchnia 520 
km2, jeśli ją oglądać z aeroplanu, sprawia wrażenie błękitnego oka, szafiru 
wprawionego w szmaragd potężnych szpilkowych lasów. Jest tak zadrzewione, że z 
rzadka tylko widzimy wszyte nad brzegami domki.
Jedziemy brzegiem zachodnim, kalifornijskim.
Droga jakiś czas idzie górą - pod nami widzimy Lakę Tahoe - ultramarynę nalaną 
w michę gór. Gdzieniegdzie skalista wysepka powiewa czubami dwóch, trzech 
drzew. Obłok zszedł z gór, które odbijają się w wodzie, i wisi nad lapis 
lazuli wody, szmaragdem drzew, bielą nielicznych żagli i opalizującymi w 
słońcu pianami, którymi wiatr bije o głazy. Jednym słowem - komplet dekoracji 
w zupełnym porządku.
Latem daje to zwykle akwarelowe szarmy, dla których brzegi są zabudowane 
nieskończoną ilością moteli, campów, domów wypoczynkowych i ekskluzywnych 
hoteli z własnymi plażami. "Powietrze Lakę Tahoe - pisał Mark Twain - jest 
tym, którym oddychają anioły."
Ale Lakę Tahoe ma coś dla koneserów, kiedy tłum wczasowiczów odpływa. Wówczas, 
jak głosi przewodnik, już w końcu września, jezioro przestaje obsługiwać 
turystów, poddaje się własnym fantazjom. Noce są mroźne, a dni upalne. Jak 
zapewnia przewodnik, we wrześniu w ciągu jednej doby temperatura potrafi się 
wahać między plus 35 stopniami a minus 10 stopniami Celsjusza. Kto chce, niech 
wierzy. W każdym razie ludzie na miejscu stwierdzali, że wozy na
450
noc niebezpiecznie jest zostawiać z wodą w chłodnicy; ma się rześki sen pod 
wełnianymi kocami; a w dzień ma się pięć godzin takiego słońca, że ludzie 
biorą kąpiele słoneczne. Deszcz nagle zamienia się w śnieg i mrugające 
szafirowym oczkiem jezioro, kiedy nadlatuje wiatr, staje się małym oceanem o 
grzywiastych złych falach; drzewa przeistaczają się w tabun wiedźm.
Dwie godziny tego Grand Guignolu i słońce przychodzi, jezioro mówi: "Tfu, tfu 
- to nie liczy się, co wyprawiałem" i naokoło rozpościera sią "Indian Summei" 
- babie lato.
Okrążyliśmy jezioro, na jego północnym krańcu, na samej granicy Nevady, 
zatrzymujemy się w motelu "King Beach". Motel jest wcale nie królewski - 
rozlany po plaży, jak jajecznica płaski, drewniany budynek, ale plaża, 
rozległa, piaszczysta, jest istotnie królewska.
Zalokowujemy się w drewnianej kabince najbliżej skraju wody i brnąc w 
ciemności w piaskach, idziemy na kolację do motelu. Królik nagle mnie chwyta 
za rękaw - ktoś ogromny stoi przed nią; rzucam snop światła z latarki i widzę 
totem indiański - bal różnokolorowy z czterema twarzami, z ornamentami 
fantastycznych ptaków i potworów.
Sala restauracyjna jest duża, nie ma chromowych, niklowych, kryształowych 
elegancji przeciętnej restauracji amerykańskiej. Stoły są ciemne, ławy, zydle 
i przez środek sali drewniana bariera.
- Po cóż ta bariera?
- Wzdłuż niej przechodzi granica między Kalifornią a Nevadą.
- No to co?
- W Nevadzie można uprawiać gry hazardowe - mówi kelner, wskazując na stojące 
po tamtej stronie rzędami wzdłuż ścian maszyny do gry.
Ponieważ ludzie swobodnie cyrkulują ze stanu do stanu, więc i bariera ma tylko 
znaczenie symboliczne. Zostawiwszy żonę w Kalifornii, idę do Nevady, wrzucam 
kwodra w pierwszą z brzegu maszynę, naciskam dźwig i... wysypuje się dziesięć 
kwodrów. Tak poczynają zawodowi szulerzy z frajerami - naprzód dają im wygrać.
Zaniepokojony Królik już woła, że podana kolacja ostygnie.
451
Wcale jeszcze nie podali, zły jestem.
- Nagrasz się jeszcze w Reno, w stolicy szulerów.
- I najłatwiejszych w Ameryce rozwodów - mówią z pogróżką w głosie.
Kelner przynosi jedzenie. Pytam go, czy to prawda, co mówi przewodnik o 
skokach temperatury.
Z kelnerami w Ameryce warto gadać: co rusz to dorabiający student, co rusz to 
mądrzejszy od gości, których obsługuje.
Chłopak ma czas, jest późno, poza sezonem, pusto.
- Nie wiem, czy taka różnica w jednym dniu możliwa, ale niczego tu z pogodą 
przewidzieć nie można. Jakiś czas udało mi się dostać na statystę do filmu o 
poszukiwaczach złota na Alasce, który tu nakręcał Jesse Lasky. Nad Tahoe są 
olbrzymie opady śnieżne, można kręcić Alaskę. Lasky zbudował tu obóz 
poszukiwaczy złota na Jukonie, przywiózł aktorów, nawerbował statystów, 
przerobił próby w kostiumach, wszystko było gotowe, czekaliśmy tylko na śnieg.
Ale śnieg nie przychodził. Przychodziły tylko co sobota czeki, którymi 
wypłacano nam gażę. Bractwo leżało na plażach, jeździło żaglówkami, 
piknikowało, romansowało i nie miało nic do roboty. Nasze gwiazdki wspinały 
się po "słoniu", którego robiliśmy, do głowy totema i całowały go w usta, 
prosząc o oddalenie śniegów.
Skutkowało. Miesiąc minął na tej rozpuście. Zdesperowana kompania zdecydowała 
się na sztuczny sztafaż - przysłała wagon soli (teraz śnieg się imituje 
bielonymi płatkami cornflake - suszonej kukurydzy, ale wówczas jeszcze tego 
sposobu nie znano).
Popłakując, patrzyliśmy, jak robotnicy rozsypują sól, jak uwłeszają u okapów 
sztuczne sople. Nazajutrz od wczesnego rana zapowiedziano kręcenie.
Tymczasem w nocy spadł gęsty śnieg. Kiedyśmy rano wyjrzeli, dookoła błyszczała 
biała pierzyna. Tylko dachy obozu na Jukonie, pokryte solą, tylko ziemia, na 
której stało to północne osiedle, była brudną, burą, mokrą plamą w zimowym 
krajobrazie: sól roztopiła śnieg. Aktorki poleciały z wdzięcznością ucałować 
totema ze specjalną ceremonią: równocześnie każdą z jego twarzy ucałowała 
blondynka, brunetka, ruda i szatynka. Każda na innym "słoniu".
Znad Lakę Tahoe mamy pojechać w miejsce tragiczne - tam gdzie w 1846 roku 
straszne dzieje przechodziła karawana przesiedleńców. Pisałem już o jednej, 
która wyginęła z pragnienia. Dziś będę pisał o takiej, którą zniszczył śnieg i 
mróz.
Kiedy rozpatruję mapę przed wyjazdem, uderzają mnie nazwy: Przełęcz Donnera na 
wysokości 8000 stóp, Szczyt Donnera, Jezioro Donnera, Strumień Donnera.
Jakież to wydarzenia oplotły się dookoła tego nazwiska? George Donner był 
szefem tragicznej w historii Ameryki wyprawy na Zachód.
Rozpoczął ją w piękny wiosenny dzień kwietniowy 1846 roku, zapakowawszy w dwa 
kryte wozy swoją żonę Tamsen, dzielną młodą kobietkę, nauczycielkę z zawodu, i 
czworo drobiazgu.
Jechali na bajeczny Zachód, o którym opowiadano cuda. Ich karawana liczyła 
osiemdziesiąt siedem osób - mężczyzn, kobiet i dzieci.
Wozy zaprzężone w woły posuwały się wolno. Po miesiącu dopiero osiągnięto 
rzekę Missouri, granicę ówczesnych osiedli. Po paru dniach wypoczynku ruszono 
w nieznane. Wozy ich, ciągnione w trzy jarzma wołów, były to nad wyraz ciężkie 
wehikuły, kryte długimi płóciennymi budami na obręczach, wyładowane w tyle 
wozu zamczystymi kuframi, narzędziami gospodarskimi, skopkami, nawet stągwiami 
do bicia masła. Ale mleko, które dawały uwiązane do wozów krowy, samo zbijało 
się w masło dzięki .ruchom wozu.
Kiedy rzeki zabiegały im drogę, mężczyźni klecili potężne tratwy, woły 
przepławiano po czym tratwę z kolejnym wozem przeciągano przez rzekę sznurami. 
Posuwano się przeciętnie dwadzieścia kilka kilometrów w ciągu dnia, o ile nie 
zdarzyła się jaka przeszkoda. Roztasowywano się na nocleg z zachodem słońca, 
kobiety warzyły w kotłach strawę, młodzież tańczyła przy dźwiękach harmonii w 
blaskach ognisk.
Upały hamowały tempo. U każdego wozu był uwiązany z tyłu ceber z dziegciem, 
którym smarowano drewniane osie. Dziegieć na skutek upału wyciekał jak 
roztopione masło, osie mogły zapalić się od tarcia, należało wóz raz po raz 
zatrzymywać i smarować. Tak przebyli w jedenaście tygodni dopiero trzecią 
część
453
452
drogi, która miała doprowadzić do Fortu Sutter, pierwszego osiedla w 
Kalifornii, już za przełęczą Sierra Nevada. Byli spóźnieni. Zasępiony Donner 
obliczał, że jeśli będą się wlekli tym tempem, to dalsza droga zabierze im 
dwadzieścia dwa tygodnie czasu zamiast piętnastu. Te siedem dodatkowych 
tygodni sprowadzi lutą zimę w górach, zaspy na przełęczach. Bał się tego. 
Zwłaszcza że przedtem należało jeszcze przebyć pierwszy pas gór - tzw. Góry 
Skaliste.
Niebawem teren począł się wznosić. Ostry szmergiel ranił racice wołów. Trzeba 
było wykopywać dół, walić w niego na wznak związanego wołu i obkuwać każdego 
po kolei. Tempo spadło. Żeby choć nieco ulżyć wołom, mężczyźni szli piechotą.
Była już druga połowa czerwca, kiedy stanęli w miejscu, z którego rozchodziły 
się dwie drogi. Karawany zwykle szły drogą na północ. Droga południowa była 
krótsza o 400 km, ale wiodła przez tę wysoką przełęcz w górach Sierra Nevada, 
która teraz nazywa się Przełęczą Donnera. Donner ważył sobie: czterysta 
kilometrów - to skrócenie czasu podróży o siedemnaście dni. To o siedemnaście 
dni wygrany wyścig z nadejściem śniegu.
Skierowali się tą ryzykowniejszą drogą, która wiodła coraz wyżej. Po dwu 
tygodniach, zbudziwszy się skonstatowali, że woda w wiadrach pokryła się 
cienką skorupką lodu. A był to wszak początek sierpnia. Złe przeczucie 
ścisnęło im serca. Po paru tygodniach poczęli zjeżdżać na tamtą stronę Gór 
Skalistych. Klimat się ocieplił, ale był koniec sierpnia. Co ich czeka na 
kolejnym łańcuchu gór Sierra Nevada?
Jechali teraz przez słoną pustynię. Woły słabły. Dziesiątego września Donner 
wysyła dwóch jeźdźców na najlepszych koniach do Fortu Sutter po tamtej stronie 
gór, odległego o 80 km. Niech zorganizują wyprawę, ciągnącą z tamtej strony z 
pomocą.
Jeźdźcy pomknęli, a wyprawa wlokła się w kierunku fatalnych gór coraz wolniej. 
Teren począł się piętrzyć w pagóry, raz po raz należało wyprzęgać woły jednego 
wozu, by dołączać do drugiego. Przeciąganie wozów podwójnym zestawem 
redukowało posuwanie się do ośmiu kilometrów dziennie. Żywność kończyła się. 
Na próżno przerażone kobiety stukały w dna beczek, wytrząsając resztki mąki.
454
Czas się wlókł, teren się wspinał, straszliwa przełęcz zbliżała się jak 
nieuchronne przeznaczenie. Był 3 listopad, gdy werżnęli się 16 km w najgłębsze 
góry. Kiedy, zatrzymawszy się na nocleg, mężczyźni poczęli rąbać drwa, począł 
padać śnieg. Padał całą noc, na rano leżał na dwie stopy grubo. Nie sposób 
było rozpalić ognia, bo śnieg wciąż dalej padał. Wyczerpane dzieci drżały z 
zimna. Próbowali ruszyć, kiedy w wozie Donnera pękła oś. Usiłując wyrobić nową 
ze ściętego pniaka, zaciął się głęboko w nogę. Dwa jego wozy już nie ruszyły. 
Karawana utknęła o siedem kilometrów w przód. Utknęła na amen. Nieustanny 
śnieg padał przez osiem dni. Zapasy się skończyły.
A przecież w tym pierwszym dniu, kiedy zaczął padać śnieg, dwaj wysłani ludzie 
byli już w Forcie Sutter. Między nimi a tyin fortem była co prawda groźna 
przełęcz, ale nie było niepodobieństwem, zorganizowawszy ratowniczą wyprawę, 
nadążyć z pomocą.
Mieszkańcy fortu byli jednak przerażeni: właśnie wybuchła wojna z Meksykiem, a 
oni nie mieli żadnej obrony wojskowej i każdy mężczyzna był na wagę złota. Dwa 
tygodnie zeszło, zanim zrozpaczeni wysłańcy wybłagali zmontowanie wyprawy 
złożonej z dwudziestu sześciu objuczonych mułów. Ale w mroźnej zadymce 
załamali się przed wejściem w gardziel. Tu zwierzęta nie mogły przejść, 
należało dostarczyć pomoc przez pieszych tragarzy, a tych nie było.
Wysłańcy, zżerani niepokojem o los zagrzęzłej karawany, poczęli błagać o pomoc 
po osiedlach dalszych, aż wreszcie dwaj doświadczeni przewodnicy zorganizowali 
wyprawę, która ruszyła siódmego lutego, tzn. w dwa miesiące po uwięzieniu 
wyprawy. Ludzi jeszcze zastali przy życiu, bo żywili się mięsem wołów. 
Zabrali, ile mogli - siedemnaścio-ro dzieci, cztery kobiety i trzech mężczyzn. 
Nie mieli czasu dotrzeć do odległych o siedem kilometrów wozów rodziny rannego 
Donnera.
Po resztę ludzi po trasie przetartej przez przewodników przybyła pierwszego 
marca trzecia wyprawa ratownicza. Tym razem dotarli do wozów Donnerów. Ich 
czworo dzieci nie mogło się ruszać. Nakarmili je gorącą kaszą, zabrali, ale 
Donnerowa nie chciała opuścić gorączkującego męża.
Wyprawa błądziła po tym, co było kiedyś obozowiskiem.
455
Wszystko było przysypane śniegiem, spod którego sterczały rury prowizorycznych 
schronów. Kiedy pociągnęli za sterczącą ze śniegu rękę trupa, odkryli zwłoki 
wypatro* szone, z których wy-jęto serce i wątrobę. Pobledli. Spojrzeli na 
siebie. Siady prowadziły do zasypanego szałasu. Znaleźli w nim wynędzniałą 
wdowę wypatroszonego mężczyzny i dzieci, które pożerały jego ciało. Kobieta 
rozpłakała się: "One nie wiedzą, co jedzą, ja tego nie tknęłam. Ale czy miałam 
dać im umrzeć z głodu?"
Zabrali i tę rodzinę. Za nimi zostały trupy i Donnerowa przy gorączkującym 
mężu.
Czwarta wyprawa była już tylko przedsięwzięciem finansowym, bo trudno było 
liczyć, że Donnerowie wyżyli. Jej organizator, niejaki Falcon, miał obiecaną 
połowę znalezionych pieniędzy i wszystkiego, co się uzyska ze spieniężenia 
uratowanych rzeczy.
Istotnie, Donnerowie nie żyli. Ale jakież było zdumienie Falcona, kiedy 
skonstatował, że ich ciała są wypatroszone, czaszki przepiłowane i mózg 
wyjęty.
Rozglądając się po okolicy, zobaczył wątły dymek sączący się z szałasu nad 
jeziorem, przysypanego śniegiem. W szałasie znalazł niejakiego Kesberga, 
osobistość ponurą, patrzącą wilkiem, której wszyscy unikali.
Zastali go zajadającego kawał mięsa i nie mieli wątpli
wości. W kociołku znaleźli krew. Spojrzeli z przerażeniem
po sobie: krew można było wytoczyć tylko z żywego or
ganizmu.	' . .
Gdy go wyprowadzono, ktoś odkrył w śniegu zamarzniętą i dobrze zakonserwowaną 
nogę wołową. Ale Kesberg tłumaczył, że to wiele gorzej smakuje.
Kiedy doprowadzono go do osiedli, tłumaczył się, że okoliczności zmusiły go do 
ludożerstwa, ale nigdy nikogo nie zabił. Został zwolniony z braku dowodów, ale 
sąsiedzi nie mieli złudzeń. Żył w powszechnej pogardzie, w odosobnieniu, 
długo, bardzo długo. Zmarł dopiero w 1895 roku.
Z osiemdziesięciu siedmiu ludzi karawany Donnera zginęło w okropnym przejściu 
czterdziestu.
Miejsce, w którym rozegrała się tragedia, ma być miejscem szczęśliwości i 
wypoczynku. Wzdłuż jeziora, tam gdzie nikły dymek zdradził pijącego krew 
ludzką Kesber-
ga, wyciągnął się teren piknikowy, zabudowany stołami, ławami, miejscami pod 
przyczepy.
Starszy pan przymajdrowuje do swojej przyczepy butlę z gazem.
- Dzień dobry - mówię - trudno sobie wyobrazić, że tu, gdzie teraz pan ma 
grood time, kiedyś ginęli ludzie z rozpaczą w sercu.
Podniósł głowę, rad pogawędzić:
- Skąd pan przybywa?
- Teraz z Nowego Jorku, a w ogóle - z Warszawy.
- To ja trochę bliżej - śmieje się - z San Francisco. Nie zawsze tu tak 
uśmiechnięto! Zimą - straszne śniegi, nie dziw, że partię Donnera zasypało. 
Widzi pan ten trzypiętrowy hotel? Niech pan tam zajdzie, zobaczy fotografię, 
jdJt dwa lata temu zasypało go... po-dach. Zobaczy pan fotografię dziewczynki 
na nartach śniegowych, stojącej na jednej powierzchni z transformatorem - cały 
słup jest zasypany.
Wyrażam podziw, więc pochlebiony pan rozgadał się:
- A czy pan wie, że tu cały pociąg zasypało? Czy pan może sobie wyobrazić, że 
cały pociąg może być zasypany? Wydąłem się:
- Nie tylko mogę sobie wyobrazić, ale sam byłem zasypany przez osiemnaście 
godzin w północnym Ouebec.
- Przez osiemnaście godzin? - śmieje się z zadowoleniem. - Ale było wam ciepło 
i dostawaliście na koszt kolei posiłki trzy razy dziennie w Wagonie 
restauracyjnym, rżnęliście w karty i siedzieli w barze przy ko-ktejlach?
- No, baru z koktejlami tam na tych zapuszczonych północnych drogach nie 
upatrzysz - bronię swojej cząstki bohaterstwa.
- Ale w restauracyjnym wagonie obżeraliście się za darmo - przygważdża starszy 
pan - a moja ciotka!,.. - Poczekajcie! - wlatuje do przyczepy.
- Oho - mówię do żony - na gadułę trafiłem - oby co ciekawego.
- Tylko ty taki okropny, jak tylko ci nudno, to wstajesz i w pół zdania 
odchodzisz.
- Ale zawsze z przyzwoitym pretekstem.
- Nie wiem, czy obwieszczanie uroczyste o nagłej niedyspozycji jest 
najwykwintniejszym z pretekstów.
457
456
Stary wyniósł składane krzesełka i zaczął opowiadać.
W 1904 przywieziono go z Tyrolu, przepracował życie w Ameryce, jest na 
emeryturze, ale tyrolska doludność w nim nie wytchła.
- To był styczeń 1952 roku. 15 stycznia było nasze srebrne wesele, włąc 
siostrze żony, zamieszkującej w Nowym Jorku, zafundowaliśmy luksusowy przejazd 
superpociągiem "Santa Fe".
- Jechałem tym pociągiem.
- No, to pan wie. Każdy pasażer ma swój przedział, wagony aluminiowe, wagon 
obserwacyjny ze szklanym dachem, czytelnia, bar, kąpiele. Ciotka Truda, tak ją 
nazywają nasze dzieci, miała przyjechać 13 stycznia. Czekaliśmy całą familią 
na dworcu. Rzecz niesłychana - "Santa Fe" miał opóźnienie.
Czekaliśmy kilka godzin, wreszcie nam powiedziano:
- Folks, ludzie, wracajcie lepiej do domu. Pociąg zatrzymały śniegi na Donner 
Pass, ale już posłano pług, żeby ich odkopał.
Żona moja poczęła sią niepokoić, wiać jej mówią:
- Nad ranem już pociąg tu będzie, to jest 180 mil stąd.
- A gdyby pług nie doszedł?
- Nonsens. Ale i wówczas nie ma nic groźnego - pokazali nam mapę - przecie o 
ćwierć mili od toru idzie droga Nr 40.
- No to właśnie ta - wskazałem drogę, z której zjechaliśmy.
- Właśnie ta... A pociąg zasypało tam, o widzi pan, to się nazywa Yuba Gap.
Na rano Trudy nie było. Okazało się, że lawina spadła na pług motorowy, kiedy 
już był o ćwierć mili od pociągu, i zabiła maszynistę. Telefonowano do Reno, 
by wysłali ekspedycję ratunkową ze strony przeciwnej. Już dobrze po południu 
przyszła wiadomość, że ekspedycja nie doszła, zasypała ją lawina. Tak, tak, 
demony śniegu, w które wierzą Indianie, dobrze strzegły swych ofiar. Cóż mogli 
począć przeciw nim ludzie Donnera ze swymi wołami, kiedy zmogły "Santa Fe", 
pług motorowy z San Francisco, ekspedycję z Reno i zablokowały w sposób 
całkowity dostęp z traktu Nr 40.
W pociągu było 266 pasażerów. Kiedy utknęli, wszystkich
458
zaproszono na obiad do restauracyjnego wagonu na koszt kompanii, humory były 
raczej dobre.
