ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO ZABYTKACH KULTURY NA UKRAINIE Ministerstwo Edukacji Narodowej wsparto wydanie książki skromnym datkiem I Zbigniew Hauser Jacek Tokarski ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO ZABYTKACH KULTURY NA UKRAINIE tom III burchard ediłion Copyright © by Zbigniew Hauser & Jacek Tokarski, 2001 Współpraca: Adam Bajcar, Magdalena Gaczyńska, Paweł Krokosz Burchard Edition 01-673 Warszawa, ul. Podleśna 15 tel/fax (0-22) 833 83 24 Katalog: www.nepo.kom.pl/burchard ISBN 83-87654-12-4 Copyright © for this edition: Burchard Edition, 2001 Autorzy haseł: Jacek Tokarski (JT) Zbigniew Hauser (ZH) Adam Bajcar (AB) — hasło „Kijów" Notę historyczną opracował Paweł Krokosz Komentarze historyczne do haseł (zapisane kursywą): Przemysław Burchard Weryfikacja i uzupełnienia: Zbigniew Hauser Projekt okładki: © prof. Piotr Kwasieborski Rysunki: © Beata Kowalska Panorama Ławry Peczerskiej: © Anna Lubońska Mapa i plany Kijowa: © Anna i Paweł Lubońscy Opracowanie edytorskie, skład i korekta: Paweł Luboński Ali rights reserved. No part of this book may be reproduced by any process, except for private study, research or criticism, without the written permission of the author and/or his publisher. Wydanie I, nakład 2500 egz. Druk i oprawa: KODRUK Company Od wydawcy Przed ośmiu laty powziąłem zamysł, który mógł się zdawać za śmiały na siły jednego człowieka. Postanowiłem bowiem (właściciel małej firmy edytorskiej) wydać popularne katalogi zabytków tych ziem na Wschodzie, które określane są wspólnym mianem KRESY. Pierwszy tom — Białoruś — ukazał się w 1997 r. Następnie wyszła Litwa, później I tom Ukrainy, w ubiegłym roku II tom Ukrainy, a teraz... Mógłbym za Słowackim powtórzyć: „są w życiu chwile, kiedy człowiek zda się samemu sobie bardzo romantycznym...". Zadanie zostało wykonane — właśnie ukończono druk III tomu Ukrainy. Dokumentację zabytków na Wschodzie prowadzi wiele urzędów, instytucji, fundacji, zespołów i grup, przeważnie za nasze podatki (milionowe!). Mnie — nikt nie finansował. Na kolejne tomy musiałem się starać o subwencje, co pochłaniało nieraz więcej sił niż praca nad samymi książkami. Czasem te subwencje były tylko zapomogami albo jałmużnami. Ale Bóg zapłać wszystkim, co mi pomogli. Najważniejsze, że książki są. Książki są, ale — jakie? Wiadomo, że są niedoskonałe. Recenzenci, bądź dla dobra sprawy, bądź z zawiści, wytknęli to i owo. Życzliwi czytelnicy, zwłaszcza Kresowiacy, przysyłali listy — są ich już setki. Czy jeden autor i jeden wydawca mogą w krótkim czasie opracować doskonały katalog zabytków? Czy jest zresztą na świecie jakiś doskonały katalog? Jeżeli naukowe zespoły zakreśliły sobie tylko część tej tematyki na lat dwadzieścia? Zasadniczo w katalogach mego wydawnictwa są dwa rodzaje błędów i pomyłek: w niektórych (np. w Białorusi) są opisane pewne zabytki, których w terenie już nie ma, nawet śladu; w innych (np. I tom Ukrainy) pominięto niektóre istotne zabytki istniejące w terenie, Od wydawcy lecz nieobecne w książce. Dzięki listom, recenzjom, nowym publikacjom i wytrwałej pracy — mam nadzieję — uda się to sprostować i uzupełnić w następnym wydaniu wszystkich pięciu tomów. Kiedy? Może ktoś zapytać, wielu już zresztą pytało, po co pośpiech? Czy nie lepiej było poczekać jeszcze z piętnaście czy dwadzieścia lat, aż wyjdą cząstkowe opracowania specjalistyczne? Aż sami autorzy przemierzą wzdłuż i wszerz Kresy, sprawdzając i badając każdą rzecz dogłębnie na miejscu? Można oczywiście i tak. Ale mnie już nie starczyłoby na to życia. Nie tylko mnie. Moje popularne katalogi są w dużej mierze dedykowane Kresowiakom, ludziom Stamtąd, wypędzonym ze swych ojczyzn, i to właśnie oni dość licznie kupowali kolejne książki. Czy mogliby czekać tak długo? Po drugie, są one przeznaczone dla młodych, którzy nie zważając na niewygody i niebezpieczeństwa, już, teraz, coraz liczniej podejmują wycieczki i wyprawy na Kresy. Dlatego nie ograniczaliśmy się do zabytków polskich, lecz uwzględnialiśmy wszelkie, na dowód tej prostej prawdy, że kultura tamtych ziem powstawała z udziałem wielu nacji i plemion, wspólnie te ziemie dawniej zamieszkujących. Przyjąłem wiec starą celtycką zasadę, wyrażoną w ale-mańskim porzekadle: Besser schneller, als genau (Uli Burkhard). „Lepiej szybko, niż dokładnie". Mając przy tym nadzieję, że zdopinguję urzędy, fundacje i zespoły do większej pilności i starania w inwentaryzacji. Niech się nie zżymają, niech zrobią to lepiej — i przede wszystkim szybko. Przecież dostają na to miliony... Wszyscy, którzy podróżują po Ukrainie, wiedzą o tym, co kilka lat temu tak oto ujął Aleksander Kropiwnicki: Ukraina ma swoje niegojące się rany, ma męczenników i bohaterów. Niezagojone rany, bohaterów i męczenników ma i Polska... Długo zdawało się, że nie przebaczymy sobie nawzajem krzywd. Tak, jakby przelana krew bratnia nie wsiąkała w ziemię i zalewała namoczy. Chyba jednak przejrzeliśmy. Szcze ne wmerła Ukraina. I póki ona żyje, Polska nie zginęła. Od wydawcy Przez lata, jakie upłynęły od napisania tych słów, wiele się zmieniło. Coraz więcej ludzi zdaje sobie u nas sprawę z tego, że pojednanie z Ukrainą jest konieczne (już zresztą nastąpiło!). Ale potrzebna jest i przyjaźń. Nie można się przyjaźnić, nie znając się wzajemnie. Pewnie dlatego coraz liczniejsze biura podróży reklamują wycieczki na Ukrainę. Dla tych, którzy tam jadą, przeznaczone są nasze przewodniki — katalogi. Uroki krajobrazu każdy sam widzi gołym okiem. Ale o zabytkach potrzebna jest informacja — o ich wartości i o ich historii. Tak właśnie skrojone są nasze książki. Latem 2001 roku wydarzyło się jednak coś, co rozpoczęło nowy rozdział w dziejach stosunków polsko--ukraińskich: Pielgrzymka Ojca Świętego. W swoich homiliach On wyraził to, co może czuli niektórzy z nas, ale nie potrafili ująć w słowa, uczuć bowiem niepodobna uzasadnić. Polecamy więc książkę Chrześcijanie obojga narodów, piękny album wydany przez wydawnictwo „Biały Kruk" w Krakowie, złożony ze zdjęć Adama Bujaka i zawierający teksty wszystkich homilii Ojca Świętego wygłoszonych podczas tej pielgrzymki. Jan Paweł II otworzył nam oczy na sprawy najważniejsze. Pochłonięci drobiazgami, nie mogliśmy sami wyłuskać ich z mnogości informacji i faktów, nie potrafiliśmy uwolnić się ze stereotypów i wykryć historycznych fałszerstw. Ale aby własnymi słowy streścić przesłanie Ojca Świętego, trzeba być chyba co najmniej biskupem. Posłużmy się więc cytatami. Z radością witam ciebie, cudowne miasto Kijów, które rozciągasz się nad środkowym biegiem Dniepru, kolebko dawnych Słowian i kultury ukraińskiej, głęboko przenikniętej chrześcijańskim zaczynem. Na ziemi waszego kraju, stanowiącego skrzyżowanie Wschodu i Zachodu Europy, spotkały się dwie wielkie tradycje chrześcijańskie, bizantyjska i łacińska, obie znajdując życzliwe przyjęcie (sobota, 23 czerwca 2001 r.). Ziemio Ukrainy, zroszona krwią męczenników, dzięki za przykład wierności Ewangelii, który dałaś chrześcijanom wszystkich stron świata! Iluż twoich synów i córek podążało drogą całkowitej wierności Chrystusowi; wielu z nich wykazało swoją konsekwencję aż do złożenia najwyższej ofiary. Niechaj Od wydawcy ich s'wiadectwo będzie dla chrześcijan trzeciego tysiąclecia przykładem i pobudką (niedziela, 24 czerwca 2001 r.). Niechaj chrześcijanie trzeciego tysiąclecia ukażą się światu z jednym sercem i jedną duszą. To gorące pragnienie powierzam Matce Jezusa, która od samego początku modli się wraz z całym Kościołem i za Kościół. Niechaj Ona, jak w Wieczerniku, pomaga nam swoim wstawiennictwem. Niechaj prowadzi nas drogą pojednania i jedności, ażeby w każdej części Ziemi chrześcijanie mogli wreszcie głosić Chrystusa i Jego orędzie zbawienia mężczyznom i kobietom trzeciego tysiąclecia (poniedziałek, 25 czerwca 2001). Wiadomo nam było, maluczkim, że Ukraińcy i Polacy to Słowianie, wywodzący się z jednego pnia, blisko spokrewnieni. Wiadomo nam było o trwającej kilkaset lat wspólnej drodze w jednym państwie — Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Nie wszyscy, lecz wielu, zna polsko--ukraińskie braterstwo broni, i to dawne, spod Chocimia, i to niedawne, z 1920 roku. Ale kto miał w nieustannej świadomości tę prawdę, że nigdy, od tysiąca lat, ani na chwilę nie przestaliśmy być chrześcijanami obojga narodów? Jeszcze jeden cytat, którego powinniśmy nauczyć się na pamięć: Nie możemy stanąć przed Panem dziejów tak podzieleni, jak staliśmy się podzieleni w ciągu drugiego tysiąclecia. Muszą te podziały zostać zastąpione przez zbliżenie, porozumienie; muszą się zabliźnić rany na drodze do jedności chrześcijan. Trzeci tom Ukrainy, obejmujący ziemie od Zbrucza po Dniepr, był chyba najtrudniejszym do opracowania z wszystkich pięciu tomów cyklu. Odważnie podjął się tego zadania młody historyk z Krakowa, p. Jacek Tokarski. W toku pracy okazało się jednak, że potrzebna jest pomoc. Znaczną część haseł napisał p. Zbigniew Hauser, niestrudzony badacz Ukrainy, autor wielu artykułów i kilku książek. Kijów zaś — trudny i ważny temat — opracował p. prof. Adam Bajcar, znany działacz towarzystw polsko-ukraińskich, specjalista z zakresu geografii turystyki. Dziękuję im, jak również wielu innym współpracownikom: pp. Annie i Pawłowi Lubońskim, Od wydawcy p. prof. Piotrowi Kwasieborskiemu, p. Beacie Kowalskiej, p. Jackowi Kotkiewiczowi, p. Dariuszowi Kowalczykowi i p. Mirosławowi Skłodowskiemu oraz wszystkim, którzy w różny sposób, głównie radami oraz informacjami, pomagali uzupełnić, skorygować i zweryfikować teksty. Będę wdzięczny za wszelkie uzupełnienia i sprostowania. Ufam Opatrzności, że da mi jeszcze kilka lat życia, tyle, bym zdążył przygotować drugie, poprawione i uzupełnione wydanie wszystkich pięciu tomów kresowych. Przemysław Burchard Od autora Bracia Ukraińcy [...]: historia, która się tędy przetoczyła i przetacza nieustannie, jest naszą wspólną historią. Zabytki, które przetrwały na tych obszarach, tak okrutnie niszczonych i gwałconych, są nasze. Nasze wspólne. Nie roszczę pretensji do ziem, które niegdyś wchodziły w obręb Pierwszej Rzeczypospolitej. Ale nigdy nie zrezygnuję z pamięci o tych faktach, które są elementami składowymi mej ojczystej historii, tak jak i wam nie odmawiam prawa do tego, co przetrwało między Bugiem i Sanem a Wisłą, jako do składnika waszych dziejów. Bo dla mnie oznacza to jedno: oznacza, że tu wszystko jest nasze wspólne i niepodzielne. Umiejmy to wszystko szanować i umiejmy się z tego wszystkiego radować. Tadeusz Chrzanowski: Kresy, czyli obszar tęsknot Macie Państwo przed sobą Ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Ukrainie, tom III, zamykający cykl. W tomie tym opisane są