CEZARY LEŻEŃSKI

ROMANSE SIEDMIU POKOLEŃ

TOWER PRESS, GDAŃSK 2001 
Wszystkim wspaniałym kobietom,jakie kiedykolwiek żyły przyulicy Marszałkowskiej 
i opodal,aż po sameChicago – książkę tę poświęcamAutor
POKOLENIE PIERWSZE 
1. 
Obrócił się na łóżku. Świeża słoma zaszurgotała w sienniku. Czuł jej suchy 
zapach, jakby kurzu z klepiska, na którym była młócona. Woń przywoływała 
wspomnienia z dzieciństwa... Fornale dworscy sprawnie rozwiązywali snopki, 
rzucali pod nogi. Cepami walili z rozmachem – łup, cup, łup, cup. Niosło się 
daleko. Trafiało na pokoje, do lasu, błądziło po łąkach – łup, cup, łup, cup. 
Mając ten obraz pod powiekami, a odgłos w uszach, ponownie zagłębiał się w sen. 
Do taktu nieistniejących uderzeń. Już zatracał świadomość, już młócenie mieszało 
mu się z innymi obrazami. Kolacja w jadalni dworu przy mdłym świetle świec 
woskowych. Matka otulająca go na dobranoc i jej ciepły pocałunek. Ojciec z 
groźną miną pytający, kto uwiązał Mruczkowi do ogona blaszany kubek ze stukającą 
weń łyżeczką. 
Nagle coś innego zmąciło mu półsen. Niemal rozbudziło. 
– Łąka – pomyślał – jaka łąka? 
A jednak wokół roztaczała się przestrzeń oświetlona słońcem. Szedł, a może tylko 
stał pośrodku. Nozdrza mile łaskotał dawno zapomniany zapach tymianku. Rozbudził 
się na dobre. 
– Skąd? Tu, w izbie?Siadł na pościeli. Nic nie czuł. Miejsce ziela zajęły 
ochrypłe pijackie głosy.Szynk na huncwockiem1 jeszcze otwarty – domyślił 
się.Opadł z powrotem. Woń ponownie wróciła. Zaciekawiony uniósł poduszkę, zadarł 
kawałek
niezbyt czystego prześcieradła. Już wiedział – gdzieś w słomie zawieruszyło się 
to pachnące ziele. Wybity ze snu odrzucił nakrycie. Wstał. Szparami w podłodze 
ciągnęło zimno. Poczuł pragnienie. Przez skrzypiące drzwi przeszedł do kuchenki. 
Księżyc zaglądający w okno rozbłysnął w wiadrze pełnym wody. Namacał gliniany 
garnuszek stojący na zwalistym piecu. Zaczerpnięciem rozbił światło miesiączka 
na dziesiątki migocących cętek. I pił, aż mu grdyka ruszała się w szyi. W górę, 
w dół. 
Położył rękę na gardle. Uśmiechnął się z lubością. Przypomniało mu to podobne 
ruchy, jakie wykonywał przed paru godzinami. Jeszcze czuł na całym ciele lube 
naprężenie, a w dłoniach ciepłą krągłość jej piersi, bioder. Pachniała mlekiem 
jak małe dziecko. Gdy przed północą narzuciła kieckę, wsunęła nogi w saboty, 
okręciła się chustą, pocałowała go w usta i wyszła, woń ta została w nim. Tak 
długo, póki nie zagłuszył jej tymianek, wspomnienia z domu rodzinnego. 
1 „Nad huncwockiem” – od miejsca, gdzie gromadzili się huncwoty, czyli nicponie, 
łobuzy, szelmy. Z niem. Hunfdsfott. 
Otarł usta wierzchem dłoni. Spojrzał przez brudnawą szybę. Po drugiej stronie 
traktu w dziesięciu oknach rozłożystego szynku płonęło światło. Dochodził ryk 
śpiewanej nierównymi głosami piosenki. Jedynie cisza i mrok spowijały 
zabudowania wozowni i stajni. Przysiągłby, że słyszał rżenie, uderzenia kopyt 
koni. Odgłosy jego dzieciństwa dochodzące do sypialni we dworze. Z tymi 
dźwiękami zasypiał. One go budziły co ranka. 
Pomyślał znów o Róży. Powrót do łóżka samotnie, bez niej, nie nastrajał go 
entuzjastycznie. Jeszcze raz wyjrzał na dwór. Ledwie obeschłym z błota traktem 
toczyło się zygzakami dwu podtrzymujących się wzajem pijaków. 
– Niedługo będzie tu prawdziwa ulica – mruknął – a na razie jest promenada dla 
zalanych. 
Dopiero teraz zauważył, że trzyma w ręku garnuszek. Odstawił go na płytę 
kuchenną. Wrócił do izby. Wyciągnął się na powrót na łóżku. Zapach tymianku 
wyparował, rozwiał się tak nagle, jak i pojawił. Nie zwrócił na to uwagi. 
– Dlaczego – zastanawiał się – nigdy nie chce zostać do rana? Zawsze wychodzi 
przed północą. Co się za tym kryje? Co? Myślami, coraz bardziej roztapiającymi 
się, błądził wokół niej, aż wszystko poczęło się mieszać, chwiać. Zasnął. 
Rano obudził się później niż zwykle. Szynk wypoczywał po nocnej aktywności. Okna 
i drzwi pozamykane, pustka. Za ścianą gospodarze domu, od których najmował 
izdebkę z kuchenką, kłócili się monotonnym głosem. Chyba już nie potrafili 
rozmawiać normalnym, nie podniesionym tonem. Wciągnął pospiesznie odzienie, 
ochlapał twarz i ręce wodą. Nie sięgnął nawet po brzytwę. Z dużego bochna ukroił 
kromkę chleba. Jedząc wyszedł przed dom. 
Dzień wstawał słoneczny. Od Ogrodu Saskiego dobiegał rozgłośny świergot ptaków, 
zwykle zagłuszany gwarem rozmów, okrzykami woźniców i rżeniem wierzchowców na 
Końskim Targu. Dziś było tu pusto. Choć murowane ogrodzenie pałacu Bielińskich 
zasłaniało mu widok, wiedział doskonale – dziś nie ma targu. Obrócił się ku 
piaszczystemu wybrzuszeniu traktu przy Świętokrzyskiej. Kręciło się tam parę 
postaci wyraźnie odcinających się na tle sypkich, żółtych połaci. Przysłonił 
oczy ręką. 
– Jeometra Deutsch przy pracy – bąknął ni to z dezaprobatą, ni z uznaniem. 
Kończąc kromkę chleba, powoli poszedł w stronę pracujących. Deutsch mówił po 
polsku ze śmiesznym akcentem, przekręcając słowa. Z pałacu Pruszaka, z okrągłego 
okna na poddaszu wychyliła się dziewczyna. Była podobna do Róży. Serce zabiło mu 
mocniej. Wyciągnął rękę, by jej pomachać, ale zatrzymał dłoń w pół ruchu. To nie 
była ona. Zwiodła go jasna burza włosów. Zresztą nie zauważyła jego gestu. 
Patrzyła w stronę huncwockiego, jakby wypatrywała kogoś wychodzącego z szynku. 
Deutsch podszedł ku niemu szybkimi, długimi krokami. 
– 
Panie Kmita. Dobry dzień. My robić pracę. Nie czekać na pana. Marszałek 
Bieliński tu być. On mówił: szybko pracować. 
–
Pytał o mnie? 
–
Kto? 
–
Przecież mówimy o panu marszałku. Geometra chytrze zmrużył oko. 
– 
Ja mu powiedzieć: pan Kmita dobry majster. Wszystkiego pilnować. Poszedł po 
plany, które u niego w domu zamknięte. 
– U mnie? Plany? – nie pojął w pierwszej chwili.Deutsch rozradowany klepnął się 
po dużej torbie przewieszonej przez ramię.
– 
Alles in ordnung. To wszystko w porządku. Ja mam te plany. Ale niech pan 
marszałek Bieliński wie, że majster Kmita nie śpi do południa, a pracuje. 
–
Dziękuję – mruknął zwarzony – porządny z pana chłop. 
–
Ja nie chłop, ja jeometra – zaprotestował – mój ojciec był burgemeister. 
–
Dobrze, dobrze – skinął głową – chłop to nie tylko wieśniak, lecz także 
mężczyzna. 
Deutsch wyciągnął z torby szeleszczący, po wielokroć złożony papier. Robotnicy 
odłożyli na bok tyczki, liny z zaznaczanymi odległościami i nieco podobne do 
szczudeł łokciowe mierniki. Zaglądali im z ciekawością przez ramię. Przez arkusz 
biegły podłużne i poprzeczne linie wytyczające ulice. Pokrętnymi, pełnymi 
drobnych zawijasów literami opisane nazwy ulic. Kmita pochylił się. Począł 
czytać na głos, jakby objaśniając robotników. 
– 
Wilcza, Hoża, Wspólna, Żurawia, Widok, Chmielna, Sienna... – przerwał – jak 
zaczynaliśmy mierzyć, tych nazw nie było. 
–
Pan marszałek to rano przyniósł. Mówił: takie nazwy mają być. I szlus. To jego 
jurydyka. Kmita pochylił się jeszcze raz nad planem. 
–
Dlaczego wcześniej nie dał nam mapy? Przecież to było rysowane przed paru laty. 
–
Nie wiem. Dał i mówił: tak ma być! 
– 
To już pan mówił, panie jeometro – pochylił się nad papierem ponownie. Uniósł 
wzrok ze zdziwieniem – ale tu nie ma nazwy głównego traktu. Jak go tyczyć? 
– 
Przepraszam wielmożnego pana – wtrącił jeden z robotników – ale jakeśmy tamte 
Hoże czy Wilcze tyczyli, to takoż nazw nie było. 
Zawahał się. Omiótł spojrzeniem robotników i Deutscha, który zdawał się być 
obojętny na sprawy nazewnictwa. On miał tyczyć zgodnie z planem, a nazwy to 
rzecz Polaków. 
– Dobrze – powiedział – róbcie swoje, ja pójdę i porozmawiam z panem 
marszałkiem. 
Było to właściwie niepotrzebne. Nazwy mogły poczekać nie tyle parę dni, ale 
nawet parę miesięcy. Ale jemu nie o to szło. Nagle poczuł niespodziewaną 
potrzebę zobaczenia Róży, jej uśmiechu, dotknięcia choćby ręki, przywołania 
nocnego zapachu jej ciała. Nie zgadzała się, by ją odwiedzał w pałacu 
Bielińskich. I nigdy tego nie czynił. Jednakże bywania w interesie nie mogła mu 
zabronić. 
Siedziba marszałka wychodziła frontonem i podjazdem na ulicę Królewską, Barokowy 
pałac z wysokimi oknami, półokrągłym tympanonem i wysuniętymi do przodu 
przybudówkami zawsze go onieśmielał. Mimo woli porównywał go do rodzinnego 
dworu. Skromnego, drewnianego, z bielonymi kolumienkami. Tak drogiego i tak 
bezpowrotnie utraconego. 
Otrząsnął się, wchodząc po paru schodkach i naciskając klamkę głównego wejścia. 
Właściwie ten obcy, wytworny, zimny pałac był mu w inny sposób równie bliski co 
dom rodzinny. Tu mieszkała, pracowała, żyła na co dzień Róża. Tu jej ręka 
dotykała klamek, przesuwała się po poręczach schodów, jej nogi stąpały po 
zdobnych posadzkach. 
Lokaj bez pytania szedł przed nim, by wskazać dobrze znaną drogę i zaanonsować 
panu. Marszałek siedział przy porannej kawie. Miał na sobie żupan niebiesko-
srebrny, w którym zwykł chodzić po domu. Jedną ręką wspartą o udo odgarniał na 
bok połę, a drugą przerzucał stos papierów leżący na stoliku. Uniósł ociężałe, 
jakby podpuchnięte powieki. 
– Andrzeju – powiedział z jakimś ledwie wyczuwalnym ciepłem – synu... – zawahał 
się – mego druha serdecznego. Co powiesz? Kmita skłonił się. 
– Pan marszałek szukał mnie rano. 
– 
Jeszcze nie południe – uśmiechnął się Bieliński – wciąż mamy ranek. Ale siadaj. 
Napijesz się kaffy? 
Podziękował uprzejmie i przycupnął na złoconym, obitym brokatem krześle. O co 
mogło chodzić? Wprawdzie marszałek darzył go zwykle niecodzienną życzliwością i 
sympatią, ale nie dlatego go szukał, a teraz zapraszał do stołu. Przyjrzał się 
uważnie starzejącemu się obliczu i dojrzał w oczach marszałka cieple błyski. Co 
one oznaczały? A może tylko tak mu się zdało. 
– 
Dałem Deutschowi plan parcelacji Bielina – powiedział – wprawdzie wytyczyliście 
już działki i ulice, ale bez nazw. Ten papier sprzed kilku lat ma dokładnie taki 
sam podział jeometryczny, jaki został przeprowadzony. Teraz chcę, byście 
wystawili tabliczki z nazwami, które ja nadałem. 
Andrzej skinął głową. Nie po to proponował mu kawę i zapraszał do zajęcia 
miejsca. O co szło? 
–
Czy oglądałeś plan, który dałem Deutschowi? 
–
Tak. 
–
Co cię w nim uderzyło? 
–
Brak nazwy głównego traktu – odparł niemal odruchowo.Marszałek puścił papiery 
trzymane w ręku. Z szelestem opadły na podłogę.
– Mówisz, jakbyś był Bielińskim – powiedział z zadowoleniem – właśnie w tym 
rzecz, jak go nazwać? 
Andrzej milczał. Właściwie dla niego najstosowniejszym mianem byłaby aleja Róży. 
Ale wiedział, że nie tego oczekuje po nim. Poza tym coś go powstrzymywało, by w 
pałacu wobec marszałka mówić o Róży. 
Bieliński milczenie Kmity poczytał za skromność, nieśmiałość w wyrażaniu swego 
sądu. 
– 
Proponowano mi – powiedział – by dać nazwę od mego imienia. Ale w Warszawie jest 
już Franciszkańska. Nie może być dwóch o tej samej nazwie ulic. 
–
Nie powinno – zgodził się. 
–
Przedkładano mi także propozycję, by nadać jej miano Bielińskiej. Co ty na to? 
–
Myślę, że ludzie poczytaliby to za nieskromność. 
–
O to, to – ucieszył się – takem samo odpowiedział. A teraz nie wiem, co czynić. 
–
Miałbym pewien projekt – powiedział ostrożnie Andrzej. 
–
Gadaj śmiało. 
– 
Waszmości pana to jurydyka i ziemia. Godzi się, by zaznaczyć to w nazwie. Niech 
każdy, kto spojrzy na tabliczkę, wie, czyja to myśl i wola stoi za takową 
parcelacją. 
–
A więc jednak Bielińska? 
–
Nie – potrząsnął głową – wcale nie – po prostu Marszałkowska. 
– 
Genialnie – zawołał radośnie – wspaniale. Ulica wielkiego marszałka koronnego. 
Po prostu marszałkowska. Niechże cię uściskam. 
Wstał, szeroko rozstawił ramiona. Przygarnął Kmitę do siebie i trzymał nieco 
dłużej niż powinien z samej tylko wdzięczności. Szeptał coś przy tym, co 
brzmiało: moja krew, jak moja krew. Było wszakże tak bezsensowne, że Andrzej 
uznał to za halucynację. 
Wychodząc z saloniku, nieomal w progu zderzył się z Różą. Stanęła zapłoniona i 
zaskoczona. 
–
Co ty tu robisz?Nie było w niej nocnej miękkości. Napięcie wyczuwał nawet pod 
ręką obejmującą jej kibić.
– 
Idziesz do marszałka? – zapytał, miast odpowiedzieć. 
–
Tak – odparła niechętnie – wzywał mnie. 
– 
To dobrze. Jest w znakomitym humorze. Ma swoją ulicę. Nie taką jak ja bym 
chciał, o 
nazwie Róży, ale marszałkowską. Chciał ją pocałować, ale wywinęła się. 
– Nie teraz. Przyjdę wieczór. Będziesz? – powiedziała to z ledwie tłumioną 
namiętnością, tak że poprzednia sztywność wydala mu się złudzeniem. 
Nim zdążył odpowiedzieć, zniknęła w saloniku Bielińskiego. Schodził w dół, 
ślizgając ręką po poręczy. Przymknął oczy i wyobrażał sobie, jak za parę godzin 
poczuje w dłoni, pod palcami zupełnie inne kształty; ciepłe, tętniące gorącą 
krwią; nienasyceniem. 
Deutsch z robotnikami przysiadł na niewielkiej skarpie porośniętej trawą. Z 
zatłuszczonych papierów wyjęli kromki. Obok postawili bukłaki i butelki z jakimś 
płynem. Posilali się w milczeniu, ze zwierzęcą zaciekłością. 
– To ich różni od szlachetnie urodzonych – pomyślał – choć tak na pierwszy rzut 
oka tacy sami ludzie. Gdyby ich ubrać w btękitno-srebrny żupan Bielińskiego, 
niczym by się nie różnili od marszałka wielkiego koronnego. No tak, pod 
warunkiem, że trzeba by ich wychować od dzieciństwa. Tak jak Różę w pałacu 
Bielińskich. Przecież pochodziła ze wsi, a od wczesnej młodości wzrastała wśród 
jaśnie państwa. A teraz gesty, mowa, niczym księżniczka krwi. 
– Herr Kmita, jak z tym głównym traktem? 
Deutsch wstał, otarł usta kraciastą chusteczką dobytą z kieszeni. Nie czekając 
na odpowiedź, wyciągnął z kusego surduta tabakierę, wysypał nieco brązowego 
proszku na wierzch dłoni, wciągnął do jednej dziurki nosa, do drugiej. Kichnął 
siarczyście, otarł twarz i popatrzył pytająco na Andrzeja. 
– Mierzymy ulicę Marszałkowską – powiedział – to będzie ten trakt – zatoczył 
ręką dookoła. Deutsch skinął na robotników. 
– Pokażcie panu majstrowi, jaka jest szerokość tej pryncypalnej ulicy. 
Dwóch wzięło tyczki zakończone kolorowymi szmatkami. Rozeszli się w przeciwne 
strony. Stanęli naprzeciw siebie i unieśli w górę ręce na znak, że właśnie tu. 
Popatrzył uważnie. Poza nimi rozciągały się spore kawałki niezabudowanej 
przestrzeni. Wprawdzie szerokość ulicy wytyczonej przez Deutscha przekraczała 
wszystko, co widział na Starym Mieście, była także szersza od Hożej, Wilczej czy 
Chmielnej, ale coś mu chodziło po głowie. 
Chciał, by była to ulica Róży. Trakt świadczący o wielkiej miłości, jaka 
ogarnęła go niepodzielnie i bez reszty. Jeżeli nie z nazwy, to niech z czego 
innego wyraża tę wyjątkowość. 
–
Panie jeometro, a ile to łokci? 
–
Ponad szesnaście2. 
–
A nie może być więcej?Deutsch popatrzył na niego podejrzliwie.
–
Pan majster tu ma prawo. Ja jeno mierzę. 
–
Niech więc będzie pięćdziesiąt. 
–
Pięćdziesiąt łokci? 
–
Pewnie, że nie mil. 
–
Żyję czterdzieści roków na tym świecie, alem takiej ulicy nie wytyczał ani 
widział. 
–
To zobaczysz! Mierz! 
Deutsch podszedł ku robotnikom. Coś kreślił, zaglądał do planów, spoglądał na 
pierzeje najbliższych domów. Przesuwał tyczki. Medytował. 
– Czterdzieści cztery łokcie3. Więcej być nie może. Szpital zawadza. Już i tak 
narożnik wejdzie nam w ulicę. 
–
Dobrze, niech będzie czterdzieści cztery. 
–
A pan marszałek co na to? 
–
Nie martw się. Wie dobrze, że jego ulica musi być jak żadna na świecie. 
2 10 metrów. 3 26 metrów. 
2. 
Róża przyszła następnego wieczoru i znów następnego. I tak co trzy, cztery dni 
spędzała wieczory u Andrzeja, ale nigdy nie chciała zostać do rana. Kiedy zegar 
na wieży pobliskiego szpitala wybijał godzinę jedenastą, kręciła się w pościeli, 
wierciła, aż zrywała, pośpiesznie całowała go w usta, narzucała odzienie, mówiła 
– muszę już iść – i zamykała delikatnie drzwi za sobą. Tak delikatnie, jak go 
pieściła. 
Znów wezbrała w nim miłosna żądza, ale wiedział, że w takiej chwili nic jej nie 
powstrzyma. Obrócił się na drugi bok. Usiłował zasnąć. Nie mógł. Nie tyle 
dręczyła go zagadka jej wczesnego wychodzenia, które tłumaczyła obowiązkami w 
pałacu i dbałością o własną cześć, ile chęć spędzenia z nią choć raz całej nocy 
– od wieczora do samego świtu, do słońca wstającego na niebie. 
Ta niechęć do pozostania z nim w łóżku do rana zawsze go wprawiała w złość. 
Czasem ją tłumił, czasem wybuchała w nim w postaci wyrzutów. Róża znosiła je z 
pokorą, obsypywała pocałunkami, zapewniała o swej miłości, lecz przed dwunastą 
znikała. Nie zdawał sobie sprawy, ale to pobudzało jego miłość. Należał do tych 
mężczyzn, u których napotykane przeciwności zaostrzają uczucia, wzbudzają chęć 
walki. 
Zastanawiał się nad tym, co czynić, aby skłonić ją do uległości, do całonocnego 
snu we wzajemnych objęciach, jak doprowadzić do wspólnego zbudzenia się, 
wysłuchania głosu ptaków z Ogrodu Saskiego. Przecież kochają się wzajemnie, o 
tym nie musi przekonywać jedno drugiego. 
– Wiem, wiem – zerwał się. Zatańczył z radości na małym skrawku między łóżkiem a 
skrzynią na odzież – wiem doskonale: żenię się z nią. Weźmiemy ślub. 
Ledwie uświadomił sobie sens wypowiedzianych półgłosem słów, a już opadł na 
łóżko. Siennik zachrzęścił, a twarde krawędzie bocznych desek werżnęły się w 
uda. Nie czuł tego. Raczej ucisk serca zaparł w nim dech. Zobaczył, jakby działo 
się to w tejże samej chwili – pożegnanie z ojcem. Widział je z bolesną 
dokładnością co do każdego szczegółu, każdego słowa. 
Z dworku wynosili toboły, kufry, niektóre meble. Ładowano je na dwa wozy 
chłopskie. Na ganku stała matka. Przykładała do oczu haftowaną chusteczkę, a 
mimo to łzy bruździły jej twarz. Ojciec zasępiony chodził od furtki do furtki. 
Poprawiał to skrzynię, to stół, dociągał sznury trzymające dobytek. Czynił to 
niemal automatycznie, myślami błądząc gdzieś daleko. Wszystkie te czynności nie 
miały większego znaczenia. Ot, robił coś, byle zabić zgryzotę. 
Przyglądając się mężowi, Jadwiga Kmitowa zachlipała boleśnie. 
– Na poniewierkę idziemy. Kto wie czy nie przyjdzie nam z głodu pomrzeć. 
Podszedł ku niej i ze złością, której Andrzej nigdy pomiędzy nimi nie widział, 
szarpnął za rękę. 
– Cichaj – warknął – nie o głód czy śmierć tu idzie, ale o gniazdo rodzinne. 
Trzysta lat było w rękach Kmitów herbu Szreniawa, a teraz na zatracenie poszło. 
Nasze dziady w grobach się przewracają. Z tego łzy roń, a nie dla zmyślonych 
tragedii. 
Spojrzała przerażona na męża. 
– A kto w dworze zamieszka? 
– Nie wiem – wzruszył ramionami – nie nasz on. Trzeba nowy dom wznieść, aby na 
pokolenia starczył. 
–
Gdzie? 
– 
Tego już my nie udźwigniem. Nam tylko dzierżawa folwarku pisana. Reszta na 
głowie 
Andrzeja. Chłopak jak się patrzy. Ożeni się z jaką zasobną jedynaczką 
dziedziczką i za sto, dwieście lat jego wnuki będą w gnieździe rodowym Kmitów. 
Na swoim od wieków. Czas najlepszy lekarz, czas goi i buduje. 
Jadwigi jednakże nie zmartwiła tak odległa perspektywa odbudowy świetności rodu. 
Patrzyła nie dalej niż na dwa, cztery lata wprzód. 
– 
Jakże to? Przecież on jeszcze wielkie dziecko, a ty go do żeniaczki pchasz? 
Zmuszasz, aby węszył za posagiem. Wżenił się w fortunę? Może z brzydką i kulawą? 
Bez miłości? A wszystko jedynie dla świetności rodu? Gdzie ty masz serce? 
Teraz Kmita spojrzał na nią, jakby pierwszy raz od ślubu dostrzegł coś, co było 
dotąd głęboko skryte. 
– 
To już on jest całym rodem. Jedynak przecie. Innych Kmitów z tej gałęzi nie ma. 
Sobie przywróci świetność, nie innym. Ma dwadzieścia lat – dorosły. 
– A głos serca? 
– 
Jakiego serca? – niechętnie zapytał. Spuściła oczy i skłoniła głowę. To w matce 
uwielbiał, mimo wieku była w niej niemal dziewicza wstydliwość. 
–
Uczucia miłości. Wzruszył ramionami. 
–
To przyjdzie z czasem. My ślub brali też bez miłości, a wszystko się ułożyło. 
Czyż nie tak? 
Nie odpowiedziała. Jak pamięta od najwcześniejszego dzieciństwa, po ten dzień 
nie zdarzyło się nigdy, by matka nie odpowiedziała na pytanie ojca. Kmita stał 
również jak sparaliżowany. Udała, że tego nie widzi. Zeszła po schodkach ganku. 
Objęła syna ramieniem i czule pocałowała w czoło. 
– 
Jedziemy – powiedziała nadspodziewanie twardo – pożegnaliśmy naszą przeszłość, 
uroniliśmy nad nią łzę. I koniec. Trzeba myśleć o przyszłości. Musi być lepsza. 
Teraz ojciec i syn spojrzeli na nią ze zdumieniem. Nigdy jej takiej nie 
widzieli. Nigdy nie spodziewali się usłyszeć z jej ust podobnych słów. Jakby 
chcąc wprowadzić ich w jeszcze większe zdumienie, sadowiąc się na chłopskim 
wozie, dodała: 
– 
Zamknęliśmy jeden rozdział i nie należy go otwierać. To nie ma sensu. Do końca 
nie wspomnę tego dworu, w którym spędziłam większą część mego życia, ani nie 
wymówię nazwy – Orańczyce. 
Chłopi trzasnęli z bieży i obie furki potoczyły się, kolebiąc z boku na bok. 
Obydwaj poszli za nimi pieszo, oglądając się tak długo, póki kolumienki ganku i 
dach kryty gontami nie zniknęły za drzewami, nie wtopiły się w szalejącą wokół 
wiosenną zieleń. Była to dla Andrzeja pierwsza zła wiosna, bez cienia radości w 
jej ciepłych powiewach i kwietnych zapachach. 
W dzierżawionym przez ojca folwarku nie zabawił długo. Matka zadecydowała, że 
powinien jechać do Warszawy. Ojciec protestował. 
–
Cóż on tam pocznie? W wielkim mieście? Zginie w tłumie. Zadepczą. Zejdzie na 
psy. 
–
Tam łatwiej znajdzie dobrą partię.Spojrzał na nią podejrzliwie.
–
Tak sądzisz? 
– 
Oczywiście. Nie wiesz, że wszystkie matki tam przywożą córki dla znalezienia 
dobrej partii? 
–
Być może, być może, ale... 
–
Tak tato, to jedyna szansa. Gdzie tu znajdę dobrą żonę – mrugnął nieznacznie na 
matkę. Ta naciskała dalej. 
–
A zapomniałeś już, że tam twój dawny druh serdeczny, Franciszek Bieliński.Kmita 
spochmurniał.
–
Tyle lat minęło. Jaki on mój przyjaciel. Wielki marszałek koronny. Nic ponad to. 
– 
Być może tobie niezręcznie się przypominać, narażać na odmowę ze strony tak 
wielkiego pana. Ja to rozumiem. Dam sama list do Franciszka. Może kobiecie nie 
odmówi, a jeśli nawet, to nie twoja ambicja zostanie zadraśnięta. 
W dwa tygodnie później odjechał, zaopatrzony w list Jadwigi. Był niewielki, 
starannie zamknięty dwiema pieczęciami łąkowymi z odciśniętym przez sygnet 
wizerunkiem herbu Szreniawa. Ojciec nie interesował się treścią pisma. Zupełnie 
jakby nie istniało. A przecież był świadkiem, jak mu wręczała liścik pachnący 
heliotropem, używanym przez nią rzadko i od wielkich okazji. 
Kmita uścisnął syna, niby to szorstko, z tłumioną miłością. Powiedział krótko: 
–
Pamiętaj, jesteś ostatnim z rodu. Przodkowie patrzą na ciebie, ale twoi 
potomkowie oczekują godnego, zasobnego życia. Ni jednych, ni drugich nie możesz 
zawieść. A fortunę uzyskasz tylko przez małżeństwo. 
Matka pochyliła się nad nim. Uczyniła na czole nieznaczny znak krzyża. 
– 
Niech Bóg cię prowadzi – powiedziała, a obejmując go, szepnęła do ucha – nic nie 
ma w życiu ważniejszego nad miłość, wielką miłość. Ani ród, ani herb, ani 
fortuna. Pamiętaj. 
Pierwszy raz w życiu przyjechał do tak wielkiego miasta. Myślał z początku, że 
zagubi się w plątaninie ulic i uliczek niczym w labiryncie. Z trudem trafił do 
pałacu. Wokół było więcej zieleni, rozciągały się swobodne przestrzenie. Poczuł 
się pewniej, dopóki nie przeszedł ulicą Królewską na podwórzec siedziby 
wielkiego marszałka koronnego. 
Lokaj nie chciał go wpuścić. W stroju prowincjonalnym, zakurzonym Kmita wyglądał 
na włóczęgę, obiboka, jakiegoś wydrwigrosza, jakich dziesiątki próbują się 
dostać do siedzib wielkopańskich. Nie pomogły argumenty, a nawet pokazywanie 
listu. 
Lokajczyk tylko pogardliwie odął wargi. 
– Każdy może napisać nazwisko jaśnie wielmożnego pana marszałka i opieczętować. 
Laku w 
Polsce dosyć. Zorientował się. Wyciągnął z kieszeni parę miedziaków i wcisnął w 
dłoń służącego. 
– Proszę, tylko oddaj list panu marszałkowi. Jeśli mnie nie będzie po tym chciał 
przyjąć, odejdę. Ale zobaczysz, każe mnie prosić. 
Nie bardzo wiadomo, co przeważyło: pewny siebie ton Kmity, czy też pieniądze 
wciśnięte w chciwą dłoń. W każdym razie lokaj wrócił dość prędko. 
– Jaśnie pan marszałek prosi panicza do siebie. 
Ze spotkania tego poza przepychem wnętrz pałacowych niewiele pamiętał. Bieliński 
pytał go o ojca, o Jadwigę Kmitową, o to, co zamierza, a co chciałby. Odpowiadał 
jak w malignie, niepewien siebie, speszony, zahukany. Przez cały czas na stoliku 
leżał rozpieczętowany list matki. Co w nim napisała, nie wiedział, a nie miał 
odwagi jej zapytać. Cierpiał, nie mając pojęcia, jak się zachować. 
Wreszcie sam marszałek zakończył posłuchanie. 
– 
Wobec tego Andrzeju – powiedział – bo chyba tak mogę do ciebie mówić jako do 
syna moich przyjaciół, a więc Andrzeju, proponuję ci na razie pracę starszego 
nad jeometrami, czyli po niemiecku majstra. Wytyczać będziecie grunta i ulice w 
moim Bielinie. 
Wstał i skłonił się w niemym podziękowaniu. Przyzwyczajony do patriarchalnych 
zwyczajów chciał go pocałować w rękę, ale stary nie pozwolił. 
–
Może nie ma za co dziękować. Na razie zamieszkasz opodal. W chatce stangreta 
wynajmą ci pokój z kuchenką. Pieniądze wypłacać będzie ci mój podskarbi. To na 
razie. Nie krzywduj sobie. Potem znajdziemy coś lepszego. Syn Kmitów nie może 
być li tylko majstrem. 
Pierwszą wypłatę w talarach otrzymał już dnia następnego. Nigdy tylu pieniędzy 
naraz nie oglądał. Dlatego po trzykroć się upewniał, czy to dla niego, aż 
zniecierpliwiony płatnik musiał mu zagrozić gniewem marszałkowskim, by wreszcie 
zgarnął monety z sekretarzyka i poszedł. Przemierzając pałacowy korytarz, ciągle 
liczył srebrne monety, jakby bojąc się, że rozpłyną się w powietrzu lub zmienią 
w miedziane złotówki, których nikt nie chciał brać. 
– A cóż to waćpan jak stary lichwiarz w monecie zakochany? 
Drgnął, a ciarki mu po grzbiecie przebiegły. Był przekonany, że jest sam w 
korytarzu, a ów słodki głos omamem lub zwodzeniem szatańskim. Obrócił się 
przekonany, iż nikogo za sobą nie zobaczy. I to było jeszcze większe zaskoczenie 
niż obawa przed duchami. Wprost niego stała dziewczyna, kształtna niczym posąg. 
Nie za wysoka i nie za mała. Nad pogodnie uśmiechniętą twarzą kłębiły się blond 
włosy. 
Widział wiele dziewcząt ze wsi otaczających Orańczyce, z okolicznych dworów, ale 
żadnej tak pięknej, tak radosnej, promieniującej wewnętrznym ciepłem. To było 
niewiarygodne. Chciał jej powiedzieć coś szczególnie miłego, co świadczyłoby o 
jego uwielbieniu dla tego nieziemskiego zjawiska. Zmobilizował wszystkie swe 
umiejętności, cały dowcip, ale jedyne, co potrafił wystękać, to: – ależ waćpanna 
się myli, jestem starszym nad jeometrami. 
Zaklaskała w ręce radośnie. 
–
Co też mówicie. Wyglądacie na młodszego i to pod jeometrami, a nie nad nimi. 
Chciała go wyminąć i zbiec po schodach. Z niespodziewaną determinacją zastąpił 
jej drogę. 
–
Jak pannie na imię? 
–
A tobie – odpaliła, patrząc mu prosto w oczy jarzącymi ślepkami. 
–
Andrzej. 
–
No to mnie Andrzejowa. 
–
Takiego imienia nie ma. 
–
To będzie. Ja się postaram. 
Mówiąc to, nurknęła mu szybko pod rękę zastawiającą drogę. Zatupotała drobnie i 
z wdziękiem po schodach, znikając gdzieś w parterowej plątaninie korytarzy i 
korytarzyków. Zszedł na dół wciąż niezbyt pewny, czy może istnieć tak nieziemsko 
piękne zjawisko. 
Przy drzwiach miast fircykowatego lokaja łasego na miedziaki stał odźwierny z 
szeroką siwą brodą. Ukłonił się nisko. Kmita przystanął. 
– Dobry człowieku – powiedział, usiłując przybrać arystokratyczny sposób 
mówienia – czy ta 
waćpanna to córka pana marszałka? Służący uśmiechnął się jakby ironicznie i 
jeszcze raz skłonił brodę. 
– Skądże. To Róża, dama do towarzystwa i pokojowa. Jaśnie pani ją ze wsi przed 
laty sprowadziła i tak już zostało. 
Skinął głową i wyszedł, nie pytając o więcej. Czuł jedynie, że to spotkanie na 
schodach odmieniło w nim wszystko. Nie wiedział jeszcze co, ale było mu lekko i 
wesoło jak nigdy. Skąd on, prowincjusz chowany surowo przez ojca, hołubiony u 
fartuszka matki, mógł wiedzieć, że to miłość. 
Poznała się na tym jedynie Róża. Już zbiegając po schodach, wiedziała – tylko 
ten i żaden inny. Gdyby zdała się na Andrzeja, zapewne wszystko wlokłoby się 
miesiącami, ale ona wiedziała, czego chce. Nie minęły i dwa tygodnie, gdy 
pewnego ciemnego wieczoru, niby to przez niezręczność zrzuciła na ziemię 
kaganek, który zgasł. Nie minęły i trzy pacierze, kiedy nadzy leżeli ze sobą w 
łóżku. I każde z nich było przekonane, że to ono do tego doprowadziło. 
Róża zostawiła go utrudzonego, śpiącego i wyszła z chatki stangreta przed 
północą. Była to jedyna chwila, w której gotowa była mu wyznać przyczynę, 
dlaczego z takim żalem i bólem jest zmuszona zostawić go samego w łożu. On 
jednak spał. A we wszystkie inne, coraz bardziej szalone wieczory straciła całą 
odwagę do wyznania prawdy. 
3. 
Koniec września był jeszcze ciepły, choć nocami już ciągnęło chłodem, i Róża, 
wychodząc z domku stangreta, zarzucała na siebie starą, ciepłą opończę. Od 
opuszczenia dworu, od porażenia, jakiego doznał przy zetknięciu z życiem 
Warszawy upłynęło parę miesięcy. Jakby zapomniał o Orańczycach, o skromnym, 
wręcz ubogim folwarku, na którym gospodarzył ojciec, o obojgu rodzicach. 
Chwilami zdawało mu się, że tyczy ulice, mieszka obok pałacu i kocha od wielu, 
wielu lat. 
Dopiero kiedy geometra Deutsch począł zwijać swe przyrządy, tyczki i sznury, 
pojął, że coś się kończy. Drżał tylko, aby marszałek nie odesłał go do domu, by 
związek z Różą nie stał się jak daleki sen. Ale Bieliński, mimo zakończenia 
prac, nadal obdarzał go swą łaskawością, a pierwszego października otrzymał od 
płatnika swoje talary. 
Niby nic się nie zmieniło. Budził się rano, wstawał, zjadał śniadanie i szedł na 
spacer po Marszałkowskiej. Dochodził do placu Rotunda, za którym zaraz znaczyła 
się granica wsi Mokotów. Oglądał drzewa sterczące w oddali, przybrane już w 
żółtoczerwone liście, brązowiejące krzaki. Szła jesień, a wraz z nią narastało 
poczucie zbliżającego się końca. Jakiego? Nie wiedział. Zaniepokojony wracał do 
izdebki i czekał na Różę. 
Tego dnia przyszła jakaś nieswoja, zafrasowana. Nie zwracał na to uwagi. 
Zdecydował się powiedzieć. Ojciec był daleki, niegroźny, matka pełna 
wspierającej słodyczy. Nie poszli do łóżka. Przysiadł na zydlu, wsparł się 
łokciem o futrynę okna. Pod światło widziała tylko jego sylwetkę, kształtną, 
pełną wdzięku. Taką, jaką kochała. 
–
Zostań moją żoną – powiedział niezbyt głośno. 
–
Jakże to, tak nagle – odparła bez większego sensu. 
–
Nie chcesz? – obruszył się, zdejmując rękę z okna i pochylając się w jej stronę. 
Widziała teraz dokładnie jego twarz, napiętą, zasępioną, prawie złą. Nigdy taki 
nie był. Przeraziła się. 
–
Tegom nie mówiła. Jeno co twój ojciec na to powie. Nie przeklnie? 
–
Niech tam. Wydziedziczyć nie może. 
–
Bez błogosławieństwa rodzicielskiego? 
–
A bez. 
– 
To być nie może – sprzeciwiła się stanowczo – zbyt cię miłuję, aby zaczynać bez 
tego. Zły to omen. 
–
Nasza miłość nawet przekleństwo przełamie – obrócił się ku oknu. Nieopodal 
widoczny był kawałek pałacowego muru. Nasunęło mu to nową myśl – a nie, to 
poproszę o opiekę i błogosławieństwa pana marszałka. On nie tylko mnie, lecz i 
tobie sprzyja. 
– Nie – zawołała, zrywając się z łóżka – tego nie możesz uczynić. Pod żadnym 
pozorem – przerażona chwyciła się za serce, jakby raptem ją zabolało. 
– 
Dlaczego? To twój i mój dobroczyńca. Na pewno się zgodzi. Na ten argument, a 
może z innej przyczyny podniosła się. 
– 
O tym nie ma mowy – powiedziała surowo – pan Franciszek słabuje, nie wolno go 
niepokoić. 
– 
Jaki pan Franciszek? – nie zrozumiał we wzburzeniu spowodowanym niezrozumiałą 
dlań odmową. 
–
Nie znasz imienia pana marszałka? 
–
Znam, ale nigdy tak go nie nazywałaś. 
– 
I co z tego. Domownicy tak o nim mówią. 
–
Może i ja wkrótce będę mieszkańcem pałacu. 
–
Tego nie chcę – spłoszenie przebiegło jej przez twarz – nie powinieneś tego 
czynić. 
–
Dlaczego? – wstał też i chciał ją wziąć w ramiona.Wywinęła się podobnie jak za 
pierwszym razem, przy poznaniu. Zaskoczony opuścił ramiona.
–
Muszę już iść – powiedziała przepraszająco – nie gniewaj się. 

Zamknęła drzwi cicho, prawie niedosłyszalnie. Andrzej opadł powoli na łóżko. Nic 
z tego nie rozumiał. Przecież go kochała, dlaczegóż więc nie godziła się na 
małżeństwo. Czyżby uważała, że jest za młody, ale sama miała tyleż samo lat. O 
co więc chodzi? O błogosławieństwo rodziców? Bez tego rzeczywiście niesporo, ale 
pan Bieliński na pewno by zgodził się wstawić u ojca. A ten by mu nie odmówił. 
Zdegustowany, przyrządził sobie na kolację jajka, zagotował mleko i wyciągnął ze 
spiżarki osełkę masła. Ogień buzujący pod kuchnią przyciągał wzrok. Płomienie 
wiły się, drzewo trzaskało iskrami. Nie był pewien, czy to z ognia wróżono ongi 
przeszłość. Może z czego innego. W każdym razie dobrze by było poznać, co go 
czeka. Czy z Różą wszystko ułoży się dobrze, czy to tylko chwilowe muchy w nosie 
zaskoczonej propozycją dziewczyny? 
Zostawił niezmyte naczynia i położył się na łóżku. Chciał jeszcze zastanowić się 
nad tym wszystkim, przemyśleć całą sprawę od początku. Jednakże w brzuchu mu 
burczało, nieświeże jajka ciążyły na żołądku i miast skoncentrować się na 
najważniejszym, przewracał się z boku na bok, rozcierał brzuch, aż wreszcie do 
niczego nie doszedłszy, zasnął snem kamiennym. 
Z samego rana wstał. Był zdecydowany. Pójdzie do pałacu i tam rozmówi się z 
Różą. Na neutralnym gruncie nie wywinie się tak łatwo. Co innego narzucić 
opończę i wyjść z izdebki, a co innego rozmawiać na korytarzu lub w którejś ze 
strojnych sal pałacowych. 
Spotkał ją u samego wejścia w holu przy głównych schodach. Rzuciła mu strwożone 
spojrzenie, lecz nie uciekła. Umknęła jedynie ustami od pocałunku. 
– Po co przyszedłeś? Przecież cię prosiłam – nie było w niej wczorajszego chłodu 
i zdecydowania. Ruchem ręki, który tak lubił, odrzucała włosy na bok. Patrząc na 
nią, stracił całą poprzednią zawziętość. 
– Musiałem cię zobaczyć. Jak najprędzej – bezradnie spoglądał jej w oczy. 
Wyciągnął rękę i 
pogłaskał delikatnie po policzku. Nie odsunęła się. Na rzęsach zadrżała jej łza, 
stoczyła się na policzek. 
–
Jestem w ciąży – powiedziała. 
–
Cudownie – ucieszył się – teraz zostaniesz moją żoną. 
– Chcę, ale nie mogę. Wierz mi, że nie mogę – opuściła głowę. Szloch wstrząsnął 
nią. Był bezradny. Nie wiedział, co zrobić, jak ją pocieszyć, co powiedzieć. 
Róża odwróciła się i odeszła. 
– Będziesz wieczór? – zawołał. 
Skinęła głową, ale nie przystanęła. Od popołudnia czekał więc na nią, próbując 
oswoić się z myślą, iż będzie miał dziecko. Zamiast małżeństwa. A może razem z 
nim. Może w ten sposób przybliżą się ku sobie. Może to złamie wreszcie wszystkie 
opory Róży. 
Nie musiał czekać do nocy. Po raz pierwszy przybiegła jasnym dniem, nie bacząc, 
czy ją kto zobaczy. Zdyszaną, z rozsypanymi od szybkiego biegu włosami, chciał 
wziąć w ramiona, scałować krople potu perlące się na nosku, na szyi. Wzruszony, 
że tak do niego spieszyła. Nie odtrąciła go. Przycisnęła się całym ciałem, ale 
bez zwykłej namiętności. 
–
Pan marszałek cię wzywa – wykrztusiła. 
–
Niech poczeka – roześmiał się uszczęśliwiony – mam ważniejsze sprawy na 
głowie.Odsunęła go delikatnie.
–
Pan Bieliński umiera – zatkała – chce cię widzieć przed zgonem. 
Wiadomość ta dech mu zaparła. Naszła znienacka jak obuchem. Zapomniał o 
wszystkim – o małżeństwie, o miłości, o Róży. Nawet nie zauważył, że zaraz 
wyszła. Kołowało mu tylko w głowie jedno: jeśli marszałek umrze, co będzie z 
nim. Kto mu da pracę, zarobek, kto pokieruje jego losem. Ani chybi, trzeba 
będzie wracać na biedniacki folwark, do nędznego domostwa dzierżawcy. 
– Nie, za nic – zawołał z mocą. 
Okrzyk ten posłyszała, zamykając za sobą drzwi. Zrozumiała go zupełnie inaczej. 
Jako protest wobec śmierci, wobec nieuchronnego, które nadchodzi. 
– Nigdy nie sądziłam – pomyślała, biegnąc do pałacu – iż w ciągu tych paru 
miesięcy tak się przywiąże do Franciszka. 
Andrzej poganiany niecierpliwością zjawił się w holu wejściowym zaraz po niej. 
Służba z zatroskanymi minami chodziła na palcach, mówiła szeptem. Domownicy 
zgromadzili się przy łożu umierającego. Na schodach spotkał księdza wychodzącego 
po ostatnim namaszczeniu. Dzwonek niesiony przez ministranta zmusił go do 
uklęknięcia i uczynienia znaku krzyża świętego. Mało nie stoczył się na dół. W 
ostatniej chwili chwycił za poręcz. Musiało to wyglądać komicznie, bo ksiądz 
spojrzał spode łba. 
Nic go to nie obeszło. Myślami był jedynie przy swej przyszłości, przy losie, 
jaki go czeka po tej nagłej, nieoczekiwanej śmierci. Dzwonek dawno przebrzmiał i 
kapłan opuścił pałac, gdy zorientował się, że nadal klęczy. Wstał, odruchowo 
otrzepał nogawki spodni. Przed drzwiami na wpół uchylonymi zawahał się. Wokół 
łoża z baldachimem, jakie widział pierwszy raz w życiu, była zgromadzona 
najbliższa rodzina. Odmawiano modlitwy, szlochano. 
Pewnie gdyby nie kategoryczne wezwanie przekazane przez Różę, nie odważyłby się. 
A i teraz musiał zmobilizować całą odwagę. Pchnął wysokie skrzydło biało i złoto 
malowane. Zaskrzypiało niespodzianie, zgrzytliwie. Klęczący i stojący, pochyleni 
nad chorym, unieśli i odwrócili głowy. Sam Bieliński podparł się na łokciu. 
Nikły uśmiech rozjaśnił oblicze. Powiedział coś cicho do młodzieńca stojącego u 
wezgłowia. Ten wyprostował się. 
– Pan marszałek prosi, aby wszyscy opuścili komnatę. Chce zostać sam z Kmitą. 
Wyszli, ledwie maskując niechęć i zdziwienie. Nie protestowali jednak. 
Bieliński, choć powalony śmiertelną chorobą, w dalszym ciągu budził respekt. 
Andrzej nie wiedział, czy ma klęknąć, czy stać w pozie pełnej pokory i 
zatroskania. Ale chory wskazał mu ręką fotel przeznaczony dla czuwających. 
Przysiadł na brzeżku. Wszystko go peszyło, paraliżowało. 
– Dziwujesz się zapewne, po com cię wezwał, skoro mi bardziej do tamtego niż 
tego świata. Ponieważ Kmita milczał, nie wiedząc, co odpowiedzieć, mówił dalej. 
– Pogodziłem się z Bogiem, wyznałem wszystkie swe grzechy, ale pozostało mi 
jeszcze załatwić parę spraw ziemskich. Nie mogę odejść świadom, że pozostawiłem 
cokolwiek bez zadośćuczynienia. 
– Zadośćuczynienia? – zapytał ze zdziwieniem. 
Bieliński nie odpowiedział. Oddychał chwilę głęboko, jakby odpoczywając. 
Wreszcie zaczął mówić, z zadziwiającą siłą wyrzucając z siebie słowa. 
– W młodości kochałem pewną kobietę. Była to wielka miłość, jaką tylko raz w 
życiu się przeżywa. Ale niech Bóg mi wybaczy, chyba już wybaczył, był to związek 
grzeszny. Owocem tego było dziecko miłości. 
–
Przecież pan marszałek nie ma syna. 
–
Mam syna z Jadwigą, i ty nim jesteś. 
Andrzej skamieniał. Wydawało się nieprawdopodobne, że matka... Chociaż pamiętał 
doskonale to, co mówiła o miłości, kiedy opuszczali dwór. Jadwiga Kmitowa miała 
wówczas wyraz twarzy i błysk oczu, jaki pierwszy i ostatni raz u niej widział. 
Jeszcze parę miesięcy temu zerwałby się oburzony, wybiegł, trzasnął drzwiami, 
opuścił bezpowrotnie pałac, być może nawet uderzył Bielińskiego za znieważenie 
czci matki. Ale teraz, kiedy miał Różę, gotów był go ucałować jak ojca. 
Umierający z niepokojem obserwował twarz siedzącego, ale wyczytał z niej to, 
czego oczekiwał. Wyciągnął rękę. Andrzej pochwycił ją i gorąco pocałował. 
– 
Synu – powiedział – niewiele już mogę dla ciebie uczynić, godziny moje są 
policzone. Zapisałem ci jedynie w testamencie legat, a mego druha Lubomirskiego 
prosiłem, by cię wsparł radą, pomocą i protekcją. 
– Dzięki, ojcze – rzekł i otarł niemęską łzę, jaka zawisła w oku.Udał, że jej 
nie dostrzegł. Pogłaskał Andrzeja po głowie.
– 
Jeszcze jedno. Jak będziesz w domu, powiedz Jadwidze, że ją miłuję jako i 
wprzódy. Dziękuję za list. I umrę z jej imieniem na ustach. 
Uniósł się z trudem na łokciu i wskazał ręką na ścianę. Wisiała tam niewielka 
miniatura w brązowych ramkach. Andrzej przyjrzał się uważnie. 
–
Skąd? Kto mnie tu wymalował?Bieliński uśmiechnął się nikło.
–
To nie ciebie. To mój konterfekt z czasów młodości. Teraz nie wątpisz, com rzekł 
prawdę? 
–
Nie wątpiłem i przedtem. 
– 
Dobrze. Zaraz tu wejdą ci wszyscy, by mamrotać pacierze, a w rzeczywistości 
czekać na otwarcie testamentu. Na nich nie mam co liczyć. Dlatego ciebie proszę. 
– Zrobię wszystko, co każesz, ojcze – powiedział, z niezwykłą czułością patrząc 
na chorego. 
– 
A więc uważaj. Może i wyda się to dziwne po tym, co rzekłem o umiłowaniu 
Jadwigi, ale pożyjesz dłużej, to zrozumiesz. Mam tu wychowanicę, pannę do 
towarzystwa, pokojową. Zwij ją, jak chcesz, ale to złoto, nie dziewczyna. 
Umilała mi ostatnie lata życia. Mogłaby być moją córką. Cóż kiedy ostatnio 
zaszła ze mną w ciążę. Chcę, byś nie dał jej zrobić krzywdy i wydał za mąż za 
porządnego człeka. Obiecujesz? 
– 
Przysięgam – powiedział, patrząc na pobladłą i operloną potem twarz Bielińskiego 
– aliści nie wiem, która to. 
– Musiałeś ją widzieć w pałacu. Ma piękne, jasne włosy. Zwie się Róża. 
4. 
W sześć miesięcy po ślubie urodził się im syn. Nie od razu go ochrzcili. Trwało 
to dość długo. I wcale nie dla opieszałości czy szerzącego się tu i ówdzie 
libertynizmu, lecz dla sporów, które wiedli po parę razy dziennie – jak mu dać 
na imię? Róża chciała: Andrzej. 
– Będzie taki jak ty – argumentowała – piękny i wspaniały. 
– Lepiej Franciszek jako twemu i mojemu dobroczyńcy – powtarzał z uporem – 
dlaczego nie chcesz? Czyś nie winna świętej pamięci marszałkowi największej 
miłości? 
Milczała, zacinała się w uporze. Ta sprawa stawała między nimi niczym mur. W 
parę dni po pogrzebie Bielińskiego zgodziła się na małżeństwo. Powiedziała to 
mimochodem, kiedy w małej izdebce Andrzeja doczekała świtu i po raz pierwszy 
zbudziła się wraz z nim w zmiętej pościeli, gdy promień słońca załaskotał ją po 
nosie. Udał, że nie słyszy. Powtórzyła, ale kiedy milczał w dalszym ciągu, 
zaprzestała. Nawet nie usiłowała tłumaczyć, wyjaśniać. Przychodziła pokornie co 
dnia i zawsze zostawała do samego rana. 
Zapytał ją. 
– Nie boisz się, że ludzie wezmą cię na języki, kiedy nie wrócisz na noc do 
pałacu? 
Wiedziała, że skrył w tym pułapkę, próbę jej szczerości i otwartości, ale coś 
kazało jej zawziąć się. 
– 
Nie – odparła hardo – zupełnie nie – i aby załagodzić ton głosu, dodała – bo 
kocham cię, jak nigdy nikogo. 
Już więcej o tym nie mówili. Wreszcie kiedy już śnieg pokrył Marszałkowską, 
wypełnił jej nierówności, zawisł czapami na rynnach pałacu, wybielił ciemną 
strzechę domku stangreta, zapytał ją w środku nocy. 
– 
Wyjdziesz za mnie? – w jasności odbitej od śniegu widział wyraźnie jej twarz 
nagle rozpogodzoną, rozświetloną od wnętrza. 
–
Na zawsze, do końca życia – wyszeptała.To go przekonało, ale powiedział jeszcze 
ciszej.
–
Nie kochałaś nikogo przede mną? 
–
Tak jak ciebie nikogo. 
Ta odpowiedź w pełni go zadowoliła, ale jedynie tej nocy. Potem po wielokroć 
wspominał tę krótką wymianę zdań. Zawsze chciał powtórzyć jej rozmowę u łoża 
śmierci, powtórzyć polecenie Bielińskiego i popatrzyć jej prosto w oczy. Ale nie 
uczynił tego nigdy, aż do samej śmierci. Niedopowiedzenie to leżało pomiędzy 
nimi niewypowiedzianym, ale częstokroć odczuwalnym ciężarem. 
Ślub ich odbył się skromnie w świeżo wybudowanym kościele Wizytek. W nawach 
jeszcze trwały roboty wykończeniowe. Pachniało świeżą zaprawą murarską, na 
zewnątrz leżały sterty cegieł. Ksiądz udawał, że nie zwraca uwagi na wyraźnie 
zarysowany brzuch panny młodej. Organy milczały, a na ołtarzu płonęły tylko 
cztery świece. Ślub był nie tylko cichy, ale i tani. Testament Bielińskiego 
wprawdzie otworzono, ale jeszcze go nie wykonano. Zapisów nikomu nie wypłacono. 
Róży i Andrzejowi także. Trzeba było oszczędzać. 
Na razie zamieszkali w domku stangreta. W tej samej izbie, która była świadkiem 
ich pierwszych szalonych porywów miłosnych. Po ślubie nieco przygasły, ale winna 
była tylko ciąża, która przeszkadzała. Zresztą po wiele razy ona sama się 
wzbraniała. Z taką samą zaciętością, z jaką on ją atakował. Róża bała się 
poronienia. On z podobnym, podświadomym uporem właśnie do tego dążył. Zmagali 
się w tej niemej walce na chrzęszczącym słomą sienniku. Przeważnie ulegała, choć 
domyślała się, o co chodzi. Dopiero na kilkanaście dni przed rozwiązaniem uparła 
się: nie i nie! 
Chłopiec urodził się duży, żywy i mocny. Andrzej z początku patrzył nań 
niechętnie. Dopiero po pewnym czasie oswoił się z dzieckiem. Trwały tylko spory 
o imię, podszyte burzą, jaka w nim szalała. Aż wreszcie nie można było dłużej 
zwlekać. Ochrzcił go ten sam ksiądz u Wizytek, który dawał im ślub. Ustąpił 
Róży, uznając to z jej strony za ekspiację. 
Kiedy ksiądz rozbierał się z szat liturgicznych i chwalił imię dziecka – święty 
Andrzej to dobry święty, a imię po ojcu – rokuje mu szczęśliwe życie – Kmita 
parsknął tylko, ale nic nie powiedział. Zapewne wtedy Róży przyszedł do głowy 
pomysł z drugim dzieckiem. To powinno zatrzeć w nich złe wspomnienia, 
niewypowiedziane, ale bezustannie wiszące w powietrzu napięcie. 
Po roku urodził się im drugi syn. Bez żadnych dyskusji zgodzili się na imię: 
Franciszek. Tym bardziej że wypłacono im testamentowe zapisy. Było tego sporo. 
Tak dużo, że kupili za trzy czwarte otrzymanej sumy całkiem ładny dworek stojący 
przy ulicy Marszałkowskiej i opatrzony aż dwoma numerami 125 i 127. 
Podobał się im. Dwie bramy z wjazdami, siedem pokoi, dach mansardowy z olbrzymim 
strychem, ganek z filarkami. Budowla tchnęła stabilizacją i zamożnością, 
oczywiście nie na skalę pałacu Bielińskich, ale było to kilkanaście razy więcej 
niż chatka stangreta kryta strzechą. Tu na pokryciu dachu pyszniła się czerwona, 
solidna holenderska dachówka. Przeprowadzili się na wiosnę, a w kilka miesięcy 
potem stangret umarł, wdowa sprzedała dom i wyniosła się na rynek Nowego Miasta. 
Chatynkę, w której dotąd mieszkali, zburzono, a plac przygotowano pod nową 
budowę. 
Róża uroniła parę łez, mówiąc coś o miejscu uświęconym ich wielką miłością, ale 
jemu pozwoliło to zapomnieć o przeszłości, o tkwiącej jak drzazga świadomości 
przyczyny opuszczania przez nią łożnicy przed północą. Nowe życie w starym 
dworku niosło nowe kłopoty, spychając w cień dotychczasowe problemy. A to 
chłopcy zapadali na zdrowiu i trzeba było wzywać medyka, a to piękna dachówka 
okazywała się nie dość szczelna, a to piec dymił. Do tego wszystkiego Kmita nie 
miał pracy. Wprawdzie rodzice już pogodzeni z niefortunnym małżeństwem słali z 
folwarku zaopatrzenie, wprawdzie jeszcze z zapisu Bielińskiego zostało sporo 
dukatów, ale na tym przyszłości nie można było budować. 
Tak więc pewnego dnia Andrzej wyruszył do nowego marszałka wielkiego koronnego 
Stanisława Lubomirskiego. Dość długo strojni lokaje kazali mu antyszambrować, a 
kiedy już go wpuszczono, magnat nie bardzo mógł zrozumieć, o co idzie temu dość 
skromnie ubranemu człowiekowi. Dopiero wzmianka o małżeństwie z Różą, 
wychowanicą, przywiodła na jego oblicze domyślny uśmiech. 
Krew się wzburzyła w Kmicie na samą myśl, że to, co dotąd uważał za tajemnicę 
samego pana Bielińskiego, w istocie nią nie było. Pohamował się – cóż temu był 
winien Lubomirski? Ugrzecznionym tonem wspomniał o zapisie testamentowym, o 
pomocy obiecanej przez pana Franciszka, na koniec o pracy starszego nad 
geometrami, którą to funkcję pełnił przy tyczeniu Marszałkowskiej i wszystkich 
przecznic. 
To wyraźnie ucieszyło marszałka. Trzepnął ręką po kolanie. 
– 
Bóg mi waćpana w porę zesłał. Toż z polecenia samego Króla Jegomości szukam 
kogoś podobnego i znaleźć nie mogę. 
– Kogo? – Kmita pochylił się w krześle, wietrząc znowu jaki przytyk do 
przeszłości.Jednakże odpowiedź przeniosła go w zupełnie inny świat.
– 
Miłościwie nam panujący Stanisław August budować raczy swą rezydencję w 
Ujazdowie. Dyrektorem budowli jest mistrz nie lada, pan August Moszyński. 
Wszakże on jedynie muratorami zawiaduje. A tu trza ulic dojazdowych sporo 
wytyczyć, nowe place założyć, a takoż miasto dla obrony przed wrogiem otoczyć 
linią okopów. Ktoś wprawiony w tym dziele winien kierować jeometrami. 
– To postąpiłbym w służbę Króla Jegomości? 
– 
Tak, i przeszedłbyś do historii wraz z nim – ujął go pod ramię, poprowadził ku 
oknu. Ręką wskazał gęsto rozciągające się wokół stragany, aż do wielkiej 
żelaznej bramy Ogrodu Saskiego – patrz, taka stolica musi zniknąć. Jej miejsce 
mają zająć szerokie ulice, aleje i place. 
Kmitę nagle ogarnął lęk – co będzie, jeśli nie podoła, jeśli mianowany przez 
króla zawiedzie, nie wywiąże się tak jak trzeba? 
– Muszę się zastanowić. Łaska to dla mnie wielka, aleć nie wiem, czy podołam. 
Marszałek rozjaśnił oblicze, odwrócił się od okna. Nie siadając na powrót za 
stołem, powiedział: 
– Dlaczegóż by nie? Jeśli Franciszek ci zawierzył, to znaczy, że potrafisz. On 
znał się na ludziach. W poniedziałek z rana stawisz się na zamku. Król będzie 
konferował ze mną i z panem Moszyńskim. Jak spodobasz się Majestatowi, to może 
wyśle cię do Paryża. 
–
Po co – zląkł się – przecież mam tyczyć ulice w Warszawie, a nie we Francji? 
– 
Pan nasz chce budować Porte Royale – bramy królewskie, takie same jak przy 
wjeździe do 
Paryża. – Zadzwonił na lokaja. Posłuchanie było skończone. 
W tydzień potem kancelaria królewska wydała mu patent na głównego królewskiego 
geometrę stołecznego miasta Warszawy. Zobaczywszy to, Róża aż klasnęła w ręce. 
– Teraz już twój ojciec nie będzie mi krzyw, iż ściągam w dół wasz starożytny 
ród. Piastujesz urząd królewski. 
Nie powinna była tego mówić. Choć zburzono domek stangreta, choć lata upłynęły 
od dnia, w którym zaproponował jej małżeństwo, a ona odmówiła, wspominając o 
braku błogosławieństwa rodziców, choć mógł o tej nocy zapomnieć, to przecież 
chwila ta pojawiła się przed nim z bolesną mocą. A wraz z nią rozmowa w pokoju 
umierającego i gest wskazujący miniaturę portretową. 
Po pokoju kręcili się obydwaj synowie, Andrzej i Franciszek. Przyjrzał się im 
uważnie, inaczej niż kiedykolwiek. Tak, bez wątpienia. I jeden, i drugi był 
podobny do konterfektu marszałka z czasów młodości. Tylko co to oznaczało? Nic! 
On sam też był podobny. 
– Dlaczego się nie cieszysz, dlaczego posmutniałeś? – zapytała. 
– Bo nie ma z czego – powiedział chmurnie, czując, jak wąż dawnej zazdrości 
wpełza mu ponownie do serca. 
5. 
Dzień siedemnasty kwietnia wstał nad Marszałkowską i nad Warszawą ciepły, 
słoneczny. Zapewne skłaniałby wielu mieszkańców do spacerów, wygrzewania się na 
słońcu, gdyby nie podniecenie wiszące nad stolicą. Od paru dni wojska cara 
rosyjskiego zajmowały domy i pałace, stacjonowały na niezabudowanych łąkach i 
wytyczonych dla muratorów placach. Na skraju zabudowań wzdłuż ulicy Chmielnej 
oraz na narożniku Marszałkowskiej, Złotej i Zielnej rozkwaterowali się 
szwoleżerowie rosyjscy. 
Konie parskały i tupały kopytami, a oni zagadywali do mieszkańców językiem 
słowiańskim, niby podobnym do polskiego, ale zupełnie niezrozumiałym dla 
mieszkańców. Polska piechota Działyńskiego na razie nie wychodziła z koszar 
Ujazdowskich, ale w powietrzu czuć było prochem. W rozmowach wielokroć 
powtarzano nazwisko Kościuszki. To samo mówiła Róża do męża, ale ten nie był 
zdecydowany. 
– Nie godzi się popierać tego samozwańca człowiekowi, co na królewskim urzędzie. 
A bo to wiadomo, czy Stanisława Augusta nie zechce obalić? 
Jędrek i Franek bacznie się rodzicielskiej dyskusji przysłuchiwali, a gdy 
przedłużała się, smyrgnęli na ulicę. Szwoleżerowie, choć przed paru godzinami 
obsadzili domy i ulice, teraz pod wpływem gromko rzucanych, niezrozumiałych dla 
chłopców rozkazów, podciągnęli popręgi, wskakiwali na konie. Plutonami 
pociągnęli ku Nowemu Światu. Widać było, jak działyńczycy w zwartym ordynku, 
niosąc na ramionach strzelby, maszerowali Alejami Jerozolimskimi w tę samą 
stronę. 
Obydwaj chłopcy już mieli pójść za nimi, gdy od Królewskiej i Końskiego Targu 
dobiegły pierwsze wystrzały. Spojrzeli na siebie bez słowa i zerwali się do 
biegu. Kiedy zdyszani dobiegali do szynku na huncwockiem, kule plaskały po 
dachach, tracąc swój pęd, a dym prochowy snuł się, przysłaniając siwymi pasmami 
domostwa. Rosyjska piechota w burych szynelach, z długimi karabinami, na których 
osadzono szpikulce bagnetów, właśnie przestała strzelać. Żołnierze pospiesznie 
cofali się w stronę placu Saskiego. 
Chłopcy przykucnęli za uliczną studnią. 
– Patrz – powiedział Jędrek – to insurgenci4 strzelają do carskich. 
– Co mam patrzyć, przeca widzę – Franek postukał palcem w czoło – chcesz być 
mądrzejszy, a nie wiesz, jak to zrobić. 
– Nie muszę wiedzieć... – próbował się odszczeknąć, ale rykoszet odłupał kawałek 
cembrowiny i zagwizdał im koło ucha. Obydwaj padli na ziemię, zapominając o 
kłótni. Leżeli tak, wdychając wiosenną, wilgotną woń ziemi, aż Jędrkowi się 
przypomniało: 
– Dałaby mama nam za to. 
– Zaraz by napoiła sokiem z malin i do łóżka zapakowała – dodał Franek – lepiej 
zmiatajmy. Jeszcze nas zobaczy. 
–
A kulki? 
– 
Lepsze kulki niż pocenie się pod pierzyną. 
Unieśli głowy. Lekki wiaterek rozwiał dymy prochowe. Rosyjskie roty znikały za 
rogiem ulicy Królewskiej i Mazowieckiej. Zza muru Ogrodu Saskiego, z 
przeciwległego pałacu należącego ongi do Bielińskich i z przyległych domów 
wychodzili powstańcy. Większość ubrana po cywilnemu. Paru tylko w mundurach 
oficerskich usiłowało zaprowadzić jaki taki ład. Chłopcy podeszli bliżej i z 
ciekawością przyglądali się uzbrojonym w dubeltówki, stare guldynki i muszkiety 
nabijane przez lufę. Wielu miało wojskowe patrontasze, ale przeważały rożki z 
prochem. 
Szczególne zaciekawienie chłopców wywołał medyk, który rozsiadł się na Końskim 
Targu między koniowiązami. Opatrywał rannych. Do pokrwawionych miejsc przykładał 
szarpie, bandażował bądź dziwnym metalowym narzędziem wyciągał pociski. Wojacy 
widać nie byli aż tak dzielni ani zaprawieni w bojach, bo jęczeli głośno w 
czasie zabiegu, a jeden osunął się zemdlony na bruk. Chłopcy nawet myśleli, że 
umarł, ale pomocnik medyka chlusnął nań wodą z wiadra. Ożywiony w ten sposób bez 
słowa sprzeciwu dał sobie wyszarpnąć z ramienia okrwawiony pocisk. 
Po tym jednym zabiegu widowisko stało się monotonne. Bandażowanie lekkich ran i 
ani jednego okrzyku bólu. Porzucili więc punkt sanitarny i przeszli w kierunku 
pałacu Bielińskich, bacząc, by gdzie nie natknąć się na matkę lub ojca. Tu 
zapewne po wygonieniu niedawnych mieszkańców – Rosjanina Kachowskiego i 
targowiczan, mieściło się dowództwo powstania w Warszawie. Świadczyli o tym 
przybywający licznie gońcy i wartownicy w mundurach działyńczyków. 
– Ty, a może tu jest sam Kościuszko? 
– Ojciec mówił, co nie ma go w Warszawie – Jędrek, mówiąc to, chwycił brata za 
ramię i wskazał głową. 
We wpółotwartych drzwiach stał chłopiec taki sam jak oni. Nie różnił się od obu 
Kmitów ni wzrostem, ni latami, ani nawet kolorem i zmierzwieniem nieuczesanych 
włosów. Jedyną przewagą zapierającą dech w piersiach był wyższy od niego 
karabin. Trzymał go w ręku dumnie, rozglądając się dookoła. Wzrok jego spoczął 
na braciach. Odmalowało się w nim tyle wyższości i pogardy wobec rówieśników, że 
poczuli się jak dzieci wobec dorosłych. 
–
To insurgent – w nabożnym skupieniu wyszeptał Franek. 
–
Phi, wielka mi rzecz. My też możemy się dołączyć. 
–
A skąd weźmiemy karabin? 
–
Zdobędziemy na carskich. 
–
Może, ale co na to mama i ojciec powiedzą.Ten argument zwarzył im nastrój. Już 
sobie wyobrazili, jak maszerują do kąta, trzymając w
4 Dawne określenie powstańców i powstania – insurekcja. Z franc. insurrection. 
ręku rosyjskie karabiny. Bohaterzy ukarani. Tymczasem chłopiec, widząc ich 
zainteresowanie, niby to krokiem wartownika wyszedł na zewnątrz. Z trudem 
unosząc broń, chodził tam i z powrotem, naśladując krok działyńczyków pełniących 
wartę. Zapewne podziwialiby swego kolegę jeszcze długo, gdyby nie rozgwar, jaki 
się podniósł wśród powstańców. 
Wykrzykiwano komendy, posilający się gdzie popadnie stawiali miski i talerze, 
biegnąc do szyku. Sprawiano się w ordynki dość długo, bałaganiarsko i bez 
wojskowej wprawy, ale tego chłopcy zapatrzeni w powstańców ocenić nie mogli. 
Wytoczono także działo, ustawiono przed bramą Ogrodu Saskiego, a chłopiec z 
długim karabinem stanął obok niego na straży. 
Wkrótce małe oddziały powstańców pomaszerowały ku Marszałkowskiej. Chłopcy 
poszli za nimi, ale widząc, jak zajmują pozycje po obu jej stronach, lokując się 
w oknach domów, zatrzymali się. Z bezpiecznej odległości widzieli, jak wchodzą 
do ich dworku, jak matka zaniepokojona wybiega na ulicę, rozglądając się za 
synami. 