Ale nad ranem baterie wyczerpały się, ścisnął mróz. Zapas mleka, który był w 
pociągu, rozdano dzieciom. Pasażerowie siedzieli okutani pledami i czym kto 
mógł. To już był drugi dzień w śniegu, poniedziałek 14 stycznia. Kilku 
pasażerów, którzy mieli narty, podjęło się spróbować przejść na trakt Nr 40 po 
ratunek.
Następnego dnia, we wtorek, pasażerowie otrzymali po pół filiżanki rosołu, po 
pół parówki i po pół filiżanki kawy. Wszystko to zagotowano na porąbanych 
sprzętach kuchennych. Dzień się wlókł, Truda trzymała po bohatersku tort, 
który nam wiozła, jeszcze myślała, że zdąży na ucztę jubileuszową.
Wielu poczęło chorować. Ciśnienie wysokości dawało się we znaki. Pociąg miał z 
jednej strony przepaść, z drugiej stromą górę, z której lada chwila mogła 
zsunąć się lawina i żywcem ich pogrzebać.
Przyszła noc. Siedzieli w ciemnościach, trzęsąc się z zimna. Truda zrobiła 
obrachunek sumienia, wyliczyła, że nie zdąży na uroczystość, jadła tort i dała 
towarzyszom.
Tymczasem my w San Francisco i inni, którzy oczekiwali na jadących tym 
pociągiem, szaleliśmy. Pod wieczór we wtorek powiadomiono nas, że pociąg 
ratunkowy, doszedłszy na 35 mil, może posuwać się z najwyższą trudnością jedną 
milę na godzinę. Śnieg bez ustanku trzeci dzień padał. Na ludzi Donnera padał 
bez ustanku osiem dni...
Przeszła trzecia noc. Dopiero na czwarty dzień przedarła się ekspedycja 
ratunkowa z drogi Nr 40. Na noszach wyniesiono pięciu pasażerów, którzy się 
rozchorowali. Truda przesiedziała uroczystość w śniegach.
Aż dziwne, jak niesłychane przygody czyhają w tym najbardziej komfortowym 
kraju. Przełęcz Sierra Nevada, którą dziś mamy przebywać, była w stanie 
zniszczyć Donne-rów, ale żeby w sto lat po tym musiano na noszach wynosić 
ludzi z luksusowego pociągu? A oto dwa inne przykłady z tego roku.
David Steeves we wspaniałym humorze wyfrunął 9 maja z Kalifornii. W cztery 
godziny znajdzie się na drugim
459
krańcu Ameryki w objęciach poślubionej przed niespełna dwoma laty żony, która 
go oczekuje z pięciomiesięcznym synkiem. Z wysokości 11 kilometrów dzikie 
pasmo Sierra Nevada wydawało się czymś tak odległym, że aż nierealnym. Nagle 
nastąpiła eksplozja w odrzutowcu.
Steeves wystrzelił siebie wraz z siedzeniem i wylądował, wykręcając kostkę, na 
zaśnieżonym szczycie na wysokości 12000 stóp (cztery kilometry). Znalazł 
zamarznięte łożysko strumyka i począł się zsuwać w dół, tonąc po pachy w 
śniegu, zjeżdżając po zalodzonych głazach. Noce spędzał wciśnięty między głazy 
osłaniające od wichru. Musiał coś mieć do jedzenia, bo pełzł tak 18 dni. 
Wreszcie, goniąc resztkami sił, zobaczył schronisko pasterskie, w którym było 
parę konserw, zapałki i haczyk do wędki.
Leczył opuchłą nogę, nie wychodząc ze schronu, ale znów nie miał co jeść. 
Tymczasem naokoło budziła się wiosna. Żywił się ślimakami ("Wcale nie takie 
złe" - zapewniał), potem zaczął łapać ryby. Wreszcie trafił na obozowisko 
pierwszych w sezonie wycieczkowiczów. Ci go nakarmili i poinformowali, że jest 
5 lipca. Steeves był zaginiony 54 dni i przeszedł 160 km. Na tydzień przed tym 
dowództwo lotnictwa definitywnie powiadomiło, że można uważać Steevesa za 
zmarłego.
Pewnego dnia ktoś z dołu spostrzegł błyskające skrzydło samolotu. Radio 
trąbiło o zaginięciu Mesurierów, zorganizowano ekspedycję, która natknęła się 
na Dorothy pod drzewem, zupełnie wycieńczoną. Nad nią widniało na pniu 
dwanaście kresek. Jednak od katastrofy minęło 19 dni.
Toteż kiedyśmy opuszczali Przełęcz Donnera" nad uśmiechniętym jeziorem, 
poglądaliśmy z zabobonną trwogą na otaczające góry, które dobrodusznie 
osłaniały od wichrów ludzkie mrowie pijące coca-colę.
U wylotu mijaliśmy olbrzymi głaz - -to przy nim przywarło pełgające życie 
rannego Donnera, czworga półżywych dzieci i młodej jego żony, która go nie 
odeszła z ratownikami, została, by zginąć razem ł mózgiem swoim nakarmić 
ponurego ludożercę.
Na głazie umieszczono w 1928 roku tablicę brązową z imionami wszystkich 
członków uwięzłej tu karawany. Trzech jej uczestników, wówczas dzieci, było 
obecnych na uroczystościach.
Małżeństwo Le Mesurier wracało własnym samolotem od syna z Kalifornii. Kiedy 
przelatywali nad Sierra Neva-da, dwumotorowiec stuknął o zbocze, odwalając 
skrzydło i motor. Małżeństwo spiesznie wydobyło się z obejmującego płomienia, 
który ugasił deszcz.
Wyciągnęli z kadłuba butelkę proteiny, trzy tabliczki czekolady, pledy i 
ciepłe ubrania oraz spadochrony, z których sklecili namiot. Było zimno, 
ratowali nogi od odmrożenia wsadzając je w ogromny worek na lód, izolowany od 
wpływów temperatury.
Na trzeci dzień Le Mesurier zmarł. Okazało się, że nastąpił wylew krwi w mózgu 
od uderzenia w głowę przy lądowaniu.
Żona okryła zmarłego płótnem spadochronu, rozwiesiła na drzewie czerwony 
sweter jako sygnał dla aeroplanów i zagrzebała się w pledy. Pomadką do ust 
znaczyła na pniu drzewa wstające_ ranki.
460
Amerykańskie Pompei
Jednak nie wszystkiemu technika zaradzi, musimy się liczyć z przyrodą. Rok 
temu jechaliśmy na Zachód i kazano nam wziąć się drogą okrężną, wzdłuż granicy 
meksykańskiej, bo przełęcze przez Góry Skaliste są nie do przebycia. 
Usłuchaliśmy, nie chcąc iść w ślady karawany Donnera i innych, których tylu 
wyginęło w śniegach.
A teraz znów nas poganiają: jeśli chcecie przejeżdżać przez Góry Skaliste, to 
już najwyższy czas.
Jakoś dziwnie słuchać tych rad w słonecznej Kalifornii od ludzi opalających 
się na plażach jeziora Tahoe. Ale trzeba wierzyć, że już tam w Rockie 
Mountains demony śniegu szykują się wypatroszać mroźne piernaty.
Do widzenia więc, Kalifornio! Dobrze nam było tutaj.
Na razie jeszcze w atmosferze złocistej jesieni przejeżdżamy pięknymi wirażami 
pasmo Sierra Nevada, już jesteśmy w jednym z najdzikszych stanów. Po 
Kalifornii, która jest najrozkoszniejszym ze wszystkich stanów.
W pewnym miejscu zatrzymuje nas tablica z nazwą miasta: Warsaw. Takich Warszaw 
jest w Stanach Zjednoczonych kilkanaście, tak jak i Krakowów. W Kanadzie byłem 
w osadzie Wilno. Przeważnie w tych Warszawach i Krakowach nie ma dziś ani 
jednego Polaka. Takie polskie miasta--widma.
Jancie-Połczyńskiemu udał się dowcip z jedną z tych Warszaw! Było to w 
czasach, kiedy mowy nie było o wycieczkach do Polski. Jeden Janta, obieżyświat 
przemyślny, który przed wojną tańcował z gejszami, tygrysy strzelał z 
maharadżami, uplatał się w romansik z "minareciarą", tzn. przewodniczką po 
minarecie w radzieckim Turkiestanie, postanowił w 1949 roku odbyć podróż 
najegzotyczniejszą - do Polski.
462
Wypuszczono go z powrotem. To było coś podejrzanego. Przecie gdy Zofia Kossak 
przyjechała do Polski, zorganizowano bojkot; byłem na odczycie Zygmunta 
Nowakowskie-go, który ją nazwał "bolszewicką agentką".
A kiedy w styczniu 1949 roku jechałem "Batorym" do USA, przyszedł do mnie 
przedwojenny dygnitarz, tłumacząc, że to jest jasne, że w Nowym Jorku przymkną 
mnie w kajucie i siłą uwiozą do Polski.
Skoro więc Janta wrócił, to niewątpliwie jako Zofia Kossak w spódnicy, tzn. 
agent. Po jednym odcinku jego relacji z Polski druk ich przerwano. Janta 
został poddany ostra-cyzmowi, jeden z wieszczów nawet miał to sobie za 
patriotyczną zasługę, że mu nie zwraca długu i nie powiększa w ten sposób 
gadzinowych funduszów.
Trędowaty więc Janta wycofał się do Buffalo, zaczął handlować pierogami.
I nagle rozesłał zawiadomienie, powiadamiając, że postanowił jechać do 
Warszawy w związku z zasadniczym zwrotem w swoim życiu.
Nikt przyzwoity nawet mu nie nawymyślał w odpowiedzi. Przecież wszyscy byli 
pewni, że tak się skończy.
Tymczasem złośliwy Janta - po prostu pojechał do najbliższej Buffalo Warszawy, 
aby w niej wziąć ślub.
Minęły lata. Znaleźli się liczni nowi zdrajcy, z niżej podpisanym łącznie, a 
Janta dobrze się sprawiał i został przywrócony do łask emigracyjnych.
Czasy się zmieniły. I jak się zmieniły!... Pewnego razu w Warszawie słodko się 
zaprosił przez telefon do mnie na obiad dyrektor Instytutu Naukowego z Nowego 
Jorku, który w 1956, kiedy jechałem z wizytą do Polski, podpisał na mnie ukaz 
wykluczający mnie z patriotycznej społeczności.
Łaziłem po tej newadzkiej Warszawie liczącej sześć tysięcy mieszkańców, ale 
łaziłem na próżno. Mieszkańcy są przeważnie niemieckiego pochodzenia. Bodaj że 
ta Janto-wska Warszawa (w każdym razie jedna z Warszaw) do wypowiedzenia wojny 
Niemcom nosiła nazwę... Berlin; lojalni mieszkańcy nieco przesadzili 
przemłanowując ją aż na Warszawą; radzi by zapewne dziś dawną nazwę przywrócić 
jako "Berlin Zachodni", bo to lepiej popłaca.
Ani śladu Polaka. Ani śladu tradycji.
463
Z Warszawy droga wciąż górzysta i krata prowadzi do stolicy stanu Ńevada - 
Carson City. Jak wiadomo, w Ameryce stolice stanów nie są lokowane w dużych 
centrach, ale Carson City jest podobno najni^pozorniejszą z pięćdzie-siąciu 
stolic stanowych - liczy 3082 mieszkańców.
Kiedy Mark Twain przed stu laty oglądał Carson City, tak oto relacjonował:
"Główna ulica, zawierająca 4-5 bloków, świeci białymi ramami okien, które są 
za wysoko, by usiąść, ale niezbyt wysoko dla uskutecznienia innych czynności."
Z czego wnosić należy, że był to rodzaj Stolina, o którym piszę w Tędy i 
owędy, że gościa ze stacji poprzedzał goniec z okrzykami: "Ydze sze - mań 
gajt" ("Cob oni w ta pora nie wylewali nocniki").
Ale teraz ta mała stolica, w której za czasów Marka Twaina sędzia najwyższy 
stanu Nevada wydawał wyroki w swojej sypialni, jest wypucowana po amerykańsku 
i owiana Duchem Bożym: przy wjeździe dwadzieścia kilka istniejących w nim 
wyznań wystawiło wspólnym kosztem tablicą z adresami swych kościołów.
Carson City jest nazwane na cześć Kita Carsona.
Słynny w historii amerykańskiej odkrywca szlaków na Zachód, Kit Carson, 
niezmordowany podróżnik, traper, myśliwy, żołnierz, pogromca Indian, był to 
niepozorny człowieczek ważący 67 kilo, na z lekka pałąkowatych nóżkach, o 
głosie piskliwym ł nieśmiałym zachowaniu.
Karierę zaczął w 1826 roku jako piętnastoletni pomocnik poganiacza w karawanie 
wyprawiającej się na Zachód. Kiedy jego szef postrzelił się w rękę i wdała mu 
się gangrena, jedynie piętnastoletni chłopak pomiędzy gromadą dorosłych 
mężczyzn podjął się amputacji: odciął rękę piłą rozpaloną w ogniu i zamazał 
ranę dziegciem służącym do
smarowania osi.
Kiedy karawana przybyła na miejsce i jej uczestnicy udali się na wyprawę 
traperską, rzucono napraszającemu się chłopcu - na urągowisko - ciężką paść na 
bobry, ale młody Kit nadludzkim wysiłkiem rozwarł ją i nastawił.
Przyjęty do ekspedycji, ubija przy napadzie Apaczów ich wodza. Kiedy dowódca 
wyprawy zaczyna zdejmować skalp z trupa, bo traperzy ten zwyczaj przejęli od 
Indian, chło-
pak jak tygrys rzuca mu się do gardła: skalp jemu się należy... Dowódca 
spojrzał w pomętniałe z gniewu oczy chłopca, wyczytał w nich skoncentrowaną 
wolę i ustąpił.
Po kilku latach wyrósł z Carsona zmężniały dwudziestojednoletni traper w 
frędzlowatym ubraniu z jeleniej skóry, z włosami spadającymi na ramiona, z 
dwoma rewolwerami przy pasie, mający sławę pierwszorzędnego strzelca.
Począł smalić koperczaki do ładnej Francuzeczki, która przyjechała do Fortu 
Bend, ale zepsuł wszystko, kiedy zażądał, aby piękność uszyła mu mokasyny. 
Zwymyślany, udał się po mokasyny do obok biwakującego szczepu indiańskiego. 
Córka wodza, poetycznie nazwana Śpiewająca Trawa, uszyła mu mokasyny, wobec 
czego zamarzyła mu się żona; gotów jest ofiarować jej ojcu strzelbę i starego 
muła.
Koledzy uważali, że stary muł wystarczy. Ale dumna księżniczka znała swoją 
cenę: ni mniej, ni więcej, tylko Carson ma dostarczyć dwadzieścia pięć koni. 
To było warte tysiąc dolarów, a skąd je wziąć?
Jedyna nadzieja - to znaleźć złoto, o którym poczęto przebąkiwać. Dobrawszy 
pięciu kolegów, rusza w głąb kraju, ale po drodze zostają obskoczeni przez 
Komanczów.
Każdy z traperów wziął swego muła za uzdę, muła poprzednika za ogon i kiedy 
zamknęli prawidłowe koło, każdy strzela zza swego muła. Ostrzeliwują się zza 
mułów do wieczora, a nocą szóstka traperów wyślizguje się na brzuchach. W 
ciągu doby robią sto kilometrów, gubiąc w cier-niakach ubrania. Carson dobija 
do fortu bez tysiąca dolarów i nagi, jak go matka urodziła. Stanowczo należy 
znaleźć jakąś łatwiejszą drogę do serca księżniczki.
Sposobność niebawem się nadarza. Odbywają się wielkie doroczne zjazdy 
traperów, na które ściągają ze skórami Indianie, kupcy z Zachodu, domy gry i 
kobiety lekkich obyczajów. Panoszył się między tym wszystkim olbrzym, Francuz 
kanadyjski, cieszący się groźną sławą, że już ubił dwudziestu sześciu innych 
białych zawalidrogów.
Śpiewająca Trawa przegrywa w jednym z domów gry najprzód kaftan, potem 
spódnicę i wreszcie koszulę.
Francuz wykupił to wszystko i wyszedł z dziewczyną.
465
Na drugi dzień jej ojciec, noszący przezwisko Goniący w Kółko, wyznał 
strapiony, że olbrzym chciał zgwałcić Śpiewającą Trawę. Carson schwycił 
sześciostrzałowiec
30 Królik i occafiy
464
i poleciał do saloonu, gdzie Francuz urzędował z podrapaną gębą. Kiedy powitał 
Garsona urągowiskami, sześciostrzało-wy colt wszedł w akcją i tu był kres 
przechwałkom i zwycięstwom Kanadyjczyka.
W nocy Carson posłyszał szelest pod oknem; przy jego łóżku padła para 
mokasynów; posłyszał stłumiony śmiech; mokasyny nosiły znak, jakim je 
opatrywała Śpiewająca Trawa.
Carson poleciał do Goniącego w Kółko: córka jego dała mokasyny, co według 
obyczaju jest zgodą na małżeństwo. Ale on nie ma tych przeklętych dwudziestu 
pięciu koni.
- O key - powiedział udobruchany papa - wystarczy stary muł.
Śpiewająca Trawa zmarła jednak przy porodzie. Carson był znowu wolny. 
Przyłącza się jako przewodnik do rządowej wyprawy, mającej na celu 
spenetrowanie drogi wodnej do Oceanu Spokojnego. Drogi takiej, jak już teraz 
wiemy, nie ma. Bo przecież Pacyfik oddzielony jest pasmem gór. Wyprawa, 
ciągająca straszliwie ciężką haubicę, rzeki żadnej nie znalazła i stanęła u 
kresu sił. Carson sprzeciwił się dalszemu upuszczaniu krwi mułom na pożywienie 
ludziom, wyrzucił haubicę, bagaże i wyprowadził ekspedycję z powrotem z 
trzydziestu trzema mułami, które pozostały spośród stu czterech.
Przy ponownej wyprawie wybucha wojna meksykańska 1845 roku, ekspedycja 
automatycznie zmienia się w wojsko, a Carson w podporucznika. Słynne jest jego 
prześliź-nięcie się nocą przez pierścień oblegających wojsk meksykańskich do 
armii głównej z wezwaniem odsieczy. Kiedy zostaje przekazany z meldunkami 
przez dowództwo do Waszyngtonu, piękne damy otaczają amerykańskiego Skrze-
tuskiego hołdami. Żeni się więc z dziewicą z arystokracji, ale nie sypia 
inaczej jak pod drzewkiem w ogródku albo na otwartej werandzie. Czasem 
werandzie sią sprzeniewierza, by dopełnić obowiązków względem arystokratki, 
której daje siedmioro dzieci.
Tak w przyjemnych zajęciach mija czas do wybuchu wojny domowej, kiedy Carson 
formuje pułk ochotników z Nowego Meksyku. Obdarowany tytułem pułkownika, 
wygniata różne indiańskie partyzantki tak skutecznie, że zostaje
mianowany generałem. Nowo upieczony generał nie pozwala jednak nigdy tak sią 
tytułować. Jego żołnierze po dawnemu mają mu mówić po imieniu "Kit". Cichcem 
jednak poczyna sią uczyć u swojej arystokratki ciężkiej sztuki pisania. Nie ma 
wiele ambicji w tym kierunku: byle się móc podpisać.
W6wczas to powstaje słynne "okey", które uczepiło się amerykańskiego języka 
jako symbol "zgoda". Miało to powstać z dwa liter, którymi generał Carson 
opatrywał raporty. Chciał pisać: "Ali coirect", co fonetycznie brzmi "Ol 
korekt". Poczciwiec więc, ograniczając sią do nakreślenia pierwszych dwu 
liter, pisał O.K. (które wymawia się "okej").
Śmierć przyszła do starego pioniera łaskawie. Czuł się źle, więc kazał 
rozłożyć siennik na podłodze i zległ na nim, zaordynowawszy potężny befsztyk. 
Zjadł go w całości, po czym oświadczył:
- No, teraz umieram. Do widzenia, chłopaki! Uścisnął rękę każdemu i po chwili 
już nie żył.
Opowiadanie o Carsonie streszczam ze studium Mar-shalla Sprague'a (Tnie, April 
1955). Kiedy je odczytałem żonie, Królik pokręcił głową:
- Przypomina mi to westerny z telewizji, od których nie mogłam oderwać dzieci. 
Ciągle "bang, bang" i trupy padają jak groch.
Tak czy owak, Carson ma pomniki po całej Ameryce, a teraz przejeżdżamy przez 
stolicę stanu, nazwaną jego imieniem.
Od Carson City poczyna się nowa kraina osiedli-widm. Ale te osiedla nie na 
złocie powstały, tylko na srebrze. W owym czasie wiele państw świata, a wśród 
nich i Ameryka, hołdowało bimetalizmowi, a więc srebro było równoważną ze 
złotem miarą pieniądza.
Nie od razu zapędzeni aż po tę okolicę poszukiwacze złota zrozumieli, co 
znaleźli; złota nie było, a do łopat kleiła sią tłusta błękitnawa glina, którą 
klęli w żywy kamień.
Bracia Grosch (wymawia się "grosz" - coś w tym jest rodzinnego) pierwsi 
zwęszyli, że w tej glinie tkwi srebro. Ale jeden zaciął sią w nogę i zmarł na 
gangrenę, drugi
466
467
wyprawił się po narzędzia na Zachód, do El Dorado i zginął w zadymce na 
przełączy Sierra Nevada.
Dopiero niejaki Comstock, przezwiskiem Stara Patelnia, dobrał się na dobre do 
wydobywania srebra. Odtąd ta kraina srebra nazywa się "Comstock Lode" {Żyła 
Com-stocka).
Wydobywanie srebra było mozolniejsze niż wydobywanie złota, ale i pewniejsze. 
Złoto wydobywało się łatwo (w tych dniach odkrywkowych), ale znalezienie jego 
było loterią. Do srebra, które nie nikło tajemniczo jak złoto, nie wystarczała 
jednak zwykła patelnia, na której się przemywało piasek. Należało angażować 
kapitał na zakup ciężkiej aparatury, wagi do 24 ton, którą ciągnęły zaprzęgi 
16-20 wołów.
Złoto tam na miejscu, aczkolwiek to brzmi jak paradoks, rodziło demokrację - 
każdy był sobie panem, dopóki po złoto nie trzeba było zstąpić pod ziemię i 
mozolnie go dobywać z kruszonej rudy, co wówczas zamieniło wolnych 
prospektorów w najemnych górników.