zabytki na tych ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, które pierwsze padły łupem zaborców. Przewodnik obejmuje więc — mniej więcej — Kijowszczyznę, Bracławszczyznę i część Wołynia. Patrząc na mapy historyczne, trudno sobie dziś wyobrazić, jak zmieniały się granice. Kijów, dziś znowu stolica niepodległej Ukrainy, był nie tak znów dawno temu siedzibą władz województwa kijowskiego... Proszę nie podejrzewać, że snuje mi się po głowie jakiś czad rewizjonizmu. Wręcz przeciwnie! Dlatego zacytowałem prof. Chrzanowskiego, ponieważ sam moich myśli nie potrafiłbym ująć tak pięknie w słowa, jak to on uczynił. Jeśli wspominam o mapach historycznych i o granicach, to z zadumy nad mądrością dawnych panów ukraińskich i polskich, którzy potrafili zjednoczyć nie tylko swe ziemie, ale i siły, aby razem przeciwstawiać się agresywnym sąsiadom. Kres pomyślnej epoce, zapoczątkowanej 1 lipca 11 Od autora 1569 r. w Lublinie, położyły krwawe wojny bratobójcze, bunty, rzezie i koliszczyzna... Mimo wszystko jednak symbioza narodów na tym obszarze trwała aż do 1917 roku. Jakoś przecież żyć i przeżyć trzeba. Dziś pozostały tylko zabytki — milczący świadkowie historii. Krótka jest pamięć ludzka, łatwo spalić pergamin czy książkę. Trudniej zniszczyć murowany kościół, cerkiew czy pałac. Zwiedzając zabytki, uczymy się historii. Wiele jest na Ukrainie miejsc takich jak np. Berdyczów: po jednej stronie miasta katolickie sanktuarium Matki Bożej, kilkaset metrów dalej cerkiew, w innym miejscu — synagoga. Trzy religie, trzy języki, trzy tradycje. Czy ci, co tak potrafili żyć obok siebie i ze sobą — nasi przecież przodkowie — byli od nas mądrzejsi? Zaczynając pracę nad trzecim tomem, obawiałem się niedostatku literatury. Ale ogromną pomocą okazała się książka Agnieszki Biedrzyckiej Bibliografia pomników kultury dawnych kresów poludniowo-wschodnich Rzeczypospolitej. Trudno przecenić jej wartość. Autorka otworzyła szeroko wrota do badań dziejów Ukrainy. Skróciło to pracę o kilka miesięcy. Wielokrotnie natrafiałem w czasopiśmie „Spotkania z Zabytkami" na znakomite artykuły p. Zbigniewa Hausera. Nazywają go „chodzącą encyklopedią kresowych zabytków". Udało się go pozyskać do współpracy. Z pewnością dzięki jego pomocy III tom jest opracowaniem pełniejszym i ciekawszym. Oczywiście nie zrezygnowałem z mych dawnych współpracowników. Wiele haseł pomogła opracować p. Magdalena Gaczyńska. Dzięki temu, że mieszka obecnie w Warszawie (ja nadal w Krakowie), mogła nieraz w warszawskich bibliotekach wyszukać materiały, których w Krakowie nie mogłem znaleźć. W zakresie historii dużą pomoc okazał mi dawny kolega ze studiów — Paweł Krokosz. Zawsze interesował się dziejami Ukrainy i Rosji, teraz pogłębia wiedzę na studiach doktoranckich. Wszystkim, którzy mi pomagali, serdecznie dziękuję. Zapoznawszy się solidnie z literaturą przedmiotu, obserwując aktualną ofertę księgarską, umocniłem się w przekonaniu, że seria ilustrowanych przewodników po zabytkach kultury (w istocie popularnych katalogów zabytków) na Kresach jest potrzebna i ty- 12 Od autora siącom odbiorców przydatna, że zapełnia określona lukę tematyczną. Dostałem setki listów od czytelników pierwszego i drugiego tomu Ukrainy, zachęcających mnie do dalszej pracy i potwierdzających brak tego rodzaju przewodników-katalogów na rynku księgarskim. Mam jednak świadomość, że mimo pilnego starania i pomocy wielu osób książka niniejsza nie jest wolna od jakichś braków czy pomyłek. Czekam więc znowu na listy czytelników — powstał bowiem zamysł, by opracować drugie, rozszerzone i poprawione wydanie wszystkich tomów. Doświadczywszy życzliwości i pomocy p. Hausera, licząc na listy czytelników (i na tych niewielu pracowników naukowych, którzy wyrazili chęć pomocy), z nadzieją patrzę w przyszłość. Jacek Tokarski Listy proszę kierować na adres: Jacek Tokarski ul. 9 Maja 10/11 27-200 Starachowice lub e-mailem: j tokar @ poczta, onet.pl Uwaga. Przy nazwach obiektów szczególnie atrakcyjnych i polecanych umieszczono jedną lub więcej gwiazdek. Oczywiście jest to subiektywna ocena autorów. Nota historyczna Znajomość historii Ukrainy, żal to wyznać, jest u nas raczej znikoma Trudno wgłębiać się w przyczyny tego stanu rzeczy. Niewątpliwie jedną z tych przyczyn, niebagatelną, jest fakt, że historia ta jest bardzo skomplikowana, ale też jakby niejednorodna. Nie tylko dlatego, że Ukraina równolegle z Polską przechodziła okres rozbicia dzielnicowego. Także i z tego powodu, że granice Ukrainy były ciągle ruchome, że w jej późniejszym obrębie znalazły się terytoria zdobyte i zaludnione, inne zaś odpadły. Wreszcie okres niewoli w Polsce trwał przeszło sto lat, a na Ukrainie — kilka wieków. Przedstawiając opisy zabytków na Ukrainie (w tym tomie — od Zbrucza do Dniepru), czujemy się w obowiązku dać Czytelnikom notę historyczną. Jeśli chodzi o Kijów, to każdy ma u nas dostęp do szkiców lub nawet książek o historii tego miasta. Jednak osobliwością dawnej Ukrainy było m.in. to, że funkcjonowały tu formalnie lub nieformalnie wyodrębnione terytoria. Ich nazwy pojawiają się nie tylko w historii, ale i w licznych dokumentach, pamiętnikach lub na marginesie szerszych opracowań. Nie sposób wyjaśnić wszystkiego w przewodniku. Ograniczymy się więc do dwóch nazw: Bracławszczyzna i Humańszczyzna. Ich dzieje pokazują ledwie wycinek tak barwnej historii, że mogłaby być tematem wielu powieści przygodowych i Glmów akcji. Mamy nadzieję, że lektura zachęci Czytelników do zapoznawania się z historią. Każda część Ukrainy ma swe własne dzieje, nie mniej bujne. Materiały przygotował badacz dziejów Ukrainy, młody krakowski uczony p. Paweł Krokosz. Bracławszczyzna (województwobracławskie). Wzmianki dotyczące ziemi bracławskiej można odnaleźć już na kartach kronik z XII w. Tereny Bracławszczyzny znajdowały się początkowo pod panowaniem Rusi Kijowskiej, by rychło przejść pod zwierzchność tatarską. W 1331 r. zbrojna wyprawa zmusiła Tatarów do ustąpienia z tych obszarów. Rządy powierzono ruskim kniaziom Koriatowiczom. Zbu- 15 Nota historyczna Nota historyczna dowali oni miasto Bracław i silny zamek. Znajdując się na peryferiach, Koriatowiczowie, ufni w swą siłę, przejawiali dążność do separatyzmu. Zamysły te spełzły na niczym, bowiem w 1452 r. Bracławszczyzna została włączona do województwa kijowskiego. Po około dwudziestu latach oddzielono ją jednak i utworzono osobne województwo. Na podstawie Unii Lubelskiej z 1569 r. weszło ono w skład Korony. Pierwszym wojewodą został kniaź Roman Sanguszko, a kasztelanem kniaź Jędrzej Kapusta. W roku 1589 zapisano w uchwale sejmowej: Pisarze ziemscy, gdy sprawy w trybunale odprawiane będą, mają księgi osobne mieć, a wszystkie sprawy do tych ksiąg pismem ruskiem wydawać za pieczęcią województwa. Herbowa pieczęć ma być pół księżyca a krzyż. Granice województwa ostatecznie ustalił Stefan Batory w 1584 r. (województwo bracławskie od kijowskiego oddzielała odtąd rzeka Uhorski Tykicz). Pod koniec XVI w. — z obawy przed Tatarami — osadnictwo skupiało się w pobliżu zamków. Najgęściej zaludniona była południowa część województwa, zwana Pobereżem. Koloniści znajdowali tu żyzne ziemie i klimat pozwalający na uprawę melonów, brzoskwiń i winorośli. Województwo dzieliło się na dwa formalne powiaty: winnicki i bracławski oraz nieformalny powiat zwinogrodzki. W senacie z Bracławszyzny było dwóch senatorów większych, tj. wojewoda i kasztelan, w sejmie sześciu posłów. Sędziowie pograniczni rozsądzali wspólnie z komisarzami tureckimi i tatarskimi sporne sprawy. Na mocy konstytucji sejmowej z 1598 r. stolicę województwa przeniesiono do Winnicy. W okresie wojen kozackich przetoczyły się przez Bracławszczyznę wielokrotne zmagania stron. Wreszcie spustoszyły tę krainę oddziały polskie pod komendą Stefana Czarnieckiego, wysłanego do ostatecznej rozprawy z Kozakami. Ale to nie koniec nieszczęść. Po klęsce Rzeczpospolitej w wojnie z Turkami, na mocy traktatu w Buczaczu, w 1672 r. województwo bracławskie przeszło na rzecz Turcji. Nie na długo jednak, bo już w 1699 r., po pokoju karłowickim, utracona dzielnica wróciła do Rzeczypospolitej. Żyzna ziemia i dobry klimat znowu przyciągnęły osadników, tak wielu, że tuż przed rozbiorami na ziemi bracławskiej znajdowało się około 1500 wsi. Przez cały XVIII wiek wyrosło tu wiele 16 wspaniałych rezydencji magnackich. Postępujące szybko zaludnienie stepów wymusiło w 1791 r. utworzenie czwartego powiatu — nadbohskiego. Wkrótce w wyniku II rozbioru przestało istnieć województwo bracławskie, które, włączone do Rosji, stało się gubernią. Potem carskim ukazem zlikwidowano i tę gubernię, dzieląc Ukrainę na trzy inne: kijowską, podolską i wołyńską. Humańszczyzna (ziemia humańska). Tereny, określane później jako Humańszczyzna, według najstarszych kronik ruskich zamieszkane były przez Połowców, stepowych koczowników. Książęta kijowscy podejmowali przeciwko nim wyprawy zbrojne, aby zapobiec częstym napadom na pograniczu. W XIII w., w wyniku inwazji Tatarów, Polowcy uszli na Węgry i do Bułgarii, a ich ziemie dostały się we władanie najeźdźców. Po około stu latach panowania Tatarzy zostali wyparci przez ruskich kniaziów z północy. W połowie XV w. stepy i pustkowia Humańszczyzny stały się własnością Semena Koszki, którego ród przybył na te bezludne tereny z Wołynia. Akcja osiedleńcza została przerwana przez kolejny najazd Tatarów pod wodzą krymskiego chana Mengli Gireja. Ponownie podjęto zagospodarowywanie tej ziemi po włączeniu jej w 1569 r. do Korony. Kierunek akcji osiedleńczych został jasno wytyczony za panowania Zygmunta III Wazy. Sejm nadał w 1609 r. Humańszczyznę „na wieczny czas" Walentemu Aleksandrowi Kalinowskiemu, staroście bracławskiemu i winnickiemu. Jeszcze w tym samym roku królewscy rewizorzy objechali i zmierzyli ziemię humańska i wytyczyli jej granice. Walenty Kalinowski przystąpił do cywilizowania stepowych pustkowi. Założył miasto Humań (nazwany tak od rzeki Umanki) i wzniósł silne fortyfikacje zamkowe. Do miasta ściągali kupcy (przeważnie Ormianie), pustynia zaczęła się zaludniać. Obszar podlegający Kalinowskiemu miał organizację militarną, opartą o formacje najemnych Kozaków, zwanych Kozakami Humańskimi. W roku 1648, podczas buntu Chmielnickiego, jego wojska wyparły Kalinowskich i zajęły Humań, przekształcając miasto w silną twierdzę. W1653 r. hetman Stefan Czarniecki wespół z Tatarami rozpoczął działania zbrojne przeciwko Kozakom tutaj stacjonującym. 