I wtedy z Alei Ujazdowskich na Marszałkowską poczęły wchodzić roty5 burych 
szyneli. Z odległości wyglądali jak jednolita groźna masa, zwarta, silna, zdolna 
do zmiażdżenia wszystkiego i wszystkich. Szli i szli, a wśród nich widać było 
parę zaprzęgów artyleryjskich. Marszałkowską jakby wymiotło z ludności i 
powstańców. Tylko oni dwaj tkwili jak posągi na rogu. 
– Chodź! Tu jest dziura w murze, stamtąd będziemy wszystko dobrze widzieć! 
Cofnęli się do bramy, gdzie stało działo. Z satysfakcją zaobserwowali 
zaniepokojenie młodego szyldwacha6, który rozglądał się, jak tutaj uciec. 
Przecisnęli się przez krzaki, z trudem odnajdując niewielki wyłom ceglany, 
umieszczony dość nisko. 
– Tu nas nie trafią. Nie będą strzelać po nogach – uspokoił Jędrek brata i 
siebie, choć wcale takiej pewności nie miał. Tym bardziej że powstańcy 
rozpoczęli dość gęstą palbę do carskich. Ci odpowiadali ogniem i przyspieszali 
kroku. Kule plaskały o mur, częstokroć niepokojąco blisko przy dziurze, przez 
którą wyglądali, ale oni tylko mrużyli oczy i patrzyli dalej. 
Rosjanie niczym zjawy owiane dymem wystrzałów szli twardo do przodu, nie bacząc 
na rannych i zabitych padających na bruk Marszałkowskiej. Bure szynele były 
coraz bliżej i obaj chłopcy mieli wrażenie, że zaraz wejdą na nich, zadepczą, 
pokłują bagnetami, wraz z murem rozniosą w strzępy. 
Ale już od Końskiego Targu toczono działo, a za nim wysypała się z pałacu spora 
grupa powstańców. Spoza ich nóg, spoza kół jaszcza i armaty niewiele mogli 
dostrzec. Strzelanina przerywana głuchymi stęknięciami dział to nasilała się, to 
cichła. Siedzieli jak myszy pod miotłą, ale poczuli głód. Niechybny znak, że 
obiad dawno minął, a kara kąta, i to bez bohaterskich karabinów, groziła im 
nieodwołalnie. 
Przez krzaki wrócili do bramy. Rosjanie cofali się Marszałkowską, ale bez 
popłochu, powoli. Wkrótce zniknęli na łąkach ciągnących się ku Woli. Na bruku 
leżały znieruchomiałe ciała zabitych, jęczeli ranni. Omijali ich z trwogą. 
Pierwszy raz zetknęli się ze śmiercią, pierwszy raz widzieli martwych ludzi. 
Prawie na rogu, przy szynku na huncwockiem, z podkurczonymi nogami, z bezmiarem 
bólu na zszarzałej twarzy spoczywał młody szyldwach. Poznali go po karabinie, 
który kurczowo ściskał w ręku. Pochylili się z trwogą, owładnięci jedną i tą 
samą myślą. Jednak zesztywniałe śmiertelnie palce nie puszczały broni. 
– Zostaw – powiedział Jędrek – jeszcze w nocy przyjdzie po swoje, jak upiór. 
Odeszli, mając ciągle w oczach ten przerażający widok i świadomość, jak może się 
zakończyć wspaniałe bohaterstwo. 
5 W armii rosyjskiej – kompania. Z niem. Rotte.
6 Dawne określenie żołnierza stojącego na warcie. Z niem. Schildwache.
W domu, kiedy otworzyli drzwi, matka cicho łkała, a ojciec spacerował po izbie 
tam i z powrotem z rękoma założonymi do tyłu. Na widok wchodzących chłopców, 
miast krzyczeć, burczeć czy pchnąć ich do kąta, rozstawił szeroko ręce i, 
wymijając Jędrka, chwycił w ramiona Franciszka. 
I nic nie pomogło, iż w ten sposób odtrąconego chłopca utuliła matka. Ten jeden 
ojcowski gest zrobił na nim większe wrażenie niż martwo poszarzała twarz młodego 
szyldwacha. 
CESARZ NAPOLION
1. 
– 
Mamo – powiedział – jestem już stary i czas mi zaznać samodzielności, a nie 
trzymać się waszej klamki. 
– 
Co ty wygadujesz – Róża odgarnęła siwy kosmyk włosów opadający na oczy i 
nadsłuchiwała przez chwilę kaszlu męża z drugiej izby. Nie bardzo wróciła do 
rzeczywistości, bo zapytała – co ja takiego mówiłam? 
– 
Że wygaduję – skrzywił się niechętnie – ale po co o tym, skoro ciągle jesteś 
przy chorobie ojca. 
– A tak, powiadasz, żeś stary, a my, jako twoi rodziciele, to jacy jesteśmy, 
zgrzybiali? 

– 
Tegom nie mówił, aleć czas na własne pójść. Franciszek, choć młodszy ode mnie, 
już ma żonę, własne mieszkanie, a ja? 
– 
On z cesarzem w Moskwie. Nie wiedzieć co mu grozi – nastawiła uszu, ale za 
drzwiami panowała cisza – pewnie zasnął. 
– 
Matko, ty ciągle o nim – podniósł się z ławy – a on swoje przeżył i co zdziałał? 
Tyle, że macie ten walący się dworek. Mam dość takiego życia. Mam umierać tam, 
gdzie się urodziłem? Nie chcę. 
Podniosła na niego oczy. Bystre, jeszcze nie zmętniało starością i kłopotami. 
– To twój ojciec – powiedziała z naciskiem. 
– I co z tego, kiedy wszystko dla Franka. On szkoły, on pieniądze, on oficyjerem 
został przy księciu Józefie, a ja mizernym jeometrą. 
–
To profesja lepsza od wojennej. Zawsze i każdemu potrzebna. 
–
Może każdemu, ale nie mnie. 
– Ojciec mierzył Marszałkowską – powiedziała, wznosząc rozmarzony wzrok ku 
powale – dzięki temu mnie poznał... 
– 
I ulica miała się nazywać aleja Róży... wiem, wiem... i mam to wspominać do 
śmierci... i moje wnuki mają tym żyć? Jak długo przeszłość może wszystko 
zasłaniać? 
–
Jednak jesteś młody, skoro nie doceniasz wspomnień. 
–
Młody, młody – wybuchnął – trzeci krzyżyk już mi stuknął. Jakaż to młodość? 
–
Cóż więc chcesz czynić? 
– 
Nie wiem co, ale muszę – poderwał się i stanął w oknie. Patrzył na bruk ulicy, 
na z rzadka turkoczące po nim wozy chłopskie, na pańskie sanki sunące po ubitym 
śniegu i poranne grudniowe szare chmury. 
–
Ulica – mruknął – diabelna ulica, nie mogę już na nią patrzeć – obrócił się – 
idę! 
–
Dokąd? 
–
Gdzie oczy poniosą. 
–
Synku, jakże to? 
– 
Na gorzałkę do Angielskiego – powiedział na złość matce, trzaskając drzwiami. 
Zapewne obudził ojca, bo z wnętrza domu dobiegł go ostry, sięgający trzewi 
kaszel. 
Wcale nie chciał pić wódki ani nawet wina czy piwa. Powiedział tak sobie, ze 
złości, aby dokuczyć matce za jej uległość, za pokorę, z jaką traktowała 
wydziwiającego w chorobie ojca. Ale teraz musi tam pójść. Nie będzie się 
przecież włóczył po ulicach w siarczystym mrozie i pogodzie grożącej śnieżycą, a 
kto wie czy nie zadymką. 
Do Hotelu Angielskiego, zwanego z francuska Hotel d’Angleterre, na ulicę 
Wierzbową nie było daleko. Od razu skręcił w Królewską, przeszedł przez plac 
Saski i stanął przed wejściem, rozcierając uszy. Jeszcze wahał się, czy wejść. 
Właśnie w tym momencie od strony mostu praskiego nadjechały niewielkie sanki, a 
w nich trzech mężczyzn. Może by i nie zwrócił na nie uwagi, gdyby nie para idąca 
z dwóch kasztanków, świadcząca o długiej drodze, i francuski, którym posługiwali 
się przybysze. Wprawdzie w Warszawie wielu ludzi mówiło tym językiem, choćby 
przez snobizm, ale nikt do nikogo nie mówił: Sire. 
Tytułu tego używało dwóch mężczyzn, zwracając się do trzeciego, niewysokiego, 
siedzącego pośrodku. Całą jego postać skrywała zielonego koloru szuba, na głowie 
zaś tkwił futrzany kołpak głęboko nasunięty na oczy. „Sire” mówiono tylko do 
cesarza, ale przecież Napoleon siedział ze swą Wielką Armią w Moskwie i nie miał 
żadnego powodu, by zjawić się tak skromnie i niespodzianie w Warszawie. 
Zaciekawiony zbliżył się do sań, ale w tym momencie pasażerowie jakby spłoszeni 
zamilkli. Pomogli wysiąść temu w szubie i zniknęli w drzwiach hotelu. Zrobili to 
tak szybko i sprawnie, że nawet nie zdołał mu zajrzeć w twarz. Jeszcze się za 
nimi drzwi nie zamknęły, gdy Jędrek przytrzymał je i wszedł do holu. 
Gorąco tu buchało z dobrze napalonego pieca. Niski mężczyzna zdjął futrzany 
kołpak i rozpiął szubę. Kmita poznał go natychmiast – był to rzeczywiście 
Napoleon Bonaparte. Towarzyszący mu także rozpięli odzież wierzchnią. Jeden z 
nich był ubrany w mundur francuskiego generała, drugi oficera gwardii polsko-
francuskiej. Tego był pewien. Napatrzył się na podobne uniformy zapraszany przez 
brata na liczne parady i przeglądy wojsk. 
– Tylko skąd tu cesarz? 
Oficer mówiący po polsku wziął wreszcie z rąk właściciela hotelu klucz i wszyscy 
trzej poszli do położonego w głębi pokoju numer 4. Kmita podszedł do gospodarza. 
Znali się od lat. Jeszcze jako mali chłopcy chodzili do szkoły Pijarów na 
Długiej, a potem po wielokroć serdecznie gwarzyli, kiedy Jędrek zachodził do 
Angielskiego. 
–
Widziałeś? – zapytał. 
–
A coś myślał, żem ślepy? Jeśli cesarz w Warszawie, znaczy że źle. 
–
Myślisz, że Rosjanie idą za nim? 
– 
Za nim to nie, ale po Nowym Roku można się ich spodziewać. Poczekaj. Wołają 
mnie. Zaraz przyjdę. 
Kmita przysiadł przy stoliku i zamyślił się. Raz już oglądał Rosjan w Warszawie, 
a na drugi raz nie miał ochoty. Co robić, jeśli to prawda? Nie zdążył jednak 
rozważyć dogłębnie kwestii, gdy właściciel hotelu powrócił. 
– 
Cesarz zamówił do pokoju zrazy z kartoflami, a po obiedzie nakazał, abym posłał 
chłopców po ambasadora francuskiego Pradta, prezesa Rady Ministrów Potockiego, 
ministra skarbu Matuszewicza i ministra spraw wewnętrznych Mostowskiego. 
– 
I co? 
–
Posłałem od razu, akurat przyjdą zaraz po obiedzie. 
–
Jak myślisz, co się stało? 
–
Ja nie myślę. Ja wiem. Znam tego polskiego oficera. To Stanisław Wąsowicz. 
Powiedział, że 
cesarz Napolion wraca wprost do Francji. Chce wystawić nową armię. W Polsce tak 
samo. 
–
A co z tamtą, w Rosji? 
–
Nie wiem, ale jeśli chce rekrutować nową, to znaczy, że ze starej niewiele 
zostało. 
–
Czy Franciszek poległ? – zapytał cicho i raptem, jak nigdy, ogarnął go 
bezbrzeżny żal. 
–
Co mówisz? 
–
Nie, nic. Myślałem o bracie. 
– Nie martw się. Wąsowicz mówi, że za parę dni książę Józef z całym polskim 
wojskiem zjawi się w Warszawie. 
–
Całym? 
–
No, może niecałym, ale Franciszek był przy dowództwie. Na pewno ocalał. 
Właściwie Kmita posiedziałby jeszcze, zaczekał, co cesarz zrobi. Może zostanie w 
Warszawie, może wyda orędzie do narodu, może tu, w hotelu, coś powie. Ale 
wiedział, że wszystko to są bezsensowne marzenia, prawda była bezwzględna i 
okrutna – lada tydzień Rosjanie zajmą Warszawę. 
W progu matka powitała go ze smutkiem w oczach – ojcu się pogorszyło. Był medyk. 
Puścił krew. 
– 
I co powiedział? 
–
Że nie takie groźne. Męczące, ale można żyć latami.Skinął głową obojętnie. Ojcem 
już dawno przestał się przejmować.
– Cesarz Napolion – powiedział – widziałem go w Hotelu Angielskim. Uciekł spod 
Moskwy. Jedzie do Francji stworzyć nową armię. 
–
Jezus Maria, a Franciszek? 
–
Będzie tu za parę dni z księciem Józefem.Nie zapytała, skąd to wie, tylko 
pochyliła głowę ku niemu.
–
Trzeba powiedzieć ojcu? 
Miast odpowiedzi pchnął drzwi do sąsiedniej izby. Kmita blady, wysoko podparty 
poduszkami, leżał z półprzymkniętymi oczami. Otworzył je i popatrzył ze 
zdziwieniem na wchodzących. Ostatnio zachodziła do niego tylko Róża. Wyczulona u 
chorych intuicja podziałała. Źrenice rozszerzyły się z niepokojem. 
– Coś z Franciszkiem? – wyszeptał. 
Jędrek stanął u wezgłowia i beznamiętnym tonem zrelacjonował to, co widział i 
słyszał. Opisał dokładnie cesarza, powtórzył rozmowy ze szkolnym kolegą, aż 
doszedł do informacji o powrocie księcia Józefa z wojskiem. Zakończył 
pocieszającą opinią, że bratu przy dowództwie nic złego nie mogło się 
przydarzyć. 
Kmita westchnął z ulgą. Zaciśnięte kurczowo dłonie rozluźnił. Prawie się 
uśmiechnął. 
– To dobrze – powiedział – gdyby Franciszek poległ, to i ja bym umarł. Nie 
byłoby dla mnie już życia. Nie miałbym dla kogo. 
Róża opuściła smutnie głowę. Nie odezwała się. Jędrek przeniósł wzrok z ojca na 
matkę i pomyślał, że teraz to nawet ona nie powstrzyma go przed opuszczeniem 
domu. Zrozumiał, że to, co przyszło mu do głowy w Hotelu Angielskim na temat 
Rosjan, nie jest prawdą. Mogliby sobie wchodzić do Warszawy i po parę razy. 
Wcale by mu to nie przeszkadzało, nie interesowało. Pod warunkiem, że ojciec 
kochałby go tak jak Franciszka. 
Postanowił ostatni raz spróbować. 
– Ojcze – powiedział głośno i dobitnie – chcę opuścić wasz dom, miasto, wyjechać 
daleko, być może za granicę. Co ty na to? 
Po wyrazie twarzy chorego widać było, że zrozumiał w pełni. Podniósł rękę jak do 
błogosławieństwa. Miast tego, czego syn oczekiwał. Kmita zapytał: 
– Kiedy Franciszek może być w Warszawie? 
2. 
W trzy dni po Napoleonie, trzynastego grudnia, przybył książę Józef. 
Przyprowadził wszystkie uratowane działa, ale tylko sześć tysięcy ocalonych spod 
Moskwy żołnierzy. Szczęściem wśród nich był major Franciszek Kmita, ranny, z 
odmrożonymi nogami i policzkami, ale żywy i wesoły. Ojcu od razu bez puszczania 
krwi i medyka poprawiło się. Róża poweselała, tylko Jędrek na całe dni znikał z 
domu i nikt nie wiedział, gdzie się podziewa. Po prawdzie nikogo to nie 
obchodziło poza matką, a i ona zajęta synową w zaawansowanej ciąży i 
pielęgnowaniem Franciszka, który leżał we własnym domu, jakby zapomniała o 
drugim synu. 
Ten zaś chodził po urzędach. Najpierw złożył wizytę w ministerstwie spraw 
wewnętrznych, prosząc, by go zwolniono ze stanowiska geometry warszawskiego. Nie 
było to nawet trudne i zajęło mu to zaledwie cztery godziny chodzenia od pokoju 
do pokoju, wypełniania i szukania papierów. A wszystko to tak szybko dlatego, że 
urzędnicy potracili głowy, obawiając się przyjścia Rosjan i dymisji ze swych 
stołków. 
Na razie nic jeszcze nie zapowiadało klęski. W Warszawie stał austriacki Korpus 
Schwarzenberga, a książę Józef oświadczał każdemu, z kim rozmawiał, że nie wyda 
Księstwa Warszawskiego w ręce Rosjan. Jednakże Jędrek dobrze wiedział, czego się 
spodziewać – Car Wszechrosji nie zostawi Księstwa bez kary. Wszak stąd wyszło 
uderzenie na świętą Ruś. 
Kiedy korpus austriacki przeszedł Wisłę pod Zegrzem, a feldmarszałek 
Schwarzenberg zawiadomił rezydenta napoleońskiego w Warszawie, że podpisał z 
wysłannikiem cara zawieszenie broni i należy stolicę wydać imperatorowi 
Aleksandrowi, Jędrek Kmita zaciągnął się do Wojska Polskiego i nałożył bermycę 
prostego grenadiera7 8. Pułku Piechoty. Gdy wojsko księcia Józefa miało 
opuszczać Warszawę, aby przez Częstochowę pomaszerować do Krakowa, zjawił się w 
swym uniformie w dworku przy Marszałkowskiej, by pożegnać się z rodzicami. Matka 
uroniła parę łez, wciąż zezując ku mężowi. Andrzej Kmita zaś uścisnął syna mocno 
i poklepał go po ramieniu. 
– Ojczyzna cię wzywa. To idź. Tym bardziej że Franciszek jeszcze słabuje i z 
księciem ruszyć nie może. 
Świeżo upieczony grenadier opuścił dom głęboko przekonany o słuszności swej 
decyzji i o tym, że dworek rodzinny widzi po raz ostatni w życiu. Zatrzymał się 
na ulicy jakby w nadziei, że ktoś wyjrzy przez okno, by mu ręką pomachać, jak to 
dawnymi laty czyniła matka, gdy wychodził rano do szkoły. Okna jednakże stały 
puste i nieme. Rozejrzał się uważnie. Oto prawa brama, z której spadł i złamał 
rękę, okrągłe okienko strychu, z którego, rzucając kamieniem w gołębia, wybił 
szybę w przejeżdżającej karecie marszałka Sejmu Stanisława Małachowskiego... 
Pewnie by stał i dłużej, rozpamiętując dni, tygodnie i lata, gdyby zegar na 
pałacu Saskim nie wybił godziny, przypominając, że jak się nie pospieszy, może 
być uznany za dezertera, a co gorsze będzie musiał zostać w Warszawie i powrócić 
jak niepyszny do swej izdebki w dworku. 
W koszarach już załadowano wozy taborowe, które miały wkrótce wyruszyć, by 
marszu nie opóźniać. Kompanie stały w dwuszeregach, obok których biegali 
podoficerowie niczym psy wokół stada. Tylko oficerowie, gwarząc leniwie w 
niewielkich grupkach, ze znudzeniem spoglądali wokół. Zdołał jakoś 
niepostrzeżenie dołączyć, gdy padły komendy i ruszyli. 
7 Żołnierz wyszkolony w rzucaniu granatami, od XVIII w. żołnierz oddziałów 
wyborowych. 
3. 
Franciszek Kmita powinien być szczęśliwy. Jego koledzy oficerowie położyli głowy 
pod Smoleńskiem, pochowani zostali we wspólnych mogiłach pod Borodino lub 
utonęli w zimnych nurtach Berezyny. A on żył. Pierś zdobiły mu medale i krzyże, 
szlify majora świadczyły, iż jego umiejętności militarne zostały właściwie 
ocenione. Miał też piękną i dobrą żonę, Hilarię, córkę mecenasa Tomasza 
Świeckiego z Podwala. Ognista brunetka o tęsknym spojrzeniu była przedmiotem 
westchnień miłosnych co najmniej połowy warszawskiej młodzieży. Jednak wybrała 
jego i to od pierwszego spotkania, gdy przyszedł na pierwsze piętro na Podwale, 
aby z wielkiej i znanej biblioteki mecenasa pożyczyć potrzebną mu książkę. 
Choć o parę lat starszy od niej, następnego dnia oświadczył się i został 
przyjęty. Ślub odbył się na parę tygodni przed wyprawą moskiewską Napoleona. 
Przez tych kilkanaście dni był najszczęśliwszym z ludzi. Odkrywał w Hilarii 
coraz to nowe zalety. Nie tylko promienną miłość, ale także życzliwość, 
wyrozumiałość, gospodarność, oszczędność. Nawet Róża, choć teściowa, łaskawym 
okiem patrzyła na synową, nie mogąc w niej znaleźć wad. 
Tuż przed rozpoczęciem kampanii rosyjskiej zdołał na Żoliborzu, niedaleko 
dopiero co wykończonych koszar, wynająć elegancki dworek. Był jedynym młodszym 
oficerem, który to uczynił. Nie zdołano mu tego wypomnieć, bo wraz z wojskami 
księcia Józefa przeszedł granice Księstwa Warszawskiego i jako pierwszy uderzył 
na zaskoczone garnizony moskiewskie. 
Po powrocie czekała na niego Hilaria w odmiennym stanie. Choć ranny, obolały od 
odmrożeń, był szczęśliwy. Doczeka się dziedzica swego nazwiska, a Róży i 
Andrzejowi sprawi wnuka. Ale miał także świadomość wojskowych powinności. Zaraz 
wezwał medyka pułkowego i kazał mu leczyć się intensywnie, by móc stanąć w 
obronie stolicy lub, jeśli zajdzie potrzeba, wraz z armią wyjść z Warszawy i 
potykać się w polu. 
Tak było do lutego. Nawet opuszczenie miasta przez Korpus Schwarzenberga nie 
zachwiało w nim radości ze spodziewanego ojcostwa, ani też nie pogrążyło w 
smutku, że nie będzie obecny przy rozwiązaniu, czekającej Hilarię. 
– Ojczyzna przede wszystkim – mawiał przy każdej okazji. 
Róża bywająca w żoliborskim dworku, by doglądać synowej i patrzeć, jak z dnia na 
dzień odzyskuje siły, rozkwitała w serdecznej, pełnej miłości atmosferze. Było 
tak aż do chwili, kiedy Jędrek oświadczył, iż odchodzi z domu i opuszcza 
Warszawę. Od tego momentu posmutniała. Nawet perspektywa urodzin wnuka nie mogła 
przełamać jej nastroju. 
Przychodziła jak przedtem do żoliborskiego dworku, cieszyła się nawet, że 
Franciszek już prawie zdrów. Trwało to wszakże tak długo, póki sobie nie 
uświadomiła tak oczywistego faktu – zdrowie drugiego syna oznacza, że i on 
odejdzie z ostatnimi oddziałami księcia Józefa opuszczającymi Warszawę. 
Powiedział jej to wprost, by nie miała żadnych złudzeń. 
– 
Nie mogę was obydwu stracić – powiedziała, a łzy zalśniły jej w oczach. 
Nieznacznie przesunęła wierzchem dłoni po powiekach. 
– 
Mamo – wstał z fotela i odrzucił pled – dlaczego masz kogokolwiek tracić. Z 
gorszych opresji wyszedłem z Rosji, dlaczego tu miałbym polec? Da Bóg, wrócimy 
obydwaj. Zadbam, by Jędrka oszczędzali. Generał Izydor Krasiński, dowódca 
dywizji, i pułkownik Jan Ostrzeszowicz, dowódca ósmego pułku, to moi dobrzy 
koledzy. 
Już nie ocierała oczu, a łzy kapały jej wolniej. Opanowała się i wyprostowała 
dumnie. Taką pamiętał ją z dzieciństwa. Ilekroć miała powiedzieć coś ważnego, 
odruchowo przybierała taką pozę. 
–
Jędrek już nigdy nie wróci – powiedziała drewnianym głosem – będzie żyw, ale nie 
wróci. 
–
Dlaczego tak mówisz? Skąd wiesz?Pochyliła się ku niemu.
–
Bo poszedł szukać miłości, której tu nie miał. 
–
Nie kochasz go jako i mnie? 
–
Ja tak, ale ojciec tylko ciebie widzi. 
–
Niemożliwe. Nie masz ku temu powodu. 
– Jest. Ojciec uważa, że tylko ty jesteś jego rodzonym synem. Jędrek nie! 
Dlatego więcej go nie zobaczymy. – Wstała i wyszła bez słowa. Nawet 
nieprzygotowana kolacja i bóle, jakie Hilaria poczęła odczuwać, nie mogły jej 
zatrzymać. Wróciła na Marszałkowską i prawie do rana płakała. 
Franciszek po odejściu matki powrócił z powrotem na fotel i okrył się pledem. 
Zapadł się w sobie. Myślami zaczął błądzić w dzieciństwie, w wieku młodzieńczym. 
Przywoływał wspólne zabawy, rozmowy, słowa ojca i matki do nich obu skierowane. 
Ważył je, oceniał. Tak się w tym zapamiętał, że nawet nie zajrzał do żony, nie 
zapytał, jak się czuje, czy dziecko w łonie mocniej kopie. Zresztą bóle przeszły 
i Hilaria zmęczona zasnęła. 
A on siedział w fotelu i tropił zaskakujące słowa matki. Dopiero teraz usłużna 
pamięć stopniowo wyciągała z zapomnienia różne fakty, wydarzenia, słowa, a nawet 
spojrzenia. To prawda, że ojciec jego wyróżniał. Jędrka częściej karcił, nie 
okazywał mu takiej serdeczności. Wielokroć jemu samemu uchodziło to, za co brat 
był karany. 
Dlaczegóż do tej pory nie zwrócił na to uwagi. W ogóle nie dostrzegł. Dopiero 
słowa matki... Tylko co właściwie przez to chciała powiedzieć? Nad Żoliborzem 
gęstniał mrok. W pomroce zatapiał domy, pokoje w nich, meble. Nie zapalił świecy 
ani kaganka. Tak pogrążył się w rozpatrywaniu dopiero co usłyszanej wiadomości, 
że nawet nie zauważył zapadających ciemności. Cóż one znaczyły wobec zagadki, 
przed którą stanął? 
Właściwie cóż mu matka powiedziała? Na dobrą sprawę mogło to nic nie znaczyć. 
To, iż ojciec uważa jednego z nich za rodzonego syna, a drugiego nie, jest tylko 
określeniem stosunku uczuciowego ojca. A jeśli nie? Zadrżał. Czy to ma oznaczać, 
że Jędrek jest bękartem, adoptowanym dzieckiem? Nigdy o tym nie słyszał, a ich 
metryki, jak pamięta, przy przyjmowaniu do szkoły były w największym porządku. 
Czyżby matka zdradziła ojca, a owocem tego był Jędrek? Nie. Tego nie 
powiedziała. Mówiła jedynie o odczuciach ojca. Właściwie powinien był ją wprost 
zapytać. Wiedział jednak, iż nigdy się na to nie odważy. Był także pewien 
– matka nigdy więcej o tym nie wspomni. 
Poczuł chłód, prawie dreszcz, choć zwalisty piec promieniał falami ciepła. 
Podciągnął pled. Nie pomogło. Sam przed sobą nie chciał się przyznać do 
strasznego podejrzenia, jakie nim owładnęło. 
– Hilaria, czy jego żona...? 
Gwałtownie począł liczyć miesiące. Mylił się, pomagał sobie palcami. Dodawał, 
odejmował. Raz wychodziło tak, a raz tak. Denerwował się coraz bardziej. Aby być 
pewnym dokładności, zagłębił się w rachunki tygodniowe. I tu zupełnie się 
pogubił. Wąż zazdrości i niepewności oplótł mu serce. Usiłował sobie 
przypomnieć, jak Hilaria powitała go po powrocie spod Moskwy. Jakie miała 
spojrzenie, co powiedziała. Czy w dworku na Żoliborzu nie zastał śladów kogoś 
obcego. Porzuconego drobiazgu, zapachu fajki. 
Męczył się, ale nie mógł niczego podobnego wydobyć z pamięci. Czy dlatego że 
niczego podobnego nie było? Czy może po prostu nie zwrócił uwagi? A jednak jeśli 
taka kobieta jak matka mogła popaść w chwilę słabości, szlachetna, prawdomówna, 
uczciwa, to cóż mówić o Hilarii, która zawracała w głowie tylu zalotnikom, 
trzpiotka o sennym spojrzeniu. Jeśli Jędrek nie był synem Andrzeja Kmity, to 
któż może zagwarantować, że dziecko, które wkrótce się urodzi, jest jego? 
Świt zastał go śpiącego w fotelu. Medyk wojskowy zdążający na służbę do koszar 
zajrzał, by zobaczyć, czy pani majorowa nie czuje się bliska połogu, obudził go. 
Franciszek był blady, twarz pokrywał pot. Jednakoż puls był w normie. 
– 
Pojutrze wymarsz – powiedział lekarz – chyba pan major czuje się na tyle dobrze, 
aby zasiąść w siodle. 
– 
Mam gorączkę – odparł niepewnie – a odmrożenia mnie bolą i swędzą jak nigdy. 
Pewnie rana się jątrzy. 
– 
Tak. Rzeczywiście – odwrócił głowę, by ukryć niechętne spojrzenie. Nie pierwszy 
to przypadek, że oficerowie, uważając sytuację za beznadziejną, nie chcieli iść 
za Napoleonem. Woleli zostać w Warszawie. – Jak pan major sobie życzy, wystawię 
świadectwo złego zdrowia. My odmaszerujemy, a pan będzie mógł zostać w domu. 
Franciszek uczynił nieokreślony ruch ręką. 
– Tak, nie jestem w stanie na razie znieść trudów kampanii. Jak wyzdrowieję, 
dołączę. 
Lekarz skinął głową, starając się ukryć pogardę, jaką uczuł dla skądinąd 
sympatycznego majora. Franciszek zaś pochylił głowę na piersi. Obawiał się, by 
medyk nie wyczytał z jego oczu prawdziwej przyczyny, dla której chciał zostać w 
domu. A była nią piekąca aż do bólu zazdrość o Hilarię i straszne podejrzenie, 
którego się nie mógł pozbyć, chociaż bardzo tego pragnął. 
4. 
Październikowa mgła wisiała nad przedmieściem, oblepiała mundury, skraplała się 
na działach, na sierści koni. Tłumiła tupot nóg, kopyt, turkot kół i krzyki 
komend. Na drogach prowadzących do Windmühlentor, Münztor i dalej aż do samej 
rzeczki Pleissy przelewał się tłum ułanów, krakusów, grenadierów i 
artylerzystów. Niewiele było w szaromlecznej bieli widać, ale rozkaz był 
wyraźny: 
– Bronić południowych przedmieść Lipska, aby dać czas całej artylerii, kawalerii 
i bagażom na przejście mostów do Lindenau. 
Rozkaz ten otrzymał książę Józef Poniatowski w nocy, kiedy zajmował pozycje po 
przeciwnej stronie miasta między Connewitz a Probstheida. Zaraz go przekazał 
oficerom dowodzącym resztkami pułków i batalionów VIII Korpusu – w sumie 
niespełna dwu tysiącom ludzi. W ten sposób osobiste polecenie cesarza Napoleona, 
przeszedłszy przez szereg sztabów i ust, dotarło do grenadiera Andrzeja Kmity, 
wyrywając go ze snu w jakiejś na wpół zburzonej stodole. 
O siódmej rano, brodząc we mgle, sprawiającej wrażenie rozlanych wód 
powodziowych, doszedł wraz z całym pułkiem, liczącym teraz mniej ludzi niż 
batalion, do wyznaczonych pozycji. Pospiesznie obsadzili mury, płoty, domy i 
ogrody. Podoficerowie raczej na wyczucie wyznaczyli pola ostrzału. Gęstniejąca 
mgła nie dawała gwarancji, czy po jej rozwianiu się nie trzeba będzie 
wszystkiego zmieniać. Zatarasowano wszystkie drogi, ścieżki i przejścia 
prowizorycznymi barykadami. Nosząc na nie meble, kamienie i deski, Jędrek spocił 
się, aż koszula przylepiła się do rozgrzanego ciała. Czuł, jak pod futrzaną 
bermycą sklejają się mu włosy. 
– Jeśli nie dostanę zapalenia płuc, to i tak wkrótce zginę w tym cholernym 
wojennym kotle – pomyślał z wisielczym humorem. Na ulicach Peterssteinweg i 
Windmühlengasse, prowadzących przez przedmieścia do południowych bram Lipska, 
Poniatowski zgromadził swe główne siły, wzmacniając je 
postawieniem u wylotu ulic dział gotowych do strzału. Na bulwarach przed starymi 
murami miejskimi pozostawił Nadwiślański Pułk Piechoty Malczewskiego jako 
ostatni odwód. Przed samą bramą Peterstor, która była centralnym punktem obrony, 
stanęły dwa bataliony starej gwardii, jeden pod pułkownikiem Kurcyuszem. 
Ale tego przepocony, trzęsący się z zimna Jędrek Kmita nie wiedział. Był 
przekonany, że na odcinku są tylko niedobitki grenadierów pułkownika 
Ostrzeszowicza i tylko im przyjdzie tu położyć głowę. W gruncie rzeczy było mu 
wszystko jedno. Niewyspany, wstrząsany dreszczami, zobojętniał na wszystko. 
Z odrętwienia wyrwały go pierwsze strzały. Mgła nieco się uniosła, z minuty na 
minutę rozwiewał ją wiatr. Do natarcia ruszyły kolumny nieprzyjacielskie. Wzdłuż 
rzeczki Pleissy na Münztor maszerowali Austriacy z korpusu Colleredy, a na prawo 
od strony Thornbergu oddziały rosyjskie generałów Wittgensteina i Klenaua. W 
chwilę później kolumny rozwijające się w tyralierę powitała zgodna kanonada 
idąca od linii polskich. Jednakże siły wroga były przeważające. Pułkownik 
Ostrzeszowicz zachrypłym głosem wydal komendę do wycofania się. 
Jędrek pod wpływem ognia, swądu spalonego prochu, krzyku rannych i konających 
otrząsnął się z odrętwienia. Szczególnie gdy wśród walczących zjawił się sam 
książę Józef. Widok naczelnego wodza niedobitków armii polskiej podziałał na 
Kmitę ożywczo. Nabijał karabin, strzelał, szedł do przodu, cofał się i 
bezustannie oczekiwał śmierci. Prawie obok niego walczył mężnie Poniatowski, 
prowadząc osobiście do boju bataliony piechoty i wydając rozkazy do szarży 
garstce kawalerii. 
Dopiero później Jędrek uprzytomnił sobie, że osobisty przykład księcia i zachęta 
do wytrwałego oporu przezwyciężyły wkradające się w śmiertelnie zmęczone szeregi 
polskie zwątpienie w celowość dalszej walki dla cesarza. Młodzi oficerowie i 
podoficerowie, zachęceni postawą naczelnego wodza, utrzymywali swe oddziały w 
karbach, nie dopuszczając do jakiegokolwiek rozprężenia. Nie osłabiał nawet 
ducha fakt ranienia księcia dwukrotnie w rękę. Zdawał się tego zupełnie nie 
dostrzegać. 
Mimo to musieli się wycofać. Siły nieprzyjaciela były przeważające. Wróg 
zachodził ich od lewego skrzydła, grożąc okrążeniem. W najbardziej dramatycznym 
momencie zwarli szeregi, najeżyli bagnety. Kolumna pruskiej piechoty podeszła do 
nich na odległość dwudziestu kroków. Dali ognia. Paru Polaków padło. Wtedy 
wydarł się z ich piersi niemal zwierzęcy ryk: Huurra! Czegoś takiego Kmita nie 
słyszał nigdy w życiu. Runęli do ataku z rozgłośnym tupotem nóg. Zwarli się w 
bezpośrednim starciu. Z pomocą uderzyli z boku polscy kirasjerzy, wtedy Prusacy 
cofnęli się. 
Jednakże nim zdołali się pozbierać w kompaniach i batalionach, na plac przed 
bramą Peterstor wkroczyła silna kolumna austriacka. Znów polscy piechurzy, a z 
nimi Kmita, zdziwiony, że nie jest ranny, ruszyli do desperackiego ataku. W tym 
samym momencie na plac wmaszerowała druga kolumna Austriaków i rozproszyła 
kirasjerów. 
Polacy poczęli się cofać. Nie było to łatwe. Z tyłu, wprost w plecy grenadierów, 
zaczęto strzelać z bramy peterstorskiej i przyległych domów. Było to tak 
niespodziewane i zaskakujące, że żołnierze poczęli wykrzykiwać w stronę 
zajmującego tu pozycje Pułku Badeńskiego dwa słowa mające być znakiem 
rozpoznawczym. 
– Cesarz Napolion, cesarz Napolion! 
Nie na wiele się to zdało. Właśnie w tym momencie żołnierze oddziału badeńskiego 
stanowiącego załogę miasta zdecydowali się przejść na stronę rosyjską. 
Grenadierzy polscy do miasta cofnąć się nie mogli. Okna domów przyległych do 
bramy obsadzone były strzelającymi badeńczykami, do których dołączyli się 
mieszkańcy. Ogień był gęsty, choć niezbyt celny. Mimo to trzeba było szukać 
obejścia. Ci, którzy nie zostali ranni i nie padli zabici, ruszyli na prawo 
bulwarami do ogrodów spacerowych nad rzeczką Pleissą. Tu, koło fontanny 
Wasserkunst, Poniatowski po raz ostatni wydawał komendy. Niecały batalion 
rozmieścił w ogrodzie Reichelsa, pozostałych na krańcach przedmieścia koło 
Pleissenburga. Pięć dział i haubica broniły podejścia do ogrodu, a trzy 
ostrzeliwały drogę od Peterstor. 
Tu został książę Józef ranny w rękę po raz trzeci. Siły nieprzyjaciela były 
kilkakroć większe. Musieli się wycofać. Od tego momentu Kmita, zostawiwszy swą 
kompanię, a raczej jej niewielkie resztki, nie odstępował Poniatowskiego. Sam 
nie wie, dlaczego. Przecież w niczym wodzowi nie mógł pomóc. Mimo to złapał 
konia po zabitym czy rannym, dosiadł go i jechał niemal strzemię w strzemię z 
księciem. 
Jedyny ratunek w moście na Fleischerplatz. Część grenadierów przeszła przez 
niego na drugą stronę rzeczki Pleissy. Kiedy byli na przeciwległym brzegu, 
powietrzem wstrząsnęła detonacja. Kamienne przęsła, balustrady, kostki brukowe 
poleciały w powietrze. Z pluskiem opadły do wody. Zostawionego na straży 
założonych min kaprala francuskich saperów zawiodły nerwy. Widząc w pobliżu 
zamieszanie wywołane odwrotem, po prostu zapalił lonty. 
Wysadzenie mostu odcięło od sił głównych korpusy Poniatowskiego, MacDonalda, 
Reyniera i Lauristona. Książę Józef ze swą eskortą i z Kmitą u boku przeszedł 
ogrody Reichelsa i Rudolphsa. Ostrzeliwany ze wszystkich stron, znalazł się na 
brzegu Pleissy. Jesienne wezbrane wody nie wyglądały zachęcająco. Ale czas 
naglił, opór grupek grenadierów i kirasjerów słabł. 
Generał Bronikowski przekonywał, że to jedyna szansa. Poparł go Jędrek, dziwiąc 
się zresztą swej śmiałości, tak niestosownej do jego niskiego stopnia. Ale 
książę spojrzał łaskawym okiem na nieznanego grenadiera, siedzącego wbrew 
regulaminowi na koniu. Skinął głową. 
– Daj przykład – powiedział. 
Kmita spiął wierzchowca i skoczył. Bystry, bury nurt zakłębił się, zawirował, 
ale rumak, widać nawykły do podobnych wyczynów, a może wypoczęty, parł niczym 
taran do przodu. Po chwili byli na drugiej stronie. Zobaczywszy to, książę 
skoczył. Nie wiadomo, czy osłabiony ranami nie kierował dość sprawnie koniem, 
czy zwierzę było przemęczone, bo nurt głęboki i rwący unosił go na środek 
rzeczki, odpychając od brzegu. 
Zamarli z przerażenia. Przytomność umysłu wykazał tylko młody kapitan francuski 
pełniący służbę w sztabie głównym wojska polskiego Hipolit Blechamps. Skoczył do 
wody i ściągnąwszy Poniatowskiego z konia, wyniósł na brzeg. Nie przyjął 
zaofiarowanego przez Kmitę wierzchowca. Może i dobrze zrobił, bo prawie 
natychmiast wierzchowiec padł, jedynie cicho zarżawszy. 
Książę wraz z otaczającymi go oficerami wszedł w ogrody ciągnące się niemal do 
samej Elstery. W alei ciągnącej się przez środek jednego z nich dosięgła go kula 
karabinowa. Cały bok ponad pasem generalskim zaczął nasiąkać krwią. Zrobił 
jeszcze parę kroków i osunąłby się na murawę pokrytą zeschłymi liśćmi, gdyby 
Kmita go nie podtrzymał. Nadbiegli oficerowie, a za nimi sztabowy medyk. 
Obejrzał nieprzytomnego, leżącego na ziemi z czyimś dolmanem huzarskim włożonym 
pod głowę. 
– Rana ciężka – powiedział – trzeba natychmiast do lazaretu. 
Poniatowski się ocknął. Może spowodował to jesienny chłód ziemi, a może bolesne 
obmacywanie rany przez medyka. Wzrok jego spoczął na Jędrku. Skinął głową, jakby 
chciał podziękować. Otaczający go oficerowie i generałowie poczęli prosić, aby 
pozwolił się opatrzyć i przekazawszy dowództwo jednemu z nich, sam oddał się do 
niewoli. Ale on jakby nie słyszał, co do niego mówią. Półprzytomnie wyrzucał z 
siebie oderwane słowa na temat honoru i ojczyzny. 
Przyprowadzono nowego konia. Z pomocą oficerów ledwie go dosiadł. Podtrzymywany 
z obydwu stron jechał stępa wzdłuż Elstery do miejsca wskazanego przez oficera 
inżynierów jako najdogodniejszego do przeprawy. Być może bród był wybrany 
zgodnie z wszelkimi zasadami sztuki saperskiej, tylko że nie sposób było 
przewidzieć zmieniającej się sytuacji na linii walki. Wojska rosyjskie i 
sprzymierzone z nimi austriackie były już nad rzeką, a nawet na jej drugiej 
stronie, ostrzeliwując przeprawiających się żołnierzy polskich i francuskich. 
Książę Józef, będąc już niedaleko, spostrzegł nagle rosyjskich kozaków 
zajeżdżających mu drogę. Ściągnął wodze i nie zważając na podtrzymujących go 
Kmitę i adiutanta, zawrócił, ujechał kilkanaście metrów i skoczył w nurt rzeki. 
Koń długo walczył ze wzburzonym nurtem, ale widać był bardziej sprawny niż 
poprzednik, bo, choć z trudem, dotarł do przeciwległego brzegu. Wyszedł z wody i 
począł wdrapywać się na urwistą skarpę. W tym momencie książę Józef został 
trafiony po raz piąty. Nawet nie dostrzegli, gdzie go kula ugodziła. Zsunął się 
do wody. Słabymi ruchami próbował się wyzwolić od porywającego go prądu. Znów 
kapitan Blechamps skoczył mu na pomoc, chwycił wpół. Nurt się zakotłował, 
spienił i obydwaj zniknęli w głębi. 
Kmita stał i patrzył. Może gdzieś wyłoni się ręka, głowa, będzie można skoczyć 
na ratunek. Niestety, lekko zmarszczona powierzchnia Elstery skryła na zawsze 
swe ofiary. Uniósł głowę. Wokół wrzała walka, strzelano, potykano się na 
bagnety, gdzieniegdzie błysnęła szabla. Poza grupką paru osób, śmierć naczelnego 
wodza Wojska Polskiego w ogóle nie została zauważona. 
Myśląc o tym, poczuł nagle piekący ból przedramienia. Odwrócił się 
błyskawicznie. Z zarośniętej twarzy rosyjskiego sołdata wpatrywały się weń 
złośliwe oczy. 
– Sdawajsia – zawołał, unosząc ponownie karabin z bagnetem, szykując się do 
zadania następnego ciosu. 
Kmita uniósł ręce do góry, kątem oka dostrzegając przecięty bagnetem rękaw 
munduru i obfitą czerwoną plamę, z której kapały krople krwi. Na ten widok 
zemdlał. Ocknął się dopiero na wielkim polu otoczonym linią wartowników. Wokół 
kolorowiły się mundury wszystkich formacji, jakie brały udział w bitwie. Między 
nimi szedł kozak w nasadzonej fantazyjnie papasze i wołał po rosyjsku. 
– Nie ma tu jakiego jeometry? Pułkownik MacDonald potrzebuje jeometry. 
Kmita wstał, otrzepał się z resztek trawy i błota, jakie przylgnęły do munduru. 
Powiedział gniewnie: 
– 
Co ty wygadujesz, przyjacielu? MacDonald jest marszałkiem Francji, a nie żadnym 
pułkownikiem. A poza tym, ja jestem jeometrą. 
– 
Tak, da, chodi so mnoj. A MacDonald to połkownik, Angliczanin. Prijechał priamo 
iż Łondona. 
5. 
Na początku listopada pan Andrzej Kmita, jedząc śniadanie w towarzystwie żony 
Róży i syna, który choć paradował w mundurze majora, do armii nie należał, 
ponieważ polskiego wojska w Warszawie nie było, powiedział z wyrzutem, patrząc 
na Franciszka: 
– 
Księcia Józefa nie masz wśród żywych. Za mało miał żołnierzy, aby go wybronili – 
a na pytające spojrzenie żony dodał – W „Gazecie Warszawskiej” piszą, co 
Poniatowski miał skoczyć z żalu do rzeki. 
– 
Ale także piszą – sprzeciwił się Franciszek – że wieść o księciu Józefie nie 
jest jeszcze pewna. 
– 
O czym wy mówicie? Nic nie wiem – zaniepokoiła się Róża, choć sprawa księcia 
była jej dość obojętna. Cały czas myślała o Jędrku i o niego się niepokoiła. Nie 
miała tylko śmiałości wspomnieć jego imienia przy mężu. 
Pan Andrzej jeszcze pogderał niezadowolony z syna i jego decyzji pozostania w 
Warszawie. Franciszek obrażony nie dokończył śniadania, pożegnał się i poszedł. 
Dopiero po paru dniach złe wieści potwierdziły się. Z Lipska przyjechali generał 
Sierakowski i kapitan Kicki, przywożąc tragiczne potwierdzenie. Obaj byli 
naocznymi świadkami śmierci księcia. Róża po kątach płakała. Wszyscy myśleli, że 
z patriotycznego żalu za Poniatowskim. Jeden Kmita wiedział, o co chodzi. 
Patrzył na żonę złym wzrokiem, ale milczał. A od Jędrka nie było żadnych wieści. 
Płynęły miesiące, w których odbywały się msze w kościołach za duszę księcia 
Józefa. Modlono się w świątyniach katolickich, synagodze, zborach ewangelickich, 
reformowanym i augsburskim. Wszędzie na środku ustawiano symboliczną pustą 
trumnę. Car Aleksander nie zgadzał się na powrót ciała do Polski. Dopiero w maju 
1814, chcąc zjednać sobie Polaków, cofnął zakaz i polecił: „Wydać wracającemu do 
ojczyzny wojsku polskiemu ciało księcia Józefa Poniatowskiego dla pogrzebania z 
należną czcią w Warszawie”. 
Formalności trwały długo, tak że dopiero 17 lipca pod dowództwem generała 
Sokolnickiego kompania honorowa gwardii wyruszyła z Lipska do Warszawy, wioząc 
trumnę ze zwłokami księcia. Na ziemiach polskich w każdej miejscowości, przez 
którą przejeżdżał kondukt, urządzono uroczystości żałobne. Transport trwał tak 
długo, że trumna dotarła do Warszawy dopiero 9 września. 
W przeddzień Kmita tak się rozsierdził na Franciszka, że krzyczał, aż go było 
słychać we wszystkich pokojach i na Marszałkowskiej. 
– Jak śmiesz wybierać się na ten pogrzeb. Ty, który z nim nie byłeś w najgorszej 
potrzebie. Jak jeszcze śmiesz ten mundur napoleoński, który splamiłeś, nosić? 
–
Byłem chory, a poza tym nie mogłem Hilarii samej zostawić. 
–
A honor Kmitów mogłeś porzucić? 
Franciszek wybiegł, trzaskając drzwiami. Andrzej pobladł i chwycił się za serce. 
Róża podtrzymała męża. Nie zaniepokoiła się. Zapewne nowy atak astmy. 
–
Zaraz minie – uspokajała – naparzę ci ziółek. 
–
Nie – powiedział, ledwie dobywając szeptem słów – wezwij medyka. To co innego. 
Kiedy jeszcze pełna spokoju odprawiała służącego po lekarza, na progu dworku 
pojawił się człowiek z cudzoziemska ubrany, poprawnie wymawiając nazwisko, nie 
umiał jednak porozumieć się. Mówił językiem angielskim, ale nie była pewna. Nic 
nie rozumiała. Ukłonił się więc, wręczył list i odszedł. 
Rozerwała spiesznie papier. To pisał Jędrek z Londynu. Dostał się do niewoli w 
Lipsku, polecony angielskiemu pułkownikowi z misji wojskowej przy wojskach 
rosyjskich, został wyreklamowany i pojechał ze swym dobroczyńcą do Londynu. Tu 
pracuje w urzędzie Lorda Mayora. Opanował jako tako język. Powodzi mu się 
dobrze, ale ma zamiar jechać dalej, za ocean, do Ameryki. 
Ledwie skończyła czytać po raz nie wiadomo który, gdy z pokoju Kmity wyszedł 
lekarz. Minę miał zafrasowaną, pełną współczucia wyraźnie przygotowanego na 
pokaz. 
– Pani dobrodziejko, nie jest dobrze... 
– Och, ta astma, ta astma – powiedziała w roztargnieniu, myśląc o dalekim, 
przerażającym Londynie, który nie bardzo wiadomo gdzie jest, dalej czy bliżej 
niż Ameryka, i o Jędrku, samotnym, opuszczonym – to przygotować te ziółka? 
– Źle mnie pani dobrodziejka zrozumiała. To nie astma. Serce pani męża... 
Znaczy, proszę 
pani, on umiera. – I jakby się przeraził własnych słów, przyłożył dwa palce do 
ust. Spojrzała na niego, mrugając oczami, wracając z dalekiej podróży do Londynu 
i Ameryki. 
–
Kto umiera? – zapytała zaskoczona. 
–
Pan Andrzej Kmita – powtórzył, jakby mówił do dziecka. 
Dopiero zrozumiała. Rozpaczliwym gestem odtrąciła lekarza, szarpnęła gwałtownie 
drzwi do pokoju. Podniósł na nią zdumione spojrzenie. 
–
Księdza – wyszeptał.Przypadła do łóżka i objęła go ramionami.
–
Jest list od Jędrka z Londynu. Żyw i ma się dobrze. 
– 
Jędrek – powiedział – dobry chłopak. Krzywdziłem go, a cóż on winien. Postąpił 
honorowo. Poszedł z wojskiem, nie tak jak ten Franciszek – zmęczony zamilkł, aż 
po chwili wyszeptał – to tak jakby to on był moim synem. 
– To nieprawda. 
– 
Nie wiem. Jeden tylko Bóg na niebie zna prawdę, ale też jestem pewien jednego: 
kobieta, która żyje z dwoma mężczyznami naraz, nie kocha żadnego z nich. 
– Tyle lat i nie możesz tego zapomnieć? 
– 
Wybaczyłem ci dawno, ale miłość do ciebie nie pozwala mi zapomnieć. A teraz ślij 
po księdza. 
Zmarł godzinę potem, pogodziwszy się z Bogiem. Śmierć jego utonęła w 
pompatycznych i hałaśliwych uroczystościach pogrzebu księcia Józefa w 
podziemiach kościoła Świętego Krzyża przy Krakowskim Przedmieściu. W parę dni 
później w tej samej świątyni stanęła trumna ze zwłokami Andrzeja Kmity. 
Tego samego ciepłego wrześniowego dnia, w którym opuszczono do grobu trumnę, a 
na jej wieko Róża i Franciszek rzucili grudki ziemi, na pokład żaglowca 
„Rainbow” w porcie londyńskim wchodził Jędrek, niosąc skromny drewniany kuferek. 
Obejrzał się, jakby chciał stwierdzić, w której stronie znajduje się Warszawa i 
dworek przy Marszałkowskiej. Nagle wstrząsnął się na hurkot łańcucha kotwicznego 
wciąganego do kabestanu. 
–
Jakby kto rzucał ziemię na moją trumnę – powiedział po polsku. 
–
What would you like to say? – zapytał bosman stojący przy trapie. 
– Nothing – odpowiedział niechętnie, myśląc równocześnie, że nic nie zostało po 
nim w Polsce, jak również to „nic” otwierało swe przyszłe podwoje w dalekiej 
Ameryce, o której wiedział tyle co nic. 
DALEKIE LĄDY 
1. 
– Mamo – powiedział Franciszek – nie przyjęto mnie do armii. 
–
To niemożliwe. Właśnie najbardziej się nadajesz. Nie poszedłeś z księciem 
Józefem walczyć pod Lipsk. Poddałeś się pierwszy ze wszystkich – powiedziała 
nieświadoma ironii tych słów. 
– 
To nie jest tak – podszedł do okna, przetarł dłonią czoło. Wyjrzał na 
Marszałkowską. Środkiem jechał oddział kozaków w przekrzywionych zawadiacko na 
głowach papachach. Odwrócił się i stanął przed Różą. – O przyjęciu do wojska nie 
decydują Rosjanie ani Wielki Książę Konstanty, lecz ci oficerowie, którzy 
ocaleli pod Lipskiem. Oni mnie nie chcą. Uważają, że była to forma dezercji. 
– Odwołaj się. 
– 
Do Rosjan przeciw Polakom? Nie chcę. Niech tak zostanie, pójdę do urzędu 
cywilnego. Na pewno mi dadzą jakieś stanowisko. 
–
Na pewno – zgodziła się. 
–
Tylko że muszę opuścić dworek na Żoliborzu... 
–
Źle się tam mieszka? 
– 
Doskonale. Hilaria zadowolona i Józio ma gdzie się bawić... Ale pieniędzy na 
dzierżawę nie starcza. 
– 
To przeprowadźcie się na Marszałkowską. – Twarz Róży rozjaśniła się. Dawno jej 
takiej nie widział – chyba ostatni raz w dzieciństwie. 
– 
Przecież tu twój dom. Niech będzie gniazdem rodzinnym i dla Józia. Ojciec wasz 
zawsze mówił: trza nam dbać o ognisko domowe. – Zamyśliła się, wracając do tak 
zamierzchłych czasów, jak dwór marszałka Bielińskiego. Poczuła całą słodycz tych 
wspomnień, a jednocześnie bolesne ukłucie przemijania. I ten Jędrek. Do dziś nie 
wiedziała, czyim był synem – marszałka czy Andrzeja. Ileż to razy wpatrywała się 
z natężeniem w jego rysy. Raz zdawał się być podobnym do Bielińskiego, raz do 
Kmity, a częstokroć, co prawie graniczyło z obłąkaniem, do obydwu naraz. 
W izbie panowała cisza, zakłócana jedynie turkotem wozów i klaskaniem kopyt 
końskich o bruk ulicy. 
Właściwie Franciszek myślał o podobnych sprawach. Na parę chwil powróciła 
rozmowa z matką, jaką odbył dwa dni przed odejściem wojsk księcia Józefa. 
Rozmowa, która wzbudziła w nim taką burzę nieoczekiwanej zazdrości i która 
zakończyła się jego klęską jako oficera. Wiedział dobrze. To były urojenia 
nieopatrznie wywołane słowami matki. Hilaria, jak mógł się przekonać przez 
minione lata, była wzorową matką i żoną. Nie interesowali jej żadni mężczyźni, 
nawet najbardziej przystojni, uroczy i szarmanccy. 
Czuł żal do Róży. Po co mu wtedy powiedziała o Jędrku i o ojcu, po co 
naprowadziła bezwiednie na podobnie absurdalne obawy. Chciała niby jak 
najlepiej, a wyszło fatalnie. Gdyby nie to, wróciłby jak tylu innych okryty 
sławą całej kampanii i bitwy pod Lipskiem. A tak został i całymi miesiącami 
przyglądał się Józkowi, jego twarzy, grymasowi, uśmiechowi. Słuchał, co ludzie 
mówią. I był pewien: Józek poczęty został z jego lędźwi. 
I zdjęła go nagle straszna złość. Po co to powiedziała. Nie pytał przecież. 
Zajrzał w jej zamyślone oczy. 
–
Po coś to zrobiła? – zapytał brutalnie.Drgnęła przerażona, że odczytał jej 
myśli.
–
Nie wiem, ale kochałam tylko twego ojca.Zaskoczony odpowiedzią obrócił się, 
jakby nie chciał jej patrzyć w oczy.
–
To czyim synem był Jędrek? 
Miast odpowiedzi, zwyczajem kobiet zapłakała. Skutek, jak zwykle, był 
niezawodny. Franciszek się stropił. Podszedł do matki i ucałował w rękę. Wybąkał 
słowa przeprosin. I choć nie powiedzieli tego na głos, uznali obydwie sprawy za 
zakończone. 
Poweselała. 
– Wprowadzajcie się jak najprędzej – powiedziała – nie mogę się doczekać, kiedy 
będę miała Józia na co dzień przy sobie. 
Przytaknął ochoczo. Właśnie o to tylko szło, by mógł zamieszkać w dworku 
rodzinnym. Jedynie to było celem jego wizyty. Niczego innego nie miał na 
względzie. A przecież korciło go, aby zbadać, jak to kobiety potrafią tak 
błyskawicznie przechodzić od płaczu do uśmiechu. 
Miast tego powiedział: 
–
A wie mama, mam już propozycję, żebym został marszałkiem. 
–
Marszałkiem? – pobladła, podejrzewając aluzję do przeszłości. 
–
Marszałkiem domu namiestnika Królestwa, generała Zajączka. 
– Tak to się teraz nazywa? – odęła pogardliwie usta – za moich czasów nazywano 
ich kamerdynerami. Ale jeśli nic innego nie dostaniesz, to, na Boga, nie zrażaj 
się. Przecież z czegoś musicie żyć. 
2. 
Statek gnany wiatrem tańczył na grzywiastych falach. Czasami silniejszy podmuch 
obrzucał bryzgami pasażerów wpatrzonych w linię horyzontu. Rozglądał się 
ciekawie. Wody przypominały ocean, choć zmierzwione bałwany z białymi grzywami 
były dużo mniejsze, jakby łagodniejsze. To była jedyna różnica. Poza tym tak 
samo jak na morzu nie widać było ziemi. Aż trudno uwierzyć, że płynęli jeziorem. 
Na mostku pojawił się szyper, bardziej przypominający zbója lub w najlepszym 
wypadku pirata niż kapitana statku przewożącego ludzi i towary. Ubrany w 
wyszmelcowane spodnie, brudną kraciastą koszulę, na głowie miał coś, co przed 
laty było trójgraniastym kapeluszem. Pochylił się ku załodze i pasażerom. 
– Niedługo przybijemy do Fortu Dearborn – ryknął przeraźliwie. 
Stojący pod pomostem mężczyzna wytężył wzrok. Lekka mgiełka utrudniała 
widoczność, ale mimo to nie wyglądało, by do lądu było blisko. Miał rację. 
Jeszcze ze trzy godziny pruli wzburzone wody jeziora Michigan, aż wyłoniła się 
przed nimi ziemia. Jak na tę wyśnioną i upragnioną, wydała się zbyt uboga, 
niegościnna. Nizinna, bagnista, poprzecinana strumieniami, rzeczkami, słabo 
zadrzewiona kępami gaików porozrzucanymi tu i ówdzie, z paroma ubogimi chatami. 
Ani śladu umocnień. 
–
Gdzie jest ten fort? – zapytał zaniepokojony. 
– 
Indianie go spalili – powiedział człowiek stojący obok. Broda jego rozwiana 
wiatrem robiła 
komiczne wrażenie – ale nie martw się. Będziemy budowali nowy. 
Mówił angielszczyzną z jakimś obcym akcentem. Nie takim, jaki poznał w Londynie, 
ani takim z Nowego Jorku. Za mało jeszcze znał język, by rozróżnić. Przygodny 
podróżny zauważył zainteresowanie. Wyciągnął rękę i przedstawił się. 
–
Jean, a właściwie John Beaubien. 
–
Jest pan Francuzem? 
–
Na to wychodzi. A ty skąd? 
–
Z Polski. O, przepraszam. Nazywam się Andrew Kmita – odczekał chwilę i dodał – 
byłem w armii cesarza Napoleona. 
– 
A tak, słyszałem coś o nim – powiedział brodacz z roztargnieniem – ale mnie 
polityka nie obchodzi, a tym bardziej europejska. Za daleko. Każdy powinien 
pilnować swego interesu, a on przed twoim nosem, a nie za oceanem. 
– A pana interes? 
– 
O, tu na brzegu. Jestem przedstawicielem American Fur Company, firmy do handlu z 
Indianami. Jakbym zaprzątał sobie głowę Napoleonem, to by moja praca ucierpiała. 
– A jak pan może z nimi handlować, skoro spalili fort?Uśmiech wygiął mu brodę.
– 
Po pierwsze jak chcesz tu pracować i mieszkać, to naucz się, że ludzie tu mówią 
do siebie per ty. Tak jest wygodniej i praktyczniej. Tu nie Francja ani Polska. 
A po drugie walczyłeś z carem rosyjskim? A teraz jesteście jego poddanymi. My ze 
szczepem Pottawatomie podpisaliśmy układ o trwałym pokoju i przyjaźni. A teraz 
będziemy handlowali. 
Statek manewrował, usiłując dobić do koślawego mola. Kapitan miotał się na 
mostku, wykrzykując jakieś komendy i klnąc, a marynarze flegmatycznie, jakby 
głusi, wykonywali swoje. 
– 
To bardzo porządny człowiek – powiedział Beaubien – tylko nie ma zielonego 
pojęcia o pływaniu. Gdyby nie ci, dobrze wyszkoleni marynarze, dawno byśmy 
leżeli na dnie. 
Dobili. Rzucono trap i pasażerowie zeszli na ląd. Stało tu paru Indian, garstka 
Murzynów i białych z zaciekawieniem przyglądała się przybyłym. Nie widać było 
wśród nich żadnego żołnierza ani nikogo, kto by wyglądał na przedstawiciela 
władz. Jakiegoś burmistrza czy choćby sołtysa. 
Kmita przystanął speszony. John zauważył jego wahanie. 
– Coś nie okej? – zapytał – miał kto na ciebie czekać? 
– Niby tak. Dostałem skierowanie jako jeometra do wytyczania ulic, ale widzę, że 
tu nie tylko ulic, ale władzy nawet nie ma. 
–
Niedługo będzie, ale rzeczywiście w tej chwili nawet wojska nie ma. 
–
To co będę robił? 
–
Rzeczywiście to problem. Ale wiesz co? Potrzebuję pomocnika do handlu z 
Indianami. 
– 
I co ja miałbym czynić? 
–
Skupować skóry i futra. 
–
Ja się na tym nie znam. 
–
A jak zaczynałeś pracę jeometry, to znałeś się na mierzeniu gruntów? 
Przez najbliższe miesiące Jędrek targował z Indianami, oceniał przynoszone przez 
nich skóry. Nauczył się kilkunastu słów z ich narzecza i począł rozróżniać futra 
poszczególnych zwierząt i okres, w którym zostały upolowane. A to decydowało o 
jakości i cenie. Choć Beaubien był do niego nastawiony przyjaźnie, to z 
niepokojem wypatrywał przybycia jakichkolwiek przedstawicieli władz. Miast tego 
po paru miesiącach zjawił się kapitan Hezekiah Bradley ze stu żołnierzami. 
Ledwie zakwaterowali się w nielicznych chatach osadników bądź w przywiezionych 
ze sobą namiotach, budowa nowego Fortu Dearborn ruszyła pełną parą. 
Na wieść o fortyfikacji większej, solidniejszej od poprzedniej i silnej załodze 
poczęli ściągać nowi osadnicy – kupcy i farmerzy. Co parę dni statek z 
wrzeszczącym kapitanem wypluwał ze swego wnętrza coraz to nowych przybyszów. 
Zewsząd dochodził stukot młotków, odgłosy piłowania – rosły nowe domy, liczne, 
ale dość bezplanowo rozmieszczone wokół otoczonego solidną palisadą fortu. Osadę 
poczęto nazywać Chicagoan8. Wielu nie wiedziało, co to ma znaczyć. Tylko 
Indianie wskazywali na dziką cebulę i zataczali ręką wielki krąg, co, jak 
przypuszczał Kmita, miało świadczyć, z czego określenie terenu zostało wzięte. 
Wreszcie, kiedy któryś z osadników postawił dom na środku drogi, Jędrek zgłosił 
się do kapitana Bradleya. 
– Ulice trzeba tyczyć, uporządkować osadę. 
Bradley siedział w wielkim drewnianym fotelu, ćmił fajkę na długim cybuchu i od 
czasu do czasu pociągał solidny łyk z dużej butelki whisky. Obecność śmiesznie 
mówiącego cudzoziemca przyjął z taką samą niechęcią, z jaką odnosił się do 
Murzynów i Indian. Dodatkową odrazę wzbudziło w nim podejrzenie, że dla niego 
będzie musiał przerwać jedną albo wszystkie trzy czynności, którym się z taką 
lubością oddawał: picie whisky, palenie fajki bądź siedzenie w fotelu. 
Nieżyczliwość aż promieniała z kapitana. By jej zapobiec albo przynajmniej 
zneutralizować, Kmita wyprężył się na baczność, zasalutował i zameldował. 
–
Grenadier cesarza Napoleona Andrew Kmita melduje, że jeśli osadę napadną 
Indianie, to ani kawaleria, ani artyleria nie będą mogły rozwinąć się czy 
przedostać przez Chicago. 
Bradley czknął. To wyglądało poważnie i białego mydłka nie można było, we 
własnym interesie, potraktować jak byle Negra czy czerwonego, to znaczy 
kopniakiem w siedzenie. 
– 
Cóż więc należy zrobić, by do tego nie dopuścić? – wyjął cybuch z ust i 
łaskawiej spojrzał na przybysza. 
–
Wyrazić tylko zgodę na pomiary i nakazać osadnikom, by się do nich stosowali. 
–
Tylko tyle – łyknął znów whisky z butelki – masz moją aprobatę.Kiedy Kmita znów 
zasalutował i miał odejść, zatrzymał go ruchem ręki.
– 
Grenadier, to wiem – powiedział – ale kim u diabła jest ten cesarz Napoleon, pod 
którym służyłeś? 
3. 
I tak Franciszek został zarządcą służby w Pałacu Namiestnikowskim, który tylko 
starsi ludzie nazywali jeszcze Radziwiłłowskim. Z dworku przy Marszałkowskiej na 
Krakowskie Przedmieście nie było daleko, ale coraz częściej nie wracał na noc do 
domu. Wbrew romantycznym podejrzeniom podstarzałej już pani Róży, przyczyna była 
całkiem prozaiczna. W domu żona i matka wypytywały go o powinności marszałka 
dworu, a i syn Józek, dziecięco sepleniąc, też tak wolał za nim. Rzecz w tym, iż 
nowo mianowany książę i namiestnik Królestwa Kongresowego generał Zajączek ani 
myślał ustanawiać podobnej funkcji. Ledwie zgodził się na tytuł zarządcy, choć 
dla wszystkich było jasne, że dawny major Kmita z wojsk Księstwa Warszawskiego 
jest tylko starszym kamerdynerem. 
Nic nie było w stanie załagodzić tej porażki. Ani wspaniałość świeżo odnowionego 
i wyposażonego za wielkie sumy pałacu, który jako jedyny w Warszawie był 
strzeżony przez dwa kamienne lwy. Ani to, że ludzie na wiadomość, do czyjego 
dworu należy, okazywali mu 
8 Pierwotna nazwa Chicago. 
szacunek, pod którym kryły się, wiedział to dobrze, strach i pogarda. Ani też 
płaca, będąca dość wysoka, nawet w porównaniu z poborami majora. 
Zmienił dopiero zdanie, gdy po paru tygodniach pracy, jednego majowego ranka 
wchodził z przedsionka pałacu szerokimi, marmurowymi schodami na pierwsze 
piętro. Na lewo prowadził zdobny chodnik ku pokojom namiestnika, z oknami 
wychodzącymi na Wisłę, w prawo takiż sam ku apartamentom księżnej. Na szerokim 
podeście zatrzymał się. Zza załomku korytarza dobiegał monotonny stukot. 
Przybrał postawę pełną szacunku. Wiedział dobrze, co oznacza ten dźwięk. To 
generał. Jakoż ukazał się zaraz, niesiony w głębokim, wyściełanym fotelu przez 
wygalowanych lokai. Pusta nogawka spodni zwisała smętnie, przypominając utraconą 
pod Moskwą nogę. Zajączek trzymał w ręku łaskę, którą uderzał rytmicznie w 
podłogę. Po co? Nie wiadomo, ale nikt nie miał odwagi zapytać. 
Skinął na niosących. Ostrożnie postawili fotel na marmurowym podeście. Stukot 
laski ustał. 
– Majorze – powiedział, szczęściem on jedyny doceniał dawny stopień Franciszka – 
majorze, proszę za mną. 
Lokaje unieśli generała. Kmita otworzył drzwi do buduaru księżnej. Namiestnikowa 
siedziała przy gotowalni, zajęta pachnidłami i kremami. Myśląc, iż to 
kamerdyner, nie odwracając się powiedziała: 
–
Niech Mateusz chwilę zaczeka. Zaraz dam list. 
–
A do kogóż to piszesz, moja duszko? – zapytał niby to serdecznie, ale ze 
zniecierpliwieniem. 
– 
Och, nic ważnego. Do mojej krawcowej. Peniuar, który mi ostatnio uszyła, 
marszczy się na plecach. 
– 
Dobrze, to znaczy chciałem powiedzieć, zamiast pisać listy, lepiej zmień 
krawcową. W sobotę musimy wydać przyjęcie. Chcę, byś wszystko, co trzeba, 
zarządziła. Major ci w tym pomoże – uniósł rękę, dając znak lokajom. Stukot 
laski po chwili ucichł na korytarzu. 
Spojrzała melancholijnie na Franciszka, jakby dopiero teraz go zobaczyła. 
– Na cóż te bale i rauty. Ta obłuda pięknych słówek, nic nieznaczących zdań. Na 
co to komu? 
Z księżną prawie do tej pory nie stykał się. Słyszał plotki o jej romansie, mógł 
docenić, że choć po sześćdziesiątce, to przecież trzyma się całkiem nieźle i 
wygląda jeszcze pociągająco. Miał ją, jak prawie cała Warszawa, za pustą 
Francuzicę, która rzuciła ongi paryskiego felczera dla polskiego oficera, 
młodego, przystojnego Zajączka. Teraz wyczuł w jej tonie zupełnie inne nuty. 
– Co księżna pani rozkaże – powiedział na wszelki wypadek ostrożnie. 
– Czy pan major kochał kiedy kobietę – zdecydowanym ruchem odsunęła buteleczki i 
słoiki. Wsparła brodę na dłoni. W tym ruchu wyglądała młodo i pociągająco – ale 
nie tak zwykle, lecz do szaleństwa, niemal do obłąkania? 