Tutaj od samego początku kapitał sięgnął przez swoich agentów do Chin. Znęcona 
biedota chińska, pozbawiona wszelkiej ochrony prawnej, pracowała od świtu do 
późnej nocy za dwadzieścia centów tygodniowo. Jeśli kulis chiński nie 
dostarczył określonej normy, bywał przykuty do taczki zaopatrzonej w kulę 
żelazną dla udaremnienia ucieczki. Stare cmentarze po górach z szeregami 
wzgórków to pamiątka po mrącym pogłowiu tych żółtych niewolników.
Wówczas poczęły się fortuny potentatów srebra. To tu zbił majątek George 
Hearst, ojciec magnata prasowego.
Bracia Eilley i Sandy Bowersowie zbudowali sobie kosztem owoczesnych pół 
miliona dolarów rezydencję, którą meblowali najwymyślniejszymi meblami 
zakupywanymi w Europie. Snobizm nowobogackich kazał braciom Bower-som nawet 
bluszcz sprowadzać z Windsoru, rezydencji królewskiej w Anglii.
Sandy Bowers, który, jakkolwiek to by mogło się wydawać dziwne, do końca życia 
nie umiał czytać, ufundował w swej rezydencji wspaniałą bibliotekę.
Niedobrze to się zwykle kończy. Rockefeller wegetował długie lata na 
sucharkach i mleku, Hearst biegał po nocach opętany trwogą przed śmiercią, a 
Eilley Bowers, któ-
ry przeżył brata, zarabiał pod koniec życia po szvnkach jako wróżbiarz.
Jak te fortuny, tak i całe to bujne życie odeszło. Auto nasze posuwa się wśród 
dzikich zboczy, porosłych ciernistym zielskiem, w którym tkwi od czasu do 
czasu pusty drewniany dom i rdzewiejące resztki porzuconego sprzętu.
Gdzieniegdzie można rozeznać jeszcze ślad kolei, która szła tędy. Potentaci 
srebrni rzucili do tej pracy tysiące chińskich kulisów, a potrzebny sprzęt 
sprowadzany z Anglii dublowali w zamówieniach - na wypadek gdyby jeden okręt 
nie doszedł, drugi z takim samym ładunkiem gwarantował, że nie zajdzie zwłoka.
Nie liczono się ani z kosztami, ani z terenem. Na odcinku 20 km tor robił 17 
kompletnych okrążeń. Cała ta droga między Carson City a Yirginią, do której 
jedziemy, wynosiła 34 kilometry. Ruch na niej był wielki; przeciętnie 30 
pociągów dziennie, aż do pięćdziesięciu przy największym nasileniu.
Kiedy zdegradowano srebro na rzecz złota, zdegradowano i tę kolej. Rozebrano 
ją na złom, został tylko zarośnięty trakt.
Spoglądamy na niego z poczuciem wyższości, mknąc asfaltem. Zauważyłem już w 
Pompei, jak musująco działa na człowieka żywego obcowanie ze światem zmarłym. 
Czuje się w tym świecie kontrastem, szybciej w nim krąży krew.
A przecież zbliżamy się do Yirginii, amerykańskiego Pompei, największego z 
miast-widm.
Przed trzema dniami czarny cadillac "convertible" w asyście kilku innych wozów 
mknął tą drogą, co my - do Yirginii.
Kiedy orszak zatrzymał sią przed muzeum, z cadillaca wyskoczył młody człowiek 
witany rozmodlonym spojrzeniem tłumu. Masa ludzka popchnęła się do muzeum, 
stara bibliotekarka zaczęła tonąć w powodzi 25-centówek.
Tym bożyszczem, któremu dworski ukłon składały babcie i mamy w nie mniejszej 
ekstazie jak podlotki cisnące się o autografy, to był nasz rodak, większy niż 
Kościuszko i Pułaski wzięci na kupę - Władziu Liberace.
Czemu Liberace? Bo mamie, patriotce z Łyczakowa, po-
468
469
ślłznęło się z Włochem, ale za to Władziu jest to autentyczny Władziu lwowski, 
duplikat "chłopaka z Sosnowca", wirtuoz i magik lekkiej muzyki, aktor, 
kabotyn, produkujący się w białym smokingu haftowanym złotem, który kosztował 
3000 dolarów.
Nieco tej techniki robienia popularności przeznałem, szapronując Janka 
Kiepurę. Zaczęło się od telefonu do Paryża, którym go przed wojną zapraszałem, 
aby zaśpiewał na placu Saskim na rzecz Dni Morza.
- Czekaj pan - zastanowił się "chłopak z Sosnowca", to ja im zaśpiewam, zna 
pan to?~.
I odśpiewał mi przez telefon Hę], tlisacza dziatwo, a ja beknąłem za tę 
przyjemność 115 przedwojennych złotych.
Z konferencji prasowej w Hotelu Europejskim mieliśmy udać się obejrzeć 
miejsce, gdzie będzie śpiewał. Wyprowadziłem go bocznym wyjściem na plac 
Saski, można było przejść parę kroków. Sparł nas tłum wielbicieli tak 
entuzjastycznych, że mi skradli wieczne pióro. Kiepura skinął na konną dorożkę 
i kazał się wieźć przez Wierzbową. Zdyszani wielbiciele odpadli, ale 
rowerzyści się trzymali. Pojechaliśmy Krakowskim Przedmieściem do Belwederu z 
coraz narastającym tłumem rowerzystów, wróciliśmy też dorożką na plac Saski w 
towarzystwie kilkuset rowerów.
W 1939 r. na uroczystości 3 Maja w Nowym Jorku Kiepura miał śpiewać do Polski, 
a ja przemawiać. Aparat "Columbia Broadcasting System", przez który mówiliśmy 
(bo Kiepura, "proszę państwa", tyleż mówił, co śpiewał), najpierw nawalał, 
dopiero kiedy ja zacząłem mówić, poprawiono go.
Zażartowałem, że mam lepszy głos, bo mnie było słychać. Ale "chłopak z 
Sosnowca" przyjął to kwaśno.
Będąc otrzaskany z tytanami polskimi, I ja podążałem raźno w ślady Wielkiego 
Rodaka. Przy możnych tego świa-
470
ta da się uszczknąć niejeden laurek. Na Olimpiadzie 1948 roku stanąłem przy 
zawodnikach otoczonych przez auto-grafowiczów z piórem w dłoni i marsem na 
czole. Auto-grafowicze się spłoszyli - bo trudno było się domyślić, w jakim 
sporcie może być gwiazdorem taki grubas, ale niebawem utworzyli kolejkę i 
machałem podpisy aż do wyczerpania pióra i po wyczerpaniu, bo mi usłużnie 
podsunęli drugie.
Kiedy wychodziłem, podszedł do mnie nieśmiało młody człowiek:
- Mam już pana autograf, ale chciałbym wiedzieć... Spiorunowałem wzrokiem 
ignoranta i dumnie rzuciłem:
- Skok o tyczce.
Ba, gdyby to była Yirginia sprzed osiemdziesięciu lat, do której teraz 
wjeżdżaliśmy, można by profilować na tych ludzkich entuzjazmach. Skoro jeden z 
wielbicieli, zachwycony grą Adelajdy Nelson-Rohlson w tej tu Yirginii, w dowód 
hołdu i za bezdurno ofiarował jej kolię wartości 100000 dolarów...
Mark Twain we współczesnej korespondencji pisze o boom/e srebrnym w Yirginii:
Wielka kopalnia "Gould and Curry" oceniana była, kiedy przy-byłem, na 3-4 
dolary za stopę-.kubatury. Ale w ciągu dwu miesięcy cena za stopę skoczyła do 
800 dolarów. Kopalnia "Ophir", wyceniana na tyleż, już śrubuje cenę do 4000 
dolarów za stopę. Ludzie powariowali. O niczym nigdzie się nie mówi, jak tylko 
o tych niebywałych skokach i nagłych zbogaceniach. Taki to a taki, który 
"zaklejmował" (zarejestrował) parcelkę przed sześciu miesiącami bez grosza 
przy duszy, wziął za nią obecnie 40 000 dolarów. John Johnes sprzedał pół 
swoich udziałów za 65 000 dolarów w złocie i pojechał na Wschód po swoją 
rodzinę. Wdowa Brewster, która nie miała paru groszy na kupno żałoby, kiedy 
minionej wiosny Tom Sing-Sing zabił jej męża, sprzedała teraz dziesięć stóp za 
18000 dolarów. Włóczęgę Johnny Morgana zbudzono w rynsztoku, aby mu 
zakomunikować, że wskutek wygrania zbiorowej sprawy "Lady Franklin and Rough 
and Ready" może podjąć z banku 100000 dolarów. Dzień w dzień wyjeżdżały z 
przetapia-ją^ych fabryk wozy ładowane cegłami srebra.
Yirginia miała okres, kiedy zapędzała w kąt nawet Saii Francisco. To Pompei 
Ameryki miało 25 000 mieszkańców,
.471
ale jakich mieszkańców! Miało trzy teatry, wypełniona/ dzień w dzień po 
brzegi, w których występowali Adelina Patti, Caruso, Modrzejewska, słynny 
Buffalo Bili, Edwiri Booth, późniejszy zabójca prezydenta Lincolna, hrabia 
Landsfeld oraz baronowa Orderu Sw. Teresy, czyli po prostu Lola Montez, 
kochanka Ludwika I Bawarskiego. Vir-ginia chlubiła się posiadaniem jedynej 
windy na całej przestrzeni między San Francisco i Chicago. Z licznymi 
domorosłymi milionerami i międzynarodowymi spekulantami było to Kosmopolis 
Dzikiego Zachodu.
Obecnie to byłe Kosmopolis usiłuje żyć z przeszłości ł turystyki. Czasem 
pietyzm dla przeszłości jest doprowadzony do przesady.
Przed jednym ze sklepików z pamiątkami stoi jego właściciel upozowany na Wuja 
Sama - chudy, wysoki, z typowym wiechciem brody, w cylindrze z gwiazdami i 
spodniach w paski.
Kupuję u niego fajkę glinianą, jakie powszechnie wówczas palono. Radzi mi 
wziąć tytoń "Yirginia Best" spreparowany według starej recepty. Proszę więc, 
żeby mi dodał pudełko zapałek, za które się w Ameryce nie płaci, bo każda 
firma daje darmo te płaskie pudełeczka papierowych zapałek z nadrukowaną swoją 
firmą.
- Sorry, sir - odpowiada Wuj Sam - wrong cenzury. Żałuję, pan wybaczy, ale tu 
jest inne stulecie.
Kiedy teraz idziemy po Yirginii, mamy wrażenie, że znaleźliśmy się w jakiejś 
Lidzie czy Pińsku. Albo jeszcze bardziej - w jakiejś przedwojennej Szczawnicy, 
tzn. z napiętrzonymi dziewiętnastowiecznymi drewnianymi willami z wieżyczkami, 
galeryjkami, tylko wszystko jeszcze bardziej zmurszałe. Poprzez brudne szyby 
widać jakieś rupieci meblowe, umywalki, dzbanki do wody, jakieś lampy naftowe 
w głębokim kurzu - wszystko, czego nie opłaciło się, kiedy srebro 
zbankrutowało, ani spieniężyć, ani wywozić.
Jesteśmy w resztkach zamarłego Kosmopolis Zachodu, w amerykańskim Pompei. 
Ręcznie rzeźbione ornamentacje, okucia drzwi, boazerie świadczą, że tym pompę 
ja ńczykom amerykańskim nie brak było pieniędzy.
Idąc jedną z dwu ulic, natrafia się na ślady dawnego bujnego życia w postaci 
saloonów, które obecnie żyją z turystów. Yirginia miała sto saloonów 
obsługujących
spragnionych, a spragniony - jak melancholijnie zeznaje nam stary dziadzio 
grający na szklanych cymbałach - "był każdy jeden".
Bar "Sawdust Corner" (Na rogu z trocinami) prezentuje pozostałości po "Pony 
Express" - poczcie konnej przez USA, a przede wszystkim "stół samobójców", 
przy którym odebrało sobie życie trzech kolejnych właścicieli szulerni, kiedy 
im rozbijano banki. Jeden z nich, zwany "Black Jack", zabił się, przegrawszy w 
jedną noc 72 000 dolarów. Okoliczności śmierci innego były jeszcze bardziej 
kolorowe. Półpijany górnik, który zgrał się i został wyrzucony z innego 
lokalu, sprzedał złoty pierścionek za pięć dolarów i w ciągu nocy wygrał od 
gospodarza 86000 dolarów, zaprzęg koński oraz udział w kopalni.
"Crystal Bar Saloon" - prezentuje wspaniałe zbiory kryształowych lamp oraz 
serwisów.
"Silver Stopę Saloon" jest repliką kopalni srebra: dookoła bryły rudy 
srebrnej, w półciemni piętrzy się podstemplowanie wydobyte z autentycznej 
kopalni.
Najbardziej szacowną tradycją cieszy się bar "Delta", mający dewizę: "Praca 
jest przekleństwem klasy pijącej." Właścicielem baru w 1863 roku był 
najsłynniejszy mixer (mieszacz koktejli) Ameryki, "profesor" Jerry Thomas, 
który wynalazł "Cold Weather Drink". Kiedym go sobie golnął przez pietyzm dla 
tradycji, Królik, który zawsze przycina mi skrzydła, kazał srogo zaprzestać 
dalszego naukowego zwiedzania barów.
Szedłem więc ponuro do gmachu miejscowego teatru uświęcić się wspomnieniami o 
Modrzejewskiej, nie dała mi już wyboczyć do "Bucket of Blood Saloon" (Bar Pod 
Wiadrem Krwi"), reklamującego się rekordem na ilość krwawych rozpraw i 
zabójstw. Przed barem i teraz stoją mary, na których wywożono trupy.
Cmentarz miejscowy przechwala się, że pierwszych dwudziestu ośmiu na nim 
pogrzebanych - to jeden w drugiego ustrzeleni w rozprawach lub powieszeni w 
samosądach. Dopiero dwudziesty dziewiąty, zmarły śmiercią naturalną, zerwał 
ten chlubny sekwens.
Wreszcie w 1871 zniecierpliwieni mieszkańcy zawiązali tajną organizację pod 
nazwą "601", do której należeli najwybitniejsi obywatele miasta (zamaskowani). 
Elementy zbrodnicze otrzymywały kartki, tak zwane tickets of leave,
472
473
bilety na wyjazd, a jeśli który wrócił - na jego trupie znajdowano przypiętą 
kartkę "601".
- Chodź, bo i ciebie to spotka - odciąga od baru Smrodek Dydaktyczny - jak nie 
kartkę przypną, to portmonetkę odbiorą.
Ale Królik ma fałszywe wyobrażenie o Dalekim Zachodzie, jak, przyznam się, i 
ja miałem wraz zapewne z nami wszystkimi w Polsce, kiedyśmy wyobrażali sobie 
pioniera w szerokoskrzydłym stetsonie. Takie kapelusze nosili kowboje, ale ci 
tu wszyscy górnicy, woźnice, drwale, szulerzy, bandyci, domokrążcy, rabusie 
pociągów, jak i detektywi, wszystko to paradowało w wiktoriańskich melonikach, 
jakby się znajdowali w Londynie na Old Bond Street. Widzimy ich podobizny na 
starych fotografiach i rysunkach z tamtych czasów. Słynny bandyta "Black Bart" 
w meloniku wtłoczonym na poszewkę od jaśka z otworami na oczy; słynny detektyw 
kompanii "Wells-Fargo", James B. Hume - w meloniku.
Gmach byłej opery to istne wykopalisko z jego poczerniałymi ścianami 
drewnianymi, podcieniami, afiszami z dawnych dobrych czasów murszejącymi na 
ścianach, starym klawicymbałem, naftowym oświetleniem wnętrza i pożółkłymi 
nutami.
Na tym miejscu pierwszy powstał, spalony potem, "Teatr Fars", buda na 1000 
osób z napisem "damom wstęp wzbroniony".
Dwa kolejne pożary powodowały stawianie coraz okazalszych antrepryz. Zamiast 
trocin publiczność deptała dywany, założono gazowe oświetlenie w kryształowych 
kandelabrach, a kurtyna przechodziła wszelkie wyobrażenie. Reklamowana jako 
importowana za bajońskie sumy z Italii, była tworem natchnienia wędrownego 
malarza, przytrzymanego za dług w hotelu, który w ten sposób się wykupił. 
Malarz wyimaginował na niej jezioro w górach i tutti ąuanti.
Premiera w tej trzeciej replice gmachu, którą oglądamy, odbyła się uroczyście 
i była wzbogacona nadprogramowym numerem, który udelektował widzów. Oto 
niejaki Howard, ujrzawszy znienacka Jacka McNaba, starego wroga, który 
rozsiadł się w pierwszym rzędzie, wykropił do niego cztery razy z colta; 
przytomny McNab skoczył do orkiestry - świetna pozycja - i wyciągnął swego 
colta. Obu zapaśników ku żalowi publiczności rozbrojono i usadzono po róż-
474
nych końcach sali, aby jednak nie stracili przedstawienia.
A przedstawienie było wspaniałe: najpierw kankan, potem coś z Szekspira i 
wreszcie walka kogutów.
Znalazłem w annałach pełne entuzjazmu opisy i innych przedstawień - np. walki 
żbika z buldogiem (buldog zwyciężył) albo gdy, ku wielkiej radości 
publiczności, aktor przebrany za byka spadł na waltornię w orkiestrze i 
bezradnie wierzgał nogami.
Od aktorek też wymagało się więcej niż zadzierania nóg w kankanie. Taka 
ognista Miss Menken, "Królowa plaży hawańskiej", porwana w Teksasie przez 
Indian, uratowana przez kowbojów i nauczona przez nich sztuk cyrkowych na 
koniu i zapewne paru innych rzeczy.
Ukończywszy ów kowbojski uniwersytet, ognista Menken sięgnęła po laury 
tragiczki, ukazywała sią na scenie przywiązana do ognistego wspinającego się 
czarnego ogiera, w cielistych trykotach i lekkiej białej tuniczce - takim 
tamtoczesnym "bikini".
Wtedy już do "opery" zjeżdżał się elegancki świat w stylowych karocach 
zdobionych srebrem, z paniami w plu-mażach i robronach.
Podchlebiając tej publiczności, pismo miejscowe "The Territorial Enterprise", 
w którym pracował Mark Twain, zamieściło o "tragiczce" uszczypliwe uwagi. W 
czasie najbliższego przedstawienia dziewczę sfrunęło ze sceny i ciężką dłonią, 
która poskramiała dzikie rumaki, skuło mordy siedzącym na gratisowych 
miejscach przedstawicielom "The Territorial Enterprise".
Ta jej swoista tenitońal enterprise wywołała zachwyt u dalszej połowy sali, 
oddzielonej barierką. Podczas kiedy w pierwszej połowie sali loże kosztowały 
10 dolarów, a pierwsze fotele 3 dolary, to za barierą było taniej, a co 
najważniejsze - przysługiwał przywilej plucia na podłogę. Entuzjazm tej 
publiczności wyraził sią zebraniem 2000 dolarów w srebrze.
Królewskie honoraria ściągały najsłynniejszych aktorów i śpiewaków i 
rozpiętość widowisk od walk kogutów do występów Modrzejewskiej była 
niespotykana chyba nigdzie na świecie. Podłoga sali była ułożona na buforach 
kolejowych, aby uelastycznić tupanie ciężkich buciorów.
Aktorzy nieco mniejszej miary stawali się nieraz niewol-aikąmi. Antreprener 
awansował im na przyjazd ze Wscho-
475
du półtora tysiąca dolarów, które mieli spłacić. Było to trudno, skoro mieli 
pod bokiem salony gry. Jeden z wybitnych aktorów, Belasco, był schwytany w 
ucieczce aż na trzydziestym kilometrze i doprowadzony z powrotem do pracy.
Ów Belasco twierdzi, że nauczył się realistycznie umierać na scenie, 
napatrzywszy się na tyle strzelanim i wieszania w Yirginii.
Nie było o to trudno. Mark Twain, powróciwszy z Ziemi Świętej, ogłosił odczyt 
dość nieszczęśliwie, bo w dniu wie" szania niejakiego Milliana, który zabił 
powszechnie lubianą Julię Bulette, właścicielkę domu publicznego. Julia 
patronowała wszelkim filantropijnym akcjom, leczyła chorych górników, dowoziła 
zupę strażakom, kiedy jechali do pożaru. Daliby się ~za nią porąbać i teraz, 
kiedy ją chowano, stanęła praca, szły orkiestry, szły chóry, maszerowali 
strażacy i przytułki, osiemnaście wozów wiozło kwiaty.
Naturalnie więc, że z pogrzebu gremialnie udano się na wieszanie, które 
obserwowało trzy tysiące ludzi, ale i Mark Twain nie ucierpiał: z wieszania 
poszli na odczyt i wzdychali, słuchając o Betlejem i Golgocie.
Sam gmach opery nawet stał się miejscem egzekucji. Zamaskowani członkowie 
"601" wyrwali z rąk ociągającej się sprawiedliwości zbrodniarza Perkinsa, 
przyprowadzili go do opery, uwiązali na rusztowaniach teatralnych i rozpoczęli 
kanonadę. W zabitym naliczono dwadzieścia jeden kuł i "The Territorial 
Enterprise" z zadowoleniem konstatowała, że "był to zapewne jeden z 
najbardziej w dziejach świata podziurawionych trupów."
A "Territorial Enterprise" dotąd egzystuje...
Pod jej nagłówkiem złożonym charakterystycznymi brzydkimi literami z drugiej 
połowy ubiegłego stulecia przybył portret Marka Twaina, współpracownika.
Bo Mark Twain, po młodzieńczych przygodach na Missisipi, znanych każdemu w 
Polsce (Przygody Hucka), zapędził się tu właśnie w poszukiwaniu srebra.
Kiedy przybył konno, z nie obciętymi włosami i zmierzwioną rudą brodą, 
wyglądał jak każdy poszukiwacz, ale w gruncie rzeczy był to niedorajda jak na 
tamtejsze twarde czasy. U pasa mu dyndał colt, ale podobno nie umiał z niego 
strzelać, nosił go, bo inaczej zwracałby na siebie uwagę nie mniejszą, niż 
gdyby paradował bez spodni.
476
Zaczął tam coś gmerać, ale cóż... Pod nosem działka "Esmeralda" w roku jego 
przybycia wysyłała razem srebra za milion dolarów; pod nosem działka ,,Ophir" 
sprzedawała teren po cztery tysiące dolarów za stopę kwadratową; a przyszły 
słynny pisarz był nie tyle "Ophir", co ofiarą, której przecierały się ostatnie 
portki.