17 Nota historyczna Upadek Kamieńca Podolskiego w 1672 r. i traktat w Bu-czaczu spowodowały, że aż do 1699 r. (pokój karłowicki) Humańszczyzna znalazła się pod panowaniem Turcji. Po powrocie krainy do Rzeczpospolitej władali nią Potoccy. W połowie XVIII w. ziemie ukrainne ogarnęło powstanie chłopskie skierowane przeciwko szlachcie i w ogóle Polakom i Żydom. Jak wówczas zapisano, hucznie i buńczucznie, z kotłami, chorągwiami, proporcami, jeździły hajdamackie gromady, liczące czasem po 600 ludzi, trzymając w szachu znaczną część wojska komputowego. Kolejne wystąpienie ukraińskich chłopów przeciw Polakom nastąpiło po zawiązaniu konfederacji barskiej (1768 r.), która za jeden ze swych celów obrała przywrócenie uprzywilejowanej pozycji katolicyzmu. W akcji skierowanej przeciwko Polakom i Żydom niemałą rolę odegrała prawosławna hierarchia. Ihumen klasztoru w Motreninie w powiecie czehryńskim, Melchizedek Znaczo-Jaworski, sfałszował manifest carycy Katarzyny II, wzywającej rzekomo do walki z Lachami, Żydami i unitami. Tak podszczuwani chłopi ukraińscy wystąpili do walki. Momentem kulminacyjnym tej ruchawki była okrutna rzeź w Humaniu w czerwcu 1768 r., gdy rezuni pod przywództwem atamanów Iwana Gonty i Maksyma Żeleźniaka wymordowali prawie 20 tysięcy szlachty, mieszczan i Żydów. Po uśmierzeniu rebelii dziedzicem Humańszczyzny został Stanisław Szczęsny Potocki, późniejszy marszałek konfederacji targowickiej. Po II rozbiorze Humańszczyzna znalazła się w granicach Rosji, od 1797 r. w guberni kijowskiej. Ostateczna likwidacja tego, co w dawnej Polsce nazywano Humańszczyzna, nastąpiła po Powstaniu Listopadowym, kiedy rząd carski po konfiskacie dóbr Aleksandra Potockiego (syna Stanisława Szczęsnego) przeznaczył te tereny pod rosyjską kolonizację wojskowąrOczywiście nastąpił regres gospodarczy, zdegenerowała się cywilizacja. Ostateczna ruina nastąpiła po przewrocie bolszewickim. Tam, gdzie niegdyś była ziemia mlekiem i miodem płynąca, nastał głód, powodujący (na całej żyznej Ukrainie) śmierć milionów ludzi. Paweł Krokosz Aleksandria (Ojieiccamjpw) w granicach Białej Cerkwi, okr. kijowski *** Park dendrologiczny założony na pocz. XIX w. wielkim kosztem przez Aleksandrę, żonę hetmana Franciszka Ksawerego Branickiego. Zaangażowano wybitnych ogrodników: Muffeta z Francji, Domenica Botaniego z Włoch i Polaka Barteckiego. Później pracowali tu August Stange i A. Jens (ten ostatni przez pięćdziesiąt lat!). Sprowadzano z zagranicy egzotyczne drzewa i krzewy. Wykorzystano malownicze położenie terenu, obfitującego w parowy i strumienie. Wybudowano letnią rezydencję Branickich, zwaną Austeria (ze wspaniale wyposażonym wnętrzem), siedem pawilonów oraz sztuczne ruiny, mostek chiński z altaną, oranżerię, ustawiono liczne posągi i kolumny, urządzono sztuczny wodospad. Park budził powszechny podziw, wielokrotnie odwiedzali go carowie rosyjscy, był to bowiem — obok Zofiówki — największy i najpiękniejszy park na całej Ukrainie. W 1917 r. rezydencję doszczętnie ograbili wracający z frontu maruderzy, po czym spalili większość budynków. Przepadły cenne serwisy porcelanowe i srebrne zastawy wykonane przez znanego złotnika francuskiego Odiota na specjalne zamówienie hetmanowej. Ostatnie właścicielki (Maria Branicka i jej córka księżna Richetta Radziwiłłowa) uratowały tylko kilka portretów, przez jakiś czas mieszkały i Aleksandria. Tzw. kolumnada Potiomkina w parku I 19 Andruszówka w mieście (rezydencja była oddalona kilka kilometrów od centrum Białej Cerkwi), po czym udało im się przedostać do Polski. W okresie międzywojennym park pozostał na łasce losu. Bolszewicy niektóre budynki rozebrali do fundamentów, ocalał tylko Dom Ogrodnika. Dopiero po II wojnie światowej entuzjastom udało się zrekonstruować niektóre budowle, obecnie prowadzi się dalszą konserwację i renowację parku, pomników i budynków. Pojawiły się także nowe pomniki. (ZH) Andruszówka (AnapyiniBica) rej. Pohrebyszcze, okr. winnicki ** Pałac w dawnym majątku ziemskim, zbudowany w końcu XVIII w. przez ówczesnych właścicieli dóbr, Jakubow-skich. Poprzednio Andruszówka należała kolejno do Ku-czohorskich, Sanguszków, Szembeków. W wyniku małżeństwa ze spadkobierczynią, Heleną Kołyszkówną, właścicielem dóbr i pałacu został w 1844 r. Stanisław Tyszkiewicz. Syn jego, Michał Tyszkiewicz (historyk i malarz), dokonał gruntownej przebudowy pałacu. Andruszówka. Fasada pałacu Była to budowla od podjazdu parterowa, od ogrodu — na wysokim przyziemiu (spadek terenu). W elewacji frontowej górowała wyższa o pół kondygnacji część środkowa, zamknięta wysokim frontonem z jońskimi pilastrami. Elewację ogrodową zdobił również ryzalit z pilastrami. Pod koniec XIX w. Michał Tyszkiewicz dobudował od strony 20 Andruszówka nad Hujwą zachodniej dwukondygnacyjne skrzydło, opodal zaś pawilon. Pałac otaczał rozległy park krajobrazowy, po którym zostało jedynie kilka starych drzew. Po 1945 r. w podupadłym już pałacu ulokowano kierownictwo kołchozu i magazyn ziarna. Gdy po 1990 r. kołchoz przestał istnieć, opustoszała budowla niszczała z roku na rok. Dziś jest to tylko ruina: bez dachu, okien i drzwi, z dziurami w podłogach i resztkami świetnych niegdyś sztukaterii. W tympanonie nad dawnym wejściem głównym dostrzec można zarys herbu właścicieli. (JT) X Andruszówka nad Hujwą. Pałac Andruszówka nad Hujwą stolica rejonu, okr. żytomierski ** Pałac, którego powstanie datowane jest w przybliżeniu na II poł. XIX w, a za fundatora uważa się Stanisława Bierzyńskiego, szambelana dworu rosyjskiego. Miejscowość, pustoszona w XVII w. przez zagony kozackie, była własnością kolejnych pokoleń rodu Bierzyńskich. W końcu XIX w. zruszczeni synowie Stanisława sprzedali dobra i pałac Mikołajowi Tereszczence. Pałac, wzniesiony w stylu francuskiego neorenesansu, jest dwukondygnacyjną budowlą o nieregularnym planie. Środkowa część elewacji frontowej jest surowa, dolną część zdobią pilastry. Wzdłuż kalenicy dachu biegnie żeliwna balustrada. Boczne, trójosiowe ryzality zwieńczone są ścianką attykową. Skrzydło boczne pałacu nie różni się zdobnictwem od frontowych ryzalitów. Na korytarzach 21 Antonówka i w niektórych salach zachowały się dekoracje stiukowe. Po rewolucji kwaterował w pałacu sztab konnej armii Budionnego (o czym informuje tablica, wmurowana przy wejściu głównym). Pałac otoczony był niegdyś okazałym parkiem krajobrazowym, z którego zachowało się nieco starodrzewu. W 1994 r. w pałacu mieściła się szkoła. (JT) Antonówka rej. Taraszcza, okr. kijowski Cerkiew p.w. Narodzenia Bogarodzicy, budowla drewniana na kamiennym fundamencie, zbudowana w 1777 r., trzykopułowa, z niską zachodnią kruchtą. Zachowały się pozostałości dawnych malowideł ściennych. Dzwonnica z 1873 r., drewniana, nie zachowała się. (JT) Antopol (AHTonijib) rej. Tomaszpol, okr. winnicki *** Pałac w dawnym majątku ziemskim. Na przełomie XVIII i XIX w. rozległe okoliczne dobra były własnością Antoniego Nepomucena księcia Czetwertyńskiego. Po podziale majątku między siedmioro dzieci Antopol przypadł księciu Leopoldowi, następnie kolejnym spadkobiercom. Ostatnim właścicielem przed rewolucją był multimiłioner (właściciel 53 cukrowni na Ukrainie!), filantrop i działacz społeczny, Karol Jaroszyński. Klasycystyczna rezydencja antopolska została zbudowana pod koniec XVIII lub na początku XIX w. Składa się z dwukondygnacyjnego budynku głównego i dwóch parterowych skrzydeł. We frontowej fasadzie centralny portyk, a na osiach skrajnych pozorne ryzality. Od strony ogrodu okazały, półkolisty ryzalit, nakryty półkopułą, otoczony niskim tarasem. Pałac znajdował się w parku z gazonami, sadzawkami, marmurowymi ławkami i stołami. Do rezydencji prowadzi klasycystyczna brama z początków XIX w. Pałac antopolski jest (mimo widocznego wszędzie zaniedbania) jedną z najlepiej zachowanych rezydencji na Ukrainie. W dawnej sali balowej przetrwały fryzy, rozety i kolumny. Obok pałacu stoją zabudowania gospodarcze, 22 Bar Antopol. Pałac Jaroszyńskich przetrwał piękny park. Rośnie w nim grupa kasztanowców tak zwartych, że wyglądają jak jedno drzewo o średnicy 30 m. W 1994 r. w pałacu mieścił się dom opieki dla psychicznie chorych i niedorozwiniętych. (JT, ZH) Bar (Bap) stolica rejonu, okr. winnicki ** Kościół parafialny p.w. św. Anny. Pierwszy kościół ufundował na początku XVII w. starosta Gulski i przekazał go sprowadzonym do Baru dominikanom. Zakonnicy opuścili miasteczko w okresie wojen kozackich i powrócili na początku XVIII w. Po pożarze miasta wznieśli w 1811 r. nowy kościół, konsekrowany w 1826 r. (parafialny od 1831 r.). Coraz liczniejsza parafia zorganizowała na początku XX w. budowę nowej, okazałej, neogotyckiej świątyni (z dawnego kościoła dominikanów pozostało tylko prezbiterium). Obecny kościół jest trzynawową budowlą z dwiema strzelistymi wieżami. Mimo wielu represji parafia była cały czas czynna i dzięki temu zachowało się wyposażenie wnętrza (m.in. epitafia okolicznej szlachty). Dawny kościół p.w. śś. Wojciecha i Stanisława oraz klasztor oo. jezuitów. Kolegium jezuickie założył hetman Stanisław Koniecpolski w latach 1610-1614. W testamencie zapisał jezuitom pół wsi Załucze i inne dobra ziemskie. 23 Bar W 1636 r. jezuici przenieśli się do nowo wybudowanego klasztoru, około 1840 r. zbudowano nowy drewniany kościół. Po napadach i zniszczeniach kozackich zakon wznowił działalność w 1662 r. W 1753 r. jezuici przystąpili do budowy nowego gmachu, lecz zdołali wybudować tylko jedno skrzydło i kaplicę. Obiekt w 1781 r., po kasacie zakonu jezuitów, przejęli bazylianie, którzy ukończyli budowlę. W połowie XIX w. władze carskie ulokowały tu prawosławną szkołę. Za czasów sowieckich rozebrano wschodnie skrzydło, a główny gmach przeznaczono na szkołę państwową. W 1991 r. budynki poklasztorne były opuszczone i niszczały. Przebudowa zatarła cechy zabytkowe. ¦ Budynek dawnego klasztoru karmelitów ** Kościół i klasztor oo. karmelitów. Karmelitów sprowadził do Baru w 1759 r. starosta Antoni Benedykt Lubo-mirski, na podarowanej przez starostę ziemi zakonnicy zaczęli wznosić kościół i klasztor. Po śmierci fundatora jego spadkobierca Franciszek Lubomirski potwierdził nadanie brata. W murach kościoła i klasztoru w 1768 r. zawiązana została Konfederacja Barska. Z walkami konfederatów i z Barem łączy się legendarna postać księdza Marka Jandołowicza, natchnionego patriotycznego kaznodziei. Po zdobyciu Baru przez Rosjan dostał się on do niewoli, cudem uniknął śmierci, po czym przetrzymywany był w okropnych warunkach w więzieniu w Kijowie. Dopiero kilka lat po pierwszym rozbiorze został zwolniony. W latach 1777-1783 przebywał w klasztorze barskim, a później na Wołyniu, u karmelitów w Horodyszczu, gdzie zmarł i został pochowany. 