Przebiegł myślami pierwsze miesiące znajomości i małżeństwa z Hilarią. Było to 
szczęście spokojne, graniczące z codziennością. 
W porównaniu z tym, o co szło księżnej, chyba nudne. Już miał zaprzeczyć, gdy 
pamięć podsunęła mu szok, ból, jaki przeżył, podejrzewając Hilarię o zdradę. 
Może to zazdrość raptownie ujawniła całą szaloność uczucia. Jedno wiedział z 
całą pewnością: ani przedtem, ani potem nie kochał Hilarii, jak wówczas. 
–
Tak – odparł – wiem, co to znaczy. Jednakowoż było to u mnie krótkotrwałe. 
–
Ale było. 
– Tak – potwierdził jeszcze raz – a nawet zmieniło bardzo moje całe życie – 
dodał to, mając na myśli fiasko kariery wojskowej. Zajączkowa odczytała to 
jednak inaczej. 
– A więc rozumie mnie pan. Człowiek nie może być sam. Ma przyjaciół, rodzinę, 
ale jest samotny. Dopiero miłość dwojga powoduje, że czują się potrzebni sobie, 
mogą znaleźć jedno w drugim wsparcie. 
– Miłość to samotność dwojga wobec reszty świata – powiedział w zastanowieniu. 
– Właśnie – podchwyciła – ludzie są głupi, złośliwi. Nic nie rozumieją. Tak, 
nic. Póki nimi samymi nie zawładnie miłość. Ale wtedy już inni nas nie 
interesują. Przestajemy plotkować. 
–
Nigdy nie powtarzałem pogłosek – zaprotestował Franciszek. 
–
Pan, majorze, nie, ale inni? 
–
Księżna pani nie powinna zwracać uwagi na ślepych i bezrozumnych. 
–
Oczywiście, oczywiście – przytaknęła w roztargnieniu. 
Opuściła rękę, a lok wysmyknął się z nowo ułożonej fryzury. Wyglądała jeszcze 
powabniej niż przedtem. Wahała się – czy można by pana majora prosić o pewną 
bardzo dla mnie ważną przysługę? 
Skłonił się dwornie, domyślając się, jakiego to rodzaju może być zlecenie. 
– 
Wszystko, czego pani zapragnie, wykonam. A dyskrecja moja jest przepastna niczym 
najgłębsza studnia. 
Mimo tego oświadczenia księżna nie od razu zwierzyła się z tego, co jej na sercu 
leżało. Podeszła do okna wychodzącego na Krakowskie Przedmieście. Wyjrzała na 
zewnątrz, niby bacznie śledząc ruch uliczny. Jednak Franciszek doskonale 
wiedział, że waży w sobie decyzję. Chciałaby, ale nie jest pewna. Podobnie jak 
on po wizycie matki, przed rozmową z lekarzem wojskowym. 
– 
Wiesz pan zapewne, co to jest książka pod tytułem „Hrabia Teodor, czyli Łazienki 
warszawskie”? 
Przytaknął. Była to wielka sensacja stolicy. Powieść, którą cenzor Szaniawski 
wycofał ze wszystkich księgarń, konfiskując cały nakład pod zarzutem obrazy 
moralności. 
– 
Memu mężowi przysłano jeden egzemplarz, by sam osądził, jak sprośne wypadki z 
życia arystokracji są tam opisane. Generał dał mi ją do czytania, wyrażając 
słuszne oburzenie. Ja wszakże nieopatrznie pożyczyłam ją komuś. Teraz mąż pilnie 
jej potrzebuje. Czy pan, majorze, mógłby pójść do niego i poprosić, by 
natychmiast mi odniósł? 
Skłonił się i obrócił ku wyjściu. 
– 
Poczekaj. Jeszcze nie powiedziałam do kogo. Zrozumiał, że popełnił błąd, dając 
do zrozumienia, iż wie, o kogo chodzi. Wyzbyła się jednak ambicji i przytaknęła. 
– Tak, Albert Grzymała. 
Kiedy Franciszek odszukał mieszkanie zajmowane przez pana Wojciecha, nazywanego 
przez księżną z francuska Albertem, autor „Myśli Polaka konstytucyjnego”, 
czytanego z zapałem przez całą inteligencję polską, siedział za biurkiem w 
szlafroku i coś pisał. Zaskoczony wizytą Kmity, w pierwszym momencie nie bardzo 
zrozumiał, o co idzie. 
– Książka namiestnika? Natychmiast?Nagle pobladł. Pochylił się kordialnie.
– Panie majorze. Jest pan mężczyzną. Mam nadzieję, że pan mnie zrozumie. 
Pożyczyłem ją pewnej kobiecie, o której pod żadnym pozorem księżna nie może się 
dowiedzieć. Proszę zaczekać, zaraz po książkę poślę chłopca. 
Franciszek skinął głową. I o tym też słyszał. Grzymała, człek gładki, miły, 
uprzejmy, cieszył się powodzeniem u płci pięknej. Poza romansem z księżną, 
rozkochał w sobie również dwudziestopięcioletnią aktorkę Zofię, żonę starszego 
od niej o kilkanaście lat kompozytora Karola Kurpińskiego. To dla niej pożyczył 
od księżny powieść, a teraz się boi, by to na jaw nie wyszło. 
Kmita usiadł nastroszony, niechętny. Na zagadywania Grzymały odpowiadał 
burkliwie, półsłówkami. Wreszcie chłopak wrócił. W ręku trzymał niewielki, 
oprawny w skórę ze złoceniami tomik powieści. Grzymała wziął go i nie otwierając 
wręczył Franciszkowi. 
– Panie majorze. Liczę na pana honor. Księżna nie powinna się dowiedzieć, że nie 
miałem tej 
książki w domu. Może by i nic nie powiedział, gdyby nie to głupawe odwołanie się 
do honoru. 
– A co on ma wspólnego z tą sytuacją, w jakiej pan się znalazłeś? – żachnął się 
– oszukujesz pan jedną i drugą. 
Wyszedł, trzasnąwszy drzwiami. Po drodze wietrzała z niego złość. Kiedy stanął 
przed księżną, był pewien, że jej tego nie powie. Podziękowała mu z nutkami 
zawodu w głosie. Domyślił się. Liczyła na to, że Grzymała sam przyjdzie. 
–
Co u Alberta? – zapytała na pozór obojętnie. 
–
Zapracowany. Ma pilną robotę – skłamał – coś pisze. Przeprasza, że nie mógł sam 
odnieść. 
Nerwowym ruchem wzięła książkę. Uczyniła to tak nieuważnie, że egzemplarz 
wysunął się jej z ręki. Skórkowa, twarda okładka rozwarła się, a spomiędzy 
kartek wypadł niewielki liścik. Schylając się, by go podnieść i podać księżnej, 
zauważył kobiecym charakterem wystylizowany adres: Monsieur Wojciech Grzymała. 
– Dziękuję, panie majorze – powiedziała obojętnym tonem, odkładając kopertę na 
konsolkę – jestem panu bardzo zobowiązana i sądzę, że pan zachowa dyskrecję. 
Ledwie wyszedł, rzuciła się na list, złamała pieczęcie i z pośpiechem spojrzała 
na podpis: „Zofia”. Wiedziała o Kurpińskiej, ale teraz miała dowód. Czarno na 
białym. Dosłownie. Jej młoda rywalka w gwałtownych wyrazach wyrzucała 
Wojciechowi, że zapewne na rozkaz namiestnikowej, tak pospiesznie odbiera jej 
książkę. Słucha tak ślepo rozkazów Zajączkowej, że teraz, gdy będzie ją 
zapewniał, że go z księżną nic nie łączy, to ona już nie uwierzy. List zakończył 
się słowami: „Ty przenosisz nade mnie tę wyniszczoną nierządnicę, wzgardziwszy 
moją miłością. Bacz, byś później tego nie żałował”. 
Skończywszy zmięła papier i rzuciła. Po twarzy spłynęły łzy. Teraz już nie 
wyglądała tak powabnie jak podczas obecności Franciszka. Była nieszczęśliwą, 
kochającą kobietą, która nie potrafiła za żadną cenę wyrwać się z kleszczy 
uczucia. To było silniejsze nad nią samą, nad jej lata. Dla pocieszenia, a 
właściwie zadając sobie jeszcze większy ból, wyciągnęła z sekretnego schowka, 
otwierającego się za pociśnięciem niewidocznej sprężyny, paczkę listów związaną 
wstążką. Były to miłosne epistoły napisane przez Grzymałę. 
Razem z nimi wyjęła list od przyjaciółki z Paryża, która cytowała słowa, jakie 
powiedział właśnie o niej, Zajączkowej, młody, zdolny, obiecujący pisarz Honore 
de Balzac: „Wielka dama potrafi się przywiązać jak dziewczątko... potrafi 
jeszcze wycisnąć łzy z oczu młodzieńca, gdyż ma tyle lat, ile jej się spodoba 
mieć...” 
– Chciałabym – pisała przyjaciółka – aby te słowa odnosiły się do mnie, ale 
niestety, ten człowiek był tak tobą zafascynowany, że mnie nawet nie poświęcił 
ani jednego słowa. A te ciebie dotyczące, jak mi mówiono, umieścił w swej 
powieści „L’Interdiction”. 
Tego i następnego dnia księżna zabroniła kamerdynerowi Mateuszowi wpuszczać 
Grzymałę. 
– Jestem chora i nikogo nie przyjmuję. 
Ale już kilkanaście godzin później, cierpiąc z tęsknoty, odwołała zakaz. Albert, 
jakby chcąc ją ukarać, zjawił się dopiero po trzech dniach. Przyjęła go 
powściągliwie, zimno. Ale nie darmo nazywano go cherubinem z duszą diabła. 
Prawiąc zręczne komplementy, przytulając się, całując, osiągnął to, co chciał – 
zupełną uległość i wybaczenie. 
On sam zaś ani myślał o puszczeniu płazem tego, co uczynił ten nadęty majorek. 
Przekonany był, że to właśnie on zdradził Zajączkowej tajemnicę pożyczonej 
książki. Kiedy więc uznał, że księżna już całkiem zapomniała o nieprzyjemnych 
chwilach, pochylił się nad jej ustami. 
– 
Serce moje – powiedział jak mógł najczulej – jak możesz się wysługiwać tak 
szkaradnymi ludźmi. Skąd w twoim otoczeniu tyle nikczemności? 
– O kim ty mówisz? 
– 
Oczywiście o tym odrażającym majorze, którego przysłałaś po książkę. Co on 
wygadywał na twój temat, to aż wstyd mówić. Jeśli go nie odprawisz, nie będę 
mógł przychodzić do ciebie, do pałacu. On nas obraża swoją obecnością w twoim 
domu. 
W kilkanaście dni później generał Zajączek, choć nie pojmując dąsów żony, dla 
świętego spokoju zwolnił ze służby Kmitę. By nie wyrządzać krzywdy majorowi, bo 
nie wątpił, że coś podobnego kryje się za żądaniem żony, skierował go do pracy w 
Komisji Rządowej Przychodów. Płaca tam była niższa, ale jak słusznie uważał 
namiestnik, żadne intrygi kobiece nie dosięgną byłego oficera. I nie mylił się. 
Natomiast Franciszek, odchodząc z pałacu na Krakowskim Przedmieściu, nadzwyczaj 
czule pożegnał księżną. Była wzruszona. Taki miły człowiek i trzeba go odprawić. 
W gruncie rzeczy nie wierzyła w oskarżenia Alberta. Czuła, że coś się za tym 
kryje, ale wolała nie zgłębiać przyczyn. Nie miała sił przeciwstawić się 
Grzymale. Uczucie przekreślało w niej wszelkie możliwe sprzeciwy. 
Kmita powrócił do domu. Józek bawił się gdzieś na podwórku, Róża, ostatnio coraz 
słabsza, ucięła sobie popołudniową drzemkę. Powitała go tylko Hilaria. Nawet nie 
uznał za stosowne poinformowanie jej o odejściu z Pałacu Namiestnikowskiego, 
lecz ona już wiedziała. Miast tego zapytał: 
–
Czy ty kiedyś kochałaś? 
–
Przecież ciebie kocham – zdumiała się. 
–
Ale ja mówię o takiej miłości szalonej, niezważającej na nic i na nikogo? 
–
Czy ty nie jesteś chory? – zaniepokoiła się. 
– Nie – warknął – ale chcę wiedzieć, czy kiedykolwiek cierpiałaś z miłości, 
szalałaś z niecierpliwości? No, powiedz! 
–
Po co to miałam czynić, skorom wyszła za ciebie za mąż. 
–
O tak, kobieto naiwna, a więc to, co braliśmy za uczucie, było tylko zwykłym 
małżeństwem. 
Wzięła go za rękę i choć nie poczuła gorzałki, przekonana, że jest pijany, 
zaprowadziła go do sypialni. Gdy kładł się na łóżko, powiedziała: 
– To dobrze, że generał cię zwolnił, przynajmniej nie będziesz się już stykał z 
tą zepsutą i wszeteczną kobietą. 
–
O kim ty mówisz? 
–
O księżnej. 
–
Zabraniam ci – zawołał – to wspaniała kobieta. Ona wie, co to prawdziwa miłość. 
A ty? 
Spojrzała na niego sennymi, czarnymi, nic nierozumiejącymi oczyma. Teraz była 
przerażona. A on wiedział jedno – strach jej minie, ale do końca życia nie 
zrozumie, o co mu chodzi i za czym tęskni. A co najgorsze, on sam nie przeżyje 
już prawdziwej miłości. Aż do śmierci będzie skazany na Hilarię, do której tylko 
raz odczuł silniejsze uczucie, kiedy do serca wśliznął się wąż zazdrości. I to 
było wszystko. 
4. 
Przez otwarte okno napłynęła fala gorącego nocnego powietrza, nieco złagodzonego 
wilgocią jeziora. Sączył się zapach jakichś rozgrzanych ziół czy krzewów. 
Intensywny, drażniący powonienie, obcy. Mało go nie zbudził. Ale tylko 
przewrócił się na drugi bok, coś mruknął i znów zasnął. Trudno powiedzieć, jak 
długo to trwało. W każdym razie gdy świt począł wolno rozjaśniać niebo nad 
pomarszczoną taflą wody, obudziły go pijackie krzyki z zajazdu „Eagle Exchange”. 
Przez chwilę leżał w półśnie. Zatracone przez noc poczucie czasu i 
rzeczywistości podpowiadało mu, że to wykrzykują warszawscy podchmieleni 
handlarze końmi w szynku na huncwockiem, a on budzi się w rodzinnym dworku przy 
Marszałkowskiej. Pierwsze promienie słońca padały na dach domu, ślizgały się 
niepewnie po szybach. 
– Jeszcze wcześnie. Jeszcze może pospać z godzinę albo i dłużej – obrócił się na 
drugi bok. Zdrętwiał z przerażenia. Obok niego na poduszce leżało coś czarnego. 
Nie tylko leżało, ale nawet poruszyło się. Gwałtownie usiadł, odrzucając 
nakrycie. Na pościeli brązowiły się kształty dziewczyny ze sterczącymi piersiami 
unoszącymi się miarowo i wklęsłym brzuchem kończącym się między nogami 
atramentowo ciemnymi włosami, skręconymi tak samo jak na głowie. 
Rozbudził się. Odetchnął głęboko. Z odległej o tysiące mil Warszawy powrócił na 
róg wytyczonych przez siebie ulic Randolph i Market. Noemi poruszyła się, 
wyciągnęła ręce ku górze i podłożyła je pod głowę. Piersi jej zakołysały się i 
napięły wyzywająco. Ogarnęło go palące pożądanie. Przysunął się do niej i zaczął 
całować, nie czekając, aż się obudzi. 
Wyrwało ich dopiero ze snu stukanie do drzwi. Rozpoznali głos Marka Beaubien, 
rodzonego brata Johna, właściciela „Eagle Exchange” i obecnie budowanego na 
następnym rogu ulicy Market hotelu „Sauganash”, nazwanego tak od imienia wodza 
indiańskiego sprzyjającego białym. Mark wzywał pilnie Kmitę na plac budowy. 
Sąsiednie posesje, na których kopano właśnie fundamenty, były źle rozplanowane, 
wchodziły w obrys ulic. Mogły tarasować przejazd przez Market i Lake, a to 
zagrażało hotelowi. 
Ucałował Noemi, która rozpalała pod kuchnią, by przygotować śniadanie. Poczuł 
ten trudny do określenia, choć lekki zapach murzyńskiego potu. Nie wątpił, iż 
ona tak samo czuje białych, ale nie to ich dzieliło. Było coś, o czym nie 
mówili, a co trwało między nimi niewypowiedziane – kolor skóry. 
Wkrótce po przyjeździe John Beaubien powiedział: 
– Musisz mieć kobietę, sprzątającą, gotującą, piorącą, no i coś jeszcze – 
mrugnął przy tym znacząco. 
Andrew żachnął się. O tych sprawach prawie nie myślał. Jeszcze w Warszawie miał 
ze dwie, trzy dziewczyny, w jednej to nawet się kochał, ale potem mu przeszło. 
Myślał nawet o ożenku, ale nie było stosownej kandydatki. A później ani w 
wojsku, ani w Londynie czy Nowym Jorku. Tym bardziej teraz, kiedy w osadzie 
Chicago prawie nie było kobiet, poza mężatkami, Indiankami i Murzynkami. A on 
jeszcze nie oswoił się z myślą, iż czerwonoskórzy i czarni, a szczególnie ich 
kobiety są takimi samymi ludźmi jak biali. Ponadto uznał słowa Johna nie za 
konkretną propozycję, lecz mglistą uwagę. 
Tak było do pewnego popołudnia. Wyciągnął się na pryczy niewielkiego domku 
zmęczony upałem, śpiący. Z początku nie zareagował na stukanie. Nikogo nie 
oczekiwał o tej porze, z nikim się nie umawiał. Powtórzyło się jeszcze dwa razy. 
Wstał i otworzył. Na progu stała Murzynka. Niewysoka, zgrabna, o lekko 
zarysowanych biodrach i kształtnych, acz niezbyt wyzywających piersiach. W 
oczach igrały figlarne iskierki uśmiechu. Sam się zdziwił, że właśnie te 
szczegóły jej urody odnotował. Zrozumiał dopiero po paru dniach. 
Na razie wszystko wyglądało zwyczajnie. Uśmiechnęła się, pokazując białe zęby. 
Takich nigdy nie widział. Nie rozumiał, że to tylko kontrast z ciemną skórą. Po 
kobiecemu odnotowała jego zainteresowanie. 
– Nazywam się Noemi Washington. Przysłał mnie pan Beaubien. Mówił, że szukasz 
kogoś, 
aby się tobą zajmował. Powiedziała wyraźnie – zajmował, a nie – prowadził 
gospodarstwo, sprzątał czy gotował. 
– Właściwie, nie – speszył się – nikogo nie potrzebuję. Sam sobie daję radę.Z 
wdziękiem tancerki uniosła się na palcach. Zajrzała do środka. Plasnęła w ręce.
– No, nie. Tu wygląda okropnie. Chyba z dziesięć lat nie sprzątane. A w kuchni 
nikt nie palił od roku. – Odsunęła go, delikatnie obejmując w pasie, i 
przytrzymała o parę sekund dłużej, niż to było konieczne. 
Andrew ustąpił posłusznie. Nie mógł zrozumieć, dlaczego nie protestuje. 
Normalnie uprzejmie, lecz stanowczo zamknąłby drzwi. Nie zrobił tak. Być może 
dlatego, że po raz pierwszy pod dotknięciem jej dłoni poczuł dreszcz, jakiego 
nigdy w życiu nie doznał. Trudno mu było określić jego istotę, choć łatwo się 
domyślił, do jakiej sfery uczuć to zaliczyć. 
Noemi natychmiast wzięła się do roboty. Wysprzątała, wyszorowała, umyła szyby, 
ugotowała obiad. Nie pojmował, iż tak szybko można nie do poznania przeobrazić 
całą izbę. Po kolacji zmyła talerze, naczynia, pokazała te białe zęby w uśmiechu 
i poszła. Przez następne dni zjawiała się regularnie w południe i wychodziła 
wieczór. Krzątając się przy sprzątaniu i posiłkach, rzucała mu czasami ukradkowe 
spojrzenia i choć nie dotykała go jak za pierwszym razem, czuł ten niesamowity, 
nieznany dotąd dreszcz. Odczuwał go nawet na samą myśl o Noemi. Dlatego też, 
kiedy po paru dniach, w sobotę, miast odejść, po prostu ściągnęła sukienkę, 
weszła do jego łóżka i zapytała: nie kładziesz się spać? – uznał to za rzecz 
oczywistą i naturalną. 
Minął miesiąc, nim przy jakiejś okazji John Beaubien zapytał go: 
–
Słyszałem, że zastosowałeś się do mojej rady. 
–
Jakżeż to? – zdumiał się – przecież to ty ją przysłałeś. 
– 
Nic podobnego. Mówiłem tylko, że powinieneś się postarać – roześmiał się – 
zaraz, zaraz. 
Czy ona ma na imię Noemi? Andrew w odpowiedzi skinął głową. 
–
Jeśli tak, to na pewno polecił jej pójść do ciebie mój brat Mark. 
–
Nic mi o tym nie mówił. 
– A po co miał mówić. Jeszcze byś mu ją odesłał. On żeni się po raz trzeci. Ta 
mała byłaby wielką przeszkodą. 
Kmita wrócił do domu ze zdecydowanym postanowieniem odesłania jej tam, skąd 
przyszła. Właśnie coś gotowała. Nad kuchnią unosił się waciasty obłoczek pary. 
Twarz jej pokrywały perliste kropelki, a zawilgocone włosy były skręcone 
bardziej niż zwykle. Obróciła się, zarzuciła mu ręce na szyję. Powiedziała 
cicho: 
– Dobrze, że już jesteś, bo ja cię kocham. 
Natychmiast zapomniał o Marku Beaubien, jego trzech żonach, licznych kochankach, 
z których jedną zapewne była Noemi. Nagle wszystko przestało być ważne – kim 
była poprzednio, dlaczego znalazła się w jego chatce. Chwila obecna stała się 
najważniejsza, dominująca. Zniknęło całe Chicago, sterty indiańskich futer; 
przestała istnieć daleka Warszawa, dworek na Marszałkowskiej, pozostała tylko 
Noemi – zastępująca przeszłość i przyszłość, wypełniająca całkowicie 
teraźniejszość. 
Zmęczeni, spoceni zasnęli dopiero późnym wieczorem. Zapach ich rozgrzanych ciał 
wymieszał się, stopił w jedno. Nie rozróżniali już jego specyficznej odrębności, 
a on nie dostrzegał, jak przedtem, koloru jej skóry. Wręcz zdawało mu się, że 
nie mógłby kochać białej kobiety. Jeszcze kilkanaście dni temu, leżąc z nią w 
łóżku, nie mógł się oprzeć wrażeniu, iż nie jest naga, lecz obleczona w czarną 
skórę. Tego wieczoru czuł jej bliskość bez żadnych oporów czy zastrzeżeń i 
doszedł do wniosku, że jest to miłość. Pierwsza w jego życiu, spóźniona, ale 
wielka. 
Z Markiem Beaubien nigdy o Noemi nie mówił. Nie padło ani jedno słowo. Zupełnie 
jakby panna Washington nie istniała. W skończonym już hotelu „Sauganash” bywał 
często wysłuchiwał fantastycznych, barwnych, acz nieprawdziwych opowieści 
właściciela o jego walkach z Indianami, polowaniach na dzikiego zwierza i 
przeróżnych opresjach, z których wychodził zawsze bohatersko. Było to zawsze tak 
fascynujące, że największe obieżyświaty i stare wygi odsuwali szklanki z whisky, 
słuchając jakby to była prawda, a co najważniejsze z uczuciem, iż wszystko to 
oglądają na własne oczy. 
Opowiadał także o zaciekłej walce z Indianami na winczestery i na noże, którymi 
rzucał z niezwykłą sprawnością. Oczywiście zwyciężył i odebrał im małą 
Murzyneczkę, która nie wiadomo gdzie dostała się w ich ręce. Andrew wiedział, że 
opowieść dotyczy Noemi, nie był tylko pewien, czy jest prawdziwa. Miał zamiar o 
to zapytać. Jednakże tego dnia do hotelu zwaliło się nadspodziewanie dużo gości. 
Tak wielu, że większość trzeba było położyć na podłodze. 
Kmita czekał cierpliwie, aż Mark zakończy krzątaninę, by móc spokojnie pomówić. 
Jednakże wciąż przybywali podróżni szukający noclegu. Miejsca na podłodze było 
dosyć, ale zabrakło koców. Wobec tego Beaubien poradził sobie w sposób tyle 
prosty, co fantazyjny – ściągał koce ze śpiących i oddawał je nowo 
przybywającym. Pomysł byłby genialny w swej prostocie, gdyby któryś z 
poszkodowanych się nie przebudził i nie zrobił awantury. Rozpętała się prawdziwa 
burza. Niewiele brakowało, by Mark musiał wykazać większą odwagę i dzielność niż 
przy starciach z Indianami. Kmita zrezygnował z pytania i prędko wyszedł z 
„Sauganash”. A potem przeszła mu chęć zgłębienia prawdy. Uświadomił sobie raptem 
różnicę lat. Mogłaby być jego córką, a on według warszawskich kryteriów, które 
wprawdzie nad jeziorem Michigan niewiele znaczyły, był jednak starym kawalerem. 
Noemi to nie interesowało. Ani różnica lat, ani to, kim jest i skąd przybył. 
Żyła szczęściem dnia codziennego. Nic poza tym nie istniało. Od wieczoru, 
którego naturalnym ruchem zrzuciła sukienkę i położyła się do łóżka, ani razu 
nie zajrzała nawet do hotelu „Sauganash”, ani nie zamieniła choćby jednego słowa 
z Markiem. 
Zdawało się to potwierdzać wszelkie poprzednie domysły Kmity. Ale po parunastu 
miesiącach przeszłość całkowicie mu zobojętniała. Z tym większą radością przyjął 
wiadomość, którą mu zakomunikowała Noemi. 
– Jestem w ciąży. 
Księdza katolickiego nie było w osadzie, zresztą pastora też nie. Chicago nie 
miało więcej mieszkańców niż stu pięćdziesięciu. Zresztą nie bardzo było 
wiadomo, kto w co wierzy. Musieli więc skorzystać z usług nowo mianowanego 
szeryfa hrabstwa Cook, który osiedlił się w Forcie Dearborn. Ceremonię, na 
której zjawił się tylko John Beaubien i paru geometrów, szeryf załatwił 
błyskawicznie i z dużą nieporadnością. Nic dziwnego – ślub dawał po raz pierwszy 
i nie miał stosownej wprawy. W każdym razie wobec społeczności osady oraz prawa 
zostali mężem i żoną. Mark, choć nie zjawił się na uroczystości, w podarunku 
przysłał konia wierzchowego, czym tylko potwierdził poprzednie podejrzenia 
Kmity. Ale chyba dla nich obydwojga nie miało to żadnego znaczenia. 
W osiem miesięcy później urodził się syn. Andrew uparł się, żeby mu dać na imię 
Stanley, aby było w nim coś z polskiego Stanisława. Noemi, choć zupełnie nie 
wiedziała, gdzie leży kraj ojczysty Kmity, bez słowa sprzeciwu zgodziła się. Z 
miłości była gotowa na wszystko. Nie tylko na imię, które niespecjalnie się jej 
podobało. Chrzciny wyprawił sam Andrew. Pamiętał z dzieciństwa, że w sytuacji 
przymusowej każdy człowiek może udzielić sakramentów. Ponieważ nie wiedział, czy 
po angielsku będą ważne, ku zaskoczeniu żony skropił dziecko wodą i powiedział 
po polsku: 
– Chrzczę cię w imię Ojca, Syna, Ducha Świętego, amen. Nadaję ci imię Stanley – 
Stanisław. 
Dziecko krzyczało jakby je kto ze skóry obdzierał, Noemi nie mogła pojąć, o co 
idzie, a Andrew nie potrafił się oswoić z myślą, iż został ojcem. Przez pewien 
czas mieszkali jeszcze w chacie, która była świadkiem początku ich znajomości, a 
następnie przenieśli się do domu na ulicę Randolph, którego właściciel wyruszył 
samotnie na polowanie i nigdy nie wrócił. Dom był solidniejszy, i co 
najważniejsze miał trzy pokoje, a choć stał na tak samo błotnistym terenie jak 
inne, to prezentował się całkiem okazale. 
Wówczas to Kmita po raz drugi od opuszczenia domu zasiadł za stołem i napisał 
list, adresując go do matki, stawiając obok nazwy ulicy Marszałkowskiej w 
Warszawie numer dworku. Opisał w liście wszystkie swe perypetie i kłopoty z 
podróżą przez ocean oraz jezioro Michigan. Zawiadomił także Różę o swym ślubie i 
urodzinach wnuka, nie skrywając, że Noemi jest Murzynką, ale dość jasną; dodawał 
na osłodę, że wnuk Stanisław jest pięknym Mulatem, czyli jeszcze dużo 
jaśniejszym niż jego matka, prawie tak białym jak ojciec. 
John Beaubien właśnie miał płynąć do Detroit poprzez jezioro Michigan, mógł więc 
wysłać list do Europy. Chętnie się tego podjął, rad, że może pomóc 
przyjacielowi. Wrócił po paru dniach z rewelacyjnymi wieściami: 
– 
W Warszawie i w Polsce wybuchło powstanie, ale na poczcie zapewniono mnie, że 
list nadany w Ameryce na pewno musi zostać doręczony, bez względu na wojny, 
kataklizmy i klęski żywiołowe. To gwarantuje główny poczmistrz Stanów 
Zjednoczonych. 
– Jakie powstanie? 
– 
Przeciw waszemu królowi. Chyba nazywa się Konstanty. Ale nie martw się. Mówiono 
mi, że już wszystko jest w porządku. Buntownicy pokonani, a prawowita władza 
przywrócona. 
– Tak. To znaczy cara. 
– 
Może i cara. Nie wiem, jak wy go nazywacie. W każdym razie nie martw się. Trwało 
to kilka miesięcy, ale już jest po wszystkim. 
Nie było sensu wyjaśniać. Zapewne nie pojąłby, o co chodzi, kto i o co walczył. 
Powiedział tylko krótko. 
– 
Car dla nas to tak, jak dla Amerykanów król z Londynu i Anglicy. Ci powstańcy 
walczyli o wolność. 
Ale Beaubien niewiele się przejął, jakby nie dosłyszał. Miał o wiele większe 
zmartwienie i dużo ważniejsze – handel skórami. Indianie z plemienia Sauk, Fox i 
Winnebago, przed paru laty zmuszeni do opuszczenia swych ziem, powrócili na 
północne obszary stanu Illinois, wódz zaś, Czarny Jastrząb, zaatakował milicję 
stanową Illinois. Konflikt nie sięgnął jeszcze hrabstwa Cook, Pottawatomie 
bowiem zachowali neutralność. 
Ale Beaubien i inni osadnicy nie wierzyli im. Kobiety i dzieci wysłano do 
najbliższej osady Peoria. Jedynie Noemi uparła się – za nic nie opuści męża. 
Zostanie z nim, choćby miała zginąć. 
–
A dziecko? 
–
Stanley także. Rodzina nie powinna rozdzielać się tak w dobrym, jak i złym. 
Wzruszył się tymi słowami, choć Beaubien zrzędził, że najgorsze ze wszystkich 
kobiet są zakochane Murzynki. 
– Chyba masz rację jako dowódca, ale Noemi nie jest w naszym oddziale i nikogo 
nie ma zamiaru słuchać. 
Obok Johna i inni formowali zbrojne grupy, choć zdawali sobie sprawę, że w razie 
czego mogą nie podołać. Wezwano posiłki. Ze wschodu przymaszerowała kompania 
wojska pod dowództwem Williama Whistlera. W ślad za nimi nadciągnęła milicja ze 
stanu Michigan. Sytuacja rysowała się na tyle groźnie, że wraz z głównymi siłami 
przybył generał Winfield Scott. 
Mieszkańcy Chicago i uciekinierzy, a wraz z nimi Kmita z żoną i dzieckiem, 
którzy schronili się w Forcie Dearborn, poczuli się wreszcie bezpiecznie. Andrew 
tryumfował, wytykając Johnowi pochopność ocen. 
– Noemi miała rację – mówił – a ty, chociaż mądry kupiec, myliłeś się. 
Beaubien kiwał głową, jakby przeczuwając to, co nie da się przewidzieć. Nie 
minęły i trzy tygodnie, gdy w Chicago wybuchła epidemia cholery przywleczona 
przez oddziały wojskowe. Fort Dearborn został przekształcony w szpital. Andrew 
jako jeden z pierwszych zległ powalony chorobą. 
Z początku wyglądało na to, że się wykaraska. Noemi, zaniedbując Stanleya, 
siedziała przy nim, pielęgnowała, dopóki jednego dnia lekarz wojskowy nie 
pokręcił współczująco głową. 
– Nic już nie mogę zrobić. Proszę się z nim pożegnać. 
Nie uroniła łzy. Wyprostowała się dumnie, pochyliła nad Kmitą i nie zważając na 
możliwość zarażenia się, pocałowała go w same usta. Szeptem, tak że tylko on 
słyszał, powiedziała: 
– Ukochany. Szczęścia, które z tobą przeżyłam, nie da się opisać. Dziękuję ci za 
wszystko. 
Pod wpływem jej głosu, a może wskutek przedśmiertnej poprawy, uniósł się na 
łokciach i powiedział: 
– 
Nigdy nikogo nie kochałem jak ciebie, pamiętaj. A Stanleyowi przekaż: pochodzi 
ze starego rodu, który pieczętuje się herbem Szreniawa. 
–
Co to jest herb? – zdziwiła się. 
–
Znak plemienny – wyjaśnił. 
–
A ta trudna nazwa? 
–
Szreniawa – powtórzył – na górze, nad tarczą lew w... – nie dokończył. Opadł na 
łóżko. Przechodzący sanitariusz, nawet nie zatrzymując się, zamknął mu oczy i 
poszedł dalej. 
Dopiero wtedy załkała. Cała nadzieja zgasła. Lecz jej żałość wyzwolił dopiero 
niedbały gest sanitariusza lekceważący majestat śmierci. Mimo to usiłowała 
powtórzyć nazwę, którą przed chwilą usłyszała. I nie mogła, nie potrafiła. 
– Jak ja to przekażę dziecku? – i rozszlochała się na dobre. 
List Kmity dotarł na Marszałkowską w dwa tygodnie po pogrzebie Róży, która 
zmarła na zapalenie płuc. Franciszek był w urzędzie, a Józek w szkole albo znów 
na wagarach. Hilaria długo obracała w rękach kopertę z cudzoziemskimi stemplami. 
Nie mogła się zdecydować – przecież nie do niej była adresowana. Ale teściowa 
nie żyje. Rozerwała lakowe pieczęcie. Przebiegła wzrokiem starannie 
wykaligrafowane zdania. Aż przysiadła na kanapie. Murzyn? Słyszała wprawdzie o 
czymś takim, ale na oczy nie widziała. Najgorsze, że czarny. Franciszek dużo 
spokojniej przyjął szokujące wieści. 
– Tak, widziałem Murzyna w świcie Napoleona. Niczym diabeł. Dobrze, że mama tego 
nie dożyła. Jej rodzony wnuk – czarny. Straszne. Szczęściem go nigdy nie 
zobaczymy. A teraz dawaj obiad, bom głodny jak wilk. 
BIAŁY MULAT, PIĘKNA MARIA I GRABARZ 
1. 
– 
Owszem – powiedział – masz rację. Jest to miasto stworzone z domów, wiatru i 
błota. A kiedy ziemia wyschnie, to jeszcze z kurzu. 
– Może jak je bardziej zabudują, to przestanie wiać. 
– 
Nie, to nic nie pomoże. Położenia nie zmienisz. Z jednej strony wielkie jezioro 
Michigan, a z drugiej olbrzymie płaskie prerie. Woda ma inną temperaturę, a 
nagrzana ziemia inną. To powoduje gwałtowny przepływ powietrza. Na to nie ma 
rady. 
– To niebezpieczne. 
– 
Niebezpieczne? – roześmiał się – można dostać zapalenia gardła albo przeziębić 
się. Wystarczy jednak szalik i ciepłe odzienie, aby niebezpieczeństwa uniknąć – 
pochylił się ku siedzącemu obok prawie białemu Mulatowi. 
Ten pokręcił głową. 
– 
Może, ale gorzej, gdyby musieli spać pod gołym niebem. Ty jako nowy mayor9 
miasta nie powinieneś do tego dopuścić. 
–
Jasne, do tego nigdy nie dojdzie. Mało to jest domów? 
–
Wkrótce może nie być ani jednego. 
„Długi John” wyprostował potężne ciało w krześle. Uderzył się z rozbawieniem 
dłonią po udzie, aż pod mięśniami barków zatrzeszczał surdut. Pochylił głowę 
przeciętą z boku przedziałkiem. 
– Ciebie, Stanley, trzymają się zawsze dowcipy. Po kim ty to masz? 
– Mój ojciec był Polakiem – z pewnym zniecierpliwieniem powiedział Mulat – ale w 
tym przypadku to nie ma nic do rzeczy. Po prostu lubię cię i chcę udzielić ci 
dobrej rady. Ty jesteś człowiekiem wykształconym. Wiesz, skąd bierze się wiatr i 
dlaczego wieje. Ja nie jestem taki mądry, ale umiem myśleć. 
John Wentworth spojrzał na Kmitę z zainteresowaniem. Znał młodego Mulata, prawie 
białego 
o czarnych włosach, od paru lat. Właściwie od 1839 roku, kiedy to został 
mianowany adiutantem w stopniu pułkownika w sztabie gubernatora Thomasa Carlina 
i kiedy to żona jego, piękna Liz, przyjęła na służbę młodą wdowę po geometrze 
Chicago, urokliwą Noemi, która zamieszkała w ich domu z synem Stanleyem. Odtąd 
obserwował rozwój inteligentnego chłopca. Prawie stał się mu ojcem, a kiedy 
podrósł, prawie przyjacielem. Nigdy nie lekceważył opinii chłopca, a teraz już 
dorosłego mężczyzny. 
– Co chcesz przez to powiedzieć? – zapytał zaniepokojony. 
– Co ludzie robią, jak im ognisko przygasa – Stanley przejechał odruchowo ręką 
po czarnych, kręconych murzyńsko włosach, jedyne co świadczyło o jego 
pochodzeniu – oczywiście 
9 Nazwa burmistrza w USA. 
dmuchają. Wtedy płomień się rozjarza, ogarnia gałęzie, polana. A jak wiatr 
dmuchnie, to mały ogienek może stać się pożarem. Ogarnie dom, następne budowle, 
całe miasto – popatrzył wprost w oczy Johna i powiedział z naciskiem – Chicago 
powinno mieć straż ogniową. A to zależy od ciebie, jako od mayora miasta. 
W parę miesięcy później Wentworth zakupił pierwszy parowy wóz strażacki, a Kmitę 
mianował szefem brygady pożarniczej. Pierwszą czynnością, jakiej dokonał Stanley 
po objęciu nowej funkcji, było nazwanie nowego wozu „Długi John”. Wśród 
strażaków byli sami biali, którym nominacja nie bardzo się podobała. Nie 
sarkali, obawa przed twardą ręką mayora spowodowała, że podporządkowali się bez 
reszty. Tym bardziej że płaca, jaką otrzymywali, nie była do pogardzenia. A o 
ich zatrudnieniu lub zwolnieniu decydował sam Stanley. Wentworth, wprowadzając 
go na nową funkcję, wyraźnie to określił. 
– Każda decyzja Kmity jest przeze mnie aprobowana w każdym szczególe. Jeśli on 
coś rozkaże lub powie, to tak, jakbym ja mówił. Rozumiecie, co chcę przez to 
powiedzieć? 
Milczeli. Oczywiście, że pojmowali. Stwierdzenie mayora oznaczało dla nich jedno 
– mają zamknąć się i słuchać tego, co mówi Stanley, inaczej wylecą na zbitą 
twarz z roboty. I nie byli dalecy od prawdy. Wkrótce okazało się, dlaczego 
„Długi John” chciał mieć absolutnie zdyscyplinowaną brygadę pożarniczą. 
W Chicago, jak w każdym szybko rozwijającym się mieście, było wielu ludzi 
bogatych, ale też wielu biednych, którzy ledwie wegetowali. Tak więc obok 
wytwornych, z rozmachem zbudowanych domów, istniały nędzne rudery wzniesione na 
najgorszych, najbardziej podmokłych gruntach. Rodziło to wyraźnie widoczne 
kontrasty. Obok wspaniałych hoteli, drogich restauracji, dla mniej zasobnych 
otwierały swe podwoje nędznawe knajpy, efektownie nazywane „saloonami”, oraz 
kasyna gry dające nadzieje na bogactwo nędzarzom. Również domy publiczne miały 
bardzo zróżnicowane ceny i pensjonariuszki. 
Do najdroższych, dostępny tylko elicie finansowej miasta, należał przybytek 
prowadzony przez panią Lou Harper na ulicy Monroe 219. W budynku tym, 
powszechnie nazywanym Rezydencją, wszystkie dziewczęta były zawsze ubrane w 
eleganckie wieczorowe suknie. Obowiązywał tu styl i formy na najwyższym poziomie 
towarzyskim. Dziewczyna była przedstawiana klientowi z zachowaniem wszelkich 
zasad savoir-vivre’u. Nowość ta szokowała, ale i przyciągała, na tle powszechnie 
stosowanej praktyki gromadzenia dziewcząt w salonie i wyboru przez klienta 
według własnych upodobań. Ponieważ liczba kobiet w mieście nadal była niższa od 
liczby mężczyzn, interes pani Lou Harper rozkwitał. 
„Długi John” nie miał jednak nic przeciwko temu. Drażniły go natomiast domy 
publiczne najgorszej klasy. Szczególnie wiele było ich w dzielnicy slumsów, 
położonej w północnej części miasta wzdłuż brzegów jeziora Michigan. Poza 
prostytucją uprawianą tu w nędznych szopach, kwitł także hazard. Solą w oku 
Wentwortha była nie tyle nędza i okropne warunki panujące w tej dzielnicy, ile 
zajmowanie przez nią terenów atrakcyjnych, które chcieli wykupić bogacze i 
miasto, uważając, iż zrobią na tym dobry interes. 
Próbował sprawę tej ziemi załatwić pierwszy mayor miasta William Ogden, ale nie 
wyszło. Dopiero „Długi John” zdecydował, że trzeba się ostatecznie z 
mieszkańcami slumsów rozprawić w sposób bardziej zdecydowany. Po prostu 
oświadczył, że jeśli do określonego dnia się nie wyniosą, spali ich domostwa. 
Ponieważ nikt nie potraktował tego poważnie, w dwa tygodnie później zjawił się 
Wentworth z Kmitą i strażakami. 
Zatrzymali czerwono malowane wozy przed pierwszymi budami. „Długi John” stanął 
obok złożonej drabiny przeciwpożarowej, tak aby wszyscy dobrze widzieli. 
– Przyjaciele – krzyknął głośno – dałem wam termin przeprowadzki, ale wy go 
zlekceważyliście. Teraz ja was zlekceważę – skinął na Stanleya i jego ludzi. 
Wiedzieli dobrze, co do nich należy. Na wozach leżały długie kijki, wokół 
których okręcone były słomiane powrósła umaczane w smole. Na głośne wezwanie 
mayora z nabrzeżnych bud wysunęły się obdarte postacie kobiet i mężczyzn w 
otoczeniu umorusanych dzieci. Przyglądali się strażakom z zaciekawieniem, nie 
zdając sobie sprawy z grożącego im niebezpieczeństwa. 
Strażacy powolnymi ruchami brali słomiane pochodnie. Ich obojętne twarze nie 
wyrażały niczego poza posłuszeństwem wobec Kmity i Wentwortha. Jeśli choć 
iskierka współczucia dla niczego niespodziewających się ludzi zagościła gdzieś 
na dnie ich świadomości, to tłumili je skrzętnie, starając się, by stojący w 
pobliżu „Długi John” nie dostrzegł niczego. 
Wyciągnęli zapałki. Małe patyczki zajarzyły niewielkimi płomykami, ale 
przytknięte do smolnych powróseł zajaśniały gęstym ogniem. Jednak wyobraźnia 
mieszkańców jeszcze nie dorosła do pomysłu mayora. Nie bardzo rozumieli, o co tu 
idzie. Czy są to jakieś ćwiczenia, czy pokaz sztucznych ogni. Ale do święta 
czwartego lipca było jeszcze daleko. 
Dopiero kiedy zwartymi szeregami podeszli bliżej, krzyk przerażenia przetoczył 
się nad slumsami. Niedbale sklecone z desek domki i szopy zajęły się, ledwie 
strażacy przytknęli do nich pochodnie. Jęzory ognia poczęły strzelać ku górze. 
„Długi John” doskonale rozumiał, że z tym żywiołem nie wolno igrać. Stojąc wciąż 
na złożonej drabinie, skinął Kmicie: – dość! 
Natychmiast rzucili z powrotem na wozy niezapalone jeszcze wiechcie. Spłonęło 
zaledwie parę domów. 
Ten przykład wystarczył mayorowi. Nie chciał ryzykować pożaru, który mógł się 
rozprzestrzenić na miasto. Stanley miał dokładne, wręcz szczegółowe instrukcje 
dalszego postępowania. Odprzęgnięto konie od wozów strażackich, potężnymi linami 
opasano domki i budki mieszkalne posadowione wprost na ziemi, przyczepiono do 
orczyków, zacięto batami. Wierzchowce szarpnęły, choć z trudem pociągnęły. 
Niewiele czasu upłynęło, a większość domów, kolebiąc się i chwiejąc, dotarła na 
nowe miejsca. Tereny nie tak atrakcyjne, nie w wysokiej cenie. Mieszkańcy The 
Sands biegali wokół koni i strażaków, krzycząc i przeklinając. Kobiety rwały 
włosy z głowy, umiejętnie podniecając dzieci do głośnego płaczu. Nikt jednak nie 
odważył się zaatakować strażaków. Obecność groźnego mayora odstraszała od 
jakiegokolwiek przeciwdziałania. 
W ten sposób sprawa slumsów została załatwiona. Ziemia dla właścicieli, którzy 
zakupili place, została oczyszczona. Mogli na niej budować, co tylko będą 
chcieli. Za to Kmita dostał od nich sporą sumkę. Każdy inny by najspokojniej 
schował ją do kieszeni, ale jego przed tym błędem uchroniło o ton ciemniejsze 
zabarwienie skóry. Świadomość, że właściwie jest Mulatem traktowanym przez 
podwładnych jak Murzyn, kazała mu podzielić się ze wszystkimi, którzy podpalali 
The Sands. 
Przyjęli to dobrze. Przy następnej okazji, jaka się trafiła w parę tygodni 
później, nie grymasili i nie narzekali, chociaż wiadomo było, że nic na tym nie 
zarobią, a wręcz przeciwnie, mogą się narazić. Mayor i Kmita tak chcieli. To 
wystarczyło. A stało się tak. Kupcy i inni przedsiębiorcy reklamowali swe sklepy 
i usługi ogromnymi szyldami zwisającymi w poprzek chodników i ustawianymi pod 
tym gablotami, skrzyniami czy pakami. Utrudniało to ruch na trotuarach i nie 
dodawało estetyki ulicom. A co najważniejsze, wysoki, dwumetrowy „Długi John”, 
przechadzając się po centrum, co rusz zawadzał głową o szyldy. 
To chyba głównie zadecydowało. Wszelkie apele, wezwania, a nawet niezadowolenie 
mieszkańców nie wzruszały upartych kupców. Jednej nocy stało się. Na rozkaz 
mayora Kmita ze swoimi strażakami przemierzył główne ulice. Po cichu, ostrożnie 
pozdejmowali majtające się na wietrze szyldy, załadowali na wozy gabloty i 
jaskrawo malowane skrzynie. Cały ten dobytek do świtu znalazł się zwalony na 
jedną wielką stertę na pustym placu. Kupcy mogli je stamtąd zabrać, ale nikt z 
nich nie odważył się ich ponownie zawiesić nad sklepami ani też ustawić na 
chodnikach. 
Za ten wyczyn strażacy niczego poza uznaniem mieszkańców sobie nie zaskarbili, 
natomiast Wentworth zaprosił Stanleya na kolację do restauracji. Jak zwykle 
składała się z dwudziestu dań i jednej butelki brandy, którą sam wypijał 
codziennie, choć nie było widać, by robiło to na nim większe wrażenie. 
Na ogół Kmita wystrzegał się, by brać udział w tego rodzaju przyjęciach. Nie 
potrafił tak dużo jeść, a picie sprawiało mu niewypowiedziane cierpienia. Nie 
umiał i nie lubił. Wystarczyło mu pół szklanki whisky, by poczuł się niedobrze i 
bolała go głowa. Kiedy musiał wypić więcej, mdlał. O tej dziwnej przypadłości 
Stanleya mayor dobrze wiedział, ale nie potrafił się oprzeć, by od czasu do 
czasu nie namawiać go na swoje ulubione brandy. 
Tego wieczoru Kmita jednak gotów był zjeść kilkanaście dań i wypić nawet całą 
szklankę alkoholu. Co więcej – po raz pierwszy zależało mu na tym, by znaleźć 
się z „Długim Johnem” w restauracji przy jednym stole. Poszli do „Richmond 
House”, najelegantszego hotelu w mieście, gdzie kelnerzy ubrani w ciemne fraki 
usługiwali z bezszelestną sprawnością. Obicia pluszowe krzeseł, foteli i kanap, 
ciężkie zasłony na oknach, białe zmarszczone firanki, wszystko to stwarzało 
atmosferę domowej przytulności i intymności. A to było właśnie po myśli 
Stanleya. 
Zasiedli za stołem nakrytym białym obrusem, na którym za jednym zamachem zjawiły 
się od razu trzy dania i dwie butelki brandy. Wypili równo. W miarę jak jedli, 
wnoszono nowe półmiski i talerze. Stanley coraz bardziej bladł, ale mając na 
względzie swój zamiar, nie uchylał się ani od jedzenia, ani picia. 
– 
Zrobiłeś to pięknie – mówił Wentworth, wkładając do ust jeden kęs za drugim – 
ani się te liczykrupy spostrzegły, a już wszystkie ich rupiecie poznikały i 
porządek był na ulicach. Nadajesz się na najwyższe stanowiska w Chicago. 
– 
Nawet na mayora? – zapytał ostrożnie, zdając sobie sprawę, iż to może być nie 
najlepszy wstęp do rozmowy, jaką zamierzał przeprowadzić. 
„Długi John” odstawił szklankę pełną brandy, co było niepokojącym objawem, 
przełknął kęs mięsa trzymany w ustach. Kmita z ledwie tłumioną obawą popatrzył 
na niego. Wybuch gniewu, czasami zdarzający się Wentworthowi, mógł zniweczyć 
wszelkie nadzieje, jakie wiązał z tym wieczorem. Jednakże pytanie nie było widać 
tak obraźliwe i bezsensowne, bo mayor, pomyślawszy chwilę, sięgnął znów po 
szklankę. Wypił jednym haustem. To mu rozjaśniło w głowie. 
– 
Oczywiście tak – powiedział z całym spokojem – ale dopiero po mnie, a nie jako 
mój kontrkandydat. Pod warunkiem, że cię wybiorą. Wiesz, co mam na myśli? 
To pytanie nieco go speszyło. Jasne – delikatnie dawał mu do zrozumienia, iż z 
tym kolorem skóry, a właściwie jej ledwo dostrzegalnym ciemnym odcieniem, nie ma 
co próbować. A przecież jemu wcale nie szło o tę funkcję, w ogóle o żadną. Nawet 
przyjmując stanowisko szefa straży ogniowej, paląc slumsy The Sand, zrywając 
szyldy kupców pragnących dobrze handlować, czynił to tylko z jedną jedyną myślą, 
którą teraz chciał wyłożyć. Ale ten kolor skręconych jak sprężynki włosów, gdyby 
mógł je zmienić, przemalować, choć wiedział, że „Długi John” nie ma nic przeciw 
temu, ale inni? 
– 
Ja jestem z dobrego polskiego rodu – powiedział – dużo starszego od Chicago i od 
całych Stanów Zjednoczonych. Ja mam w herbie lwa. 
–
Od Chicago nietrudno być starszym. Nawet ty jesteś starszy od miasta – 
zastanowił się i, aby nie tracić czasu, łyknął brandy – a o herbie z lwem lepiej 
nie mów. Ja to doceniam, ale wielu ludzi będzie się śmiało. Znajdą się też tacy, 
co powiedzą, że to plemienny znak afrykańskich Murzynów. Dlatego radzę ci, nie 
chwal się tym. Jeśli będziesz miał jak ja farmę liczącą cztery tysiące siedemset 
akrów, to o niej możesz mówić, ale na razie nie zanosi się na to. 
Może to akurat jest sprzyjająca okazja – pomyślał, odsunął talerz i powiedział: 
– To co mam mówić? Co mam robić, aby zdobyć uznanie u ludzi i u ciebie? 
Wentworth nie od razu odpowiedział. Sięgnął po butelkę, napełnił szklankę i 
uważnie ją obejrzał pod jasnym światłem lampy gazowej. Wreszcie jakby podjął 
decyzję, przechylił i jednym haustem opróżnił. 
– To jak – powtórzył – co mam robić? 
– Aha, no tak, rzeczywiście – język mu się plątał, tracił wątek. Wreszcie 
wypalił – dam ci dobrą radę: żyjesz w wolnym kraju, a więc jedz, kiedy jesteś 
głodny, pij, kiedy jesteś spragniony, śpij, kiedy jesteś śpiący, i wstawaj, 
kiedy masz na to ochotę. 
Stanley zwiesił głowę. Znał na pamięć to porzekadło. „Długi John” wygłaszał je 
zawsze, kiedy przebrał swą codzienną miarkę brandy, to znaczy jedną butelkę. 
Równocześnie oznaczało to, że nie będzie już można sensownie z nim mówić. A 
przecież poszedł na tę kolację tylko po to, żeby załatwić z Wentworthem jedną 
jedyną sprawę. Ważniejszą dla niego niż życie. 
2. 
Wilgotny wiatr ciągnący od jeziora szeleścił w liściach, jakby kto wystrzyżonym, 
dobrze utrzymanym trawnikiem skradał się, szurgocząc i szurając nogami. Nawykli 
do tych odgłosów. Prawie nie zwracali na nie uwagi. Były częścią powietrza, 
jakie ich otaczało. Co innego skrzypnięcie furtki w płocie, trzask drzwi w domu, 
nawet delikatny odgłos kroków po schodkach werandy, to ich alarmowało, ale nic 
poza tym. 
Czerń bezksiężycowej nocy kryla ich dokładniej niż zamknięte drzwi pokoju. Do 
ławeczki stojącej pod niewielkim, ale rozłożystym platanem dobiegał odległy, 
przytłumiony rozgwar portu, turkot wozów jadących po bruku ulicznym, klaskanie 
kopyt końskich. Nad tym wszystkim wisiała, dobywając zarysy dzielącego ich od 
ulicy domu, poświata rozsiewana przez gazowe latarnie ustawione wzdłuż 
trotuarów. 
Przytulili się do siebie, niemal przywarli ciałami. Objął ręką jej biodra i 
przez cienką sukienkę, w jakiej chodziła po domu, odczuł ciepło ciała. Drugą 
pogładził po włosach, zjechał niżej na kark i przyciągnął głowę ku sobie. 
Pocałowali się. Raz, drugi, trzeci, dziesiąty. Dalej trzymał rękę na jej 
biodrze. Powoli opuszczał niżej i niżej. Łagodnie wyswobodziła się z jego objęć. 
– I co ojciec powiedział? 
– Nie rozmawiałem z nim – wsparł się w oparcie ławki i patrzył na dach domu 
jakby otoczony blaskiem latarń ulicznych – najpierw nie było okazji, a potem już 
nic do niego nie dochodziło. A ty? 
Pogłaskała go po włosach delikatnie, prawie wyczuwając pod palcami twarde, 
skręcone kółkowate włosy. 
–
Nie miałam okazji. A właściwie to się bałam. 
–
Kogo? Własnego ojca? 
–
Nie. Jego nie, tylko odmowy. 
Spojrzał na nią z uwielbieniem. W pomroce wyraźnie jaśniały jej blond włosy, 
kształtny zarys głowy, a poniżej ciało, które tak kochał, które gotów był 
obsypywać pocałunkami, tulić, pieścić, gdyby tylko pozwoliła, gdyby zdecydowała 
się przełamać wstyd. Ale w decydującym momencie przytrzymywała jego błądzącą 
rękę, delikatnie odsuwała. Uszanował zawsze jej opór, ale tego wieczoru pożądał 
jej z siłą zupełnie wyjątkową, przerastającą jego samego. 
– 
Czy mógłby swej jedynej, kochanej córce odmówić czegokolwiek? Moja rozmowa, moja 
prośba jest niczym w porównaniu z twoją. 
– 
A jeśliby mnie odmówił – upierała się – jakby tobie powiedział: nie! – to 
jeszcze ja mogę go prosić. A tak wszystko na nic. 
–
Dlaczego? Czy mógłby skazać cię na cierpienie? 
–
Dlaczego nie? 
–
On jest liberalny. Przecież zawsze mówi: kiedy chcesz spać, śpij, kiedy chcesz 
jeść, jedz... Przerwała mu. 
– 
Ale jeszcze nigdy nie powiedział: kiedy chcesz kochać, kochaj. Poza tym to, co 
mówi, odnosi się do wszystkich ludzi w całych Stanach Zjednoczonych, ale nie do 
jego rodziny. Przed progiem naszego domu zatrzymują się wszelkie zasady 
demokracji i liberalizmu – westchnęła głęboko – jak myślisz, co mamy uczynić? 
– Może jeszcze raz spróbuję znaleźć okazję do rozmowy – powiedział bez 
przekonania. 
Na The Illinois Central Railroad zagwizdał parowóz, ale byli tak pogrążeni w 
swych kłopotach, że nawet nie usłyszeliby drzwi otwierających się w domu. 
– 
Chyba niewiele z tego wyjdzie – odparła sceptycznie – po pierwsze nie wiem, czy 
zdołasz się na to odważyć, a poza tym chyba ci odmówi. Będzie się bał, że chodzi 
ci tylko o majątek. 
–
Jaki majątek? – zdumiał się szczerze. 
–
Oczywiście ten, który przez ożenek ze mną miałbyś dziedziczyć. 
–
Nie przyszło mi to do głowy. Nigdy. 
–
Ale on o tym ciągle myśli. Tego się najbardziej obawia. 
–
A ja myślałem, że idzie mu tylko o kolor. 
– 
Nie, co do tego nie ma tak samo uprzedzeń jak i ja. Zresztą masz prawie białą 
skórę. Poza tym obojętna jest mu opinia publiczna. 
– Wiem. On sam dla siebie i dla innych jest opinią.Roześmiała się cicho.
–
Wiesz, co w tobie uwielbiam? Twoją inteligencję i to, iż w każdej sprawie od 
razu trafiasz w sedno. 
–
Jak na czarnego jestem wcale mądry – powiedział z goryczą.Pogłaskała go znów po 
włosach i zatrzymała rękę na policzku. Pocałował ją we wnętrze dłoni.
–
Nie mów tak. Jesteś wobec mnie niesprawiedliwy. 
– 
Przepraszam – przytrzymał jej palce w swoich – ale chwilami, kiedy myślę, że nie 
będziemy razem, sądzę, iż zwariuję. 
– Tracisz nadzieję? – zapytała, obejmując mocno jego dłonie. 
– 
Nie – odparł – bez nadziei nie ma miłości. A ja cię kocham. Wierzę, że Pan Bóg 
stworzył kiedyś mężczyznę i kobietę jako jedność, a potem się rozmyślił. 
Rozdzielił na dwie połowy. Szatan porozrzucał te części po całym świecie, 
pomieszał i śmiał się. Tyle niepasujących do siebie części próbuje połączyć się. 
I oczywiście nic z tego nie wychodzi. Czasami, bardzo rzadko, Pan Bóg ulituje 
się. Wtedy powstaje całość. Tak jak w naszym przypadku. A to graniczy z cudem. 
–
Tak – przyznała – a cud musi się spełnić. Żaden szatan nie może w tym 
przeszkodzić. 
–
Czy to ma znaczyć, iż pozostała nam tylko modlitwa o cud? 
–
To się już stało. Żyć bez ciebie nie mogę. I to wystarcza. 
– 
Nie bardzo. Jak pomyślę, że wyda cię za Fabrykę Maszyn Rolniczych McCormicka, to 
gotów jestem strzelić sobie w łeb. 
–
Myślisz o Charlesie? Czyżbyś był zazdrosny? 
–
Tak. Jestem. Dziwisz się? 
– 
Nie masz o co. On nie jest dla mnie mężczyzną. A poza tym ojcu wcale nie zależy 
na połączeniu dwóch fortun. Charles mu się podoba, ale nie znosi starego Cyrusa. 
–
No, widzisz. 
–
Nic nie widzę. Kocham tylko ciebie. 
Zamilkli. Wydawało się, że wszystko już powiedzieli, wszystkie możliwości 
przekonania Wentwortha wyczerpali. Kmita ciemno widział przyszłość. Nawet jeśli 
zdobędzie się na odwagę, by zadać „Długiemu Johnowi” decydujące pytanie, to był 
przekonany, że i tak nic z tego nie wyjdzie. W najlepszym razie otrzyma 
odpowiedź wymijającą. Czuł podświadomie, że choć jest lubiany i ceniony, to nie 
takiego zięcia samowładny i impulsywny mayor oczekuje. Podświadomie odwlekał ten 
moment w przekonaniu, iż odpowiedź może być tylko jedna – odmowa. A co wtedy. Z 
rozpaczy już myślał o wyjeździe do kraju ojca, ale nawet nie bardzo wiedział, 
gdzie ta Polska leży, a poza tym nie znał języka. 
– 
Stanley – powiedziała, niemal przytykając usta do ucha. Pocałowała go 
delikatnie, aż dreszcz przeszedł przez szyję i zamrowił się na plecach – 
Stanley, mój kochany – powtórzyła – chcesz zostać moim mężem? 
– 
Przecież cały czas o tym mówimy – odparł z wyrzutem, a nagłe pożądanie opadło. 
Spodziewał się czegoś innego. 
–
Jest na to sposób. 
– 
I do tej pory nie przyszedł nam do głowy?Musnęła go wargami po policzku.
–
Może był, ale skryty. 
–
Nie dręcz mnie. Powiedz wreszcie. 
–
Powinniśmy mieć dziecko. 
–
Po co? Skąd je wziąć? 
–
Nie rozumiesz mnie. Nasze dziecko. Jak zajdę w ciążę, to ojciec musi się zgodzić 
na ślub. 
–
Naprawdę byś chciała tak okłamać rodziców? 
–
Dlaczego mam mówić nieprawdę? Czyżbyś nie był zdolny do zrobienia dziecka? 
Słuchał zszokowany. Zwykle taka delikatna, nie dopuszczająca do za daleko 
posuwanych pieszczot, raptem zaproponowała rzecz, o której nie 
powinno się nawet mówić. I to jak zaproponowała – w sposób graniczący z 
bezwstydem. Jeszcze nie zdążył ochłonąć po tym, co usłyszał, a ona podniosła się 
z ławki, rozpięła sukienkę na piersiach, nagłym ruchem ściągnęła z ramion. Lekki 
materiał z ledwie dosłyszalnym szelestem zsunął się wzdłuż jej ciała i opadł na 
trawę. Stała przed nim olśniewająca swą białą nagością, piękna, zgrabna, 
pociągająca niczym ożywiony posąg. 
Przemknęło mu tylko przez myśl, że przed przyjściem na spotkanie wszystko 
dokładnie rozważyła, skoro pod spód nie założyła bielizny, gorsetu i 
biustonosza. Nie był to jednak moment na zastanawianie się, zadawanie pytań. 
Błyskawicznie zdarł z siebie odzienie i stanął naprzeciw niej. Trwało to ułamek 
sekundy, bo zaraz rzucili się na siebie, przywarli ustami, a ręce Stanleya 
wyciągnęły się do gwałtownych pieszczot. Upadli na odzież leżącą na trawie i 
stało się to, czego obydwoje pragnęli. 
Potem z jakiegoś, nieznanego im dotąd półsnu, półodrętwienia wyrwał ich odległy 
na pozór głos. 
– 
Edna, gdzie jesteś? Edna, wracaj! Przyszedł z wizytą Charles. Narzucili prędko 
odzienie. Jeszcze się pocałowali w usta, a on śmiało położył rękę na jej piersi. 
Zadrżała, ale już nie odepchnęła. 
– 
Możesz iść – powiedział. Teraz nie jestem zazdrosny o Charlesa. Należysz 
bezpowrotnie do mnie, a ja do ciebie. Dobranoc. Śpij spokojnie ty i nasze 
dziecko. Jeśli to będzie chłopiec, damy 
mu imię twego ojca. Powiedz mu o tym. 
3. 
– 
Nie – powiedział – stanowczo nie – zabrał butelkę z gorzałką, wszedł za szynkwas 
i postawił ją na półce – wystarczy na dzisiaj. Wracaj do domu. Żona i dziecko 
czekają. 
Podniósł znad stołu mętny wzrok i potoczył nim dookoła. Ręką wykonał 
nieskoordynowany ruch, mało nie strącając stojącej na blacie szklanki, talerza z 
kwaszonymi ogórkami i koszyka z kromkami chleba. 
– 
A kimże ty jesteś – wymamrotał, plącząc język, uderzył pięścią w stół – kim, u 
diabla, aby mi rozkazywać. Kim? 
Karczmarz krzątał się, przestawiał butelki, wycierał kontuar szmatą do połysku, 
nie bardzo się przejmując okrzykami pijanego. Ten przestał hałasować i tylko coś 
mamrotał do siebie, wsparłszy twarz na ręce. Wreszcie poderwał się, wywracając 
krzesło, i zawołał: 
– 
Czy ty wiesz, z kim masz do czynienia, łyku jeden. Jam ze starodawnego rodu 
Kmitów pieczętujących się Szreniawą. Zapamiętaj to sobie! 
Właściciel Czerwonej Karczmy odłożył szmatę na bok, wytarł ręce o nie pierwszej 
czystości fartuch i podszedł do stolika. 
– 
Józek – powiedział dobrotliwie – znam cię od dziecka, służyłem pod twoim ojcem, 
świętej pamięci panem majorem, a ty mi tu wygrażasz, że nie wiem, kim jesteś. 
Jakże to? 
– A bo nie wiesz – powtórzył z pijackim uporem – gdybyś wiedział, nie 
zabierałbyś butelki. 
– 
A zapłata? Zalegasz mi sporo rubli. Ja na borg dawać nie mogę, czasy coraz 
gorsze. A ty groszem nie śmierdzisz. I pieniądze swoje mogę stracić. 
– A czym śmierdzę? Może trupem – zapytał wojowniczo. 
– 
Ja tam nie wiem. Nikogo nie wącham, byle płacił – wziął ze stołka podniszczoną, 
wytartą czapkę i nałożył Kmicie na głowę – masz daleko do domu, prawie całą 
Marszałkowską. Lepiej już idź, bo żona będzie miała do mnie pretensję. 
– 
Żona – parsknął, ściągając zawadiacko czapkę na bok – ona mi niepotrzebna. 
Kocham inną. Tralala, tralala – uścisnął karczmarza, usiłując go pocałować w 
policzek, ale nie trafił. Lawirując między stolikami, dotarł do drzwi i wytoczył 
się na zewnątrz. 
Zataczając się szedł trotuarem. Minął plac Rotunda10 i wszedł na powrót w 
Marszałkowską. Przechadzał się tu majestatycznym krokiem stójkowy w ciemnym 
szynelu, papasze z dwugłowym orłem i szablą obijającą się o nogi. Na potężnych 
wąsach osiadł mu szron. Na widok policjanta Józef począł iść krokiem równym, 
bacząc, by się nie zataczać. Dopiero teraz poczuł zlodowaciały śnieg udeptany na 
chodniku. Ostrożnie wyminął mundurowego, który odprowadził go bacznym 
spojrzeniem. 
Kiedy przestał czuć na sobie badawczy wzrok stójkowego, pofolgował sobie. 
– A to łyk zatracony, powiedzieć mnie, że śmierdzę trupem. A jeszcze żadnego nie 
dotknąłem. Wręcz przeciwnie, dbam o to, aby się żaden nie zaśmiardł – zastanowił 
się – a może on wcale tego nie powiedział? – zatoczył się, otarł o jakiegoś 
przechodnia – furda, niech mi nawet zabierze butelkę, a ja i tak będę kochał 
Marię! 
Objął filar podtrzymujący drewniany daszek nad jednym ze starych dworków. 
Przytulił twarz do wypolerowanego drewna. Poczuł zapach jej złotych włosów, 
zobaczył fiołkowe promienne oczy. Ręką przesunął po jej skórze olśniewająco 
gładkiej, obleczonej w zgrabne kształty dojrzałej 
10 Obecnie plac Zbawiciela. 
kobiety. Patrzyła na niego z czułością spod fałd powiek nadających jej 
spojrzeniu wyrozumiałą ospałość. 
– Kochana – zaszeptał, tuląc twarz do słupa – uwielbiana. Nie ma życia bez 
ciebie. Jesteś moja, tylko moja – czknął po pijacku i zatkał. 
Wreszcie mróz i nadchodzący znów stójkowy przegonili go z ganku. Powlókł się 
dalej, ostrożnie macając nogami śliskość trotuaru. Wódka powoli wietrzała. 
Ostatecznie nie wypił jej tak dużo. Szedł coraz pewniej, minął Wspólną, Żurawią, 
przeszedł w poprzek Alei Jerozolimskich. Przy Świętokrzyskiej poczuł się, a w 
każdym razie tak mu się zdawało, zupełnie trzeźwy. 
Mimo to na chwilę zatrzymał się przed dworkiem przy Marszałkowskiej 125. W 
trzech oknach po prawej stronie ganku świeciło się. Zajrzał. Żona pochylała się 
nad Edkiem odrabiającym lekcje. Niemal słyszał jej głos. 
– 
Widzisz, z niego coś będzie. Uczy się, a to mu otworzy wszystkie drzwi w życiu. 
Zostanie majorem jak jego dziadek Franciszek albo i jenerałem. 
– 
Albo jenerał-gubernatorem carskim – zawsze dodawał z sarkazmem, a ona milkła. 
Teraz też chciał wejść, podrzeć te wszystkie książki i zeszyty. Rzucić w kąt. 
Jeśli tak myślał, był to widomy znak, iż wódka jeszcze nie całkiem zeń 
wyparowała. Wciągał głęboko powietrze i wydychał, chcąc usunąć resztki odoru 
alkoholowego, choć doskonale wiedział, że jest to bezowocne. 
Już miał nacisnąć klamkę drzwi ukrytych w głębi ganku, gdy przyszło mu coś do 
głowy. Cofnął się, przeciął w poprzek Marszałkowską i wszedł w Królewską. Idąc 
wzdłuż muru Ogrodu Saskiego, wyszedł na plac Saski pokryty śniegiem, przez który 
we wszystkie strony wydeptane były ścieżki. Wszedł w jedną z nich i po chwili 
znalazł się na tyłach pałacu Potockich, którego fronton wychodził na Krakowskie 
Przedmieście. 
Nadspodziewanie zręcznie wspiął się po ogrodzeniu i zeskoczył w puszysty śnieg, 
tłumiący wszelkie odgłosy. Dopiero teraz przyszło mu do głowy, że mógł wejść 
przez otwarty podwórzec z przeciwległej strony. – Tamtędy wyjdę – pomyślał. 
Odciskając wyraźne ślady stóp, przeszedł w stronę wysokich okien wychodzących na 
pobielały ogród. W jednym z nich płonęło światło. Ostrożnie zajrzał do środka. 