Na pół roku przed jego przybyciem powstała "Terrłtorial Enterprise" - 
dziennik. Począł do niej szturmować. Czytelnicy Jacka Londona wiedzą, jakie w 
tych czasach (chociaż nawet doświadczenia Londona były późniejsze) panowały 
obyczaje w prasie na Dzikim Zachodzie. Jak Londona, zwracającego się o należne 
honorarium, szybko i dokładnie spuszczano ze schodów. Młodemu adeptowi udało 
się lepiej, pismo się rozrastało, potrzebowało współpracowników, właśnie 
ustawiano cudo techniki - parową maszynę drukarską. Mark Twain po popijawie z 
tej okazji przespał resztę nocy w bramie domu, który mi teraz pokazują, ale 
też został reporterem i wkrótce już doszedł do 25 dolarów tygodniowo.
Potem rósł z pismem, którego dochody pęczniały. Jego właściciele, Joe Goodman 
i Bred Hart, co sobotę wynosili kubły srebra. W onych czasach, kiedy whisky 
była równie ważna jak atrament, a colt jak maszyna drukarska, prowadziło się 
pismo w pełnym uzbrojeniu całego personelu redakcyjnego, bo niezadowoleni 
czytelnicy byli skłonni wyrażać protesty metodą tego, co strzelał na 
premierze. Emigrant polski Lawiński, właściciel pisma, miał tylu wrogów, że 
poza uzbrojeniem współpracowników i opancerzeniem drzwi ustawił na wprost nich 
nabitą armatkę, a w oknie drugą.
Współwłaściciele pisma miewali wiele pojedynków, Joe Goodman nawet tak 
postrzelił adwersarza, że mu amputowano nogę, po czym... wypili morze wódki i 
pismo popierało w wyborach kandydaturę kaleki.
Marka Twaina schlastał w jadowitej wzmiance James Laird, redaktor 
konkurującego dziennika, mający opinię wyśmienitego strzelca. Mark Twain więc 
skwapliwie zapewniał, że bynajmniej nie czuje się urażony, ale w jego imieniu 
wojowniczy koledzy redakcyjni wysłali Lairdowi wyzwanie i Steve Gillis, 
najlepszy wśród nich strzelec, podjął się poprowadzić pojedynek.
Okazało się, że Twain nie mógł trafić w drzwi stodoły.
477
Przybyli więc na miejsce spotkania w wąwozie wcześniej. Gillis, ucząc Twaina 
strzelać, ustrzelił ptaszka; w tej samej chwili zza załomku ukazał się 
przeciwnik z sekundantami.
- Piękny strzał, z jakiej odległości?
- No, jak panowie widzicie, ze czterdzieści kroków...
- Czy Mr Twain zawsze tak strzela?
- Na czterdzieści kroków trafia wróbla w czterech strzałach na pięć.
Strona przeciwna postanowiła raczej przeprosić Marka Twaina.
Wszystko minęło, ale "Territorial Enterprise" wychodzi... Wprawdzie jako 
tygodnik, ale wychodzi. Kupuję pękaty numer. Kronika miejscowa jest uroczo 
familijna. Przepraszają "Karolka" Springera, miejscowego adwokata, że nie 
mieli na myśli nic złośliwego, pisząc o nim, żałują, że "Ninka" Hinds zamyka 
swój bar ("musimy teraz wysilić mózgownicę, gdzie będzie najlepiej odkręcać 
głowę za pomocą smakowitych płynów"), tłumaczą się jakiemuś "Sto-fankowi" 
Harrisowi, restauratorowi, że nic o nim nie pisali przez cztery z rzędu 
numery.
Ale poza tym... Poza tym pękata mnogość dokumentacji z dziejów Dzikiego 
Zachodu. Jakże taką ilość materiału może drukować tygodniczek w wymarłym 
Pompei? Ale poza tym... Poza tym ogłoszenia z całej Ameryki.
Idziemy po rozwiązanie zagadki do redakcji. Uprzejma sekretarka komunikuje, że 
niestety, Mr Bebee, rzutki były współpracownik "New York Herald Tribune", 
który w 1945 roku wykupił "Territorial Enterprise", pojechał do Reno.
"New York Herald Tribune" jest jednym z kilku najpotężniejszych dzienników 
Ameryki. Jeszcze raz potwierdza się reguła, którą sprawdziłem w maciupkiej 
Maripozie, gdzie redaktor miejscowego pisemka opuścił "Los Angeles Times" - że 
w Ameryce prasa prowincjonalna jest lukratywnym byznesem. Wielka Brytania ma 
dzienniki wszechkra-jowe, o wielekroć większych nakładach niż największe pisma 
amerykańskie z wyjątkiem najpopularniejszego "New York News". Najbardziej 
znane dzienniki dalekie są od miliona ("New York Times" 700 000, "New York 
Herald Tribune" 350000, "Christian Science Monitor" 170000), podczas gdy w 
Londynie największy dziennik ma cztery i pół milio-
na. Naturalnie powodowane to jest przestrzenią. Lokalnej konkurencji nie zmoże 
żadne centralne pismo, nawet drogą lotniczą dostarczane. Ale z drugiej strony 
to jeszcze raz podkreśla zasiedziałość prowincjonalnych kątów w tej roz-
latanej z końca w koniec Ameryce.
Ale dlaczego pismo w liczącym 400 mieszkańców Pompei amerykańskim o nakładzie 
5000 ma ogłoszenia ź całej Ameryki? Bo jego treść, wyspecjalizowana na Dzikim 
Zachodzie, ściąga prenumeraty nie tylko z całej Ameryki, ale z całego świata.
- I ciągle macie coś nowego do wygrzebania? Może i dla mnie? Śmieją się:
- Owszem, mamy też coś dla pana. Jeden z naszych kolegów przed prawie stu 
laty, pokazując Modrzejewskiej osobliwości, zjechał z nią w głąb kopalni, 
którą akurat in-spekcjonował multimilioner, właściciel wielu kopalni, ubrany 
jak i inni w kombinezon. Dziennikarz nie przedstawił go, tylko powiedział, że 
towarzyszy słynnej gwieździe, wobec czego milioner sam podjął się 
oprowadzania.
- Czy on przyjmie napiwek? - spytała Modrzejewska.
- Ależ naturalnie - odpowiedział z uciechą dziennikarz. Modrzejewska wsunęła w 
rękę milionerowi półdolarów-kę, a widząc jego zaskoczenie, szybko dodała 
drugą.
478
Mnie grozi zgranie się. Królikowi - rozwód
Mała Yirginia usiłuje żyć z turystów i rozwodów, Neva-da bowiem jest jedynym 
spośród 50 stanów, w którym można otrzymać rozwód po sześciotygodniowym 
zamieszkaniu. Ale tutaj groźną konkurencją są Las Yegas i pobliskie Reno z ich 
atrakcjami. "Territorial Enterprise" więc podkreśla, że rozwodnicy nie będą w 
małym miasteczku mieli poczucia odosobnienia, że ruletka działa ł tu, że 
wszystko przez 24 godziny jest otwarte i tu, ale że już po paru dniach wszyscy 
się znają. Ot i teraz,,Delta" zaprasza wszystkich kto żyw (z wyjątkiem takich 
sukinsynów jak ci, co w zeszłym tygodniu podorabiali wąsy pięknotce 
reklamującej piwo na afiszach rozlepionych przez "Deltę"). Pierwszy trunek 
każdy otrzyma darmo, a nadto kawałek tortu zrobionego w postaci rulety, bo to 
przyjęcie na cześć wyjeżdżającego krupiera.
Nawet i w Pompei rośnie trawa.
Dwa są miasta, które błyszczą przed wyobraźnią amerykańską - dosłownie 
błyszczą setkami neonów po licznych miastach amerykańskich, olbrzymimi 
plakatami, tysiącem historyjek w prasie - Las Yegas i Reno, Sodoma i Gomora 
współczesne, raj rozwodników.
Pięćdziesiąt stanów mają Stany Zjednoczone, a każdy stan ma swoje 
prawodawstwo.
W stanie New Hampshire, na przykład, chłopiec może mieć czternaście, a 
dziewczyna trzynaście lat, gdy w stanie Missisipi można wydawać za mąż 
dwunastoletnie dziewczęta. Ślubu nie poprzedzają żadne zapowiedzi, żaden okres 
wyczekiwania. Niektóre stany żądają, aby od chwili zgłoszenia się do 
małżeństwa do zawarcia go minęło 24 godziny, tzn. okres potrzebny do 
wytrzeźwienia z alkoholu. Ale z rozwodami jest nieco trudniej, aczkolwiek 
liczba rozwo-
dów w USA jest rekordem światowym: na 10 000 ludności 248, gdy w Polsce 5,9.
Stan Nevada jest jedynym, w którym można osiągnąć rozwód po sześciotygodniowym 
zamieszkaniu. Wobec tego w tym najuboższym ze stanów, którego stolica, Carson 
City, liczy niespełna 4000 mieszkańców, powstały dwa centra przemysłu 
rozwodowego - Las Yegas i Reno.
Stłoczenie bogatych nicnierobów, zmuszonych tygodniami wyczekiwać na ślub, 
sprawiło, że w Reno najdłużej utrzymała się prostytucja. Atrakcją turystyczną 
był dom publiczny zbudowany w podkowę, jak plaster miodu podzieloną celkami, w 
których robotnice pracowały jak w fabryce, na trzy zmiany ośmiogodzinne. Każda 
z nich miała kartę, którą po każdym gościu wysuwała inspektorce dla 
odmarkowania, co było podstawą obrachunku na koniec szychty.
Dobrze prosperujący zakład zamknięto w czasie II wojny, tak jak w Paryżu, 
gdzie skasowano domy publiczne w 1946 roku na żądanie posłanki Marty Richard 
po to tylko, aby w 1951 roku projektodawczyni wystąpiła z potępieniem własnego 
wniosku i żądaniem przywrócenia status quo ante.
l w Reno niejaka Mrs Cunningham podjęła walkę o swobodę kobiety i w 
oczekiwaniu, że "Słodka Podkowa" zostanie reaktywowana, założyła na razie 
warsztacik na 12 pracownic. Opinia się podzieliła, burmistrz, hołdując 
pryncypiom demokracji, zainstalował w bibliotece publicznej dwie salki z 
permanentnymi wystawami - jedna "za", druga "przeciw". Miał być plebiscyt, coś 
się rozlazło po kościach.
Turyści więc radzą sobie jak mogą, wobec czego namiastki, nocne kluby, 
pęcznieją dolarami. Nadto stan Nevada jest jedynym stanem w Stanach 
Zjednoczonych zezwalającym na wszelkie gry hazardowe.
W rezultacie cztery piąte całego zatrudnienia Nevady
stanowią pracownicy przemysłu turystycznego - domów
gry, nocnych klubów, hoteli, restauracji i różnych rozry
wek.	^
Napatrzyliśmy się, jadąc drogami USA, tych tablic ogłoszeniowych z 
dziewczętami tańczącymi kankana (Las Yegas sprowadza żywcem "Folies Bergere" i 
inne światowe antrepryzy w pełnym komplecie).
Raz po raz migają tablice:
480
481
LOLITA NONEZ - SŁYNNA "ROZBIERACZKA" NAJHOJNIEJSZE NA ŚWIECIE AUTOMATY 
SZCZĘŚCIA 5000 GOŚCI DZIEŃ W DZIEŃ
Brr... dziękujemy Polce, że odrzuciła kontrakt i że nie zaskoczyła nas pewnego 
dnia tablica z jakąś dziewką wy-różowaną, czterometrowej-pięciometrowej 
wysokości, ze strusimi piórami na tyłku i listkiem figowym na froncie i 
podpisem: "Polska Królowa Piękności".
Cóż za miliony musi kosztować reklama hotelu "Sahara", zabiegająca nam drogę 
już w Nowym Jorku i towarzysząca przez 5000 km, albo jeszcze bardziej nasilona 
reklama "klubu gry" Harolda Smitha w Reno:
HAROLD - NAJWIĘKSZY DOM GRY ŚWIATA
HAROLD - SIEDEM PIĘTER GRY W SIEDMIU GATUNKACH
HAROLD - DWA MILIONY GOŚCI ROCZNIE
HAROLD - PERSONEL TYSIĄC OSÓB
No, więc teraz jedziemy do tego Reno z Yirginii, mia-sta-widma, w którym ongiś 
było sto domów gry, stoły z ruletką stały na ulicach, a teraz trawa porasta 
uliczki między ruderami. Yirginia - Kosmopolis Dzikiego Zachodu bijąca San 
Francisco - upadła wraz z wyczerpaniem się żył srebra. Fala, która dopłynęła 
żarłocznym pochodem do Pacyfiku, teraz odbija się, wraca na Wschód, ongiś 
minięty w skrzypie wozów krytych płótnem. Teraz Kosmopolis - to Reno.
Odległość między Yirginią i Reno wynosi 20 km. Droga jest bukoliczna, wije się 
między pagórkami. Nagle na 5 km przed Reno droga sztywnieje, nakłada 
pospiesznie liberię, rozwidla się w kilkutofową autostradę, plakaty-monstra z 
gołymi dziwkami zagęszczają się, że świata Bożego nie widać, a między nimi 
natrętnie przypomina się "Harold" z 816 maszynami do gry, ze swymi barami, ze 
swymi eksponatami.
I wreszcie, przy samym wjeździe, tablica-monstre, tablł-ca-kolos nad kolosy, 
na której odsłonięciu był obecny sam gubernator Nevady:
WELCOME TO NEYADA RECREATION UNLIMITED
- Przyjemności nieograniczone - trącam w bok Królika - czy masz pod ręką tę 
księgę Primitive Culture and Modern Mań, o którą na próżno upominam, abyś za 
mnie przeczytała? Teraz będziesz miała czas czekając na mnie.
Ale już przed nami wyrasta żelbetowa konstrukcja, przerzucająca przez ulicę 
ogromny napis:
RENO
THE BIGGEST LITTLE CITY	-.'•'.
IN THE WORLD
Napis jest tak wielki, aby go widziano z okien przelatujących ekspresów 
transkontynentalnych.
Istotnie, Reno jest największym małym miastem świata. Ten wrzask neonów, 
ruchomych reklam świetlnych, rozwartych gardzieli zakładów publicznych, ta 
kolorowość fagasów w najdziwaczniejszych liberiach, te cudeńka na olbrzymich 
wystawach w sklepach, które nigdy nie są zamykane, nawet od drugiej w nocy do 
szóstej rano.
Jakiś ogromny unowocześniony bazar arabski, gdzie kupcy wybiegają z suków i 
łapią za ręce przechodnia.
I nagle, ale to literalnie po przejechaniu kilku bloków - ciche senne uliczki. 
W tych uliczkach przycupnął sobie bogobojnie miejscowy people, taki sam 
zapewne drobnomiesz-czański i bogobojny jak w Paryżu, nazywanym ongiś 
największym burdelem świata. Bogobojny jak ta bajzelmama w Yirginii, o której 
pisałem, że prezydowała wszystkim filantropijnym imprezom. Bogobojny i 
zadowolony, że nie musi płacić stanowych podatków, że nie ma podatku 
spadkowego. Wszystko to zapłacę za nich dzisiaj ja.
W małym moteliku, wybranym po starannym spenetrowaniu powywieszanych cen, 
dobroduszna mama z kocz-kiem, która nam wynajmuje pokój, wsuwa mnie i żonie w 
rękę po jednym żetonie do gry w kasynie.
- Ależ ja nie chcę, na miejscu nabędę!
- To jest darmo. "Harold" nam dostarcza po jednym żetonie na każdego gościa.
Królik się nie nabierze, że idziemy przegrać darowane żetony. Wie, co go 
czeka. Będąc w szóstej gimnazjalnej, przegrałem dwadzieścia
ru-
483
482
bli - suma duża na sztubacką kieszeń. Wówczas postanowiłem - mądre dziecię - 
nie to, że nigdy nie będą się hazardować, tylko że nigdy nie siądę do gry nie 
określiwszy z góry, ile chcę przegrać. I z płaczem całe życie dotrzymywałem.
Kiedy się zaręczyłem, sporządziłem na pergaminie akt, w którym oświadczałem 
Królikowi, niebawem ślubnej żonie, że nigdy nie złamię tego postanowienia. Pod 
tym oświadczeniem ciągnęły się rubryki z wypisanymi na zapas latami od 1916 
(rok ślubu) do 1966 (rok ostateczny tego, co w małżeństwie człowiek normalny 
może przetrzymać). Każdego roku w dniu l stycznia Królik miał własnoręcznym 
gotykiem dawać parafę, że i w tym roku jeszcze słowo było dotrzymane.
Uroczysty akt zaginął jeszcze w pierwszej wojnie, która równie czule nas 
potraktowała, jak druga (odbijemy się na trzeciej), ale ślubowanie, z wielkim 
skrzypieniem - trwało.
Raz w Biarritz zgrałem się na całą postanowioną sumę, Królik był pozostawiony 
w St. Jean de Luz. Kiwani się żałośnie, a tu szatany się zleciały - tłumaczą, 
że jeszcze raz postawić nie grzech.
Nie wiem, co by było, gdyby na sali nie pokazał się nagle... Królik (widać 
gnany tęsknotą do męża, hm...)
- Co, wszystko przegrałeś? - pyta.
- Zosiuńku...
Królik nie ma pojęcia o rulecie. Wyciągnęła łapkę z dwu-dziestofrankowym 
żetonem (w 1925, kiedy to miało miejsce, to wynosiło zapewne 4 złote). Pac... 
położyła bez żadnego namysłu na najbliższy numer.
Struchlałem: szton leżał na samym środeczku numeru 19, a takich numerów ma 
stół ruletkowy trzydzieści sześć.. Chciałem choć przesunąć na styk numeru 19 z 
trzema innymi, wówczas szansa wygranej wzrosłaby czterokrotnie, ale i 
czterokrotnie zmalałaby wygrana.
Ale krupier już krzyknął: Rien ne va plus!... Przepadło...
Po chwili grabki zsypały Królikowi 700 franków.
- Masz szansę, duszko, graj dalej!
Ale Królik gospodarnym gestem zgarnął pieniądze i powiedział srogo:
- Chodź do domu!
Wzięty w kluby'jak Hitler, któremu nie pozwalano bu-
dować krążowników ponad 10 000 ton, musiałem, jak i on, wymyślić sposoby, aby 
móc wojować z ograniczonym tonażem. Przekonamy się o tym za chwilę, bo oto - 
"Ha-rold", świątynia hazardu.
Jednak, z wszystkimi swymi przerostami, USA stoi na opoce purytanizniu. 
Szulerka? Brrr... Ojcowie na "May-flower" mieli o niej określone zdanie. Miał 
o niej określone zdanie wódz rewolucji amerykańskiej, Washington: Ga-ming is 
the child ot avarice, the brother of iniąuity and father ol mischiei. 
(Szulerka jest dzieckiem chciwości, bratem nierówności, ojcem krzywdy.)
To purytańskie sztywniactwo musi robić kompromisy z życiem, które je rozsadza, 
jak rozsadzało prohibicję. Ameryka nie ma np. loterii państwowej, totalizator 
jest zakazany. Jedyna forma hazardu - to tzw. bingo (loto) na cele 
charytatywne. W większości parafii katolickich w suterenach kościołów odchodzi 
gra w bingo na pieniądze.
Ale pozostały hazard wyżłobił sobie drogi jak trunki w okresie prohibicji. 
Amerykanin może, ile dusza zapragnie, stawiać na wyścigach konnych, na 
wyścigach psów - w nielegalnej "bookmacherce", której mechanizm jest zbyt 
wielki, zbyt potężnymi sumami obracający, aby mógł działać skrycie. Królowie 
"bookmacherfci", potajemnych salonów gry, "nielegalnych" automatów do gry 
płacą ogromne łapówki, zakażają życie amerykańskie, deprawują policję, 
urzędników, politykierów, ale hipokryzji popurytańskiej staje się zadosyć: 
hazard jest niedozwolony.
Rokrocznie wielkie miliony dolarów zasilają irlandzką loterię, która 95% 
wpływów ma z USA, jest więc właściwie biurem loterii amerykańskiej, 
działającym na terytorium irlandzkim. Rząd ani instytucje amerykańskie nie 
mają z tej loterii, ogłaszanej w pismach, ani centa wpływu, ale zasada jest 
uratowana.
Otóż Nevada, jedyna spośród 50 stanów, wyłamała się z tego sztywniactwa, 
ulegalizowała gry hazardowe, obstawiła je jaką taką kontrolą. Gubernator 
powołuje specjalny komitet trzech (z poborami po 15000 dolarów rocznie) dla 
nadzoru nad kandydatami do otrzymania licencji. Kandydaci dają odciski palców, 
które się konfrontuje w centralnym biurze w Waszyngtonie. Do miejsc, w których 
mieszkali, wysyłani są specjalni inwestygatorzy.
Alę cóż, kiedy pod nawałą żądnych gry z całej Amery-
485
484
ki Reno robi sią wielką szulernią, w której sprawdzają się słowa Washingtona.
Bywałem w wielu domach gry po świecie. Wszędzie w nich musuje atmosfera 
podniecenia, szychu, chciwości, błyskotliwej zabawy, stłumionych łez. Twarze 
starych wy-dekoltowanych, wybrylantowanych kobiet ścięte w chciwej 
koncentracji, niedbały uśmiech wysmokingowanych mężczyzn, pod którym miota się 
trwoga, gazeli wzrok zgranych młodych kobiet, które zwracają się do sąsiada o 
"pożyczką" po przegraniu ostatniego grosza - to wszystko, acz niecnotliwe, 
mieni się i lśni jak corrida, która przecież jest świństwem, a przecież 
pięknie wystawionym w patynie wieków.
Dom gry "Harolda" usiłuje wytworzyć atmosferę podniecenia. Jego plakaty 
rozgłaszają, jak jedna z maszyn dolarowych w ciągu godziny wyrzuciła 1730 
dolarów. Maszyny mają tzw. jackpot - najwyższe wygrane. Plakaty ogłaszają 
jackpot do wygrania, np. jazda we dwoje na miesiąc do Europy z pełnym 
utrzymaniem w najlepszych hotelach.
U wejścia jest ustawiony błękitny cadillac conveitible (7000 dolarów). Ten też 
będzie twój, jak tylko w maszynie coś się obróci na jackpot.
- Królik, chciałabyś takim wyjechać z Reno?
Ale Królik, jak żyć pragnę, to drugi Washington - wy-brzydzą. Zawsze mi 
podcina skrzydłal
A ja już sobie poczynam palić w kociołku. Kiedyś napisałem, że gdybym jechał 
przyglądać się życiu ludożerców, usiłowałbym w sobie wzbudzić apetyt na ludzką 
wątróbkę (i pewien niemądry krytyk wziął to dosłownie). Wiać tu już szykuję 
się pokazać wyższą szkołę jazdy.
Ale jak to zrobić z tym nieznośnym ślubowaniem, które jeszcze nie ekspirowało, 
z Królikiem na karku - jednym słowem, jak tu wojować z tym kieszonkowym - 
10000 ton - pancernikiem?