24 Bar Po rozbiorach w 1803 r. władze usunęły zakonników i przeznaczyły obiekt na żeński klasztor prawosławny. Kościół karmelicki użytkowano jako cerkiew. Pamiątką tamtych czasów jest okazała wieża bramna z XIX w. Władze sowieckie usunęły mniszki, klasztor zamieniły na dom mieszkalny. Od 1975 r. budynek opustoszał i popadał w ruinę. Po roku 1991 r. udało się katolikom odzyskać kościół, odbudowę podjął ks. Bronisław Biernacki. Ruiny zamku. Pierwszy zamek zbudowano w 1540 r. z inicjatywy królowej Bony, która wykupiła miejscowość, zwaną wówczas Rów, od Stanisława Odrowąża i nazwała ją Bar (podobno na pamiątkę swego rodzinnego Bari we Włoszech). Na początku XVII w. Bar należał do hetmana Stanisława Żółkiewskiego i tutaj w 1618 r. przed wyprawą cecorską sporządził on testament i napisał pożegnalny list do żony. W latach 1630-1647 francuski architekt Guillaume de Beauplan kierował budową nowego zamku i murów obronnych. Była to trzecia co do wielkości forteca na Podolu po Kamieńcu Podolskim i Międzybożu. Twierdzę zdobyły wojska kozackie pod wodzą Krzywonosa, a w latach 1672-1699 miasto i forteca znajdowały się w rękach tureckich. Po zawiązaniu w 1768 r. Konfederacji Barskiej nastąpił tragiczny epilog: krwawy szturm wojsk rosyjskich wspomaganych przez Ksawerego Branickiego doprowadził do klęski konfederatów. Dziś na miejscu fortecy znajduje się park urządzony na początku XX w. Ruiny zamku upamiętnionego w Ogniem i mieczem Sienkiewicza (dolne partie murów i zarys fundamentów) są do dziś w parku widoczne. OT, ZH) W Barze urodził się poeta Henryk Jabłoński, autor poematu romantycznego „Gwido" i dumek ukraińskich. Miał barwny życiorys: w 1848 r. był członkiem Gwardii Narodowej we Lwowie; wydany władzom rosyjskim, został wcielony do wojska, podczas wojny krymskiej zbiegł do Francuzów, później został francuskim konsulem w Zanzibarze, zmarł w Marsylii. 25 Berdyczów Berdyczów stolica rejonu, okr. żytomierski * * * * Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP oraz klasztor karmelitów bosych. Około 1626 r. wojewoda kijowski Janusz Tyszkiewicz po uwolnieniu z niewoli tureckiej jako wotum dziękczynne ufundował w Berdyczowie kościół i sprowadził karmelitów. Do kościoła ofiarował wizerunek Matki Boskiej Śnieżnej. Po wojnach kozackich karmelici powrócili do miasta w 1717 r. i przystąpili do odbudowy klasztoru. Kościół i ufortyfikowany klasztor według projektu Jana de Wittego wznoszone były od 1739 do 1743 r. ,,., ;i,i, .u.,. ,n Berdyczów. Klasztor karmelitów Wkrótce zaczęły napływać pielgrzymki do cudownego obrazu, sławiąc hojne łaski Matki Bożej. Papież Benedykt XIV ufundował dwie szczerozłote korony, ozdobione dziesięcioma szmaragdami. Koronacja Wizerunku odbyła się 16 lipca 1756 r. na polu za miastem, dokonał jej biskup Sołtyk. Uroczystości asystowało 6000 jazdy pod komendą Antoniego Lubomirskiego. W połowie XIX w. skradziono z cudownego obrazu korony, dlatego 6 czerwca 1857 r. miała miejsce druga koronacja. Korony, darowane tym razem przez Piusa IX, nakładał biskup łucki Kasper Borowski. Były to już ciężkie dla Polski czasy carskiej niewoli. Tak pierwszy, jak i drugi koronator podzielili losy wielu carskich zesłańców: bp Sołtyk został zesłany 26 Berdyczów do Kaługi, zaś bp Borowski — do Permu na Uralu. Mimo to ruch pielgrzymkowy do sanktuarium nie ustawał, a kult Matki Bożej zataczał coraz szersze kręgi. Sanktuarium otoczono potężnym wałem, z mostem zwodzonym i z bastionami uzbrojonymi w 60 armat. Była to więc prawdziwa twierdza. W tych murach wzrastał świątobliwy karmelita o. Marek Jandołowicz — duchowy przywódca Konfederacji Barskiej, którego Juliusz Słowacki uczynił głównym bohaterem znanego dramatu. W 1768 r. Kazimierz Pułaski z 700 konfederatami i 800 cywilami przetrwał 17 dni oblężenia, trzykrotnie odpierając szturmy generalne. Pułaski, kiedy walki ustawały, „upadając na twarz przed cudownym obrazem ze łzami opieki Matki Bożej upraszał" (co odnotowano w kronice klasztornej). Berdyczowskie sanktuarium nie tylko stanowiło centrum życia religijnego, ale było także ośrodkiem charytatywnym, kulturalnym i oświatowym. W XVIII i XIX w. czynna tu była szkoła i drukarnia. Pracowali w niej znani rytownicy, sporządzający wizerunki Matki Boskiej Berdyczowskiej, świętych oraz sławnych postaci z historii Polski. Ojcowie karmelici wydali wówczas ponad 700 książek i periodyków, z których największą popularnością cieszył się Kalendarz gospodarski drukowany w latach 1760-1864 w nakładzie czterdziestu tysięcy egzemplarzy. W 1864 r. władze carskie skasowały klasztor, a budynki zajęły różne instytucje państwowe. Zakonnikom pozostawiono jedynie sanktuarium. Później okresowo usuwano ich z miasta, oni jednak wracali. Wytrwali, chociaż z przerwami, aż do 1926 r., kiedy to zmarł ostatni z ojców. Państwo sowieckie przejęło klasztor na własność. Dla zdobycia dewiz rząd sowiecki organizował grupy komsomolców, aby odzierać cerkwie i kościoły z drogocennych dekoracji. Towarzysze nie ominęli Berdyczowa. Sanktuarium maryjne zniszczono wtedy do cna, nie oszczędzając nawet sztukaterii. Ograbiono także święty Wizerunek: zdarto sukienki, wota, a zabytkową, ważącą przeszło 75 kg srebrną ramę świętego obrazu pocięto i przetopiono. Sam Obraz jednak ocalał. Wystawiony został w „muzeum ate-izmu" (w górnym kościele). W dolnym kościele urządzono wówczas kino miejskie. Tak było aż do 1941 r., kiedy do miasta wkroczyli Niemcy. 27 Berdyczów W czasie II wojny światowej kościół i klasztor zostały zniszczone przez pożar. Ze wspaniałego wnętrza nie pozostało nic, przepadły nawet tynki wraz z malowidłami włoskiego malarza V. Frederice z końca XVIII w. Tylko dzięki starym fotografiom wiemy, jak wyglądały późnoba-rokowe ołtarze. Zaginął cudowny wizerunek Matki Boskiej Śnieżnej. Istnieją na ten temat różne wersje. Według jednej obraz spłonął w podpalonym przez komunistów klasztorze. Druga wersja podaje, że ukradli go Niemcy. Być może jednak obraz spoczywa gdzieś w zasypanych gruzem podziemiach klasztoru? Ostatnia wersja: niektórzy starsi mieszkańcy Berdyczowa uważają, że obraz został zabrany z kościoła w momencie, kiedy w mieście nie było już Sowietów, a Niemcy zajęci byli walką. Może obraz w czyimś mieszkaniu czeka na powrót do sanktuarium? Zresztą — może wisi w jakimś rosyjskim muzeum? Na razie najświętszy dla ukraińskich katolików wizerunek Bogurodzicy uważa się za zaginiony. Sanktuarium nie może jednak istnieć bez świętego wizerunku. Matka Boża wróciła do Berdyczowa. Jak wiadomo, oryginał był kopią rzymskiego wizerunku z kościoła Santa Maria delia Neve (z kaplicy delia Sforza). Kopię wykonała konserwatorka Bożena Mucha-Sowińska z Krakowa. Jednak artystka dodała do wizerunku tło z chórami aniołów i Oko Opatrzności nad Głową Maryi. Ojciec Święty Jan Paweł II w czasie pielgrzymki do ojczyzny w 1997 r. poświęcił nowy obraz w obecności parafian z Berdyczowa, którzy zabrali potem wizerunek do swego miasta; umieszczono go w lewej nawie dolnego kościoła. Aktu ponownej koronacji obrazu dokonał w lipcu 1998 r. ordynariusz diecezji żytomierskiej bp Jan Purwiński. Warto zaznaczyć, że w Polsce w kilku miastach czczona jest kopia obrazu: w Warszawie (kościół Matki Boskiej Zwycięskiej na Kamionku), w Borkowie k. Sierpca (kościół p.w. św. Apolonii), w Łodzi (kościół Przemienienia Pańskiego z kaplicą Matki Boskiej Berdy-czowskiej przyozdobioną polichromią, której tematem jest historia obrazu). W 1958 r. ówczesne władze rozpoczęły odbudowę zespołu klasztornego według projektu Walentiny Kornie-jewej. W 1994 r. zwrócono karmelitom bosym jedynie kościół. Podjęto wówczas odbudowę i restaurację 28 Berdyczów Berdyczów. Klasztor karmelitów -jedna z wież świątyni. W budynkach klasztornych wciąż mieści się średnia szkoła muzyczna. Zabytek jest jedyną w diecezji żytomierskiej trójnawową bazyliką na planie krzyża łacińskiego z kopułą nad skrzyżowaniem naw i transeptu. Plan jej pochodzi z 2 ćw. XVII w. Po zniszczeniach z okresu wojen kozackich pozostały tylko mury dolnego kościoła. Odbudowany został przed 1737 r. prawdopodobnie przez Grzegorza Tarnawskiego. Jan de Witte, projektując górny kościół — budowany od 1739 r. — skupił się przede wszystkim na kolumnowej wklęsłej fasadzie, kształcie kopuły i na wystroju wnętrza. Fasada pozostała bezwieżowa, zgodnie z tradycją architektury karmelickiej, choć porównywanie planów dolnego i górnego kościoła sugeruje, że pierwotny kościół berdyczowski w XVII w. mógł mieć fasadę dwuwieżową. Według projektu Teodora Rakowieckiego w latach 1767-1782 wzniesiono frontowe skrzydło z wieżą bramną na osi, poprzedzone okazałymi schodami. Utworzono w ten sposób dwuosiową kompozycję elewacji głównej. Jedną oś wyznaczała fasada kościoła, drugą — wieża klasztoru. Nie znamy autora kolejnej zmiany — w latach 1810-1812, kiedy to dobudowano analogiczną wieżę po drugiej stronie kościoła. Obecnie fasadę świątyni flankują dwie smukłe wieże. Kompozycja ta przypomina w pewnym stopniu zespół Kościoła Licealnego pojezuickiego w Krzemieńcu. 29 Berdyczów Berdyczów ** Kościół p.w. św. Barbary, ufundowany przez Barbarę Radziwiłłową w 1759 r. Prawdopodobnie najpierw zbudowano drewniany kościół. Barokowa świątynia murowana została wzniesiona w 1826 r., a konsekrowana w 1841 r. przez biskupa łucko-żytomierskiego Jana Piwnickiego. Jest to kościół trójnawowy, trójprzęsłowy, z węższym prezbiterium. Jego fasada stanowi wierną kopię fasady kościoła w Starej Kotelni. Powtórzono ten sam schemat, wzbogacony o środkową arkadę wspartą na kolumnach. Władze sowieckie urządziły w kościele halę sportową, wstawiając płaski strop. W 1992 r. dzięki staraniom katolików kościół zwrócono wiernym. Natychmiast podjęto w nim prace remontowe. Obecnie odnowiona już świątynia służy dwutysięcznej społeczności katolickiej Berdy-czowa. Berdyczów. Kościół p.w. św. Barbary Kościół jest znany ze ślubu Honoriusza Balzaca i Ewe-liny Hańskiej, dziedziczki Wierzchowni. Uroczystość miała miejsce w dniu 14 marca 1850 r. Jednym ze świadków był hr. Gustaw Olizar. Jak wiadomo, romans Balzaca i Hańskiej zaczął się od długiej korespondencji, wymiana listów trwała osiemnaście lat. Kochankowie dorywczo spotykali się na Ukrainie, we Włoszech i Szwajcarii. Po śmierci męża Eweliny władze carskie nie zgadzały się długo na ślub, aby dziedzicem majątku nie stał się cudzoziemiec. Nie życzyła sobie tego również rodzina Eweliny. Po ślubie 30 małżonkowie wyjechali do Paryża, gdzie Balzac wkrótce zmarł. Oboje spoczywają na cmentarzu Pere Lachaise. Na fasadzie głównej kościoła umieszczona jest tablica przypominająca o ślubie Hańskiej z Balzakiem. Po 144 latach, 14 marca 1994 r. w kościele odprawiono mszę w ich intencji. ... u . Berdyczów. Cerkiew p.w. św. Mikołaja Cerkiew p.w. św. Włodzimierza, w centrum miasta, zbudowana pod koniec XIX w. Murowana, nieotynkowana, na planie krzyża. Nad skrzyżowaniem naw umieszczona jest zkopuła na bębnie. Architektura fasady głównej nawiązuje do stylu