Za szybą było dokładnie widać sypialnię rozjaśnioną migocącymi płomieniami 
świec. Kręciła się po niej niewysoka pokojowa przygotowująca łoże do snu. Przed 
gotowalnią, obrócona do niego tyłem, siedziała kobieta o rozpuszczonych blond 
włosach. Wlepił w nią wzrok jakby chcąc zmusić do obrócenia się. Nie zważał, że 
w blasku księżyca odbitym od śniegu może być dostrzeżony. 
Tymczasem pokojowa przygotowała wszystko, co konieczne do snu, dygnęła 
wdzięcznie, wypowiadając niesłyszalne przez okno słowa, które musiały być 
życzeniem dobrej nocy, i wyszła. Blondyna wstała. W żółtym blasku świec jej 
uroda zdawała się jeszcze bardziej olśniewająca. Zrzuciła peniuar. Została w 
samej tylko koszuli, osłaniającej dość dokładnie jej wdzięki, zdmuchnęła świece 
i położyła się do łóżka. Usiłował wzrokiem przebić półmrok, jaki zapanował w 
pokoju, ale nie bardzo się to udało. 
– Poczekam – mruknął do siebie – wzrok się oswoi. – Wsparł się o framugę i 
zastygł w bezruchu. 
Prawie natychmiast rozległ się skrzyp śniegu. Ktoś szedł przez pałacowy ogród. 
Przycupnął za pobliskim krzakiem, strącając płatki śniegu za kołnierz. Alejką, 
ledwie widoczną spod białego puchu, szła w jego stronę niewyraźna postać. W 
ruchach jej była niepewność, skradanie się. Była to kobieta. Patrzył nie 
rozumiejąc, co to może znaczyć. Prędzej spodziewałby się dozorcy, strażnika. 
Idąca zawahała się, ale bezbłędnie podeszła do okna sypialni i zapukała. Józef 
wstrzymał oddech. Teraz zostanie zaalarmowany cały pałac. Złapią tę tajemniczą 
kobietę, a przy okazji i on zostanie ujęty. Jednakże w sypialni rozbłysło 
światło. Blond kobieta narzuciła peniuar, wsunęła nogi w pantofle i osłaniając 
ręką świecę, podeszła do okna. Zobaczywszy samotną kobietę, otworzyła drzwi 
wiodące na taras i w obawie przed mrozem zaraz je zatrzasnęła. 
–
Kim pani jest – zapytała po francusku, szczelniej otulając się peniuarem.Kobieta 
przysiadła na jednym z pufów.
– 
Przede wszystkim – zapytała – czy to prawda, iż pani mówi o sobie: połowa mego 
serca jest 
polska. I czy pani, kobieta szlachetna, sprzyja prześladowanym? Skinęła głową, 
nie bardzo wiedząc, co odpowiedzieć. 
– Jeśli tak, to proszę posłuchać. Ścigają mnie agenci policyjni. Jestem w 
śmiertelnym niebezpieczeństwie. Ledwie zmyliłam ich ślady i dotarłam tu, do 
pani. 
– Ale cóż ja mogę uczynić? Jak panią obronić? 
Przybyłej spod chusty wysunął się kosmyk ciemnych włosów. Była młoda i ładna. 
Rola spiskowca zupełnie do niej nie pasowała. Ale ona zdawała się nie zważać na 
swą urodę i urok. Z zanadrza wyciągnęła pokaźny zwitek papierów. 
– Gdyby mnie z tymi dokumentami schwytali, czeka mnie najpierw cytadela, a potem 
śmierć. 
Błagam, ukryj pani to u siebie. W domu szefa żandarmów nikt nie odważy się tego 
szukać. Siedząca na łóżku blond piękność zdecydowała się. 
– Czy nikt nie widział, jak pani tu wchodziła? Noc taka jasna – nie czekając na 
odpowiedź, podeszła do okna i wyjrzała na zewnątrz. Kmita wtulony w krzak 
zobaczył ją z odległości nie większej niż wyciągnięcie ręki. Wydawała się 
jeszcze piękniejsza, powabniejsza i godna największej miłości. 
Powróciła w głąb sypialni i bez słowa wzięła zwój papierów z rąk dziewczyny. 
Trzymając je w dłoni, otworzyła drzwi i wypuściła przybyłą z powrotem do ogrodu. 
Józef wpatrzony w nią wyraźnie widział wahanie. Rozglądała się po pokoju. 
Wreszcie spojrzenie jej padło na stojące obok gotowalni okrągłe pudło z 
kapeluszami, które pokojowa zapomniała zabrać. Otworzyła je i włożyła dokumenty 
pod kapelusze, po czym zgasiła świecę i położyła się do łóżka. 
Józef wprawdzie nie wiedział, o czym mówiły obie kobiety, ale nietrudno się było 
domyślić. Czas jakiś zastanawiał się, czy samemu nie udać spiskowca i nie 
wedrzeć się pod tym samym pozorem, z plikiem papierów, do środka. Zaraz zarzucił 
ten pomysł. Po pierwsze powtórzenie tego samego pomysłu wyglądałoby podejrzanie, 
a po drugie był mężczyzną i z tego powodu tak łatwo nie zostałby wpuszczony. 
Postał jeszcze chwilę, aż przyszedł mu do głowy pomysł, który zaskoczyłby 
każdego. Cofnął się i idąc po śladach młodej kobiety, wyszedł na Krakowskie 
Przedmieście. 
Policjanci stojący przed Pałacem Namiestnikowskim nie zwrócili na niego uwagi. 
Chyba już był trzeźwy, bo szedł równo i spokojnie, tylko czasem jakby jakaś mgła 
przesłaniała mu oczy. Nie była to wszakże zadymka, gdyż powietrzem nie poruszał 
nawet najlżejszy wiaterek. Wszedł po schodkach, pchnął drzwi i znalazł się przed 
balaskami kancelarii cyrkułu. Policjant skrobiący piórem po papierze nie uniósł 
nawet głowy. W ten sposób dodawał swej osobie wagi i znaczenia, których brak 
wyraźnie odczuwał. 
Kmita pokornie trzymał w rękach czapkę, ale jej nie miętosił jak byle chłopak 
porażony majestatem władzy. Odczekał stosownie długą chwilę, nim ostro i 
zdecydowanie powiedział: 
–
Chcę się widzieć z policmajstrem. 
–
Ho, ho, a jakiego to księcia mam zaanonsować – zakpił, przerywając pisanie. 
– 
Ważna sprawa państwowa – powiedział, a widząc wahanie dyżurnego, zacisnął dłoń w 
pięść 
i dodał – no, uważaj, bo pożałujesz! Ten ostatni argument, mimo nędznego 
odzienia Kmity, podziałał wystarczająco, na zasadzie: ruga, znaczy ma prawo, 
czort wie czy nie władza. Policjant wstał, poszedł gdzieś w głąb cyrkułu. Po 
chwili wrócił, skinął głową bez słowa, a następnie wskazał kierunek. 
Siedzący za biurkiem otyły mężczyzna przyjrzał się wchodzącemu krytycznie. 
Oględziny nie wypadły zbyt pozytywnie, bo warknął niechętnie: 
–
Czego? 
–
Mam ważną wiadomość dotyczącą pani Marii Kalergis, hrabianki Nesseirode. 
–
A cóż taki obdartus może na ten temat wiedzieć? – zapytał już uprzejmiej. 
–
Do jej sypialni zakradła się dziś wieczór spiskująca kobieta... 
– 
Gdyby tak było, hrabianka by jej nie przyjęła albo wezwała policję. Nie 
zapominaj, czyją 
jest córką. Policjant mówił do Kmity per ty, ale ten nie zwrócił na to uwagi. 
– 
...która uciekała przed pościgiem. Pani Kalergis ją wpuściła, rozmawiała dość 
uprzejmie, schowała spiskowe papiery do pudla z kapeluszami i wypuściła przez 
drzwi tarasowe do ogrodu. 
–
A skąd o tym wiesz? 
–
To moja sprawa! – odparł hardo. 
–
Kim jesteś? 
– 
Józef, syn majora Kmity, bliskiego współpracownika namiestnika Królestwa 
Polskiego. Szlachcic herbu Szreniawa. 
– 
A to przepraszam wielmożnego pana – powiedział kpiąco policjant – już wiem, kim 
jesteś. Pewnie znów podglądałeś hrabiankę. Ale dobrze. Nie zostaniesz ukarany. 
Tylko pamiętaj, ani słowa o tym, nawet własnej żonie. Jeśli choć parę z gęby 
puścisz, kibitką wyślę na Sybir albo i na piechotę pognam. A teraz wracaj do 
domu i wyśpij się. 
Jeszcze Józef nie zdążył dojść do ulicy Marszałkowskiej, a szef cyrkułu, nie 
zważając na późną porę, kazał się odźwiernemu w pałacu Potockich zameldować. 
Szef żandarmerii, hrabia Fryderyk Nesseirode, kuzyn carskiego ministra spraw 
zagranicznych, nie był przyzwyczajony, by byle policjant, nawet jeśli był szefem 
cyrkułu, zakłócał mu odpoczynek o tak późnej porze. Tym bardziej że nie był w 
humorze. W gronie przyjaciół przegrał większą sumę w karty, a choć nie ważyło to 
na jego dochodach i fortunie, jednak miał humor zwarzony. W żadnej dziedzinie 
nie znosił porażki. 
Jak na dobrze wychowanego mężczyznę umiejącego się znaleźć w każdej sytuacji, co 
nie przeszkadzało mu być bezwzględnym wobec buntowniczych Polaków, uprzejmie 
wysłuchał drobiazgowej relacji policjanta o tym, co się wydarzyło wieczorem w 
jego pałacu, i w łot pojął dwie sprawy. Jedna to współdziałanie córki z polskimi 
spiskowcami. Wprawdzie jej matka, z którą się rozwiódł, Tekla z Nałęcz-Górskich, 
była Polką, ale tym gorszy zdawał się postępek córki. Ujawnienie faktu mogło 
zaszkodzić jego karierze. Druga zaś sprawa to oczekiwanie awansu ze strony tego 
tłustego niczym wieprz policjanta w zamian za dyskrecję. Należało grać 
ostrożnie. 
–
To ciekawe – powiedział niby zamyślony – a o tym pudle na kapelusze kto jeszcze 
wie? 
–
Poza mną i tym człowiekiem, któremu zagroziłem, nikt. 
–
To bardzo mądrze – pochwalił – a kim jest ten szpicel? 
–
To nie szpicel, Wasza Wysokość, to szlachcic ze starego dobrego rodu. 
–
Urzędnik, oficer? – zapytał, byle cokolwiek powiedzieć. 
–
Nie, grabarz. 
–
Grabarz? – powtórzył z niedowierzaniem. 
– 
Tak. Nie chciał się uczyć. Był urzędnikiem najniższej rangi w Akcyzie. Potem się 
rozpił. Najpierw nie chcieli go nigdzie przyjąć, potem znalazł zatrudnienie na 
cmentarzu na Koszykach, teraz grzebie zmarłych na Powązkach. 
– 
I jest waszym agentem? 
–
Nie. 
–
To co robił pod oknem sypialni mojej córki? Policjant zmieszał się. 
–
Wasza Wysokość, nie wiem, jak to powiedzieć... 
–
Po prostu. 
–
On się kocha. 
–
Wielu mężczyzn jest zakochanych, ale co to ma do rzeczy? 
–
On się kocha w Marii Kalergis. 
–
Nie – roześmiał się – wręcz zabawne. Ten prymityw. 
– 
Wcale taki nie jest. Oczywiście nie ma wykształcenia, znam go od wielu lat, ale 
myślę, Wasza Wysokość, iż ta miłość go zmieniła. Może i był pijaczyną, ale teraz 
jakby wyszlachetniał. Inaczej mówi i inaczej myśli. Chociaż dalej pije. 
–
Jeśli tak, to dlaczego ją zadenuncjował? 
–
Może myślał, że na tym coś skorzysta. 
–
No dobrze. Nie zapomnę o was. Tylko ten człowiek, no, romantyczny grabarz musi 
milczeć. 
Nesseirode pochylił się nad policjantem, jakby z obawy przed podsłuchem, prawie 
szeptem wyjaśnił mu dokładnie, co ma zrobić i kiedy. W wyniku tego wczesnym, 
jeszcze ciemnym rankiem w pałacu Potockich zjawiło się paru policjantów i 
cywilnych. Zameldowali się u hrabiego Nesseirode, wyjaśniając, że w nocy od 
strony ogrodu do sypialni hrabianki zakradł się ktoś podejrzany. Ich obowiązkiem 
jest sprawdzenie. 
Szef żandarmerii znakomicie udał zaniepokojenie graniczące z przerażeniem. Sam 
zaprowadził policjantów do pokoju córki i sam ją obudził. Widząc zdumienie i 
zaskoczenie malujące się na twarzy Marii, prawie by uwierzył w jej niewinność, 
gdyby w pewnym momencie nie dostrzegł zaniepokojonego spojrzenia, którym omiotła 
pudło z kapeluszami. Oczywiście policjanci do niego nie zajrzeli. Zbadali tylko 
ślady na śniegu pod oknem, poszeptali, pogadali ze sobą i poszli. 
Jednym skutkiem donosu, jaki wniósł Kmita, był awans szefa cyrkułu. Ale to 
Józefowi było obojętne. Drugim, który w niego uderzył, był wyjazd Marii 
Kalergis. Ojciec przekonał ją, że zostawiwszy maleńką córeczkę pod opieką 
piastunki, powinna się wybrać w podróż zagraniczną. Wkrótce też wyjechała w 
towarzystwie swej rówieśniczki Marii Trębickiej, córki zabitego w noc 
listopadową przez powstańców generała, który stanął po stronie Rosjan. 
Dowiedziawszy się o tym, Kmita natychmiast poszedł do Czerwonej Karczmy, gdzie 
spędził czas do północy. Wypił prawie dwie butelki wódki, a potem, strąciwszy 
szklanki i ogórki na podłogę, bił głową w blat, tak mocno, iż myśleli, że sobie 
coś złego zrobi. A mimo to ani karczmarz, ani nikt inny nie miał odwagi go 
powstrzymać. Miał taki wyraz oczu, iż woleli się trzymać z daleka. Wołał przy 
tym coś, czego nie można było zrozumieć. 
Jedni twierdzili, że krzyczy: po co ja, dureń, to zrobiłem! Inni, że wręcz 
przeciwnie: co ja zrobię bez niej, chyba umrę i sam siebie pochowam! Tylko co do 
jednego byli zgodni wszyscy, że bardzo cierpi. 
4. 
– U Patricka O’Leary urodziło się cielę z dwoma głowami – powiedział John z 
przejęciem – widziałeś coś, co żyje, a ma dwie, i to własne głowy? 
– Nie, ale to bujda. 
Chwilę mierzyli się wzrokiem. Patrzył nieco z góry na swego sceptycznego kolegę. 
Choć mieli jednakowo po trzynaście lat, to górował nad Williamem. Był 
postawniejszy, o śmielszym spojrzeniu rzucanym spod burzy ciemnych włosów. Miał 
w sobie coś z zadziorności i energii Wentworthów, ale delikatną budowę ciała 
odziedziczył po Kmitach. Jedynie czarne kręcone włosy miał po babce Noemi 
Washington. 
– Nie chcesz, to nie musisz iść. Pójdę sam. – Odwrócił się, by wyjść na ulicę, i 
stanął oko w oko z Edną. 
Patrzyła badawczo, ale z takim rozczulającym ciepłem, jakim tylko matka potrafi 
patrzeć na syna. W tym samym momencie dmuchnął wiatr, niosąc olbrzymi tuman 
kurzu. Zakaszlali wszyscy troje. Wyciągnęła chusteczkę i przetarła nią oczy. 
– Wygląda na to, że wreszcie będzie burza. Dokąd się wybieracie? 
– 
Bo proszę pani – zdecydował się William, zważywszy, że przez niepotrzebną 
zadziorność może go opuścić okazja zobaczenia niecodziennego zjawiska – bo my 
chcielibyśmy pójść zobaczyć cielę o dwóch głowach. 
– I trzech ogonach – zażartowała – gdzie to jest?Obydwaj, przekrzykując się 
nawzajem, poczęli jej tłumaczyć.
– 
Dość, dość – śmiała się, zatykając uszy – bo ogłuchnę. No dobrze, idźcie, ale 
wracajcie natychmiast, bo zaraz zrobi się ciemno. A twoją mamę zawiadomię, że 
poszedłeś z Johnem i wkrótce wrócisz. 

Obydwaj aż podskoczyli z radości. Trzasnęli furtką i zatupotali po ulicy. Z 
uśmiechem patrzyła za nimi. Kiedy była w ich wieku, też potrafiła podniecać się 
byle czym. Tak samo spalała ją ciekawość świata. A teraz nawet miłość do 
Stanleya nie była już tak barwna jak dawniej. Nie wyobrażała sobie innego męża, 
kochała go, ale uczuciem jakby nieco spopielałym. Wszystko koncentrowała wokół 
Johna. A jeśli miała jakiekolwiek wyrzuty, to pocieszała się, że jest on owocem 
wspólnej miłości. W pewnej części cząstką jej samej i Stanleya. A myśląc o tym, 
przyłapywała się na zawstydzającej radości, że ich syn nie ma prawie nic z 
Murzyna. 
Domek, w którym mieszkał O’Leary, był niewielką parterową budowlą drewnianą, 
krytą czerwoną dachówką. Od przodu z pięcioma schodkami wiodącymi na niewielki 
podest, od tyłu z niższą przybudówką, z podobnie załamanym dachem. 
–
To tu – powiedział William – wiem, bo ojciec sprzedał to Patrickowi za pięćset 
dolarów. W domku ktoś grał na skrzypcach. Zza jasno oświetlonych okien dochodził 
gwar rozmów. 
–
Pewnie wszyscy siedzą przy kolacji. 
– 
Irlandczycy zawsze sobie przygrywają przy jedzeniu? 
– Nie – uśmiechnął się William – na pewno mają gości. Wejdziemy i zapytamy, czy 
nam pozwolą obejrzeć cielę. 
– Po co? Nic im nie ukradniemy. Zajrzymy tylko. Zobacz, w oborze jest światło. 
Przez niewielkie okienko niedbale skleconej szopki sączył się drgający blask. 
William dalej miał skrupuły. 
–
Ktoś tam jest. 
–
Tym lepiej. Jego zapytamy o pozwolenie. 
Pchnęli szerokie, skrzypiące wrota. Na ziemi stała nieco przykopcona lampa 
naftowa. W jej świetle widoczna była w kącie wielka sterta słomy. Za nią krowa 
brzęczała łańcuchami. 
–
To tam – powiedział John. 
–
Ale tu nie ma nikogo. 
–
Nie bądź głupi. Wystarczy, że jest cielę. 
Ostrożnie zajrzeli w nieco mroczną część obory. Przy krowie stało cielę na 
rozstawionych szeroko nogach. Wyraźnie było widać, że ma tylko jedną głowę i 
jeden ogon. 
– A nie mówiłem – tryumfował William – to nieprawda. 
– Na pewno się urodziło. Tylko je schowali. Na zewnątrz rozległ się tubalny 
głos, zastukotały kroki. John rzucił spłoszone spojrzenie. 
– Uciekajmy, ktoś idzie! 
Zerwali się do biegu, zaczepili nogami o nierówności podłogi i jak dłudzy 
rymnęli na ubitą podłogę. Nie wiadomo jak potrącona, lampa naftowa wywróciła 
się. Wyskoczyli z półmroku i pognali przez puste podwórko. Albo się im wydawało, 
albo ktoś tylko przeszedł i zniknął w domu. 
Zobaczywszy, że ich nikt nie goni, zdyszani przystanęli na środku ulicy. 
– 
Wrócimy, pójdziemy do nich, do domu – John był zdecydowany – i poprosimy, by nam 
pokazali. Na pewno schowali, żeby za oglądanie brać pieniądze. 
Mówił, wpatrując się w twarz Williama, która raptownie jakby się oblała 
jaskrawym rumieńcem. Oczy chłopca wpatrzone były w coś, co działo się za plecami 
Kmity. 
– 
Tam, tam – wyjąknął – pali się... To my, myśmy zrobili. John obrócił się. Z 
obórki Patricka O’Leary strzelały płomienie. Przez okienko i spod niedbale 
osadzonych wiązań dachowych. Trwało to zaledwie chwilę, gdyż powietrzem szarpnął 
potężny poryw wiatru. Płomienie z szopki buchnęły wysoko, bardzo wysoko, aż je 
powiew idący znad jeziora Michigan pochylił ku domowi. Prawie natychmiast 
zapalił się podest i wystająca część dachu. Szybkość, z jaką się zajął dom, była 
wręcz niesamowita. 
Na tle potężniejących z sekundy na sekundę płomieni biegali ludzie, wymachując 
rękoma. Do chłopców dotarły pełne dramatycznego napięcia okrzyki. 
–
Pożar, pożar! Pali się!John ścisnął kolegę za ramię.
–
Pamiętaj, ani słowa o tym, co się stało. Nim doszliśmy do obórki, dom Patricka 
zapalił się. 
–
Ale my... 
– Nie ma żadnego ale. Nikt nas na podwórku nie widział, a lampę mogła kopnąć 
krowa. A teraz lećmy na pomoc. 
Nim znaleźli się na podwórzu, z którego przed chwilą uciekli, ogień ogarnął cały 
dom, buzował i rozdmuchiwany przez wiatr huczał ogłuszająco. Z obórki został 
tylko żagwiący się szkielet. Wyprowadzona na podwórze krowa ryczała żałośnie, a 
przestraszone cielę tuliło się do jej boku. Nie było co ratować. Niewielki 
dobytek państwa O’Leary leżał pośrodku ulicy. Teraz już nikt nie odważył się 
wejść do wnętrza, by ratować resztę pozostawionych w nim rzeczy. 
Wszyscy stali, wpatrując się jak zahipnotyzowani w mieniące się różnymi barwami 
płomienie. Iskry leciały błyskającymi rojami w powietrze, a gorąco buchało 
stokroć bardziej parzące niż z rozgrzanego pieca. Czegoś równie przerażającego, 
jak i fascynującego chłopcy nie widzieli nigdy w życiu. Wpatrując się w dom 
O’Leary’ego, usłyszeli nagle za plecami nowy szum i nie milknący huk. To płonęły 
trzy następne domy przy tej samej ulicy. 
– Lepiej wracajmy do domu – John szarpnął kolegę za ramię – nic tu po nas, a 
jeszcze mogą się zorientować. 
Wyminęły ich po drodze wozy strażackie. W pierwszym z nich siedział Stanley 
Kmita. Zaaferowany prędko rozszerzającym się pożarem nie zauważył syna. Zresztą 
nie byłoby to łatwe. W stronę ognia ciągnęli tłumnie gapie złaknieni bezpłatnego 
widowiska, a w przeciwną stronę szły z dobytkiem wcale niemałe grupy 
pogorzelców. Jeszcze nikt nie uświadamiał sobie grozy sytuacji. Jednakże Kmita 
już kilkanaście lat piastował stanowisko głównego strażaka. Doskonale, jakby to 
było dzisiaj, pamiętał swą rozmowę z ówczesnym mayorem Chicago, a obecnym 
teściem. Ostrzegał go przed wiejącymi w Chicago wiatrami. Kiedy objął stanowisko 
szefa brygady pożarniczej, tego właśnie bał się najbardziej. 
Wiedział doskonale, że walka z żywiołem będzie trudna, a być może nie uda się 
jej wygrać. Przede wszystkim ten wiatr, a poza tym panująca od kilku tygodni 
susza, ani kropelki deszczu, ani grama wilgoci. 
Do tego w większości drewniana zabudowa, nawet miejscami w centrum miasta. Gdy 
dojechał na miejsce, już wiedział, że ma rację. Pożar, który wielu ludziom 
zdawał się lokalnie zaprószonym ogniem, szedł długimi, potężnymi krokami 
olbrzyma naprzód. 
O dziesiątej wieczór, około dwóch godzin po wybuchu ognia w oborze państwa 
O’Leary, choć Kmita ochrypł od wydawania komend, a jego strażacy dwoili się i 
troili, paliły się już cztery ulice wraz z kościołem katolickim świętego Pawła. 
Ogień nie wiedzieć dlaczego rozdzielił się na dwie potężne ławy ognia, które 
posuwały się oddzielnie w kierunku centrum. Co jakiś czas pożar napotykał na 
latarnie i przewody gazowe, które wybuchały, zwiększając płomienie i siejąc 
przerażenie wśród ludzi. 
Dopiero późno w nocy wielu mieszkańców zagrożonych dzielnic zrozumiało grozę 
sytuacji. Ktoś rzucił hasło – „rzeka na pewno powstrzyma ogień”. Jakże się 
mylono. Ledwie pierwsze kolumny uciekinierów przeszły na drugą stronę, a już 
wiatr przerzucił ogień po drewnianych mostach, które spełniły rolę podobną do 
lontów. 
Kmita prowadząc akcję, widział wyraźnie kolumnę ognia rozciągającą się w 
zachodniej części miasta na długości ponad jednego kilometra. Mimo iż z zajezdni 
wyjechały wszystkie wozy strażackie i zorganizowano oddziały ochotników, to 
ogień z niewiarygodną szybkością rozprzestrzeniał się, opanowując także 
południową część Chicago wraz z jej największymi domami, wspaniałymi sklepami i 
bogatymi firmami. Dzięki przytomności umysłu pracowników gazowni zdążono 
przetłoczyć gaz przewodami na północ, zapobiegając w ten sposób potężnej 
eksplozji. Wprawdzie z tego powodu pogasły wszystkie lampy uliczne, ale 
zastępowała je przecież łuna płonącego miasta, migocąc i kładąc na twarzach 
oszalałych ze strachu ludzi czerwone refleksy. 
Noc pożaru, z niedzieli na poniedziałek, była pochmurna, ciemna, bezksiężycowa. 
Ale wielometrowe płomienie buchające z domów powodowały, że było wszędzie jasno 
jak w dzień. Płomienie były tym intensywniejsze, żóttawoczerwone, że wyschnięte 
drewno, z którego wzniesiono domy, nie dawało prawie dymu. Po tak oświetlonych 
wąskich ulicach tłoczyły się dziesiątki tysięcy ludzi. Z hoteli wybiegali na 
wpół ubrani goście, a wielu mieszkańców uciekało w nocnych koszulach lub 
kalesonach i podkoszulkach. 
Nad zdezorientowanym tłumem unosił się wielki rozpaczliwy krzyk, przekleństwa, 
płacz kobiet i dzieci. Grozę powiększały przestraszone, oszalałe zwierzęta 
biegające po ulicach. Niektóre były poparzone: ryczały, kwiczały, szczekały, 
skamlały, wyły z bólu i ze strachu. 
O dwunastej w nocy mayor miasta Mason kazał wysłać do okolicznych miast depesze 
z prośbą o pomoc. Od razu, nie zwlekając, w Milwaukee, St. Louis i Cincinnati 
załadowano wozy strażackie na lory kolejowe i wysłano do Chicago. A tu ogień 
szalał z szybkością ekspresu. Nie minęła godzina od apelu Masona, gdy zajęły się 
budynki sądu i więzienia. Powstała panika. Przestępcy domagali się uwolnienia, 
słusznie uważając, iż nie zostali skazani na spalenie żywcem. W końcu zakuto w 
kajdany jedynie morderców i odprowadzono w bezpieczne miejsce, resztę 
wypuszczono. 
Z przeraźliwym trzaskiem, w samym centrum waliły się stropy 
najnowocześniejszego, niedawno ukończonego hotelu „Grand Pacific”, który za 
kilka dni miał przyjąć pierwszych gości. Palił się również nowy „Bigelow Hotel”, 
w płomieniach stanął również „The Tremont House”, najbardziej elegancki w 
mieście. Z knajp i „saloonów” uciekali pijani goście. Wielu właścicieli, widząc, 
że i tak ogień strawi ich lokale, bezpłatnie rozlewało whisky i inne napoje dla 
tych, którzy uważali, że jeszcze mają na tyle czasu, by wypić parę kieliszków. 
Wokół rozlegał się trzask palącego się drewna i huk zawalających się stropów. Tu 
i ówdzie wybuchały potężne eksplozje. To od ognia rozrywały się beczki z naftą, 
farbami i innymi łatwo palnymi materiałami. Rozgrzane od pożarów powietrze 
zachowywało się jak w czasie trąby powietrznej. Nie tylko niosło ze sobą snopy 
iskier, ale także całe ściany ognia, a tam gdzie dopaliło się pogorzelisko, 
huraganowe podmuchy wzbijały w powietrze popiół, niosąc jego tumany po ulicach, 
utrudniając widoczność, oślepiając uciekających ludzi. 
Wśród tych strasznych scen, okrutnych widoków, tragedii setek, tysięcy ludzi, 
Stanley Kmita poruszał się jak w transie. Wydawał rozkazy swym strażakom, 
pomagał rozwijać węże do sikawek, póki nie zabrakło wody w hydrantach, rąbał 
siekierami płonące konstrukcje. Ale wszystko to robił w pełni świadom bezsensu 
pożarniczej krzątaniny. Chicago buzowało, huczało jak gigantyczny piec. 
Wśród strzelających wysoko płomieni wstał poniedziałkowy poranek. Pożar dalej 
kroczył przez miasto. W północnej dzielnicy ogarnął La Salle Street. Spłonęły 
zabudowania należące do pierwszych osadników. W zachodniej dzielnicy pożar 
stopniowo wygasał, ale Kmita wiedział doskonale, że nie był to sukces jego 
strażaków, lecz po prostu ogień dotarł do wypalonych poprzedniego dnia ulic. 
Natomiast dzielnica handlowa płonęła nadal. Spalił się „Palmer House” oraz 
„McVicker’s Theater”, a także, reklamowany jako ognioodporny, budynek dziennika 
„Chicago Tribune”. 
Gorąco bijące od płomieni nie tylko wywoływało silne prądy powietrzne o mocy 
niewielkich huraganów, lecz tak podniosło temperaturę, że ludzie nawet z plaż 
uciekali do wody jeziora Michigan. Niektórzy w pośpiechu zakopywali różne cenne 
przedmioty na podwórkach lub w ogrodach, mając nadzieję, że w ten sposób 
uchronią je przed spaleniem. Ziemia jednak była tak rozgrzana, że nawet skryte w 
jej wnętrzu przedmioty płonęły. 
Przez cały poniedziałek Stanley, mimo iż nie spał od kilkunastu godzin i ledwie 
trzymał się na nogach, nie mógł opuścić ani na chwilę swoich strażaków. Ich 
ofiarność, odwaga, pogarda dla niebezpieczeństwa nie pozwalała mu zostawić 
brygady pożarowej samej. Pocieszał się tylko, że John Wentworth, choć już nie 
tak sprawny jak dawniej, nie zostawi w domu otoczonym przez pożary swej 
ukochanej córki i wnuka. 
Mimo to, podchodząc do płonących i zapalających się domów, bezustannie myślał o 
Ednie i dziecku. Chyba jedynie to utrzymywało go przy siłach, jedynie to było 
pokrzepieniem wobec ogromu tragedii, jaka wokół niego potęgowała się z godziny 
na godzinę. Wreszcie w poniedziałkowy wieczór, po dwudziestu pięciu godzinach, 
kiedy sądził, że jeszcze chwila i zwali się na ziemię tam, gdzie stoi, i zaśnie, 
nie zważając na nic, pożar zaczął dogasać. Po prostu nie miało się co palić. 
Wozy strażackie z przerażonymi końmi, starającymi się jak najdalej trzymać od 
płomieni, stanęły na Fullerton Avenue w północnej dzielnicy. Ogień szedł wzdłuż 
jednej strony ulicy, aż zatrzymał się na ostatnim w szeregu domu lekarza. 
Wyglądało na to, że ostatni to budynek, który spłonie w Chicago. Cała rodzina 
lekarza wraz z maleńką przerażoną dziewczynką zdołała wynieść na ulicę nieco 
rzeczy i mebli. Dziecko, przycupnąwszy wśród tobołów, patrzyło rozszerzonymi 
oczkami na płomienie ogarniające ściany, drzwi, liżące okna, które pękały z 
trzaskiem. Przyglądała się, jakby rozumiejąc, że obraca się w nicość jej gniazdo 
rodzinne, kończy się coś w życiu, co będzie odtąd tylko wspomnieniem. 
Kmita, przypatrując się małej, myślał jednak o czym innym – że najwyższy już 
czas, aby poza Johnem w ich domu pojawiła się podobna dziewczynka, wyglądająca 
jak miniaturka Edny. Uśmiechnął się do niej. Dziecko popatrzyło nań, nagle 
zerwało się i pobiegło w stronę płonącego domu. W ostatniej chwili chwycił ją 
wpół i uniósł w górę. Na twarzy poczuli gorące liźnięcia rozpalonego powietrza. 
–
Nie można – powiedział jak mógl najłagodniej – to niebezpieczne.Dziewczynka 
załkała, nawet nie usiłując się wyrwać.
–
Kotek, mój kotek tam został. 
–
Gdzie? 
–
W domu, tam. 
–
Ale pokój, który pokój? 
– Niech pan tego nie robi – powiedziała matka, biorąc córeczkę za rękę – 
człowiek ważniejszy niż kotek. 
–
W którym pokoju? – powtórzył zniecierpliwiony. 
–
Zaraz w prawo za drzwiami. Pewnie został pod łóżkiem. Ale proszę... 
Nie pozwolił jej dokończyć, odsunął zdecydowanym ruchem i pobiegł w stronę domu. 
W pozostałych zabudowaniach ogień strawił już większość ścian i pełgał jedynie 
po konstrukcjach. Strażacy nie mieli już czego ratować. Mogli jeszcze próbować 
lać wodę na dom lekarza, ale z dotychczasowego doświadczenia wiedzieli, że nie 
na wiele się to zda. Zresztą był to rzeczywiście ostatni płonący budynek, a oni 
ledwie trzymali się ze zmęczenia na nogach. 
Przystanęli zaskoczeni, patrząc na Kmitę. Żaden z nich nie odważyłby się na nic 
podobnego. Stanley dobiegł do płonących drzwi. Jeszcze odwrócił się i zobaczył w 
oczach strażaków milczący podziw. Gdyby nie to, może by się cofnął. Osłonił ręką 
twarz i skoczył do środka. Wewnątrz płomienie nie były nawet tak dokuczliwe. 
Czuł tylko brak powietrza, a to, które wciągał do płuc, parzyło. W pokoju, w 
którym miał zostać kotek, tylko jedna ściana stała w ogniu. 
Strażacy i rodzina lekarza wpatrywali się w płonący dom. Co chwila wydawało się 
im, że w gorejących drzwiach pojawia się sylwetka Kmity z kotkiem na ręku. Ale 
ogień huczał coraz bardziej i poza płomieniami nie było widać niczego. W pewnej 
chwili zabudowaniem wstrząsnęło coś na kształt dreszczu, rozległ się trzask, 
huk, dach przełamał się wpół, wpadając do środka. W górę strzeliły snopy iskier. 
Ogień zyskawszy nową pożywkę, buchnął jęzorami, prawie sięgając grupki 
stojących. 
Wszyscy cofnęli się. Pierwszy przeżegnał się lekarz. Nim następni poszli w jego 
ślady, rozległ się radosny pisk dziewczynki, która odnalazła całego i żywego 
kotka, wtulonego między stojące na ulicy tobołki. W podnieceniu wywołanym 
pożarem zupełnie zapomniała, że wyniosła go, jak tylko ogień rozsiadł się na 
deskach domu. 
5. 
Czerwona Karczma na Marszałkowskiej przy placu Rotunda była niby ta sama co 
przed laty. Ten sam szynkwas, stoliki i krzesła, tylko bardziej zniszczone, 
poobłamywane, wyszczerbione, ściany, choć odmalowane, pełne zacieków, miejscami 
plam pleśni. Lokal chylił się ku upadkowi. Widać to było po jego właścicielu, 
który nie poruszał się z taką samą dziarskością jak dawniej. Przygarbiony, z 
potężną łysiną, wyraźnie podupadał wraz ze swoją knajpą. Goście się też 
zmienili. Niektórzy odeszli, wyjechali bądź umarli. Jedynym wiernym, choć 
podstarzałym, klientem pozostał Józef Kmita, ale czas zmienił i jego wygląd, 
bardziej niż samej karczmy. 
Tego przedpołudnia miał dzień wolny. Ciepło majowego poranka wygnało go wcześnie 
z dworku przy ulicy Marszałkowskiej. Właściwie najlepiej i najskuteczniej 
zrobiła to żona, zrzędliwa i opryskliwa, ale gdyby padał deszcz, zapewne 
zaryzykowałby pozostanie w domu. Ostatecznie mógłby się schronić w części 
zajmowanej przez Edwarda z żoną. Ale tylko ostatecznie. Syn z wielkim trudem i 
przy pomocy matki ukończył Akademię Medyko-Chirurgiczną w Warszawie i nie bardzo 
chciał się przyznawać do swego ojca, a szczególnie jego zawodu. Na szczęście 
pogoda rozwiązała problem i dzięki temu Józef witany przyjaznym skinieniem 
gospodarza jako pierwszy klient wkroczył do Czerwonej Karczmy. 
Nim zdążył zasiąść na swym stałym miejscu, na stoliku pojawiła się butelka 
wódki, tylko mniejsza niż dawniej. Wokół naftowej lampy wiszącej u sufitu 
leniwie brzęczały muchy. W powietrzu pachniało skwaśnialym piwem i smażeniną. 
Przywykł do tego zapachu. Czuł się tu lepiej niż w domu. Nalał sobie z lubością, 
wsłuchując się w gulgotanie nalewanego płynu. Dłuższy czas delektował się ostrym 
zapachem gorzałki, nim przechylając głowę do tyłu, łyknął całą jej zawartość. 
Wyciągnął nogi zadowolony, odprężony. 
Dopiero teraz pomyślał z goryczą o synu. Chwilami, wraz ze swą wytworną żoną, 
udawał, że nie dostrzega ojca. Nie pomagały żadne przyjazne gesty ani powtarzane 
do znudzenia żarty, że znakomicie pasują do siebie: syn dopomaga umrzeć 
pacjentom, a ojciec ich grzebie. Edward krzywił się na rubaszność dowcipów, a 
ostatnio powiedział wprost: 
– Niech ojciec przestanie, to prymitywne i wulgarne. 
Od tej rozmowy Edward wraz z żoną zupełnie odizolowali się w drugiej części 
dworku. Wejście tylko i sień były wspólne. Nawet jeden z pokoi poświęcili na 
wymurowanie pieca kuchennego, aby zupełnie uniezależnić się od rodziców. 
Rozgoryczony wspomnieniami tej izolacji nalał sobie następną szklankę. Niósł ją 
do ust, gdy pochylony nad „Kurierkiem” karczmarz powiedział nie bez cienia 
złośliwości: 
– Posłuchaj, co piszą: „Smutną w tej chwili otrzymujemy wiadomość. Dziś o 
godzinie ósmej i pół przeniosła się do wieczności Maria z hrabiów Nesselrodów 
Muchanow, małżonka prezesa Dyrekcji Teatrów. Była to pani wysokiej inteligencji, 
wszechstronnego wykształcenia i wielkich przymiotów serca. Od młodości 
przemieszkiwała niemal stale w Warszawie, chociaż rozległe stosunki łączyły ją z 
wszystkimi prawie stolicami europejskimi i najznakomitszymi ludźmi naszych 
czasów. Szczególne stosunki przyjaźni łączyły zmarłą z Lisztem i Wagnerem. 
Bliższą jednak lub dalszą znajomością szczycili się wszyscy niemal poeci i 
artyści europejscy. U nas pani Muchanowa brała zawsze chętny udział w tym 
wszystkim, co tylko się donioślejszym znaczeniem społecznym odznaczało, głównie 
zaś w rzeczach artystycznych, w których zdanie przez nią wyrzeczone za wyrok 
służyć mogło. Wielu ludzi zawdzięcza jej polepszenie lub utrwalenie swojego 
bytu, wiele instytucji w dziedzinie sztuki byt swój i rozwój winne są czynnemu 
poparciu zawsze przez nią chętnie udzielanemu. Życie jej było pełne i użyteczne, 
żyła więcej dla drugich aniżeli dla siebie”. 
Przez cały czas czytania nekrologu Kmita siedział skamieniały, tak porażony 
nieoczekiwaną wiadomością, że chyba pierwszy raz w życiu zapomniał wypić wódkę. 
Na początku rękę ze szklanką zatrzymał w pół ruchu, a potem odstawił ją na stół. 
–
To nieprawda – wyjąknął. 
–
Nie pamiętam, aby w „Kurierku” nakłamali. A już na pewno nie w nekrologach. 
– 
A więc nie żyje – Józef wbił w niego nieprzytomny wzrok – naprawdę umarła. Ale 
zaraz, kto to jest ten Liszt i Wagner, z którymi ją łączyły tak bliskie 
stosunki. I to z dwoma naraz. 
–
Skąd mam wiedzieć – karczmarz wzruszył ramionami. 
–
Na pewno tak tam napisane?Otworzył jeszcze raz gazetę i przeczytał odpowiedni 
ustęp.
–
Kim więc są, u diabła – Kmita aż się poderwał. 
– 
To kompozytorzy – odezwał się mężczyzna w wytwornym tużurku, siedzący pod samymi 
drzwiami – i nie są Polakami. 
–
Kompozytorzy? Co to jest? 
–
Kompozytorzy – powiedział z naciskiem – komponują, czyli piszą muzykę. 
–
Co pan wygaduje. Wiadomo, że muzyki się nie pisze. Grają ją orkiestry albo 
muzykanci. 
–
A nie widział pan nigdy nut? Takie jak orkiestra ma przed sobą w czasie 
koncertów? 
Kmita popatrzył na karczmarza, jakby szukając tam pomocy albo potwierdzenia. 
Gospodarz skinął głową – to prawda. Józef machnął ręką. 
– Niech tam będzie – przypomniał sobie o wódce. Chwycił szklankę, wychylił 
jednym haustem. Otarł usta wierzchem dłoni, nie zakąsił jak zazwyczaj. Wstał i 
niepewnym krokiem ruszył do drzwi. Karczmarz popatrzył za nim smętnie, ale chyba 
coś z bólu Kmity dotarło do niego, nawet bowiem nie upomniał się o zwykłą 
zapłatę. 
W trzy dni później, w drugi dzień Zielonych Świątek, odbył się pogrzeb Marii. W 
przeddzień przewieziono trumnę ze zwłokami z domu przy placu Zielonym do 
kościoła Wizytek przy Krakowskim Przedmieściu. Wprawdzie zmarła wyraziła 
życzenie, by pochowano ją w najskromniejszej trumnie i by obrzędy pogrzebowe 
odprawione zostały o szóstej rano, ale nie mogła zabronić uczestnictwa w 
pogrzebie. Mimo wczesnej pory kościół zapełnił się aż do ostatniego miejsca, a 
wiele osób, nie mogąc się wcisnąć do środka, stało na zewnątrz. 
Msza trwała dość długo. Przed ołtarzem i wokół skromnej metalowej trumny 
ustawionej na katafalku gorzały jasno świece. Z chóru dobiegał potężny głos 
organów, któremu towarzyszył śpiew solistów opery. W każdym szczególe widać było 
troskę, by pożegnać Marię tak, jak na to zasłużyła – z wielką miłością i żalem. 
Dopiero jednak wielki kondukt żałobny, jaki się uformował na ulicy, był dowodem 
prawdziwej sympatii. Za trumną, aż do cmentarza na Powązkach, szło parę tysięcy 
ludzi. 
Przy bramie świętej Honoraty wzięli trumnę na swe barki aktorzy i artyści. Przy 
katakumbach, w alei idącej w głąb cmentarza czekał już otwarty grób, w którym 
został pochowany jej ojciec, hrabia Nesseirode. Przy nim grabarze, z których 
szczególnie jeden, ubrany w ciemny, odświętny garnitur, zwracał uwagę stojących 
najbliżej. Tym wyróżniającym się był Józef Kmita. Stał w postawie pełnej takiej 
boleści i smutku, że wielu ludzi poczęło sądzić, że jest to ktoś z rodziny, a 
jedynie przez przypadek lub pomyłkę stanął między ludźmi najniższego 
pochodzenia. 
Ksiądz odprowadzający trumnę pomodlił się, artyści śpiewali, orkiestra grała, a 
grabarze wraz z Kmitą ujęli trumnę na pasy i zaczęli ją opuszczać w głąb 
czeluści grobu. Tylko Józef nagle załkał, wypuścił z rąk pas, odwrócił się i 
ukrył twarz w dłoniach. Trumna zakołysała się, przeważyła i gdyby nie 
przytomność stojącego obok grabarza, który przydepnął pas nogą, zapewne 
uderzyłaby o dno grobu. 
To, co się stało, dostrzegli tylko najbliżej stojący. A jeden z dystyngowanych 
aktorów pochylił się do drugiego i powiedział: 
– 
To niewiarygodne, jak ludzie ją kochali. Nawet taki prosty grabarz, który nigdy 
nie był w teatrze, a wie, cośmy stracili. 
Tego wieczora Kmita wrócił do domu jeszcze bardziej pijany niż zwykle. Poszedł 
wprost do sypialni i zwalił się na łóżko. Zza ściany, jak przez mgłę, słyszał 
rozmowę syna z synową. 
– 
I znów wrócił pijany – powiedziała ze smutkiem – czy nasze dziecko nie może mieć 
zwykłego, dobrego dziadka, jak wszystkie inne? 
–
Przecież nie mamy dzieci – odparł z wyraźną niechęcią w głosie. 
–
Nim rok się skończy, on zostanie dziadkiem. 
– Nie zasłużył sobie na to – odparł obojętnie i nagle zdał sobie sprawę z tego, 
co usłyszał – kochanie, jesteś pewna? Nie, to niewiarygodnie dobra wiadomość. 
Wspaniale. To prawdziwe szczęście. 
Po tym wybuchu radości za ścianą zapanowało milczenie i już Józef pogrążał się w 
mocny pijacki sen, gdy zapytała nieśmiało: 
–
Edziu, a czy to prawda, że jeden z twoich dziadków został Murzynem?Roześmiał się 
serdecznie.
–
Jakżeż ktoś może zostać Murzynem. Trzeba się urodzić czarnym. 
–
To właśnie miałam na myśli. 
– 
Tak. Brat mego dziadka wyjechał do Ameryki i ożenił się z Murzynką. Mieli 
dziecko, które było Mulatem. 
–
Całe czarne? 
–
Nie wiem dokładnie, ale myślę, że tak. 
–
To straszne. 
–
Dla nich nie. My chyba nie będziemy mieli czarnego dziecka. 
– 
Nie, na pewno nie. Ale jak sobie pomyślę, że on może przyjechać z Ameryki, to aż 
dostaję dreszczy. 
– Na pewno nie przyjedzie, a gdyby nawet, to cóż by ci to szkodziło? 
– 
Bo jak sobie pomyślę, że nasze dziecko miałoby jednego dziadka pijaka i 
grabarza, a drugiego Murzyna, to aż na płacz mi się zbiera. Jak wtedy ludziom 
się na oczy pokazać. – Po chwili zapytała: 
–
A jak go nazwiemy, kiedy to będzie chłopiec? 
–
Oczywiście Feliks. 
–
A dlaczego? 
–
Nie wiem. Podoba mi się. 
–
A ja wiem. Bo to znaczy szczęśliwy. Niech on przynajmniej będzie. 
CAR, BÓG, „NACZALNIK” 
1. 
– Co ma znaczyć, że jesteś Polakiem? Uj, ty taki mądry do finansów i do dobrych 
interesów, a mówisz takie niemądre rzeczy. Nina Andriejewna potrzebuje tysiąc 
rubli? To ty nie pytaj, na co. Ty pytaj, skąd je wziąć. 
Do kantorka fabrycznego, gdzie obaj siedzieli, dochodził stukot maszyn. 
Pachniało rozgrzanym metalem, którego temperaturę łagodzono olejem. Feliks 
uwielbiał ten zapach, bo była to woń pieniądza. Nauczył się tylko to cenić, co 
było szeleszczącym papierkowo lub brzęczącym złotem rublem. Nie lubił uczuć, 
wolał banknoty. Ostatni raz dał się ponieść uczuciom w dzieciństwie, po śmierci 
dziadka. Nie z tego powodu, że go kochał. Pijany, bełkoczący grabarz napawał go 
niewypowiedzianym strachem nie tyle z powodu nadużywania alkoholu, ile z 
kontaktu ze zmarłymi. Zawsze się bał, iż z cmentarza przyjdzie za nim do dworku 
na Marszałkowską jakiś duch. Śmierć dziadka opłakiwał dlatego, że w parę dni 
później ojciec sprzedał dworek, przenosząc się do dwupiętrowej kamienicy na rogu 
Żurawiej i Marszałkowskiej. Wynajął tu duże mieszkanie z pokojem na gabinet 
lekarski i poczekalnią dla pacjentów. To, jego zdaniem, podnosiło rangę praktyki 
doktorskiej. Wytworność i nowoczesność, a nie chyląca się ku upadkowi rudera, w 
której po paru miesiącach zrobiono „bawarię”, w której robotnicy pijali piwo. 
Wtedy Feliks po raz ostatni w życiu, mając czternaście lat, zapłakał za swym 
utraconym dzieciństwem, domem rodzinnym i związanymi z nim wspomnieniami. I 
wtedy postanowił nie poddawać się nigdy uczuciom, utrudniającym tylko życie, 
niosącym, w ostatecznym rachunku, tylko kłopoty i łzy. Dlatego ożenił się nie z 
kobietą, a z córką bankiera. Dlatego jej posag zainwestował w fabryczkę guzików 
na ulicy Grzybowskiej, stając się w ten sposób współwłaścicielem i wspólnikiem 
Abrama Wojciechowskiego, który chce go pouczać, a w dodatku sugeruje mu jakieś 
irracjonalne, wręcz śmieszne, dobre dla studentów uczucia patriotyczno-narodowe. 
– 
Ty, Abram – powiedział zimno – jesteś mądry Żyd i umiesz myśleć. Dlatego dałem 
pieniądze na rozbudowę twej fabryki. I ty trzymaj się liczenia i kręcenia głową, 
jak na twą rasę przystało. 
– 
Co to znaczy trzymaj się? Jak tobie te mrzonki chodzą po głowie i nie chcesz, 
żebyśmy zapłacili, to co ja mam mówić? Że albo tobie w głowie się pomieszało, 
albo ty chcesz drugie powstanie polskie robić. Co ja mówię drugie? Trzecie, 
czwarte, dziesiąte. 
–
To bzdura. Po prostu nie rozumiesz. Lepiej wyrzucić od razu te tysiąc rubli w 
błoto. A to nie ma nic wspólnego z patriotyzmem. 
– Co znaczy błoto? – niepewnie powiedział Abram. 
– 
A to, że jenerał-gubernator Hurko będzie odwołany z powrotem do Petersburga i 
płacenie takiej dużej sumy jego żonie jest marnotrawstwem. 
– Uś, uś. Po co tu mówić takie rzeczy. Jeszcze dojdą, gdzie nie trzeba. A ty 
wiesz, co się zdarzyło w sklepie pani Tłustej na ulicy Żabiej? Nie chciała dać 
kilku sztuk jedwabnych wstążek bez pieniędzy, to została skazana na trzy 
miesiące za obrazę jenerał-gubernatorowej, a adwokata, co bronił, zawieszono na 
pięć lat. 
– Słyszałem, ale co z tego. Co innego sklepikarka, a co innego fabryka. 
– 
Dobrze. Niech ci będzie co innego. To ja się pytam, kiedy jenerał-gubernator 
wyjeżdża do Petersburga, dziś, jutro? A może za miesiąc, za rok, a może 
zostanie. 
– Wolałbym Iwanowi Iwanowiczowi Czaparence zapłacić. 
– 
Jemu też zapłacimy. „Naczalnik” na dole czasem więcej może niż jenerał-
gubernator na samej górze. Niekiedy nie pomoże, ale zaszkodzić może bardziej. 
– 
Pewnie masz rację – Kmita poczuł nagłe zniechęcenie do całej dyskusji, do 
fabryki, do jej zapachu kojarzonego z pieniędzmi. 
– 
Jestem przepracowany – pomyślał – powinienem odpocząć, rozerwać się, najlepszy 
dowód to oczywisty błąd w rozumowaniu. Na plotce nigdy nie wolno budować 
interesów. Abram ma rację. Nawet gdyby Hurkę odwołali, to i tak Nina Andriejewna 
mogłaby jeszcze pokazać im, gdzie raki zimują i jak daleko sięgają jej wpływy. 
Do kantorka wszedł majster. Pokłonił się nisko i dość monotonnym tonem począł 
coś mówić. Wytłaczarka metalowych guzików wojskowych pracuje nierówno, niektóre 
wychodzą źle przycięte. Feliks słuchał nieuważnie. Normalnie zaraz by poszedł, 
zbadał, posłał po mechanika. Teraz zaś słuchał, jakby jego to nie dotyczyło, a 
było sprawą wyłącznie samego Wojciechowskiego. 
Abram to spostrzegł. Załatwił majstra, każąc zatrzymać maszynę i sprowadzić 
specjalistę. Potem spojrzał na Feliksa. 
– 
Tobie coś jest. Nie masz przypadkiem gorączki? Może wezwać twego ojca. To dobry 
doktor. 
– 
Dziękuję ci. Nic mi nie jest. Po prostu zwykłe przemęczenie. Od wielu lat już 
nie wyjeżdżałem na letnisko. To chyba dlatego. 
– 
Uj, że ty nie potrafisz żyć. Brak ci rozrywki – zmrużył filuternie oko – dla 
ogiera trzeba klaczy, która by go rozruszała. Inaczej kapcanieje. 
– Mam żonę – powiedział niechętnie. 
– 
Bez obrazy – powiedział – ona to jest do obowiązku, a nie dla radości. A poza 
tym to córka bankierska. Chyba w każdej sytuacji liczy pieniądze. 
Abram miał rację. Ludwika nie była atrakcyjna, a w dodatku zrzędliwa i skąpa. 
Ale o innej kobiecie w ogóle nie myślał. Żadna go specjalnie nie interesowała. W 
zasadzie podejrzewał, iż wszystkie są jednakowe. Czy opłaciło się szukać 
jakiejkolwiek poza małżeńską sypialnią? Po to, by znaleźć to samo, co miał na co 
dzień. 
– Bo ja wiem, czy masz rację – powiedział ostrożnie.Abram nachylił się ku niemu. 
Odmienił się na twarzy, oczy mu błyszczały.
– A ty myślisz, że jak ja wyjeżdżam do Krakowa za interesami, to ja mam tylko 
jedno na myśli. Nie, na dwa, trzy dni ja jadę do Karlsbad. Na kurację. Bo tam są 
dziewczyny. Uś, takie dziewczyny! To lepsze od picia leczniczej wody. Już te 
Czesi od Franza Josefa wiedzą, co dobre. 
Kmita nie dowierzał. Ten stateczny, starszy od niego Żyd, zajęty tylko fabryką i 
interesami, ma drugie życie, ma potrzeby wiarołomnego mężczyzny. Zaspokaja 
ciągoty, których on, potomek wspaniałego, choć spsiałego rodu Kmitów, wcale nie 
odczuwa. A może ma rację, może tego właśnie mu brakuje. Nie letniska, nie 
wypoczynku, a prawdziwej kobiety. 
Abram dostrzegł wahanie w oczach Feliksa. 
–
Moja Ryfka to dobra kobieta. Nie powiem. Dba o dom. Ale czy to wszystko? Mówię 
ci, jedź do Karlsbad. 
Do kantorka znowu wszedł majster, żeby zgłosić usunięcie usterki w maszynie. – 
Wszystko działa już sprawnie i praca na powrót idzie dobrze. 
– 
Widzisz, nie ma się czym przejmować. Bez ciebie jakoś sobie poradzimy. Fabryka 
się nie zawali. A ty podratujesz sobie nastrój. Zupełnie inaczej będziesz 
patrzył na świat. Po takiej kuracji może i żona wyda ci się jakaś inna. 
– 
A dlaczegóż by? – to już poruszyło Kmitę – nie musisz mnie przy pomocy tak 
bezsensownych argumentów namawiać. Przecież to Ludwiki nie odmieni. 
– Na pewno, na pewno, ale ty wrócisz zupełnie inny. I to jest najważniejsze. 
2. 
Dom, w którym John spędził dzieciństwo, nie istniał, podobnie jak trzy czwarte 
Chicago. Nie istniał też jego ojciec z czarnymi, murzyńskimi włosami i jasną 
cerą, zmarła też matka i dziadek, potężny „Długi John”, wzbudzający zawsze jego 
obawę. Chyba szczególnie dlatego, że przez wiele lat nie mógł pojąć, dlaczego to 
dziadek nazywa się Wentworth, a nie tak jak matka i on sam 
– Kmita. Być może to było przyczyną obcości, jaką do siebie nawzajem odczuwali. 
A mimo to odziedziczył po nim fortunę, z którą w gruncie rzeczy nie bardzo 
wiedział, co robić. 
Mało go interesowało, jak pracują zarządcy wielkich farm, jak kierownicy rzeźni, 
jak dzierżawcy paru „saloonów”. Ciągle tkwiło w nim poczucie winy za pożar, jaki 
wywołał razem z Williamem. Wprawdzie zaraz po ucieczce stracił kolegę z oczu i 
nie wie, co się z nim stało. Czy zginął zadeptany przez tłum, zepchnięty z mostu 
do wody, czy spłonął w którymś z domów. 
Mało go to interesowało, tym bardziej że przyjął na siebie cały ciężar winy. Nie 
zdradził się z nią ani przed matką, ani przed żoną, córką znanego adwokata. 
Nawet przed samym sobą nie bardzo chciał się przyznać do tego, co uczynił w 
zagrodzie Patricka O’Leary. A przecież wychodziło to z niego. Żona wielokrotnie 
pytała, dlaczego mówi przez sen o lampie, płomieniach i winie. 
–
To strach, jaki został po wielkim pożarze – próbował tłumaczyć. 
–
No dobrze – była uparta – ale ta lampa. 
–
Wiesz dobrze, od czego się zaczęło. Krowa w oborze O’Leary’ego kopnęła naftową 
lampę. 
–
A wina? – nalegała. 
To już było trudniejsze. Gorączkowo poszukał najbardziej przydatnego kłamstwa. 
Użył, jak mu się zdawało, najlepszego. 
– Po śmierci ojca, który zginął w ostatnim płonącym w mieście domu, matka bardzo 
rozpaczała. Ale czas leczy rany. Po jakimś czasie prawie zapomniała. Mogła wyjść 
ponownie za mąż. Nie zrobiła tego. Poświęciła się dla mnie. I stąd poczucie 
winy. 
Czy uwierzyła, nie był pewien. W każdym razie więcej nie pytała, choć nadal 
mówił przez sen. Był przekonany, że jego kłamstwo okazało się skuteczne. Tytko 
siebie nie mógł wprowadzić w błąd. Może opowiadając komuś o tym, zrzuciłby z 
siebie ogromny ciężar, przytłaczający go ponad miarę. Ale nie zrobił tego, więc 
tkwiło to w nim jak kolec. 
Najpierw szukał zapomnienia w whisky, ale alkohol jakoś go nie pociągał, a 
ponadto wzmagał w nim tylko żal, zaostrzał wspomnienie pożaru i śmierci ojca. 
Próbował działalności społecznej. Został nawet radnym. I wtedy postanowił zrobić 
coś dla Chicago. Coś, co byłoby ekspiacją na wielką skalę, przeszłoby do 
historii, trwale zapisało się w historii miasta. Nie chciał się rozdrabniać na 
małe inwestycje komunalne czy darowizny. 
Długo chodził mu po głowie pomysł zmodernizowania i rozbudowy za własne 
pieniądze miejskiej straży ogniowej. Mógł to umotywować chęcią uczczenia pamięci 
ojca. Ale zrezygnował i z tego. Kazała mu to uczynić irracjonalna obawa przed 
wykryciem prawdziwych motywów. Wiedział, iż jest to niemożliwe, nikt nie 
wykazałby takiej przenikliwości, a mimo to zarzucił pomysł. Wkrótce zresztą 
wpadł na lepszy. 
W starej książce dziadka znalazł datę odkrycia przez Kolumba kontynentu 
amerykańskiego. Dnia dwudziestego października 1892 roku przypadała 
czterechsetna rocznica wylądowania żeglarza. Zaczął przemyśliwać nad sposobem 
uczczenia jej z korzyścią dla miasta. I wtedy, jak na zawołanie, wyskoczyła 
wystawa światowa w Paryżu i wybudowana tam szalona, metalowa konstrukcja 
olbrzymiej wieży. 
– 
A gdyby tak zorganizować światową wystawę w Chicago? Pytanie to zadał mayorowi 
Chicago, Carterowi Harrisonowi. Było to tak zaskakujące, że ten nie bardzo 
pojął, w czym rzecz. Nie wypadało mu jednak zlekceważyć wnuka jednego ze swych 
poprzedników, syna bohaterskiego komendanta straży ogniowej z wielkiego pożaru 
oraz jednego z bogatszych ludzi w mieście. 
– Wystawy? Ale co na niej pokażemy? 
– 
Przede wszystkim to, że w ciągu sześćdziesięciu lat Chicago z małej 
kilkusetosobowej mieściny stało się ponadmilionową metropolią. To mało? 
– Szczerze mówiąc, nie tak wiele. 
– 
No dobrze. Światowa wystawa, podobnie jak ta ostatnia w Paryżu, powinna pokazać 
osiągnięcia Stanów Zjednoczonych. Na pewno prezydent to poprze i da pieniądze. A 
poza tym inne kraje też będą miały swoje pawilony. 
– 
Właściwie to dobry pomysł. Tym bardziej że od lat odbywa się u nas wystawa 
handlowo-przemysłowa. 
Harrison powiedział to uprzejmie, dając do zrozumienia, że nie jest przeciwny 
projektowi, a równocześnie zostawiając sobie możliwość wycofania się ze sprawy z 
honorem. Wyrażał przecież tylko ocenę pomysłu. Nie darmo dzięki tym 
umiejętnościom dyplomatycznym zapewnił sobie aż pięciokrotny wybór na mayora. 
Ocenę tę jednak Kmita potraktował jako decyzję i nim Harrison zdołał cokolwiek 
przekonsultować z radą miejską, zostało utworzone towarzystwo, z kapitałem w 
wysokości pięciu milionów dolarów, które miało się zająć organizacją wystawy. Na 
jego czele stanął oczywiście John, jako projektodawca i ten, który najwięcej 
wniósł pieniędzy. Od razu też zaczął podpisywać weksle, uważając, że dochód z 
wystawy znacznie przewyższy wydatki. 
W ciągu paru dni okazało się, że pomysł przyciągnął nie tylko projektantów i 
architektów wietrzących zarobek, ale również ludzi interesu. Drzwi w gabinecie 
Johna, w jego domu, prawie się nie zamykały. Przychodzili nie tylko tacy, którzy 
mogli coś zdziałać, lecz także różni wydrwigrosze i niebieskie ptaki liczący, że 
uda się za nic wyciągnąć pieniądze. 
Wkrótce o pomyśle Kmity dowiedziała się cała Ameryka. O lokalizację wystawy u 
siebie poczęły się także ubiegać Nowy Jork, Waszyngton i St. Louis. Jako 
argument przetargowy, kapitał zakładowy trzeba było podwyższyć do dziesięciu 
milionów dolarów i poszukać poparcia prezydenta Stanów Zjednoczonych, który 
nosił takie samo nazwisko jak mayor – Harrison. Dzięki temu sprawa została 
załatwiona pozytywnie dla Chicago, ale nie dla Kmity. Na czele 
ogólnoamerykańskiej komisji do spraw wystawy stanął nie on, ale Harlow 
Higinbotham. Mimo to nie do Harlowa, a do Johna zwracała się większość 
interesantów. 
Jednego dnia zapukał do gabinetu Kmity człowiek o oczach, które zdawały się 
przewiercać na wskroś każdego. Uważny obserwator mógłby nawet dostrzec pewien 
brak koordynacji w ruchach. Jednak John nie zauważył niczego niezwykłego w 
zachowaniu gościa. 
– Sądzę, że może pan doceni moje umiejętności – zaczął przybyły z pewnością 
siebie wywierającą duże wrażenie – mayor nie dał mi stosownego stanowiska do 
moich kwalifikacji, ale on nie jest biznesmenem i nie musiał się na tym poznać. 
Pan to co innego. 
Pochlebstwa na większości robią wrażenie i Kmita nie był w tej dziedzinie 
wyjątkiem. Przychylnie więc zaczął słuchać przybyłego, tym bardziej że nazwisko 
Patrick Prendergast nie pamiętał już gdzie, ale obiło mu się o uszy. 
– 
Mam wspaniały pomysł, o którym Harrison nawet nie chce słyszeć. Na wystawę 
trzeba zaprosić potomka Krzysztofa Kolumba. 
– Potomka? – nie bardzo zrozumiał. 
– 
A tak. Żyje w Hiszpanii ostatni z linii wielkiego żeglarza. Książę Veragni. 
Wprawdzie jest farmerem, hodowcą byków przeznaczonych do korridy. Ale co to ma 
za znaczenie, grunt, że potomek, i to autentyczny 
– 
Znakomite, wspaniałe – John wyszedł zza biurka i potrząsnął prawicą 
Prendergasta. Nie było to zbyt amerykańskie, ale nie wiedział, jak mu wyrazić 
swój zachwyt. 
– 
Doskonale, ale interes jest interesem – powiedział, wyzwalając dłoń z uścisku – 
chciałbym też coś z tego mieć. Czy może mi pan obiecać, że po wystawie mayor 
miasta da mi stanowisko w swoim biurze? 
– 
To drobnostka. Załatwię ją. Harrison po zakończeniu wystawy będzie miał wobec 
mnie dług wdzięczności. 
Kmita odzyskiwał powoli spokój ducha. Wyglądało na to, że wszystko idzie ku 
lepszemu i zadośćuczynienie za winę zostanie mu przez Boga udzielone. Im dłużej 
o tym myślał, tym bardziej umacniał się w przekonaniu, że Najwyższy, który 
wszystko widzi i wszystkim kieruje, doszedł do wniosku, że przewina, jakiej 
Kmita dopuścił się wobec rodzinnego miasta i jego mieszkańców, winna obrócić się 
na większą chwałę bożą, ucieleśnioną oczywiście w światowej wystawie 
zorganizowanej w Chicago. 
Po pewnym czasie, kiedy pomysł z księciem Veragni zyskiwał sobie powszechny 
poklask, doszedł do wniosku, iż wizyta Prendergasta była pierwszym znakiem 
wybaczenia danym przez niebiosa. Dopiero teraz uświadomił sobie wzrok Patricka, 
ruchy jego rąk odmienne od zwykłych. 
– Tak – zawołał nagle – podobne do znaku błogosławieństwa udzielanego przez 
proroków. 
Akurat dzień chylił się ku nocy. Od jeziora wiat taki sam przenikliwy wiatr jak 
owego październikowego dnia, w którym płomienie ogarnęły miasto. Żona leżała już 
w sypialni, a on jeszcze siedział za biurkiem zafascynowany misją Prendergasta. 
Na pewno przez niego przemawiał sam Bóg. To nic, iż wyrażał się nieporadnie, 
zacinał. Najwyższy nieraz wybiera na swych posłańców ludzi prostych i 
maluczkich. Tylko jak poznać, czy są to prostaczkowie zwykli, czy namaszczeni 
przez łaskę bożą. 
– 
Mam, mam. Rzeczywiście to jest znak prawdziwy – zawołał podniecony – przecież on 
ma takie same imię jak O’Leary, Patrick. 
–
Co ty tam tak wykrzykujesz – zapytała żona z sypialni – jeśli udało się 
przeforsować pomysł z wystawą, to jeszcze nie powód, aby całą noc siedzieć za 
biurkiem. Chodź spać. 
Rozbierając się, a później wślizgując się pod zimną kołdrę, zastanawiał się, czy 
nie powiedzieć jej o swoim odkryciu. Kiedy w radosnym podnieceniu już się 
zdecydował, stwierdził, że odwrócona na bok śpi, oddychając głęboko. – To nawet 
lepiej – pomyślał – przecież ona myśli, że za pożar odpowiada krowa pani 
O’Leary. 
Następnego dnia ranek wstał pogodny, słoneczny, bez wiatru dmuchającego po 
ulicach. Przeciągnął się w pościeli i stwierdził, iż druga połowa łoża jest 
pusta. Na ogół wstawała później od niego, ubrał się więc i przyszedł na 
śniadanie nieco zaskoczony. Zaniepokoiło go, że przygląda się mu badawczo. Kiedy 
służba posprzątała ze stołu, zapytała go wprost: 
– „Gaście, gaście prędko. Ja nie chciałem wywołać tego pożaru”. Wolałeś to parę 
razy przez sen. Co to ma znaczyć? 
Poczuł, jak wielki ciężar spada mu z serca. Wreszcie Bóg uznał, że może mu 
wybaczyć. Teraz niech uczyni to żona. Ale najpierw musi poznać prawdę. 
– Poznacie prawdę, a prawda was wyswobodzi – powiedział z namaszczeniem. 
– Masz zamiar zostać kaznodzieją, straszyć ludzi ogniem piekielnym i zachęcać 
niebem? – była w dobrym humorze, choć powinna go podejrzewać, badać, co znaczą 
wypowiedziane przez sen słowa. 
To spowodowało, że doznał nagłego olśnienia. Jeśli była inna niż zwykle, to 
znaczy, że została wybrana na drugiego posłańca obok Prendergasta. 
A więc przez jej usta przemawiał sam Bóg. Pomyślawszy to, zrozumiał. Słowa o 
ogniu piekielnym i niebie były słowem bożym i znaczyły coś więcej niż 
odpuszczenie strasznego grzechu podpalenia. 
– Tak, to nie krowa pani O’Leary była winna wielkiego pożaru – stwierdził z całą 
powagą – to ja zrobiłem. Ale nie jestem winny. Działałem jako narzędzie Boga, 
który chciał ostrzec ludzi przed piekłem i zachęcić do raju. Dzięki Najwyższemu, 
który przemówił przez ciebie, wreszcie to pojąłem. 
Patrzyła nań z niedowierzaniem i przerażeniem, przypominając sobie śmierć jego 
ojca, Stanleya, i to, co ludzie mówili – że był on szalony, bo nikt przy 
zdrowych zmysłach nie skacze w płomienie tylko po to, by ratować kotka. 
3. 
W cukierni Clotta i Botina w Hotelu Saskim na rogu ulicy Koziej i Krakowskiego 
Przedmieścia pachniało kawą i świeżym wypiekiem ciast. Tych smakowitych woni nie 
był w stanie wyprzeć przeciąg, jaki powstawał, kiedy nowy gość otwierał drzwi, 
ani tym bardziej ożywiony gwar rozmów. Feliks często zachodził do cukierni z 
żoną albo ze znajomymi. Dobrze się było od czasu do czasu pokazać w miejscu 
publicznym, do którego uczęszczali dziennikarze, artyści i pisarze. Na pytanie, 
dlaczego to czyni, odpowiadał niezmiennie: 
– To bardzo dobrze robi na guziki. A dokładniej na ich sprzedaż. Nasza fabryka 
musi być również znana wśród wyższych sfer. 
Tym razem nie to sprowadziło Kmitę do lokalu Clotta i Botina, ale dziwna 
wiadomość przekazana przez majstra z fabryki. Abram prosił, aby poszedł do 
cukierni i tam poczekał na niego. Było to tym bardziej szokujące, że 
Wojciechowski nie chadzał do cukierni, a już z pewnością noga jego nigdy nie 
stanęła w lokalu przy ulicy Koziej. Majster, przepytywany przez Feliksa, 
niewiele potrafił wyjaśnić. 
– Pan właściciel mówi, coby tylko powtórzyć, i jeszcze, że sprawa jest ważna. 
Kmita usiłował odgadnąć, co się może za tym kryć. Spotkanie z Marią Andriejewną? 