Postanawiam, że mogę przegrać 200 dolarów. Czytelnik zaraz sobie przemnoży 
przez złote i pocznie gorszyć się razem z Królikiem.
Ale nie ma tak źle dzięki... memu systemowi gry. Podobno wszystkie systemy 
zawodzą. Łukasiewicz odkrył naftę, ktoś tam teraz w Polsce odkrył siarkę i ja 
pragnę coś
wnieść do skarbnicy narodowej - system gry. Oto przepis: Gra się w marynarce z 
dwiema bocznymi kieszeniami. Kieszenie przed grą się opróżnia. Kupuje się 
żetonów gry za całą postanowioną sumę ł wsypuje się w lewą kieszeń. Każdą 
wygraną dzieli się na pół. Jedną połówkę dosypuje się do lewej kieszeni na 
zwiększenie kapitału obrotowego, ale drugą połówkę topi się w prawej kieszeni 
na amen.
W ten sposób jest absolutną niemożliwością przegrać całe postanowione 200 
dolarów, boby należało stawiać w 100% nieszczęśliwie. A przecie przy stawianiu 
na kolor albo na parzyste-nieparzyste ma się 50% szans, przy stawianiu na 
tuziny 33% itd. Jeśli więc przegram, to 200 dolarów minus to, co w prawą 
kieszeń wpadnie na amen. W ten sposób stawiam limit przegranej i nie stawiam 
limitu szansie.
No więc fruwam przez piętra bakarata, przez piętra "dwadzieścia jeden", przez 
piętra petits chevaux (koniki z numerkami ścigające się po stole, które się 
obstawia), przez piętra pokera i szmendefera - jest tych pięter siedem - na 
piętro ruletki.
Ale to ogromne gmaszysko nie musuje. Panuje w nim cisza; słychać tylko 
monotonny pater nosfer dźwigni szarpanych u ośmiuset maszyn do gry, które 
stoją na każdym piętrze, w każdym z licznie rozsianych barów, w każdym 
saloniku odpoczynkowym.
Maszyny do gry mają otworek, w który się wrzuca monetę, i rygielek, którym się 
targa i... albo się przegrało, albo się wysypuje moneta uwielokrotniona 
kilkunasto-, czasem kiłkudziesięciokrotnie. Maszyny są na pięcio-, na dziesię-
cio-, na dwudziestopięciocentówki, na półdolarówki i na całe dolary. Od czasu 
do czasu następuje jackpot - premia, dochodząca, w bardzo rzadkich wypadkach, 
do tysiąckrotnej stawki. Jackpot w maszynach tańszych wypada raz na tysiąc, w 
dolarowych raz na trzy tysiące. Nie mam pojęcia, na ile dziesiątków czy setek 
tysięcy wypada taki cadillac czy podróż do Europy.
W ogóle maszyny zabierają 40%. Granda nad grandy, jeśli się zważy, że Monako 
zabiera 3%.
Wszyscy o tej grandzie wiedzą i wszyscy grają nie tylko do ostatniej nitki, 
ale, dosłownie, do ostatniego tchu.
Zaraz przy wejściu widzę starszą kobietę, siedzącą przy dwu maszynach 
pięciocentowych. Ponieważ po wrzuceniu
487
486
pięciocentówki i pociągnięciu rygla w maszynie następuje hurkot i trzeba 
czekać mgnienie oka, kobieta tymczasem wrzuca pięciocentówkę w otwór drugiej 
maszyny, pociąga rygiel i zwraca się znowu do pierwszej maszyny. Są maniacy, 
którzy podobno postawili rekordy szesnastogodzin-nego targania ryglami dwóch 
maszyn pięciocentowych. Gdyby grali na dolarowych, zabrałoby im to tylko trzy 
godziny i kwadrans z tym samym rezultatem. Ale widać chcą mieć pełną 
przyjemność za swoje grosze.
Właśnie na sali na pierwszym piętrze zastaję poruszenie przy takiej dolarowej 
maszynie, przy której padł jackpot wynoszący 125 dolarów. Mężczyzna o opalonej 
twarzy, w szerokoskrzydłym kapeluszu, który go wygrał, informuje, że jak dotąd 
utopił 400 dolarów, i zdaje się być wielce zadowolony.
Sale do gry w karty są również ponure. Ludzie porozumiewają się szeptem. 
Toalety - trudne do wyobrażenia. Od wieczorowych do dżinsów. Widzę młodą 
dziewczynę, utlenioną na bóstwo, w kosztownym futrze z norek i w opiętych 
purpurowych spodenkach "toreador" - do półotana-żonej łydki.
Na trzecim piętrze widzę bogatą starą panią w futrze z norek, pracującą na 
dwóch półdolarowych maszynach. Na stoliku przy niej filiżanka z kawą i 
popielniczka ze stosem niedopałków. Dama lewą ręką rzuca półdolarówkę w lewą 
maszynę, równocześnie prawą ciągnie za rygielek prawej i odwrotnie. Pracuje w 
rękawiczkach, aby zapobiec tworzeniu się odcisków.
Ludzie przy barze są też cisi, piją na ponuro, są niero-zmowni, podchmielonych 
nie widać, widocznie hazard narkotyzuje dostatecznie.
Jeden z barów na drugim piętrze ma ścianę usianą dwoma tysiącami wprawionych 
półdolarówek. W innym, za plecami barmanów, jest zmontowana katarakta, po 
której trzech tarasach pieni się - whisky. Jeden z salonów jest obstawiony 
wozami z budami płóciennymi - wozy sprzed stu lat dążące na Zachód.
Jeden z barów ma na całą ścianę panoramę jeziora Tahoe, na którym kolejno 
wschodzi słońce, potem burza, następnie tęcza, potem zachód słońca, gwiazdy, 
pełnia księżyca i da capo. Trik dość pospolity - od "Yaterland", restauracji w 
przedwojennym Berlinie, po różne planetaria.
Wszędzie są porozwieszane winchestery, colty, lassa, siodła, kapelusze 
stetsony. W jednym z barów, pod każdym z portretów trzech zabitych prezydentów 
- repliki trzech rewolwerów, z jakich zostali zabici.
Jednym słowem - ubaw na całego.
Ale te starania nie mogą przemóc ponurości gmachu. Siedząc przy barze, 
dowiaduję się, że krzykliwie dekorowane lustra pod sufitami są w gruncie 
rzeczy judaszami, przez które policjanci obserwują kochanych gości; wtyczki 
udające gości przy stołach gry obserwują graczy; krupierzy obserwują wtyczki; 
inspektorzy sal obserwują krupierów; policja obserwuje inspektorów.
Jakoś odchodzi mnie ochota. Najprzód próbuję maszyny pięciocentowej. Mam 
parokrotnie drobne wygrane, ale pracując ostro w ciągu dwunastu minut 
przepuściłem i te wygrane, i dwa dolary, tzn. czternaście pięciocentówek, 
które postanowiłem "zainwestować". Mamusiowato wyglądająca paniusia przy 
najbliższej maszynie wskazuje mi dzie-sięciocentową maszynę w końcu sali, 
radząc grać na niej, bo ta maszyna dawno nie miała jackpot. Już się 
usprawniłem - przepuszczam i na niej, łącznie z jakimiś wygranymi po drodze, 
cały rulon czterdziestu dziesięciocentówek.
Królik, który jest mianowany asystentem przy tych naukowych badaniach, 
stwierdza:
- I tu trwało dwanaście minut - i pospiesznie dodaje - to już sześć dolarów 
przegrałeś.
Przy ruletce więc kupuję żetonów na 194 dolary i wsypuję w lewą kieszeń.
Teraz następuje zagadnienie - jak stawiać. Stawiam po dolarze na całą 
dzłewiętnastkę (na pamiątkę tego Biarritz), na połówkę, na ćwiartkę, na tuzin, 
na parzyste, na czerwone i dla ubezpieczenia - na zero. Gdyby wypadło zero - 
wypłaciliby mi za nie 35 dolarów, ale wszystkie inne stawki krupier by 
zagarnął. A gdyby wypadło wszystko (naturalnie poza zerem, połówką i ćwiartką 
na innych numerach), dobrze dla mnie, bobym wygrał. Naturalnie to byłby fuks. 
Ale też wyjątkowy pech by był, żebym wszędzie przegrał.
Jest to więc taka ruletka dla ubogich: wiele huku, wiele stuku, zawsze jedno 
się przegrywa, jedno wygrywa, prawa kieszeń jednak po każdej grze coś odkłada.
488
489
W sumie jest to za długo. Tak można się bawić jak, nie przymierzając, ta 
paniusia przy pięciocentowej maszynie.
W prawej kieszeni czują już dosyć pełno - no, to chyba mam prawo ryzykować bez 
obawy złamania egzystencji żony i pokolenia, które liczy na spadek.
Buch! Wywalam całą zawartość lewej kieszeni, nie wiem, ile było, ale sporo (bo 
przecie wpadały do niej połowy wygranych). Obstawiam stół, czuję się Bogiem. 
Na dziewięt-nastce leży pięciodolarowy żeton i tak dalej.
Krupier woła, że koło rusza, nagle zimny pot mnie ogarnia: w tym szaleństwie w 
żywy kamień zapomniałem, com gdzie postawił - z wyjątkiem faworytalnej 
dziewiętnastki. Leżą na niej jeszcze jakieś dwie stawki.
Kulka skacze po kole; tam skoczyła, ówdzie skoczyła i siadła - prosto w 
dziewiętnastce. Sto siedemdziesiąt pięć dolarów jak drut... Ale jak z innymi 
stawkami?
Postanawiam poczekać spokojnie, aż wszyscy zbiorą swoje stawki, a potem już 
pozbieram wszystko, co moje.
Gracze po kolei wskazują krupierowi numery, stół się opróżnia, już jedną 
stawkę zabrano z mojej dziewiętnastki, już drugą, leży tylko mój 
pięciodolarowy żeton. Nagle widzę, że jakiś drab z wąsikiem w sznureczek w 
bajecznie kolorowym krawacie w róże wskazuje na ten żeton krupierowi, krupier 
sunie mu pięć wygranych żetonów. Robię ruch, że to moje, facet z wąsikami robi 
minę na temat "bujać to nie nas" i mówi:
- Przecież pan stawiał na połówkę na ósemce i ćwiartkę na 24.
Istotnie, że i tam postawiłem, ale skąd on tak pamięta? Nie mogę zaprzeczyć.
- Tak, tak, ja to też widziałem - stwierdza inny typek - ten pan grał inne 
numery.
Wszystkie spojrzenia kierują się na mnie. Czuję na sobie wzrok całego stołu, 
pewno obserwują ci przez szkiełka pod sufitami, jakoś tłoczno zaczyna się 
robić przy mnie. Ani chybi, że te wtyczki się mobilizują, ci inspektorzy...
Minęły wprawdzie czasy, kiedy krupier przy rulecie w osiedlu górniczym miał 
przed sobą dwa pistolety i bacznie obserwował, czy kto nie oszukuje. Padał 
strzał, trupa przy ogólnej aprobacie wynoszono i gra trwała dalej.
Ale coś niecoś z tego pozostało i mogą mi spuścić niezgorsze manto.
Sromotnie się wycofuję. Nikt mnie nie usiłuje zatrzymać, nikomu o nic innego 
nie chodzi, jak żebym się ulotnił.
Jestem po prostu wściekły. Tak wyjść na durnia... Nawet Królik, który gdyby mi 
cegła na głowę znienacka spadła, toby powiedział "a nie mówiłam" - już nic nie 
mówi, że coś mówił, tylko proponuje policzyć, co jest w prawej kieszeni.
W prawej kieszeni jest 191 dolarów. Zabawa kosztowała mnie więc, łącznie z grą 
na maszynach - dziewięć dolarów.
- Chodź do domu - mówi swoje ten nieznośny Królik.
Na razie straciłem kontenans i nie śmiem się opierać. Schodzimy jedno piętro, 
mijamy damę w rękawiczkach i z niedopałkami - pracuje jak szatan. Schodzimy 
piętro niżej - ta sama pięciocentówka. Mówi, że już gra cztery godziny i 
przegrała szesnaście dolarów.
- A widzisz, a ja grałem pół godziny i taniej mnie to kosztowało - usiłuję się 
odegrać. Ale jest to pokwitowane miną mającą oznaczać, że to kiepski dowcip.
Wyszedłszy z tej siedmiopiętrowej fabryki ponurej iluzji, wpadłem znów w świat 
oszalałych neonów i oszalałych reklam obiecujących złote góry, i poweselałem. 
Reno jest nocą równie rojne jak w dzień, i to o każdej porze.
- No to chociaż się przejdźmy jako turyści - powiadam.
Za potokiem świateł na głównej ulicy ciemne bloki już się szykują na sen. 
Widzę na bocznej ulicy o dwa domy jakiś trzeciorzędny barek pod końską 
czaszką, na którą potok światła rzuca zielony reflektorek. Zbaczam tam, szyld 
głosi, że jest to bar "Pod Zdechłą Szkapą". Jest puściutki i ciemnawy.
- Zajdziemy na jednego.
Sam nie wiem, po co to proponuję. Interesuje mnie ten pusty bar otwarty, kiedy 
wszystko na tej uliczce zamknięte. Królik nie chce wejść do, jak mówi ze 
zgrozą, spelunki.
- Jesteś reporterską żoną, czy nie jesteś? Chcesz tu sama na mnie czekać, czy 
nie chcesz?
-- Ale już zaraz potem do domu.
Rzeczywiście pusto. Tylko jakiś pijak śpi, złożywszy na kontuarze głowę na 
rękach. Wypijam coś tam, pragnę płacić.
490
491
- Nie wypije pan jeszcze? - pyta barman.
- Przecież pan chyba już zamyka.
- To zależy od tego gościa - mówi i trąca śpiącego:
- Proszę płacić.
Pijak sennie grzebie w kieszeni, płaci i układa się na nowo.
- Nie mogę zamykać, póki on funkcjonuje. Raz po raz wzywam go do płacenia, 
płaci i znowu śpi.
Wracamy na główną arterię.
A tu zaproszenia do gry - na każdym kroku. W otwartych sklepach oczekują 
automaty do gry, abyś im rzucił na pożarcie resztę wydaną z kupionej pasty do 
zębów, ołówka, koperty. Niektóre są umodelowane jako człowiek w masce, 
wyciągający ręką-lewarek. Jednoręcy bandyci. Wszędzie maszyny do gry. Ciekaw 
jestem, czy w tych szykownych hotelach nie postawiono automatu przy każdym 
łóżku.
Hotel "Mapes" otwiera swoje lśniące czeluści, huczące automatami. Tłum ludzi w 
połyskliwym świetle neonów niknie w tych czeluściach jak ławica łososi pędzona 
głodem miotu na wodospad.
. - No, to jak przypuszczasz, jaki teraz mam postawić sobie limit? - pytam 
najnaturalniejszym głosem.
Królika zatyka.
- No tak - przecie mamy taką umowę, że nie siadani do gry nie wyznaczywszy 
limitu.
Widać to krętactwo odziedziczyłem po Tirliporku, który obiecał w lipcu św. 
Antoniemu miesiąc nie jeść lodów, a jak się święty naganiał i zgubę znalazł, 
to usiłowała mu wmówić, że myślała o styczniu. Królik więc tylko ręką pokazuje 
na wielki napis na gmachu hotelu:
WE NEYER LOSE
To znaczy "My nigdy nie tracimy". Miało być we never close - "my nigdy nie 
zamykamy", ale literka "c" zepsuła się i nie świeci.
Królik, jak z Wiesława - "stąpa z miną uroczystą". Jest dla mnie jak ów maszt, 
do którego przywiązał się Odys, aby nie polecieć za przyjemnościami i nie 
zmienić się w świnię. Bo trotuarem płyną ławice całe brunetek, blondynek, 
rudych, gotowe pociągnąć za rygielek, aby zdobyć monetę.
- "Nie masz to, nie masz jak życie domowe - deklamuję - uczciwe i poczciwe, 
tanie i zdrowe."
Królik zna ten wiersz - przysłała go z kwiatami na mój ślub obrażona malarka.
Ale tym razem nie zdołałem zirytować Królika; jaśniejąc triumfalnie, wywodzi 
mnie z kręgu blasków, prowadzi pod skromną strzechę hoteliku damy z koczkiem.
Na drugi dzień odwiedzamy sąd rozwodowy. Sala na-pchana atrakcyjnymi 
rozwódkami, zapach perfum. Jest to dla mnie window shopping, tzn. kupowanie 
imaginacyjne, z oglądania wystaw.
Zdarzył się wypadek, że rozwodząca się z powodu, że mąż z nią nie rozmawia, 
powołała jako świadka... papugę.
Upierzony świadek nie zawiódł. Poprawił się na drążku i wrzasnął pełnym 
głosem: Did you heai me, Robert? (Robercie, czy mnie słyszysz?)
- Wysoki sądzie - łkała powódka - ta ptaszyna tak często musiała wysłuchiwać 
moich rozpaczliwych pytań, że nauczyła się ich na pamięć.
Nie miałem szczęścia do czegoś ekstrao_rdynaryjnego, ale i to, co 
zobaczyliśmy, napełniło Królika zdumieniem.
Właśnie przed sędziego wypłynęła nowa sprawa. Najprzód zeznaje właściciel 
pensjonatu, że skarżąca mieszkała u niego całe sześć tygodni ł widział ją 
literalnie każdego dnia. Po czym zostaje wywołana wyderka z ustami 
wymalowanymi w serduszko.
- Czy pani osiedliła się w Nevadzie na stałe?
- Ależ tak - zeznaje wyderka. Jej bagaż już czeka spakowany w hallu 
pensjonatowym. Zeznaje pod przysięgą. W żaden sposób nie naraża się na zarzut 
krzywoprzysięstwa, bo przecież potem mogła zmienić zdanie. A bagaż ten mógł 
być spakowany dla jakichś odwiedzin poza Reno.
Jest osiem powodów do rozwodu, ale najulubieńszym jest mentol cruelty, 
okrucieństwo moralne, o które wyderka skarży męża.
- Jak się objawiało?
- Ziewał w mojej obecności.
- Czy jeszcze coś?
- Wyśmiewał się z wuja Jimmie'ego.
492
493
No, to już rzeczywiście za wiele sobie pozwalał. Gavel, młotek sędziego, 
uderza o stół - rozwód udzielony.
Wyderka wycofuje się balansując kuperkiem. Następna!
Rekord uzyskany w tym sądzie, który powszechnie zwą "Separator", wynosi siedem 
spraw w ciągu pół godziny. Normalnie rałatwia się dwadzieścia rozwodów 
dziennie.
Nevadzianie, zapytywani przeze mnie, bronią tej łatwości rozwodów:
- Niech no strona przeciwna zgłosi sprzeciw - zacznie się przeciągła 
procedura, nie różna od innych stanów. A że pomagamy tym, którzy obustronnie 
chcą się rozwieść, to chyba dobry uczynek, nie?
I profilowy.
Zmitrężyliśmy w tym sądzie, nazajutrz gnaliśmy siedem godzin (343 mile) aż do 
granicy stanu Nevada w Wells. Zmęczeni poszliśmy spać, ale przy rannym 
śniadaniu zobaczyłem maszynę pięciocentową - to już ostatnia, bo to już 
granica stanu Utah, krainy moralnych mormonów.
Wrzucam pięć centów, robi się w niej zwykły harkot, potem zaczynają w niej 
skakać jakieś kolorowe listki i jabłuszka. Jackpotl... Robi się sensacja za 
barem, na całej sali, ciągnę rygielek, sypie się forsa i forsa, nasypało się 
sześć dolarów. Czy nie ludzka mądrość tych maszyn!... Tak mnie powitały w 
Tahoe, na granicy Nevady, tak mnie tu łapią za połę na wyjezdnym. Ale Królik 
mówi:
- Auto czeka.
Jest zadowolona, że hazardowe szaleństwa, uwzględniając 2,50 wygrane w Tahoe, 
kosztowały (nas) 50 centów.
Pustaciami Nevady
Jedziemy pustaciuni Nevady...
Auto w ciągu jednej godziny przerzuca w inne epoki, w inne światy.
Tylko co wyjechaliśmy z Kalifornii - jednego z najbogatszych kwitnących stanów 
Ameryki.
Ameryka!... 190-milionowa Ameryka, pękająca od ludności, od bogactwa.
Diabła tam... Ta Ameryka ma 20 ludzi na jeden kilometr kwadratowy, gdy Anglia 
218, a Holandia to nawet 344.
Ta niska przeciętna zagęszczenia pochodzi z takich stanów, jak właśnie Nevada, 
najmniej zasiedlony stan poza Alaską, mający niespełna trzy osoby na milę 
kwadratową. Aż trudno uwierzyć, że Libia, której pustacie przemierzałem ze 
ściśniętym sercem w łaziku dobrze zaopatrzonym w wodę, ma niewiele mniej niż 
jednego mieszkańca na kilometr kwadratowy.
Albo taki kontrast z Luizjaną, najbardziej wilgotnym stanem o opadach 140 cm, 
gdzie raz po raz jechaliśmy groblami, a ta tu Nevada stanem najsuchszym, o 
opadach 22 cm, gdzie jedziemy dziesiątki mil ponurym burozielonym stepem, po 
którym wicher toczy kule pierekati-pola. Nie wiem, jaka jest polska nazwa tego 
zielska, które widziałem w stepach nad Morzem. Czarnym.
Na 70-kilometrowym pasie pustyni, którą przemierzamy między Lovelock i 
Humboldt, nie ma ani jednej stacji benzynowej.
Wiatr dmie l nasze auto zdaje się być niesione wraz z tym ruchomym polem 
płynącej falami kłębiastej rośliny.
Ponuro.
Żona pokazuje na plamy intensywnej zieleni dobiegają-: cej nieraz do traktu:
- Jednak coś rośnie.
=- Coś rośnie - mówię z przekąsem, zatrzymuję auto,
495
przyglądamy się zielono-purpurowemu soczystemu zielsku. Nie jestem z Nevady, 
co mnie to obchodzi. A przecież atawizmem pokoleń uprawiających rolę czują 
nienawiść, patrząc na to zielsko, jakbym patrzył na gada. •
To "halogeton". szkodnik straszliwy, zawleczony pono do Nevady ze świata w 
1930 roku. To zielsko ciągnie z ziemi trucizną, kwas szczawiowy. Pół funta 
halogetonu zabija owcą, a trzy funty - krową. Farmer spod Elko w Nevadzie 
naliczył 876 padłych owiec.
To zielsko posiada potworną siłą ekspansji. W sześcioca-lowej roślinie jest 
przeciątnie 25000 nasion, a każde na-sionko ma piąć skrzydełek na ten wiatr 
nevadzki. Już zajęło 320000 ha w dziewiąciu stanach. Już pożarło miliony owiec 
i setki tysiący krów.