barokowego. Uwieńczona jest dwupoziomową wieżą-dzwonnicą. W wyglądzie świątyni uwagę zwraca ogromna ilość ozdób architektonicznych: pilastrów z ko-rynckimi kapitelami, rozczłonkowanych gzymsów i obra-mowań okiennych. Warto zwrócić uwagę na finezyjnie pomalowane hełmy obu wież — na niebieskim tle luźno rozrzucone złote gwiazdy. Cerkiew p.w. Św. Trójcy stoi za rzeką Hnyłopiatą, doskonale widoczna z murów klasztoru karmelitów. Niewiele o niej wiemy. Przybliżony czas budowy — II poł. XIX w. (sądząc z architektury). Zbudowana w stylu kla-sycystycznym, na planie krzyża greckiego, z wysuniętym przedsionkiem uwieńczonym dzwonnicą. Nad wejściem 31 Berdyczów głównym, w tympanonie — malowidło przedstawiające Trójcę Świętą. Ciekawostką są aż trzy czterokolumnowe, doryckie portyki — każdy zamyka jedną fasadę świątyni (oprócz wejścia głównego). W centralnej części półokrągła kopuła na wysokim bębnie. Początki gminy żydowskiej w Berdyczowie sięgają XVIII w. W 1789 r. mieszkało tu 1951 Żydów. Berdyczów był ważnym centrum chasydyzmu. Pod koniec XVIII w. żył tu i działał słynny prorok chasydyzmu Lewi Icchak, zwany potocznie Berdyczowerem. Uczeń Dow Bera, był rabinem w Ryczywole, Pińsku i Żelechowie, wreszcie osiadł w Berdyczowie, tu napisał swe najważniejsze dzieła i tu zmarł w 1810 r. W 1861 r. żyło w Berdyczowie przeszło 40 tys. Żydów, była to druga co do liczebności gmina żydowska w Rosji. Działało wtedy w mieście 51 chederów i żydowskich szkół powszechnych. Władze sowieckie większość synagog zamknęły. Funkcjonowały jednak szkoły jidysz. W lipcu 1941 r. Niemcy utworzyli w Berdyczowie getto. Zlikwidowano je w październiku 1941 r., po tym, jak Żydów wymordowano. Mimo to po II wojnie światowej w Berdyczowie pozostało jeszcze około 6000 Żydów. Społeczność żydowska stopniowo powiększała się, aż do 15 tys. Po upadku komunizmu większość wyjechała do Izraela. Dziś gmina liczy 4 tys. osób. Synagoga, jedyna czynna, nie przedstawia się imponująco. Data budowy nieznana. Jest to parterowy budynek przykryty czterospadowym dachem. O jego funkcji świadczą symbole żydowskie — siedmioramienny świecznik i Gwiazda Dawida wpisane w kraty czterech wysokich okien. Wnętrze skromne: drewniany aron ha-kodesz i bima, kilka malowideł ściennych. Obok synagogi znajduje się mykwa — żydowska łaźnia rytualna. Całość założenia otoczona wysokim murem. W Berdyczowie zachował się również cmentarz żydowski z licznymi interesującymi macewami, na cmentarzu stoi jeszcze dom pogrzebowy. * Cmentarz komunalny z licznymi nagrobkami z polskimi inskrypcjami, m.in. Kazimierza Trzeciaka, zm. 1888 (wysoki obelisk z czarnego marmuru), Erazma Zwierzchow-skiego, zm. 1884 (wielki kurhan kamienny), Leszczyc--Kossowskich, Zabłockich, Balińskich, Paciorkowskich, 32 Biała Cerkiew Dynowskich, Klementyny z Kantakuzenów Karaszewiczo-wej (zm. 1913). Pałac Radziwiłłów, późnoklasycystyczny, wzniesiony 1820-1830, dwukondygnacyjny. W elewacji frontowej sześciokolumnowy portyk z trójkątnym tympanonem. W ogrodowej — trójosiowy ryzalit. W tympanonie sztukaterie o motywach heraldycznych, ściany opilastrowane. W zwieńczeniu obu elewacji fryz girlandowy. Pałac wzorowano na pałacu Giżyckich w Mołoczkach. Przed I wojną światową mieścił się w nim szpital żydowski. (JT, ZH) W dniu 3 XII 1857 r. w Berdyczowie lub w pobliskim Terechowie urodził się Teodor Józef Konrad Korzeniowski, wybitny pisarz angielski tworzący po nazwiskiem Joseph Conrad. Syn kresowego szlachcica, zesłany w głąb Rosji (1862-67) wraz z rodzicami. Po ich śmierci wyjechał na Zachód i został marynarzem, z czasem kapitanem. Pływał po całym świecie, będąc świadkiem burzliwych wydarzeń. W 1890 i 1893 r. odwiedzał wuja Bobrowskiego na Ukrainie. W 1894 r. osiadł w Anglii i poświęcił się twórczości literackiej. Pisał wyłącznie po angielsku. Zmarł 3 VIII 1924 r. w Bishopsbourne. Pochowany w Canterbury. Berszadź (Eepinaflb) stolica rejonu, okr. winnicki Neogotycki kościół parafialny (dawna kaplica grobowa Juriewiczów) z przełomu XIX i XX w. Za czasów sowieckich mieściło się w nim kino, a następnie pałac ślubów — dokonano wtedy gruntownej przebudowy wnętrza. W 1991 r. świątynię zwrócono wiernym. Fasada główna opilastrowana w narożach, zwieńczona sterczy-nami i szczytem attykowym. W elewacjach bocznych fryz arkadowy. Dekoracja wnętrza ma być jakoby dziełem artystów włoskich. Kościół stoi w dawnym parku dworskim z pomnikowymi dębami. Wokół zdewastowany cmentarz z polskimi inskrypcjami. (ZH) Biała Cerkiew (Bijia stolica rejonu, okr. kijowski *** Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela, wzniesiony nad urwiskiem nad rzeką Roś, jest trzecią kolejną świątynią 33 Biała Cerkiew katolicką w tej miejscowości. W połowie XVI w. był tu drewniany kościół augustianów, fundowany przez kniazia Fryderyka Prońskiego. Kościół i klasztor spalili Kozacy. W latach 1720-1730 starosta Stanisław Jabłonowski odbudował kościół oraz klasztor i przekazał jezuitom. Po kasacie zakonu w 1773 r. kościół stał się parafialnym i bardzo podupadł. Ówczesny właściciel Białej Cerkwi, hetman Franciszek Ksawery Branicki, ufundował nowy kościół, którego budowę ukończono w 1816 r. Do głównych drzwi prowadzą szerokie schody. Monumentalną fasadę frontową zdobi portyk o dwóch parach kolumn korynckich. Po obu stronach portyku kwadratowe wieżyczki-dzwonnice. Nad skrzyżowaniem naw kopuła z latarnią. Biała Cerkiew r Biała Cerkiew. Kościół parafialny Wewnątrz kościoła, zamienionego przez władze sowieckie w salę koncertową, znajduje się sześć epitafiów rodu Branickich. Jest to jedna z najlepiej zachowanych świątyń klasycystycznych na Kresach Wschodnich. Cerkiew p.w. św. Mikołaja, w centrum miasta. Budowę zaczęto w 1706 r., ukończono dopiero w 1852 r. Cerkiew jest murowana, z kruchtą od strony północnej. Władze sowieckie przekształciły cerkiew w 1952 r. w archiwum, nie niszcząc jednak cech zabytkowych. 34 *** Sobór p.w. Przemienienia Pańskiego, ufundowany przez Aleksandrę Branicką, przebudowany w latach 1833--1839 w stylu klasycystycznym. Jest to świątynia murowana, na planie krzyża, z niewielkimi przybudówkami przy każdym z ramion krzyża. Pierwotne portyki kolumnowe w fasadach zachodniej, północnej i południowej rozebrano w czasie przebudowy w latach pięćdziesiątych XX w. Remontu dokonano w 1956 r. W kaplicy znajdował się grób fundatorki, uważanej przez prawosławnych za świętą (zdewastowany przez bolszewików). * * Pałac zbudowany w końcu XVIII w. przez Franciszka Ksawerego Branickiego jako dwukondygnacyjna rezydencja klasycystyczna. Do pałacu prowadzi taras ze schodami na całej jego szerokości. Fasadę frontową zdobi czteroko-lumnowy portyk, zamknięty trójkątnym frontonem. Nie zachował się bogaty wystrój pałacowych wnętrz, zniszczony w 1920 r. Wyobrażenie o dawnej świetności daje przechowywana w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie akwarela pędzla Michaliny Bierzyńskiej Sypialnia hetmanowej Branickiej w Białocerkwi. Pałac miał w otoczeniu dwie oficyny, skarbiec oraz pawilon odźwiernego (niezacho-wane). Przetrwała lewa oficyna: drewniana, piętrowa, z okazałym portykiem w fasadzie frontowej, złożonym z ośmiu kolumn toskańskich. Pałac znajduje się w centrum miasta, otoczony niewielkim parkiem. Miasto Biała Cerkiew wraz z okolicą było królewszczyzną (forteca z poł. XVI w.) i nadawane było jako starostwo za zasługi dla kraju kolejnym wybitnym magnatom. Byli wśród nich m.in. książę Janusz Ostrogski, Stanisław Lubo-mirski, jego syn Konstanty Jacek Lubomirski, a w XVII w. książę Jerzy Dymitr Wiśniowiecki i hetman Stanisław Jabłonowski. W 1651 r. podpisano tu układ między Rzeczpospolitą i Kozakami. W poł. XVIII w. dobra przeszły w ręce Augusta Wandalina Mniszcha. Po wojnach kozackich i zniszczeniach odrodzenie Białej Cerkwi nastąpiło w 1774 r., gdy król przekazał dobra hetmanowi Franciszkowi Ksaweremu Branickiemu. On to właśnie wzniósł nie tylko pałac, lecz i inne budowle sakralne i świeckie. 35 Biała Cerkiew ** Cerkiew p.w. Marii Magdaleny na Zarzeczu (ufundowana również przez Aleksandrę Branicką), z kopułą i kolumnowymi portykami. Otaczają niewielki, zabytkowy cmentarz prawosławny. **Hale targowe wzniesione w latach 1809-1814 przez hetmana Branickiego. Tworzą je cztery dwukondygnacyjne skrzydła z wewnętrznym dziedzińcem. Dolne kondygnacje są sklepione. Na dziedziniec prowadzą cztery bramy. W ich tympanonach znajdowały się niegdyś kartusze herbowe właścicieli. Hale zachowały się do dziś, mieszczą się w nich sklepy. * Stacja pocztowa zbudowana w latach 1825-1831 na trasie konnej poczty (dyliżansów) Petersburg - Biała Cerkiew- Odessa. Zarówno w Rosji, jak i ówczesnym Królestwie Polskim takie stacje wznoszono według typowego projektu. Stacja w Białej Cerkwi została jednak zbudowana inaczej, według projektu indywidualnego. Główny budynek stacji jest piętrowy, z czterokolumnowymi ryzalitami. Opodal znajdują się noclegownia, stajnie, kuźnia i stodoła. Cały ten zachowany w oryginalnej postaci zespół jest bardzo rzadkim zabytkiem z epoki konnych dyliżansów. Park dendrologiczny w Aleksandrii na przedmieściu Białej Cerkwi — patrz Aleksandria. (JT, ZH) W 1917 r. powstały w Białej Cerkwi zawiązki sił zbrojnych Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL), rozbudowane następnie pod przywództwem atamana Simona Petlury w armię, która niebawem rozbiła nie tylko wojska białych Rosjan, ale i hajdama-ków hetmana Skoropadskiego, zdobyła i przez 47 dni zajmowała Kijów. Zmuszona do odwrotu, powróciła (wspomagana przez Wojsko Polskie) w 1920 r. do Kijowa, by w sierpniu tegoż roku stoczyć wraz z Polakami zwycięską wojnę przeciw bolszewikom; dywizje ukraińskie stanowiły 20% sił walczących na froncie (m.in. obroniły oblegany Zamość i uczestniczyły w rozbiciu Armii Konnej Budionnego na froncie południowym). 