Z przybyłym z Petersburga generałem od dostaw mundurowych? Na pewno nie 
kwapiliby się do spotkania w tej cukierni. Nie cieszyła się zbyt dobrą sławą u 
zwierzchności rosyjskiej. Cóż więc mogło być? Zasiadł za stolikiem przekonany, 
że sprawa i tak zaraz się wyjaśni. Abram zawsze był słowny i punktualny. 
Nie upłynęło pół godziny, gdy zjawił się. Rozejrzał się po cukierni, trochę 
niepewny w nie znanym środowisku, ale kiedy siadł przy stoliku, ochłonął i 
stwierdził, że nikt nie zwraca na niego uwagi, wróciła mu zwykła pewność siebie. 
Nie chciał tylko niczego jeść i pić. 
–
Może nie być koszerne – wyjaśnił krótko. 
–
Przecież tu mięsa nie podają. 
–
Co ty mówisz, Feliksie. Tak długo jesteś wspólnikiem Żyda, a nie wiesz, że 
garnek albo inne naczynie może nie być koszerne, bo gotowano w nim albo pieczono 
coś niedozwolonego? 
– No, a w Karlsbadzie? Skąd wiesz, że tam wszystko w porządku? 
– 
Oj, ty zawsze musisz takie pytania zadawać. Tu może mnie prawowierny Żyd 
zobaczyć i donieść do rabina. A tam kto mnie widzi? 
– A Pan Bóg? 
– 
Niech imię Jego będzie pochwalone. To on już nie ma większych zmartwień niż 
patrzyć, co Abram Wojciechowski robi w Karlsbad? A wiesz, co uczeni w piśmie 
mówią? „Oczy sług Najwyższego są oczami Jego”. A wiesz, co to znaczy? Jak sługa 
nie dostrzeże, to i Jahwe nie zobaczy. To znaczy nie ma grzechu. 
– I jesteś pewien, że tak można? 
– 
Co znaczy pewien? W życiu nic nie jest pewne, tylko śmierć. A nawet ty wiesz 
dobrze, że co innego ten „bad”11, a co innego nasza Warszawa. Ja w Karlsbad 
szaleję jak głupi, a tu handluję. Jak tu będę przegrany, nie dostanę kredytu, 
nikt mnie nie wesprze. Tu jest interes, a tam radość. To dwie różne sprawy. Nie 
należy ich mieszać. 
– Zapewne, zapewne – zaśmiał się Feliks – ale skoro skrywasz przed obliczem Boga 
swoje 
grzeszki, to przynajmniej przede mną się wyspowiadaj. Po co mnie tu ściągnąłeś? 
Abram sięgnął do kieszeni i wyciągnął niewielki papier złożony we czworo. 
– 
Ot, po to – powiedział krótko, rozprostowując pomięty arkusik. Kmita wziął go do 
ręki i przeczytał: „Całą duszą łączymy się z uroczystościami wzniesienia pomnika 
dla wielkiego męża stanu Rosji, hrabiego Murawiewa, który wyzwolił Litwę z 
niewoli katolicko-polskiej i potwierdził prawdę, że kraj ten jest rosyjski. 
Niechże pamięć wielkiego Rosjanina będzie na zawsze błogosławiona”. 
–
Co to jest? Po coś to przyniósł? 
–
Telegram do Najjaśniejszego podpisany przez profesorów Uniwersytetu 
Warszawskiego. 
–
A co ty i ja mamy z tym wspólnego? 
–
To powinni podpisać także przemysłowcy i handlowcy Warszawy. 
–
Dlaczego? Pomnik Murawiewa wystawią w Wilnie, a nie u nas. 
–
Wszystko jedno. Dal mi to Iwan Iwanowicz i powiedział, że powinniśmy pierwsi 
podpisać. 
–
Czaparenko? 
–
A znasz innego Iwana Iwanowicza, który by mógł to zrobić? 
–
Ale dlaczego właśnie my pierwsi? 
–
Bo my mamy największe dostawy dla armii. No i co? 
– 
Noo, tak – Kmita podrapał się po brodzie – ale jeśli to ten sam telegram, to o 
ile wiem, podpisało go tylko sześciu profesorów uniwersytetu, a prawie wszyscy 
studenci polscy zaprotestowali. 
– A dostawy wojskowe? Jak nie podpiszemy... 
– 
A dostawy dla cywilów? Dla Polaków? Jak nas zbojkotują, to zostaniesz tylko z 
guzikami wojskowymi? To tylko jedna trzecia naszych wytworów. I co? Już nie 
umiesz liczyć? Oj, Abram, Abram. 
– 
Liczyć to ja umiem, ale myśleć też. Czaparenko powiedział, że mogą cofnąć 
licencję na całą fabrykę, nie tylko zamówienia wojskowe. I co robić? On, 
„naczalnik”, może wiele. 
–
Ale dlaczego akurat my pierwsi? 
– 
Tego nie wiem, ale zaraz ci sam powie. Po to się tu umówiłem. Iwan Iwanowicz 
będzie 
11 Z niem. Bad – uzdrowisko, kąpiel. 
szedł z uniwersytetu. 
Nie czekali długo. Po kilku minutach Czaparenko zjawił się w cukierni. 
Niewysokiego wzrostu, jakby zasuszony, wyglądał na podrzędnego urzędnika bądź 
nauczyciela szkółki elementarnej, a nie na ważnego naczelnika, którego sam 
generał-gubernator się w wielu sprawach radził. Jak chodziły też wieści, miał 
bliskiego krewnego na dworze carskim. Kmita jednakże podejrzewał, że to sam Iwan 
Iwanowicz rozpuszcza te pogłoski. Nie przeszkadzało to, a wręcz przeciwnie, 
dzięki nim wielu wysokich urzędników przychylnie odnosiło się do spraw 
załatwianych przez Czaparenkę. 
Przysiadł się do stolika i sepleniąc zapytał. 
– Podpisaliście, panowie, telegram do Najjaśniejszego Pana? 
– 
Oczywiście, że podpiszemy – powiedział dyplomatycznie Feliks – tylko czy wasza 
wysokość nie sądzi, że powinien być inny w treści niż tekst profesorów? Ktoś 
może podsunąć Najjaśniejszemu Panu, że stosowanie tych samych zdań zakrawa na 
jawną kpinę. 
Rosjanin, mile połechtany przesadnym tytułem, na uwagę o tekście obruszył się. 
– 
Ech, wy Polaczki. Szukacie dziury w całym. A mnie już Nina Andriejewna skarżyła 
się, że władzy od Boga i Najjaśniejszego Pana danej nie szanujecie. Ot co! 
– 
Widziałem się z Niną Andriejewna nie dalej jak wczoraj. Była bardzo zadowolona i 
mówiła, że nasze guziki są najlepsze w całym imperium. 
– 
Możliwe, możliwe. Pewnie zmieniła zdanie. Taka wielka dama powinna jednego dnia 
mówić to, drugiego to – wyciągnął kraciastą chustkę i przecierając okulary, 
dodał – ale ja nie jestem zadowolony. Ot co! 
Feliks nieznacznie mrugnął do Abrama, a ten wyciągnął z surduta kopertę i podał 
pod stołem naczelnikowi. Ten jakby tylko na to czekał. Zręcznym ruchem rozerwał 
zamknięcie i ze środka sprawnie wyłuskał banknoty, wręcz błyskawicznie je 
przeliczył i schował do kieszeni. Twarz jego rozjaśnił grymas, ale obydwaj 
wspólnicy znający Czaparenkę nie od dziś wiedzieli doskonale, że jest to uśmiech 
zadowolenia. Suma była stosowna do okoliczności. Odetchnęli z ulgą. Kmita złożył 
telegram i chciał go schować do kieszeni. 
Rosjanin złapał go za rękę. 
–
O nie, a podpisy?Abram chciał się odezwać, ale uprzedził go Kmita.
–
Naprawdę pan chce, żeby tekst był ten sam co wysłany przez profesorów? 
– 
Tak, bo zamieści go „Warszawskij Dniewnik”. Nie będziemy wysyłać dodatkowego 
telegramu. Uznamy, że popieracie tamten z uniwersytetu. To wystarczy. Feliks 
pomyślał, że nie doceniali dotąd Czaparenki. Był sprytniejszy niż sądzili. 
– 
Dobrze – powiedział, biorąc z powrotem papier – ale przecież dwa podpisy i to z 
jednej tylko fabryki to stanowczo za mało. Musi być więcej. Jeśli pan będzie 
chodził i namawiał właścicieli, to powiedzą, że to pod przymusem. My to 
załatwimy i panu oddamy. 
– 
Iwanie Iwanowiczu – wtrącił Abram – to bardzo dobry pomysł. My załatwimy 
wszystko, a pana jenerał-gubernator pochwali. 
Czaparenko zastanawiał się chwilę, a podejrzliwość wychodziła z niego wszystkimi 
porami. Wreszcie uznał, że i tak ma ich w ręku. W niczym nie ryzykuje, a 
zastąpią go w misji, która rzeczywiście jest niezręczna i wrogowie mogą oskarżyć 
władze o przymuszanie administracyjne do podpisu. Skinął głową przyzwalająco, 
wstał i pożegnawszy się wyszedł. 
– 
No, jedno jest w tym wszystkim pewne – westchnął Kmita – starannego wychowania 
to on w domu na pewno nie odebrał. 
– 
Odebrał, nie odebrał – mruknął Abram – co to ma do rzeczy. Najważniejsze, że nie 
ma nam za złe. A co będzie dalej, to zobaczymy. 
– 
Nic nie zobaczymy, bo nie możemy tego podpisać. Już ci mówiłem. Z samych dostaw 
dla wojska nie utrzymamy się, a Polacy ogłoszą bojkot naszych guzików. 
–
Możemy dostarczać je do Rosji. 
–
A jak wepchniesz się na tamten rynek? Ten już mamy i trzymajmy się go. 
–
Nie gorączkuj się – Wojciechowski tarł czoło – już wiem. Musisz jechać do 
Karlsbad. 
– Daj spokój – wybuchnął, aż od stolików cukierni obróciły się ku nim zdziwione 
spojrzenia – tu decyduje się los fabryki, a ty jak pijany do płotu ciągniesz do 
tego Karlsbadu. 
– Po co ta złość? Po co ten krzyk? Owa, nie chcesz, to nie jedź. Ale ja sobie 
tak myślę, że jak ty będziesz dla ratowania zdrowia w ten Karlsbad, to nie 
będziesz mógł podpisać. A wiadomo, że trzeba. No to podpisze ten Żyd 
Wojciechowski. Ponieważ i tak jest parszywy, to już nie może być więcej. A ty, 
szlachetny Polak, będziesz czysty i honorowy jak sam Kościuszko. I jaki 
warszawiak wtedy od ciebie nie kupi guzików? Ja się pytam, jaki? 
4. 
Patrick Prendergast starannie zaciągnął zasłony w pokoju. Sprawdził uważnie, czy 
nie ma żadnych szpar, żadnych prześwitów, po czym otworzył szufladę komody i 
wyciągnął z niej swego Smith and Wessona kaliber dziewięć. Obejrzał rewolwer 
starannie i pokręcił bębenkiem. Broń przypominała niewielką armatę. To było 
akurat to, czego potrzebował. Rozebrał rewolwer, obejrzał dokładnie, wytarł 
każdą część z zaschłego wraz z kurzem smaru i na nowo naoliwił. Robił to powoli, 
precyzyjnie, tak że czynności, które nie powinny trwać dłużej niż kilka minut, 
zajęły mu ponad godzinę. 
Kiedy skończył, poczuł nagły ból w skroniach. Miał wrażenie, że zaraz głowa mu 
eksploduje. Było to tak silne i dojmujące, że położył się na łóżku, czekając na 
wybuch. Ale pulsowanie i tętnienie stopniowo się cofało, zanikało, łagodniało, 
aż zupełnie ustąpiło. Powoli pogrążył się w sen. Kiedy się obudził, w pokoju 
panowała ciemność. Dość długo musiał wysilać mózg, aby sobie uprzytomnić, gdzie 
jest, jak się tu znalazł i co robi. 
Gdy już pojął, zapalił światło i sięgnął po rewolwer. Z satysfakcją, niemal 
czułością przyglądał się stalowo błyszczącej lufie. Pociągnął parę razy za 
spust, by sprawdzić działanie iglicy. Była niezawodna. Sięgnął po pudełko z 
nabojami i kolejno wsuwał je do bębenka, jeszcze obrotem sprawdził, czy żadna 
komora nie została pusta, i odetchnął. – Właściwie to po co tyle – pomyślał – 
wystarczyłby jeden lub dwa. No, ale na wszelki wypadek niech będzie. 
Założył rewolwer za pasek od spodni i wyjrzał przez okno. W dole, mimo 
wieczornej pory, tętniła życiem Randolph Street. Jechały nią powozy, omnibusy 
ciągnione przez konie, chodnikami podążali liczni przechodnie. Świeciło się 
światło w sklepach i błyszczały reklamy. Wprawdzie światowa wystawa skończyła 
się niebywałym sukcesem – w ciągu 179 dni trwania zwiedziło ją dwadzieścia 
siedem i pół miliona ludzi, ale ten październikowy wieczór był opromieniony 
szczególnym świętem. 
W podzięce Harrisonowi za tak wspaniałe osiągnięcie, które postawiło Chicago w 
rzędzie pierwszych miast świata, 28 października został ogłoszony Dniem Mayora. 
Ruch panujący na Randolph Street i innych ulicach był wyrazem hołdu, jaki 
składali mieszkańcy Carterowi Harrisonowi. 
– Złodziej – mruknął Patrick, spoglądając w dół na ulicę – złodziej i bandyta. 
Tak załatwić 
tego dobrego i uczciwego Johna. No, ale wyjdzie mu to bokiem. Splunął na 
podłogę. Ogarniała go coraz bardziej ślepa, coraz bardziej zaciekła nienawiść. 
Nie miało tu żadnego znaczenia, że nie Harrison, lecz Kmita wystawiał czeki bez 
pokrycia. Nie poczuwał się też do winy, że sprowadzony przez niego książę 
Veragni i podejmowany z entuzjazmem, żył zbyt wystawnie na koszt miasta, a jak 
twierdzili niektórzy, nawet podrobił podpisy Kmity i wyłudził znaczne sumy 
pieniędzy. 
Być może gdyby ktoś w tej chwili Prendergastowi stojącemu na środku pokoju z 
rewolwerem za pasem zechciał to wszystko na spokojnie wytłumaczyć, może 
zrównoważony ton i życzliwość poskromiłyby w Patricku całą agresję, ale był sam, 
a w głowie niczym wielkie kamienie młyńskie dudnił mu gwar i turkot dobiegający 
z Randolph Street. Huczał tak, iż przeraził się, że znów rozboli go głowa i 
będzie chciała eksplodować. 
Otworzył drzwi i zbiegł po schodach. Zimne powietrze ulicy poprawiło mu 
samopoczucie. Hurkot w skroniach ustąpił, a gwar słyszany z poziomu chodnika nie 
był tak dokuczliwy. Szedł ostrożnie, wymijając przechodniów. Nie pociągały go 
ani sklepy, w których mimo późnej pory jeszcze handlowano, nie widział pięknych 
kobiet wystrojonych jak na święto 4 lipca, a w ogóle jakby nie dostrzegał nikogo 
i niczego. 
Szedł owładnięty jedną jedyną myślą. Co chwilę sprawdzał, czy rewolwer nie 
wypadł mu zza paska. Był to tylko nerwowy odruch, bo przecież czuł jego ucisk na 
brzuchu. Nie spieszył się. Kroczył powoli, spacerowo. I to wcale nie dlatego, że 
się rozmyślił. Po prostu nie wolno mu było przyjść za wcześnie. Zawracał więc, 
kluczył, przystawał przed witrynami sklepów, niby to podziwiał wystawione 
towary, ale w gruncie rzeczy nic nie widział. 
Wreszcie zdecydował – teraz będzie w sam raz. Przeszedł przez kilka skrzyżowań i 
skręcił w prawo. Przed trzecim domem od rogu zatrzymał się. Stanął i patrzył w 
oświetlone jasno okna. Wyglądało, jakby się wahał, ale on tylko nie był pewien, 
czy zastał tego, kogo trzeba. Odczekał, aż w jednym, a potem drugim oknie 
zagasło światło. Paliło się tylko na dole, w jadalni albo gabinecie. 
Wszedł po schodkach i mocno zastukał. W drzwiach stanął krępy mężczyzna. Zmrużył 
oczy. Nie widać było charakterystycznych, opadających po obu stronach ust wąsów, 
ale nie było żadnych wątpliwości. Przed nim stał Carter Harrison. Wyrwał zza 
paska rewolwer i bez mierzenia strzelił. 
Zdało mu się, że mayor drgnął. Szarpnął drugi raz za spust i znów zdało mu się, 
że bez skutku. W popłochu wypalił trzeci, czwarty i piąty raz, nie bardzo sobie 
zdając sprawę, że strzela do osuwającego się, a potem do leżącego bezwładnie 
ciała. – Jednak nie wystarczył jeden pocisk – pomyślał, jakby to w tej chwili 
było najważniejsze, rzucił rewolwer koło zabitego, a sam przysiadł na schodkach, 
czekając na policję. 
Wiadomość o zabójstwie Harrisona dotarła do domu Johna w parę chwil po 
wiadomości, że jest zrujnowany, że weksle, wydatki przekroczyły wszystko, co 
miał. Nie bardzo mógł zrozumieć, jak to się stało, ale ponieważ nigdy nie 
pojmował zawiłości bankowo-finansowych, więc przyjął wiadomość o bankructwie z 
całą pokorą. 
– 
Widać taka była wola boża – powiedział z całym spokojem. Położył dłoń na głowie 
zmartwiałej z przerażenia żony – nie rozpaczaj, kobieto. Zapewne w ten sposób 
odpuszczono nam nasze winy. A w morderstwie Harrisona jest palec boży. 
Prendergast był narzędziem Boga. 
– Jakim? – zapytała przerażona. 
–
To mayor ze mną podpalał Chicago. Musiał odkupić naszą winę. Nie zwróciła uwagi 
na cały bezsens podejrzenia. 
–
Co teraz z nami będzie, z czego będziemy żyć? Co będzie z Jamesem? 
–
Jakim Jamesem?Dopiero teraz przeraziła się na dobre.
–
Twoim synem Jamesem, który ma już trzy lata. 
Patrzył na nią jasnym niewidzącym spojrzeniem, takim samym, jakie miał Patrick 
Prendergast. 
– Bóg najwyższy – powiedział – który wybrał mnie na swoje narzędzie do 
ostrzeżenia ludzi przed ogniem piekielnym, na pewno udzieli mu swej łaski i 
opieki. 
5. 
Abram sam dopilnował, by skromny bagaż Feliksa został zniesiony do dorożki, gdyż 
Kmita podniecony niezwykłą podróżą zapomniał niemal o wszystkim, a w dodatku 
kilka razy sięgał do portfela, by upewnić się, czy spoczywa w nim paszport z 
rosyjskim dwugłowym orłem i bilet do Krakowa na drugą klasę. Trzecią lub czwartą 
w żadnym przypadku nie wypadało mu jechać, a na pierwszą żałował pieniędzy. 
Ludwika chciała męża odwieźć osobiście na dworzec Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, 
ale Wojciechowski z trudem ją przekonał, żeby została w domu. Miał w tym swój 
głęboko skryty cel, ponieważ nie zdążył wspólnikowi przekazać pewnego bardzo 
ważnego adresu w Karlsbadzie, bez którego cała kuracyjna wyprawa nie odniosłaby 
pożądanego skutku. 
Na dworcu, gdzie szyny kończyły się, jakby to był kres świata żelaznych dróg, 
pary i elektryczności, ruch panował niewielki. Nikt specjalnie o tej porze nie 
wyjeżdżał na wywczasy, a tych, którzy podróżowali w interesach, nikt nie żegnał. 
Przemykali prędko do wagonów i zasłaniali się płachtą gazety. Bagażowi, z 
metalowymi tabliczkami na czapkach opatrzonymi rosyjskim napisem: nosilszczik, 
bacznym wzrokiem obserwowali pasażerów wysiadających z dorożek – który skinie na 
nich ręką. 
Do Feliksa i Abrama podskoczyło dwóch. Kmita, choć oszczędny, machnął ręką – 
niech obydwaj zarobią. Nosilszczicy sprawnie umieścili walizki w przedziale i 
kornie zdjąwszy czapki, wyciągnęli ręce po pieniądze. Dopiero teraz 
Wojciechowski mógł swobodnie przekazać informację. 
– 
Z dworca weźmiesz dorożkę i każesz się wieźć do „Villa Rösler” przy 
Imperialstrasse. Tam zapytasz o Rużiczkową. Albo ona sama, a jak nie, to załatwi 
ci towarzystwo jakiejś damy – tu mrugnął porozumiewawczo. 
–
Damy? – zapytał niedowierzająco. 
–
Nie bądź taki dokładny. Ładniej tak mówić niż nazywać ją grubiańsko. 
–
Nie wiem, czy mi starczy pieniędzy? 
– 
To nie kosztuje tak drogo. A szczególnie polecam ci... Coś jeszcze mówił, ale 
trzeci dzwonek zagłuszył słowa Abrama i po chwili lokomotywa, buchając kłębami 
pary i sapiąc, ruszyła do przodu. Podróż, co do której miał tyle wątpliwości, 
zaczęła się. Minęli ostatnie domy przedmieścia i pociąg jechał wśród pól z 
pasącymi się krowami i rzadko rozrzuconymi zagrodami wiejskimi. Odetchnął i po 
raz pierwszy doszedł do wniosku, iż rada Abrama była dobra. 
Kraków zrobił na nim wrażenie. Biało-czerwone flagi, orły, a co najdziwniejsze, 
napisy wszędzie tylko w języku polskim. W porównaniu z karą, jaką ostatnio 
zapłacił kuzyn Abrama za to, że nad jego sklepem w dwujęzycznym napisie litery 
polskie były o centymetr większe – krakowskie szyldy były czymś niewiarygodnym. 
Odwiedził Wawel i groby królewskie i na tym zakończył swój zapał patriotyczny. 
– 
Im to dobrze, nie mają nad głową Niny Andriejewnej ani Iwana Iwanowicza. – I to 
było podsumowanie, które starczyło za wszystko. Tym bardziej że głowę mu 
zaprzątało co innego. Za 
dwa dni miał zobaczyć abramowy Karlsbad. 
Nie rozczarował się. Kurort powitał go pięknym porannym słońcem, przebijającym 
znad gór. Wysiadł na wąski peron Oberer Bahnhof, mrużąc zmęczone z niewyspania 
oczy. Bez trudu dogadał się z mówiącym po czesku dorożkarzem, być może dlatego, 
że najbardziej chciał tylko jednego – jak najprędzej znaleźć się w Villa Rösler 
i wyspać się do syta. Przejechali przez rzekę, która, jeśli dobrze zrozumiał, 
nazywała się Eger. 
Nazwisko Wojciechowskiego podziałało na Rużiczkową jak zaklęcie na drzwi sezamu. 
Dostał najlepszy pokój, a wręczając klucz, szepnęła mu dwuznacznie: 
–
Wieczór panu znajdę damę do towarzystwa. 
–
Na noc też? – zapytał frywolnie. 
– 
Nie na jedną. Na wszystkie – mrugnęła dziwnie jednym, a potem drugim okiem. Z 
początku myślał, że może jest to tik nerwowy, ale skoro się nie powtórzyło, 
doszedł do wniosku, że być może Czesi mrugają inaczej. 
Wieczorem obudziło go pukanie do drzwi. Weszła niewysoka blondynka, niewiele 
młodsza od jego Ludwiki. 
– 
Jestem Jarmila – powiedziała – ale wszyscy mi mówią Mila lub Milenka – 
pocałowała go w usta. Nie czekając na zaproszenie czy choćby słowa zachęty, 
zaczęła rozpinać bluzkę, ściągnęła spódnicę i wślizgnęła się pod kołdrę. Zdążył 
zobaczyć, iż jest zgrabna, proporcjonalnie zbudowana, ale zaskoczyła go 
bezceremonialnym zachowaniem. Poza tym Rużiczkowa chyba mówiła, że może sobie 
wybrać. 
Tymczasem Milenka, podciągnąwszy kołdrę pod brodę, przyglądała się z 
zainteresowaniem jego speszeniu. 
– Może byś się czegoś napił?Przytaknął, nie zauważając, że mówi mu przez ty.
– 
Tam w szafce jest butelka z siódmego źródła karlsbadzkiego – mówiła łamanym 
językiem, mieszając polskie i czeskie słowa. Skrzywił się. 
– 
To tylko taki chwyt reklamowy – roześmiała się. To Becherovka, słynna wódka 
ziołowa, ale jej skład jest tajemnicą. Spróbuj. 
W środku stała ciemnozielona butelka z czerwono-niebieską etykietą. Obok dwa 
kieliszki. Nalał sobie i jej. Wypił, ale bez większego efektu. Raczej 
przypominało mu to likier. Milenka ledwie umoczyła usta. 
– Chodź – powiedziała – nie należy tracić czasu – noce są takie krótkie. 
Zgasił światło i zaciekawiony wsunął się pod kołdrę. Nie odczuwał podniecenia, 
co zapewne wynikało z jej rzeczowego, bezceremonialnego zachowania. Rano wyszła 
o wczesnym świcie, całując go po matczynemu w czoło. Feliks został sam ze swym 
rozczarowaniem. Nie rozumiał zupełnie Abrama. To, co przeżył w nocy, nie różniło 
się zupełnie od doznań, jakie odczuwał z Ludwiką. A może nawet mniej było w nich 
atrakcyjności. 
Przy śniadaniu spotkał Rużiczkową. 
–
Zadowolony pan? 
–
Mhm – mruknął. 
–
Bardzo dobrze. Pan Adam też bardzo chwalił Milenkę. 
–
Kto? 
– 
Pana przyjaciel, Wojciechowski. To wielki pan. Prawdziwy arystokrata. Dobry i 
hojny. Nie chciał nam za nic powiedzieć, jakiego jest herbu. 
– Herbu? 
– 
Nie wygląda pan na szlachcica, ale to ładnie ze strony Adama, że się z panem 
mimo to przyjaźni, ale przecież wie pan, co to jest herb? 
– 
Oczywiście – powiedział rozbawiony Karlsbadzkim wcieleniem Abrama. I zaraz 
przyszedł mu pomysł do głowy – wiem nawet, jaki ma herb. 
– 
O, wspaniale – ucieszyła się – proszę powiedzieć. Wysilił pamięć, by przywołać 
dawne opowieści ojcowskie. 
– 
Nazywa się Szreniawa i jest bardzo stary. Pochodzi z piętnastego wieku. Na 
tarczy srebrny zarys rzeki ze srebrnym krzyżykiem u góry. Wszystko na czerwonym 
tle. U góry tarczy słoniowe trąby z zawieszonymi na nich dzwoneczkami. Pomiędzy 
trąbami złoty lew – zreflektował się – ale po co to pani? 
– 
Bo mamy złotą księgę gości, do której wpisujemy wszystkich herbowych, a nasz 
buchalter rysuje dokładnie znak rodowy każdego. Przykro mi, że pan nie ma. 
– 
Mnie też żal. Bo wie pani, ja mam fabrykę guzików. Skrzywiła się, jakby chciała 
powiedzieć – to od razu widać. Udał, że tego nie dostrzega. 
–
Nie macie tu jeszcze jakich innych rozrywek? 
–
Koncerty w Stadtpark i Kurhaus, kabaret „Kakadu” w Schutzenhaus... 
–
A coś bardziej atrakcyjnego? 
–
Mężczyźni? O nie, tego u nas nie ma. 
–
Źle mnie pani zrozumiała.Pochyliła się ku niemu.
– 
Owszem, jeśli pan chce zagrać, to jest salon gry, ale głęboko skryty, dla 
wybranych. Panu jako przyjacielowi Adama mogę zawierzyć. Pójdzie pan na 
Sprudelstrasse do Wiener Cafe i powie pan kelnerowi z wąsami, proszę pamiętać, z 
wąsami, że przysyła Rużiczkowa. 
Idąc do kawiarni, zastanawiał się, dlaczego Abram go nie uprzedził, że w 
Karlsbadzie ma na imię Adam i jest polskim arystokratą, ale doszedł do wniosku, 
że pewnie Wojciechowski mówił to w ostatniej chwili, kiedy trzeci dzwonek 
zagłuszył wszystko. Jednego tylko nie mógł zrozumieć, jak żydowski akcent nie 
zdradził prawdziwego pochodzenia Wojciechowskiego. Jedynym wytłumaczeniem było 
to, że obracał się wśród Czechów, którym subtelności akcentu polskiego były 
obce. 
W Wiener Café kelner nie okazał zdziwienia. Dyskretnie zaprowadził go do 
sąsiedniego budynku. W jednej sali była ruletka, w dwóch pozostałych stały 
stoliki karciane. Przeszedł, przyglądając się uważnie. Od czasu do czasu 
bezpłatnie roznoszono kufle z piwem i kieliszki z Becherovką. Piwo było dobre, 
ale likier nie wzbudził już jego zainteresowania. Podobnie jak karty. Natomiast 
ruletka była czymś zupełnie fascynującym. Słyszał o niej, ale nigdy na własne 
oczy nie widział. 
Obstawił kolory, cyfry, patrzył na kręcące się kółko, wprawiane w ruch ręką 
krupiera, długie grabki, którymi zręcznie ściągał przegrane i podsuwał 
szczęśliwcom wygrane. Dławiło go w gardle i ściskało za serce, gdy latająca w 
kółko kulka wyhamowywała bieg, by spocząć we wgłębieniu, wskazując w ten sposób 
czyjś nieoczekiwany tryumf. W salonie gry przesiedział do późnego popołudnia, 
przegrywając i wygrywając ze zmiennym szczęściem. 
Wieczorem zabrał Milenkę do „Kakadu”, który okazał się chałturą robioną przez 
wcale nie najlepszych wykonawców z Pragi i Wiednia. 
Na noc Jarmili nie zaprosił, żegnając ją u wejścia do pensjonatu. Była 
zawiedziona, choć starała się to ukryć. Następnego dnia zlekceważył koncerty w 
Stadtpark i Kurhaus, dając pierwszeństwo ruletce. W salonie koło Wiener Cafe 
powitano go jak stałego bywalca. Tego dnia przegrał sporo, ale następnego 
postanowił się odegrać. Milenkę stanowczo odprawił. Rużiczkowej za wszystko, 
łącznie z niedopitą butelką Becherovki, dokładnie zapłacił i chadzał na ruletkę 
regularnie – przed południem i po południu. Zmienne szczęście było tylko zachętą 
i umacniało go w przekonaniu, że wkrótce zdobędzie fortunę. Jednakże po tygodniu 
gry przekonał się, że jego portfel świeci pustkami, a pieniędzy, jakie ma, nie 
wystarczy nawet na bilet powrotny. 
Zadepeszował więc do Abrama, by przysłał mu jakąś okrągłą sumkę. Wojciechowski, 
zapewne świadom swej winy, przysłał odwrotną pocztą. Kmita przezornie uregulował 
wszystkie należności Rużiczkowej i opłacił pokój za następny tydzień z góry. Nie 
chodził na spacery, nie podziwiał urzekających widoków Karlsbadzkich, spóźniał 
się na posiłki w pensjonacie, a jedynie przegrywał i odgrywał. Trzy dni przed 
końcem pobytu znowu zabrakło mu pieniędzy. 
Nie przejął się tym zbytnio. Od dłuższego już czasu stwierdził, że w portfelu ma 
weksel podpisany przez Wojciechowskiego. W ostatnim dniu przed wyjazdem miał nim 
zapłacić za dostawę większej partii blachy na guziki wojskowe. W gorączce 
przygotowań do podróży zupełnie o tym zapomniał. 
Odbył krótką rozmowę z Rużiczkową, która była doskonale poinformowana o 
wielkości sum, które zostawił w salonie gry. Rozpoznała nawet podpis „kochanego 
pana Adama” i gotowa była wypłacić odpowiednią kwotę. Jej ochoczość wzbudziła w 
Kmicie podejrzenie, iż ma całkiem niemały udział w tajnym salonie gry. Jednakże 
było mu wszystko jedno, byle tylko mógł dostać pieniądze. Po ich otrzymaniu 
pierwsze, co zrobił, to kupił bilet powrotny. 
Była to słuszna decyzja. Ponieważ ostatniego dnia zostało mu ledwie tyle, co na 
dorożkę do Oberer Bahnhof. Nie dał nawet napiwków i wyjechał. Zjawił się w 
Warszawie wymęczony i głodny. Po drodze nie miał za co kupić kanapek ani napić 
się herbaty. 
Odespał wszystko w domu. Zjadł solidną kolację i jeszcze lepsze śniadanie. 
Wczesnym przedpołudniem zjawił się w kantorku fabryki. Spodziewał się wymówek i 
awantur, ale Abram powitał go po ojcowsku. 
–
Nu, bawiłeś się, jak słyszałem. 
–
Nie tak jak ty. 
– Co znaczy nie tak jak ja? Za to, coś wydał, ja mógłbym dziesięć razy. Co 
mówię, dwadzieścia razy poszaleć w Karlsbad. A ty na jeden raz to zużyłeś. 
– Wszystko co do grosza ci zwrócę.– Czy ja mówię, że nie zwrócisz? – 
Wojciechowski o wszystkim wiedział, nawet o wekslu. –
Co ty mi jesteś winien? Nic nie jesteś winien. Tylko podpisz ten papier. Kmita 
przebiegł wzrokiem tekst i nieco pobladł. 
– 
Tego nie możesz zrobić. Mój udział wynosi prawie sześćdziesiąt, a tu zostaje 
zmniejszony do dwudziestu pięciu. To rozbój. 
– 
Co znaczy rozbój. A wystawianie weksli na Abrama Wojciechowskiego to nie rozbój, 
a żądanie pieniędzy na szaleństwa to nie rozbój? 
– Sam szalałeś w Karlsbadzie. 
– 
Sza, sza! Może i szalałem, ale tanio. Bez weksli i pieniędzy wspólnika. Nie 
podpiszesz, będziesz miał sprawę w sądzie. 
– Nie możesz tego zrobić. Mam żonę, będę miał dzieci. 
–
Co znaczy masz. One się jeszcze nie urodziły, a ja muszę dbać o syna, mego 
pierworodnego, jedynego Hymie. 
–
Przecież nie masz żadnego Hymie. 
–
Ale będę miał. Powiedział mi to mądry reb Zwainachel, co rozmawia z Bogiem jak 
ja z tobą. 
–
Ja też będę miał. 
– 
Co nie masz mieć. Tylko oni będą goje. Każdy goj się jakoś uchowa, ale mój 
będzie Żydem. Kto mu pomoże, kto go przygarnie. On musi mieć większe pieniądze. 
Kmita pomyślał, iż cały jego wyjazd do Karlsbadu był z góry ukartowaną przez 
Abrama grą, w której pewnie brała udział Rużiczkową. Nie mógł mu tego udowodnić, 
ale wiedział, że co Wojciechowski wymyśli, to doprowadzi do końca, choćby po 
trupach. Dlatego wziął papier i podpisał. 
U PROGU 
1. 
W dniu 20 czerwca w warszawskich gazetach na pierwszych stronach ukazała się 
wiadomość wybita wielkimi czcionkami tytułów: „W Serbii w mieście Sarajewo 
dokonano zamachu na austriackiego następcę tronu arcyksięcia Franciszka 
Ferdynanda d’Este. Zginął wraz z małżonką”. Dalej zaś dziennikarz pisał: 
„Szczegóły zamachu były następujące: do otwartego samochodu, jakim jechała para 
książęca wraz z inspektorem armii Potiorkiem, jakiś młody Serb rzucił pocisk. 
Gdy ten nie wybuchnął, inny młody człowiek wystrzelił, trafiając śmiertelnie 
zarówno arcyksięcia, jak i jego małżonkę. Zabójcę schwytano. Jest Serbem, nazywa 
się Gavrilo Princip. Zatrzymano też jego towarzysza nazwiskiem Cabrinovic”. 
Ludzie rozkupili gazety w ciągu kilkunastu minut. Przystawali na trotuarach, a 
nawet na jezdniach, i czytali. Następstwem zamachu był ostry zwrot Austrii 
przeciw Serbii. W stolicy Chorwacji Zagrzebiu miały miejsce burzliwe 
demonstracje przeciw Serbom. Wyglądało na to jednak, że skończy się na 
awanturach, pochodach i protestach dyplomatycznych. Jednakże niezależnie od 
sceptycznych ocen warszawiaków wypadki kierowały Europę ku wojnie. 
W cztery dni później prasa doniosła, że poseł austriacki Giesel von Gieslingen 
doręczył ultimatum Austro-Węgier dla Serbii. Zawierało ono dziesięć punktów. 
Termin odpowiedzi upływał 26 lipca o szóstej po południu. Dodatki nadzwyczajne 
roznoszone przez krzykliwych gazeciarzy biły w oczy ogromnymi tytułami: „Ku 
wojnie!” Informacje i komentarze nie pozostawiały cienia wątpliwości – wybuch 
jej jest bliski. 
Tymczasem każdy dzień przynosił podniecające nowiny. Niemal codziennie ukazywały 
się dodatki nadzwyczajne. Opisywano więc demonstrację w Berlinie, gdzie przed 
ambasadą rosyjską zebrał się tłum wznoszący okrzyki: „Precz z Rosją! Precz z 
Serbią! Niech żyje Austria!” 
Z Francji nadchodziły informacje, że w ministerstwie wojny wre gorączkowa 
działalność mająca na celu przygotowanie mobilizacji, że odwołano z urlopów 
wszystkich oficerów francuskich. Główne tytuły w kolejnych dniach stopniowały 
coraz bardziej napięcie. Najpierw: „Między pokojem a wojną”. Potem: 
„Manifestacje patriotów w Moskwie i Petersburgu na rzecz Serbii przeciw 
Austrii”. I wreszcie 28 lipca: „Wojna bierze górę!” Tego samego dnia kolejny 
dodatek nadzwyczajny poinformował: „Wojna wypowiedziana!” 
Pisano: „Wiedeń, 28 lipca. Nadzwyczajne wydanie «Wiener Algemeine Zeitung» 
ogłasza urzędowo, że Austro-Węgry wypowiedziały dzisiaj wojnę Serbii. Berlin, 28 
lipca godzina 8 minut 15 wieczorem. Otrzymano tu wiadomość o wypowiedzeniu przez 
Austro-Węgry wojny Serbii. Z ostatniej chwili: Jak dowiadujemy się ze źródeł 
dobrze poinformowanych, nad rzeką Driną nastąpiła pierwsza wymiana strzałów 
między wojskami austriackimi a serbskimi”. 
Podniecenie niecodziennymi wiadomościami udzieliło się obu braciom, starszemu 
Karolowi i młodszemu o dwa lata Markowi. Pani Kmitowa nie mogła ich utrzymać w 
domu. Wszystko chcieli obejrzeć na własne oczy, niemal dotknąć własnymi rękoma. 
Najpierw trafili na ulicę Bielańską, gdzie przed Bankiem Państwa utworzyła się 
olbrzymia kolejka ludzi chcących odebrać swe wkłady oszczędnościowe. 
–
Ty – powiedział Marek – zaczekajmy. Może przylecą aeroplany i rzucą pociski. 
–
Głupiś – odparował Karol – z aeroplanów nikt nie rzuca pocisków, tylko artyleria 
strzela. 
–
Ale można by – upierał się chłopak. 
–
Jakby było można, to wojsko by tak robiło. Ale widać nie można, skoro nie 
rzucają. 
Patrzyli na siebie czupurnie, gotowi do ostrej zwady, gdy przebiegający w 
pobliżu kolega z podwórka zawołał: 
– Nie sterczcie tutaj. Sama nuda. Studenci gromadzą się na wiadukcie Trzeciego 
Mostu. Będzie draka. 
Poszli w tamtą stronę możliwie szybko. Ledwie zdążyli na początek, kiedy to 
olbrzymia gromada szła już Alejami Jerozolimskimi w stronę Kruczej, gdzie 
mieścił się konsulat austriacki. Krzyczano: niech żyje Franciszek Józef, niech 
żyje monarchia austro-węgierska! Obydwaj bracia tak się wydzierali, że nim czoło 
pochodu dotarło do wylotu ulicy Kruczej, zachrypli. 
Tu powitała ich policja w zwartym szeregu, z szablami jeszcze w pochwach i 
naganami u pasa. Na czapkach błyszczały bączki, zwane złośliwie carskimi 
oczkami. Mimo to demonstracja nie rozpierzchała się, jak można było sądzić. 
Wodzący rej studenci skierowali się ku Marszałkowskiej, a stamtąd Świętokrzyską 
do konsulatu niemieckiego na ulicy Jasnej. Jednakże tu już stali konni 
policjanci, wyniośle i pewnie patrząc z wysokości swych wierzchowców na tych 
buntowszczyków-Polaczków, co to im się w głowie przewróciło. 
Tłum się cofnął i zatrzymał. To nie było interesujące. Zastanawiali się, co 
dalej robić. Ktoś, jakby na zawołanie, klepnął ich po ramieniu. Hymie – łobuz, 
ulicznik, ledwie tolerowany przez rodziców jedynie z uwagi na fabrykę guzików, 
stał przed nimi ze swym krzywym uśmiechem na twarzy. 
– Cóż stoicie jak mumie w piramidzie? Tu już nic się nie będzie działo. Idziemy 
na Senatorską. 
–
Po co? 
–
Zobaczycie. Zabawa będzie przednia. 
Na domu pod numerem 26 widniały emblematy Serbii, z balkonu zwisała flaga, a nad 
nią stał konsul, machając przyjaźnie w stronę tłumu. Nie było tu policji ani 
żadnych ograniczeń. Hymie uśmiechnął się złośliwie. 
– Krzyczcie ze mną – powiedział.Skinęli głowami, a on nabrał w płuca powietrza i 
ryknął z całych sił.
– Najjaśniejszy pan Franciszek Józef niech żyje! – przy czym przy ostatnich 
dwóch słowach podniósł głos do maksymalnego ryku. 
Skutek był taki, że stojący w pobliżu studenci i młodzież podchwycili – 
najjaśniejszy pan Franciszek Józef, a stojący dalej, nie wiedząc, o co chodzi, 
krzyczeli: niech żyje, niech żyje! Jednakże czujne ucho konsula serbskiego 
wyłowiło z tej kakofonii, co trzeba: imię wroga numer jeden. Pobladł, nie bardzo 
wiedział, co czynić. Rozglądał się za policjantami, ale oczywiście żadnego z 
nich nie było. Zaczął się zastanawiać, czy powinien cofnąć się z balkonu, czy 
udawać, iż niczego nie słyszy. Hymie roześmiał się. 
– Dobra, chłopaki. Wystarczy. Idziemy dalej i cieszymy się. 
–
Z czego? – nie bardzo zrozumieli, choć był zaledwie o dwa lata starszy od 
Karola, patrzyli w niego jak w tęczę. 
– 
Będzie wojna – wyjaśnił cierpliwie – a na wojnę pójdzie bardzo dużo mężczyzn. 
Mogą nie dostać amunicji i jedzenia, ale muszą mieć guziki, bo im spodnie opadną 
i nie będą mieli na co zapiąć kurtek i szyneli. Dlatego fabryka waszego i mego 
starego będzie pracować na pełnych obrotach, a co za tym idzie, będziemy 
bogatsi. 
– 
Ale nie po równo – zauważył jak zwykle realistycznie myślący Karol – twój ojciec 
ma trzy czwarte własności, a nasz jedynie resztę. 
– 
Nie martw się, dla wszystkich starczy. Wojna wszystkich po równo obdzieli – 
dodał ironicznie. 
Hymie Wojciechowski miał jak zwykle rację. W dwa dni później ogłoszono 
mobilizację powszechną we Francji, a w dwadzieścia cztery godziny później wojska 
niemieckie wkroczyły na terytorium francuskie. W Warszawie powtarzano informację 
podaną przez prasę o bombach ciskanych przez awiatorów francuskich w okolicach 
Norymbergi. 
– A nie mówiłem – tryumfował Marek – rzucają z aeroplanów. 
Karol niechętnie milczał, udając, iż nie słyszy. Tym bardziej że mógł mówić o 
czymś ważniejszym, co odwracało uwagę od jego pomyłki. Warszawa bowiem żyła 
gorączką mobilizacji. Środkiem ulicy ciągnęły grupy rezerwistów zdążających do 
wyznaczonych punktów. Tłum wznosił okrzyki na ich cześć. Dziękowali, machając 
rękoma. Było wśród nich dużo wieśniaków, idących z pieśnią: „Kto się w opiekę 
odda Panu swemu...” Młodzi ludzie przeznaczeni do kawalerii prowadzili za uzdę 
konie. 
Włóczyli się po ulicach, oglądając z zaciekawieniem niecodzienne widoki. Na 
szynach dzwoniły tramwaje przepełnione do ostatniego miejsca, wymijały je wozy 
naładowane tłumokami i walizami. Jedni wracali przedwcześnie z letnisk, inni 
wysyłali żony i dzieci na wieś, bo tam będzie bezpieczniej. Innym ze skutków 
wojennego podniecenia był brak drobnych pieniędzy w sklepach i urzędach. 
Skorzystał z tego Hymie i namówił obydwu braci, by rozbili gliniane świnki z 
kopiejkowymi oszczędnościami. Sprzedali je pod sklepami – za jeden rubel – dwa. 
Ludzie narzekali, ale płacili. Zarobkiem podzielili się sprawiedliwie na trzy 
równe części, choć Markowi wydawało się, że Wojciechowski powinien dostać mniej, 
bo nie wniósł do doraźnej spółki żadnego kapitału. Przekonywali go jednak, że 
najważniejszy jest pomysł i wykonanie. 
Mimo wszystko nie podzielał ich zdania. I tak dopiero tym najbardziej 
bulwersującym akcentem zaczęła się dla Marka Kmity wielka wojna. 
2. 
– Tak, inspektorze – powiedział – ja też sądzę, że to trzeba zrobić. 
Siedzieli naprzeciw siebie po obu stronach biurka. Mebel ten dzielił ich, a 
zarazem łączył. Inspektor Nicholas Hunt doskonale pamiętał tę chwilę, kiedy 
młody Kmita zjawił się w biurze policji i siadł na tym samym miejscu co obecnie, 
z pytaniem o pracę. Po bankructwie ojca musiał iść do pracy. 
– Nie, James – Hunt leniwie zapalił cygaro – tego nie będziemy robić, to 
przeprowadzimy, choćby tysiąc diabłów ruszyło przeciw nam. Powiążemy ich za 
ogony i niech sobie ryczą, a my zrealizujemy nasze zadanie. 
Hunt otoczył się kłębami dymu. Z nalaną twarzą wyglądał jak kamienny azjatycki 
bożek, przed którym unosiły się kadzidlane obłoki. W połączeniu ze skłonnością 
inspektora do namaszczonego wyrażania się, obrazowych porównań i kładzenia 
nacisku na odmienność słów oraz niuansów znaczenia wyglądało to całkiem 
egzotycznie. 
Według Kmity jeszcze bardziej uwypuklało to porównanie, jakie mu się nasunęło. 
Nagle inspektor wstał i wyszedł zza biurka. Cała trafność porównania nagle 
prysła. Wprawdzie jeszcze można było mówić o ociężałości, zwalistości wielkiego 
zwierza, ale był to raczej potężny lew czający się do skoku. 
James lubił swego szefa. Rozumiał go. Obydwaj myśleli podobnie i działali niemal 
identycznie – najpierw niby z powolną ospałością i flegmą, by potem stać się jak 
grom z nieba, uderzający celnie i błyskawicznie. 
–
Moi ludzie są gotowi. Czy chcesz sam kierować akcją, czy mnie zostawisz 
wszystko?Hunt poklepał go po plecach.
–
Wierzę w ciebie. Ja mam inne sprawy do załatwienia. Co najwyżej będę 
obserwatorem. 
–
A jeśli informacja jest nieprawdziwa? 
– 
Zlekceważona, może się okazać prawdą. A wtedy kto będzie odpowiadał przed 
mayorem i radą miejską? 
Był to argument nie do odparcia. James postanowił działać z największą precyzją, 
tak jakby od wyniku akcji zależało życie ukochanego Andrew, idącego do pierwszej 
klasy szkoły elementarnej, żony i całego Chicago. Z banku leżącego na samym 
środku Haymarket Square wziął dokładny plan pomieszczeń i skarbca. Zapoznał z 
nim całą brygadę, nie mówiąc nic, o jaki bank idzie. Zostawił im parę godzin na 
dokładne wbicie sobie w głowę wszelkich szczegółów, a potem zażądał, by każdy 
narysował ten plan z pamięci. Ci, którzy pominęli zbyt wiele elementów, zostali 
wykluczeni. Ostało się jedynie pięciu. Tych zebrał na odprawę i dokładnie 
wyłożył, o co idzie. 
– 
Sprawa jest ryzykowna. Bandyci będą uzbrojeni po zęby i ani chwili nie zawahają 
się, by użyć broni. I to celnie, bo z bliskiej odległości. Jeśli kto się wycofa, 
nie będę miał mu tego za złe. Nie wpłynie to nawet na awans ani na ocenę pracy. 
Mimo to nikt się nie wycofał. Znał ich. Twardzi, bez sentymentów, szybcy, 
pozbawieni wszelkich skrupułów. Gdyby nie trafili do policji, na pewno zostaliby 
znakomitymi bandytami. Ale los zrządził inaczej. Wiedział, że zawsze mógł na 
nich liczyć, choć czuł się w tym towarzystwie nieswojo. Z początku myślał, że 
jako nowy nie może zdobyć ich zaufania, potem doszedł do wniosku, iż różni się 
od nich jako syn lekkomyślnego milionera, który stracił majątek, nim dostał 
pomieszania zmysłów. Dopiero po latach znalazł klucz do sytuacji. Różnili się i 
różnić będą do śmierci tym, że nigdy i w żadnej sytuacji nie zostałby złodziejem 
czy mordercą, a dla nich nie byłoby to problemem. 
Teraz jednak byli policjantami i mógł pod każdym względem polegać na nich. 
Powiedział więc: 
– Plan, który macie w ręku, to plan banku na Haymarket Square. Ten w budynku 
trzypiętrowym ze spiczastymi nadbudówkami dachu. Pokiwali głowami. Wiedzieli 
dobrze, który. 
–
A więc w najbliższych dniach jest szykowany napad rabunkowy. 
–
Czy to pewne? 
– 
Jak każda wiadomość poufna. Nie można wykluczyć, że chcą odwrócić naszą uwagę i 
wykonają to zupełnie gdzie indziej. Prawdopodobne jest również, że kiedy dojdzie 
do nich wiadomość, że cokolwiek na ten temat wiemy, to wycofają się. 
Żaden z nich nie sprzeciwił się. Doskonale wiedzieli, że to nie tabliczka 
mnożenia, gdzie wynik musi zgadzać się, ale loteria z niepewną wygraną. Tak jak 
cała ich służba. 
– 
Plan jest następujący: obsadzamy bank, udając urzędników i kasjerów. Każdy 
obowiązkowo czarne zarękawki, druciane okulary na nosie, włosy przylizane. 
Zresztą sami wiecie, jak ma wyglądać pracownik banku. 
Jeszcze tego samego dnia objęli swoje posterunki. Dyrektor, którego James 
poinformował o spodziewanym napadzie, najpierw się tak przeraził, że słowa nie 
potrafił wybąkać. Opadł na krzesło i wodził przerażonym wzrokiem po Kmicie i 
stojących za nim mężczyznach. 
Ochłonąwszy po chwili i zorientowawszy się, kim są, wybąknął: 
–
Myślałem, że to panowie dokonują napadu. 
–
A wyglądamy na bandziorów? 
– Teraz to bandyci też są podobni do uczciwych ludzi. Jasne jednak było, że nie 
tyle niezręczne sformułowanie Jamesa, ile wygląd towarzyszących mu policjantów w 
cywilu napędził dyrektorowi stracha. 
– Tak – odparł – teraz każdy bandyta stara się upodobnić jak najbardziej do 
stróża porządku. 
Pomyślał wszakże, iż w tym przypadku jest chyba na odwrót, a potwierdza to jego 
poprzednie obawy co do charakteru policjantów, którymi przyszło mu dowodzić. 
Jedynym pocieszeniem, na jakie się zdobył, to pewność, że tak dzieje się nie 
tylko w Chicago, lecz na całym świecie. Gdy tak zastanawiał się nad pomyłką, 
dyrektor zręcznie i z wyczuciem porozmieszczał przy biurkach i ladach ludzi z 
zarękawkami, wyglądających jak bandyci, a będących policjantami. 
Przez dwa dni nic się nie działo. Przychodzili, zasiadali za stołami i biurkami, 
a Kmita chodził między nimi, udając nadzorcę czy szefa doglądającego wszystkich 
operacji i czynności bankowych. Nicholas Hunt, który dwa razy zaszedł, aby 
sprawdzić, czy wszystko w porządku, pochwalił ich – w pierwszej chwili dał się 
zwieść całej maskaradzie. 
Trzeciego dnia w południe, kiedy już chciano zamykać na przerwę obiadową, a na 
Haymarket Square i wchodzącym nań Randolph Street turkot pojazdów się nasilił, 
do banku wszedł mężczyzna w kapeluszu nasuniętym na czoło. Na pewno Kmita nie 
zwróciłby na niego uwagi, gdyby rondo stetsona nie spoczywało niemal na nosie, a 
szyi nie otulała czarna chusta dłuższym rogiem zwieszona na piersi. Wystarczył 
jeden niewielki ruch, by zasłonić nią dół twarzy. Marynarka zapięta na brzuchu 
uwidaczniała broń zatkniętą za pasek spodni. 
Mógł z satysfakcją stwierdzić, iż dobrych ma podwładnych. Nie było ani jednego, 
który by nie zauważył podejrzanego mężczyzny. Niepotrzebne było dawanie znaku 
oczami, chrząkanie czy podchodzenie do każdego osobno i dyskretne powiadamianie 
o niebezpieczeństwie. Niektórzy wyciągnęli szuflady, w których tkwiła broń, inni 
przesunęli kabury policyjne, tak by rewolwery były pod ręką. 
Podejrzany mężczyzna jednak wyszedł na ulicę. Po chwili wrócił w towarzystwie 
trzech prawie identycznie ubranych, z takimi samymi chustami i kapeluszami. 
Kmita cofnął się za filar, by mieć osłonę, a jednocześnie widok na większą część 
sali. Dyskretnie wyciągnął rewolwer i opuścił go w dół na wyciągniętej ręce. 
Wysoka lada zasłaniała broń przed wzrokiem bandytów. Z zadowoleniem stwierdził, 
iż policjanci uczynili podobnie. Normalni urzędnicy banku zauważyli, co się 
dzieje. Zesztywnieli na swych krzesłach, wodząc wokół przerażonym wzrokiem. 
To mogło być sygnałem ostrzegawczym dla bandytów. James z napięciem śledził ich 
ruchy. Ale musieli to być nowicjusze albo też tak podenerwowani, że nie widzieli 
niczego poza swym hersztem, który pierwszy wszedł do banku. On również, nie 
rozglądając się, nagłym ruchem podciągnął na twarz chustę i wyciągnął broń. Za 
jego przykładem poszli trzej pozostali. Potrącając się nawzajem, stanęli przed 
dwiema kasami. Przywódca ich zatrzymał się w drzwiach, blokując wyjście. 
– Pieniądze albo życie! – zawołali niemal równocześnie. 
Nieliczni klienci padli prawie natychmiast na ziemię. Paru urzędników uczyniło 
to samo. Kmita zza filaru wysunął rękę z rewolwerem. 
– Rzuć broń – ryknął jak mógł najgłośniej – policja! – Wiedział z doświadczenia, 
że podobny krzyk na ogół działał paraliżująco na wszystkich rabusiów. Tym 
bardziej że to samo zrobili i tak samo krzyknęli policjanci w zarękawkach. 
Normalnie powinno było to w pełni wystarczyć. 
Tym razem zawiodło. Któryś z bandytów był klasycznym żółtodziobem. Miast poddać 
się, ze zdenerwowania, zapewne nie uświadamiając sobie tego, pociągnął za spust. 
Szerokim echem buchnął wystrzał. Po nim drugi. Prysnęto szkło w drzwiach 
gabinetu dyrektora, a kasjer stojący w okienku przed bandytą zgiął się wpół. 
Upadł. Kmita uniósł rewolwer, lufę i muszkę naprowadził na pierś bandyty. Miał 
już pociągnąć za spust, gdy drgnął i opuścił rękę. 
Człowiek, którego miał zabić bądź ciężko zranić, był jego serdecznym kolegą 
jeszcze ze szkoły. Cofnął się za filar, niepomny, iż może to w oczach 
podwładnych wyglądać na tchórzostwo. Ledwie to uczynił, a strzelanina wygasła. 
Dwóch policjantów było rannych, jeden bandyta zabity, właśnie ten, którego 
oszczędził. Pozostali rzucili broń na ziemię. Batalia skończyła się sukcesem. 
Dyrektor banku próbował Jamesowi bezskutecznie wcisnąć w rękę plik banknotów, a 
policjanci, patrząc niechętnie na wstrzemięźliwość szefa, wyprowadzili do 
karetki skutych kajdankami bandytów. Zabitego zostawili nakrytego jakimś starym 
kocem. Po zainteresowaniu gapiów i olbrzymich tytułach w gazetach następnego 
dnia, a szczególnie artykule w „Chicago Tribune” wyglądało na to, że policja 
dawno nie odniosła takiego wielkiego tryumfu. Jedynie finansowane przez świat 
przestępczy „Chicago Street Gazette” i „Chicago Life” podniosły wrzawę, iż w 
nieodpowiedzialnej strzelaninie policyjnej poniósł śmierć niewinny pracownik 
banku. 
Na biurku Nicholasa Hunta leżał cały plik wszystkich gazet miejskich, jakie się 
tego dnia ukazały w mieście. Inspektor miał minę dość ponurą. Kmita, rzuciwszy 
okiem na „Street Gazette” i „Life”, doszedł do wniosku, że chyba obydwie 
publikacje stające w obronie bandyty spowodowały zły humor zwierzchnika. 
– 
Pozwolę sobie zameldować, że dawno nie mieliśmy takiego sukcesu. Tego, co piszą 
te szmatławce, nie powinno się brać pod uwagę. 
– 
Tak, tak – powiedział Hunt z roztargnieniem – doskonale to załatwiłeś. Należy ci 
się pochwała. Ale mam nowy kłopot. Nasi policjanci etnicznej grupy francuskiej 
nie chcą pracować z niemieckimi. 
– Ale dlaczego. Zupełnie nie rozumiem. Czy to ma coś wspólnego z napadem na 
bank? 
– 
W Europie wybuchła jakaś wojna. Francuzi przeciw Niemcom, Niemcy przeciw 
Rosjanom. Czy na odwrót. 
–
Na odwrót, to to samo. 
– 
No tak. Oczywiście. Ja tylko chciałem powiedzieć, że nie zupełnie rozumiem, kto 
zaczął ani 
o co chodzi. 
–
A Polacy przeciw komu? 
–
Prawda, któryś z twych przodków stamtąd przypłynął. 
–
Tak. 
–
No właśnie, ale przecież Polska nie leży w Europie, więc dlaczego się martwisz? 
3. 
Marek wziął szkolną legitymację i uważnie ją obejrzał. Stemple były wyraźnie 
odbite, podpis dyrektora zamaszysty, wzbudzający zaufanie. Imię i nazwisko 
ucznia wpisane kaligraficznym pismem. To bardzo dobrze. Nikt nie weźmie go za 
kogo innego, nie pomyli. Tylko ta data urodzenia. Jak byk stoi i ani nie drgnie. 
Jasno z niej wynika, iż ma piętnaście lat, a powinien mieć siedemnaście. Niby 
najprościej zaczekać, ale wojna może się skończyć i co wtedy. Jeszcze raz 
uważnie obejrzał. Wziął czystą kartkę papieru i pociągnął po niej stalówką z 
krzyżykiem. Kolor atramentu się zgadzał, ale pismo było za cienkie. Zmienił na 
rondówkę, umaczał w kałamarzu. 
Teraz wszystko się zgadzało. 
Popatrzył na legitymację jeszcze raz. Wyciągając język, z napięciem, powoli 
przerobił jedno zero na dziewiątkę, a drugie na ósemkę. Za jednym zamachem 
dorósł o dwa lata. Z rozbawieniem przejrzał się w lustrze, chcąc się upewnić, 
czy odbiło się to na wyglądzie. Zupełnie nie. 
– A teraz – zapytał, przykładając legitymację do twarzy – chyba coś niecoś 
pomogło. W każdym razie jak zobaczą, to na pewno uwierzą. 
Jeszcze nożykiem wyskrobał drobne pozostałości zer, wygładził paznokciem i z 
zadowoleniem obejrzał swoje dzieło. 
–
Wystarczy tylko pióro i atrament, aby stać się dorosłym człowiekiem. 
–
Co ty bajesz? – zapytał Karol, wchodząc do pokoju. 
Jeszcze trochę, a zostałby zdemaskowany. Ledwie zdołał wsunąć legitymację pod 
zeszyt. Ale brat nie był zbyt dociekliwy. 
–
Zawsze jakieś głupoty wygadujesz. Pewnie zostaniesz pisarzem. 
–
A ty pachciarzem – odciął się. 
–
Taki jesteś? Powiem Hymie, że występujesz przeciw Żydom. 
–
To ty jesteś Żydem? – udał zdziwienie. 
–
A dlaczego mam być Żydem? – nie pojął zupełnie. 
–
Bo ciebie obraziłem, a nie Hymie. 
– 
Dobrze – powiedział pojednawczo – niech będzie – Hymie ze mną zakłada interes. 
Będziemy mieć pieniędzy jak lodu. 
–
A nauka? 
–
W naszym interesie nauka nie przeszkodzi. Będziemy go prowadzić po lekcjach. 
–
A co zakładacie? 
–
Za mały jeszcze jesteś, żeby cię wtajemniczać. Chciał powiedzieć, że już podrósł 
o dwa lata, ale w porę się powstrzymał. Nie dowierzał ani Karolowi, ani Hymie. 
Na pewno by wygadali. Miast tego stwierdził obojętnie. – Pewnie znów jakieś 
sprzedawanie drobnych lub inne głupoty. Ja się w to nie bawię – 
powiedział z całą premedytacją, wiedząc, iż brat nabierze się na taką niewinną 
prowokację. Stało się, jak przewidywał. Karol odął pogardliwie usta i 
powiedział: 
–
Myślałbyś rok, a nie przyszłoby ci do głowy. Tak to sprytnie wykombinowaliśmy. 
–
Nie wierzę. 
–
Zakładam salon gry. 
–
Taki jak w Karlsbadzie, w którym tatko przegrał pół fabryki? 
– 
Podobny, tylko dla uczniów. Będzie cymbergaj, trzy karty i poker. Hymie ma się 
dowiedzieć, jak w niego grać. I żeby było tajne, zrobimy to w naszej piwnicy. 
Jeśli puścisz parę z ust, to popamiętasz. – Zacisnął pięść i przytknął do zębów. 
– 
Po co mam komu mówić? Nie interesują mnie salony gry. Ale jeśli nie wiecie, 
jakie zrobić gry, to zapytajcie tatki. Na pewno chętnie wam powie – nie patrząc 
na minę brata, otworzył zeszyt i niby zagłębił się w nauce. 
Karol niepewny, czy ma potraktować tę propozycję jako kpinę, czy życzliwą radę, 
pokręcił się po pokoju i nic nie mówiąc, wyszedł. Marek odetchnął. Gdyby nie 
dyskusja o salonie gry, zapewne by wyszperał przerobioną legitymację, a wtedy 
zaczęłaby się cała afera. Wyrwał kartkę z zeszytu i napisał list zaczynający się 
od słów: Kochana Mamo i Tato, a kończył się: Inaczej nie mogę postąpić. Całuję, 
Marek. 
Ustawił kartkę w widocznym miejscu pod lampą i wyszedł. Na ulicach już od paru 
miesięcy spotykało się tylko wojskowych w mundurach niemieckich. Niektórzy z 
butnymi minami paradowali w wychodzących z użycia pikielhaubach. Warszawiacy już 
prawie zapomnieli, jak wyglądają carscy oficerowie i rosyjscy stójkowi, a Feliks 
i Abram nie wiedzieli, co począć z olbrzymimi, nieodebranymi, a co 
najważniejsze, niezapłaconymi guzikami dla armii Najjaśniejszego Pana. 
W tej chwili najmniej obchodziły Marka guziki lub pieniądze. Obojętnie, skąd 
czerpane, z salonu gry czy z fabryki. Najważniejsze były godziny otwarcia. 
Zdyszany dobiegł i nacisnął klamkę. Drzwi otworzyły się. Bez żadnego przedpokoju 
czy poczekalni, w pokoju na wprost wejścia siedział mężczyzna w 
niebieskostalowym mundurze. Obok na stole leżała okrągła czapka z brązowym 
daszkiem i srebrnym orzełkiem z tarczą. Nie znał się na tych czerwonych wężykach 
na kołnierzach i trzech gwiazdkach, więc uznał, iż stopień kapitana będzie na 
miejscu. Tak tytułując siedzącego za stołem oficera, poprosił go o zapisanie do 
Legionów. 
– Takich mamy tu codziennie z kopę – zażartował legionista. 
– 
Ale ja naprawdę jestem dorosły, tylko tak marnie wyglądam. Pochodzę z biednej 
rodziny i jestem niedożywiony. 
– Tak tłumaczących mamy każdego dnia co najmniej tuzin. 
– 
Może nawet więcej – zgodził się Marek – ale z dokumentami to na pewno nie było 
ani jednego. 
–
Faktycznie nie spotkałem takiego, bo kłamstwa nie można udowodnić żadnym 
papierem. 
– 
A prawda sama się obroni – wyciągnął z kieszeni specjalnie wymiętą legitymację i 
położył 
przed oficerem. Ten, nie dotykając, obejrzał ją. Pokręcił głową. Przyjrzał się 
uważnie fotografii, zerknął na datę urodzenia. 
–
Wszystko się zgadza – mruknął – choć nie bardzo. Werndel jest od ciebie wyższy. 
–
Niech sobie będzie wyższy. Cóż mnie obchodzi. Najwyżej pójdę do innego oddziału 
niż on. 
Oficer począł się tak śmiać, iż wyglądało na to, że zaraz spadnie z krzesła. Z 
trudem dobywając słów, wykrztusił: 
– 
Niech mnie... a to świetne... nigdy nie uwierzą... Człowieku, przecież to stary 
typ karabinu jednostrzałowego, w jaki Austriacy nas uzbroili. 
– No i co z tego – powiedział zaczepnie – a pan wie, co to jest Hymie? 
– 
Bystry jesteś – legionista przestał się śmiać – oczywiście, że nie wiem. A teraz 
ty mi powiesz, że jeśli ja nie wiem, co to jest Hymie, to ty masz prawo nie 
wiedzieć, co to jest Werndel. Nieprawda? 
– Właśnie tak – powiedział z satysfakcją. 
Pochylił się nad papierami i długo coś pisał. Tak długo, że Marek obawiał się, 
iż obraził się na niego. Nie wychodził jednak z biura. Czekał. Po nieskończenie 
wlokących się minutach legionista wstał. 
– Jesteś przyjęty – oświadczył uroczyście – jutro zgłosisz się po rozkaz 
wyjazdu. 
– Dopiero jutro – powiedział rozczarowany, myśląc z niepokojem o liście 
zostawionym pod lampą. A jeśli przeczytali? Poderwał się, by jak najprędzej 
znaleźć się w domu. 
–
Poczekaj – zawrócił go od drzwi – co to jest, u diabła, to Hymie? 
–
Mój kolega, Żyd z zawodu – powiedział, zatrzaskując za sobą drzwi. 
Szczęście mu sprzyjało. W czasie minionej godziny nikt nie wchodził do pokoju. 
List nie ruszony leżał na swoim miejscu. Pospiesznie schował go do kieszeni. W 
samą porę, bo prawie natychmiast weszła matka z pytaniami o szkołę, lekcje, 
stopnie. Odpowiadał grzecznie i wyczerpująco, choć myślami krążył gdzie indziej. 
– Czy ten Werndel jest naprawdę większy i jak wobec tego będzie z niego 
strzelał. 
Następnego dnia wszystko poszło jak z płatka. Rano wyszedł jak zwykle do szkoły. 
Tornister wrzucił do śmietnika. W biurze werbunkowym nie było jeszcze oficera, 
ale otworzył mu młody cywil. Ze sterty papierów wydobył dokumenty i wręczył z 
napuszonymi życzeniami „gorliwej służby dla dobra ojczyzny”. 
Przez śródmieście, a szczególnie przez Marszałkowską przemknął się chyłkiem, 
obawiając się spotkania z ojcem idącym do fabryki. Jedynie, skręcając za róg 
Dworca Warszawsko-Wiedeńskiego, dostrzegł idącego od Alej Jerozolimskich Abrama 
Wojciechowskiego. Fabrykant zatopiony w rozmyślaniach, zapewne o losie guzików 
dla armii rosyjskiej, minął go o kilka zaledwie kroków i nie dostrzegł. 
Na peronie żandarmeria niemiecka sprawdzała dokumenty żołnierzom. Wylegitymowała 
nawet dwu legionistów, jednakże cywilów nie zaczepiała. Marek pierwszy raz 
wyruszał samotnie w podróż i czuł się nieswojo. Podszedł do mężczyzn z orzełkami 
na maciejówkach. Potraktowali go życzliwie – tak, jadą w tę samą stronę co on. 
Do Czwartego i Pułku do Noworadomska. Sprawdzili jego papiery. 
– Wierzymy ci – sumitowali się – że chcesz jechać do Legionów, ale tylu 
młodocianych się zgłasza, a potem są kłopoty z odsyłaniem ich do domu. 
Podróż upłynęła dość prędko. Obaj podoficerowie byli wesołymi młodymi ludźmi, 
pełnymi humoru i dowcipu. W Radomsku, którego nazwa ze śmiesznym, jak na stare 
miasto, przymiotnikiem pozostała jeszcze z czasów carskich, musiał się rozstać 
ze swymi przygodnymi kompanami. 
Mieli się zameldować u dowódcy pułku kapitana Galicy, a on był w Pierwszej 
Kompanii Batalionu Uzupełniającego w jakiejś nieczynnej fabryce z czerwonej 
cegły. 
Zakwaterowano ich w nie najlepszych warunkach, w wielkich halach produkcyjnych 
pełnych przeciągów, kurzu i tłustej od smarów podłodze. Nie tak sobie wyobrażał 
pierwsze dni w wojsku polskim. Dopiero wyfasowany po dwóch dniach mundur 
legionowy nieco go pocieszył, a pierwsza musztra zaprowadziła niejaki ład w jego 
sercu. Ilekroć później, będąc już oficerem, wspominał te chwile, nie mógł się 
nadziwić, iż zwykłe zupackie gonienie ludzi wywołało w nim podobne uczucia. 
Dopiero wiele lat później uświadomił sobie, że ten de facto śmieszny i bezmyślny 
dryl stał się dla niego potwierdzeniem, iż naprawdę, po raz pierwszy od wielu 
pokoleń, jeden z Kmitów stał się prawdziwym żołnierzem polskim. 
4. 
– 
Dziś to ostatni raz, panie inspektorze – barman nalał whisky od jutra będzie pan 
mógł tylko sączyć ze szklanki rozmoczoną w coca-coli osiemnastą poprawkę do 
Konstytucji Stanów Zjednoczonych. 
– 
Nie sądzę, by to miało komukolwiek smakować – powiedział James – a tym bardziej 
mnie. Będę musiał was porzucić. A szkoda, bo lubię ten lokal. 
– 
Czy z uwagi na kogoś, kto pana lubi? – zapytał barman – nigdy nie próbował z 
panem żadnych sztuczek jak wobec innych. 