Halogeton - wielki mściciel rabunkowej gospodarki, ziemi wyjałowionej. Bo tam 
gdzie człowiek tą ziemią kocha, gdzie ona zielenieje, tam sią rabusiowi 
przeciwstawiają zadomowione rośliny. Ale gdzie są równe szansę, tam nie ma dla 
nich ratunku. Halogeton magazynuje wodą jak wielbłąd. Jego korzenie, idące na 
taetr w głąb, w wysysaniu wody uprzedzają inne rośliny, które schną. Przed 
dwoma laty zniszczono 7000 ha halogetonu wraz z inną roślinnością. W następnym 
roku nic sią nie odrodziło z wyjątkiem halogetonu.
Ponury kraj. Niecka olbrzymia w obramowaniu, od zachodu, gór Sierra Nevada, od 
wschodu - odroży Gór Skalistych, których jeszcze nie widzimy nawet na 
najdalszym horyzoncie. Zwykle w każdym kraju czuje sią logiką rzek 
spływających do dalekich zlewisk. Na wododziałach czuje sią dynamiką 
rozpoławianej ziemi, nęconej w dwie strony, każda o innych formach życia.
Ale rzeki Nevady płyną znikąd donikąd. Poczynają sią w jednym, kończą w drugim 
jeziorze albo wsiąkają w ziemię.
Znikąd donikąd płynie rzeka Humboldt, która wije sią strugą długości tysiąca 
kilometrów, cały czas przez terytorium Nevady, i ginie.
W kraju, w któjrym 90% ubogiego rolnictwa jest uzależnione od opadów, brną 
zimą szczytami gór patrole pobierające miarkę grubości zależyn śniegowych - 
nieraz całkowicie wypełnia się śniegiem rurka ośmiometrowej długości. Wówczas 
idzie wieść, że rok będzie lepszy, że spłyną wody.
496
Nie, nie śpieszyło sią ludziom do tego kraju. Dopiero w 1775 dotarł do niego 
misjonarz Escalente, ale obejrzawszy, skonstatował, że nic tu nie ma do 
szukania. I znów był spokój, jak przed wiekami (a co prawda jak i teraz) pły* 
nęła Nevada potokiem burzanów.
Dopiero wiele później poczęły przesuwać się przez tą ziemią strwożone karawany 
dążące nad Pacyfik.
Przesuwamy sią ich szlakiem, tylko w odwrotnym kierunku. Dobrze, jeśli po 
sześćdziesięciu kilometrach zobaczy się stację benzynową samotnie sterczącą w 
stepie, oblepioną u zachodniej ściany nawianym burzanem. W tej pustce od czasu 
do czasu wyrasta memento - makieta drewniana rozwartej na słupie księgi, z 
której kart gotyckimi literami woła historia.
Tu, na tej pustaci, Donner, szef tragicznej ekspedycji (która wyginęła w 
śniegach Gór Skalistych, wziąwszy niewłaściwą trasę), wypędził przewodnika.
Tu, na tym brodzie, Indianie wybili do nogi całą karawanę.
Inna tablica nad inną rzeką wskazuje, że o sześć mil w górę możemy znaleźć 
bród, przez który szły wozy pionierów. O kraju zapomnianym od Boga przypomniał 
sobie w 1864 r. Abraham Lincoln, kiedy usiłował przeprowadzić poprawkę do 
konstytucji. Nevadzianie dopiero wówczas się policzyli - było ich na obszarze 
całej Nevady, równym powojennej Polsce, dziewięć tysięcy mieszkańców (jeden 
człowiek na 20 km2). Ilu ich tam było, ułożyli pośpiesznie konstytucję stanu, 
którą przetelegrafowali kosztem 3416 dolarów i 17 centów do Waszyngtonu, z 
rozkoszą poparli Lincolna (poprawka tyczyła niewolnictwa, które ich ani nie 
ziębiło, ani nie grzało) i uspokoili się na dłużej. :
497
Ponad ich głowami jednak działały kinetyczne biegu
ny - Wschód i Zachód. Teraz dopiero musiało być dokoń
czone dzieło Kolumba. Bo przecież Kolumb szukał drogi
do Indii, natrafił na przedzielający od nich kontynent ame
rykański (stąd jego pierwotnych mieszkańców do dziś na
zywamy Indianami) i odtąd przez trzysta lat człowiek usi
łował przebić się dalej, co mu szło nijako - wozami przez
ziemie Indian czy barkami przeciąganymi przez przesmyk
panamski.	• "
32 Królik i oceany
Pchnięto dalej dzieło Kolumba, kiedy zaistniał nowy środek transportu - kolej 
parowa. Na razie były to zabawne odkryte wagoniki - powoziki na trzy osoby. 
Pierwsza uroczysta jazda skończyła się niefortunnie: iskry popaliły ubrania i 
cylindry, dym doszczętnie umorusał toalety i skończyło się na doprzężeniu koni 
do bezczynnej lokomo-tywki. Ale ludzkość już uchwyciła pierwszą nitkę.
Tym razem nowym Kolumbem, który miał otworzyć drogę do Pacyfiku, był eks-
poszukiwacz złota i właściciel sklepu z narzędziami - Crocker.
Historyczne zdarzenie poczęło się nie na audiencji u królowej Izabeli, tylko w 
stancyjce za sklepem, w której czterej miejscowi kupcy postanawiają zawiązać 
"Central Pacific Railroad Company".
Na wschodzie już o to samo zabiega utworzona "Union Pacific Company".
W 1862 roku Kongres daje błogosławieństwo obu kompaniom: niech każda ciągnie 
linię ze swojej strony - jedni od Atlantyku, inni od Oceanu Spokojnego.
Na czele robót od Atlantyku stanął główny inżynier Do-ge, zwany "generał 
Jack". Mały, przysadzisty, z szeroką czarną brodą, z nieodłącznym pejczem w 
ręku i dwoma rewolwerami za pasem, generał Jack wprowadził rygor wojskowy. 
Jego robotnicy byli to zwolnieni z właśnie kończącej się wojny weterani, 
pracujący jeszcze w spłowiałych mundurach swych pułków. Ten element był 
najodpowiedniejszy przy pracy, którą należało prowadzić w nieustannych walkach 
z Indianami. Najprzód szły w teren kolumienki dla pomiarów. Każda liczyła 
czternastu ludzi, mając wozy pełne amunicji. Niejedna taka kolumienka 
zostawiła swoje skalpy w rękach indiańskich.
Następnie na wytrasowanym szlaku kładziono podkłady kolejowe. Podwożenie ich w 
stepach bezleśnych, ciągnących się na setki mil, było pracą godną czasów 
faraonów. Kiedy przybito pierwsze szyny, stanął na nich zestaw kolejowy 
posuwający kolumny robotników z narzędziami. Wozy ładujące się z wagonu miały 
poprzydzielane przy każdej szynie gwoździe i śruby. Zrzucono szyny, wóz wracał 
galopem, a już go mijał nowy wyładowany. Kompania Wschodnia ścigała się z 
kompanią Zachodnią, bo wiedziała, że im więcej wyprodukuje, tym większy 
kilometraż będzie miała w eksploatacji. Toteż nie troszczono się zbytnio
o niwelowanie małych wyniosłości i po prostu zygzakiem wymijano drobniejsze 
przeszkody. Szaleństwo tempa ogarniało "generała Jacka". Kładł dziennie cztery 
do sześciu mil, tzn. do dziesięciu kilometrów toru.
Na punktach składowych i przeładunkowych jak grzyby po deszczu wyrastały 
osiedla, zasiedlane na razie przez szumowiny ciągnące za zyskiem na 
robotniczych wypłatach. W kilkutysięcznych miastach, które nagle wyrastały w 
stepie, roiło się od spelunek i noc w noc odbywały się krwawe rozprawy. Potem, 
kiedy przesuwała się robota, pustoszały pozostawione osiedla, aby ponownie 
rozpoczynać wolny prawidłowy wzrost miast.
Z tamtej strony eks-sklepikarz Crocker miał inne trudności. Tu drzewa było w 
bród, ale wszystkie narzędzia, maszyny, lokomotywy musiał sprowadzać ze 
Wschodu okrężną drogą, dookoła cypla Ameryki Południowej. Nadto, kiedy 
"generał Jack" miał równinę, przed Crockerem niebawem wyrosły góry. Robota 
była piekielnie uciążliwa i Crocker z rozpaczą w sercu spoglądał, jak praca 
"generała Jacka" pożera przestrzenie. Na szczęście znalazł on rodzaj 
robotników obdarzonych nadludzką wytrwałością. Byli to kulisi chińscy, którzy 
emigrowali przez Ocean Spokojny. Małe ludki z warkoczami, w dużych słomianych 
kapeluszach, zadowalały się garstką ryżu, pracując od świtu do nocy. Lawiny 
zasypywały całe kolumny robocze. Bywały szczyty tak strome, że robotnicy 
pracowali w koszach nad ziejącymi przepaściami. Tracili równowagę albo 
przecierały się liny i spadali w dół. Z tuneli, które drążyli, nie wychodzili 
miesiącami, mieszkając na miejscu pod ziemią. Dziesiątkowały ich mrozy.
Cała Ameryka z gorączkowym zainteresowaniem śledziła te zapasy. Zakłady, jakie 
mają miejsce przy zawodach sportowych, zastąpiło tu mniejsze lub większe 
zakupywanie akcji.
Kompania Wschodnia, złożona z wyrobionych i ogładzonych przemysłowców, dała tu 
pierwszy na wielką skalę pokaz działalności reklamowej. Kiedy już linia 
wyciągnęła się ponad dwa tysiące kilometrów, zaproszono na wyciecz-
499
498
kę ćwierć tysiąca osób ze sfer finansowych, rządowych i dziennikarskich. 
Goście jechali w głąb ziemi dziewiczej, po której cwałowały stada bawołów. 
Zdarzało się, że pociąg musiał czekać, póki przez tor przewaliło się stado 
nieraz liczące kilka dziesiątków tysięcy. Ziemię tę przemierzały konne watahy 
indiańskie. Zaproszeni byli zainstalowani w luksusowych wagonach sypialnych, 
kipiących od brązów, wyściełanych pluszem. Wystawne menu zawierało 
czterdzieści dwie potrawy. Orkiestra przygrywała do tańca. Zatrzymywano się w 
wybranych miejscach dla polowania i rybołówstwa. Wrócili upojeni, szerokie 
echo poszło po kraju o wspaniałościach Zachodu, który już jest tuż, tylko ręką 
podać. Akcje szły w górę jak szalone, wzdłuż linii kolejowej poczęto 
rozchwytywać tereny, nie było żadnych kłopotów z dalszym finansowaniem 
olbrzymiego przedsięwzięcia.
Tamta strona od samego początku zakupuje w Filadelfii wielką lokomotywę. 
Taszczą ją nieskończoną ilość miesięcy dokoła Cap Horn, aż wreszcie 7 
października 1863 roku przybywa do Kalifornii, a 7 listopada przy salwie 35 
strzałów armatnich odbywa swą pierwszą próbną podróż.
Oglądałem to "ostatnie słowo techniki" sprzed stu lat w muzeum w Stanford. Bo 
i lokomotywa nazywała się "Go-vernor Stanford". Dotykałem jej naiwnych brązów, 
jej wielkiego dzwonu ostrzegawczego, jej szufli mającej chronić ludzi od 
wypadania, potężnych tłoków na zewnątrz i z rozczuleniem patrzyłem na budkę 
konduktora, altankę o kwadratowych dużych oknach.
Sześć lat musiał czekać "Governor Stanford", nim pomknie do Nowego Jorku. Bo w 
siedem lat po rozpoczęciu pracy nadchodziło historyczne zdarzenie - złączenia 
linii, spięcia kontynentu. Crocker na ostatnich dystansach wziął tempo w 
osiemnastogodzinnym dniu pracy. Objeżdżał kolumny robocze na swojej cisawej 
klaczy, z wielkimi torbami skórzanymi u siodła, pełnymi złota, i płacił hojne 
nagrody. Jego Chińczyków, jak i weteranów strony przeciwnej, ogarnęła dzika 
pasja sportowa. Crocker w ostatnich dniach kładł dziennie dziesięć mil, tzn. 
szesnaście kilometrów.
Kiedy wreszcie obie partie spotkały się, jego Chińczycy byli na wzniesieniu i 
ujrzawszy weteranów "generała Jacka" poczęli na nich miotać głazy. Ludzie 
Jacka odpowiedzieli strzałami, padły trupy.
Dzień jednak 10 maja 1869 roku, kiedy oficjalnie spotkały się dwie strony, 
skrył pasje w obustronnych uśmiechach. Zostawiono do położenia jedną tylko 
parę szyn. Z obu stron dojechały pociągi, lokomotywy stanęły. Z obu stron 
wysiedli panowie w cylindrach, panie w turniurach. Fotografowie operowali 
niezdarnymi skrzynkami, każdy z nich musiał mieć trzech pomocników. Te 
fotografie z tamtych czasów oglądałem teraz w muzeum. Na jednej z nich 
zobaczyłem dziwną rzecz. W 'tamtych czasach nie było radia, nie było 
telewizji, był tylko telegraf. Na podkładzie z politurowanego drzewa 
laurowego, na którym były wyryte nazwiska uczestników, położono aparat 
nadawczy telegraficzny. Następna fotografia: z każdego pociągu wysiada po dwu 
dygnitarzy trzymających w ręku srebrne młoty. Mają oni zabić cztery ostatnie 
gwoździe ofiarowane przez cztery przylegające stany. Trzy są srebrne, ale 
Kalifornia przysłała gwóźdź złoty.
Pierwsze uderzenie młota włącza aparat telegraficzny - równocześnie w Nowym 
Jorku nad Atlantykiem i w San Francisco nad Oceanem Spokojnym rozbrzmiewają 
salwy armatnie, dzwony biją w kościołach i tłumy tańczą po ulicach rozległego 
kraju, który teraz dopiero zrósł się w jedno i wyjrzał "na tamtą stronę", 
kontynuując dzieło Kolumba w trzysta łat po nim.
Dwie są świętości amerykańskie omknięte w pancerze. Nad Atlantykiem to 
Deklaracja Niepodległości, nad Pacyfikiem - złoty gwóźdź, na który patrzy się 
przez szybkę w trzydzłestocentymetrowym stalowym pancerzu.
Teraz, kiedy przemierzamy Nevadę, widzimy iście amerykańską kontynuację tych 
sportowych zawodów: przez Ne-vadę idą dwie równoległe linie dwóch 
konkurencyjnych towarzystw kolejowych. Nieraz jedną widzimy o kilkadziesiąt 
metrów na prawo od drogi, drugą o takiż dystans na lewo.
W tym szaleństwie ratuje nieco resztka zdrowego sensu. Jak rozwiedzeni 
małżonkowie przy trudnościach mieszkaniowych dalej sypiają w jednym łóżku, 
rozdzieliwszy się deską, tak obie linie kolejowe ugodziły się na wspólną 
obsługę ruchu: po torach jednej idą pociągi na zachód, po torach drugiej - na 
wschód.
A naokoło - zielonobure fale zielska pędzonego wichrem w bezkresy.
"501
500
Opowiadał mi ktoś przewożący rodziną na Zachód, że w pewnym momencie teściowa, 
siedząca w wozie obserwacyjnym ze szklaną kopułą, uśpiona przestrzeniami 
zialone-go morza, obudziwszy sią nagle i ujrzawszy ptaka, wykrzyknęła: "Pewno 
ziemia już blisko."
Na pustaciach Nevady rozegrał sią właśnie dramat supernowoczesny.
Arthur Miller, mąż Mary lin Monroe, moralista szokujący opinią amerykańską a 
to utworami demaskatorskimi, a to różnymi ekstrawagancjami, udawszy sią do 
Reno w sprawach rozwodu z Marylłn. trafił na ten dziki biedny kraj, gdzie 
prymityw mieszał się z ostatnim słowem techniki (Ne-vada jest siedliskiem 
przemysłu atomowego). Miller widział polowanie na dzikie konie, które tu się 
jeszcze przechowały, polowanie bynajmniej nie romantyczne, bo konie są łapane 
na rzeź dla fabryk produkujących konserwy dla psów. Polowanie prymitywnie 
dzikie, technicznie nowoczesne, przy użyciu nie tylko samochodów, ale i 
areopla-nów.
Uderzony tymi kontrastami, postanowił stworzyć film, w którym jako prezent 
pożegnalny ofiarował Marylin, eks--modelce do nagich fotografii na kalendarze, 
eks-strip-tea-serce - rolę dramatyczną.
Scenariusz mówi o tancerce, która zjeżdża do Reno po rozwód. W barze poznaje 
kowbojów organizujących wyprawę po miąso końskie. Clark Gable, słynny 
jeździec, mistrz arkana, wybitny strzelec, męskość stuprocentowa, bóstwo 
milionów kinomanek, gra rolą kowboja, w którym 7akochuje się tancerka - 
Marylłn Monroe.
Marylin - kapłanka seksu. Marylin, której białe ciało zdaje się być 
przejrzyste, jaśnieje, fosforyzuje. Jej masażysta Ralph Roberts wyznawał z 
jakąś zabobonną trwogą, że warstwa zaraz pod powierzchnią jej naskórka jest 
"miękka, głęboka, wilgotna" (?) jak nigdy u żadnej z aktorek, które masował.
Taki duet!
Marylin przyjechała na pierwsze rozeznanie do Reno. Z masażystą, fryzjerką, 
kosmetyczką, pedicurzystką-mani-curzystką, krawcową, z panem diama coach for 
hei psyche (coś między reżyserem a psychoanalitykiem), z panną słu-
żącą, sekretarzem i dwoma garderobianymi. Tak jest - ze sztabem dziesięciu 
osób.
To jest straszliwe stanowisko - bogini seksu. Seksu, który musi promieniować z 
każdego uśmiechu, z każdej fałdy ubrania, z każdego loku, z każdego 
wypieszczonego palca, z rzęs dobranych, z karnacji przefiltrowanej. Niewolnica 
tego obowiązku, podtrzymywana przez dobraną dziesiątkę, nadzorowana i 
sztucznie pędzona przez producentów, torturowana przez reżyserów, wielbiona 
przez tłumy, nacho-dzona przez prasę, ochraniana przez lekarzy - ugina się pod 
brzemieniem diabelskiej profesji. Jest krucha, a złamie ją życie, jeśli nie 
jest wewnątrz stalowa; jest delikatna, a musi być mocna jak koń; jest 
nieobliczalna, a przecież wciśnięta w gorset surowych i drobiazgowych kontrak-
* tów. Nieubłagana machina destyluje z żelazną konsekwencją tYP 
odczłowieczony, seksowaty model dla mas. Toteż w tej federacji zwiewnej 
kobiecości gdzieś głęboko jest umieszczona żelazna wola, bez której żadna 
piękność, żaden wdzięk nie wywinduje się na takie koturny.
I oto - błysk tej woli. Marylin w barze pełnym kowbojów, rosłych drabów o 
muskułach powiązanych jak stylizowane rośliny na antycznych płaskorzeźbach, 
przygląda się ich tradycyjnym zabawom, przygląda się tradycyjnej grze 
polegającej na podbijaniu piłki czymś w rodzaju pingpongowej rakiety. Kowboje 
dochodzą do wprawy, przy której piłka nie chybia. Tempo jest wielkie, 
uderzenia mierzone raz po raz każą grać ciału w precyzyjnym rytmie.
Nagle pomiędzy przepocone kraciaste koszule wsuwa sią światło - kobiecość 
fosforyzująca bielą przejrzystą w otoku dyskretnych perfum.
Bierze rakietę.
Rechot zadowolonej aprobaty.
Po dwóch odbiciach piłka spada na ziemię.
Znowu...
Oczy Marylin koncentrują się. Balansując na szpilkach wchodzi w tempo.
Piłka bierze rytm.
Opada, wraca; opada, wraca; opada, wraca.
Bar zaczyna klaskać do taktu, oczy się iskrzą, srogie gęby rozpiera 
uwielbienie bez granic.
Nie ma już wątpliwości: Afrodyta, Psyche - pojedzie pętać dzikie rumaki.
503
502
Po pierwszym rozeznaniu wróciła do Los Angeles przygotować się do wyprawy, a 
tymczasem wszystko się tu montuje. Już się wszyscy zjechali, czas zaczynać, 
Marylin nie ma.
Huston, realizator, reżyser i copartner, zabija niepokój jak może. Jednej nocy 
przegrywa w Reno 25 000 dolarów, następnej odgrywa 9000. Uczestniczy jako 
zawodnik w wyścigu wielbłądów w Phoenix. To nie jest świat normalny - świat 
tych ludzi silnego woltażu. Mary Campbel przylatuje na te zawody z Londynu 
wprost do hotelu w Phoenix i podczas gdy wnoszą jej bagaże, wskakuje tak jak 
stoi, w kostiumie tailleur, do basenu hotelowego, bo nie może, po wyjściu ze 
sztucznie ochładzanej kabiny, znieść arizońskie-'go upału ani sekundy dłużej.
Huston wraca do Nevady - Marylin wciąż nie ma. Kiedy realizował film Moby 
Dick, mawiano, że wieloryby pojawiały się na jego rozkazy. Ale łatwiej dać 
radę wielorybom niż Marylin Monroe. Wysłańcy do Los Angeles donoszą, że cierpi 
na bezsenność, że odmawia, że nie czuje się na siłach. Co noc uroczysty orszak 
dziesięciu kładzie ją do łóżka, co noc nie zasypia, łyka proszki nasenne jak 
landrynki, dwukrotnie pompowano jej żołądek.
Przez jej przewlekania kompania filmowa już raz musiała przetrzymać jej 
partnera, Montanda, płacąc za to odszkodowanie 120000 dolarów innej firmie.
- Marylin się kończy - szepczą strwożeni aktorzy - żaden film, w którym gra, 
nie uzyska kredytów, nikt nie pójdzie na ryzyko, którego granic nie obliczy 
najlepszy ubezpieczeniowiec. W Lefs mąkę Love jej ciągłe żądania ponownych 
kręceń obliczono na milion dolarów.
I nagle - to był taki szczęśliwy wtorek - Marylin zstąpiła do Reno. Ruszono w 
step.
Obdrapany aeroplanik leci wypłaszać mustangi z dzikich wąwozów. Okrążając je 
jak pies owczarek, pędzi oszalałe tam, gdzie czekają auta. Teraz auta mkną za 
mustangami po stepie. Bezlitosność maszyny górującej nad majstersztykami, 
które stworzył Bóg. W Mezopotamii widziałem myśliwych pomykających wygodnie 
dżipem za gazelami, które nie mogły uciec i padały pod strzałami.