36 Borodany Biliczyn (Emi«HH) rej. Bar, okr. winnicki * Pałac wzniesiony na pocz. XIX w. prawdopodobnie przez Józefa Mikołaja Krassowskiego. Jest to budowla symetryczna, na planie prostokąta, parterowa od frontu, a od ogrodu, ze względu na spadek terenu — piętrowa. Elewację frontową zdobi portyk z czterema korynckimi kolumnami, zwieńczony trójkątnym frontonem (na nim widoczne tarcze herbowe). W elewacji ogrodowej ryzalit z kolumnami, pilastrami i gzymsami. Pałac przetrwał obie wojny światowe i rządy bolszewickie. We wnętrzach (gdzie mieści się dziś szkoła, klub i biblioteka) zachowały się częściowo elementy zdobnicze. W jednej z sal szkolnych imponująca ośmioramienna rozeta z motywami kwiatów i plecionki, w innej sali — rozeta i kominek. W dwóch salach należących do klubu zachowały się liczne fryzy stiukowe i rozety. Koniusznia (obok pałacu) z ośmiokolumnowym podcieniem i boniowanymi narożnikami. (JT, ZH) Bohusław (EorycjiaB) stolica rejonu, okr. kijowski Cerkiew p.w. Św. Trójcy (Troicka) znajduje się na wzgórzu w centrum miasta. Jest to murowana, późnoklasycy-styczna rotunda z prostokątną kruchtą od strony zachodniej, nad którą wznosi się piętrowa dzwonnica, uwieńczona iglicą. Przed zachodnią fasadą portyk na czterech kolumnach toskańskich. (JT) Borodany rej. Bohusław, okr. kijowski Cerkiew p.w. Zmartwychwstania Pańskiego, drewniana, zbudowana miejscu starej, także drewnianej cerkwi (1745). Jest to budowla trójzrębowa na kamiennym fundamencie, z przybudówkami od strony babińca. Od zewnątrz ściany pionowo oszalowane. Na fasadzie zachodniej skromny, dwukolumnowy portyk. (JT) 37 Bracław Bracław rej. Niemirów, okr. winnicki Kościół p.w. Matki Bożej Szkaplerznej. W XVIII w. w mieście były dwa kościoły. Drewniany parafialny (1726 r.) i murowany należący do kapucynów. Istniejący obecnie kościół został zbudowany ze składek wiernych w 1743 r. na miejscu wcześniejszego, a przebudowany w 1884 r. w stylu gotyku romantycznego. W kościele czczony był cudowny obraz Matki Bożej. Świątynia podzieliła los innych budowli kultowych. W czasach komunistycznych strącono dwie zdobiące ją wieże, wewnątrz urządzono klub, następnie kino, ale dzięki temu ocalał sam budynek (pozostały w nim jeszcze kinowe, rozkładane krzesła!). Wierni odzyskali go dopiero w 1991 r. w stanie kompletnej dewastacji. Bracław. Przebudowany kościół parafialny * Cmentarz katolicki, położony wśród pięknego wysokopiennego lasu, ongiś bogaty, później stopniowo dewastowany. Przetrwały tylko cztery, wciąż piękne nagrobki, min. Anny z Dmochowskich Grocholskiej (zm. 1899) i Zygmunta Giżyckiego (zm. 1901). Cmentarz prawosławny i cmentarz żydowski znajdują się na malowniczym urwisku nad rzeką Boh. 38 Brahilów Zamek w Bracławiu istniał już od XIV w. W 1478 r. Tatarzy zdobyli i zlupili Bracław. Aleksander, wielki książę litewski, wzmocnił zamek, a miasto odbudował. W 1552 r. Zygmunt August osadził tu silną załogę. Województwo bra-cławskie było jednym z największych na Kresach. W czasie wojen kozackich miasto zostało całkowicie zniszczone. Kozacy wysadzili zamek w powietrze, działa zatopili w rzece, a most zrujnowali. Jeszcze pod koniec XIX w. istniały resztki ruin. Wielokrotnie niszczone przez najazdy Kozaków i Tatarów, miasto wyludniło się i utraciło znaczenie na rzecz Winnicy. Obecnie Bracław jest senną, prowincjonalną mieściną. (JT, ZH) Brahiłów (EpauiiB) rej. Żmerynka, okr. winnicki Kościół parafialny (czynny), zbudowany w latach 1845--1878 przez miejscowych Polaków po tym, jak rząd carski odebrał trynitarzom klasztor i kościół. Władza sowiecka umieściła w kościele rozlewnię wódek, przy czym wnętrze przedzielono betonowym stropem. Po upadku komunizmu kościół zwrócono katolikom, którzy przystąpili do jego odbudowy. Architektura zewnętrzna przetrwała dość do- Brahiłów. Kościół parafialny 39 Brahiłów brze okres dewastacji. Nad fasadą główną wznosi się potężna dwukondygnacyjna wieża. Fasadę zamyka skromny fronton. Kościół otoczony jest niewysokim, kamiennym murem. *** Kościół i klasztor oo. trynitarzy, ufundowane w 1744 r. przez wojewodę kijowskiego Franciszka Salezego Potockiego, projektantem był prawdopodobnie znakomity architekt Jan de Witte. Kościół jest trójnawową bazyliką, korpus nawy głównej jest dwukrotnie wyższy od naw bocznych. Przy fasadzie czworoboczna wieża wsparta na filarach, w dolnej części wieży arkady, dołem kolisty prześwit w sklepieniu. Trzy skrzydła budynków klasztornych tworzą w planie literę H, środkowe skrzydło przylega do prezbiterium kościoła, połączone z nim korytarzem. Wewnątrz kościoła zachował się do dziś okazały, późno-barokowy ołtarz główny. Wspaniałe niegdyś malowidła na sklepieniach kościoła i kaplic (wykonał je zakonnik trynitarz, brat Józef Prechtl), w ostatnich latach zostały niestety zamalowane. Po powstaniu listopadowym władze carskie przekazały kościół i klasztor Cerkwi prawosławnej. Dziś jest to Monaster Troicki (żeński). W czasach komunistycznych obniżono fasadę kościoła (pierwotnie wieża była o jedną kondygnację wyższa). Na teren zespołu prowadzi okazała brama klasztorna. W dawnym kościele znajdowała się sprowadzona z Madrytu niezwykła figura Chrystusa Nazareńskiego, w czerwonej szacie, z zamkniętymi oczyma i rękoma związanymi na piersi — na podobieństwo niewolników, których try-nitarze wykupywali z niewoli tureckiej. Do tego wizerunku, uważanego za cudowny, aż do I wojny światowej przybywali pielgrzymi z całej Ukrainy. Po przekazaniu świątyni mniszkom prawosławnym cudowny wizerunek przeniesiono do nowego kościoła parafialnego. Po przewrocie bolszewickim wizerunek zaginął i obecnie w kościele wisi obraz przedstawiający tę figurę. Synagoga starsza, zbudowana na przełomie XIX i XX w. W czasach sowieckich znajdował się w niej sklep przemysłowy, teraz jest opuszczona, w stanie postępującej ruiny. Jest to parterowa budowla z czerwonej cegły, jedynymi ozdobami są narożne pilastry i obramienia okien. Busza Synagoga młodsza, zbudowana na początku XX w. w stylu historyzmu, jednopiętrowa, murowana (cegła koloru piaskowego). Fasada główna z wydzielonym portykiem. Na szczycie fasady Gwiazda Dawida, wykonana z cegły innego koloru. Wiele ozdób architektonicznych: pilastrów, gzymsów, obramień okien i drzwi. Oba zabytki znajdują się na strzeżonym, niedostępnym terenie zakładu przemysłowego. Dziś w Brahiłowie nie ma już Żydów, ostatni wyjechali po upadku komunizmu. ** Pałac zbudowany w 1868 r. przez bogatego przedsiębiorcę kolejowego K. F. von Mecka. Kupił on Brahiłów od Felicjana Jukowskiego, który uprzednio wszedł w posiadanie majątku drogą ożenku. Brahiłów był częścią dawnego latyfundium Potockich. Wdowa po von Mecku, Nadieżda Fiłaretowna, była wielbicielką talentu Piotra Czajkow-skiego. Wielokrotnie też (wiatach 1878-1880) zapraszała do Brahiłowa kompozytora, który nigdy nie miał własnego domu. Tu napisał I Suitę Orkiestrową i wiele innych utworów. W 1881 r. gościem hrabiny-melomanki był młody Claude Debussy. Dziś w pokojach zajmowanych niegdyś przez Czajkowskiego znajduje się muzeum kompozytora. Resztę pałacu zajmuje szkoła techniczna. Pałac otacza malowniczy park, w którym zachowało się sporo starych drzew, m.in. lip i wiązów. Cmentarz katolicki ze starymi nagrobkami okolicznej szlachty, m.in. Klementyny Wiktorii de Choiseul-Gouffie (zm. 1905) i Gabriela de Choiseul-Gouffie (zm. 1902). (]T) Busza (Eynia) rej. Jampol, okr. winnicki ** Jaskinia z naskalnymi rytami, odkryta w 1883 r. przez historyka B. Antonowicza. Jaskinia, położona prawym brzegu rzeki Buszki, ma ok. 10 m długości. Czas powstania naskalnych rysunków (reliefów) nie jest znany, nie wiadomo też, jakie było ich znaczenie. W ubiegłym wieku uważano miejsce za „prasłowiańską pogańską świątynię", która to interpretacja niczym nie była w istocie poparta. QT) 40 41 Buszewo (Prusy) Buszewo (Prusy) (EynieBe) rej. Rokitno, okr. kijowski Cerkiew p.w. Św. Trójcy (Troicka), zbudowana 1750 r. na wzgórzu w centrum wsi. Drewniana, na kamiennym fundamencie, trójkopułowa. W XIX w. z trzech stron dobudowano przybudówki z drewnianymi portykami o czterech kolumnach każdy. Oszalowano także ściany zewnętrzne. Na południe od cerkwi stała drewniana dzwonnica, którą w 1970 r. przewieziono do skansenu w Perejasławiu. (jt) Chmielnik () stolica rejonu, okr. winnicki * Kościół p.w. Ścięcia Głowy św. Jana Chrzciciela, zbudowany na miejscu starszego drewnianego kościoła z 1603 r. Pierwotnie był to kościół pod wezwaniem Św. Trójcy. W XVII w. niejednokrotnie niszczony. W okresie panowania Turków prawdopodobnie pełnił funkcję meczetu. W 1728 r. został kapitalnie odremontowany i powtórnie konsekrowany. Zabytek w stylu barokowym, zbudowany jako czterokolumnowa bazylika. W bocznych nawach sklepienia krzyżowe, w głównej półokrągłe. W wystroju architektonicznym wnętrza wykorzystany był porządek toskański. Ściany ozdobione malowidłami olejnymi z XX w. ~: =-'"- :„........*J!'!L.••-¦¦!¦. !¦'. •.: Chmielnik. Kościół 42 Cudnów r f , Chmielnik. Baszta zamkowa * Zespół pałacowy. Wzniesiony w latach 1911-1915 według projektu I. A. Fomina. Na założenie składają się: pałac z sześciokolumnowym portykiem, baszta zamkowa i most. Budowle te usytuowane są malowniczo w parku. Do rezydencji prowadzi kamienny most nad rzeką Boh. Obecnie w pałacu mieści się hotel. * Cmentarz katolicki, bardzo zaniedbany, w gęstych zaroślach zachował się nagrobek Adolfa hr. Mostowskiego (1840-1904), ziemianina, poety i malarza. Są też groby Józefy Zakrzewskiej (zm. 1836) oraz Karola Mitraszew-skiego (zm. 1894). (JT) Cudnów (HyaHiB) stolica rejonu, okr. żytomierski Ruiny klasztoru oo. bernardynów. Klasztor i nieistniejący już kościół p.w. św. Jana Nepomucena ufundował książę Janusz Sanguszko. W 1782 r. klasztor został podniesiony do rangi konwentu. Od 1800 r. bernardyni prowadzili tu szkołę elementarną. Klasztor został skasowany w 1832 r. ze względu na małą liczbę zakonników. W Cudnowie znajdował się dwór (rysowany przez Napoleona Ordę), w którym Henryk Rzewuski mieszkał przez prawie całe życie i tu napisał słynne Pamiątki Soplicy 43 Czajki (wydane drukiem w 1839 r.). Dwór został zniszczony jeszcze przed przewrotem bolszewickim. Pod Cudnowem w 1660 r. hetman Stanisław Rewera Potocki odniósł zwycięstwo w bitwie z wojskami rosyjskimi Szeremietiewa. (JT) Czajki ( rej. Bohusław, okr. kijowski Cerkiew p.w. św. Mikołaja zbudowana w 1758 r. na skraju wsi. Drewniana, na kamiennym fundamencie, pię-ciozrębowa, trójkopułowa. Od strony zachodniej znajduje się przedsionek. Kruchta i czteropoziomowa dzwonnica (zwieńczona kopułą) dobudowane zostały w XIX w. Czte-rokołumnowe drewniane portyki z frontonami na fasadach nawiązują do form murowanej architektury klasycyzmu. Wewnątrz zachowały się malowidła z XIX w. (JT) Czarnomin (^Iophomhh) rej. Czeczelnik, okr. winnicki *** Pałac w dawnym majątku ziemskim, dobrze zachowany, architekturą przypominający Biały Dom w Waszyngtonie, został wzniesiony około 1820 r. według projektu włoskiego architekta Francesco Boffo, na zamówienie Mikołaja Czarnomskiego. Budowla jest dwukondygna-cyjna, o sześciu kolumnach jońskich w południowej fasadzie. Fronton wpisany w ściankę attykową. Portyk elewacji bocznej nie zachował się. Najbardziej okazałym elementem rezydencji jest półkolisty ryzalit w fasadzie północnej, otoczony kolumnadą i nakryty półkopułą. Pod koniec XIX w. dobudowano neorenesansową oficynę, która przetrwała do dziś. Z bogatego niegdyś zdobnictwa wnętrz zachowała się dekoracja sztukatorska dawnej kolumnowej sali balowej, ciągnącej się przez całą szerokość pałacu. Całkowitemu zniszczeniu uległ natomiast park