– 
Bo jest podwójnie wierzący. W Boga, który mu przydzielił anioła stróża, i w 
mayora, który mu zesłał glinę. 
– 
Nigdy, a pracuję tu długo, nie widziałem anioła, a także policjanta, który by 
się tu zaplątał bez zgody. 
–
To znaczy, iż należę do gwardii Johna Torrio? 
– 
Panie inspektorze – powiedział z wyrzutem – czy ja wymieniałem jakiekolwiek 
nazwisko? 
Ot, tak sobie gadałem. 
Kmita przytaknął, wyjął z kieszeni drobne i rzucił na ladę. Bez słowa odwrócił 
się i wyszedł. Każdy wiedział, po co tu przychodzi. Po odejściu Nicholasa Hunta 
był w Chicago tym, z kim liczył się nie tylko mayor miasta, ale nawet sam wielki 
Torrio. Dlatego przychodził do „Four Deuces”, mieszczącej się na parterze 
głównej kwatery przy South Wabash Avenue, gdzie na pierwszym piętrze był gabinet 
szefa, na drugim kasyno gry, a na trzecim dom publiczny. 
Stanął na trotuarze i popatrzył na budynek. Naprawdę lubił ten „saloon” i 
sączoną w nim whisky, chociaż wiedział, kto jest właścicielem i po co sam tu 
przychodzi. Nie wiedział jak, ale potrafił jedno od drugiego oddzielić. A od 
jutra noga jego tu nie postanie, musiałby bowiem pić alkohol nielegalnie albo 
patrzeć, jak inni to robią. Ani na jedno, ani na drugie nie mógł sobie pozwolić. 
A przecież nie wątpił, że Torrio na osiemnastej poprawce do konstytucji zbije 
drugą fortunę. 
– Za drogi, nie na pana kieszeń – rozległ się lekko zachrypnięty głos. 
Obok stał dwudziestoparoletni mężczyzna o nieco nalanej twarzy ze szramą na 
lewym policzku. Nie znał go osobiście, ale pamiętał dokładnie meldunek sprzed 
paru miesięcy. Był to przybyły z Nowego Jorku płatny morderca, członek 
tamtejszego, szczególnie brutalnego gangu zwanego Five Points. Według 
najświeższych informacji został zatrudniony jako zarządca budynku. Nie mógł 
tylko przypomnieć sobie, jak brzmi jego nazwisko. 
– Jeśli tylko zdobędę potrzebne pieniądze, to się do pana zgłoszę. Mam nadzieję, 
że za dwa, trzy miesiące – uchylił kapelusza, wyminął kojącego i odszedł ulicą. 
Aż do samego domu nie mógł sobie przypomnieć nazwiska. W domu zastał sytuację 
jeszcze bardziej napiętą niż w „Four Deuces”. Andrew znów miast do szkoły 
poszedł na wagary. 
Miał więc większe zmartwienie na głowie niż imię jakiejś płotki gangsterskiej. 
–
Dlaczego to zrobiłeś? – zapytał surowo syna – i w ogóle gdzie byłeś? 
–
Na strzelnicy. 
–
Na strzelnicy? – zdumiał się, jakby nie dosłyszał – po co? 
–
Chcę wyrobić sobie oko. To najważniejsze. 
–
Na co ci to? 
–
Chcę być policjantem.Matka załamała ręce.
–
Widzisz, do czego doprowadziłeś. Jeszcze przez ciebie dziecko zejdzie na złą 
drogę. 
– 
Mój zawód nie jest najlepszy, ale trudno uważać policjantów za wykolejeńców. 
Poza tym to 
już nie takie dziecko. Ma czternaście lat. Kiwnął na niego. Przeszli do 
następnego pokoju. 
– 
Wybaczysz, moja droga, ale to rozmowa tylko dla mężczyzn. Andrew patrzył z 
przerażeniem, jakby pierwszy raz w życiu miał dostać lanie. James odczytał to 
jednoznacznie. – Jaki błąd wychowawczy popełniłem – zastanawiał się – że tak się 
boi. Być może za mało mu czasu poświęcałem. Chyba powinienem był inny zawód 
wybrać, by nie stawać się wzorem do naśladowania. 
– 
Dlaczego akurat policjantem – zapytał i od razu dostrzegł napięcie spływające z 
chłopca. Jednak bał się kary. 
–
Możesz powiedzieć śmiało i szczerze. Nic ci nie zrobię. Przecież nigdy cię nie 
biłem. 
–
Zgadza się, ale ktoś, kto strzela do ludzi, może... – urwał niepewnie. 
–
O to idzie. Przede wszystkim strzelałem do bandyty w obronie własnej... 
–
Wszystko jedno w jakich okolicznościach. Zabójstwo jest zabójstwem. 
– 
Masz rację, ale nikogo nie zabiłem. Tam, w banku, przed paru laty nie 
strzeliłem. I przez to 
o mało sam nie zginąłem. 
–
Naprawdę? 
–
Nie wierzysz mi? 
–
Wierzę. 
–
Wobec tego zupełnie nie pojmuję, dlaczego potępiając policjantów, sam nim chcesz 
zostać. 
–
Bo nie można inaczej. 
–
Nie pojmuję, co masz na myśli. 
– 
Nauczyciel w szkole mówił nam, że jeśli kto dziedziczy po rodzicach, to tak samo 
w dobrym, jak i w złym. Uważam, że policjant jest tak samo czarnym charakterem. 
Zupełnie jak gangster. Ja to odziedziczyłem po tobie, więc muszę zostać 
policjantem. Nie mam wyjścia. Ale żeby od razu nie zginąć i wyżyć, muszę umieć 
strzelać, to wszystko. 
Kmita roześmiał się. W gruncie rzeczy rozumowanie chłopca nieco przypominało 
jego pogląd na kolegów i podwładnych. W tym sensie może i nauczyciel miał trochę 
racji – mieli podobne cechy rodzinne. Ale na litość boską, nie dotyczyło to 
złych charakterów. 
– 
Możesz oczywiście zostać policjantem, ale uprzedzam, będzie ci ciężko. Tak jak 
mnie. Popełniłem błąd, zgłaszając się do służby. Nie rozumiem moich kolegów ani 
oni mnie. Po prostu nie miał mi kto doradzić, kiedy zaczynałem. Teraz za późno, 
by się wycofać. 
–
Mówisz prawdę, tato? 
–
A okłamałem cię kiedy? 
– 
Nie. Tak naprawdę zawód policjanta nigdy mi się nie podobał. Więc mogę być czym 
innym? 
– 
Nawet musisz. Mam nadzieję, że nawet nasze prawnuki będą się z dala trzymać od 
zawodu policjanta. 
W parę tygodni później opinię tę jeszcze raz potwierdziły wydarzenia, jakie 
rozegrały się w samym centrum Chicago. Szefem stojącym nad Johnem Torrio był 
Colosimo, zwany z szacunkiem Wielkim Jimem. Kmita znał go dobrze, choć policja 
niczego nie mogła mu udowodnić. Wiedział komu i gdzie zapłacić. 
Colosimo lubił imponować. Chciał, by wszyscy wiedzieli, że jest szefem potężnego 
interesu. Miał najlepszy i najdroższy samochód w mieście, dwóch szoferów 
ubranych w specjalną liberię. Zatrudniał też dużo znakomicie wyszkolonej służby. 
Największą jednak słabość miał do biżuterii. Na każdym palcu nosił pierścień z 
diamentem. Do kamizelki przypinał wysadzaną diamentami podkowę. Całość 
uzupełniały takież same spinki do rękawów i klamra do paska. W czasie rozmowy na 
ogół wyciągał z kieszeni garść diamentów i bawił się nimi, układając je w różne 
figury geometryczne. 
Jako Włoch z pochodzenia, uwielbiał arie operowe. Z tego powodu wynajął 
śpiewaczkę Dale Winter, by swymi koncertami umilała mu posiłki w restauracji. 
Jak przewidywał Kmita, który również znal Dale, Colosimo zakochał się w niej. 
Czego jednak James nie mógł przewidzieć, to wystąpienia Wielkiego Jima o rozwód 
i poślubienia śpiewaczki. Tu, czego również inspektor nie mógł przewidzieć, na 
arenę wkroczył John Torrio. Obawiał się, że ambitna Dale tak omota Wielkiego 
Jima, iż ucierpią na tym interesy całej firmy, a rozwijały się one dzięki 
prohibicji coraz lepiej. 
Załatwił więc cały problem w sposób prosty. Pewnego dnia Torrio powiadomił 
Colosima, że przyjechały dwie ciężarówki z sekretnym transportem. Wielki Jim 
wyszedł na zewnątrz, by sprawdzić, czy whisky jest w takim gatunku, jaki 
zamawiał. Jeszcze nie zdążył podejść i zajrzeć pod plandeki, gdy padły z tyłu 
strzały. Pierwotnie plan przewidywał zabicie przy samochodach. Jednakże płatny 
morderca w obawie o całość butelek z drogocennym płynem pospieszył się. 
Wielki Jim zginął, a sprawców jego śmierci nie było. Nikt nic nie widział. 
Jedynie portier przybyłym na miejsce zbrodni policjantom podał dokładny opis 
mordercy, ale później stracił pamięć. Nikogo nie mógł rozpoznać. Sprawa została 
odłożona do akt. 
Wróciwszy tego dnia do domu, James o wszystkim dokładnie opowiedział synowi. 
Andrew słuchał go z wypiekami na twarzy. 
– I to nie policjanci go zabili. 
–
Nie. Porachunki między bandytami są stokroć bardziej krwawe niż nasze działanie. 
A będzie jeszcze gorzej. 
– Chyba się mylisz. 
– 
Nie, gdyż w grę wchodzą wielkie pieniądze, a tam ludzie, a szczególnie 
gangsterzy, są bezwzględni. A to wszystko przez szlachetną ideę prohibicji, 
która obraca się przeciw ludziom. Zapamiętaj sobie: rok 1920 przez osiemnastą 
poprawkę do Konstytucji Stanów Zjednoczonych przejdzie do historii świata jako 
najważniejsza z dat. 
Jak to zwykle bywa z pamięcią, w tej samej chwili Kmita nieoczekiwanie 
przypomniał sobie nazwisko młodego gangstera spotkanego przed główną kwaterą 
Johna Torrio. Był to Al Capone. I prawie w tej samej chwili zapomniał o nim, 
doszedłszy do wniosku, że ani imię, ani nazwisko nie jest warte większej uwagi. 
5. 
Dudnienie armat było głuche, odległe, czasami ledwo słyszalne. Ale musiało w 
sobie kryć coś złowrogiego, przerażającego, skoro ludzie zatrzymywali się na 
ulicach i placach, nadsłuchując z niepokojem. Przez mosty na Wiśle ciągnęły na 
wschód, dudniąc głośno, armaty, szli w złachanych, wydartych mundurach 
żołnierze, kłusowała, wyprzedzając ich, kawaleria. Wzdłuż Marszałkowskiej od 
Alej Jerozolimskich do Dworca Wiedeńskiego stały tabory wojskowe, a na placyku 
przed budynkiem mieszczącym kasy i poczekalnie wyprzęgnięto nawet konie, 
obrócono je pyskami w stronę wozów i karmiono sianem. 
Kapitan Marek Kmita patrzył na ten tłum z wysokości kasztanka, który parskał i 
zgrabnie przebierał nogami. W świeżo wyfasowanym mundurze, z kaburą pistoletu u 
pasa prezentował się okazale i optymistycznie. To znaczy wręcz przeciwnie niż 
ogarniające go uczucia, które były dalekie od wesołości i pogody. Żona leżała w 
klinice przy placu Starynkiewicza, oczekując rozwiązania. On zaś podążał na 
Pragę, by za dwie godziny wyruszyć ze swym pułkiem na front, który trzeszczał 
pod naporem bolszewików. W oczach miał afisz, który zobaczył, wsiadając na 
konia. Sterta ludzkich czaszek, na której szczycie siedział złowrogo wykrzywiony 
mężczyzna z czerwoną gwiazdą na szpiczastej czapce, z dymiącym naganem w ręku. U 
stóp piramidy dwóch polskich żołnierzy odrzucało czaszki. 
Wjeżdżając na Trzeci Most i manewrując koniem w tłumie wojska, wzruszył 
ramionami. Wciąż miał przed oczami ten plakat. – Do czego zachęcał? Do obrony? 
Nonsens. Usuwanie trupich czaszek mogło zachęcić tylko grabarzy. Nad całym tym 
graficznopropagandowym przedsięwzięciem unosił się cień śmierci, raczej 
paraliżujący niż zachęcający do walki. – Znów jakiś bubek z Ministerstwa Spraw 
Wojskowych zarobił na pochwałę za nową bzdurę. 
Wyciągnął z kieszeni zegarek ze srebrną dewizką. Zostało mu już niewiele czasu. 
Spiął konia. Galopem ruszył do przodu. Grupy maszerujących na odgłos tętentu 
rozstępowały się na boki. Niektórzy w ostatniej chwili uskakiwali, ratując się 
przed stratowaniem. Rzadko kto zaklął bądź rzucił złym spojrzeniem. Brano go za 
oficera spieszącego z ważnym rozkazem. 
Z koszar wychodziły pierwsze kompanie. Rytmiczne uderzenia o nierówny bruk ulicy 
rozsypywały się w bezładny stukot. Dowódca ochotniczego pułku powitał go z 
kwaśną miną. 
–
Podchodzą pod Radzymin. Lada chwila mogą wedrzeć się do miasta. A pan się 
spóźnia. 
–
Żona będzie rodzić. Musiałem ją odwieźć do szpitala. 
–
Mam nadzieję, że poza Warszawę. 
–
Nie zdążyłem. Zresztą dokąd? 
– Człowieku, co pan najlepszego uczynił. Oni wydali rozkaz, że przez trzy dni po 
zdobyciu miasta mogą sobie poszaleć. Nie muszę panu mówić, co to znaczy. 
Konie pod oboma oficerami tańczyły nerwowo, a przechodzący obok żołnierze 
nadstawiali uszu. Ta rozmowa mogła dotyczyć ich losu w ciągu najbliższych dni, 
decydować o ich życiu bądź śmierci. A nikomu, nawet ochotnikom, nie chciało się 
umierać. Każdy z nich myślał o zwycięstwie, to znaczy o tym, czego i Kmita, i 
major nie byli pewni. Liczyli się raczej z tym, że polegną, uważając, że jest to 
jedyna rzecz, jakiej uda się im dokonać w tej strasznej sytuacji. 
Dowódca pułku żałował życia, ale śmierć na polu chwały uważał za jedyne możliwe 
rozwiązanie swej kariery zawodowej. 
Marek myślał podobnie, choć chwilami chwytał go straszny ból, nie w tęsknocie za 
utratą świadomości raz na zawsze, nie w obawie przed wilgotną, chłodną czeluścią 
grobu. Z tym, od chwili ucieczki do Legionów, liczył się i to przewidywał. Żal 
ograniczał się do jednego – że nie zobaczy swego wkrótce narodzonego dziecka. 
Było to tak dominujące, że nie myślał nawet o wejściu do Warszawy bolszewików i 
co się potem stanie. Może po prostu brakowało mu wyobraźni. 
Czas, jaki Kmita spędził na froncie, był trudny do opowiedzenia. Po zakończeniu 
wojny nigdy nie próbował tego czynić, głęboko przekonany, że nie może się udać. 
Pozornie relacja z każdego kolejnego dnia czy tygodnia była prosta. Maszerowali 
aż do obtarcia nóg. Nie zawsze mieli co jeść, często nie udawało się zaspokoić 
pragnienia. Strzelali i byli ostrzeliwani. Raz szli do ataku. Zapamiętał nawet 
twarz człowieka, któremu przebił brzuch bagnetem. Wyglądał bardziej na 
zdziwionego niż cierpiącego. Chowali też zabitych kolegów, odczuwając nad 
otwartą mogiłą żal, a jednocześnie głęboko tajoną satysfakcję, że nie ich, a 
kogo innego dosięgła kula. Tego wszystkiego nie należało wyrażać słowami, bo pod 
ich wpływem mogło się stać nudną opowieścią weterana. 
Kiedy huk armat począł się oddalać na wschód od Warszawy, w klinice położniczej 
na placu Starynkiewicza krzyk dziecka rozdarł powietrze. Urodziła się 
dziewczynka, później ochrzczona imieniem Hanna. Prawdopodobnie, przychodząc na 
ten świat, nie słyszała dalekiego pogłosu dział, a jeśli nawet, to i tak nie 
wiedziała, co oznacza. 
Wiadomość o narodzinach córki doszła do kapitana Kmity dopiero po dwóch 
tygodniach. W tym samym dniu, w którym został awansowany na majora i odznaczony 
Krzyżem Virtuti Militari. Dla niego jednak najważniejszą rzeczą były urodziny 
dziecka. 
MIARY WOLNOŚCI 
1. 
–
No i co – zapytał Karol – złożysz zażalenie w komisariacie? 
– 
Po co, albo to oni są inni? – potrząsnął głową. Syknął z bólu. Ogromne sińce i 
zadrapania na 
twarzy zapiekły niczym ukłucie nożem. W oczach Hymie zabłysły łzy. Kmita wyczuł, 
że to nie Wojciechowski płacze, lecz jego upokorzenie. Hymie nieznacznie otarł 
powieki. 
– 
No i co z tego, że jestem Żydem? Nie dlatego mnie pobili, ale dlatego, że jestem 
inny. Każdy głupi cham nienawidzi odmienności. W swym zakutym łbie umyślił 
sobie, że wszyscy muszą być jednakowi. A ja chodzę do bóżnicy i mam inny akcent, 
to wystarczy. Gdybym był katolikiem, ale Murzynem, też by mnie prześladowali. 
–
To znaczy mego dziadka też mogliby skopać i poranić. 
–
Nie wygaduj! Co twój dziadek mógł mieć wspólnego z Żydami? 
– 
Nie wiesz? – tym razem Karol się zdumiał – wyemigrował do Stanów Zjednoczonych i 
ożenił się z Murzynką. 
–
A jego syn jest twoim dziadkiem? 
–
No właśnie, tyle, że nie rodzonym, ale stryjecznym. 
Ulicą przejechał oddział ułanów, pozostawiając za sobą ostry zapach końskiego 
potu. Słońce błyskało na chromowanych pochwach szabel. 
– A gdybyśmy tak zgłosili się do wojska. Na kawalerzystę w mundurze nikt nie 
odważyłby się podnieść ręki. 
–
A koledzy? – zapytał krótko Hymie. 
–
Na pewno byliby tacy jak Marek. 
–
Wcale nie jestem pewien. I nie chcę próbować. 
Za rogiem cichło klaskanie kopyt końskich i Karol pojął, że kawaleria z 
orzełkami na czapkach jest jego, ale nie Wojciechowskiego. 
– To nie czujesz się Polakiem? – zagadnął ze smutkiem. 
–
Jak mnie biją, to nie. A jeśli mam mieszkać w Warszawie ze świadomością, że 
każdej chwili mnie obrażą albo zrobią pogrom, to doprawdy nie wiem, jak żyć. 
–
Jakoś to będzie. Odziedziczysz fabrykę po ojcu... 
–
Tak, i będziemy produkować guziki z orzełkami. 
–
No właśnie. I wszystko będzie jak dawniej. 
–
Nic już nie będzie jak przedtem. To się nigdy nie zagoi. 
–
Skąd? Za parę tygodni nie będzie śladu. 
–
Na twarzy nie – obruszył się – ale w środku zostanie do końca. 
–
Nie możesz tak mówić. Przecież jakoś trzeba żyć. 
–
Trzeba, ale nie tu. 
–
To gdzie? W czerwonej Rosji? 
–
A choćby. 
–
Jako syna kapitalisty od razu cię rozstrzelają. 
–
To dasz mi adres. Pojadę do twego dziadka. 
–
Nie wiem, gdzie mieszka. Nie mam też pojęcia, co robi.Ale Hymie uparł się.
– 
I co z tego. Bo to trudno znaleźć kogoś w mieście nawet takim jak Warszawa? A 
cóż dopiero w Chicago. Wystarczy zajrzeć do książki telefonicznej, zadzwonić, a 
krewnemu nie odmówią pomocy. 
– 
Ty to poważnie mówisz? – Kmita podejrzliwie przyglądał się przyjacielowi – nie 
znamy zupełnie języka. W dodatku z czego będziemy żyli. Tu przynajmniej mamy 
fabryczkę. 
–
Po pierwsze nie nasza, a po drugie guzik będziemy mieli z guzików. To kraj bez 
przyszłości. Tam za oceanem można się dorobić. Czytałem, że niektórzy z pucybuta 
w ciągu paru lat zostali milionerami. 
–
Dawno to wiesz? 
–
Ze dwa miesiące – odparł niepewnie. 
– 
Ty chcesz emigrować – powiedział Karol dotknięty – nie, jak mówisz, z powodu 
antysemityzmu i tego, że cię pobili, ale umyśliłeś to sobie od dawna. 
–
No i co w tym złego. Każdy chce mieć pieniądze. 
–
A ty postanowiłeś zostać milionerem – odparł z urazą. 
–
Tobie nie odpowiadałoby? Wolisz być nędzarzem? 
–
Taki głupi nie jestem, żeby się uganiać za biedą. 
–
Nie, bo sama przyjdzie – sarkastycznie zauważył Hymie. 
– 
Na pewno przyjdzie – odciął się Karol – jak, nie znając języka, ludzi, warunków, 
zostanę pucybutem? Już wolałbym być Murzynem tam urodzonym i wychowanym. 
– 
A ja nie. Tu jestem czymś w rodzaju murzyna, a tam będę białym milionerem. Pode 
mną będą jeszcze czarni. 
–
A ty będziesz ich mógł bić. Tak jak Polacy ciebie w Warszawie. 
–
Nie będę musiał. Za mnie zrobią to inni. 
–
Czegóż więc, u diabła, chcesz? 
– 
Emigrować – powiedział z całą powagą – ale ty możesz zostać. Jesteś bratem 
legionisty, odziedziczysz fabryczkę. Będziesz wiódł cnotliwy żywot mieszczański. 
Będziesz zadowolony z życia. Póki nie umrzesz. 
Przystanęli. Dyskusja nie nadawała się do spaceru, za nimi wznosiła się 
czteropiętrowa kamienica Salonu Mody Hersego, z gzymsikami, zwieńczeniami i 
przemyślnie zdobionymi balkonami pierwszego piętra. Od dołu oplatały ją powoje 
dzikiego wina. Właśnie Salon zamknięto na przerwę obiadową i na ulicę wylewał 
się tłum ekspedientek, krawcowych i modystek. Strzelały ku nim oczami, parskały 
śmiechem, zasłaniając dłońmi usta. Nieliczne tylko kroczyły poważnie, udając, że 
nie dostrzegają dwu przystojnych młodzieńców. Odruchowo obmacywali wzrokiem 
kształtne kibicie, jędrne piersi. Podziwiali pełne wdzięku buzie. 
– 
Ożeniłbyś się z którą – powiedział pojednawczo Karol – i od razu byś przestał 
myśleć o Ameryce. 
– 
Ani mi to w głowie. Kobiety włażą na głowę mężczyznom i robią, co chcą. One mają 
nam służyć. Być niewolnicami. 
– Ale do tego celu nie musisz być milionerem. 
Dyskutując nie zauważyli nawet, że dziewczyny od Hersego zniknęły w pobliskich 
przecznicach, a oni stali przed opustoszałym Salonem. 
–
Czy on dobrze sobie żyje? – zapytał Hymie, delikatnie obmacując siniaka pod 
okiem. 
–
Kto? 
–
No, ten Herse. 
– 
Wspaniale. Słyszałem, że ma dwa samochody, sześciopokojowe mieszkanie i willę w 
Konstancinie. 
–
Chciałbyś tak, jak on? 
–
Też pytanie. 
– 
Widzisz, a dla niego to mydło, szwarc, powidło. Ja pluję na takiego Hersego. 
Będę miał tyle dolarów, że kupię dziesięciu takich jak on. Co ja mówię? Stu i 
jeszcze by sporo zostało. Tylko muszę stąd wyjechać. 
–
Dokąd? 
–
Przecież ci mówiłem, baranie jeden, że do Stanów Zjednoczonych, do Chicago. 
–
Żartowałeś tylko. 
–
Czyś ty, człowieku, widział kiedy Żyda, który by żartował z dużych pieniędzy? 

– 
Oj Hymie, Hymie. Z ciebie wielki fantasta. Zupełnie jakbyś nie był synem swego 
ojca. Bo kto kiedykolwiek widział Żyda, który oblicza zyski z niedojrzałych 
gruszek na wierzbie? Ja cię pytam, czy to w ogóle możliwe? 
Karol tak znakomicie naśladował akcent żydowski i tak gestykulował rękami, aż 
Wojciechowski wybuchnął serdecznym śmiechem. 
– Gdybym cię nie znał od lat, przysiągłbym, że jesteś z naszych. 
– A kto mówi, że nie jestem – powtórzył swój mimiczny numer i zaraz spoważniał – 
naprawdę chcesz emigrować? 
– Nie nudź. Oczywiście wyjadę, a ty ze mną. Nie mogą się takie dwa talenty jak 
nasze 
marnować w tej zapyziałej Polsce. Kmita spoważniał. 
– Na dobrą sprawę, to co mnie tu trzyma? Nic. Zaryzykuję. Zawsze można wrócić. 
Szczególnie jak się okaże, że dziadka wcale nie ma albo w ogóle nie jest 
Murzynem. 
2. 
John Torrio, siedzący przy swoim biurku na chicagowskiej South Wabash Avenue, 
podniósł słuchawkę telefonu akurat w tym samym momencie, w którym zawiadowca 
ruchu na stacji Nowy Jork uniósł do góry rękę, by odprawić pociąg wiozący 
pasażerów do Chicago. Pierwsze sapnięcia tłoków lokomotywy i buchnięcia białych 
obłoków pary zlałyby się w jedno z dzwonkiem telefonu, gdyby nie odległość 
ośmiuset mil dzieląca obydwa miasta. 
W słuchawce zaterkotało, pisnęło, rozległ się trzask, a zaraz potem ktoś 
powiedział – hallo. – Wszechwładny Torrio uśmiechnął się. Znał ten głos. 
– Chyba wiesz, kto mówi? – zapytał. 
Oszczędne mhm na drugim końcu przewodu zabrzmiało całkiem dobrze. John lubił 
małomównych. „Oszczędny w słowach jest precyzyjny w robocie” – mawiał. 
– Jeśli tak – powiedział – to dobrze. Trzeba paru uciszyć. Tych, o których 
mówiliśmy ostatnio. 
Psują nam interes – zawiesił głos i czekał na następne mhm. Kiedy rozległo się, 
skinął głową z aprobatą. 
– A więc siódmego. Oczywiście września. W „Oak Inn”. Robota ma być czysta, bez 
żadnych 
śladów i świadków. Rozmowę zakończyło mruknięcie i trzask odkładanej słuchawki. 
Mniej więcej w tym samym momencie, ale już nie tak dokładnie jak poprzednio, 
koła pociągu nowojorsko-chicagowskiego zadygotały z trzaskiem na rozjazdach. 
Wagonami lekko zarzuciło, i Karol, który uniósł się, by wyjrzeć przez okno, 
opadł na kolana Hymie, podniósł się, ale rzucony nowym wstrząsem zatoczył się na 
palącego cygaro grubasa. Ten zaklął i wypluł z siebie parę słów z szybkością 
karabinu maszynowego. 
Kmita nic nie zrozumiał, ale grzecznie się skłonił i wykrztusił z siebie jeden z 
niewielu zwrotów, jakie znał po angielsku. 
– I am sorry. 
Siedzący naprzeciw nich machnął ręką z cygarem i znów coś zaszwargotał. Bardziej 
dla dowcipu niż z przekonania, Hymie odpowiedział mu w jidysz. Grubas się 
ucieszył, klepnął po kolanie Wojciechowskiego i za chwilę rozmawiali z 
prawdziwie żydowskim ożywieniem i gestykulacją, nie zwracając zupełnie uwagi na 
Karola. Z początku usiłował wyłowić z nieco znanych mu słów jakiś sens. 
Ostatecznie osłuchał się tego języka w Warszawie. Ale mówili za szybko, 
szczególnie Amerykanin potykał połowę słów. 
Kmita pogrążył się więc w rozmyślaniach. Pierwsze oszołomienie podróżą statkiem 
w ciasnych, niewietrzonych kajutach, baraki i hale kontroli imigracyjnej 
rozrzucone na wyspie wokół Statuy Wolności, później rozmowy w jakimś zapadłym 
kącie Brooklynu – wszystko to minęło w tempie nie dającym czasu do refleksji i 
namysłu. Dopiero teraz mógł rozważyć swą pochopną decyzję wyjazdu. 
Czuł się w amerykańskim otoczeniu obco, nieswojo. Najbardziej niepokoił go 
Hymie. Nie tylko nie pytał o dziadka, ale miał dokładny adres w Nowym Jorku wraz 
z opisem dojazdu subwayem, nazwą stacji i szkicem ulic, którymi należało 
przejść. W obdrapanym domu oplecionym metalowymi drabinkami, zwisającymi i 
sterczącymi na wszystkie strony, w zagraconym pokoju, z oknem wychodzącym na 
ślepą szczytową ścianę sąsiedniego budynku, przyjął ich w fotelu stary Żyd z 
pejsami. 
Po polsku mówił śmiesznie, lecz zrozumiale. Skrzyżowanie żydłaczenia z akcentem 
amerykańskim brzmiało wręcz egzotycznie. I byłoby to na pewno zabawne, gdyby z 
całej rozmowy nie dało się wyłowić kilku niepokojących akcentów. Przede 
wszystkim to, co mówił Hymie jeszcze w Polsce, nie w pełni było prawdą. Co 
najmniej od roku przygotowywał wyjazd, korespondując właśnie z tym Żydem z 
Brooklynu. Pobicie mogło jedynie przyspieszyć termin opuszczenia kraju. 
Fakt ten boleśnie dotykał Kmitę. Taki bliski przyjaciel i ani słowem nie 
zdradził się ze starannie i od dawna czynionymi przygotowaniami. Po prostu 
podszedł go, niemal wystrychnął na dudka. Tak samo jak ongiś stary Wojciechowski 
jego ojca z wyjazdem do Karlsbadu. 
Wszystko to jeszcze można było od biedy znieść. Ostatecznie miał swoje lata i 
wiedział, co robi. Poza tym nie skrywał, na razie przed sobą, że podniecało go 
ryzyko wielkiej przygody. Tylko czy nie za wielkiej? Z rozmowy, jaką Hymie 
prowadził ze starym Żydem, bezustannie kręcącym pejsy, wynikało, że jadą do 
jakiejś rodziny. Niebacznie nawet wtrącił pytanie, czy Wojciechowski się nie 
myli, bo to nie oni, tylko Kmitowie mają krewnych w Chicago. Obydwaj zgromili go 
surowo. Niech się nie wtrąca do spraw, których nie rozumie i które jego nie 
dotyczą. 
Słuchał więc dalej o dyscyplinie, jakiej się muszą podporządkować, o cnocie 
trzymania języka za zębami, tu spojrzeli na niego wymownie, oraz o jednej 
jedynej karze, jaka ich czeka w przypadku zawiedzenia zaufania szefa rodu. 
– Sprawiedliwość w rodzinie jest jedna i wymierza ją jeden ojciec – zakończył 
pejsaty swym 
śmiesznym akcentem i badawczo przyjrzał się Karolowi – czy jesteś gotów do niej 
wejść? Chciał się żachnąć na podobną obcesowość, ale Hymie go uprzedził. 
– Obydwaj jesteśmy gotowi stać się dobrymi i wiernymi członkami rodziny – 
spojrzał przy tym na przyjaciela tak groźnie, iż ten nie miał odwagi 
zaprotestować. 
– 
To dobrze – ucieszył się stary – lojalność i wierność to na początek jedyna 
podstawa powodzenia. 
– Na początek? – zapytał niepewnie Wojciechowski. 
– 
Sza, sza – pejsaty z palcem na ustach wyglądał jeszcze zabawniej niż z mieszanym 
akcentem – czy ja coś mówiłem? Czy ja cię skłaniałem do zdrady? Inteligentny 
jesteś, to sam dojdziesz do rozumu i będziesz wiedział, co w którym momencie 
zrobić. Jeżeli dobrze trafisz, fortuna twoja, jeśli źle... – machnął tylko ręką. 
Cała ta rozmowa tkwiła w pamięci Kmity jak cierń. Nie bardzo pojmował, w czym 
rzecz, ale każdy powrót do jej treści drażnił i kłuł tak niepokojąco, iż na parę 
chwil całkiem zapomniał o pociągu, o celu podróży, o otoczeniu niezrozumiałych 
Amerykanów. Hymie musiał trzy razy zwracać się do przyjaciela, by go wyrwać z 
zamyślenia. 
– 
Wszystko okej – powiedział, używając określenia, które usłyszał po raz pierwszy 
dwa dni temu – mister Jerry O’Connor, urodzony w Białymstoku, jedzie tam, gdzie 
my. Dzięki temu nie będziemy błądzić. 
Jakby dla potwierdzenia, Jerry, o irlandzkim nazwisku, powiedział: 
–
Dzień dobry się z szanownym panem – i dodał po angielsku – niestety, niewiele mi 
zostało z tamtych czasów. Chyba nic ponad to. Już nic nie rozumiem z języka mego 
dzieciństwa. 
Przetłumaczył to w jidysz, a Hymie objaśnił po polsku, o co chodzi. Nim 
dojechali do Chicago, Karol został poinformowany, że zostali zaangażowani w 
Kompanii O’Donellów. Wprawdzie ten z pejsami niby wszystko załatwił, ale tak 
naprawdę to ostatnie słowo należało do Jerry’ego. 
– 
A co najważniejsze, on je wypowiedział – Wojciechowski promieniał – i wyrobią mi 
papiery amerykańskie. Będę się nazywał Eari Weiss. 
–
Dlaczego akurat Weiss? 
– 
Bo na tę samą literę. A poza tym, co to ma za znaczenie? Najważniejsze, żeby być 
jednym z 
nich. Karol dawno nie widział tak zadowolonego Hymie. 
– A zastanowiłeś się, w co wchodzimy? 
– 
Człowieku – obruszył się – ja to wszystko wiem od wojny z bolszewikami. Wtedy 
przeczytałem artykuł o prohibicji i o tym, jak na niej można zarobić. 
– Prohibicja? Co to znaczy? Nie pomyliłeś czegoś?Wojciechowski popatrzył spode 
łba.
– 
Kpisz ze mnie. Taki inteligentny, oczytany, a nie wie, że w całych Stanach 
obowiązuje zakaz produkcji i sprzedaży alkoholu. Czy ty to rozumiesz? Ludzie bez 
picia nie wytrzymują. Za wódę płacą każdą cenę. 
– 
Istnieją też abstynenci – powiedział Kmita, rozpierając się wygodnie na ławce i 
wyciągając nogi ostentacyjnie w stronę grubasa – sądzę, że ty, równie 
inteligentny i oczytany jak ja, wiesz, co to znaczy. A poza tym znam pewniejszy 
interes od wyszynku alkoholowego. 
–
Jaki? – zapytał, puszczając mimo uszu złośliwość. 
–
Dziewczynki. To znaczy dom publiczny. 
–
Masz rację, ale oni to też prowadzą – ucieszył się. 
–
Ale ja nie. I nie mam zamiaru. Ze wszystkich pewnych interesów te dwa mnie nie 
interesują. 
–
A jaki? 
–
Oczywiście ten trzeci. Dużo pewniejszy. 
–
Widzę, że dzięki tobie zrobimy lepszy interes. Tylko nie wiem jeszcze, jaki.– 
Bezpłatnie ci udzielę wyjaśnień – obejrzał swoje buty, jakby w nich znajdował 
natchnienie –
to po prostu przedsiębiorstwo pogrzebowe. Na wódkę i dziewczynki może zabraknąć 
pieniędzy, ale na pochówek nigdy. 
–
Jesteś pewien? 
–
A znasz kogoś takiego, kogo nie pogrzebano i zostawiono na wierzchu? 
– 
Na jakim wierzchu? Ach tak. Rozumiem – roześmiał się – świetne. No, tak nigdy 
się to nie zdarzyło. Przynajmniej w cywilizowanym świecie. 
– Właśnie w takim żyjemy. 
– 
Może i tak. Chociaż nie jestem pewien – tu Hymie puścił oko do grubasa, który 
słuchał z zainteresowaniem, ale widać, że niczego nie rozumiał – chociaż z 
drugiej strony ci od O’Donellów chyba ściśle współpracują z zakładem pogrzebowym 
– hałaśliwie się roześmiał i przetłumaczył swój dowcip grubasowi. 
Karol podkulił nogi i udał, że zapada w drzemkę. Teraz już nie miał żadnej 
wątpliwości, jakie interesy zamierza robić Hymie i do jakiej to rodziny mają 
należeć. Prawie w tej samej chwili, kiedy Kmita zastanawiał się, co czynić 
dalej, a pociąg zbliżał się do Chicago, człowiek oszczędny w słowach wyszedł z 
niewysokiego domu na ulicę, a wraz z nim trzech podobnie przyodzianych w ciemne 
garnitury. Otworzyli drzwi dużego samochodu osobowego i milcząc, jakby się w 
ogóle nie znali, wsiedli do środka. Jednakże zaraz, na skinienie tego 
najważniejszego, jeden wysiadł pospiesznie i pokręcił silnik korbą. Za trzecim 
razem zawarczało i zapyrkało. 
Kiedy pociąg wiozący Karola i Hymie wtoczył się na dworzec chicagowski, 
mężczyzna kręcący korbą czarnego forda wskoczył do środka, a limuzyna ruszyła, 
włączając się do ruchu podobnych pudełkowatych samochodów sunących ulicą. 
Wszystkie warczały, dymiły spalinami, a niektóre z niewiadomych przyczyn trąbiły 
przeraźliwie. Do tego sunące środkiem ulicy i brzękające po szynach tramwaje 
potęgowały gwar. 
Jerry O’Connor poprowadził ich przez perony do wyjścia i taką samą zatłoczoną 
samochodami ulicę, jaką poruszała się w tej chwili limuzyna wioząca ciemno 
ubranych mężczyzn. Wojciechowski i Kmita, nawykli do więcej niż mizernego ruchu 
w Warszawie, patrzyli na ten tłok pojazdów ze zdumieniem. Wprawdzie w Nowym 
Jorku widzieli też wiele jeżdżących po ulicach aut, ale to, co się działo w 
Chicago, było jedną wielką orgią motoryzacji. 
– Co to się stało – Hymie chwycił Jerry’ego za mankiet – jakaś wojna czy co? 
Tyle automobili. 
– Nie rozumiem. Jaka wojna? Czy ty nie jesteś chory? 
Na dyskusję nie było czasu. Przy krawężniku czekał na nich jeden z setek 
identycznych czarnych fordów. Niemal wepchnięto ich na skórzane siedzenia. Hałas 
jadących samochodów, trąbienie, szczęk i brzęczenie tramwajów – wszystko to 
uniemożliwiało prowadzenie rozmowy z O’Connorem siedzącym koło szofera. Posuwali 
się w lawinie aut na przemian to przyspieszając, to hamując. O kilka mil dalej, 
w zupełnie innej dzielnicy, w zmierzchu powoli gęstniejącym nad miastem posuwała 
się identyczna limuzyna marki ford z czterema milczącymi mężczyznami. 
Prawie równocześnie przejechali pod napowietrzną kolejką miejską – loop, po 
której torach dudniły wagony wypełnione pasażerami. Przecięli tę linię, co wcale 
nie oznaczało, iż przybliżyli się do siebie. Punkty loopu, które minęli, 
znajdowały się na dwóch przeciwległych krańcach okręgu zakreślanego przez 
kolejkę. 
Prawie równocześnie z zapaleniem świateł w latarniach ulicznych ford Jerry’ego 
zatrzymał się przed piętrowym budynkiem, na którego parterze właśnie 
rozbłyskiwało oświetlenie czegoś, co wyglądało na restaurację. Grubas wysiadł 
pierwszy i nie oglądając się na swych towarzyszy, którzy niezdecydowanie 
wiercili się na siedzeniach, podszedł do drzwi i zastukał. Dopiero po chwili, 
jakby po sprawdzeniu, kto zacz, zazgrzytał zamek i otworzono. Jerry skinął na 
Karola i Hymie. 
Wnętrze, w którym się znaleźli, tylko z pozoru przypominało restaurację. Stały w 
nim stoliki z krzesłami, był kontuar barowy, za którym na ścianie piętrzyły się 
półki z butelkami pełnymi różnych alkoholi, ale na tym kończyły się 
podobieństwa. Nie było tu kelnerów, barmana i nie wpuszczano gości. Wszyscy, 
którzy weszli do środka, obsługiwali się sami. 
O’Connora powitało paru kolegów tkwiących nieruchomo przy barze nad kuflami 
piwa. Na przybyszów patrzyli ponuro i nieżyczliwie. Nawet dłuższa przemowa 
Jerry’ego nie poruszyła nikogo. Odwrócili się plecami, dalej sącząc trunek. 
Jedynie zza stojącego w głębi stolika podniosło się dwóch. Wysłuchali 
sprawozdania grubasa z kamiennymi twarzami. Jedynie wyższy z nich skinął głową. 
– Okej – powiedział – mogą być. 
– Mosze nie przysłałby trefnego towaru – dodał drugi, po czym wrócili z powrotem 
na swe miejsca, nie interesując się więcej przybyłymi. 
Jerry zakręcił się i przyniósł z zaplecza jakieś parówki, cienko pokrojone 
czworokątne kawałki chleba smakującego jak papier i parę butelek piwa. Sam też 
przysiadł się do zaimprowizowanego posiłku. Z pełnymi ustami począł chwalić 
wyrozumiałość i dobroć obu braci O’Donell. 
–
To byli ci dwaj – domyślił się Hymie. 
–
Jeśli oni powiedzieli tak, to znaczy chwyciliście samego Pana Boga za nogi. 
– 
Jeszcze nie wiadomo, kto kogo chwycił – odparł, przypominając sobie porady 
pejsatego Mosze z Nowego Jorku. 
O’Connor nie zrozumiał aluzji i począł szeroko się rozwodzić nad mądrością 
umiejętnościami przewidywania obu braci. 
– 
Ot, choćby ostatnio. Po cichu, tak aby nikt nie widział i wiedział, zgarnęli 
parę ciężarówek z alkoholem. 
–
Bezpańskich? – zapytał z głupia frant Wojciechowski. 
–
Skąd. Należały do Johna Torrio. 
–
Kto to jest?
Jerry uniósł w górę ręce, gestem przyzywającym samego Boga na świadka.
–
Tylko przybysz z Polski może tego nie wiedzieć. To ojciec konkurencyjnej 
rodziny.Hymie skrzywił się i przetłumaczył to wszystko Karolowi.
– 
Nie podoba mi się to – skomentował – obawiam się, że będziemy mieli tu zakład 
pogrzebowy. 
Kiedy wymawiał te słowa auto z czterema ciemno ubranymi mężczyznami skręciło 
właśnie w ulicę, na której stała siedziba braci O’Donell. Znajdowało się akurat 
dokładnie o półtorej mili od restauracji, kiedy Karolowi przyszło do głowy, iż 
jedyną możliwością wycofania się z tego interesu powinno być poszukanie dziadka 
Murzyna, bez względu na to, czy wybielał on do tej pory, czy nie. 
–
Zapytaj go, może słyszał o Kmicie z Chicago. 
–
Zupełnie zapomniałem, ale spokojnie, zaraz wszystkiego się dowiemy.Jerry po 
wysłuchaniu pytania nie wyglądał na zachwyconego.
– Kmita – powtórzył – owszem, jest tu taki. To jego rodzony dziadek? Hymie 
przytaknął. O’Connor skrzywił się i coś mruknął do siebie, co Wojciechowski 
zrozumiał jako – „to zmienia postać rzeczy”. 
Jednakowoż wydało się to tak dziwne, że musiał się przesłyszeć. Gruby uczynił 
ruch ręką mogący oznaczać prawie wszystko, odwrócił się w tym samym momencie, 
kiedy czarny ford wyhamował przy trotuarze naprzeciw wejścia, postąpił parę 
kroków w stronę stolika braci O’Donell. 
By tam dojść, musiał minąć drzwi wejściowe. Podniecony zaskakującą nowiną, 
ledwie rzucił okiem na limuzynę, z której, nie spiesząc się wysiadało czterech 
mężczyzn. Gdyby nie zdenerwowanie, w który wprowadziły go słowa Hymie, i obawa, 
że podejrzenia mogą się na nim skrupić, na pewno nie zlekceważyłby samochodu i 
jego pasażerów. Zorientował się o wiele za późno. Dopiero kiedy zapukali do 
drzwi. 
Rzucił się do tyłu, ale nie postąpił i dwu kroków. Wielka szyba poprzedzielana 
cienkimi drewnianymi ramami prysnęła z trzaskiem. Niemal równocześnie padły 
strzały. Jerry zatrzymał się niczym człowiek pragnący nagle nabrać oddechu, 
obrócił się powoli w stronę wchodzących i zwalił ciężko na podłogę. 
Trwało to nie dłużej niż parę sekund, ale bracia O’Donell od razu, na brzęk 
szyby, z niespotykaną chyżością skoczyli ku drzwiom prowadzącym na zaplecze. 
Równie szybko uczynili to ponurzy ludzie pijący piwo przy kontuarze. Hymie 
okazał się jeszcze bystrzejszy. W błysku inteligencji pojął, iż ucieczka razem 
ze wszystkimi jest najgorszym rozwiązaniem. Napastnicy niechybnie puszczą się w 
pogoń za obydwoma braćmi i nie zwrócą uwagi na nieznane im plotki. Poza tym 
siedzieli w głębi w cieniu, prawie niewidoczni. Jednym ruchem szarpnął Kmitę, 
zwalając go pod stolik. Ciągnąc za sobą, wpełznął za ladę baru. 
Prawie równocześnie posypały się kule za uciekającymi. Podziobały zatrzaśnięte w 
pośpiechu drzwi, porozbijały na półkach kilkanaście butelek. Wsunęli się za 
jakieś skrzynki, skulili i wstrzymali oddechy. Obok zadudniły kroki. Trzech 
pobiegło w głąb, a jeden wsparł się o kontuar i spokojnie ładował rewolwer. 
Łuski wybijane wyciorem z bębenka padały z trzaskiem na podłogę. 
Po chwili wrócili trzej pozostali. Krótkie przekleństwo było jedyną informacją o 
fiasku pościgu. Mimo to Hymie i Karol wyszli ze swe kryjówki dopiero po paru 
godzinach. 
– Na pewno ten Mosze z Brooklynu jest bardzo mądry Żyd – powiedział 
Wojciechowski – ale bracia O’Donell to na pewno dla nas za drogi interes. Może 
nas kosztować życie. A tego nigdy, w przeciwieństwie do dolarów, nie ma człowiek 
za dużo. 
Wkrótce Karol przekonał się, że Hymie miał rację. W najbliższych tygodniach 
zginęło siedmiu z rodziny O’Donell, a sami bracia wynieśli się z Chicago. Ale 
wtedy Eari Weiss, noszący nie tak dawno nazwisko Wojciechowski, był już 
członkiem rodziny Diona O’Banion i pracował z Kmitą w jego kwiaciarni koło 
kościoła „Holy Name Cathedral”. 
3. 
Dion od pierwszego dnia pracy bardzo Kmicie imponował. Ubrany był zawsze 
wytwornie, z drobiazgową elegancją. W klapie marynarki zawsze miał świeży 
goździk. Do tego zachowywał się niczym prawdziwy dżentelmen. A przecież 
pochodził z bardzo biednej rodziny. Śpiewał w chórze kościelnym i był 
ministrantem. Karierę zawodową rozpoczął od sprzedawania gazet, po czym przy 
poparciu i pomocy księdza założył w pobliżu katedry kwiaciarnię, w której Hymie 
Weiss i Karol rozpoczęli pracę. 
O’Banion był żywą ilustracją tezy Wojciechowskiego, że w Stanach Zjednoczonych, 
poczynając od małego interesu, można się dorobić tysięcy, a nawet milionów. Ta 
droga, w przeciwieństwie do podejrzanych interesów braci O’Donell, Kmicie 
odpowiadała jak najbardziej. Też chciałby założyć kwiaciarnię, wytwornie się 
ubierać i mieć sporo pieniędzy. 
– Hymie dobrze zrobił, że się w porę wycofał – powtarzał sobie – to uczciwy 
chłopak. Wreszcie zrozumiał, iż uczciwą pracą można do czegoś dojść. 
Jednakże im częściej to mówił, tym mniej w to wierzył. Pierwsza wątpliwość 
zrodziła się po paru tygodniach. Upał był gęsty, oblepiający. O’Banion powiesił 
marynarkę na krześle. Poszedł się ochłodzić. Kmita, przenosząc wazony z 
kwiatami, potrącił krzesło. Upadło z metalicznym trzaskiem. Podniósł je i 
postawił. Przez materiał wyczuł ciężki kształt. Zdumiony dotknął ręką. W 
specjalnie wszytych kieszeniach tkwiły trzy załadowane rewolwery. Jak na 
uczciwego i głęboko wierzącego właściciela kwiaciarni było ich o trzy za dużo. 
Drugi sygnał stanowiły dziwne telefony. Dion podnosił wtedy słuchawkę i mówił 
krótko: tak, tak, tak. Czasami wymieniał sumę sięgającą kilku lub kilkunastu 
tysięcy dolarów. Następnego dnia gazety donosiły o tajemniczym morderstwie, a 
O’Banion szedł do pobliskiego kościoła, by się wyspowiadać i przyjąć komunię. 
Wracał z uduchowionym wyrazem twarzy. A po paru dniach lub tygodniach wszystko 
powtarzało się od nowa. 
Zagadnięty w tej sprawie Hymie nie miał cienia wątpliwości. 
– Czy myślisz, że kwiaciarnia daje duże dochody? Mniej więcej takie, jak 
przedsiębiorstwo pogrzebowe. Bardziej opłaca się dostarczać nieboszczyków 
grabarzom niż ich chować – śmiał się hałaśliwie, zadowolony ze swego dowcipu. 
Wkrótce, pracując w kwiaciarni, miał się przekonać, kim faktycznie jest szef. 
Płatne morderstwa były tylko niewielkim dodatkiem do zakazanego przez prawo 
handlu alkoholem i legalnego prowadzenia domów gry, w których krupierzy o 
zręcznych palcach oszukiwali gości. 
Z początku Kmita kilkakrotnie zastanawiał się, czy nie wrócić do Polski, ale w 
miarę jak portfel pęczniał mu od dolarów, a garnitury przywdziewał coraz to 
bardziej eleganckie, sumienie tak z początku wrażliwe coraz to bardziej tępiało 
i twardniało. W końcu z zaskakującą dla niego samego obojętnością patrzył na 
poczynania Diona O’Banion, na ciężarówki pod ładunkiem kwiatów przewożące 
skrzynki whisky, a także na fakt, że Hymie stawał się prawą ręką Diona. W czasie 
jego nieobecności zachowywał się niczym szef. 
Po pół roku Kmita oswoił się ze swoim sumieniem. Nie stawiał już ani sobie, ani 
innym kłopotliwych pytań. Nawet nie odmówił, wraz z Hymie, udziału w weselu 
Angela Genno. Znał go dobrze. Było ich sześciu braci: żeniący się właśnie Angelo 
oraz Anthony, Jim, Mike, Pete i Sam. Wszyscy kruczowłosi o ciemnej cerze byli w 
pełni, nie tylko z wyglądu, ale z charakteru synami słonecznej Italii. Jakby dla 
jeszcze dobitniejszego podkreślenia swej przynależności narodowej należeli do 
Unione Siciliana, co, Kmita dobrze wiedział, oznaczało w sposób elegancki mafię 
sycylijską. 
Bracia Angela oficjalnie byli biznesmenami prowadzącymi interesy, faktycznie zaś 
zajmowali się nielegalną produkcją alkoholu, a Karol niejednokrotnie odbierał od 
nich transporty ukryte pod kwiatami. Wszyscy o tym wiedzieli, choć nikt nie 
mówił głośno. Dlatego zainteresowanie ślubem było duże, a gazety rozpisywały się 
o przygotowaniach. Najbardziej rozśmieszającą sensacją był tort, którego 
zrobienie trwało cztery dni, a zużyto na niego dwieście kilogramów mąki, tyleż 
cukru oraz siedem skrzyń jaj. 
Starym obyczajem, przed ślubem Angelo postanowił spędzić kawalerski wieczór w 
męskim towarzystwie. Ponieważ lubił hazard, zaczął od kasyna gry „The Ship”, 
które należało do Diona O’Banion i Johna Torrio. W ciągu paru godzin przegrał 
trzydzieści tysięcy dolarów i nie zapłaciwszy długu, wyszedł. 
Kiedy wiadomość ta doszła do Diona, zawrzał gniewem. Wściekłość szefa podsycał 
Hymie. Robił to tak nachalnie i uporczywie, że Karol znający dobrze przyjaciela 
zastanawiał się, jaki jest tego cel. O’Banion rozwścieczony zatelefonował do 
Angela i zażądał uregulowania długu w ciągu siedmiu dni. Żadnemu z braci Genno, 
a tym bardziej młodemu żonkosiowi, sycylijskie poczucie honoru nie pozwalało 
przyjmować jakichkolwiek warunków czy poleceń. A Hymie na tyle był zorientowany 
w sytuacji, że dobrze o tym wiedział. Następnego dnia wyjaśnił Kmicie. 
–
Pamiętasz nasz pierwszy dzień w Chicago. 
–
To nie był dzień, a noc. 
– 
Niech będzie. Nie to jest najważniejsze, ale strzelanina. Wybuchła ona dlatego, 
że O’Donellowie zabrali Johnowi Torrio parę ciężarówek whisky. Miesiąc temu Dion 
uczynił podobnie. Uprowadził automobil z alkoholem braci Genno. 
–
No i co z tego? To nie twoja sprawa. 
–
Tak? Nie moja? Może i nie twoja – wybuchnął – ale strzelać będą do nas także. 
–
To po co zaostrzać całą sprawę? Po co podpuszczać na Angela? 
–
Bo w tej chwili jestem w dobrych stosunkach z braćmi Genno. 
– 
Rozumiem – powiedział Kmita – próbujesz stosować w praktyce rady Mosze z 
Brooklynu. Rób, co chcesz, ale ja nie mam z tym nic wspólnego. 
– 
Nawet nie powinieneś, to jest wyłącznie moje ryzyko, ale też będzie to wyłącznie 
mój sukces. 
Rozmowa Hymie z Johnem Torrio przebiegała zgoła odmiennie. Z początku jakby się 
badali, poruszając pozornie obojętne tematy, aż wreszcie Wojciechowski 
stwierdził: 
–
Dion popełnił błąd, domagając się od Angela zwrotu trzydziestu tysięcy dolarów. 
–
Tak. Sam mu to odradzałem. Nie słuchał mnie. Teraz będzie miał kłopoty. 
–
Już ma, tylko Mike Merlo nie chce się zgodzić. 
–
A ty skąd wiesz – zaniepokoił się Torrio. 
– Bo nie akceptuję metod mego szefa. Szczególnie jak nasłał na ciebie tych z 
federalnej. W każdym razie ja mu odradzałem. 
–
Ale zgadzasz się z Mikem Merlo? – zapytał ostrożnie. 
–
Mike, mimo że szef Unione Siciliana, nie musi trzymać strony swoich. Ja jednakże 
jestem za 
sprawiedliwością. Mogło to oznaczać wszystko i nic. Torrio jednak podjął 
rękawicę. 
–
A co zrobisz, kiedy Merlo zmieni zdanie? 
–
To samo co ty – powiedział Hymie, patrząc mu prosto w oczy.Mocno uścisnęli sobie 
dłonie, co oznaczało więcej niż słowa.W parę tygodni później Mike Merlo zmarł. 
Ku zdziwieniu całego Chicago była to śmierć
zupełnie zwykła i naturalna. Dostał zapalenia płuc, wywiązały się komplikacje i 
nawet wezwanie na konsylium największych sław medycyny nie pomogło. Po spowiedzi 
i godnym namaszczeniu olejami świętymi zszedł z tego świata. 
Dion O’Banion, nieświadomy zakulisowych rozmów i rozgrywek, cieszył się ze 
śmierci Mike’a Merlo jak z najlepszego interesu. Wszystkie rodziny Chicago 
zamówiły na trumnę ojca mafii sycylijskiej kwiaty za sto tysięcy dolarów. I, 
rzecz jasna, wszystkie te zamówienia ulokowane zostały w kwiaciarni obok 
katedry. To należało nie tylko do dobrego tonu, ale niejako było obowiązkiem 
wszystkich rodzin. 
Przez dwa dni drzwi prawie się nie zamykały. Zabierano kwiaty, tak że ledwie z 
dostawami można było nadążyć. Wszyscy zwijali się szybko i sprawnie. Mimo 
jesiennej pogody pot perlił się im na czołach. Nawet sam Dion pracował ciężko, 
ściągnąwszy swoją wytworną marynarkę. Kmita, przenosząc kosze z kwiatami, 
natknął się na Wojciechowskiego wyłuskującego z rewolwerów szefa naboje. Wbrew 
wszelkim dotychczasowym wątpliwościom i rozterkom sumienia udał, że niczego nie 
dostrzega. 
W pół godziny później weszło do kwiaciarni dwóch ludzi Johna Torrio. Stojącemu 
za ladą Karolowi wydawało się, że ich zna, że są to ci sami, którzy pamiętnego 
wieczoru wkroczyli do „Oak Inn”. Hymie stojący obok nie miał tych wątpliwości. 
On wiedział. Pośpiesznym ruchem wręczył szefowi pęk goździków. Dion O’Banion z 
zajętymi rękoma postąpił ku wchodzącym. 
Pierwszy z nich wyciągnął ku niemu prawicę. Z trudem przytrzymując pęk kwiatów, 
podał mu dłoń. 
W tym samym momencie Hymie, jak ongiś w lokalu O’Donellów, pociągnął Karola na 
podłogę. Drugi z przybyłych dobył rewolwer. Padło pięć strzałów i pięć pocisków 
przeszyło Diona. Zwalił się bez jęku na ziemię. Nie żył. Leżał bez ruchu, a 
goździki malowniczo rozsypały się na jego ciele. 
Po pogrzebie Hymie Weiss został ojcem rodziny. Od razu zaproponował Kmicie 
uprzywilejowane miejsce „pierwszego po nim”. Karol jednak podziękował. Wymówił 
się także bólem głowy z przyjęcia intronizacyjnego. 
Poszedł znanymi sobie ulicami, zastanawiając się, jak krańcowo różnią się od 
warszawskich. 
Idąc tak, znalazł się przed wejściem do lokalu, w którym na zapleczu można było 
golnąć sobie parę głębszych. Znali go, bowiem jako przedstawiciel O’Baniona 
pośredniczył w dostawach. Tym razem miał ochotę napić się sam i to na oczach 
wszystkich. Skinął na właściciela. 
–
Jedną herbatę – powiedział, mrużąc oko. 
–
Ale jakże tu? 
–
Chcesz być cały? – mruknął. 
Pił małymi łykami whisky wymieszaną z wodą sodową. Dopiero teraz dostrzegł 
siedzącą dwa stoliki dalej niewysoką blondynkę. Patrzyła nań wyzywająco, a 
jednocześnie z taką sympatią, iż poczuł, jak się mu ciepło robi koło serca. Na 
wszelki wypadek opróżnił do dna szklankę i przysiadł się. Być może pod wpływem 
whisky uświadomił sobie nagle, jak jest samotny i jak brak mu kobiety, a może 
nawet domu i rodziny. 
Nawiązali rozmowę bez trudności. Wypytywała go z zainteresowaniem, skąd 
pochodzi, co robi, jak się czuje w Stanach i w Chicago. Siedziała obok niego tak 
blisko, iż musiała czuć odór alkoholu. A mimo to nie zrobiła najmniejszej uwagi. 
Po godzinie zaproponowała, aby poszli do niej. Po alkoholu krew żywiej krążyła. 
Zgodził się z entuzjazmem. Dość długo szli ulicami, aż pchnęła jakieś drzwi. Na 
końcu długiego korytarza weszli do dużego pokoju, gdzie siedziało kilku 
policjantów. 
– Macie tu nowego ochotnika do łamania poprawki do konstytucji. Pewnie też jadł 
jabłka, które sfermentowały mu w żołądku. Spiszcie protokół i puśćcie – machnęła 
mu ręką – a ty na przyszłość nie zawieraj znajomości z podejrzanymi kobietami, 
bo mogą się okazać glinami. 
Wypuścili go po godzinie maglowania, ale z niczym się nie zdradził. Dobrze 
wiedział, czym to grozi. Nawet podał zupełnie inne nazwisko. Gdy zamykał za sobą 
drzwi komendy policji, mignęła mu w tłumie twarz Bugsa Morana. Ale to chyba było 
złudzenie. Kiedy wychodził od Hymie, Bugs siedział za stołem na honorowym 
miejscu. 
Wkrótce Kmita objął kwiaciarnię, a Weiss-Wojciechowski, jakby dla podkreślenia 
nowej ery w historii rodziny, przeniósł swą główną kwaterę w inną część 
dzielnicy. Nie mieściła się ona koło kościoła, ale obok synagogi, do której 
Hymie pilnie uczęszczał. Karol nie miał nic przeciw religii, ostatecznie sam od 
czasu do czasu chodził do kościoła, ale łączenie tego rzemiosła z jakąkolwiek 
wiarą nie bardzo mieściło się mu w głowie. 
Zagadnął o to Hymie. Wściekły błysk w oczach nie wróżył niczego dobrego. 
– Nie wtrącaj się nie do swoich spraw – warknął rozjuszony – to jest wiara moich 
przodków i nikomu nic do tego. 
Należało jak najprędzej zmienić temat. Kmita był tego świadomy i gorączkowo 
szukał wyjścia z sytuacji. 
–
A Jerry O’Connor też był wierzący. 
–
Co ci przyszło do głowy? To takie dawne dzieje. 
–
Właściwie jak on się nazywał? 
– 
Icchak Szafran, ale to bardzo źle brzmiało. Musiał zmienić tak samo jak ja – 
powiedział udobruchany – ty też powinieneś zmienić. 
–
Nie widzę powodu. 
–
Mało cię przez to nazwisko nie kropnęli. 
–
Zwariowałeś? 
– 
Chyba ty, uporczywie nosząc to nazwisko i rozpytując o dziadka. Nie wiem, czy to 
on, ale jeden z najgorszych glin nazywa się Kmita. Gdyby nie ja, dawno byś nie 
żył. O’Donellowie by cię na początku załatwili, a potem Dion O’Banion miał 
ochotę. Ale póki nie będziesz szukał z tym gliną kontaktu, nic złego cię nie 
spotka. Ja ci to gwarantuję. 
4. 
–
Hymie – powiedział Bugs Moran – Charles był u swego dziadka w komendzie policji. 
–
Kiedy? 
–
Jak robiłeś przyjęcie i on nie chciał zostać. 
– 
Być może liczył, że wtedy nikt z naszych go nie zobaczy. Nie wiedział, że ty 
musisz wyjść wcześniej. 

–
Być może – potwierdził Bugs – ale jak wychodził, wydawał się bardzo podniecony. 
–
Podniecony – zaniepokoił się – jesteś tego pewien? 
– 
Oczywiście, ale czy to ma jakieś znaczenie. Jeśli nas zdradził, to równie dobrze 
mógł być spokojny, jak i zdenerwowany. Po tym niczego nie poznasz. 
– To prawda. Tylko dlaczego roztrzęsiony? Jaki mógł być tego powód? Całkiem 
niewinny? 
Weiss popatrzył uważnie w oczy Morana – ten człowiek był za bystry i za 
inteligentny. Trzeba będzie się mieć na baczności. Przymknął oczy jakby w obawie 
przed ujawnieniem swoich obaw i powiedział cicho: 
– Masz rację. Nie należy ryzykować. 
– 
Ma zamilknąć? – zapytał Bugs na pozór obojętnie, choć w głosie Hymie wyczuł 
niebezpieczne nutki i właśnie zastanawiał się, jaki błąd popełnił i co mu może 
grozić. 
Wojciechowski zauważył to. Niedobrze było zdradzać przed czasem swe obiekcje. 
Ujawnione, mogły się obrócić przeciw niemu samemu. Moran mógł pierwszy wykonać 
posunięcie. Przybrał ojcowsko-dobrotliwą minę. Tonem, który by zwiódł 
najwytrawniejszego gracza, powiedział: 
– 
Przepraszam cię, ale popełniłem błąd. Charles Kmita jest moim przyjacielem. 
Przyjechałem z nim do Stanów. Znamy się od dzieciństwa. Wiem, że to się nie może 
liczyć. Najważniejsze jest dobro rodziny. 
– 
Kiedy więc uciszymy go? 
–
Najpierw Al Capone, a potem zaraz Charles. 
–
Nie na odwrót? 
– 
Nie. Na razie groźniejszy jest Al. Charles, współpracując ze swym dziadkiem, 
zapewni nam spokój od strony policji. 
To było przekonywające. Uspokoiło nieco Morana, ale nie na tyle, aby nie uznał, 
iż należy się mieć na baczności. Pożegnał się krótkim skinięciem głowy, 
okraszonym uśmiechem, podkreślającym, że jest wszystko okej i nie było między 
nimi żadnych sporów czy różnicy zdań. Jednakże już na schodach począł się 
zastanawiać, co zrobić, by uprzedzić pierwsze posunięcie wymierzone przeciwko 
niemu. 
Zastanawiał się nad sytuacją, ale uznał, iż na razie można sprawę odłożyć. Hymie 
mógł być dla niego niebezpieczny, ale dopiero po rozprawieniu się z Capone i 
Kmitą. A przecież w tej rozgrywce był mu potrzebny, wręcz niezbędny. Lekkim 
krokiem przeszedł na drugą stronę ulicy. Uniósł głowę i zobaczył w oknie 
Wojciechowskiego, który machnął ku niemu serdecznie ręką. To dopiero Bugsa 
zaniepokoiło nie na żarty. 
– Czyżby chciał mnie wcześniej uciszyć? 
W parę dni później Moran dostał zadanie, które wprawiło go w dobry humor. Miał 
zorganizować likwidację Ala Capone. Oznaczało to, że na razie jest bezpieczny, 
choć nie przesądzało to jeszcze niczego w przyszłości. Wszystko zależało od 
tego, na ile będzie potrzebny i posłuszny Wojciechowskiemu. 
Do załatwienia Ala przygotował się nadzwyczaj starannie. Zebrał najlepiej 
władających bronią i przedstawił im zadanie, na wszelki wypadek nie mówiąc 
przezornie, o kogo chodzi. Być może ten i ów domyślał się. Jednak nikt nie 
zdradził. Każdemu było miłe życie, a wiedział, że faktu uprzedzenia konkurencji 
nie da się zachować w tajemnicy. 
Bugs ostrożnie, niby to mimochodem, przedstawił Hymie propozycję wystawienia na 
strzał Kmity. 
–
Niech jedzie z nami. Może się przecież zdarzyć, iż trafi go zabłąkana kula. 
Mrugnął porozumiewawczo. Wojciechowski udał, że nie dostrzegł komentarza do 
propozycji. 
– 
Jeśli się zgodzi, weźcie go – mruknął prawie obojętnie, choć wyraz oczu 
zdecydowanie 
temu przeczył. Na propozycję Morana Charles potrząsnął przecząco głową. 
– 
W Polsce nie poszedłem do wojska tylko z tego powodu, aby nie strzelać do ludzi, 
a teraz mam to robić całkiem dobrowolnie. Wykluczone. 
– Nie musisz, ale byłby to dowód lojalności i wierności wobec Weissa. 
– 
Ty, Bugs – powiedział – zapamiętaj sobie raz na zawsze. W strzelaniu jesteś 
bezkonkurencyjny, ale myślenie zostaw lepiej mnie. Hymie nie muszę o niczym 
przekonywać. Nasza młodość w Warszawie jest najlepszym dowodem. 
Moran roześmiał się. 
–
A teraz jesteście starzy? Nie przekroczyliście nawet trzydziestki. 
– 
Nie, ale czasami człowiek starzeje się przedwcześnie. Co nie oznacza, że mam 
zamiar pójść 
z wami na tę strzelaninę. Dowiedziawszy się o odmowie Charlesa, Wojciechowski 
nie zdziwił się. 
– Mówiłem, że tak będzie. Zostawcie go na razie w spokoju. Teraz najważniejszy 
jest Capone. W ciepłe wrześniowe południe w podwórzu domu, stanowiącego główną 
kwaterę Hymie Weissa w północnej dzielnicy Chicago, otworzyła się solidna, zbita 
z desek brama. 
Przed oczami zdumionych przechodniów poczęły z niej kolejno wyjeżdżać samochody 
Niektórzy policzyli je. Było jedenaście. W każdym siedziało po paru mężczyzn o 
mrocznych obliczach. 
Nawet w gęstym ruchu ulicznym cała ta kawalkada musiała zwracać uwagę, ale 
jedynie przechodniów. Policjanci udawali, że nic nie widzą. W kilkanaście minut 
później samochody zajechały pod restaurację w hotelu stojącym w centrum Cicero. 
Sam Capone jadł w niej obiad, swoją ulubioną pizzę przyrządzoną na sposób 
sycylijski. Nie spodziewał się niczego złego, a tym bardziej najazdu ludzi 
Hymie. 
Tym razem doświadczony Bugs Moran popełnił błąd. Jego ludzie miast wejść do 
lokalu spokojnie, delikatnie otwierając drzwi jak każdy gość, wtargnęli 
energicznie, zbyt hałaśliwie, kopnięciami torując sobie drogę. Trzask i hurkot 
spowodowały, że Capone w mig zorientował się w sytuacji. Błyskawicznie padł na 
podłogę i między stołami przepełzł w kąt za wielką szafę z talerzami. Nad głową 
usłyszał jedynie brzęk tłuczonej porcelany, świst pocisków mieszający się z 
hukiem wystrzałów. 
Kiedy serie karabinów maszynowych dokładnie przeczesujące lokal i dziurawiące 
tynk huczały we wnętrzu restauracji, stojący na zewnątrz Bugs kierował ogniem w 
stronę trzydziestu pięciu samochodów parkujących przed hotelem. Zostały 
podziurawione tak skutecznie, by żaden nie mógł wyruszyć w pogoń za ludźmi 
Morana. 
Na odgłos pierwszych strzałów ulicę jakby wymiotło. Przechodnie skryli się za 
rogami przecznic i w domach. Gangsterzy wsiadający na powrót do jedenastu aut 
nie mieli żadnych świadków, a ci nieliczni, którzy przez przypadek mogli coś 
zobaczyć, za nic w świecie nie złożyliby zeznania na policji czy w sądzie. 
Bugs wrócił niczym tryumfator. Hymie, dowiedziawszy się o przebiegu całej 
operacji, cieszył się jak dziecko. Dopiero w parę dni później wyszedł na jaw 
błąd Morana i związane z tym ocalenie Capone. W dodatku Al stał się jeszcze 
bardziej popularny przez gest wobec kobiety, przypadkowego przechodnia, która 
została ranna w głowę i straciła wzrok. Gang opłacił jej szpital oraz koszty 
leczenia. Zadbano przy tym, aby wiadomość przedostała się do prasy. 
Charles Kmita tego ranka wyszedł wcześnie z domu. Kupił gazetę w kiosku. Idąc, 
ze zdziwieniem czytał wiadomość o ocaleniu Ala Capone, o kobiecie wielkodusznie 
leczonej na jego koszt. Zasłonięty zadrukowaną płachtą nie dostrzegł, że z 
pobliskiego banku wybiega trzech zamaskowanych mężczyzn. Na odgłos pierwszych 
strzałów podniósł głowę. Zobaczył tylko stojących w zasadzce policjantów. Wśród 
nich stał ubrany po cywilnemu James Kmita, trzymający w ręku potężnego kolta. 