Nie mogą uciec mustangi. Muszą być wzięte żywcem, aby na własnych nogach 
powędrować do rzeźni. Z dżipów zarzuca się na ich szyje arkany. Arkan na 
drugim końcu
uwiązany jest do ciężkiej opony z ciężarówki. Mustang wyrywa oponę z dżipa, 
wlecze za sobą, pętla go dusi. Nie ucieknie.
Podjeżdżają dżipy, wyskakują łowcy, zarzucają na konia drżącego z wysiłku 
jeszcze jeden arkan i jeszcze jeden, pętają.
Marylin wpada w histerię:
- Nie jesteście mężczyznami, tylko tchórzliwym stadem szakali!
Clark nie chce stracić Marylin, ale i nie chce stracić łupu. Czymże się bierze 
kobietę? Nie ustępstwami, tylko zdwojeniem woli.
Każe wszystkim odstąpić. Pokaże, czy jest mężczyzną. Sam mierzy się z koniem, 
który go wlecze przez step. Ciało Clarka przewala się po nierównościach stepu, 
jest, zdawałoby się, szarpane w kawałki, średniowieczne włóczenie koniem po 
majdanie. Marylin zamiera, zamierają aktorzy, nie ma już gry na ekranie, jest 
prawda walki o życie; zdrętwiali, śledzą z napięciem, z jakim tłum rzymski 
patrzył na siłowanie się Ursusa z bykiem. Wleczony Clark nie wypuszcza lassa! 
Koloseum odetchnęło, kiedy posłyszało chrzęst łamanych kręgów. Widzowie-
aktorzy drgnęli, kiedy zagoniona, półzduszona klacz pada; Clark czołga się do 
niej, pęta; źrebię bezradnie tyka miękkim pyszczkiem wymię; Clark chwiejnym 
krokiem wraca do wozu; piersi grają jak miechy; opiera się o wóz, ciężko 
dyszy; na kratkowanej koszuli poszerzająca się plama potu; Clark rzęzi; 
publiczność w tym miejscu się zachwyci: świetna gra!...1
Nie dało się odratować Clarka Gable'a. Przewieziony do szpitala, zmarł na 
serce.
Marylin znalazła się w szpitalu' dla nerwowych. Po tygodniu przewieziono ją do 
szpitala psychiatrycznego. Popełnia samobójstwo - w ślady gwiazd i gwiazdorów: 
Jean Harlow, Carole Lombard, Lupę Yelez, Carole Landis, Robert Walker, James 
Dean. Wszystko ludzie młodzi, utalentowani, w pełnym blasku powodzenia i 
sławy.
W Persji widziałem w świątyni bahaistów kwiaty rzucane na ołtarz na ofiarę. Ta 
religia czci kwiaty, nie ma innego bóstwa.
Czy ten kwiat kobiecości, czy ten kwiat męskości rzuco-
1 Polski tytuł filmu: Skłóceni z życiem.
504
505
no na ofiarę circenses? Czy może na ofiarę tajemniczego bóstwa - 
Imponderabilium?
Mówiono nam, że przemierzając Nevadą, na wielkich dystansach nie spotkamy nic 
poza samotnymi stacjami benzynowymi. Ale ostatnia stacja, zarzucona w stepie, 
została już za nami o trzy dziesiątki mil. Była to pokrzywiona budka z dumnym 
napisem "Wacht am Rhein". Tu, na obieże świata, chronią sią różne Eichmanny.
Zirytowałem się, nie dopełniłem benzyny, a teraz mam nieco strachu, czy bak 
nastarczy. Tym bardziej że walę setkę mil na godzinę, tzn. 160 km, co pożera 
więcej paliwa.
Gdzież bowiem użyć sobie jak nie w Nevadzie, której przepisy nie stawiają 
granic szybkości, zalecając tylko proper speed (ja bym przetłumaczył: "dobrze 
skalkulowaną szybkość"). Każdy Nevadczyk, z policją włącznie, uważa za taką 
szybkość półtorastakilometrową przy dobrym wozie i pewnych oponach.
W ogóle w tej Nevadzie jeszcze człowiek żyje wolnym powietrzem. Jeden nazwie 
stację "Wacht am Rhein", to konkurentowi wolno nazwać stację "Polonia"; 
podatków niemal się nie płaci; chcesz się zgrywać - zgrywaj się; chcesz nosić 
broń - możesz paradować głównymi ulicami z pistoletem na brzuchu i żaden 
policjant okiem nie mrugnie; chcesz pójść do wesołego domku - możesz, z jednym 
ograniczeniem - taki domek nie może być bliżej niż 500 kroków od 
jakiegokolwiek kościoła, a że zarejestrowanych wyznań jest 240 i kościołów 
(nieraz będących jednym wynajętym pokoikiem) jak nasiał, więc biedne 
bajzelmamy bez przenośni uginają się pod krzyżem pańskim.
Napisy drogowe uciekają się do łagodnej perswazji:
WHAT IS YOUR HARRY? STOP, TAKE A REST!
CO CIĘ TAK GNA? ZATRZYMAJ SIĘ/ODPOCZNIJ!
Rozrzewniłem się, wspominając swoją muzę drogową, kiedy na drogach włoskich 
rozstawiono mój dwuwiersz: "Czy na to ci dano wóz, abyś nim na cmentarz 
wiózł?"
W pewnym miejscu stawiacze tablic się zniecierpliwili:
506
PREPARE TO MEET THY GOD! SZYKUJ SIĘ PRZED OBLICZE BOGA!
I nagle w tych pustaciach, na tej asfaltowej szosie, która hula przez pola 
zawiane burzanami - intersekcja. Naj-prawidłowsza amerykańska intersekcja, 
tzn. cJover leai, czterolistna koniczyna, gdzie główna droga wyskakuje w górę 
wiaduktem, a z przecznicy do niej wjeżdża si$ pętlami (tak, że jeśli ma się 
zjechać na lewo, pod wiaduktem, przejeżdża się ponownie pod autostradą i 
jedzie we właściwym kierunku).
Obejrzałem się ze zdumieniem - z boku do tej wspaniałej intersekcji dochodziło 
coś niby ślad istniejącej ongiś drogi, przez którą przelewały się kule 
pierekatipola.
Trzy takie intersekcje napotkałem na pięćsetkiloinetro-wej drodze przez 
Nevadę. Przy żadnej nie widziałem drogi ani osiedla.
A więc to tak na wyrost działa olbrzymi plan drogowy Ameryki.
Plan ten - to wielkie marzenie Ameryki. To jest urzeczywistnienie rojeń o 
rozproszeniu miast, a raczej o jednym mieście w zielonych przestrzeniach 
ciągnącym się od oceanu do oceanu. 65000 km dróg federalnych połączy wszystkie 
miasta z pięćdziesięciotysięczną ludnością. Amerykanie mówią, że to dla nich 
ważniejsze niż połączenia międzyplanetarne. Poza czynnikami ekonomicznymi gra 
tu poważną rolę myśl strategiczna: dekoncentracja przemysłu, szczególnie 
zbrojeniowego, i przesunięcie go na Zachód.
Kolosalny program drogowy przewiduje koszt stu miliardów dolarów. Jest to 
koszt trzystu Kanałów Panamskich. Jest to dzieło, które stanie w historii na 
równi z murem chińskim i systemem dróg rzymskich. Tylko że ten system budowali 
Rzymianie 500 lat, amerykański zaś program drogowy ma być ukończony w ciągu 
lat piętnastu.
Pęd do pól złotodajnych przybiera obecnie inne formy. Takim polem okazał się 
fundusz drogowy. Zanim dzieło zostanie ukończone, liczba 143700 koparek 
obecnie bądą-cych w użyciu wzrośnie do miliona.
Toteż 350 fabryk pracujących w różnych gałęziach pośpiesznie przestraja się na 
produkowanie sprzętu drogowego i akcesoriów, na co sam rząd federalny 
przeznacza
507
7 300 000 000 dolarów. Bo 90% kosztów zamierzenia pokrywa rząd federalny, 
stany od siebie dokładają 10°/o, a dwanaście stanów biedniejszych jeszcze 
mniej. Na przykład Nevada, w której zaskoczyły mnie te intersekcje w pu-
staciach, dopłaca tylko 5%.
Ale gdy rząd płaci - to stany sobie planują. Toteż stanowi chłopcy sobie 
bulnęli. Sto miliardów miano wydatkować w ciągu piętnastu lat, przy czym 
wielką część tej sumy miały pokrywać wpływy z już pobudowanych dróg. Sądzono, 
że gotowizną z góry trzeba będzie wyłożyć 30 miliardów. Tymczasem na skutek 
beztroskich planów stanowych suma ta z punktu skoczyła do 40 miliardów i to 
jednak okazało się niewystarczające, należało bowiem doliczyć 5 miliardów 
odszkodowań dla poszczególnych stanów za ich autostrady plus odszkodowania 
farmerom, nie tylko za wywłaszczone grunty, ale i... za pozbawienie dojazdu z 
farmy na główną drogę. Autostrady bowiem będą miały zjazdy tylko na 
intersekcjach, do których farmer będzie podążał do 50 kilometrów, podczas 
kiedy dotychczas miał drogę prowadzącą najkrócej do szosy pod nosem.
Toteż na fundusze drogowe zlecieli się spekulanci i kombinatorzy. Do 
politykierów, jako świadczenia za ich usługi, przedostają się wiadomości, jak 
będą poprowadzone drogi, i ziemie na tych szlakach są wykupywane.
Zaczyna się szereg afer. Na przykład prezes tych robót na Pensylwanię 
zaharapcił dla siebie i wspólników 19,5 miliona dolarów za rzekome 
podstemplowanie dawnych kopalni, ponad którymi będą biegły autostrady.
Na atlantyckim wybrzeżu natrafiłem w Wilmington na taką zdumiewającą historię:
Na "Queen Elisabeth" poznałem angielską rodzinę z rozkosznymi bachorkami. 
Wdzięczni za fotografie rodzice prosili, bym do nich wstąpił w przejeździe 
przez Wilmington, gdzie on jechał objąć stanowisko w przemyśle. Ciekaw byłem 
reakcji, zatrzymałem się na nice cup ot tea.
- Ledwo się przecisnąłem przez te wszystkie rozkopki, czy postanowiono 
Włlmington zrównać z ziemią? Anglik się nieco krzywo roześmiał:
- On, do you mean this 300-foot swath trough the town?
Swath znaczy pokos, przesieka. Mój rozmówca tak nazwał przekos stumetrowej 
szerokości, który wywalały buldożery przez sam środek miasta.
Pamiątam angielską scatcity, trzęsącą się nad każdym groszem, i rozumiałem 
zgrozę, z jaką mówił gospodarz.
- Sześciotorowa strada (nie wiem, jak to nazwać, bo autostrada z reguły okrąża 
miasta) będzie kosztowała 62 432 000 dolarów, tzn. pięć milionów dolarów za 
każdą milę. Na jej drodze znalazło się więcej niż 600 domów, ponadto 50 
budynków publicznych, kościołów i teatrów. Ich zburzenie spowoduje 
zmniejszenie się wpływów z podatków o 115000 dolarów rocznie. Rada Miejska 
nazywa decyzję stanu "rozrzutnym szaleństwem" i żąda wyłonienia przez Kongres 
śledztwa; obywatele wyją z wściekłości, woleliby, żeby autostrada okrążyła 
miasto, co, nawiasem mówiąc, byłoby taniej o 17 milionów dolarów. Ale roboty, 
jak pan widzi, posuwają się pełną parą.
Tak podobno jest w wielu miejscowościach. Projektodawcy stanowi są 
wynagradzani procentowo od kosztorysów, więc czemu nie mają sobie pohulać? 
Pensylwania płaci swoim projektodawcom około miliona dolarów miesięcznie; w 
New Jersey w niespełna cztery lata osiem firm zainkaso-wało za projekty osiem 
milionów. W Maryland w ciągu tego czasu konsultanci zainkasowali 24 miliony 
itd. Poza tym dobre interesiki robi się na odszkodowaniach za wywłaszczone 
obiekty. Tzw. "General Accounting Office", zbadawszy pierwsze jedenaście 
stanów, znalazł osiem dróg planowanych... równolegle z istniejącymi. '
W tym rozmachu zdarzają się i bolesne niespodzianki. Władze wojskowe nagle 
oświadczyły, że przejazdy pod dwoma tysiącami mostów, które pobudowano kosztem 
wie-luset milionów dolarów, są zbyt niskie wobec wprowadzenia w międzyczasie 
nowego typu rakiet, i żądały zburzenia tych mostów i podwyższenia przejazdów 
do wysokości 5 metrów, a przeróbka na przestrzeni całego kraju będzie 
kosztować 700 milionów dolarów. A co będzie, jak za rok--dwa zbudują machiny o 
stopę wyższe?
Zmęczeni jazdą, upaliwszy od Reno 550 km, zatrzymujemy się na łyknięcie kawy w 
miasteczku Weels.
- Fajne intersekcje macie na swoich drogach - zapuszczam ostrożnie sondę w 
sąsiada siorbiącego kawę na obrotowym taborecie.
Wyjrzał spod sombrero opaloną twarzą, pokazał w uśmiechu równy rząd 
olśniewających zębów:
- Kosztowały Wuja Sama 358 tysięcy - zakpił - to
509
508
znaczy my, Nevadczycy, dołożyliśmy się do tego siedemnastu tysiącami. Można 
wytrzymać, boby inaczej krew nas zalała. Pan wie, ile wozów dziennie 
zjeżdża w pustaci przez te trzy zatabaczone intersekcje? Wytrzymał dramatyczną 
pauzę i wyrzucił:
- Osiemdziesiąt dziewięć. Przez wszystkie trzy. W obie strony. Cóż się dziwić 
- jedno skrzyżowanie obsługuje szopę kolejową z narzędziami i nic więcej. 
Drugie prowadzi do jednej jedynej farmy i nic poza tym. Trzecie, z którego 
korzysta największa część tych osiemdziesięciu dziewięciu wozów, prowadzi do 
kilku porzuconych kopalń, czterech czy pięciu małych farm, do linii napięcia 
elektrycznego i do małego prowincjonalnego burdelłku, który jednak 
zbankrutował, wyjątkowo jakoś nie dostawszy się na budżet drogowy.
Obejrzałem sombrero, pistolet zwisający na udo, jakąś skrzynkę, którą ustawił 
przy sobie:
- A jaki jest pana fach?
- Cowpuncńer.
Widziałem w Teksasie krowy znaczone klejmem właściciela wypalanym na skórze. W 
kraju bezkresnym, bez płotów, o pastwiskach idących pod horyzonty, gdzie pasie 
się zdziczałe bydło, nie było innego sposobu na zabezpieczenie swego 
inwentarza. Tak za mego dzieciństwa nie było innego sposobu, jak znakowanie 
kłód pszczelich rozwieszanych na drzewach rozległych obszarów leśnych.
Nasze dawne polskie znakowanie rozwinęło się w przemyślne systemy. Na przykład 
bartnik znaczył swoje ule wypaloną krechą. Najstarszy syn zostawał przy niej, 
bracia na wydzielonych ulach dodawali kolejno: kreskę z lewa, kreskę z prawa, 
kreski w obie strony formujące daszek. Następcy dodawali jedną kreskę w 
poprzek, drugą, jedną kreskę w dole na lewo, jedną kreskę w dole na prawo, 
wreszcie dwie kreski w dwie strony, tworzące jakby bełt. Tak powstawały 
najstarsze herby, runiczne. Taki herb Lis, który ma dwieście odmian, ma jako 
zasadniczą kompozycję belkę z grotem, bełtem i dwukrotną kreską przez środek. 
Właściciele herbu fantazjują, a to że ta strzała to na pamiątkę, jak 
protoplasta, powieszony przez nieprzyjaciół za żebro, gdy mu wręczono na 
urągowisko łuk i strzałę, jeszcze z tej niewygodnej pozycji ubił wroga, a to 
że w ogóle jest to krzyż unicki (belki na poprzek) z zakończę?
niami strzały, bo protoplasci bojarowie, itd. A tymczasem - to skrzętne 
gospodarcze inwentaryzowanie dóbr ziemskich. Baza materialna legendy.
- To nie każdy właściciel sam sobie znaczy krowy?
- To jest coraz trudniej, bo w Nevadzie klejma zgłasza się do urzędu, mamy ich 
zarejestrowanych 2783. Już by znaki nie wystarczyły, posiłkujemy się literami, 
cyframi rzymskimi i arabskimi. Bydło ma znaki rejestracyjne jak samochody. W 
tym farmer się nie rozezna, musi wołać fachowca. A przy tym już się nie 
piętnuje żelazem rozpalonym w ogniu, używa się acetylenowej lampy •- wskazał 
na skrzynkę..
510
Atomowe tarapaty
Ciemno już było, ale szło o to," aby dziś jeszcze dostać się do odległego o 80 
km Wendover na granicy mormoń-skiego stanu Utah. Wówczas mogliśmy w godzinach 
rannych łatwo zrobić pozostałe 190 km do Salt Lakę City, mor-mońskiej stolicy.
Droga monotonna, w nieocenionym przewodniku Ligi Automobilowej przy tym 
odcinku uwaga: "Pamiętaj, że największa ilość wypadków jest z zaśnięcia przy 
kierownicy. Jeśli czujesz senność, a nie ma kawiarni, zjedź z drogi, chrapnij 
na chwilę."
Ale tym razem nie zbiera mi się na sen. Myślę o nakładaniu się w tym kraju 
warstwie współczesności na leżące jeszcze na wierzchu cechy dawnego życia. To 
piętnowanie bydła!... Krowy z tablicami rejestracyjnymi jak samochody. 
Przecież niedawno spory o bydło rozstrzygał winchester, zatruwano studnie 
sąsiadów, a teraz - rejestr, kontrola, strzały hipodermiczne zamiast lassa do 
niesfornych byków, aeroplan oganiający stada zamiast psów.
Wszędzie tu tak. Tak samo w górnictwie, bo to kraj w jeszcze większej mierze 
górników niż hodowców. Kopalnie zamarły, pasja prospektorska we krwi została. 
Ne-vadczycy są prospecting conscious (czujni na prospektor-stwo).
Na miejsce gorączki złota przyszła gorączka uranu. W kioskach w Los Angeles 
czy San Francisco za półtora dolara nabyć można Przewodnik prawniczy dla 
poszukiwaczy uranu.
Nevadczyk nie pominie ciekawego kamienia. Z polowań wracają nie tylko ze 
zwierzyną, ale i z torbą pełną próbek. Nawet kobiety zakładają kluby 
mineralogiczne i chodzą na wykłady o bogactwach mineralnych. Uniwersytet w 
Reno otrzymuje rocznie pięć, sześć tysięcy próbek do analizy.
I istotnie, poznajdowano złoża nowych potrzebnych metali. I znowu powtarzają 
się historyjki o zbogaceniach prostaków, jak sprzed stu lat, z epoki srebrnego 
boomu w Ne-vadzie. Indianie, zepchnięci do rezerwatów w tym kraju jako 
najmniej budzącym apetyty białych przybyszów - kraju, który jeszcze przed 
dziesięciu laty oddano na eksperymenty atomowe ("Możemy tu robić tyle hałasów, 
ile chcemy - mówił młody inżynier - kujoty nie protestują") - nagle dowiadują 
się, że ich grunty dają miliony. Opowiadano mi anegdotę, że taki nabab-
Indianin umówił się, że jeśli się zgra w Reno, zasygnalizuje dymem (tradycyjny 
telegraf indiański). Akuratnie zrobiono próbę atomową i szwagier przygalopował 
z workiem banknotów i z pyskiem - czegoś tak cholerował?
Szerzy się spekulacja gruntami przypuszczalnie zawierającymi uran. W tym roku 
sprzedano akcji takich terenów na 200 milionów dolarów. Naiwnych kupujących 
kolumnę Zygmunta nie brak i w Ameryce.
Nevada, stan najbiedniejszy, nagle staje się drugą Kalifornią z jej gorączką 
złota (o ile uran może być koniunkturą przejściową, o tyle nie należy 
zapominać, że Neva-da jest po Nowym Meksyku drugim potężnym poligonem 
atomowym).
Zachód Ameryki znalazł się w szponach nie tylko żądzy zbogacenia się, ale i 
strachu.
To się poczęło l marca 1954 roku, kiedy na archipelagu zarzuconym w 
bezbrzeżach Pacyfiku wykwitł pióropusz największej w dziejach próby atomowej.
Pomimo starannych przygotowań, ewakuacji wysepek, uprzedzenia linii 
nawigacyjnych i przedsiębiorstw rybackich opad pyłu atomowego dotknął w sposób 
namacalny załogę japońskiego statku rybackiego i nie ujawnioną ilość 
krajowców. Nastąpiły schorzenia, śmiertelne wypadki. Ale najbardziej 
Tuepokojącym wynikiem próby były nie te skutki, które dały się obliczyć, tylko 
to, że pył atomowy powędrował w światy, doszedł do stratosfery, pływa w niej 
nad całym globem, przechowując w całej świeżości przez 28 lat "strontium 90", 
niesłychanie zabójczy pierwiastek, który przez całe te 28 lat będzie sobie 
partiami lądować w wolnych zakątkach świata i całkiem po biblijnemu - "wysysać 
szpik z kości" swych ofiar. Co spowoduje raka krwi, leukemię.
512
513
To już nie sprawa iluś tysięcy dolarów.odszkodowania jakimś japońskim rybakom 
czy polinezyjskim krajowcom. To - wzburzenie świata, na którym nieliczne 
mocarstwa eksperymentują atomowo, a reszta nie chce być królikiem 
doświadczalnym.
Na miejsce wypadku niezwłocznie pojechała ekspedycja badawcza, lecznicza, 
ratownicza, indemnizacyjna. Maio o jej pracy wiedzieliśmy. Ale jej członek, dr 
E. P. Cron-kite, dał wyraz przekonaniu, na skutek poczynionych obserwacji, że 
wojna atomowa przyniesie klaski "trudne do wyobrażenia".
Jedno z pism umieściło rysunek, na którym samotny małpiszon, jedyny stwór żywy 
ocalały po zagładzie atomowej, natyka się na małpiszonicę i pyta, czy ta nie 
ma czego do zjedzenia. Małpiszonica ofiaruje jabłko, ale małpiszon się 
wzdryga: "Za nic! Czy mamy ponownie począć to wszystko od nowa?"
Opinia wzburzyła się, pojawiły się rozważania. Uczeni orzekli, że opadający na 
wielkich przestrzeniach ze składnic stratosferycznych pył atomowy może się 
rekondenso-wać przez to, że pasące się zwierzęta, zbierając zatrutą trawę, 
będą ponownie nosicielami zagęszczonego pyłu atomowego i ich mięso oraz mleko 
będzie porażać ludzi. To samo rośliny magazynujące z powietrza. To samo ryby - 
z wód oceanów.