krajobrazowy, otaczający dawniej rezydencję. Obecnie we wnętrzach pałacu mieści się szkoła średnia. Niegdyś miejscowość nazywała się Rozbójna i wchodziła kolejno w skład dóbr Koniecpolskich, Lubomirskich i Potockich. Po pierwszym rozbiorze właścicielem stał się 44 Czartoria Nowa rosyjski generał-gubernator Timofiej Tutolmin. Na przełomie XVIII i XIX w. nabył od niego majątek plenipotent Zofii Potockiej, Mikołaj Czarnomski, który zmienił nazwę miejscowości na Czarnomin i po bogatym ożenku z Klarą Jaroszyńską zbudował tu jeden z najpiękniejszych pałaców klasycystycznych na Ukrainie. Ostatnią dziedziczką Czar-nomina była do 1917 r. Maria Czarnomska. (JT) Czartoria Nowa (HoBa rej. Lubar, okr. żytomierski * Pałac w dawnym majątku ziemskim, wzniesiony przed 1870 r., prawdopodobnie przez Pruszyńskich. Późniejszy właściciel (od 1870 r.), rosyjski generał Orżewski, wprowadził jedynie zmiany podczas renowacji budynku. Pałac jest budowlą dwukondygnacyjną. W elewacji frontowej pseudoryzalit, przed którym szeroki arkadowy podjazd, wspierający taras. W elewacji ogrodowej boniowany ryzalit środkowy. Na lewo od niego dwukondygnacyjny ryzalit z niemal płaskim dachem, dodany w czasie przebudowy Orżewskiego. Wnętrze pałacu było wielokrotnie przebudowywane i wzbogacane. Pałac otoczony jest parkiem z przecinającymi się pod kątem prostym alejkami. Od strony prawego skrzydła pałacu brama wjazdowa, Czartoria Nowa. Dawna kaplica grobowa 45 Czeczelnik żelazna, zawieszona na dwóch filarach. W pobliżu tej bramy kaplica grobowa dawnych polskich właścicieli majątku, przebudowana za czasów rosyjskich w stylu bizantyjskim. 'W li15" Czartoria Nowa. Młyn Młyn znajduje się obok folwarku, nad brzegiem rzeki Słuczy. Był to w swoim czasie jeden z największych młynów na Ukrainie. Zbudowany w 1870 r., był początkowo napędzany wodą, później maszyną parową, obecnie energią elektryczną. W XIX w. produkował w ciągu roku do 500000 pudów mąki różnych gatunków. Budynek na prostokątnym planie jest czteropiętrowy od strony dziedzińca i sześciopiętrowy od strony rzeki. Od strony zachodniej łączy się z piętrowym magazynem gotowych produktów. Jeszcze w 1962 r. czynna była stara turbina parowa. Warto zobaczyć te pokaźną budowlę, świadczy ona bowiem o rozwoju przemysłowym Ukrainy w II poł. XIX w. (JT) Czeczelnik () stolica rejonu, okr. winnicki Kościół p.w. Opieki św. Józefa ufundowany przez księcia Lubomirskiego w 1751 r. jako klasycystyczna, jednonawowa budowla. W kościele znajdowała się kopia cudownego obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, którą 46 Czeczelnik przywiózł Mroczkowski, zarządca dóbr Lubomirskich. Po słynnym uzdrowieniu syna Mroczkowskiego przybywały do Najświętszej Panny z Czeczelnika liczne pielgrzymki z różnych miejscowości Ukrainy. W początkach XX w. kościół został rozbudowany na planie krzyża. W 1917 r. bolszewicy zamknęli kościół, niebawem jednak otwarto go ponownie, a pracę duszpasterską prowadzili księża z Włoch. Po kilku latach kościół znowu zamknięto, a kapłanów uwięziono. Podczas II wojny światowej parafia była czynna, opiekowali się nią księża rumuńscy. Po 1945 r. władze komunistyczne zamieniły kościół najpierw na magazyn zboża, później na kinoteatr. Zniszczono wówczas ołtarze, freski, kopułę i przebudowano dach. Po upadku Związku Sowieckiego wierni podjęli starania o zwrot zrujnowanej świątyni, co powiodło się w lipcu 1991 r. Wspólnym wysiłkiem rozpoczęto prace remontowe, które nadzorował bernardyn, o. Józef Pawluk. Projekt odbudowy sporządził warszawski architekt Juliusz Marcinowski. W 1992 r. biskup kamieniecko-podolski przekazał parafię w Czeczelniku oo. bernardynom, których w pracy duszpasterskiej wspierają siostry franciszkanki Misjonarki Maryi z Warszawy. Dawny zespół pałacowy Lubomirskich. Przetrwała z niego brama wjazdowa (obecnie biura kołchozu) oraz ko-niusznia (stajnie). Nie ma natomiast śladu po zamku Lubomirskich, rysowanym przez J. I. Kraszewskiego. ** Cmentarz katolicki, jeden z najlepiej zachowanych na środkowej Ukrainie, z inskrypcjami polskimi. Jego ośrodkiem jest kaplica grobowa rodu Sobańskich. Po zdewastowaniu przez bolszewików kościoła parafialnego, w latach dziewięćdziesiątych pełniła funkcję kościoła. Przetrwało wyposażenie wnętrza i tablice epitafijne dwunastu przedstawicieli rodu Sobańskich oraz marmurowa tablica z 1814 r. z inskrypcją łacińską. Cmentarz przetrwał dzięki opiece kolejnych proboszczów. Są tutaj pochowani: Nowohrebeccy, Suchodolscy, Wilkoszewscy, a z bardziej znaczących osób Ludwik Zakrzewski, marszałek szlachty powiatu, i Fryderyk hr. Moszyński. Cmentarz żydowski leży na tyłach kościoła katolickiego. Są tam stare, bogato rzeźbione macewy. (JT, ZH) 47 Czerepaszyńce Czerepaszyńce rej. Kalinówka, okr. winnicki Dawna kaplica pałacowa (?), sześcioboczna, nakryta dachem namiotowym. Po 1945 r. przebudowana na sklep; obniżono wówczas ściany, zniszczono kolumnowy portyk i sygnaturkę. Dobra miejscowe należały niegdyś do Chołoniewskich, którzy na przełomie XVIII i XIX w. rozpoczęli budowę pałacu (dziś nieistniejącego). Od Chołoniewskich kupił dobra Czesław Jaroszyński, marszałek powiatu win-nickiego. Córka jego Michalina wyszła za Władysława Zdziechowskiego, który dokończył budowę pałacu (galeria obrazów liczyła 250 płócien szkoły włoskiej, francuskiej, niemieckiej i flamandzkiej, były też zbiory rycin, porcelany i kobierców wschodnich). Ostatni dziedzic Czerepaszy-niec, Feliks Zdziechowski, w 1917 r. zabarykadowany wraz z rodziną na piętrze bronił się przez jakiś czas przed zrewoltowanym chłopstwem, które jednak w końcu zdobyło i doszczętnie zniszczyło pałac i zbiory. Uratowano tylko niektóre dzieła, zawczasu wywiezione do Warszawy. (ZH) Czerniatyn (HepH^THH) rej. Żmerynka, okr. winnicki *** Pałac neogotycki wzniósł w 1830 r. Ignacy Witosław-ski. Autorem projektu budowli był prawdopodobnie Henryk Ittar, włoski architekt przebywający w tym czasie na Podolu. Początkowo pałac składał się z dwu części: głównego budynku i dwukondygnacyjnego pawilonu (przylegał do narożnika pałacu) z szeroką arkadą i cylindryczną basztą. Około 1841 r. rezydencję przebudowano. Od zachodu, pod kątem prostym, dostawiono nowe skrzydło. Zbudowano obszerny taras z półkolistym występem i loggię o trzech arkadach, nakrytą górnym tarasem z kamienną balustradą. Dawny krenelaż na baszcie zamieniono na fryz arkadowy. Na tarasie ustawiono wykute z białego marmuru lwy, których prawe łapy spoczywały na kartuszu herbowym. Boczną elewację północną podkreślał ryzalit z balkonem na całej szerokości. 48 Czerniejowce (Czerniowce Podolskie) Powszechny podziw budził wystrój pałacowych wnętrz. Do dziś zachowały się sklepione sufity, westybul i kominek. Białe sklepienie pokrywa relief z motywów roślinnych i geometrycznych. Dolny i górny westybul łączy klatka schodowa o bogatym, złoconym zdobieniu. W południowo-wschodnim narożniku znajduje się okrągły salon. Zdobi go fryz skomponowany z głów satyrów połączonych girlandami, nadto cztery pary kolumn korynckich, między nimi białe stiukowe orły i skrzyżowane buławy. Pałac otaczał park o powierzchni kilkudziesięciu hektarów, założony w 1841 r. przez Dionizego Miklera, obsadzony drzewami należącymi do przeszło stu gatunków. Niestety, do dziś przetrwało ich niewiele, zniszczeniu uległy także pawilony, altany i rzeźby. W pałacu znajdują się obecnie pomieszczenia biurowe i szkoła. Czerniatyn od przejścia w granice Korony należał do starostwa barskiego. Kolejnymi właścicielami dóbr byli Wyhowscy, Lubomirscy i Ponińscy. Król August II nadał dobra Tomaszowi Dąbskiemu, którego wnuczka Tekla wniosła majątek w posagu Ignacemu Witosławskiemu. Ostatnim polskim właścicielem był Eugeniusz Witosław-ski. W 1865 r. majątek i pałac kupili Rosjanie i do 1917 r. pozostawał w rękach książąt Lwowów. Podobno bolszewicy nie zniszczyli pałacu właśnie ze względu na to, iż należał on do Rosjan. (JT) Czerniejowce (Czerniowce Podolskie) stolica rejonu, okr. winnicki Kościół parafialny, murowany, eklektyczny, ufundowany w 1640 r. przez Stanisława Koniecpolskiego, hetmana wielkiego koronnego i wojewodę sandomierskiego (informuje o tym tablica w kościele, wmurowana w 400 rocznicę urodzin magnata). WII poł. XIX w. świątynię odnowiono staraniem parafian i proboszcza, ks. Witoszyńskiego. Z tego czasu pochodzi ostateczny kształt kościoła: na planie krzyża, z centralną kopułą i bogato rozczłonkowaną fasadą (półkolumienki, pilastry, wieżyczki). 49 Czerwone * Kaplica grobowa rodziny Mańkowskich (z przełomu XVIII i XIX w.) z kolumnowym portykiem, znajduje się na terenie całkowicie zdewastowanego cmentarza. Miasteczko, założone prawdopodobnie w 1392 r. nad Morachwą, dopływem Dniestru, należało od 1595 r. do Zamoyskich, później kolejno do Koniecpolskich, Lu-bomirskich i Komarów, na koniec do Jełowickich. Na obrzeżach miasteczka znajdują się: most turecki z końca XVII w., dawny młyn Jełowickich oraz cokół po zniszczonym w 1936 r. pomniku, wystawionym niegdyś przez księcia Lubomirskiego na pamiątkę zwycięstwa nad Turkami. (ZH) Czerwone rej. Andruszówka, okr. żytomierski ** Zespół pałacowy wzniesiony około połowy XIX w. przez Adolfa Grocholskiego w stylu gotyku romantycznego. Była to rozległa rezydencja złożona z kilku budowli. Przetrwał tylko właściwy pałac. Budynek ma dwie kondygnacje. Pośrodku frontowej elewacji trójścienny ryzalit, przechodzący w ośmioboczną wieżę. W elewacji bocznej asymetrycznie ustawiona, kwadratowa wieża z krenela-żem. Jest to najlepiej zachowana neogotycka rezydencja w tej części Ukrainy. W 1994 r. mieściły się tu internat i szkoła, ostatnio pałac jest opuszczony i stopniowo niszczeje. Miasteczko Czerwone założyli w 1624 r. Tyszkiewiczo-wie, w XVIII w. stanowiło własność Leśnickich, później w drodze małżeństwa przeszło do Franciszka Ksawerego Grocholskiego, po nim dziedziczył Jan Nepomucen Gro-cholski (powstaniec 1831 r., marszałek szlachty powiatu berdyczowskiego, zm. 1863), który zapisał majątek swej drugiej żonie. Ta zaś, wyjeżdżając na stałe za granicę, sprzedała posiadłość wzbogaconemu chłopu, Mikołajowi Tereszczence. Prawdopodobnie dlatego, że dobra pozostawały do 1917 r. w rękach rosyjskich, pałac nie został zniszczony. Przepadły natomiast budynki gospodarcze (w tym stajnia dla koni arabskich), wycięto park i zniszczono ogrody. (ZH) 50 Demowszczyzna Daszów () rej. Ilińce, okr. winnicki * Pałac wzniesiony w końcu XVIII w. przez Józefa Platera, strawiony pożarem, odbudowany został około 1850 r. przez Włodzimierza Potockiego juniora. Jest to budowla parterowa, w części środkowej dwukondygnacyjna, zamknięta trójkątnym frontonem, po obu stronach pałacu umieszczone były skrzydła boczne. Przed elewacją ogrodową znajduje się taras, a na piętrze balkon. Taras jest wsparty na żeliwnych kolumienkach, lewe skrzydło zostało przedłużone. Rezydencję otaczał kilkuhektarowy park. Zameczek zbudowany został pod koniec XVI w. przez księcia Janusza Zbaraskiego — do dziś przetrwały niestety jedynie ślady wałów. Koniusznia (stajnia dworska) przebudowana została na szkołę. * Most na rzece Sob. Jego potężne filary pochodzą z czasów ostatnich właścicieli przed I wojną światową. Budynek gospodarczy na wysokiej kamiennej podmurówce. Cmentarz katolicki, szczątkowy, otoczony arkadowym murem ceglanym z bramą. Są tam zaniedbane groby m.in.: hr. Jerzego Rzewuskiego (zm. 1861) i Bolesława Iwaszkiewicza. Po Zbaraskich odziedziczyli Daszów Wiśniowieccy. Ostatnim z nich był książę Michał Serwacy Wiśniowiecki (zm. 1744), którego wnuczka Augusta Ogińska, poślubiając starostę inflanckiego Konstantego Broel-Platera, wniosła mu w posagu Daszów. Jego syn Józef zbudował pałac. Ostatnią właścicielką dóbr była do 1917 r. Zofia z Rzewuskich Podhorska. 