Zorientował się błyskawicznie, iż stoi dokładnie na linii strzału. Miast paść na 
ziemię, uskoczył do tyłu. Nie widząc bandytów, nie spostrzegł, że dopiero teraz 
znalazł się w polu rażenia. Zamaskowani gangsterzy w tej samej chwili dostrzegli 
Jamesa z bronią w ręku i policjantów w mundurach. Niemal odruchowo pociągnęli za 
spusty swych rewolwerów. 
Komisarz Kmita, widząc broń wycelowaną w jego stronę, uniósł swego kolta, by 
wyprzedzić bandytę. Wycelował, poprawił, a kiedy pociągnął za spust, z 
przerażeniem zobaczył przez muszkę i szczerbinkę postać przypadkowego 
przechodnia czytającego przed chwilą gazetę. Niemal równocześnie padły dwa 
strzały. Jeden oddany został przez bandytę, drugi przez komisarza. Oba 
jednocześnie, z przerażającą precyzją, ugodziły śmiertelnie Charlesa Kmitę. 
Kiedy dwóch gangsterów leżało ciężko rannych na trotuarze, a trzeci zniknął za 
rogiem w tłumie, James podszedł do zabitego, pochylił się i z kieszeni wyciągnął 
dokumenty – paszport z orłem w koronie. 
– Karol Kmita – przeczytał na głos. 
Drgnął, otarł czoło i z przerażeniem pomyślał, że to zapewne daleki krewny z 
polskiej linii, który nie wiadomo czy nie przyjechał do Chicago, by odszukać 
właśnie jego. 
5. 
Śmierć Karola Kmity Hymie przyjął dość spokojnie. Zapewne wzruszyłby się 
bardziej, gdyby nie groźba, jaka nad nim zawisła. Nikt bowiem nie miał cienia 
wątpliwości, że Al Capone uderzy i to zdecydowanie. Wypowiedziana mu przez 
Wojciechowskiego wojna stała się teraz walką na śmierć i życie. 
W kwaterze Hymie zarządzono pełne pogotowie. Jego ludzie nosili odbezpieczoną 
broń za paskami od spodni, a w głębi podwórza, w otwartym oknie czuwał zawsze 
jeden przy karabinie maszynowym. Capone nie był jednak na tyle naiwny, by 
atakować swego przeciwnika w najeżonej bronią fortecy. W trzy tygodnie później, 
w połowie października, zadzwonił telefon na biurku Weissa. Jeden z zaufanych 
dostawców alkoholu zapraszał do siebie. Właśnie uruchomił nową wytwórnię, którą 
oddawał pod opiekę Hymie. Otwarcie nie mogło się obejść bez udziału patrona. 
Weiss zwykle tak podejrzliwy, tym razem wyraził zgodę. Jedynym środkiem 
ostrożności, jaki podjął, to po odłożeniu słuchawki wykręcenie numeru dostawcy i 
upewnienie się, że to właśnie on, a nie kto inny. Uzyskawszy pewność, wziął 
obstawę trzech ludzi i wsiadł do samochodu. Wytwórnia mieściła się stosunkowo 
niedaleko – sześć lub siedem przecznic na zachód. Ruch był niewielki i odległość 
pokonali szybko. 
W otwartych drzwiach domu stał producent. Zobaczywszy podjeżdżający samochód, 
pomachał serdecznie ręką. Normalnie podobne niecodzienne powitanie włączyłoby w 
mózgu Weissa dzwonki alarmowe. Tego dnia jednak Hymie był w złym nastroju. Od 
rana myślał o bezsensownej, niepotrzebnej śmierci Karola. Zupełnie zapomniał o 
swych groźbach, o tym, że gotów był swego przyjaciela skazać na zastrzelenie. 
Ogarnęła go wielka żałość. Litował się nad zabitym i nad samym sobą. 
– Czym jest życie? Jaki ma ono sens, skoro kończy się tak głupio, 
nieoczekiwanie? – powtarzał. 
Parokrotnie nachodziły go wspomnienia z Warszawy. Z fabryki ojca, na terenie 
której się bawili, z wybuchu wojny, ze śmiesznych interesów chłopięcych, a 
wreszcie ze wspólnego wyjazdu do Stanów Zjednoczonych. 
–
Po co go namówiłem? Po co jego krew spadła na moją głowę? Po co? 
–
Boss – przerwał jeden z obstawy – czy mamy z tobą wyjść, czy czekać w 
aucie?Poczuł się jak wyrwany z innego świata.
– Nie, nie. Zaczekajcie tutaj – powiedział niezbyt pewnie, jakby treść pytania 
nie w pełni dotarła do świadomości. 
Machnął ręką ku wytwórcy alkoholu. Samochód zatrzymał się. Hymie otworzył 
drzwiczki. Stanął na jezdni. Z przyzwyczajenia rozejrzał się na boki. Jak zwykle 
jechały samochody, przechodnie kroczyli, jedni szybko, drudzy wolno. Nikogo, kto 
by wyglądał na płatnego mordercę czy człowieka przysłanego przez Ala Capone. 
Uspokojony postąpił w stronę machającego wytwórcy. Jednakże drzwi, w których ten 
przed chwilą stał, były zamknięte. Zatrzymał się w pół kroku. W tejże samej 
chwili, z tyłu, z przeciwległej strony ulicy, z wysokości pierwszego piętra 
zagdakał karabin maszynowy. Jego seria była precyzyjnie umieszczona w piersiach 
Hymie. Poszarpana pociskami marynarka i koszula zabarwiły się na czerwono. 
Wykonał jakby piruet, próbował rękoma chwycić się za serce. Zwalił się na 
jezdnię. Samochód z obstawą, nie czekając na następną serię, ruszył pełnym gazem 
do przodu. Za chwilę skrył się w potoku aut. Okno na pierwszym piętrze zostało 
starannie zamknięte. 
Nastąpiło to tak szybko, że bardzo niewielu ludzi zdołało się zorientować, skąd 
padły strzały. Można by odnieść wrażenie, że nic się nie stało, gdyby nie trup 
Hymie leżący w powoli rozszerzającej się kałuży krwi. Parę osób wiedzionych 
ciekawością, a może chęcią pomocy, podeszło do zabitego. Po chwili tłum żądny 
sensacji kłębił się wokół ciała. 
Policja przyjechała dużo później. Nikt nie miał wątpliwości, kto jest faktycznym 
sprawcą śmierci Weissa. Jednakże Al Capone nie został aresztowany. W czasie 
strzelaniny był w Cicero. Miał na to paru świadków, w tym dwóch policjantów, 
którzy w tym czasie pełnili służbę. 
Komendant policji chicagowskiej oświadczył prasie, że nie ma żadnych podstaw do 
zamknięcia Ala Capone. Na natarczywe i zbyt dociekliwe pytania dziennikarzy 
odpowiadał niezmiennie: 
– Aresztowanie jego byłoby tylko stratą czasu. 
Szefem po Weissie został Schemer Drucci. Ale i on nie cieszył się zbyt długo 
władzą. W pięć miesięcy później, w kwietniu 1927 roku, został aresztowany za 
zakłócenie spokoju publicznego. Na posterunku usiłował wyrwać policjantowi z 
kabury rewolwer. Zastrzelono go. Bossem został Bugs Moran. Po tym awansie 
mówiono, że to on maczał palce w zabójstwie Hymie, a potem sowicie opłacił 
policjantów, by zamordowali Drucciego. I chyba to było prawdą, gdyż Bugs bał się 
jednego i drugiego w równym stopniu. A w takiej sytuacji – wiadomo, najlepiej 
jest uprzedzić cios. 
W parę tygodni później dwóch członków gangu Hymie zjawiło się w Nowym Jorku u 
tego samego starego i pejsatego, któremu pierwszą wizytę po przyjeździe do 
Stanów Zjednoczonych złożył Wojciechowski z Kmitą. Mimo upływu paru lat Mosze 
nic się nie zmienił. Siedział w tym samym obszernym fotelu i patrzył tymi samymi 
mądrymi oczami. 
Uważnie wysłuchał relacji przybyłych. 
–
To musiało się stać – powiedział z całym spokojem. 
–
Dlaczego? – zaprzeczył jeden z nich – tego nie można było przewidzieć. 
–
Nie można – zgodził się pejsaty – ale musiało się stać, bowiem Najwyższy go 
opuścił. 
–
A skąd wiadomo, że go opuścił? – zainteresował się drugi. 
–
Synu, nie rozumiesz rzeczy najprostszych. Gdyby go nie opuścił, to by żył. Jeśli 
zginął...Tu zamilkł i zaczął się głaskać po brodzie.Spojrzeli po sobie 
zaskoczeni. Rozumowanie to zdawało się im niezbyt prawdziwe, ale nie
wiedzieli, na czym polega błąd. By zmienić dość niepewny temat, jeden z nich 
powiedział: 
–
Szkoda go. W krótkim czasie stał się prawdziwym Amerykaninem. Pasował do nas. 
–
Skąd – żachnął się drugi – cały czas był i pozostał do śmierci Polakiem. 
– Sza, sza – powiedział stary – każdy może mówić, że jest Japończykiem, 
Polakiem, Szwedem czy Amerykaninem. Ale czy on nie miał lustra w domu, żeby 
wiedzieć, kim jest naprawdę? No, powiedzcie, nie miał? 
NAPRZECIW PIEKŁU I NIEBU 
1. 
Od chwili kiedy rozstał się z mundurem, minęło dziesięć lat. W gruncie rzeczy 
nie było to dużo, ale Markowi Kmicie zdawało się, że te tygodnie przed zamachem 
majowym i po nim stały się szacowną prehistorią, dawniejszą niż walki legionowe 
i wojna z bolszewikami. Rok 1926 i bratobójcza strzelanina na ulicach Warszawy 
były dlań szokiem, po którym pozostanie w wojsku stało się nie do pomyślenia. 
Powiedział wtedy do dowódcy pułku, tego samego, z którym był na wojnie: 
–
Nie mogę, panie pułkowniku. Bratnia krew splamiła mi mundur. 
–
Tak trzeba było – niepewnie odparł – powinniśmy ufać komendantowi. 
– 
Powinniśmy – zgodził się – tylko czy ci, którym ufamy, nigdy nie popełnią żadnej 
pomyłki? A ja w czasach pokoju nie nadaję się do ślepego wykonywania rozkazów. 
Pułkownik nic nie odpowiedział. Chyba częściowo zgadzał się z podwładnym, tylko 
nie wypadało mu tego mówić na głos, ponieważ byłoby to przeciw Piłsudskiemu. 
Zamaszystym pismem na raporcie skreślił swą zgodę. Stalówka skrzypiała i nim 
złożył podpis, złamała się. Podniósł wzrok na Kmitę. 
– 
To zły znak na pana cywilne życie. Nie jestem zabobonny, ale lepiej niech pan 
zostanie w pułku. 
Marek uśmiechnął się. Na wojnie otarł się o wiele wydarzeń, które były 
poprzedzone jakby ostrzeżeniami. Jego dobremu koledze pękło ogniwko od Krzyża 
Virtuti Militari, a odznaczenie z brzękiem spadło na stół, przy którym 
siedzieli. Zły omen obrócono w żart. Przepito samogonem. Ale następnego dnia 
wpadł do okopu zbłąkany szrapnel i rozerwał się u stóp oficera. Odłamki uczyniły 
z niego jedną krwawą masę. Męczył się parę godzin, nim zmarł. Nikt wydarzenia 
nie skomentował, ale wszyscy wiedzieli – znak został dany. Śmierci odwrócić nie 
było sposobu. 
Kiedy pułkownik zakładał w obsadkę nową stalówkę, próbował na paznokciu, jakby 
chciał dać mu czas do namysłu, do zmiany decyzji, Kmita miast zameldować, 
powiedział całkiem cywilnie: 
– Rozumiem pana pułkownika. Na pewno czuję się nieswojo. Nie wiem, co mnie 
spotka. Ale na pewno nie będzie to nic gorszego niż strzelanie do żołnierzy w 
tych samych mundurach co mój. 
Dowódca pochylił nisko głowę, zapewne by Kmita nie mógł dostrzec wyrazu jego 
oczu, i podpisał. Tym razem starannie, wolno prowadził po papierze. Wręczając mu 
zgodę, powiedział, patrząc w okno: 
– Nikt nie zna moich rozterek. Ale jestem żołnierzem i bez wojska bym umarł. Nie 
mogę 
sobie pozwolić na taki luksus sumienia jak pan. W parę dni później Marek 
przesypał mundur naftaliną i powiesił go w szafie. Życie bez koszar, zapachu 
onuc, komiśniaka12, bezustannego salutowania i meldowania miast mówienia – stało 
się nieodwracalnym faktem. A przecież przez dziesięć minionych lat nie stało się 
nic złego. Hania urodzona w czasie wojny bolszewickiej chodziła już do liceum i 
wkrótce miała zdać maturę, żona zajmowała się domem, a on był dyrektorem 
departamentu w ministerstwie przemysłu i handlu. 
Dowódca pułku nie wspomniał nikomu o przyczynach odejścia Kmity z wojska. 
Co więcej, szepnął komu trzeba o jakichś osobistych i zdrowotnych przyczynach 
odejścia Marka. Brzmiało to romantycznie i tajemniczo, a trafiło na wysoko 
postawionego człowieka, który miał podobne kłopoty i skierowanie do ministerstwa 
przyszło bez większego trudu. Najpierw na stanowisko wicedyrektora, potem, kiedy 
się otarł o nowe dla siebie problemy, samego głównego dyrektora. 
Właśnie teraz wchodził do ministerstwa po szerokich, wyłożonych miękkim dywanem 
schodach. Z jakichś parterowych zakamarków wyskoczył kłaniający się gorliwie 
woźny. Prawie nie zwrócił na to uwagi, całkowicie zatopiony w rozpamiętywaniu 
dni majowego zamachu. Parę dni temu pułkownik o wrażliwym sumieniu został 
generałem. Widać dość gładko zdołał się uporać ze swym sumieniem, a rozterki 
wewnętrzne zachował wyłącznie dla siebie. 
– Czegóż to nie robi się dla kariery – mruknął do siebie, ale na tyle głośno, że 
przechodzący korytarzem urzędnik zapytał. 
–
Słucham pana dyrektora?Kmita machnął ręką.
–
Nie, nic. Przepraszam pana. Ja tylko tak. 
Nogi tonęły mu w mięsistym chodniku – wyraźna oznaka, że było to piętro ministra 
i jego, ważnego dyrektora. Wyższe kondygnacje piętrzące się mu nad głową były 
pozbawione tego niewątpliwego dowodu władzy – gołe, nieco zdeptane deski. Tak, 
to pochlebiało jego próżności, ale czy gdyby został w wojsku, nie zaszedłby 
wyżej? No, może nie osiągnąłby jeszcze stopnia generała. Na to był jeszcze za 
młody, ale na pewno byłby dowódcą pułku, pełnym pułkownikiem. A po stosownej 
praktyce, kto wie czy z naramienników nie błysnąłby mu wężyk generalski. Byłoby 
to na pewno dużo więcej niż dyrektor departamentu, nawet na piętrze z 
chodnikiem. 
– 
Może jednak pułkownik miał rację z tą złamaną stalówką – powiedział półgłosem, 
rozglądając się przezornie, czy żaden urzędnik nie przechodzi w pobliżu – niby 
żadna tragedia mnie nie dotknęła, ale może ostrzeżenie dotyczyło źle wybranej 
kariery cywilnej. 
Pchnął drzwi do swego sekretariatu. Pulchna blondynka uniosła się zza biurka. 
– 
Panie dyrektorze – minę miała niezwykłą, na twarzy malowało się podniecenie, 
zaciekawienie, żądza sensacji – pan wiceminister prosi pilnie. 
Znał ją dobrze, a przynajmniej na tyle, by odgadnąć, że wie dokładnie, co się 
kryje za wezwaniem. Pochylił głowę, zaglądając jej głęboko w oczy. 
– 
Pani Basiu – uśmiechnął się miękko – jest pani najlepiej poinformowaną osobą w 
całym ministerstwie. Proszę mi powiedzieć, o co chodzi. 
Poprawiła ręką włosy, niechybny znak, iż chwyciła się, jak większość kobiet, na 
przynętę pochlebstwa. Ale dla nadania większej wagi swym informacjom jeszcze się 
certowała. 
– 
Doprawdy nie wiem, czy mogę... To może zwykłe plotki. A pan wie, jak można 
skrzywdzić człowieka powtarzaniem... 
W milczeniu czekał, wiedząc doskonale, że nie wytrzyma, by nie wypaplać 
wszystkiego, czego dowiedziała się od innych sekretarek i urzędników. Nie mylił 
się. 
– Skoro pan tak nalega – powiedziała, jakby rzeczywiście zmuszał ją stanowczo i 
brutalnie do 
12 Rodzaj czarnego chleba wypiekanego wówczas dla żołnierzy. 
wyznania tajemnicy – pana zastępca ma romans z pułkownikową... – tu chwilę 
zawahała się i przynaglana wymieniła nazwisko jego byłego dowódcy, który złamał 
stalówkę przy podpisywaniu raportu o zwolnieniu z wojska. 
Kmita zaśmiał się hałaśliwie. 
– Po pierwsze przedwczoraj został mianowany generałem, a więc cały romans 
awansował o jeden stopień. Po drugie pułkownik, jak pamiętam, miał żonę szpetną 
i starą. A po trzecie... 
– To jego druga żona – przerwała pani Basia – zmienił wyznanie na luterańskie, 
żeby z nią 
wziąć ślub. Miała wypieki na twarzy, a oczy świeciły się jak kotu. 
– Wiele by dała – pomyślał – żeby ktoś dla niej rzucił żonę i wiarę katolicką. 
Ale chyba nie 
ma chętnych. Przyjrzał się uważnie – a może, kto wie? Głośno zaś dokończył 
poprzednio przerwaną myśl: 
–
A po trzecie, jaki ja byłem naiwny. 
–
To pan też próbował z pułkownikową? – wyrwało się jej, aż zasłoniła ręką 
usta,Nie zwrócił uwagi na jej podwójny nietakt – urzędniczy i towarzyski.
–
Nie – odparł – ale ta stalówka to był zły omen dla niego, nie dla mnie. 
Mało nie skręciła się za biurkiem z ciekawości. Nie pojmowała, o czym mówi, ale 
domyślała się jeszcze większego skandalu i sensacji. Nie miała odwagi zapytać, a 
zresztą i tak na pewno by jej nie powiedział. 
Kmita, niewiele sobie robiąc z gorejącej ciekawości sekretarki, skinął jej 
głową, niby dziękując za cenne informacje, i wszedł do gabinetu, starannie 
zamykając za sobą drzwi. 
Blondyna opadła na krzesło z westchnieniem. Była tak blisko od drugiej w ciągu 
ostatnich dni wielkiej sensacji ministerialnej. I wszystko na nic. Dobrze 
wiedziała, że dyrektor zapytany nawet wprost wykręci się niedbałym gestem i 
słowem. Chyba żeby go sprowokowała czymś równie szokującym, jak podejrzenie o 
próbę romansu z pułkownikową. Tylko jak to zrobić. 
Niechętnym ruchem podjęła słuchawkę dzwoniącego natarczywie telefonu. Rzuciła 
parę niechętnych zdań do słuchawki, spławiając zręcznie interesanta. Rozsiadła 
się wygodnie, dla niepoznaki rozłożyła dziennik podawczy i zamyśliła się. 
Cóż mogła oznaczać wzmianka o stalówce? Wiadomo, że pióro służy do pisania, a 
więc jakiś kompromitujący dokument. Nie, to chyba nie. Raczej list lub kartka 
skierowana do pułkownikowej, lub lepiej: jej odpowiedź. Tak, to najpewniejsze. 
Wiadomo, że nic tak nie plami honoru kobiety jak atrament. Teraz już nie 
wątpiła, co Kmita powiedział i jaką niechcący zdradził tajemnicę. 
Podniosła słuchawkę i wykręciła numer. 
– Marylka? – zapytała – wiesz, okazało się, że przed wicedyrektorem romans z 
panią pułkownikową, która przedwczoraj została generałową... Nie, nie przerywaj, 
nie za to została awansowana, to jej mąż... Otóż przedtem kochał ją mój 
dyrektor... Nie wiem dokładnie, jak to tam było, ale list przechwycił pułkownik 
i dlatego zerwali ze sobą. Nie pułkownikostwo, ale mój dyrektor z nią. Tylko że 
to był zły omen dla pułkownika, bo ona od razu wmeldowała się do łóżka 
wicedyrektorowi. Kto mi to powiedział? Oczywiście, sam Kmita. A minę miał taką, 
jakby żałował, że to nie on pozostał na placu z tą ździrą, tylko jego wice. 
2. 
Kmita wszedł do gabinetu wiceministra pewnym krokiem, nie anonsowany nawet przez 
sekretarkę. Powiedziała tylko krótko: 
– Pan minister czeka. 
Znał ją dobrze. Miała na imię Maryla i wraz z Basią stanowiły idealny tandem 
plotkarski. Po jej minie widział, że afera zatoczyła całkiem szerokie kręgi. Na 
pewno na wytykaniu ze strony Topór-Poredzkiego nie skończy się. Wiceminister 
będzie domagał się krwi. Nie darmo w Legionach służył w żandarmerii i nawet w 
tej formacji miał opinię zupaka i biurokraty. 
Wprawdzie w czasie wojny nie znali się, poza tym Topór był dużo od niego 
starszy, ale wspólnota legionowa stwarzała tę zobowiązującą więź braterstwa, 
którą wszyscy bez względu na stanowiska szanowali i nigdy nie odważyli się jej 
uchybić. Dlatego wszedł dość pewnie i bez czołobitności, jaką zwykły dyrektor 
departamentu winien jest zwierzchnikowi kryjącemu się za tytułem ministerialnym. 
Topór-Poredzki bezbłędnie dostosował się do niepisanego ceremoniału. Rzecz 
jasna, wiedział, jak należy zachować się wobec kolegi legionowego, ale 
równocześnie doskonale pamiętał, kto stał za przyjęciem Kmity do ministerstwa, a 
później jego awansem na stanowisko dyrektora. Osobą tą był nie kto inny jak sam 
Sławoj-Składkowski. 
Rozpoczął więc ostrożnie i jak mu się zdawało, dyplomatycznie. 
–
Panie kolego, jak mnie doszły słuchy, pana zastępca kurwi się z samą panią 
generałową. 
–
Przepraszam bardzo, ale nie rozumiem – odparł Kmita, z trudem tłumiąc śmiech. 
–
A cóż tu jest do rozumienia. Ot, po prostu kurwi się i kropka. 
– To pojmuję – przytaknął – tylko nie rozumiem, kogo pan ma na myśli, mówiąc o 
prostytuowaniu się. Zgodnie z uznanym powszechnie określeniem kurwy, jest to 
osoba, która oddaje się za pieniądze. Czy w tym przypadku miał pan na myśli 
generałową, czy mego zastępcę? Jednym słowem, kto komu płacił? 
Kmita skończył mówić i z głęboko tajoną satysfakcją przyglądał się 
wiceministrowi. Ten siedział naprzeciw niego za zwalistym biurkiem, blady, ze 
wzrokiem wlepionym w swego podwładnego. Wyglądało na to, że mebel, zwykle 
przydający Poredzkiemu znaczenia i dostojeństwa, stał się teraz zawalidrogą 
uniemożliwiającą podejście do rozmówcy, poklepanie go po ramieniu, powołanie się 
na dawne wspólne boje i zażegnanie, mało powiedzieć niezręcznej, wręcz fatalnej 
sytuacji. 
Poredzki nie powiedział jeszcze tego najważniejszego, że sprawą romansu 
wicedyrektora polecił mu zająć się sam Sławoj-Składkowski i załatwić ją twardo 
po żołniersku, a zręcznie po legionowemu. Zaczął więc zgodnie z instrukcją, może 
zbyt ostro, ale rzecz przecież między starymi oficerami, a tu ze strony Kmity 
taka finta w sam nos. Jako pupilek Sławoja, rzecz całą wcześniej znał, a teraz 
jeszcze doniesie, że on, Topór, pozwolił sobie określić panią generałową 
publicznym słowem. I co? Aż się cały wstrząsnął. A może to zręczna intryga 
przeciwko niemu. Po to tylko, aby go wysadzić ze stołka, a na jego miejsce 
wsadzić Kmitę. Zresztą z jego strony ten wybieg sugerujący zupełnie coś innego 
niż zamyślał powiedzieć... 
– No, panie kolego – powiedział pojednawczo – nie należy wszystkiego brać tak 
dosłownie. My, starzy żołnierze, lubimy rubaszne słownictwo, ale tylko między 
sobą. Nie powinno to trafiać na salony i do wyższych sfer. 
Marek przyjrzał się uważnie Topór-Poredzkiemu. – Toporny on, jak i jego 
Peowiacki pseudonim. W sam raz pasuje. A wszystkie wybiegi i zagrywki widoczne 
jak na dłoni. Boi się po prostu, że mogę mu zaszkodzić. Czyżby nie miał dobrych 
pleców, wysoko postawionych protektorów? Postanowił to zbadać. 
– To oczywiste. Między nami, starymi legunami13, nie powinno być żadnych 
ceregieli. 
Wiceminister jakby odetchnął z ulgą, choć w oczach czaiła się mu niepewność. 
Postanowił grać na ugodę. 
– 
Sam pan rozumie, dyrektorze, że sprawa jest delikatnej natury. My tu możemy 
sobie rąbać ot tak, prosto z mostu, ale Sławoj-Składkowski telefonował i polecił 
załatwić sprawę w białych rękawiczkach. Trzask, prask, zoperować bezszelestnie i 
bez śladu. 
– 
To przecież całkiem proste. Wystarczy, że Sławoj – specjalnie zaakcentował tę 
poufałość „Sławoj”, domyślając się, o co go Topór podejrzewa – pośle generała do 
któregoś ze wschodnich Dowództw Okręgu Korpusu, a mego zastępcę mianuje pan 
dyrektorem pełnomocnym w Stalowej Woli. I tak będzie baran cały, a wilczyca... 
niesyta. Przysłowiu stanie się zadość, tylko na opak. 
– 
Właśnie, właśnie – ucieszył się – znakomicie powiedziane. A co do pana zastępcy 
to świetny pomysł. Należy się za niego gratyfikacja. Ze Sławojem, mam nadzieję, 
że pan sam porozmawia. 
Ostatnie zdanie było strzałem celnym i obliczonym na wybadanie koneksji 
podwładnego. Na ile jest mocny u Składkowskiego. Aż Kmita się zdziwił – jak na 
Poredzkiego był to chwyt wręcz niespodziewany. Jednakże we wszelkich rozmowach i 
dyskusjach nie z takich pułapek wychodził obronną ręką. I tym razem odparł 
niedbale: 
– 
Oczywiście, że mogę pana ministra wyręczyć. Tylko co mam mu powiedzieć, jeśli 
zapyta, dlaczego to nie pan mu melduje o wszystkim, a ja? 
– 
No tak, rzeczywiście. Mogłoby to być niezręczne. Tym bardziej – i tu wymierzył 
ostateczny cios – że i pan był zamieszany w sprawę generałowej. 
– Ja? – zdumiał się całkiem szczerze – ja? Przecież nawet jej nie znam. 
Sądziłem, że 
pułkownik, przepraszam, generał ma tę samą żonę co w 1920 roku. Skonfundowany 
Topór szukał bezradnie możliwości zmiany tematu, ale nadaremno. 
– 
No wie pan... mówiono, że przed tym romansem pułkownikowi wpadł w ręce jakiś 
list kompromitujący jego żonę. I to pan był autorem. Przez to pan musiał odejść 
z wojska. 
– 
Nie musiałem, a chciałem – powiedział z naciskiem – zresztą wtedy generał miał 
jeszcze pierwszą żonę. Starą i brzydką. Kijami by mnie do jej łóżka nie 
zapędzono. Nawet sam rozkaz naszego Komendanta... 
– Cicho. Lepiej pana marszałka do tego nie mieszajmy. 
– 
Racja, panie ministrze. Lepiej nie mieszajmy. Ale niech te różne kanalie się 
mnie nie czepiają. Czy już mogę odejść? 
Nie czekając na przyzwolenie, ukłonił się sztywno i wyszedł. Chciał trzasnąć 
drzwiami, ale po zastanowieniu delikatnie przyciągnął je klamką. 
–
Jakaś świnia na mnie naplotkowała ministrowi. Szczęściem, pani Marylu, że same 
bzdury. A teraz szef jest wściekły na swego informatora, a nie na mnie. 
Jednakże sekretarka niejedno już przeszła i znakomicie umiała się opanować. Ani 
jeden mięsień nie drgnął na jej twarzy, ni cień rumieńca nie błysnął na 
policzku. 
– 
Co pan powie – zdumiała się szczerze – ale proszę się nie przejmować, nawet 
największa świnia nie jest w stanie zaszkodzić takiemu porządnemu człowiekowi 
jak pan. 
Popatrzył na nią badawczo, ale wytrzymała to bez mrugnięcia. Jej oczy były 
jasne, czyste. Jak każdy mężczyzna nabrał się na pozorowaną niewinność. Skinął 
głową i wyszedł, zastanawiając się, kto chciał mu zaszkodzić tak oczywistą 
bzdurą. W dodatku łatwą do sprawdzenia. Jednakże 
13 Pochodzące z czasów I wojny światowej potoczne określenie legionisty 
Piłsudskiego. 
tym razem zawiodła go cała inteligencja i przenikliwość. Chyba dlatego, że 
jeszcze za mało znał kobiety. 
3. 
Marek spotkał Zuzannę na przyjęciu w ratuszu. Przyjechała jakaś delegacja 
zagraniczna, którą podejmował prezydent Warszawy. Już nie pamięta, z jakiego 
kraju. Być może z Abisynii, bo wkrótce potem zjawił się w Polsce cesarz Hajle 
Sellasje. W każdym razie nie było to nic ważnego, bo wszystko odbywało się na 
stojąco, a on reprezentował dowódcę pułku, który zachorował. Najważniejsze, że 
tam ją ujrzał po raz pierwszy. Ujęła go burzą rudawych włosów, zgrabną sylwetką 
i dystyngowanymi ruchami. Stała z mężczyzną w drucianych okularach na 
kartoflanym nosie i z namaszczoną powagą na obliczu. Typowy nauczyciel, tylko 
włożyć mu pod pachę dziennik klasowy, a w rękę patyk wskaźnika. Nie pasowali do 
siebie pod żadnym względem. 
Długo lawirował wokoło, aż wreszcie spostrzegł rozmawiającego z nimi znajomego. 
Skorzystał z okazji i został przedstawiony. Nie rozczarował się. Była bystra, 
inteligentna, dowcipna, pełna uroku. Zupełne przeciwieństwo męża, który 
rzeczywiście okazał się nauczycielem. Ale Kmita nie zwracał na niego uwagi. Przy 
mundurze, wyglansowanych oficerkach i werwie Marka szarość tego człowieka 
powodowała, że prawie nie istniał. Zatopieni w rozmowie nie dostrzegali zresztą 
nikogo. Aż wreszcie zapytał: 
– Czy można się z panią umówić na kawę? 
Skinęła głową przyzwalająco. Miała ochotę zapytać, gdzie i kiedy, ale nie 
wypadało, a jego zaczepił wyższy stopniem oficer i nie sposób się było wymigać. 
Zadzwonił do niej parę miesięcy później. Spotkali się kilka razy w kawiarni, dwa 
razy w parku. Nawet jej nie pocałował. Onieśmielała go. Być może dlatego, że 
mówiła o wszystkim tylko nie o ich wzajemnej sympatii. Ona zaś zastanawiała się, 
czego oczekuje od niej ten przystojny, a przy tym inteligentny oficerek. Czyżby 
był impotentem albo bał się kompromitacji w łóżku? 
Wreszcie Marek zdecydował się, w przeddzień zamachu majowego. Żona z Hanką 
pojechały na wycieczkę do Krakowa. Mieszkanie miał na trzy dni do swej 
dyspozycji. Umówił się z Zuzanną w kawiarni i, ku swemu zaskoczeniu, zaprosił ją 
do domu. Jeszcze bardziej był zdumiony, kiedy bez żadnych ceregieli czy 
zastrzeżeń zgodziła się. 
Wziął prysznic, spryskał tapczan i siebie wodą kolońską, otworzył butelkę 
francuskiego wina i czekał z niepokojem – przyjdzie czy nie? Przez okno wpływał 
nie wiadomo skąd zapach kwitnących kwiatów, z ulicznych drzew dochodziło 
świergolenie ptaków, a on myślał o jednym – jak bardzo zaczęło mu zależeć na 
niej. 
Trzy umówione dzwonki przywróciły mu radość spełnienia. Wziął ją w ramiona i 
całował bez opamiętania. Zrzucając z siebie odzienie, zwalili się na tapczan. 
Nie w głowie im było wino poza jednym – pieszczotami, dotykiem rozgorączkowanych 
dłoni i pocałunkami. Wszystko toczyło się jak we wspaniałym, wszechogarniającym 
transie. I kiedy już zdawało się, był wręcz pewien, że trafił na jedyną, 
niepowtarzalną szansę wielkiego uczucia, odsunęła go delikatnie, kiedy całował 
ją po piersiach. 
– Uważaj, nie zostaw śladu – szepnęła. 
Zmroziło go. Pośpiesznie dokończył miłosnego aktu i zręcznie kryjąc nagle 
wybuchłą niechęć, odprowadził ją do tramwaju. A więc wbrew pozorom nie była to 
eksplozja romantycznego uczucia, ale na zimno przeprowadzona zdrada profesorka w 
drucianych okularach. Na pewno nie pierwszy i nie ostatni skok w bok wytrawnej 
uwodzicielki, dbającej tylko o to, by w szerokim małżeńskim łożu pan i władca 
nie odkrył śladów kolejnego wiarołomstwa. 
Pożegnał się z nią uprzejmie, postanawiając już nigdy więcej nie spotykać się 
ani nie odnawiać znajomości. Tym łatwiej to przyszło, iż zamach majowy 
porozbijał wiele dotychczasowych układów, potworzył nowe, a co najważniejsze, 
był dla Kmity podwójnym wstrząsem – z jednej strony sumienia, a z drugiej – nie 
wiadomo czy nie ważniejszym – zrzucenia munduru, z którym zżył się od lat. 
Chyba dlatego myśl o Zuzannie, o wielkiej, niespełnionej i tak przez nią 
spotwarzonej miłości zeszła na plan dalszy. Nawet specjalnie upychał ją gdzieś w 
zakamarki pamięci, rozżalony, iż nie odpowiedziała mu tym samym uczuciem, z 
jakim podszedł do niej. I zapewne pocieszyłby się inną albo zostawiłby to 
wszystko na dnie świadomości, gdyby nie spotkał jej na Marszałkowskiej. Był już 
wicedyrektorem w ministerstwie i szedł załatwić jakąś ważną urzędową sprawę. 
Potrąciła go nieuważnie torebką i przechyliła głowę, by przeprosić. Mimo że był 
w cywilu, poznała od razu. Spłoniła się i jakby w obawie, że znów odejdzie, 
wyczarowała na twarzy ciepły uśmiech. Marek poczuł, że i jego ogarnęła fala 
rzadkiego podniecenia, tkliwości. Gotów był ją wziąć w ramiona, tu, na środku 
najruchliwszej ulicy, i ucałować. 
Umówili się na następny dzień. Zuzanna miała klucze od mieszkania przyjaciółki, 
która wyjechała na parę miesięcy za granicę. Spędzili urocze popołudnie. Kochali 
się, pili herbatę i wino. Ale czul w sobie barierę nie do przełamania. Nie 
powtórzył się już odruch ze spotkania na Marszałkowskiej. Wprawdzie Zuzanna nie 
uczyniła uwagi o niezostawianiu śladów, ale uraz ten tkwił w nim jak drzazga za 
paznokciem. Nie wspomniał jej ani słowem o tym, ale czuć było, że jest to 
przygoda, w którą obydwoje angażują się dość wstrzemięźliwie. 
Pozornie wyglądało na to, że tego lub następnego tygodnia czy miesiąca wszystko 
się urwie, rozleci, ale nie. Spotykali się co kilka, kilkanaście tygodni. Albo u 
niego w domu, kiedy żona z córką wyjeżdżały na wakacje, albo u niej, kiedy 
profesor wraz z uczniami wyjeżdżał na szkolną wycieczkę. Wtedy Zuzanna 
przezornie, pod pretekstem rozwoju intelektualnego, dołączała córkę do 
mężowskiej grupy i z prawdziwym upodobaniem szaleli w opróżnionym podwójnym łożu 
profesorskiej sypialni. 
W ten sposób minęło parę lat. Nawet nie dziwili się, że to tak długo trwało. 
Może rozłożone na te skąpe godziny, jakie ze sobą spędzali, nie wydawało się tak 
uciążliwe? Ale chyba po prostu przywykli do siebie, a poza tym w łóżku było im 
coraz lepiej. Marek często nie mógł się doczekać dnia, w którym spotkają się w 
jakimś wypożyczonym na parę godzin mieszkaniu, a ona oświadczyła mu w którejś z 
chwil seksualnego uniesienia, że jest wspaniałym kochankiem. 
Niepostrzeżenie dla nich samych, uczucie niczym cierpliwy pająk wiązało ich ze 
sobą coraz to nowymi, prawie niedostrzegalnymi nitkami. Więzy te różnej grubości 
i kolorytu nie od razu odkryli. 
Kmita już był dyrektorem, już dni zamachu majowego odsunęły się w odległą 
przeszłość, gdy pewnego dnia, korzystając z klucza otrzymanego od letniaka w 
Konstancinie, postanowił porwać Zuzannę na cały dzień. Nie było to łatwe, bo i 
mąż, i praca, jaką musiała w kryzysie podjąć w Salonie Hersego jako kierowniczka 
pracowni modystek, ale wszystko załatwili, uładzili i ciuchcią odchodzącą z 
ulicy Belwederskiej wyruszyli ku upragnionemu spotkaniu. 
Dom był drewniany, pełen staromodnych mebli bez żadnego stylu, pluszowych 
przykurzonych kotar i zasłon. Panował w nim specyficzny zapach starych, 
niewietrzonych mieszkań, coś jakby myszy, kurzu i stęchlizny. Ale im było 
wszystko jedno – w domu miast kurzu i staroci widzieli romantyzm, a w dodatku 
miejsce, w którym oderwani od wszelkich trosk czy kłopotów przeżywali radość 
równą uniesieniom dzieciństwa. 
Marek przywiózł ze sobą butelkę przedniego reńskiego koniaku. Zamknęli dokładnie 
drzwi, zaciągnęli kotary. Przy pełgającym świetle świec, znalezionych gdzieś w 
zakamarkach kredensu, rozmawiali, pili, a potem się kochali. Pieścił ją inaczej, 
a ona poddawała się bardziej niż zwykle. 
Uprawianie miłości przerwało im natarczywe pukanie. Po zagraconych wnętrzach 
odgłos dobijania rozchodził się spokojnie, prawie swojsko. Ale z zewnątrz ktoś 
nawoływał, wykrzykując nazwisko właściciela domu. Dalej nie sposób było udawać, 
że nikogo nie ma w środku. Marek narzucił spodnie, koszulę i poszedł otworzyć. 
Na progu stał niewysoki mężczyzna. W ręku trzymał sękaty kij, a spojrzenie miał 
groźne. 
Na widok Kmity nagle spokorniał. 
– Przepraszam, panie dyrektorze, że przeszkadzam, ale zobaczyłem zasłonięte okno 
i 
myślałem, że to złodzieje. Kłaniał się, niezdarnie chowając za sobą kij. Marek 
uśmiechnął się. 
– 
Nic nie szkodzi. Przyjechałem tu trochę popracować w spokoju. Dziękuję bardzo za 
czujność i troskliwość. Powiem o tym przyjacielowi. A pan pewnie mieszka w 
pobliżu? 
– 
Tak, jestem sąsiadem – ukłonił się jeszcze raz i wycofał za furtkę. Po minie 
było widać, że nie wierzy ani trochę w pracę. Wyglądało nawet, jakby mrugnął 
porozumiewawczo i po męsku. 
Zuzanna naga leżała na łóżku. Piersi wysterczały nad zgrabnie zarysowany mostek. 
Miast brzucha miała pociągającą wklęsłość. Ciemnawe włosy na podbrzuszu 
błyszczały jakby pokryte potem. Po raz pierwszy zauważył, że nie są rude. – 
Chyba farbuje włosy – pomyślał. Ale zaraz gorące pożądanie owładnęło nim z taką 
siłą, że zrywając spiesznie odzienie, rzucił się na nią. Jęknęły sprężyny łóżka. 
Obydwoje nie byli w stanie powiedzieć, jak długo to trwało. 
Kiedy zmęczeni, spoceni, bezwładni leżeli obok siebie, położyła mu, gestem 
pieszczoty, rękę na brzuchu i powiedziała: 
– Wiesz co, czuję się tak, jakbym dopiero teraz zdradziła męża. Przez minione 
lata cenił w niej szczerość i bezpośredniość. Tym razem jednak się zdumiał. 
–
To po co tyle lat robiliśmy to? 
–
Nie wiem – przyznała się bezradnie. 
Popatrzył na jej szeroko rozwarte oczy. Miała w sobie coś z otwartości dziecka, 
które nie dźwiga na sobie ciężaru doświadczeń dorosłych. Nie kręci, nie owija w 
bawełnę – tylko mówi, co myśli. Czasami coś zrobi i nie wie dlaczego. Wtedy 
zaskakuje je kara bądź wymówka. Zmilczał więc. Ostatecznie chyba jej nie kochał. 
Wystarczała mu jako kochanka. 
Ubrali się i siedli w fotelach małego saloniku. Świece dopalały się, skwiercząc 
zakręconymi, kopcącymi knotami. Zdawali sobie sprawę, iż czas się rozstać. 
Wrócić do swoich zwykłych, warszawskich obowiązków. A mimo to nie wstawali z 
miękkich siedzeń obciągniętych skórą. Właściwie żadne z nich nie bardzo chciało 
się przyznać, jak ciężko się rozstać. 
– 
Wiesz co – powiedział nagle – chciałbym z tobą spędzić całą noc razem. Spać i 
kochać się na przemian. 
–
Ja też – przyznała – dawno już o tym myślałam. Ale jak to zrobić? Co w domu 
powiedzieć? 
–
A u Hersego? 
–
Tam bez trudu dostanę dzień wolny. 
– 
Kobieta jak chce, to wszystko potrafi – powiedział sentencjonalnie, zawahał się 
chwilę i zapytał. 
– To ile lat już się znamy? 
Poczęła liczyć, odginając palce i przypominając kolejne ich spotkania z takimi 
drobiazgami i szczegółami, że był zaskoczony. 
–
Trzynaście – tryumfalnie zakomunikowała. 
–
Niewiarygodne – zdumiał się – aż tyle. 
Skinęła głową radośnie – tak, tak. 
– 
A wiesz, wtedy pierwszy raz nie chciałem już więcej się z tobą umówić. Byłaś 
taka 
rzeczowa i wyrachowana z tą uwagą o niezostawianiu śladów. Roześmiała się. 
– Masz rację, sama pojęłam, że to okropne, ale wtedy chciałam, byś myślał, że 
jestem bardziej doświadczona, niż w rzeczywistości to było. Sądziłam, że w ten 
sposób bardziej cię z sobą zwiążę. 
4. 
–
A więc siostra przyjedzie?Zuzanna skinęła głową.
–
Namówimy ją, by pojechała z nami na parę dni. W ten sposób będziemy razem... w 
nocy. Patrzyła w oczy Marka z nadzieją. 
– 
Inaczej się nie mogę wyrwać z domu. Zrozum. 
Coś go ukłuło. To aż takie sposoby musi stosować. Czekać na siostrę. Tę samą, u 
której była nie tak dawno w Paryżu. Pisał wtedy do Zuzanny list. Tak się 
umówili. Ona do niego na poste restante w Warszawie, on na adres siostry, żony 
polskiego attache wojskowego. Miał więc świadomość, że jeśli nie jedna, to druga 
strona skontroluje to, co napisze. A mimo wszystko siadł i przelał na papier 
całą swoją tęsknotę, wszystkie jeszcze chyba nie w pełni uświadomione uczucia. 
Doszedł do niej bez przeszkód. Czytała go kilkakrotnie, niemal co dzień. Czuła, 
że te słowa skreślone wiecznym piórem, ostrym, rozwichrzonym charakterem pisma, 
otwierają w niej nowy etap życia, uświadamiają coś, czego nigdy dotąd nie 
przeżywała. Nosiła go przy sobie przez wszystkie dni pobytu. Ostatniego przed 
powrotem zniszczyła. Podarła starannie i wyrzuciła do wielkiego kosza na śmieci. 
Po powrocie do domu, chyba po tygodniu, zaskoczona znalazła starannie złożony w 
kieszeni szlafroka i dopiero wtedy naprawdę zniszczyła. 
Kiedy opowiedziała o tym Markowi, skwitował opowieść krótko: 
– Jakby żywcem wzięte z Freuda. Faktycznie gdzieś na dnie świadomości chciałaś 
list 
zachować, uchronić przed zniszczeniem. A może to miłość? Przechyliła głowę 
przekornym ruchem. 
–
A jak sądzisz? Po co to wszystko robię? 
–
Co takiego robisz? 
– Zawsze kiedy tylko zadzwonisz, mam dla ciebie czas. Spotykam się. A teraz 
siostrę skłonię, aby z nami pojechała. 
–
Jako alibi? 
–
Choćby. W gruncie rzeczy czy to ważne? Najistotniejsze, abyśmy byli razem. 
Nie był w pełni zadowolony. Oczekiwał od niej większego zdecydowania, 
stanowczości, entuzjazmu. A tu jakby była przytłoczona mężem, jego belferską 
retoryką, zrzędnością i narzucaniem swego zdania. 
– Czy aby nie czujesz się jak uczennica wobec profesora? Może niewolnica domowa? 
Był niesprawiedliwy. Czuł to dobrze. Ale chciał spowodować zaprzeczenie, żywą 
reakcję. Nie udało się. Pogłaskała go po twarzy, przytuliła się. 
– Nie mówmy o tym. W gruncie rzeczy nie ma to żadnego znaczenia.Był innego 
zdania, ale dla świętego spokoju zmilczał. Tym bardziej iż w perspektywie ten
wspólny wyjazd. Mówili z początku o Zakopanem, ale siostra przekreśliła 
wszystkie plany. 
– 
Tak daleko. Nie ma mowy. Całą noc w jedną stronę. A poza tym jestem zaproszona 
na herbatkę pań generałowych i pułkownikowych. Może przyjdzie sama Marta Rydzowa 
– poprawiła kokieteryjnie włosy – poznałyśmy się przelotnie. Może nawet zostanę 
zaproszona do siedziby generała na Klonową. Nie mogę tylu dni poświęcić na 
wyjazd. Sami rozumiecie. 
Była ostra, zdecydowana. Nic z miękkości siostry, choć zewnętrznie bardzo 
podobne. Nie gorszyła się ich związkiem, nie robiła uwag, nie potępiała. 
Wiedział od Zuzanny, że miała w Paryżu romans z attache wojskowym ambasady 
angielskiej. 
– 
Bardzo taktownie – powiedział – wszystko zostaje jakby w rodzinie. W sferach 
dyplomatycznych i wojskowych. 
Śmiała się beztrosko. Po raz nie wiadomo który doszedł do wniosku, że ma w sobie 
coś z dziecka, z jego ufności i niemyślenia o jutrze. O tym, co się może stać, 
kiedy romans siostry stanie się publiczną tajemnicą. A to musi nieuchronnie 
nastąpić. Tak samo jak ujawnienie ich podwójnie pozamałżeńskiego związku. 
– Nie, nie. Ona go kocha. I tylko to się liczy. Podziwiam ją. 
Teraz jednak zachwyt nad siostrą przygasł u nich obydwojga. Siedzieli w kawiarni 
nad mazagranem sączonym przez słomki. Kelnerka przyglądała się Markowi. Jeszcze 
trochę, a zrobi doń oko. Jemu jednak nie w głowie były inne. 
Odsunął szklankę i tonem cichym z przejęcia powiedział: 
– No cóż, usiłuję panią zrozumieć. Ale niech pani spróbuje i nas pojąć. Na ten 
wyjazd 
czekaliśmy dziesięć lat. Czy mamy czekać następnych dziesięć? Zmieszała się, ale 
trwało to zaledwie chwilę. 
– No trudno. Nie ja, tylko wy stworzyliście taką niezręczną sytuację. Jak ktoś 
decyduje się na trójkąt małżeński, nie może zbyt wiele żądać. Mało się nie 
roześmiał na głos. A więc mimo podobnej sytuacji, w jakiej znalazła się w 
Paryżu, musiała ich skarcić. Typowo kobiece. 
W gruncie rzeczy cały czas oczekiwał takiej lub podobnej uwagi. Nie powiedział 
nic. Lecz wystarczyła mina. Bardziej z intuicją niż inteligencją pojęła 
niezręczność sytuacji. 
– To może do Krakowa – podsunęła pojednawczo – na dwa dni. Naprawdę więcej nie 
mogę. 
Pani generałowa... Dalej nie słuchali. 
– Byle się tylko nie rozmyśliła – szepnęła Zuzanna Markowi – już ją znam, jest 
zmienna i chimeryczna. 
Siostra nie zwróciła na nich uwagi, właśnie myślała o pułkowniku D.A. Reddaway, 
czyli po prostu Dicku. O jego wspaniałych bokobrodach. No, może niezupełnie o 
tym, ale nawet myśląc o innych męskich szczegółach jego urody, wolała je tak 
nazywać. Było to w dobrym tonie. Siostra Zuzanny bowiem, nawet zostając sam na 
sam ze swymi myślami, nie przestawała być hipokrytką. Ale obietnicy dotrzymała. 
Do Krakowa pojechali we trójkę. 
Wprawdzie Zuzanna miała kłopoty, jak się pozbyć odprowadzającego ją zwykle na 
dworzec męża, ale profesor szczęśliwie miał radę pedagogiczną i nie mógł. Kmita 
zamówił dwa pokoje w schludnym pensjonacie przy ulicy Floriańskiej. Okna 
wychodziły na stare, obrośnięte dzikim winem podwórze, a na bocznej ścianie 
przeświecał witraż jakiejś kaplicy. 
Wszyscy troje byli skrępowani. Najpierw przy podziale pokoi – czy mają zachować 
pozory, czy nie? By odwlec decyzję, poszli na kolację do Wierzynka. Zamówili 
wino, a do kawy koniak. Alkohol, nastrój wytwornej restauracji, gwar rozmów 
spowodowały, że jakby zapomnieli o obecności przyzwoitki. Zuzanna, chcąc jeszcze 
bardziej załagodzić sytuację, podniosła kieliszek. 
– Pozwolicie, że napiję się za zdrowie dwóch najbliższych mi w życiu osób. 
Marek przełknął pośpiesznie trunek – czyżby żartowała? A może to tylko taki 
gest? Powiedzenie bez większego znaczenia. Rzucił ukradkowym spojrzeniem, ale we 
wzroku Zuzanny nie znalazł niczego poza bezgranicznym oddaniem. 
– A więc stało się – pomyślał – plon trzynastu lat, stopniowo rok po roku 
dojrzewając, raptem wydał owoce. 
Do pensjonatu wrócili w dobrych humorach. Zuzanna od razu weszła do jego pokoju 
w sposób najnaturalniejszy w świecie. Położyli się do łóżka tak jak zwykle i tak 
jak zwykle kochali się do późna. A później spali, ale nie przytuleni, tylko tak, 
jakby dzieliła ich niewidzialna przegroda. Nad ranem przyznała się mu: 
–
Od wielu lat nie byłam z nikim przez całą noc. 
–
A z mężem? 
–
Z nim muszę, ale nigdy przez całą noc. 
Poczuł dźgnięcie zazdrości. Chciał zapytać – musisz się czuć podle, przechodząc 
z jednego łóżka do drugiego, z jednych objęć w inne. Ale zdał sobie sprawę, że 
akurat w tę pierwszą noc nie powinien o tym mówić. Obrócił się na bok. Nie 
sądził, że dotknie go tak głęboko, że przejmie się tym, że będzie cierpiał. 
Długo nie mógł zasnąć. 
Rano wstali z uczuciem, jakby to była ich noc poślubna. 
–
Wiesz – powiedziała – czuję się, jakbym była za murem. 
–
Za jakim – zapytał, patrząc, jak się ubiera. 
– Wszystko zostawiłam po tamtej stronie. Znalazłam się w ogrodzie, którego 
istnienia nigdy nie przeczuwałam. 
Zapięła pończochy na gumowo-metalowe żabki zwisające z elastycznego paska, 
naciągnęła koronkowe majtki. Jej zgrabne, nie za duże, ale i nie za małe piersi 
chwiały się rytmicznie. Znów pożądał jej. Sięgnęła po biustonosz. Owinęła się 
nim w pasie, zapięła na brzuchu sprzączkę, przesunęła na plecy i przekładając 
ręce przez ramiączka, schowała piersi w dwie jedwabne miseczki. Przez cienki 
materiał przeświecały brązowe, ostre sutki. Pierwszy raz widział, by kobieta w 
ten sposób zakładała biustonosz. Zawsze zapinały go z tyłu. 
Wyszli z pensjonatu. Na rynku spłynęły na nich srebrzyste dźwięki hejnału 
mariackiego. Stali z zadartymi głowami, obserwując otwierające się i zamykające 
okienka na wieży. Po raz pierwszy, zapominając o mężu, o tym, że jacyś znajomi 
mogą ją zauważyć, przytuliła się do Marka. W perspektywie ulicy Grodzkiej 
piętrzył się masyw Wawelu. Spacerkiem szli w tę stronę. Obok nich klaskały 
kopyta koni dorożkarskich, od czasu do czasu zawarczał silnik bądź zachrypiał 
klakson. 
Zatrzymali się przed kościołem, którego ogrodzenia wieńczyły figury świętych. 
Przypomniał sobie. 
–
Tu leży Piotr Skarga żywcem pochowany.Przeraziła się.
–
Kto to zrobił? 
–
Nikt. Był w letargu, a myśleli, że umarł. 
–
To skąd wiadomo, że żył? – zapytała logicznie. 
–
Otworzyli sarkofag przy remoncie. A on... 
–
Nie mów. To okropne. 
Ogarnął ich chłód kościoła, charakterystyczny zapach ni to kadzidła, ni wilgoci, 
ni dziesiątków lat oddechów modlących się ludzi. Zeszli do podziemnej krypty, 
rozejrzeli się po świątyni. Przy wyjściu niemłoda kobieta zbierała datki. Rzucił 
jej niklową monetę. Skłoniła głowę godnie. 
–
Wiele szczęścia na nowej drodze życia. 
Zuzanna była zaszokowana. 
–
Dlaczego ona to powiedziała? 
– Bo to jest czarownica, która się nawróciła, ale nadal umie przepowiadać 
przyszłość – żartował, lecz sam był zaskoczony. Coś z nich musiało emanować – 
miłość przezwyciężająca wszystko. 
Milczeli, wracając do pensjonatu. Każde przeżywało na swój sposób słowa kobiety. 
O Wawelu całkiem zapomnieli. W pokoju kochali się aż do powrotu siostry, która 
dyskretnie zapukała. Gdyby nie ona, spóźniliby się na pociąg powrotny do 
Warszawy. 
W ministerstwie zastał problem, który powinien uczucia Zuzanny chwilowo zepchnąć 
na plan dalszy, ale stało się inaczej. Jego zastępca za nic nie chciał wynieść 
się z Warszawy, generałowa również. Obydwoje postanowili wziąć rozwód, to znaczy 
opuścić swych prawowitych małżonków, zmienić wyznanie i wziąć ślub. Szykował się 
wielki skandal. Nie tyle z powodu miłości tych dwojga, gdyż to się zdarzało, ale 
ze względu na Topór-Poredzkiego drżącego przed gniewem Sławoja-Składkowskiego. 
– Na litość boską, co ja mu powiem. A przecież wszystko już tak ładnie się 
układało. Pomysł pana kolegi był świetny. 
Kmita kiwał głową, wyglądając na ministerialne podwórze, gdzie kierowca w 
granatowej liberii i czapce wycierał niewidoczne pyłki z czarnej limuzyny. 
Myślał nie o generałowej i wicedyrektorze, lecz o Zuzannie. Jeśli tych dwoje 
mogło zdecydować w podobny sposób o swej przyszłości, to dlaczego oni... 
– No i co, dyrektorze? Co mamy zrobić – nalegał wiceminister. 
– To bardzo proste – cofnął się – trzeba powiedzieć panu premierowi 
Składkowskiemu, że tych dwoje się kocha. I na to nie ma rady. To jest choroba 
nieuleczalna. Pan premier, jako lekarz, powinien to zrozumieć. 
5. 
Ostatecznie generała wysłano do któregoś wschodniego Okręgu Korpusu, i to na 
jego własną prośbę, generałowa zaś zmieniła wyznanie z luterańskiego na 
prawosławne i ślub wzięła w cerkwi. Wicedyrektor chodził z dumnie podniesioną 
głową. Nieczęsto się zdarza, by nie tak wysoki urzędnik wygrał z premierem. 
Nawet Kmita był zaskoczony. 
Mimo dobrych rad na temat miłości, jakich udzielał Topór-Poredzkiemu, wcale nie 
był pewien, jak się to wszystko skończy. Wyobrażał sobie, że całkiem inaczej i 
dużo gorzej dla zainteresowanych. 
I znów wrócił myślą do Zuzanny. Czy ich romans był gorszy? Czy nie łączyło ich 
dużo więcej niż generałową i wicedyrektora? A gdyby tak... 
Tok rozumowania przerwał mu dzwonek telefonu. Ona. Mówiła doń kocim, nieco 
zmysłowym głosem. Jest chora. Nie. Nic groźnego, ale lekarz zalecił parę dni 
odprężenia. Jest przepracowana, dokuczają jej silne migreny. Nieważne, czy 
przejdą, ale teraz całkiem oficjalnie może wyjechać na parę dni. Mogą się tam 
spotkać. O ile oczywiście uda się mu wziąć parę dni urlopu. 
–
Gdzie? – zapytał, nie kryjąc podniecenia. 
–
Co gdzie? 
–
No, gdzie chcesz pojechać? 
–
Nie wiem. 
–
Może do Konstancina? 
–
Nie, on musi wiedzieć, gdzie jestem. Jeśli chciałby zatelefonować albo 
przyjechać. 
–
Wynajmiesz w pensjonacie jeden pokój, a ja drugi. 
– 
I przy posiłkach nie będziemy się znali. To podniecające.Sekretarka uchyliła 
drzwi.
–
Pan minister pilnie prosi. 
Był tak podekscytowany wiadomością, że zrobił rzecz niewiarygodną. Machnął 
lekceważąco ręką. 
– Niech poczeka. Teraz nie mogę. 
Cofnęła się urażona. Oczywiście odpowiedzi nie przekaże ministrowi, ale w ciągu 
paru godzin wszystkie sekretarki będą wiedziały, co powiedział. Jak każdy 
mężczyzna przywiązywał wagę do kariery i za nic nie chciał narażać jej na 
szwank. Ze zdziwieniem stwierdził, że w tej chwili rozmowa z Zuzą była dlań 
ważniejsza. 
W tydzień potem telefonicznie wynajęli pokoje i osobno zjawili się w 
pensjonacie. Przy obiedzie siedli przy osobnych stolikach i udawali, że się nie 
znają. Miał jej to za złe. Jasne, iż bała się nagłej wizyty męża bądź tego, że 
ktoś zauważy, może powtórzy, pójdzie plotka. A jemu było wszystko jedno. Tak 
więc działo się między nimi niesprawiedliwie, a nie powinno. 
Po kolacji przychodziła do jego pokoju. Na nocną lampkę kładł fular bordowo-
niebieski. Wszystko zatapiało się w jakiejś nierealnej poświacie. Kochali się 
leniwie, a potem, leżąc nago, pieszcząc swe ciała, jakby od niechcenia 
rozmawiali. O wszystkim – o miłości, o tym, że są rozłączoną kiedyś przez 
szatana na dwie części – jedną całością, którą Najwyższy ze swej łaskawości na 
powrót zespolił, o sukienkach, w których jest jej dobrze, o dentyście, o 
chorobach, 
o migrenach – o wszystkim, bez żenady i bezpośrednio. A mimo to poszła zaraz po 
północy. 
–
Nie zasnę we dwójkę – tłumaczyła – nie jestem przyzwyczajona. 
–
W Krakowie mogłaś – powiedział z wyrzutem. 
–
Tam było szeroko. Tu jest wąsko – wyjaśniła. 
–
Nie mieliśmy okazji, a kiedy się trafiła, kaprysisz. 
–
A służba? Będzie rano widzieć, jak wychodzę od ciebie. 
Nie odezwał się. Dotknęła go znów boleśnie. Aż zastanawiał się, czy potrafi mu 
odpłacić tym samym uczuciem. Może w ogóle do tego nie jest zdolna. Przy 
śniadaniu patrzył na nią bez przerwy. Jak później powiedziała: „specjalnymi 
oczami”. – Chyba wszyscy wokoło domyślili się, co nas łączy. 
Po obiedzie poszli na spacer przez jakieś rachityczne laski i pola aż ku 
stylowemu pałacykowi w Oborach. Po kolacji znów zamknęli się w pokoju 
podświetlonym romantycznie. Z każdą godziną dojrzewało w nich przekonanie, że 
wspaniałe niebo zwaliło się im na głowę razem z całym niewysłowionym rajem. A 
mimo to wzbudzając w nim nieposkromiony żal, odeszła znów po północy. 
Trzeciego dnia oświadczyła: 
– Jutro po południu przyjeżdża po mnie mąż dorożką. 
Ostatniej nocy starał się zapomnieć o tym, ale nie mógł. Zaraz po obiedzie 
poszła do swego pokoju, a jemu zabroniła wychodzić. 
–
Jeszcze cię zobaczy. 
–
Przecież mnie nie zna. 
–
Jak to, przecież poznaliście się na raucie u prezydenta.Tego już było nadto.
– Tyle lat – sarknął – czy ty za bardzo nie czujesz się niewolnicą? Wyzbądź się 
wreszcie tego kompleksu uległej i przestraszonej. To dwudziesty wiek. Jesteś 
wolnym człowiekiem, a nie kupioną na targu niewolnicą. 
Kiwała głową i nie protestowała, ale do swego pokoju poszła dwie godziny przed 
ustalonym terminem. Siedział w fotelu i cierpiał, jakby mu sztylety wbijali w 
ciało. Gdy wychodziła do dorożki wraz z mężem, troskliwie niosącym jej bagaż, 
stanął w oknie i patrzył. Omiotła go spojrzeniem i odwróciła głowę. W tym 
momencie zdawało się, że zawyje z bólu. Profesorek nic się przez te lata nie 
zmienił. Aż niewiarygodne. 
Te same druciane okulary, ten sam kartoflany nos i zadufane spojrzenie. Po raz 
drugi poczuł się osamotniony w swych uczuciach. Przypomniał sobie zdanie gdzieś 
przeczytane: miłość z początku podobna jest do małego tygrysa – śliczne to i 
łaskawe, pieszczotliwe i pokorne, ale za parę miesięcy zjada owce. Czyżby i jego 
miała pożreć? 
A przecież następnego dnia zadzwonił do niej z ministerstwa. Miała radosną 
nowinę. U Hersego zaplanowano remont i zmianę wystroju działu modystek. 
Wszystkie pracownice dostały pięć dni urlopu. Przymusowego, ale płatnego. 
–
Będę mogła sama wyjechać. 
–
Dokąd? 
–
Dokąd tylko zechcesz. Może do Zakopanego. 
Nie bardzo mu łatwo było wziąć urlop, bo okres był gorący. Wszyscy mówili o 
wojnie, a w ministerstwie co rusz pogadywano o zawieszeniu wszystkich urlopów. 
Sytuacja wyglądała beznadziejnie, ale właśnie z tego ukuł argument. 
– 
Panie ministrze – powiedział – jestem skrajnie wyczerpany i długo nie wytrzymam. 
Nim zawieszą wszystkie urlopy, chciałbym wyskoczyć na parę dni. 
Był to bezczelnie rozpaczliwy argument, nie mający w sobie za grosz logiki. Ale 
to właśnie najlepiej trafiło do Topór-Poredzkiego. 
– 
Tylko na pięć dni. Oczywiście. Pod warunkiem, że jeśli wojna nie wybuchnie, 
odłoży pan cały urlop na zimę. Zgodził się. Zaakceptowałby wszelkie warunki, 
nawet podpisałby własną krwią cyrograf, byleby z Zuzą pojechać do Zakopanego. 
No i wsiedli do pociągu w trzy dni później. Umówili się, że zajmą miejsca w 
innych wagonach, a po ruszeniu pociągu siądą razem. Zasłonił się gazetą i nie 
wyglądał przez okno, by nie zobaczyć, jak mąż ją odprowadza. Druk przed oczami 
tańczył, rozmazywał się. To, co spychał na samo dno, wychodziło, drażniło, 
bolało – ona z nim żyje. Daje się pieścić, przytula. Robi to samo, co z nim. 
Parowóz gwizdnął. Szarpnęło wagonami. Koła zastukotały o szyny. Odruchowo 
wyjrzał przez okno. Wśród sylwetek umykających wraz z peronem do tyłu mignęły mu 
okulary w drucianej oprawce. Zmiął ze złości gazetę. Wbrew uczuciu i rozsądkowi 
gotów był wysiąść, pozostać w Warszawie. Niech cierpi sama jedna w Zakopanem. A 
on? Czy nie będzie tego przeżywał? 
– Matnia – powiedział – prawdziwa pułapka. Tygrys, który miast owiec zjada 
samego siebie. 
– Przepraszam, co pan mówi? – gruby mężczyzna z potężnym brzuchem nachylił się 
zaniepokojony – tu nie ma żadnych zwierząt. 
Chciał krzyknąć – pan jest największym z nich, ale powstrzymał się. Sapnął 
rozwścieczony i wtulił się w kąt przedziału obrażony na cały świat. Takim go 
zastała Zuza, taszcząca swój sakwojaż. Miała zamiar mu wytknąć opieszałość, ale 
ujrzawszy jego minę, przysiadła tylko obok i przytuliła się. Po raz pierwszy 
doszło między nimi do konfliktu. 
–
Jestem mężatką i nic na to nie poradzę – powtarzała jako jedyny argument. 
– 
Ja też mam żonę, a to w ciebie bezustannie nie uderza – był zły, rozżalony, 
niemal na 
granicy zerwania. Intuicyjnie to wyczuła. Próbowała przełamać, załagodzić. Nie 
bardzo się udawało. Dlatego, kiedy przed Chabówką zaproponował, aby wysiedli i 
miast pensjonatu w Zakopanem poszukali jakiejś góralskiej chaty koło Rabki, 
zgodziła się bez wahania. Góral w portkach, kierpcach i guńce, siedzący na 
koźle, wzruszył ramionami na pańskie fanaberie, ale obietnica długiego kursu i 
sutego napiwku nastroiły go ugodowo. 
Po dłuższej jeździe zatrzymali się w wijącej się między górami dolinie, z 
szemrzącym między nielicznymi chałupami strumykiem. Góral zszedł, stękając, z 
kozła, pogadał z jakąś gaździną i wrócił z pomyślną wiadomością – jest cała 
chałupa pusta. Mają ją dla letników. Mogą wynająć. 
W środku pachniało żywicznym drewnem i dymem. Góralka objaśniła usłużnie: 
– To państwo palą drewnem w piecu chlebowym. Po co im tam, nie wiem, ale mnie 
nic do tego, jak płacą. 
– To zamiast kominka – domyślili się, wciskając gaździnie parę złotych w rękę. 
Wieczorem siedli przed piecem i patrząc w ogień, rozmawiali. Szczerzej, prościej 
i bliżej niż w Konstancinie. Doszli też do tego, że znajomość narasta, powoli i 
systematycznie zagarnia ich, wciąga. Potem poszli do łóżka, a Zuzi nie 
przeszkadzała jego wąskość. Przeciwnie, budziła się w nocy, pieściła go i 
wszystko zaczynało się od nowa. Następnego dnia zabrakło drewna do pieca. Mimo 
mgieł wstających nad połoninami, mżącego od czasu do czasu deszczu – przesieką 
leśną poszli w górę. Spośród drzew dochodziły trzaski, niby szepty. Czuli się 
przeniesieni w krainę nierealną. 
– Las jest pełen naszej miłości – powiedział, a ona zatrzymała się i długo 
całowała go w usta. Bardzo długo. A potem ukradli złożone do wywózki długie 
szczapy i kryjąc je pod pachami, wrócili do chaty. 
Byli jeszcze bardziej szczęśliwi niż w Konstancinie. Przez okno obserwowali 
góry, na których pasły się owce, buchała zieleń drzew, pól i krzaków. Odwiedzili 
drewniany pusty kościółek, gdzie siedząc na ławce obok frasobliwego Chrystusika 
góralskiego, wyznał, że nie opuści jej nigdy. Nie odezwała się słowem, ale 
przysięga ta coś w niej przełamała. Czwartego dnia pobytu wspólnie doszli do 
wniosku, że stało się w ich życiu coś niepomiernie wielkiego i ważnego. Nade 
wszystko nieodwracalnego. Powinni ze sobą zostać na zawsze. Prostą tego 
konsekwencją była decyzja o wyprowadzeniu się ze swych domów, wynajęciu 
mieszkania i wzięciu ślubu. Nie mogli się tylko zdecydować, czy w cerkwi, czy w 
zborze ewangelickim. 
Tej nocy, w przerwach między kochaniem się, ustalili nawet termin załatwienia 
wszystkiego – do końca września. Po tej decyzji poczuli się swobodni i wyzwoleni 
jak nigdy. Nie wiedzieli tylko, że są to jedyne dni w ich życiu pełne nadziei. 
Nadchodzące miesiące miały wszystko zniszczyć. 
W sierpniu Kmita został zmobilizowany i znalazł się w sztabie 20. Dywizji 
Piechoty, a w połowie września dostał się do niewoli niemieckiej. Zuzanna 
została sama, bo trzeciego dnia wojny jej męża zabiła bomba. Wychodził ze 
szkoły, by kupić gazetę, gdy padła ukosem w dom, niszcząc całe pierwsze piętro i 
parter. Belfer w drucianych okularach zginął na miejscu. 
Kiedy wiadomość ta po paru miesiącach dotarła do Kmity siedzącego w oflagu, 
miast ucieszyć się, iż Zuzanna jest na zawsze jego, począł się zastanawiać. I 
myśl ta obsesyjnie dręczyła go przez parę tygodni: czy druciane okulary ocalały, 
czy zostały strzaskane pogniecione? 
ZOSTAŁA TYLKO ULICA 
1. 
Skrzyżowane paski papieru naklejone na szyby przypominały literę iks. Hanka 
weszła z Królewskiej w Marszałkowską i zadzierając głowę, oglądała tę przedziwną 
dekorację, mającą zdaniem wszechwiedzącej prasy zapobiegać wypadaniu szyb w 
czasie bombardowania. – Jakby kto poprzekreślał wszystkie okna – pomyślała – a 
od wybuchu i tak powypadają. Żaden papier nic nie pomoże. – Zresztą może wojny 
nie będzie. 
Zatrzymała się na przystanku przy rogu ulicy Świętokrzyskiej. Tramwaj długo nie 
nadchodził. Zawróciła na pięcie i poszła na piechotę w kierunku Alej 
Ujazdowskich. Ruch panował na chodnikach i na jezdni zupełnie niesierpniowy, 
jakby pół Warszawy powróciło przedwcześnie z urlopów. Czerwone tramwaje 
dzwoniły, auta dymiły spalinami, tłum przetaczał się w jedną i drugą stronę, 
kamienice, znane jej od dzieciństwa, stały na swoich miejscach, a przecież 
zdawało się jej, że jest zupełnie inaczej niż dawniej. 