Dyskusja publiczna niby ścichła, ale świadomość, ale niepokój, ale czujność 
napięta - trwały. Wiadomo było, że rząd Stanów Zjednoczonych zarządził 
obszerne badania. W ogrodach i ogródkach zarówno jego biur po świecie, jak 
jego funkcjonariuszy rozsianych po kuli ziemskiej rozstawione zbiorniki 
zbierały nie tylko opady, ale i pył, przesyłany periodycznie dla analiz w 
Komisji Atomowej na równi z próbkami sera i innych produktów. W poszukiwaniu 
stopnia atomizacji badano ciała zmarłych na różnych szerokościach. A ponieważ 
stan zagrożenia po każdym wybuchu trwa 28 lat, Państwowa Komisja Energii 
Atomowej postanowiła poddać badaniu żywność pozostawioną na Biegunie 
Południowym w 1910 roku przez R. F. Scotta - celem ustalenia, czy to, co 
spożywamy tutaj, jest bardziej radioaktywne od tego, co spożywała Ameryka 
przed pierwszym atomowym wybuchem.
Poczęto projektować założenie - na wzór składnic
krwi - składnic szpiku kostnego, ale okazało się to niemożliwe.
W każdym razie - czujność została zbudzona.
Kiedy dentysta robił mi zdjęcia rentgenologiczne zębów i kiedy na jego 
polecenie trzymałem palcem wskazującym płytkę na dziąśle, powiedział z 
dobrotliwą rezygnacją:
- Znowu, dzięki panu, zwiększyłem stan zagrożenia ludzkości.
Te atomowe sprawy co wybuchną, to nikną zamknięte na siedem pieczęci. Zakłady 
atomowe przypominają średniowieczne fortece najeżone szeregiem straży, ich 
pracownicy są przeciągani przez ucho igielne najstraszniejszych przesiewań. 
Wszystko to niepokoi opinię amerykańską, bo jak purchawki rosną w 
nieprzeniknionych cieniach, tak dyktatury lęgną się w izolacji od kontroli 
publicznej.
Toteż prasa wdziera się w ten rejon zastrzeżony, gdzie może. Sprawa H. E. 
Northwaya, kierownika jednej z fabryk M. W. Kellog Co, stała się dla niej taką 
gratką.
Dnia feralnego, bo 13 kwietnia, Northway stał przy obrabiarce zabezpieczonej 
kopułą ze szkła "pleziglas". Obrabiarkę należało załadować patronem 
zawierającym iridium 192, zamknąć kopułę i puścić w ruch. Northway wziął 
skrzyneczkę aluminiową zawierającą dziesięć takich patronów. Otwierając ją 
nieostrożnie, uszkodził dwa patrony. Zanim zdążył zatrzasnąć kopułę izolującą 
obrabiarkę, ogarnął go radioaktywny gaz. Dotąd ma na ciele dwie duże 
oparzelłzny, które, jak mówią lekarze, nie znikną przed upływem dwu lat.
Ilość radioaktywności była tak znaczna, że przez wejście do domu przepoił 
radioaktywnością krzesła, dywany, bieliznę. Każdy cal ubrania jego żony i 
pięcioletniego synka był silnie przepojony.
Wezwana ekipa odkaziła rodzinę, zrobiła, co mogła, odkażając dom. Ale 
Northwayowie żyją od tego czasu jak trędowaci. Nikt ich nie odwiedza, nikt ich 
nie przyjmuje, zabroniono dzieciom bawić się z ich dzieckiem; sklep spożywczy, 
w którym kupują żywność, zaproponował telefonicznie, aby zamawiali przez 
telefon potrzebne rzeczy, które on pod próg dostarczy; partnerzy brydżowi 
znaleźli pretekst, by przestać się spotykać. Dyrekcja fabryki zwolniła
514
515
go, płacąc nadal pełne pobory 710 dolarów miesięcznie, a nadto wszystkie 
koszty leczenia, odkażania domu, mebli itd.
- Co ja zrobię? - pyta z rozpaczą Northway - chyba rzucę posadę i wezmę w 
innym końcu Ameryki. Ale przecie już gazety roztrąbiły, wszędzie mnie poznają, 
wszędzie mnie będą unikać. Nic mi nie jest ani żonie, ani dziecku. Ale oni 
mówią, że "to" może wyskoczyć i za lata, a tymczasem będę "zarażać" innych. 
Histeria zbiorowa! Domu mego nie chce nikt kupić za żadną cenę. A gdzie się 
przeniosę, nikt mi nie wynajmie mieszkania. Jest wiek XX i nagle stałem się 
trędowatym jak w czasach najgłębszego średniowiecza.
Korzystając z tego panikarstwa, pomysłowy szofer umieścił na jednym z placów 
obwieszczenie: "Miejsce skażone pyłem atomowym. Wolno parkować tylko 
licencjonowanym uodpornionym wozom". Czas jakiś miał święty spokój z 
parkowaniem.
Może więc będzie zrozumiała reakcja, którą obserwowałem w czasie mego pobytu w 
Kalifornii, na to, co się dzieje w Nevadzie.
Wystarczyło, aby prasa powiadomiła, że w bezdrożach Nevady rozpoczną się próby 
atomowe, żeby Kalifornijczy-cy poczęli strzyc uszami. Eksperyment miał się 
odbyć w odległości zaledwie 400 km. Cóż to jest 400 km? Kali-fornijczyk 
przejeżdża taką przestrzeń w pół dnia. Przecie rybak japoński uśmiercony w 
1954 roku znajdował się o 113 km od wybuchu.
Na próżno tłumaczono, że 113 km to nie 400. Na próżno tłumaczono, że będzie to 
małe doświadczenie, przystosowane do broni taktycznych, że siła wybuchu 
wynosić będzie zaledwie 5 kiloton.
- Ładny interes - pięć kiloton - mówili Kalifornij-czycy. - Jedna kilotona 
równa się sile wybuchu bomby tysiąctonowej nieatomowego typu.
- Dobrze, ale taka słaba bomba nad Hiroszimą miała 20 kiloton. A ten rybak na 
Pacyfiku zginął od bomby wodorowej wielekroć silniejszej niż ta nad Hiroszimą.
- Wszystko to tak, ale my mamy pietra - mówili Ka-lifornłjczycy.
Co prawda - byli już wystraszeni. Przed kilku miesiącami mieliśmy trzęsienie 
ziemi. Trochę potrzęsło, drogi pozawalało skalcimi, nic wielkiego. Uczeni 
tłumaczyli po-trzęsionym, Ż2 mieszkają nad wielkim pęknięciem w ziemi, idącym 
na paręset mil, że ziemia się kurczy i od czasu do czasu układa się jak 
człowiek, który przewrócił się na drugi bok. Nie ma się więc co bać - już się 
przewrócił. Ale Kalifornijczycy dotąd pamiętają straszne trzęsienie ziemi 
sprzed pół wieku i myślą - a nuż ziemia "poprawiła" się niewygodnie?
Tak więc, ptaki strzelane, niespokojnie patrzyli na Ne-vadę. Wojskowi 
tłumaczyli, że to czyste głupstwo, bo eksperyment ma na widoku cele taktyczne, 
lokalne, że tak powiem, a nie strategiczne: globalne. Chodzi o wypróbowanie 
bomby służącej do ostrzeliwania artyleryjskiego na dystans stosunkowo 
niewielki, a więc i radiacja nie może być duża, boby sięgnęła własnych 
szeregów.
Bombę - wstyd ją nazwać bombą - bombeczkę, 73-bawkę, można powiedzieć, 
umieszczono na wieży wysokiej na 170 metrów (trzy razy wieża kościoła 
Mariackiego)... Miał to być 63. próbny wybuch bomby atomowej amerykańskiej 
produkcji. Zdawałoby się, że za 63. razem można by się przyzwyczaić nawet do 
rwania zębów - gdyby ich na ten eksperyment starczyło.
Dookoła rozlokowano w różnych odległościach świnie, małpy i myszy celem 
badania skutków radiacji.
Kiedy już uformował się grzybek, frunęło 21 samolotów z pomiarowymi 
instrumentami.
A więc wszystko okey - naukowo, rozumowo, humanitarnie.
Nagle cała prasa kalifornijska zaczerniała ogromnymi literami, wielekroć 
większymi niż tytuły:
CHMURA ATOMOWA SUNIE NA KALIFORNIĘ.
Była chwila, w której oczekiwałem, że powtórzą się sceny z 1938 roku. Wówczas 
pewnej słonecznej niedzieli radio CBS nadawało słuchowisko w formie 
komunikatów. Najprzód więc komunikat z obserwatorium pod Chicago sygnalizujący 
rozżarzenie na Marsie, potem meldunek z farmy przy miasteczku Grovers Mili w 
przyległym do Nowego Jorku stanie New Jersey, że spadł tam wielki błyszczący 
przedmiot. Z punktów odległych - jak Trenton -
517
516
o 22 mile i jeszcze dalszego Elłsabeth, donoszono, że widać tam było blask i 
słychać eksplozję. Wysłannik radia, który natychmiast wyruszył samochodem, 
donosił z miejsca, że coś wypełza z wrytego w ziemię cylindra, że świeci coś 
okrągłego - twarz nie twarz, oczy nie oczy. Za tym czymś z cylindra wysuwa się 
jakieś cielsko błyskające jak wilgotna skóra. Drugie... Trzecie... O Bożel to 
jest trudne do opisania... Coś uformowanego w literę V, jakby usta, ale 
zmieniające kształt, z czego cieknie jakby ślina i co drży i pulsuje. Zbliża 
się policja... Jest... spalona!? O Boże! - głos się urwał.
Inny sprawozdawca, znajdujący się dalej, informuje, że osiem naprędce 
zebranych batalionów Gwardii Narodowej rusza do ataku. Machina spadła z nieba, 
wypuszcza nogi, biegnie na nich, spala - z 7000 żołnierzy ocalało 120. Potwór 
stalowy kieruje się na Nowy Jork, zrywając mosty, niwelując miasteczka, 
zabijając tysiące gorącymi promieniami i kłębami gazu. Z całego kraju 
telefony: że wszędzie pojawiły się takie maszyny. Już obserwator umieszczony 
na szczycie gmachu radia widzi pięć maszyn wysokich jak drapacze nieba, 
kroczących przez rzekę Hudson, wkraczających do Manhattanu, jądra Nowego 
Jorku. Walą się drapacze chmur. Piąta Avenue, główna arteria, zasnuta dymem. 
Już jedna z machin jest o trzydzieści metrów od obserwatora, o dwadzieścia. O 
Boże... - głos się urywa.
I oto co wówczas się stało. Badania po katastrofie wykazały, że słuchowiska 
słuchało sześć milionów, z czego dwa dały mu wiarę. Policja, gazety, radio 
zostały zasypane trwożnymi telefonami. Nie wiadomo, jakim cudem udało się 
przebić przez przeciążoną linię głosowi gubernatora rzekomo zburzonego New 
Jersey, który komunikował, że
jedzie osobiście obić mordę każdemu, kogo przyłapie w radio. Ale nowojorczanie 
nie wiedzieli, że New Jersey jest nietknięte. Miliony ludzi rzuciły się do 
ucieczki. Kobiety tuliły niemowlęta, wszyscy trzymali przy nosach mokre 
chustki mające chronić od gazu. Pewien młody człowiek, chcąc się wyspowiadać, 
wskoczył w cudzy wóz, pomknął do kościoła z szybkością 130 km, rozwalił wóz - 
mniejsza o to, przecie właściciel nie będzie miał z niego korzyści. Wyjątek 
stanowili dwaj uczeni geologowie z Princeton, którzy ruszyli na farmę, gdzie 
wylądował pojazd z Marsa... aby go zabezpieczyć dla zbiorów muzealnych. 
Niebawem między wzburzone tłumy ruszyły patrole policyjne dementujące 
wiadomości. Oto jak w średniowieczu - pochód ze świętymi obrazami po wałach 
uśmierzający panikę. Skończyła się ona pozwaniem radia do sądu o sumę 750 000 
dolarów z powodu poniesionych strat i uszkodzeń.
Już sądziłem, że danym mi będzie zobaczyć coś podobnego. Ale technika 
informowania postąpiła znacznie przez drugą wojnę. Przede wszystkim pisma 
umieszczające sensacyjne tytuły dodawały komentarze uspokajające. 
Kalifornijska stacja radiologiczna solennie zobowiązała się powiadomić, jeśli 
zaistnieje to bezpośrednie niebezpieczeństwo. Byłem tam potem w jej siedzibie 
w Berkeley, mówiono mi, że aparaty Geigera miotały się jak oszalałe. Ale 
publiczność nie mogła tego widzieć i nie rzuciła się do ucieczki. Gdzie 
zresztą miała uciekać? W ocean? Już przed paru miesiącami przy trzęsieniu 
ziemi przekonała się, że docisnąć się na aeroplan w tłumie żądnych ucieczki 
jest marzeniem ściętej głowy.
Natomiast oprzytomniawszy nieco, poczęto się dopytywać, co znaczy, że 
"bezpośrednie niebezpieczeństwo nie grozi". Nikt nie lubi pośredniego 
niebezpieczeństwa też.
I tu opinia dostała kijem po głowie.
Dwa tysiące uczonych, z trzema laureatami Nobla na czele, opublikowało 
komunikat, że każdy wybuch atomowy nasila radioaktywizację świata. Uczeni 
żądają natychmiastowego przerwania prób atomowych, jeśli następne generacje 
nie mają ronić albo rodzić potworków.
Jeden z tych laureatów, dr Pauling, dyrektor Kalifornijskiego Instytutu 
Technologicznego, wygłosił przez radio opinię, że na skutek obecnych 
doświadczeń, o ile nie zostaną przerwane, urodzi się w następnych pokoleniach 
cztery
519
518
miliony dzieci nienormalnych fizycznie bądź psychicznie. Już te próby, które 
dotąd miały miejsce, spowodują na świecie przedwczesną śmierć miliona ludzi. 
Ci wszyscy ludzie umrą na raka krwi 30 lat przed terminem, do którego mieliby 
dożyć normalnie. Te próby, które już dotąd się odbyły, spowodują narodzenie 
się 200 000 zdeformowanych dzieci
Ależ nawarzyli kaszy panowie uczeni! Amerykanie żenią się młodo, mają dużo 
dzieci. Teraz to z małżonków, które jest przeciwne rozpładzaniu się, otrzymuje 
silny argument: kto będzie się wysilał po to, aby hodować kretynów lub 
potworki?...
Naturalnie więc poszła kontrofensywa. Zbadano te dwa tysiące podpisów bardzo 
starannie, ponieważ przy każdym była podana miejscowość. Za pomocą spisów 
towarzystw naukowych, różnych "kto jest kto?", nawet książek telefonicznych, 
odcyfrowano, że wśród tych dwu tysięcy podpisów zaledwie 600 z czymś należy do 
istotnie uczonych, a w tym większość to astronomowie, matematycy, metalurdzy i 
statystycy. Poczęto demonstrować niejakiego dr. Gra-vesa, byka zdrowego i 
różowego na pysku, który w 1946 roku był jedną z ofiar przy pęknięciu czegoś 
tam atomowego i łyknął jednym haustem 200 rentgenów, czyli 28 razy więcej niż 
dozwolona maksymalna dawka. Przeleżał się dwa tygodnie w szpitalu, przez pół 
roku sapał wchodząc na schody, ciałka krwi spadły z 9000 na 2000, dostał 
katarakty na jednym oku, stracił włosy na połowie głowy, nie potrzebuje golić 
pół twarzy, co jest niewątpliwie korzystne, i poza tym, jak stwierdza z 
zadowoleniem badająca go komisja - kwitnie.
- A czy pan może płodzić dzieci? - pytał poseł Cole, członek Komisji.
- Oddalam to pytanie - przeciął przewodniczący.
Wynaleziono i innego laureata Nobla, twórcę cyklotronu, fizyka Lawrence'a z 
uniwersytetu kalifornijskiego, który orzekł: "Przechodzi moje pojęcie, jak 
można twierdzić, że radioaktywizacja z powodu wybuchów atomowych może zagrażać 
czymkolwiek."
Ale tu podniósł się zajadły sprzeciw biologów, którzy są wrogami prób 
atomowych wbrew części fizyków. Biologowie rozumują, że fizycy umieją 
wystrzelić, ale nic a nic nie rozumieją się na tym, jakie to konsekwencje 
pociąga.
Jednym słowem, jeszcze raz potwierdza się prawda, że wiedza nie jest synonimem 
mądrości. Ani władza, ani potęga materialna również nie jest synonimem 
mądrości. Marks określił człowieka jako stworzenie wytwarzające narzędzia i 
używające ich. Ale jeśli Kain był pierwszym wynalazcą krzemiennego toporka, to 
mógł równie dobrze użyć go pożytecznie - na ścięcie drzewa, jak w mniej godny 
pochwały sposób - na zabicie brata.
Jest o co się martwić, bo dawniej te narzędzia działały w sposób ograniczony. 
Teraz po raz pierwszy człowiek, choćby uczony, wchodzi w posiadanie narzędzia 
mogącego zniszczyć całą planetę, którą zamieszkuje. I czy to jeden tylko atom? 
Te narzędzia będą się mnożyć. Zmarły właśnie fizyk Neumann pozostawił pracę 
wykazującą, że ludzie mogą wymrażać przeciwników. Grozi więc nam sprowadzenie 
na ziemię ponownej epoki lodowcowej.
Wracamy do obaw przejmujących ludzkość w roku Pańskim tysiącznym, kiedy 
monarchowie wydawali manifesty: "Zważywszy, że zbliżający się koniec świata 
jest nieuchronny..." Tylko że wówczas opierano się na przepowiedniach Biblii, 
a teraz na tabliczce czterech działań arytmetycznych.
Nie, stanowczo naukowcy, którzy nie mają treningu humanistycznego, nie mogą 
decydować o losach świata.
Co do mnie - postanowiłem się nie rozmnażać.
Strach strachem, ale dolary dolarami.
Z przemysłem atomowym powstał boom, napływ techników. Izba handlowa wyliczyła, 
że kiedy otwiera się sto nowych posad w fabrykach, przybywa na to 296 ludzi, 
powstaje potrzeba 11 nowych domów, przybywa szkołom 51 dzieci, zostają otwarte 
cztery nowe sklepy detaliczne, przybywa Nevadzie 107 samochodów, 74 posady 
powstają na dodatek do tych stu fabrycznych. A w dolarach te sto nowych posad 
fabrycznych powoduje wzrost dochodów personalnych, zwiększenie wkładów 
bankowych i obrotów sklepów detalicznych.
Ten martwy stan, dotąd żyjący z rulety, rozwodów i pastuchów, ma największy 
wzrost ludności między wszystkimi stanami. Jedne domy się znosi, by 
przeprowadzić drogę, inne się buduje.
521
520
Już się ściemniło, kiedy pod Wendover zagradza nam drogę wcielone memento tej 
rozwojowej gorączki. Najprzód widzimy na całą szerokość drogi jakieś lampki 
czerwone od ziemi aż gdzieś bardzo wysoko. I - przede wszystkim - szeroko. 
Nasz wóz zwalnia nieufnie, zbliża się do ciemnej masy, która grodzi drogę na 
całą szerokość, zabierając i dodatkową linię. Posuwamy się na drugim biegu, 
pięć mil na godzinę, obwąchując przeszkodę. Puszczam' potok światła ze 
szperacza umieszczonego na zewnątrz. Przede mną na ogromnej platformie, 
ugarnirowanej w trzech wymiarach światłami ostrzegawczymi, stoi sobie calutki 
dom z dachem, kominem i firankami w oknach.
A więc to prawda, co mi mówiono, że w Nevadzie przenosi się całe domy.
Taki dom, powiedzmy, wartości 20 000 dolarów, jest wykupiony przymusowo na 
mocy ustawy na rzecz robót publicznych. Zainkasowawszy odszkodowanie, 
właściciel, jeśli chce, ma prawo rozebrać dom na budulec. Zdarza się jednak, 
że odprzedaje to prawo, powiedzmyt za tysiąc dolarów (suma odszkodowania i tak 
przenosi wartość rynkową). No-wonabywca za przewiezienie płaci 2500, za 
zrywanie przewodów na skrzyżowaniach dróg - 1000, za fundament - 1500, za 
działkę na nowym miejscu, powiedzmy - 3000, za przyłączenie do sieci 
elektrycznej i kanalizacyjnej - 1000. Razem ma dom wartości 20000 za 10000 
dolarów.
Do transportu przygotowuje przeciętny dom czterech ludzi przez dziesięć dni, 
skręcając obelkowanłe - ale potem przewozi się domeczek nawet z firankami, jak 
to widzę w smudze światła ze szperacza; a jeśli to sam właściciel się przenosi 
- z meblami jak stoją, z rozwieszonymi obrazami, ubraniami na wieszakach, 
zapasami w lodówce i, jeśli wolą, z domownikami w łóżkach...
Kiedy wylatywałem z lotniska w Idlewild, robiono przygotowania do 
przewiezienia w całości pięciopiętrowego gmachu. Do tego używane są potwory 
"Turnamovers" - każdy taki kosztuje 100 000 dolarów.
Pisałem już, że będąc w EnseHadzie w Meksyku, byłem świadkiem przyaresztowania 
niejakiego Brousa, który wysadził w powietrze tu właśnie, w najbliższych 
okolicach Wen-dover, trzy stacje przekaźnikowe. Sądziliśmy, że to sabotaż, 
tymczasem mieszkańcy Wendover byli lepiej poinformowani.
Brous miał zatarg z firmą, która stawiała dla rządu stacje przekaźnikowe. 
Mszcząc się, wysadził te stacje, a następnie uciekł z USA na uzbrojonym 
jachcie, fingując akt polityczny i zapewniając sobie w ten sposób azyl.
Tak oto tłumaczyły sprawę władze amerykańskie, tak ją komentowano w Wendover, 
tak ją komentowały władze meksykańskie, wydając Brousa Jankesom, ale zgadzając 
się zwrócić pieniądze ze sprzedaży zasekwestrowanego jachtu żonie Brousa.
Tymczasem niemal równocześnie ze mną przybyła do Wendover nowa wieść w 
sprawie, o której poczynano zapominać. Oto w hotelu w San Diego znaleziono 
trupa czterdziestoletniej Minnie, żony "wariata".
Tak oto jedziemy między kontrastami tej ziemi: między Indianami rozpalającymi 
stosy i cudami techniki, planowaniem i rozrzutnością, liberalizmem i 
pierwotnością kowbojów obiegających stada zdziczałego bydła, pomiędzy 
zielonymi firaneczkami prowincjonalnego Wendover i nie rozszyfrowanymi 
reperkusjami spraw; światowych.
522