Z początku nie zwróciła na to uwagi, dopiero minąwszy Aleje Ujazdowskie, pojęła, 
że wielu, bardzo wielu ludzi niesie z sobą kupione dopiero co w punktach LOPP14 
maski gazowe, że co któryś przechodzień jest żołnierzem w mundurze, a każda 
ciężarówka przesuwająca się jezdnią jest wypełniona wojskiem. No i te 
denerwujące paski papieru na szybach. 
– Kto wymyślił tę bzdurę i dlaczego ludzie we wszystko wierzą? 
– Słucham panią – zapytał niemłody mężczyzna o wyglądzie dziewiętnastowiecznego 
łowelasa. Miał w klapie różowawy goździk i impertynencko wywijał laską. Wyraźnie 
chciał nawiązać rozmowę. Zmierzyła go niechętnym spojrzeniem i już chciała 
powiedzieć – kocham innego. Ale się rozmyśliła. Była to zbyt wielka łaska dla 
podobnego typa. – Wojna wisi w powietrzu, a im romanse w głowie, też coś – od 
razu roześmiała się – a ja to co? Nie jestem zakochana? Lowelas odwrócił się, 
biorąc śmiech za zachętę. Przyśpieszyła kroku, więc zrezygnował. Odszedł, 
poprawiając kwiat w butonierce, jakby tylko jego winiąc za niepowodzenie 
zaczepki. 
Weszła w łukowatą bramę wyłożoną pretensjonalnie cegłami i kafelkami. Uważała, 
że w złym guście jest mieszkać w podobnym neogotyckim koszmarku, tkwiącym 
niezmiennie od jej dzieciństwa na rogu Księdza Skorupki i Marszałkowskiej. Od 
najmłodszych lat bała się tego domu. Najpierw myślała, że jest cały z piernika i 
mieszka w nim Baba-Jaga, a potem stał się dla niej zamkiem złego 
czarnoksiężnika. Kiedy dowiedziała się, że jej ukochany mieszka właśnie tu, na 
pierwszym piętrze, tylko parsknęła. 
–
Właściwie powinnam z tobą zerwać. 
–
Nie rozumiem dlaczego, co ma dom do człowieka? 
–
Kamienica nic, ubranie też nie, ale obydwa świadczą o jego właścicielu. 
– 
Nie mogę zmusić rodziców, by sprzedali go, tak jak nie mogę zmusić pewnej Hanny, 
by 
14 Popularna w okresie międzywojennym Liga Ochrony Powietrznej Państwa. 
mnie naprawdę kochała – powiedział z całym spokojem. 
Dopiero tym powiedzeniem uświadomił jej, że przecież stała się już dorosłą 
kobietą, że nie tylko przed paru miesiącami zdała maturę i zapisała się na 
uniwersytet, ale wyrosła ze strachów i zwidów dzieciństwa. Nie jest ważne, jaka 
postać z bajki mieszkała w kamienicy, tylko czy Tadeusza naprawdę wybrała, czy 
jest to tylko kaprys dziewczynki, która chce zabrać swoje lalki, zabawki i 
obrażona odejść. 
Jego słowa spowodowały, że poczuła się po raz pierwszy kobietą. I za to jeszcze 
mocniej go pokochała. Nie było już mowy o domu, jego szpetocie i 
pretensjonalności architektury. Nawet teraz, wchodząc w bramę, idąc po schodach 
na pierwsze piętro, mimo że nie była przekonana do stylu kamienicy, nadal 
patrzyła na nią niechętnie, to jednak wiedziała doskonale – obojętnie gdzie 
Tadeusz mieszka – w psiej budzie czy pałacu, ważny jest tylko on. 
Czekał na nią w małym saloniku. Rodziców nie było w domu. Pojechali do Otwocka, 
do letniego drewnianego domu, by przygotować go do wojny, do wyjazdu na czas 
ewentualnego bombardowania. Na stoliku leżał stalowy hełm, maska gazowa w 
miękkiej torbie i pas koalicyjny z pistoletem. Tadeusz był w mundurze starannie 
uszytym i dopasowanym. Nie lubiła nigdy wojskowych, ale jemu było szczególnie do 
twarzy w tym uniformie ze srebrnymi guzikami i naszywkami kaprala podchorążego. 
Przytulił ją do siebie. Czuła na twarzy chłód metalowych guzików, a chropawe 
orły na nich wyżłobione odciskały się jej na policzku. Odsunęła się nieco. Jakby 
tylko na to czekając, pocałował ją mocno w same usta. Tak silnie jak nigdy. Na 
chwilę straciła oddech. W pierwszym momencie pomyślała, że jest to upojenie, 
całkowita bezwolność wobec mężczyzny, poddanie się we wszystkim. Czytała o tym w 
jakiejś powieści: „... a ona usunęła się całkiem omdlała”. Już myślała, że jest 
to właśnie to, że traci oddech i kręci się jej w głowie, gdy raptem zorientowała 
się, że po prostu przysłonił jej usta i nos. 
Delikatnie wyswobodziła się z objęć. Zaskoczony opuścił ręce. 
–
Nie chcesz, żebym cię całował? 
–
Nie o to chodzi – zawahała się.Czy w tak romantyczno-patriotycznym momencie, 
kiedy za parę godzin wyjedzie do swego
oddziału, może mu powiedzieć, że po prostu zatkał jej nos? Zupełnie inaczej 
zrozumiał jej powstrzymujący gest. 
– Kocham cię – powiedział dość bezradnie – myślałem, że skoro jadę na wojnę... 
mogę zginąć..., że wreszcie się zdecydujesz. Przecież nie zdążymy już wziąć 
ślubu. Mogę przecież zginąć i już nigdy nie będziemy razem. 
Tak, miał rację. Powinna mu się oddać. Nakazywał jej to obowiązek patriotyczny. 
– No i oczywiście miłość – zaraz dodała. Była gotowa. Nawet jeśli będą ją 
uwierały orzełki na guzikach. Zamknęła oczy, zacisnęła powieki z całą siłą i 
uniosła usta. Ale on nie zrozumiał, patrzył na nią ze zdziwieniem, jakby 
zdumiony zaciekłą determinacją malującą się na obliczu Hanki. 
– Wyglądasz – powiedział – jakbyś oczekiwała, że zaraz cię będę bił albo wyrywał 
ząb.Otworzyła oczy i roześmiała się.
– Masz rację. Przecież to ma być miłość – przytuliła się do niego całym ciałem, 
nie zważając na guziki. 
Nachylił się, całując ją w usta, policzki, w szyję, dekolt, obniżając coraz 
bardziej ku piersiom. Obserwowała reakcję swego ciała z zimnym zainteresowaniem. 
– Czy to już jest to omdlenie z powieści? Kiedy właściwie nastąpi? Autor za mało 
precyzyjnie je zdefiniował. Stłumiła w sobie ciekawość, która wciąż przebijała 
się nad inne uczucia. Właściwie to trochę się bała. 
On niecierpliwie błądził coraz niżej. Najpierw odczuwała lekkie łaskotanie, 
później właściwie dreszcz, ale nie potrafiła go zdefiniować. 
Zajęta śledzeniem odczuć nie od razu pojęła, że rozpiął jej bluzkę i biustonosz, 
ściągnął spódnicę i pociągnął ją prawie nagą na kanapę. Nie była zbyt szeroka 
ani wygodna, ale mimo to stało się. Poczuła w środku ból, nie za mocny, lecz 
odczuwalny. 
Prawie zaraz Tadeusz wstał i ubrał się. Ona pozbierała porozrzucaną garderobę. 
Nie odczuła wstydu, ale zażenowanie. Zapięła biustonosz, naciągnęła sukienkę, 
zapięła bluzkę. Podszedł do niej, jakby chciał pocałować, przygarnąć. Wzrok jego 
spoczął na kanapie, gdzie czerwieniła się plama. 
– Jak to? – powiedział speszony – to ty jesteś... 
– Byłam – uśmiechnęła się smętnie, myśląc o tym, że wszystko, co pisali o 
wstrząsających i wspaniałych chwilach w życiu kobiety, jakie przynosi miłość z 
mężczyzną, jest wielką i chyba literacką fantazją wymyśloną jedynie dla 
czytelników. 
2. 
Potężny silnik zawarczał i segmenty, w których były zaparkowane samochody, 
niczym w wielkim diabelskim młynie z wesołego miasteczka, przesuwać się poczęły 
do góry. 
–
Długo to potrwa? – zapytał Kmita. 
– 
Pana wóz jest akurat na górze – powiedział kulawy dozorca, manipulując 
przyciskami na 
pulpicie – pół obrotu całego urządzenia. Wsparł się o konstrukcję podtrzymującą. 
– A to się opłaci? Ile to razy musi się kręcić? 
– 
Nie mój interes – kulawy wzruszył ramionami – ale gdyby wszystkie samochody 
ustawić na ziemi, to wie pan, ile miejsca by zajęły? A ile kosztuje metr 
kwadratowy tu, w city? 
–
A któż to umie tak dobrze liczyć? 
–
Ja – pochwalił się dozorca. 
– 
Idzie mi o to, do kogo należy ten ruchomy parking? 
– 
Do pana McCormicka – segment zatrzymał się na poziomie ulicy i dozorca zwolnił 
barierkę blokującą – możesz wyjeżdżać. 
Andrew wsiadł do swego starego forda. Przekręcił kluczyk. Silnik zakrztusił się 
parę razy i zaskoczył. 
– 
Że też ciągle ten McCormick. Gdzie się nie ruszyć, Fabryka Maszyn Rolniczych 
albo sam jej właściciel. 
Wjechał w ruch uliczny i manewrując w potoku aut, jechał w stronę śródmieścia. 
Gotów był do wypowiedzenia najstraszniejszych inwektyw pod adresem McCormicka i 
na pewno by to zrobił, gdyby nie pewność, że kulawy się oburzy bądź wyniucha, 
kim jest Kmita, i doniesie do Fabryki, jak wyraża się o szefie. A McCormick nie 
znosi najmniejszego słowa krytyki. Za byle uwagę gotów był wyrzucić z pracy. 
– 
Przeklęty hitlerowiec – mruknął, zatrzymując auto, akurat budowano nową szeroką 
ulicę po wyburzeniu kilkunastu domów. Warczały jakieś skomplikowane maszyny 
drogowe, walce, asfalciarki. Zrobił się chwilowy korek. 
Niechęć do czekania spotęgowała w nim złość do McCormicka. – Zwykły, ordynarny 
łobuz. Nawet teraz po ataku żółtków na Pearl Harbor i po wypowiedzeniu wojny 
Niemcom i Włochom był przeciwny mieszaniu się Stanów Zjednoczonych do, jak mówił 
– rozgrywek między Europejczykami. Wszyscy wiedzieli, że nadal odnosił się z 
sympatią do III Rzeszy i interesowały go zwłaszcza poglądy Hitlera w dziedzinie 
rozwiązania kwestii rasowej. 
Potok aut ruszył. Gdyby w tej chwili któryś z McCormicków, a szczególnie kuzyn 
właściciela, Harald, znalazł się na jezdni, Kmita bez chwili wahania uderzyłby w 
niego całą mocą stu koni mechanicznych swego forda. I sam siebie oszukiwał, że 
uczyniłby to z powodu proniemieckich poglądów fabrykanta i jego rodziny. Były to 
tylko pozory. Zaciekła nienawiść ubrana w szlachetny sprzeciw amerykańskiego 
patriotyzmu. W gruncie rzeczy na dnie wszystkiego tkwiła Jane Palmer, a ściślej 
uczucie, jakim ją obdarzał. 
Pracowali razem w jednym dziale. Kochał ją, a ona jego. Chodzili razem do kina. 
Dwa razy byli nawet na wspólnym weekendzie. Wyglądało na to, że miłość 
obustronna, wzajemna rozwija się coraz bardziej, pogłębia. I tak było do 
momentu, kiedy to na opróżnione miejsce kierownika przyszedł Harald McCormick. 
Jane prawie z dnia na dzień zmieniła się. Najpierw pod jakimś błahym pozorem 
odmówiła wyjazdu na weekend. Potem nie chciała iść do kina – boli mnie głowa – 
odpowiadała na każde zaproszenie. 
A po trzech tygodniach oświadczyła stanowczo: 
– Bardzo cię proszę. Dajmy temu wszystkiemu spokój. Zostańmy przyjaciółmi. 
– Przyjaciółmi – zdziwił się – przecież jesteśmy nimi – dobrze wiedział, że 
chodzi o Haralda, ale jeszcze się łudził, że dobrym słowem bądź udawaniem 
nieświadomości można wszystko odwrócić. Zatrzymać to, co odchodziło w 
przeszłość. Bezpowrotnie. 
Nie chciała mu zostawić nawet i tego cienia złudzeń. Czy dlatego że mogło to być 
bardziej bolesne niż zdecydowane zerwanie, czy też dlatego że kochała Haralda i 
nie chciała, by cokolwiek mogło przeszkadzać w ich uczuciu. Tego sama nie 
wiedziała na pewno. Może jedno i drugie. W każdym razie z wielką niechęcią 
zgodziła się na ostatnie spotkanie. 
Rzucił okiem na zegarek. 
– Przez ten cholerny korek gotów się spóźnić. – Nie mogą to lepiej organizować 
pracy przy przebudowie ulic. Gdyby oni tak źle pracowali w fabryce McCormicka, 
ich maszyny rolnicze nie cieszyłyby się taką dobrą opinią w całych Stanach 
Zjednoczonych. Roześmiał się mimo woli – jakże głęboko tkwiła w nim duma i 
solidarność pracownika. 
Piętnaście minut po umówionym terminie zjawił się pod „Shedd Aquarium”. Dlaczego 
się umówiła pod tym muzealnym gmachem pełnym wodnej fauny, nie wiedział, ale 
było mu wszystko jedno. Liczył, że może ta rozmowa wszystko przywróci do stanu 
poprzedniego, że siłą swych uczuć skłoni ją do powrotu. 
Zatrzymał samochód. Wyskoczył spiesznie i wbiegł po schodach. Na pewno czekała. 
Niemożliwe, by odeszła. Nawet jeśli ostatni raz zgodziła się z nim spotkać. A 
właściwie, tym bardziej że ostatni raz. W drzwiach mało się nie zderzyli. 
Wychodziła, ale to nic. To znaczyło, że mogą wsiąść do samochodu i pojechać, 
gdzie on zechce. Był to niewielki, ale wspaniały cień nadziei. 
Prysł nagle tak, jak powstał. Za nią w drzwiach stał Harald. Z tryumfującym 
uśmiechem zdobywcy. – Czekaliśmy na ciebie, ale już dłużej nie możemy. 
Przepraszamy, ale jesteśmy umówieni – powiedział z wyszukaną uprzejmością. Jane 
skinęła potakująco głową. 
– Przecież... 
– Oczywiście, że tak – potwierdziła z uśmiechem – ale wiesz, doszliśmy do 
wniosku z Haraldem, że wszystko, co dotyczy mnie, powinniśmy załatwiać we 
dwójkę. Dlatego przyszedł ze mną. Sam rozumiesz, że nie powinnam mieć przed nim 
tajemnic. 
Wyminęli go, zeszli po schodach. Wsiedli do wielkiego, wytwornego samochodu 
Haralda. Jeszcze pomachała mu radośnie, jakby nie było to pożegnanie na zawsze, 
ale rozstanie się na parę godzin po to, by wszystko było znów jak dawniej. A w 
tej chwili wiedział doskonale, że jest to nieodwołalny koniec. W dodatku z 
brzydkim, nietaktownym zakończeniem dopisanym przez Jane. 
– Dlaczego ona tak postąpiła? – powiedział na głos, osuwając się na fotel 
samochodu – dlaczego? – uderzył rozpaczliwie w kierownicę, aż zawył klakson. 
Przechodnie obejrzeli się, a spacerujący przed muzeum policjant przystanął, nie 
bardzo wiedząc, czy ma wystawić mandat, czy też zlekceważyć sprawę. Ostatecznie 
wybrał to drugie. Kierowcy w Chicago, od chwili wprowadzenia wojennego 
racjonowania benzyny, stali się dużo spokojniejsi. Kmita widział wahanie 
policjanta, a nawet czekał na jego interwencję. Chciał na kimś wyładować 
zrodzoną przed chwilą agresję. Nie mógł na Haraldzie, to na chuchrowatym 
przedstawicielu porządku publicznego. Przynajmniej go zamknie. Może to 
przyniesie ukojenie. 
Odczekał jeszcze kilkanaście minut. Nic się nie działo. W każdym razie na ulicy, 
bo w nim samym szalała burza. Przekręcił kluczyk i ruszył. Dokąd, było mu 
wszystko jedno. Czas jakiś wałęsał się po ulicach, nie zważając na oszczędność 
benzyny. Przejeżdżał te same przecznice, zatrzymywał się pod tymi samymi 
światłami, nim zorientował się, że jeździ w kółko po ulicy Dearborn. Natychmiast 
skręcił w najbliższą przecznicę. Chyba nigdy tu nie był. W każdym razie 
pierwsze, co dostrzegł, to duża plansza werbunkowa do armii. Zjechał do 
krawężnika i nie zważając na niezastawialną świętość amerykańską, jaką jest 
hydrant, zaparkował, całkowicie go tarasując. 
W biurze przyjęto go uprzejmie. Oczywiście, zaraz może zostać wciągnięty na 
listę ochotników. To nic, że ma ponad trzydzieści lat. Na pewno doskonale 
przetrzyma okres rekrucki. Potem może nawet dosłużyć się stopnia sierżanta. Jest 
kapitanem Gwardii Narodowej15? Niestety, w tej chwili nie mogą mu tego uznać. 
Przyszło takie zarządzenie. Być może ma na celu zatrzymanie gwardzistów dla 
celów obrony terytorialnej. Rozkładali bezradnie ręce. 
– 
Być może zmienią tę instrukcję, ale na razie... Przykro, nic nie poradzimy Chyba 
żeby zgłosił się pan do jakiejś armii sojuszniczej. Wtedy wolno panu zachować 
stopień. 
–
Jakiej? – zdziwił się – jestem Amerykaninem. 
–
Tak, tak, nie wątpimy, ale pana nazwisko... Z jakiej grupy etnicznej pan 
pochodzi? 
–
Ojciec mówił, że jakiś przodek, chyba pradziadek, przyjechał z Polski. 
– 
Z Polski – z zaskoczeniem popatrzyli na jego cerę i czarne włosy – chyba z 
jakiegoś kraju latynoskiego albo z Włoch. 
– 
Nie, na pewno był Polakiem – pochylił się nad biurkiem urzędnika i dodał 
groźnie, chcąc ukryć tego Murzyna czy Mulata, który przyplątał się w rodzie – 
mamy nawet polski herb. 
–
Co to jest? 
–
Nie wiem dokładnie, ale taki znak rodowy używany w Europie. 
– 
Skoro tak – urzędnik mimo wszystko nie zdawał się być przekonany – to możemy 
pana przekazać do wojska polskiego. A język pan zna? 
– Skądże, ani słowa. 
– Trudno. Powinien się pan nauczyć, ale to już zmartwienie pana, kapitanie, i 
Polaków – pochylił się nad papierami, coś długo w nich skrobał piórem, zadał 
parę pytań, aż wręczył Kmicie dokumenty – jutro proszę być na lotnisku. Stamtąd 
odlatuje transportowiec wojskowy do Waszyngtonu. Nasi ochotnicy idący do obcych 
armii muszą tam przejść przez specjalną komisję. Życzymy powodzenia. 
Jeszcze tego samego dnia wieczorem Andrew na resztkach benzyny zajechał do domku 
ojca na peryferiach. Jak zwykle było posprzątane, pedantycznie czysto, a James 
siedział w fotelu pogrążony w swej ulubionej lekturze roczników policyjnych. 
Decyzję syna przyjął bez 
15 Oddziały ochotnicze zorganizowane w USA na wzór wojsk regularnych. 
zdziwienia. 
– 
Armia polska. Bardzo dobrze. A jak już będziesz w Warszawie, to odwiedź naszych 
kuzynów. I zapytaj przy okazji o herb. Ojciec mi przekazał, że herb jest z lwem. 
Ale obawiam się, że to może ma coś wspólnego raczej z Afryką. 
–
Z pradziadkiem Murzynem? 
–
Może, ale chyba nie. Zresztą sprawdź. 
–
To daj mi adres. Odwiedzę ich. 
– 
Mój Boże – starszy pan się roześmiał. – Skąd mogę to wiedzieć. Tyle wojen, tyle 
pokoleń. Nie wiadomo, czy ktoś z rodu żyje. 
– Przecież mówiłeś... 
– 
Tylko tak żartowałem. Tyle tylko wiem, że Kmita z Polski przyjechał, akurat jak 
założono Chicago. 
–
To niewiele. 
–
Jeszcze wiem i to, że miał na imię Andrew. I ty na jego cześć dostałeś to imię. 
– 
To niby wszystko się zgadza. Tamten z tym imieniem przyjechał do Stanów, a ja z 
tym samym wracam do Polski. 
– 
Ano się zgadza – powiedział James, wstał, uściskał syna – tylko pamiętaj, nie 
przynieś wstydu naszemu nazwisku, tam w armii. 
Andrew skinął głową, nie bardzo rozumiejąc, co ojciec ma na myśli. James zaś, 
patrząc przez okno na ruszający spod domu samochód syna, zastanawiał się, 
dlaczego do tej pory nie powiedział mu, że Polak, który zginął od jego kuli w 
strzelaninie z gangsterami w latach trzydziestych, nazywał się też Kmita. 
3. 
Twardo stukając podkutymi butami o płyty chodnika, przeszli obok niej. Spod 
okapów hełmu omiotły ją dwie pary oczu wyglądające jak dziurki odbytnicy. 
Odwróciła wzrok, by nie wyczytali z niego niezbyt sympatycznego porównania. 
Ledwie ją minęli, gdy jeden zawrócił, wybijając krok jak na musztrze. 
– Stać – powiedział śmiesznym polskim akcentem – pani papiery. Zadrżała. Uniosła 
wzrok. Patrzył na nią niebiesko, modro, sympatycznie. Nie mogła się zmusić, by 
uznać go za wroga. Już otwierała torebkę, by wydobyć z niej kenkartę. Machnął 
ręką. 
– Ręce do góry – powiedział prawie życzliwie. 
Uniosła je, nie wypuszczając torebki. Przejechał ręką po jej ciele w 
poszukiwaniu broni. Ot, taki rutynowy gest żandarmskiej kontroli. Nie wkładał w 
niego żadnego erotyzmu. Przesunął dłonią po jej piersi, zupełnie niechcący, 
jakby była kamiennym posągiem, a nie kobietą. I wtedy stało się coś niepojętego. 
Odczuła coś, czego nawet nie doznała wtedy, kiedy na kanapie salonu oddała się 
Tadeuszowi. Doznała tego z taką intensywnością, że gdyby Niemiec powiedział: 
chodź – poszłaby natychmiast. 
Zasalutował, uprzejmy uśmiech przeleciał mu przez twarz. Dołączył do czekającego 
kolegi i wystukując swój okupacyjny krok Herrenvolku16, odeszli Marszałkowską. 
Dopiero teraz zorientowała się, że zatrzymali ją przed domem Tadeusza, który już 
dawno przestał być ich gniazdem rodzinnym. Od niego nie było wiadomości od 
trzech lat, a rodzice zniknęli pewnego dnia, jakby ich kto zdmuchnął. Podobno 
trafili do obozu koncentracyjnego. Nie miała do tej 
16 Herrenvolk (niem.) – naród panów. 
kamienicy już ani przywiązania, ani niechęci jak dawniej. Wszystko zwietrzało 
wraz z latami wojny, zostało pokryte kurzem codzienności. 
Stała na środku chodnika. Nie miała siły ruszyć dalej. Właściwie powinna temu 
Niemcowi plunąć w twarz. Zastanowiła się – a raczej może sobie samej. Przecież 
on nawet nie dostrzegł w niej kobiety. A może? Drżały jej nogi. I to było 
najdziwniejsze. Nie wiedziała bowiem od czego, czy od tego absurdalnego, 
karygodnego pożądania, jakie po raz pierwszy w niej zabłysło, czy też był to 
strach, który równolegle ją opanował. Przecież w torebce, którą, podnosząc ręce, 
dźwigała do góry, był pistolet z zapasowym magazynkiem. Odkrycie przez żandarma 
tej broni było w zasadzie równoznaczne z wyrokiem śmierci, a w każdym razie 
męczarniami na śledztwie. 
Przechodnie oglądali się za stojącą, pobladłą dziewczyną o niecodziennej urodzie 
opromienionej złotymi włosami. Starszy, nieco szpakowaty, elegancko ubrany 
mężczyzna z niedbale przerzuconym przez rękę prochowcem, wziął ją pod rękę. 
– Chodź, dziecko – powiedział dobrotliwie – niebezpiecznie tak stać. Byle 
szpicel zorientuje się, że to reakcja po zatrzymaniu cię przez patrol. Nie 
trzeba być zbyt domyślnym, aby zorientować się, dlaczego. 
Miła powierzchowność, sympatyczny timbre głosu przywróciły jej równowagę. Dość 
bezwolnie poszła, trzymana pod rękę. Równocześnie, stawiając pierwsze kroki, z 
przerażeniem uświadomiła sobie, że bezwolne osłabienie, jakie ją ogarnęło, wcale 
nie wynikało ze strachu. 
Wytworny mężczyzna szedł zdecydowanym krokiem, nie wypuszczając jej ramienia z 
uścisku. Skręcili w ulicę Hożą i nic nie mówiąc, doszli do Placu Trzech Krzyży. 
Tu delikatnie odsunęła jego rękę. Nie mogła pozwolić, by szedł z nią aż do domu, 
w którym miała spotkanie. To przeczyłoby wszelkim zasadom konspiracji. 
– Dziękuję bardzo – powiedziała – dalej sama sobie poradzę, 
Przystanął i skłonił głowę. Przeszła przez jezdnię Mokotowskiej i Alej 
Ujazdowskich, a skręcając w stronę Instytutu Głuchoniemych, dyskretnie się 
obejrzała. Elegancki pan szedł za nią. Niby to nie zwracał na nikogo uwagi, 
zatopiony w myślach, ale postępował za nią krok w krok. Opanowała paniczny 
strach – a jeśli to jest szpicel? Wprawdzie na takiego nie wyglądał, ale 
najgroźniejsi są tacy wzbudzający na pierwszy rzut oka zaufanie. 
Minęła Instytut, postanawiając gdzieś go zagubić na ulicy Książęcej i jak 
najprędzej zawrócić, by nie spóźnić się na odprawę. Minęła budynek i parę kroków 
dalej obejrzała się możliwie najdyskretniej. Mężczyzna wszedł przez boczną 
furtkę Instytutu, akurat tę wiodącą do mieszkania, w którym miała oddać broń. 
Było to wręcz niewiarygodne. Telepatia szpiclowska? Chęć zwabienia jej do 
zdemaskowanego już lokalu? 
Różne niedorzeczne myśli przeleciały jej przez głowę. Równocześnie wykonała to, 
czego nie powinna robić. Zawróciła na pięcie, minęła furtkę Instytutu, skręciła 
w lewo i przez pierwsze drzwi weszła na piętro. Z niechęcią zobaczyła, że na 
drzwiach jest wizytówka z nazwiskiem – Frąckowiak. – Na czas odprawy powinien ją 
był zdjąć – pomyślała – a jeśli tam jest kocioł? I to od paru godzin, a 
elegancki pan to gestapowiec, który przyszedł, aby przesłuchać złapanych? 
Stała przed drzwiami, wpatrując się w wizytówkę, niepewna, czy wejść, czy też 
zawrócić i zawiadomić, kogo trzeba. Wreszcie z desperacją zadecydowała. Zapukała 
w sposób umówiony – jeden raz, przerwa, dwa razy, przerwa i trzy. Prawie 
natychmiast ktoś otworzył. Uśmiechnęła się do niej znajoma twarz. 
–
Hanka, a ty do kogo? 
–
Czy tutaj mamy dostarczyć węgiel? – wykrztusiła bezsensowne hasło. 
– 
O przepraszam – powiedział z udaną powagą – panna Kmitówna ma zapewne pseudonim 
i 
jest już poważną dorosłą kobietą. Dopiero teraz skojarzyła, to był znajomy jej 
rodziców, chyba major saperów. 
– Tak jest, panie majorze. Łączniczka „Róża”. Przyniosłam broń dla obstawy. 
Z bocznych drzwi wychylił się mężczyzna, który przed chwilą prowadził ją pod 
rękę. Saper zameldował: 
– Panie pułkowniku, łączniczka z bronią dla obstawy. 
– My już się znamy, chociaż nie zostaliśmy sobie przedstawieni – powiedział – 
ale proszę dopilnować, by tej panny z bronią nie wysyłać. Nie można narażać tak 
pięknej kobiety – dodał dwornie, choć wszyscy troje doskonale rozumieli, o co 
chodzi. 
Oddała pistolet i przycupnęła w przedpokoju. Niewiele od niej starszy, młody 
człowiek z czarną, sterczącą czupryną usiadł naprzeciw z ponurym wyrazem twarzy. 
Cały czas bawił się bezpiecznikiem. Raz tylko wyjął i sprawdził magazynek. Na 
nią nie zwracał uwagi, zupełne powietrze. Zza drzwi, gdzie odbywała się odprawa, 
dochodziła rozmowa. Zdawało się jej, że rozróżnia głos pułkownika, choć zupełnie 
nie można się było zorientować, o czym mówią. Po dwóch, a może trzech godzinach 
narada zakończyła się. 
Do holu jako pierwszy wszedł ów wytworny mężczyzna. Młody człowiek z pistoletem 
poderwał się i zameldował, oczywiście jako podchorąży „Czarny”. Oficer skinął 
ręką i obrócił się ku „Róży”. 
– Pani pozwoli, że się przedstawię – skłonił się po staroświecku szarmancko – 
pułkownik „Korwin”. 
–
Łączniczka „Róża” – powiedziała, wyciągając rękę. 
– 
To wiem. A nawet więcej, wbrew zasadom konspiracji. Z pani ojcem byłem na wojnie 
z 
bolszewikami. Tylko on poszedł do cywila, a ja dosłużyłem się tych gwiazdek. 
Przytaknęła, nie bardzo wiedząc, co odpowiedzieć. 
–
Proponuję, by pani została moją łączniczką. 
–
Przecież pan pułkownik stwierdził, że się do tego nie nadaję. 
– Powiedziałem: do przenoszenia broni nie, ale do informacji czy meldunków 
znakomicie. Przypadkowo widziałem, jak panią zatrzymano. Pani uroda zrobiła na 
Niemcu takie wrażenie, że nawet nie zajrzał do torebki ani nie wylegitymował. 
Właśnie kogoś takiego potrzebuję. 
Przypatrzyła się mu podejrzliwie. Właściwie co wtedy dostrzegł? Czy jej 
poniżająca reakcja była widoczna? I czy rzeczywiście ten Niemiec dotknął jej w 
pełni świadom tego, co czyni? Jednakże „Korwin” mówił to bez żadnej ubocznej 
myśli. Nawet uśmiechnął się zachęcająco. Doszła do wniosku, że naprawdę idzie mu 
tylko o dobro organizacji i sprawne funkcjonowanie jego sztabu. 
–
Tak jest, panie pułkowniku – powiedziała – rozkaz. 
4. 
–
Captain Andrew Kmita – zawołał ktoś po angielsku – gdzie pan, u diabła, się 
podziewa. 
–
Nie u diabła, jestem tutaj – powiedział po polsku, śmiesznie akcentując słowa. 
– To proszę tu przyjść. W czasie wyczekiwania nie wolno się nigdzie oddalać. 
Lada chwila możemy startować. 
–
Dobra, dobra. Człowiek musi czasami pójść do toilet. 
–
W porządku. Tylko to po polsku nazywa się toaleta. 
–
Okej, niech będzie toaleta.Pięć par oczu uniosło się znad kart rozrzuconych na 
stole.
– 
Ty, Andrew – odezwał się jeden – pewnie poszedłeś do ubikacji tylko dlatego, że 
przegrywałeś. 
Wyglądali śmiesznie w grubych kombinezonach wzdętych odzieniem, bronią osobistą, 
latarką, kompasem, łopatką, amunicją zapasową, nożem, piersiówką z alkoholem, 
porcją żywności i apteczką. Ponadto na głowie mieli hełmy z porowatej gumy, 
bardziej przypominające modne toczki damskie niż wyposażenie spadochroniarskie. 
Kmita wzruszył ramionami. 
–
Wszyscy jesteście przegrani. I tak od razu po skoku spisują nas na straty. 
–
Nie kracz – jeden z grających wstał i przeciągnął się – bo coś wykraczesz. 
– 
Zresztą ten skok to dla nas wybawienie – powiedział drugi, rzucając karty. – W 
tych Włoszech można się usmażyć żywcem, niczym kotlet schabowy. Popatrzcie, 
nawet palmy przywiędły. 
Wyjrzeli przez okno na powietrze stężałe od gorąca. Długich gałęzi palmy nie 
poruszał najlżejszy wiaterek, ale drzewo czuło się dobrze i zielono. Odwrócili 
się ku niemu z pretensją, w porę, by zobaczyć, iż wszystkim zmienia karty. 
– 
Prawdziwy dżentelmen może oszukiwać w miłości, ale nie w kartach – powiedział 
Kmita z przyganą. – Prawdziwy dżentelmen w niczym nie oszukuje, tak jak ja. Ja 
tylko pomieszałem wam szyki, obrzydliwi karciarze. A poza tym nie będziecie 
skakać na spadochronach dla szlachetnej zabawy, tylko dla bezpardonowej, 
brutalnej walki. Bo do czego wzięliście ze sobą truciznę? 
–
Żeby samemu się wyprawić na tamten świat w sytuacji bez wyjścia. 
– 
Nieprawda. Niektórzy z nas mają specjalne zestawy do trucia wroga. No, może 
zaprzeczycie? Kmita rozejrzał się po twarzach. Dwóch spuściło wzrok. 
–
Ja na pewno jestem czysty. 
–
Jak każdy Amerykanin – zaśmiał się któryś – prysznic i coca-cola codziennie. 
Być może doszłoby do ostrzejszego sporu, gdyby w otwartych z nagła drzwiach nie 
stanął oficer w lotniczym mundurze. 
– 
No, panowie, żegnajcie się z urokami słonecznej Italii. Czas opuścić kurort 
wypoczynkowy Brindisi i rozpocząć zwiedzanie najbardziej uroczych zakątków 
Polski. 
Nikt nie odezwał się ani słowem. Nikt nie zaśmiał. Dopięli kombinezony i 
zaczepili szelki spadochronów. Na płycie grzał silniki czteromotorowy Liberator 
ze śmiesznym dwudzielnym ogonem. Z trudnością, przy pomocy stojącego przy 
samolocie podoficera wgramolili się do środka. Przysiedli na ławeczkach 
ustawionych wzdłuż ścian. Z kabiny wyszedł pilot. 
– 
Panowie oficerowie, nasza taksówka dowiezie was do ojczyzny w mniej więcej pięć 
godzin. Odpowiadamy za przelot i pomagamy w wysiadaniu przez te drzwi. Lądować 
musicie sami. 
Odpowiedział mu stłumiony, nieco wymuszony śmiech. Zaczynali się nieco bać, choć 
do strachu nikt nie przyznałby się pod żadnym pozorem. Jedynie Kmita chciał 
powiedzieć, że do swojego kraju musiałby lecieć przez Atlantyk, ale rozmyślił 
się. Nie było sensu wyróżniać się spośród Polaków, tym bardziej iż wciąż miał 
nadzieję na spotkanie w Polsce któregoś ze swych kuzynów. 
Drżenie silników Liberatora wzmogło się, przenosząc wibracje na cały kadłub i na 
siedzących spadochroniarzy. Trwało to ze dwie, trzy minuty, aż samolot potoczył 
się w kierunku pasa startowego i nie zatrzymując się, począł nabierać szybkości, 
by oderwać się od ziemi i wznieść w powietrze. 
Lot rzeczywiście trwał kilka godzin, ale im w zamkniętym pudle, ostrzeliwanym 
kilkakrotnie przez artylerię przeciwlotniczą, zdawał się wydłużać nieskończenie. 
Do tego doszła jakaś burza, która przez prawie pół godziny rzucała samolotem 
niczym piłeczką. Z ulgą powitali zapalenie się czerwonego światełka, które 
oznaczało przygotowanie się do skoku. Liberator zrobił rundę nad zrzutowiskiem. 
Przez okrągłe okienka w kadłubie ktoś dostrzegł światła rozłożone na ziemi w 
kształcie strzały. W tejże samej chwili otworzono pokrywę i do środka wtargnął 
ostry pęd powietrza. Sprawdzili, czy mają przypięte karabińczyki taśm 
wyciągających spadochrony. Nad głowami błysnęło im zielone światełko. 
– Go! – krzyknął oficer regulujący zrzut i jakby niepewny, czy zrozumieli, dodał 
– skakać! 
Odbijali się od podłogi jeden po drugim i znikali w ciemności. Ostatni był 
Kmita. Wyleciał w czarną przestrzeń pewny, iż są to ostatnie chwile w jego 
życiu. Ogarnął go świst powietrza. Ryk silników Liberatora zaczął się oddalać, 
cichnąć, a jednocześnie szelki spadochronu szarpnęły całym ciałem, pęd nagle 
ustał. Kołysał się w przestworzach, w absolutnej ciszy. Z dołu dochodziły go 
wyraźne głosy ludzkie, migotanie światełek. Warkot samolotu zniknął gdzieś w 
oddali. 
W tym momencie uświadomił sobie, że nie będzie tak wiecznie zawieszony w 
powietrzu, ale wkrótce zetknie się z ziemią. Nim zdołał się do tego przygotować, 
zamajaczyła przed nim ciemniejsza płaszczyzna. Podkurczył nogi, sprężył się w 
sobie. Rzuciło nim o ziemię, wywróciło i pociągnęło. Jednym uderzeniem w klamrę 
wyzwolił się z szelek spadochronu i zerwał na równe nogi. Szarpał się chwilę z 
kombinezonem, nim wyciągnął swego kolta. Na odgłos kroków wymierzył pistolet w 
tę stronę. 
– Who’s that – zawołał. 
Idący ku nim padli na ziemię. Ktoś wystrzelił i pocisk ze świstem przeleciał 
koło ucha Kmity. Strzelił na oślep raz i drugi. Odpowiedzieli mu zgodną 
kanonadą. 
– 
Ludzie – ktoś zawołał – nie strzelajcie, to Amerykanin, nie Niemiec. 
–
Who are you – krzyknął ktoś z naprzeciwka. 
–
Captain Andrew Kmita – odpowiedział – polish soldier. 
Podbiegli ku niemu. Poczęli ściskać i przepraszać. Ledwo się wyzwolił. Za chwilę 
nadeszli pozostali spadochroniarze. Poza drobnymi otarciami czy zadrapaniami nic 
im się nie stało. Ze zdziwieniem stwierdził, że poprzednia oschłość i pewna 
rezerwa, jaką odczuwał, znikła bezpowrotnie. 
– Oj, Andrzej, mogli cię kropnąć, jak amen w pacierzu – powiedział jeden – nie 
mogłeś to gadać ludzkim językiem, tylko zaraz po angielsku. 
Podeszli do niego w swych ciężkich misiowatych kombinezonach, zabawnych toczkach 
na głowach, klepali go po ramieniu, ściskali. Wyraźnie cieszyli się. 
–
Czy ja tak samo śmiesznie wyglądam? 
–
Jeszcze gorzej – roześmiali się – cały jesteś wytarzany w błocie jak nieboskie 
stworzenie. 
–
What is „nieboskie stworzenie”? 
–
Dirty animal – wyjaśnił jeden. 
–
Bloody foreigner – dorzucił drugi, śmiejąc się. 
Prawie do samego rana wieziono ich chłopskimi furkami ciągnionymi przez konie, 
którym Kmita przyglądał się z zaciekawieniem. Właściwie nie wyobrażał sobie, że 
ludzie do poruszania się na większe odległości mogą używać czegoś innego niż 
samochodu. Wstydził się zapytać swym kulawym polskim, czy wszystkie auta zabrali 
Niemcy. Zresztą zaraz wsadzono go do pociągu z sapiącą czarną lokomotywą, a 
towarzysząca mu łączniczka poradziła, by milczał i udawał, że śpi. 
Drugim szokiem była Warszawa. Różniła się nie tylko od Chicago, Nowego Jorku, 
ale także od oglądanego niedawno Londynu, a nawet miast szkockich, gdzie 
przechodził szkolenie. Domy wprawdzie podobnie stłoczone, ale inne w 
architekturze, no i ludzie, biednie ubrani, prawie obdarci. Tak na pewno 
wyglądali bezrobotni amerykańscy na początku tego wieku. Poza tym uzbrojone 
patrole niemieckie, patrzące spode łba. 
Zaprowadzono go do wysokiej kamienicy przy jakiejś głównej ulicy. Ledwie zjadł 
śniadanie, gdy do pokoju wszedł starannie ubrany mężczyzna przypominający 
londyńskiego dżentelmena. Przedstawił się całkiem poprawną angielszczyzną. 
–
Pułkownik „Korwin”. Został pan do mnie przydzielony jako oficer łącznikowy 
alianckich sił zbrojnych. 
– 
To pomyłka, zaciągnąłem się do polskiej armii jako ochotnik. Nie mam żadnego 
upoważnienia do reprezentowania... 
– 
Niech się pan nie przejmuje – przerwał mu – w każdym wojsku musi być szczypta 
bałaganu i nieporozumień. Taka jest istota wojska, bo na tym polega wojna. Kto 
nie umie się w tym poruszać, nie będzie dobrym żołnierzem. 
Kmita popatrzył na pułkownika z uznaniem. Było to niegłupie stwierdzenie i 
świadczyło, że „Korwin” jest inteligentnym oficerem. 
– Racja, taka jest logika wojny, która wszystko dezorganizuje. 
– 
No, dobrze. To znaczy, rozumiemy się. Ponieważ mimo wszystko jest pan 
amerykańskim oficerem, daję panu do wyboru – zostać w Warszawie albo wyjechać do 
partyzantki. Tylko uprzedzam, dzisiaj po południu wybucha powstanie. 
– Powstanie – myślał, że nie wierzy własnym uszom albo pułkownik pomylił 
angielskie słowo 
– 
przeciw Niemcom. Ależ to... – powstrzymał się – zostaję! – powiedział 
nieoczekiwanie dla samego siebie. 
– Tak też myślałem, że pan postąpi, panie kapitanie... przepraszam, jak pana 
pseudonim? 
–
„Andrzej” – powiedział po polsku – przepraszam, ale chciałbym o coś zapytać – 
powrócił do angielskiego. – Moja rodzina przed paru pokoleniami wyemigrowała do 
Stanów Zjednoczonych z Polski, z Warszawy. Mieli herb, w którym był lew. Czy pan 
pułkownik nie wie, co to za herb? 
– 
Nigdy nie sądziłem, że Amerykanie przywiązują wagę do herbów. U nas od 
dziesiątków lat nikt ich nie używa. Nie znam się na heraldyce, ale o ile wiem, 
to chyba w żadnym polskim herbie nie ma lwa. A teraz proszę tu zaczekać na moją 
łączniczkę. O ile wiem, uczyła się języka tylko w szkole średniej. 
5. 
Z zaciekawieniem nacisnęła klamkę. Skrzypnęły drzwi. Odwrócił się od okna. 
Patrzyli na siebie zafascynowani. Andrew jeszcze nigdy czegoś podobnego nie 
odczuwał. Raptem Jane poszarzała, rozwiała się w nicość, jakby nigdy nie 
istniała, jakby nie było porażającej, dotkliwie bolesnej sceny na schodach 
„Shedd Aquarium”, jakby równocześnie jego rodzinne Chicago wraz z wszystkimi 
znanymi mu ongiś dziewczętami przestało istnieć. 
„Róża” nie zdjęła nawet ręki z klamki, stała zapatrzona, urzeczona, a jednak 
jeszcze niepewna – czyżby tak wyglądała miłość od pierwszego wejrzenia, tylekroć 
opisywana w książkach? – pomyślała – a może tylko tak się wydaje. Zaraz czar 
pryśnie, zniknie. Niech tylko przemówi, coś powie, a wszystko się rozwieje. 
Równocześnie coś kazało się jej uporczywie trzymać tej chwili, przedłużać ją, by 
trwała. 
– Po raz pierwszy jestem szczęśliwy, iż opuściłem Amerykę i skoczyłem z samolotu 
do Polski 
– powiedział, starając się najpoprawniej akcentować słowa. 
Mimo że po polsku zabrzmiało to drewnianie, ten głos mało jej nie sparaliżował. 
Dłoń osunęła się z klamki i opadła wzdłuż ciała. Jedyne, co zdołała wykrztusić, 
to: – Tak jest, panie kapitanie. 
Jakby tego nie dostrzegł. 
– 
Na imię mam Andrew – powiedział – nazwiska nie powinnaś znać, bo jak wy to 
mówicie: konspiracja. 
Stali naprzeciw siebie, nie wiedząc, co powiedzieć. Najchętniej rzuciłaby się mu 
w ramiona. On myślał o tym samym. Jednak żadne nie odważyło się na ten gest. 
– 
Wiesz – powiedziała, nieoczekiwanie przechodząc na ty – że za dwie godziny 
zaczyna się powstanie. Pułkownik mówił, że zdecydowałeś się zostać w Warszawie. 
Dlaczego to zrobiłeś? 
–
Co zrobiłem? – zapytał po angielsku. 
–
Zostałeś w mieście. 
– 
Bo mam broń, którą chcę wypróbować – odpowiedział żartobliwie i wyciągnąwszy dwa 
pistolety, położył je na stół – z tych koltów strzelałem jedynie do tarczy. 
Teraz trzeba je wypróbować w boju. 
– 
Myślałam, że kolty są tylko bębenkowe. Na wszystkich filmach z Dzikiego Zachodu, 
jakie widziałam... – odparła jedynie po to, aby coś powiedzieć. Cisza ją 
peszyła. Bała się, że jeśli przestaną rozmawiać, bez chwili wahania rzuci się mu 
w ramiona. 
I zapewne by to uczyniła, gdyby za oknem nie rozległa się potężna detonacja. 
Gdzieś na dole posypało się szkło. Zaraz w ślad za tym poszła seria pistoletu 
maszynowego, jedna, druga, trzecia, i cisza. Kmita chwycił oba pistolety. Jeden 
zarepetował i zatknął za pasek od spodni, drugi wsunął w kieszeń marynarki. 
Ostrożnie przy ścianie przysunął się do okna. 
Na środku ulicy stał samochód ciężarowy z rozbitą maską i przednie szybą. Z 
szoferki zwisał pokrwawiony kierowca w mundurze Wehrmachtu. 
Na schodku auta siedział drugi, trzymając się z wyrazem bólu za ramię. Paru 
innych, prawdopodobnie skrytych dotąd pod plandeką skrzyni, trzymając w ręku 
gotowe do strzału Schmeisery17, szło w głąb ulicy, gdzie w odstępie kilku kroków 
od siebie leżało trzech mężczyzn z biało-czerwonymi opaskami na ręku. 
„Róża” przysunęła się i zaglądając przez ramię, przytuliła do jego boku. Oddal 
jej delikatnie niby mimochodem uścisk, dalej wpatrując się w ulicę. Tymczasem 
pierwszy Niemiec podszedł do jednego z leżących cywilów, butem odwrócił ciało na 
wznak, przyjrzał się uważnie, po czym uniósł pistolet maszynowy i strzelił. 
– Dobijają rannych – szepnęła z przerażeniem. 
Zrozumiał, choć mówiła po polsku. Wyszarpnął pistolet zza paska spodni i uniósł, 
by strzelić. Chwyciła go za przegub ręki i z siłą, której się po niej nie 
spodziewał, przygięła dłoń z bronią w dół. 
–
Nie – powiedziała błagalnie – nie rób tego. Im nie pomożesz, a na dodatek my 
zginiemy. 
–
Jak tak możesz mówić? Tam mordują ludzi. Nie wolno do tego dopuścić. 
– 
Masz rację – potwierdziła – ale ty jesteś z dalekiego, wspaniałego świata. Nie 
rozumiesz, co się tu dzieje – zamyśliła się – chociaż masz rację. Upodlono nas. 
Mnie też, bo nie sprzeciwiam się zbrodni. A powinnam. Bez względu na 
konsekwencje, jakie poniosę. 
W dalszym ciągu trzymała jego rękę, ale nie był to już silny uchwyt protestu. 
Tak samo to odczuł. Delikatnie pogłaskał jej dłoń. 
– 
Pewnie masz rację – łagodnie odsunął kosmyk włosów opadających jej na twarz i 
pocałował w same usta. Wszystko stało się jej obojętne. Mógłby teraz strzelać do 
całej kompanii, wbrew instynktowi samozachowawczemu zgodziłaby się teraz na 
wszystko. Byleby ją jeszcze raz pocałował. Ale on widać uznał jej racje i 
rzeczowo, jak na oficera przystało, zapytał: 
– Czy to już powstanie? 
– 
Tak – spojrzała na zegarek – na pewno. Wcześniej zaczęli, ale mają opaski, to 
znaczy, że już. 
–
A jest jaki wasz oddział? 
–
Chyba nie. Miałam cię zaprowadzić na Zielną. 
–
Gdzie to? 
–
Po drugiej stronie Ogrodu Saskiego, koło Marszałkowskiej. 
– 
Wspaniała dziewczyno – roześmiał się – gdybyś mi powiedziała, że przy Michigan 
Avenue lub na Dearborn Street, to bym wiedział z zamkniętymi oczami, ale te 
wasze nazwy nic mi nie mówią. Nie zapominaj, że znam Warszawę zaledwie od kilku 
godzin, prawie tak jak ciebie. Powiedz lepiej, czy to daleko? 
–
Chyba z kilometr, najdalej dwa. 
–
A teren zajęty przez Niemców? 
–
Teraz nie wiem, ale przed powstaniem nie był. 
–
Brawo. Mówisz jak doświadczony oficer. 
17 Niemieckie pistolety maszynowe. 
Uśmiechnęła się nikło. Rzeczowy ton, jakim mówił, spowodował, iż zwątpiła, czy 
nim tak samo ogarnęło uczucie. Nie zwrócił uwagi na jej rozterkę. 
– Za wszelką cenę musimy się przedostać na punkt koncentracji, o którym mówisz. 
Tu nie powinniśmy zostać ani chwili dłużej. 
Przytaknęła. Mimo wszystko niezbyt pewnie czuła się w tej kamienicy, otoczonej 
przez Niemców. Na dodatek uprzytomniła sobie, że przed „Korwinem” odpowiada za 
całość i bezpieczeństwo „Andrzeja”. Stał się w ten sposób podwójnie dla niej 
ważny. 
– Chodź – wzięła go za rękę – spróbujemy. Masz rację, że nie ma innego wyjścia. 
Na schodach panowała cisza. Zapewne wszyscy lokatorzy przyczaili się ze strachu. 
Zaryglowali i pozamykali drzwi w naiwnej nadziei, że może ich to uchronić przed 
czymkolwiek. Zeszli na dół. W bramie nie było nikogo. Powstrzymał ją ruchem 
ręki. Wyjrzał ostrożnie. Pusto. Stał tylko rozbity samochód, leżał trup kierowcy 
i dobici powstańcy. 
–
Prowadź – powiedział – bo ja gotów jestem pójść w całkiem złym kierunku. 
–
Z powrotem na Michigan Avenue?Zrozumiał aluzję.
–
Nawet gdybym tam wrócił, to i tak już byłbym innym człowiekiem. Ale nie wrócę. 
–
Dlaczego? Chyba nie zostaniesz w Polsce? 
–
Nie wrócę bez ciebie – przygarnął ją ku sobie i pocałował w usta.Przytuliła się 
do niego, ale zaraz zwyciężyło poczucie odpowiedzialności.
–
Chodź. Każda sekunda może zadecydować o tym, czy nam się uda. 
Z oddali dochodziły serie broni maszynowej i pojedyncze wystrzały, czasami 
przytłumiony wybuch. Przeszli kilkadziesiąt metrów, uważnie się rozglądając. 
Ludzie nie pojawiali się nawet w oknach. Przy rogu przyczaili się, ostrożnie 
zaglądając w przecznicę. Tu również było pusto. 
– Jesteś pewna, że to powstanie rzeczywiście wybuchło? Może to tylko lokalna 
strzelanina. 
– Nigdy czegoś takiego nie robiono w biało-czerwonych opaskach. Zgodnie z 
rozkazem mieliśmy w nich wystąpić dopiero po wybuchu powstania. 
Na następnej ulicy również nie było nikogo. Nagle zza rogu wyszli dwaj lotnicy 
niemieccy. Szli środkiem jezdni. Śmieli się beztrosko. Byli bez broni. 
–
Pijani? – zapytał cicho. 
–
Nie sądzę. Zapewne uważają, że to jakaś łapanka i ich nie dotyczy. 
–
What is „łapanka”?Żołnierze nie skojarzyli sobie jego słów z angielskim, bo 
wyminęli ich obojętnie i poszli dalej.
– Prędko – pociągnęła go za sobą – może uda się nam przez Ogród Saski. Jeśli oni 
nic nie wiedzą, to może i inni się nie zorientowali. 
W parku świergotały ptaki, a lekki wiaterek poruszał liśćmi. Wydawało się, że 
zaraz alejką przebiegnie dziecko toczące wielkie kolorowe koło, a matki i niańki 
wyjadą z bocznych alejek z wózkami. Biegła zdyszana, ciągnąc za sobą Andrew. 
– Już niedaleko – pocieszała – już widać Królewską. Tam muszą być nasi.Raptem 
przytrzymał ją.
– Uważaj – powiedział ledwie dobywając głosu – tam idą. Główną aleją kroczyli 
powoli esesmani. Podwinięte rękawy, w dłoniach broń gotowa do strzału. Nie 
widzieli ich, zapatrzeni w przeciwną stronę. Przybliżyła twarz do jego ucha. 
–
To dobrze. To znaczy, że tam są nasi. 
–
Może, ale teraz trzeba się schować. 
–
W krzakach? 
Potrząsnął głową. Parę kroków od nich stała niewielka, byle jak sklecona buda z 
desek. Zapewne służyła ogrodnikom lub sprzątaczom parku. 
– Tam. Tylko tam. 
Drzwi były zamknięte na skobel z kłódką. Wyciągnął nóż i podważył. Zagięte 
niedbale metalowe szpikulce wyszły z drewna bez oporu. W środku były grabie, 
łopaty, taczki, unosił się duszny zapach stęchlizny. 
Zręcznie manipulując, wsunął wąsy skobla na poprzednie miejsce. Z zewnątrz 
wyglądało to na nie ruszane przez nikogo zamknięcie. Wyjrzał przez małe okienko. 
Esesmani zatrzymali się. Zwróceni w przeciwną stronę sprawiali się do natarcia. 
– 
Trzeba zaczekać. Najlepiej do wieczora. Teraz za nic nie przejdziemy – mówiąc 
to, układał z narzędzi ogrodniczych i taczek coś w rodzaju zasłony maskującej 
jeden kąt. 
– 
Wchodź pierwsza. Jak zajrzą przez okienko lub nawet otworzą drzwi, nie powinni 
nas zauważyć. 
Wczołgała się. Było tu niewygodnie, a chropawe, pełne drzazg deski drapały w 
plecy. Wczołgał się za nią. Czuła, jak ją obejmuje. – A więc to teraz nastąpi – 
pomyślała, tłumiąc strach przed esesmanami rozstawionymi na zewnątrz. Ale on 
nadsłuchiwał, zupełnie jakby nie czuł bliskości kobiety. Położył jej dłoń na 
ustach. Teraz i ona usłyszała kroki na zewnątrz. Mówili po niemiecku. Rozumiała 
doskonale każde słowo. 
–
Tu mogli się jacyś schować. 
–
Nie sądzę. Ci bandyci nie ruszają się z domów. Na otwartej przestrzeni nie 
potrafią walczyć. 
Z trzaskiem i brzękiem prysnęło okienko. Domyślili się, że Niemiec uderzył w nie 
kolbą. Zapewne wsadził głowę do środka, bo słychać było sapanie. 
– Spalę tę budę – powiedział im prawie nad samym uchem. 
Kmita nic nie rozumiał, ale razem z „Różą” wstrzymał oddech, świadom tego, co 
się stanie, jeśli ich zobaczą. 
– Nie – odpowiedział mu głos z zewnątrz – to zdemaskuje nasze pozycje. 
W odpowiedzi głośna seria, spotęgowana przez rezonans budy, przestebnowała im 
tuż nad głową grabie, łopaty, drewniane taczki i deski. Na zewnątrz rozległ się 
rechotliwy śmiech. 
– No, dobra, nie znęcaj się nad tym polskim szaletem. Szkoda amunicji. 
„Róża” i Andrew leżeli znieruchomiali, sparaliżowani, niepewni, czy nie zostali 
ranni albo czy nie leżą przytuleni do trupa. Minęło w ten sposób kilka sekund, 
może minut albo nawet cała godzina. Nie potrafili tego określić. Pierwszy 
poruszył się „Andrzej”. 
–
Nic ci nie jest? 
–
Nie. A tobie? 
–
Opadam dalej – powiedział. 
Zrobiło się jej gorąco – czyżby pod wpływem przeżyć pomieszały się mu zmysły? 
Wyczuł raczej, niż zrozumiał jej obawy. 
– Wszystko w porządku. Tylko przypomniałem sobie, co zwykł mówić mój ojciec. 
Życie jest opadaniem z wieży. Każdy z nas musi się roztrzaskać o ziemię. Jedyne, 
czego nie wiemy, to wysokość wieży. 
–
To piękne i straszne – powiedziała – czy twój ojciec jest filozofem? 
–
Nie, policjantem. 
Ale jej obojętna była odpowiedź. Przytuliła się do niego i wbrew strachowi, 
napięciu, zasnęła z ufnością w jego ramionach. Obudziła się dopiero o zmroku z 
poczuciem spokojnego szczęścia, którego istoty nie mogła zrozumieć. Wszak 
pierwszy lepszy napotkany Niemiec mógł ich położyć trupem. 
Ostrożnie, by nie uczynić rumoru, odsunął narzędzia ogrodnicze. Wyszli na 
zewnątrz. Z dala dochodziły pojedyncze wystrzały i serie broni maszynowej. 
Jednakże alejki były puste. Ani jednego Niemca. Ostrożnie, prawie na palcach, 
doszli do bramy przy ulicy Królewskiej. Dopiero teraz zauważyli, że pada deszcz 
zacierający wszelkie kontury. 
Na pewno po drugiej stronie są już nasi – powiedziała z przekonaniem, choć wcale 
tego nie była pewna. 
– Najlepiej przeczołgać się. Nikt nas nie zobaczy. 
Mażąc się w kurzu rozmytym przez krople dżdżu, dopełzli do kamienicy po 
przeciwnej stronie jezdni. W bramie wysunął przeciw nim karabin wartownik z 
biało-czerwoną opaską. Wprowadził ich do oświetlonej stróżówki i wybuchnął 
śmiechem. Wyglądali jak diabły z jasełek. Andrew popatrzył na nią, ale miast 
roześmiać się, powiedział z całą powagą po angielsku: 
–
Kocham cię. 
–
Ja też. I jestem szczęśliwa, bo nasza wieża jest wysoka. 
Wartownik opuścił karabin i popatrzył na nich ze zdziwieniem, jakby raptem 
znalazł się na filmie wytwórni Metro-Goldwyn-Mayer z ryczącym lwem w czołówce, 
nie rozumiał bowiem, o czym mówią, ale wiedział z całą pewnością, że po 
angielsku. 
6. 
Oddział porucznika „Szarego”, do którego dołączyła „Róża” z „Andrzejem”, był 
przekonany, że są małżeństwem. Dowódca uznał, że obecność amerykańskiego oficera 
podniesie znakomicie morale powstańców, dlatego przydzielił im osobny pokój w 
gmachu „Prudentialu” przy placu Napoleona. Żadne z nich nie zaprotestowało, a 
Kmita ucieszył się dodatkowo. 
– Nareszcie drapacz chmur. Wprawdzie niewielki, ale podobny do tych w Chicago. A 
poza tym „Prudential”, nasze towarzystwo ubezpieczeniowe. 
Poczuł się prawie jak w domu. Pierwsze wspólne noce spędzili w gorączkowym 
miłosnym zapamiętaniu. Kochali się, rozmawiali, bardzo mało spali. Była 
szczęśliwa, radosna. Wreszcie uznała, że wszystko, co czytała w powieściach o 
miłości, było niczym w porównaniu z tym, co obecnie przeżywała. O Tadeuszu ani 
razu nie pomyślała. Było jej absolutnie obojętne, czy żyje, czy nie. Jedno ją 
tylko gnębiło. Mimo szalonych pieszczot, jakie ich łączyły w nocy, ani razu nie 
przeżyła bliskości fizycznej „Andrzeja” tak, jak w drewnianej budce w Ogrodzie 
Saskim, gdzie między nimi do niczego nie doszło. Mimo to jednego była pewna – 
świata poza nim nie widziała. 
W dzień „Szary”, choć niższy stopniem, narzucił im obowiązki. Chodzili po 
okolicznych oddziałach, gdzie captain Andrew był przedstawiany jako oficer 
łącznikowy alianckiego sztabu i wysłuchiwał tłumaczonej mu przez „Różę” oceny 
sytuacji dawanej przez poszczególnych dowódców. Robiła to niedokładnie, 
pobieżnie – świadoma mistyfikacji. Z początku Kmita protestował, powołując się 
na to, że z racji stopnia wojskowego może być zwierzchnikiem „Szarego”, ale 
kiedy poinformowano go, że jest to rozkaz pułkownika „Korwina”, podporządkował 
się bez słowa sprzeciwu. 
„Róża” była zadowolona. Dzięki temu miała pewność, że „Andrzej” nie weźmie 
udziału w walce, nie zostanie narażony na bezpośrednie trafienie. Poza tym 
dzięki roli tłumaczki mogła nie odstępować go na krok. I tak było do momentu, 
gdy do „Prudentialu” przybiegł zdyszany łącznik. 
– Trzy czołgi idą Świętokrzyską od Nowego Światu! Pędzą przed sobą ludność 
cywilną! 
Na kwaterze nikt nie został. Wszyscy zbiegli na dół. Andrew wyciągnął drugiego 
kolta i dał „Róży”. 
– Umiesz się z tym obchodzić? 
Wzięła do ręki i miast potwierdzenia sprawnie zarepetowała. Świętokrzyską 
rzeczywiście, warcząc i dymiąc spalinami, szły trzy pancerne kolosy. Kiedy 
żołnierze „Szarego” wraz z „Różą” i „Andrzejem” znaleźli się na wysokości ulicy 
Czackiego, czołgi poprzedzane tłumem cywilów i chroniących się za ich plecami 
żandarmów dotarły na odległość kilkudziesięciu metrów od polskich stanowisk. 
Pobladły Kmita obserwował niepojętą dla niego scenę. Z początku myślał, iż są to 
przebrani za cywilów Niemcy, ale kiedy zobaczył wśród idących kobiety i dzieci, 
przerażenie malujące się w ich oczach – pojął całe niewiarygodne okrucieństwo 
tej sceny. 
Tłum zbliżał się powoli, mając ciągle za plecami żandarmów i czołgi. Kiedy 
zdawało się, że jeszcze trochę, a wszyscy razem przekroczą barykadę, któryś z 
powstańców krzyknął ile sił w płucach: uciekajcie! W jednej chwili tłum się 
rozpierzchł. Część uskoczyła do bram okolicznych domów, inni przesadzili 
barykadę, pozostali zaś padli plackiem na jezdnię i chodniki. 
W tejże samej chwili barykada plunęła ogniem, a z bramy pobliskiego domu 
rozgdakał się długimi seriami karabin maszynowy. Pozostawieni nagle bez osłony 
żandarmi nie zdążyli się skryć za jadące za nimi czołgi ani też uskoczyć na 
boki. Akurat w tym miejscu ulica była po obu stronach zabudowana dosyć wysokim 
ceglanym murem, odgradzającym ją od ruin zburzonych domów. Na dodatek właśnie 
zza tych ogrodzeń posypały się butelki z benzyną, a potem granaty rzucane przez 
powstańców. 
Pierwsze cofnęły się czołgi. Ich dowódcy woleli nie ryzykować dalszego natarcia, 
bo lada moment ich wozy pancerne mogły stanąć w płomieniach. Wraz z nimi odeszli 
do tyłu żandarmi, ostrzeliwując się jedynie po to, by zabrać rannych i zabitych. 
Atak niemiecki nie trwał dłużej niż kilkanaście minut i załamał się całkowicie. 
Barykada wiwatowała, uratowani cywile płakali ze szczęścia. Korzystając z 
zamieszania, „Róża” pociągnęła „Andrzeja” za rękaw. 
– Wracamy. Zupełnie zapomniałam, że miałeś się zameldować u pułkownika. 
Popatrzył na nią niedowierzająco, ale ona do swego niewinnego kłamstwa zrobiła 
tak poważną minę, że nie sposób było wątpić. Koło „Prudentialu” spotkali 
„Korwina”. Miał ważniejsze sprawy na głowie niż odpowiadać na niezbyt zrozumiałe 
pytanie Amerykanina. 
– Dostałem informacje, że to natarcie było pozorowane lub odciążające. Główne 
uderzenie pójdzie na stację telefonów przy Zielnej. Odsiecz dla załogi 
niemieckiej. Trzeba zawiadomić nasze oddziały i posłać im wsparcie. Pani jako 
łączniczka przekaże rozkaz porucznikowi „Szaremu”. 
–
Przez Marszałkowską się nie przedostanę – powiedziała bezwiednie. 
–
Niech pani nie dyskutuje, to rozkaz – zaperzył się „Korwin”. 
Zasalutowała i pobiegła. Kiedy wróciła, prowadząc oddział „Szarego”, pułkownik z 
Kmitą stali już w drzwiach sklepu na rogu Sienkiewicza. Od słupa ogłoszeniowego 
na drugą stronę Marszałkowskiej ciągnęło się coś na kształt niziutkiej na 
kilkadziesiąt centymetrów barykady ułożonej z płyt chodnikowych, skrzynek i 
kamieni. Nawet pełzającemu na drugą stronę człowiekowi nie dawała ona większej 
osłony przed ostrzałem niemieckim ze strony Ogrodu Saskiego. Wyglądało na to, iż 
rozkaz jest niewykonalny. 
„Korwin” pojął to od razu i by ratować swój autorytet dowódcy, zwrócił się do 
„Szarego”. 
– Panie poruczniku, proszę wykonać rozkaz. Jeśli tak się nie da, to proszę wziąć 
wyłącznie ochotników – zasalutował tak regulaminowo, jakby był na musztrze w 
koszarach, i nie czekając na odpowiedź, odszedł eleganckim, sprężystym krokiem. 
„Szary” zmełł w ustach przekleństwo. 
– Do diabła. Przecież nawet ochotników tu nie można posłać. Jeden przebiegnie, a 
reszta 
zginie. Powstańcy stłoczeni za nim milczeli wymownie. Ciszę przerwał Andrew. 
– Jeśli tylko jednego trzeba dla przeniesienia rozkazu, to ja pójdę. 
Ponieważ powiedział to koślawą, ale bądź co bądź polszczyzną, popatrzyli na 
niego zaskoczeni. Nie wiedzieli, że zna język. „Róża” wyprostowała się. 
– Nie – powiedziała tonem nieznoszącym sprzeciwu – nie wolno narażać kapitana 
„Andrzeja”. 
Jest on oficerem łącznikowym aliantów. Kmita potrząsnął głową i uśmiechnął się 
do niej, jakby prosił o wybaczenie. 
– Przede wszystkim jestem żołnierzem i wiem, że rozkaz musi być wykonany, a 
dowódcy uprzedzeni o natarciu – jeszcze raz się uśmiechnął, pocałował ją w 
policzek i nim ktokolwiek zdołał coś powiedzieć czy próbować zatrzymać, wybiegł 
na Marszałkowską. 
Sadził dużymi susami i wydawało się, że przebiegnie całą szerokość prędzej, niż 
dyżurny przy karabinie maszynowym w Ogrodzie Saskim ocknie się i dostrzeże 
biegnącą sylwetkę. „Róża” zacisnęła ręce, wbijając paznokcie w dłoń, aż do bólu. 
Ale nic nie czuła. Prowadziła go wzrokiem, jakby miała to być tarcza chroniąca 
przed pociskami. 
Już zdawało się, że dotrze na przeciwległą stronę cały i zdrowy, gdy od linii 
niemieckich zagdakała seria. Andrew potknął się, zrobił jeszcze dwa kroki w 
prawdziwej ulewie pocisków, zatoczył się. Padł w poprzek niskiej barykady. Mimo 
to cekaemista lokował serię za serią w bezwładnym ciele. Widać było wyraźnie, 
jak wstrząsają nim raz po razie... 
„Róża” poderwała się, jakby chciała biec na pomoc, ale „Szary” chwycił ją za 
ramię. 
–
Chcesz zginąć razem z nim? Po co?Zatoczyła się i wsparła o framugę drzwi.
–
Nawet nie wiem, jak on się nazywa – powiedziała. 
Patrzyła na nieruchome ciało i sporą kałużę krwi obok barykady. Choć wiedziała, 
że to nieprawda, ale zrodziła się w niej bezsensowna nadzieja, że żyje, że 
jeszcze można go ratować, operować. 
– Trzeba go ściągnąć – wyszeptała rozpaczliwie. 
– 
Zrobimy to w nocy – „Szary” był stanowczy – nie zamierzam bez potrzeby 
powiększać strat oddziału. A swoją drogą, kto to wytyczał szerokość 
Marszałkowskiej? Gdyby była choć o kilka metrów węższa, nie zginąłby. Przecież 
już był w drugiej połowie, kiedy go trafili. 
Nie odpowiedziała. Patrzyła na ciało „Andrzeja” z napięciem, jakby je chciała 
wskrzesić. Ożywić to, co przed paru minutami było kapitanem Andrew. 
– 
Czy można kochać kogoś, kto nie żyje, kogo nie ma? Była pewna, że tak, że do 
końca życia nie przekreśli w sobie miłości do „Andrzeja”, nie powie o niej w 
czasie przeszłym. Będzie w niej 
istniał aż do śmierci. 
– A jak umrę, to co się stanie? Co będzie z miłością? 
– Ciszej – powiedział „Szary”, ostrożnie wyglądając z załomu muru – coś tam 
rzeczywiście szykują. Trzeba jak najprędzej zawiadomić rotmistrza „Leliwę”. 
„Róża” jeszcze raz popatrzyła na środek ulicy i na pokrwawione ciało. Otarła 
wierzchem dłoni suche oczy. 
– Opadanie z wieży... nikt nie zna wysokości – wyszeptała. 
– Co mówisz? – „Szary” poprawił pistolet maszynowy wiszący na szyi i popatrzył 
ku liniom niemieckim. Tak był zajęty obserwacją, że nawet zdziwiłby się, gdyby 
otrzymał odpowiedź. Ale ona niczego nie słyszała i nic jej nie obchodziło poza 
jednym: co wówczas będzie z miłością – czy przetrwa śmierć? Nawet jeśli jest tak 
wielka jak jej? 
Odpowiedź na to pytanie otrzymała tydzień później. Idąc z meldunkiem, wychyliła 
głowę znad barykady. Snajper niemiecki trafił ją w środek czoła. Powstańcy, 
którzy ją przenosili, by ułożyć w długim szeregu zabitych, na pobliskim 
podwórku, ze zdziwieniem stwierdzili wykwitły na jej twarzy łagodny, pełen 
szczęścia uśmiech. 
–
Jaka ona ładna – powiedział niosący za nogi. 
–
Piękniejsza niż za życia – dodał drugi, trzymający bezwładne ciało za ręce. 
Korekta: Joanna Bednarek