0% ZH) Demowszczyzna ( rej. Kaharłyk, okr. kijowski Cerkiew p.w. Opieki Matki Bożej (Pokrowska), zbudowana w 1823 r. w centrum wsi, drewniana, na planie 51 Dobra krzyża, z jedną kopułą (zachowały się na niej XIX-wieczne malowidła). Fasady ozdobione portykami, zewnętrzne ściany oszalowane pionowo. Od strony zachodniej dobudowana dzwonnica, trójkondygnacyjna, zwieńczona kopułą, (jt) Dobra (flo6pa) rej. Mańkowka, okr. czerkaski Dwór szlachecki zbudowany w 1830 r. w stylu późnokla-sycystycznym przez Floriana Różyckiego. Jest to budowla murowana, parterowa, z krótkimi skrzydłami przy elewacjach bocznych. W elewacji frontowej portyk o czterech kolumnach toskańskich. W płaszczyznach między oknami pilastry. Strona ogrodowa była reprezentacyjna, z widokiem na opadający ku rzece Szurze park krajobrazowy. Wieś Dobra należała kiedyś do klucza humańskiego Potockich. Aleksander Potocki (uczestnik powstania listopadowego) sprzedał te dobra Florianowi Różyckiemu. Po przewrocie bolszewickim aż do 1995 r. funkcjonowała we dworze szkoła. Od 1996 r. zabytek jest opuszczony. (ZH) Dubowka (,Hy6iBKa) rej. Taraszcza, okr. kijowski Cerkiew p.w. św. Aleksandra Newskiego, zbudowana w 1748 r., drewniana, na kamiennym fundamencie, jedno-kopułowa, na planie krzyża. Od zachodu zakrystia i dwu-kondygnacyjna dzwonnica. W 1849 r. dokonano remontu i przebudowy cerkwi, wtedy to oszalowano zewnętrzne ściany i dobudowano dzwonnicę. (JT) Fastów (Chwastów) (OacriB) stolica rejonu, okr. kijowski ** Kościół katolicki, zbudowany w latach 1903-1911, dominuje ogromną bryłą nad miastem, w samym jego centrum. Wystawiony z kamienia w stylu neogotyckim z pewnymi elementami romańskimi, według projektu architekta W. Dombrowskiego z Odessy, staraniem proboszcza ks. Stanisława Szeptyckiego i parafian. Jest to trójna-wowa bazylika z transeptem. Fasada główna asymetryczna: 52 Granów Fastów. Kościół katolicki dwie wieże różnej wysokości. Na fasadzie i transepcie wypukłe płaskorzeźby dłuta E. Sali. Prace restauracyjne kościoła prowadzone były od 1991 r. Obecnie w kościele fastowskim duszpasterzami są oo. dominikanie. Na cmentarzu komunalnym przetrwały dość liczne nagrobki z inskrypcjami polskimi. (JT) Granów (rpamB) rej. Hajsyn, okr. winnicki Kościół katolicki p.w. Przemienienia Pańskiego. Pierwszy kościół w tym miejscu ufundował Adam Sieniawski, budowę dokończyli w 1723 r. Czartoryscy. Jednak w 1735 r. miasteczko całkowicie zniszczyli hajdamacy. W latach 1828-49 wzniesiono nowy kościół. Za czasów sowieckich został gruntownie przebudowany na dom kultury, cechy zabytkowe uległy zatarciu. Cerkiew prawosławna p.w. św. Mikołaja wznosi się w centrum osady, zwieńczona pięcioma kopułami. Zabudowania gospodarcze dawnego dworu (nie wspomina o nim R. Aftanazy) wznoszą się w parku, w pobliżu kościoła. Jedno z zabudowań ma skromną dekorację klasy-cystyczną (gzymsy i pilastry, pomiędzy którymi widnieje data 1854 oraz inicjały TJC). Miasteczko w dawnych wiekach było rodowym gniazdem Granowskich, później przeszło na własność Sieniawskich 53 Humań i Czartoryskich. Po 1831 rząd carski skonfiskował Adamowi Czartoryskiemu okoliczne dobra wraz z miasteczkiem, (zh) Humań (YMaHb) stolica rejonu, okr. czerkaski *** Kościół katolicki ufundowany w 1826 r. przez Aleksandra Potockiego, klasycystyczny, z okazałym czteroko-lumnowym portykiem. W głównym ołtarzu znajdował się słynący cudami krucyfiks i obraz Matki Bożej (pędzla Hadziewicza). Za czasów sowieckich kościół zamieniono na galerię rzeźb i obrazów. W kolekcji znalazł się (pewnie przeniesiony z innego kościoła) piękny nagrobek Klementyny Iwańskiej dłuta Cypriana Godebskiego. Przykościelny cmentarz z grobami okolicznej szlachty zniszczono. *Hale targowe, ufundowane przez Potockich w 1780 r., niegdyś z czterema narożnymi basztami (rozebranymi w 1869 r.). Dawne * gimnazjum męskie, mieszczące się w okazałym gmachu z końca XIX w., kontynuowało do 1914 r. tradycje szkoły bazyliańskiej, której wychowankami byli m.in. poeci Seweryn Goszczyński i Bohdan Zaleski, malarz Jan Krechowicki i późniejszy rektor Szkoły Głównej w Warszawie, Gałęzowski. * Cmentarz katolicki w północno-wschodniej części miasta, zdewastowany, z licznymi nagrobkami okolicznej szlachty, m.in. Podhorskich, Rzewuskich, Jełowickich, Hulanickich, Głębockich, Kossowskich, Choynowskich. Najbardziej okazały jest grobowiec z czarnego marmuru hr. Krasickich z pobliskiej Chrystynówki. Synagoga, rok budowy nieznany, zamknięta w latach sześćdziesiątych XX w. przez władze sowieckie. Humań od dawnych wieków miał liczną gminę żydowską i był miejscem ścierania się dwóch ruchów filozoficzno--społecznych w judaizmie: oświecenia (haskali), którym kierowali w XIX w. Chaim Hurwitz i jego syn, oraz chasydyzmu, którego czołowym przywódcą był słynny cadyk Nachtman z Bracławia (zmarły w 1911 r.). Żydzi, 54 Humań stanowiący około 50% mieszkańców, padali wielokrotnie ofiarą pogromów i rzezi. Podczas rewolucji bolszewickiej doszło także do pogromów ludności żydowskiej przez uchodzące w rozsypce na wschód watahy rozbitej w 1920 r. armii konnej Budionnego. W czasie II wojny światowej Niemcy dokonali eksterminacji przeszło 20 tys. Żydów. Park krajobrazowy w Zofiówce — patrz Zofiówka. Humań. Cerkiew p.w. św. Mikołaja Nazwa Humania krwawo zapisała się w historii. Król w 1609 r. nadał tutejsze dzikie uroczyska Walentemu Kalinowskiemu, który wzniósł zamek i założył miasteczko (potem poległ pod Cecorą). Jego syn Marcin Kalinowski dostał się do niewoli pod Korsuniem, a w 1651 r. poległ w bitwie pod Batohem. Na zamożne miasto często napadali Kozacy. W jego murach chroniła się okoliczna szlachta. W 1648 r. watahy dowodzone przez Krzywonosa i Gondzę zdobyły i obrabowały mieszkańców, których wymordowano. Odtąd jakiś czas rządzili w Humaniu kozaccy atamanowie (Bohun, Tetera, Doroszeńko). Gdy tego ostatniego wyparto z miasta, sprowadził Turków, którzy część ludności wymordowali, a resztę wypędzili za Dniepr. Gdy w spadku po Kalinowskich miasto dostało się Potockim, nastąpił na krótko spokój. Już jednak w 1729 r. wpadli do miasta hajdamacy, mordując Żydów. Franciszek Salezy Po- 55 Iwanków tocki rozgromił napastników, mury obronne wzmocniono, w mieście osiedlili się na nowo liczni kupcy: Rosjanie, Żydzi, Ormianie, Turcy i Serbowie. Jednak największa tragedia miała wkrótce nastąpić. Za cichą zgodą Rosji wielkie watahy „kolijów" pod wodzą Maksyma Żeleźniaka zalały okolicę, rabując i paląc dwory. Gdy obiegli Humań, jeden z oficerów zamkowych, Gonta, zdradziecko otworzył bramy. W dniu 24 czerwca 1768 r. „kolije" wymordowali prawie całą ludność, załogę fortecy, szlachtę, duchownych (także unickich i prawosławnych) i Żydów, łącznie ok. 15 tys. osób. Zbrodnia ta została zapisana w historii jako „rzeź humańska". Rosjanie jednak (metodą stosowaną później przez gen. Sierowa) zaprosili na ucztę starszyznę. Gonta i Zeleźniak zostali zakuci w dyby, Gontę stracono, Żeleźniaka zesłano na Sybir, „kolijów" rozpędzono na cztery wiatry. Wrócili (na krótko) Potoccy i bazylianie, miasto i dobra znów zaludniły się. W XIX w. Humań był ważnym ośrodkiem przemysłowym i naukowym, a przez pewien czas — carską kolonią woj skową. (]1, ZH) Iwanków (łBaHKiB) rej. Andruszówka, okr. żytomierski *** Kościół p.w. Wniebowstąpienia NMP, zbudowany z fundacji Pawła i Heleny Borcyków przed r. 1795. Według opisu z ok. 1800 r. budowla nie była jeszcze skończona. Zbudowana na planie wydłużonego krzyża. W bryle zewnętrznej dominuje kopuła i elewacja frontowa ze środkową arkadą. Świątynia była „cała al fresco malowana", łącznie z pięcioma ołtarzami „na murze malowanymi". Autorem fresków był najprawdopodobniej trynitarz — Józef Prechtl. Nie wiadomo, czy freski dochowały się do naszych czasów (obecnie jest to cerkiew i nie wpuszczają do środka), jednak mieszkańcy wioski twierdzą, że „malowidła są". Według źródeł kościelnych z poł. XIX w. kościół ten nie był już wymieniany wśród parafialnych. (JT) Iwnica (Ibhhijji) rej. Andruszówka, okr. żytomierski * Pozostałości zespołu pałacowego w dawnym majątku ziemskim. Przyjmuje się, że pałac wzniesiony został 56 Janów nad Bohem w końcu XVIII w. przez kasztelana Jana Antoniego Czar-neckiego lub jego syna. Pałac od frontu był parterowy, a od ogrodu dwukondygnacyjny. Fasadę frontową zdobił pozorny ryzalit z pilastrami, otoczony tarasem. Taras i balkon okalała żelazna balustrada. Fasada ogrodowa była bardziej okazała: trójścienny ryzalit z korynckimi pilastrami na narożnikach. Na dziedziniec prowadziła brama wjazdowa, po bokach stały po trzy kolumny toskańskie, połączone u góry belkowaniem i zwieńczone gzymsem. Przetrwał rozległy park krajobrazowy (po II wojnie światowej wzięty pod ochronę), przetrwały kolumny bramy wjazdowej, dolna kondygnacja wieży, zabudowania gospodarcze. Brama i park, podobnie jak sam pałac, datowane są na II poł. XVIII w. Iwnica. Pozostałości zespołu pałacowego Okoliczne dobra ziemskie początkowo należały do ruskiego rodu szlacheckiego Kisielów, później kilkakrotnie zmieniały właścicieli, przechodząc kolejno do Daszkow-skich, Niemiryczów, Zborowskich, wreszcie Czarneckich. Około 1814 r. Czarneccy sprzedali dobra i pałac Janowi Józefowi Chaudoir, bankierowi z Warszawy. Na przełomie XIX i XX w. adoptowany syn bankiera, Stanisław, sprzedał Iwnicę bogatemu chłopu Mikołajowi Tereszczence. (JT) Janów nad Bohem rej. Kalinówka, okr. winnicki ** Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP i klasztor oo. bernardynów. Pierwszy, jeszcze drewniany kościół i klasztor ufundował w Janowie kasztelan buski Adam Chołoniewski w 1754 r., a sześć lat później sprowadził bernardynów. Wdowa po kasztelanie, Salomea, wystawiła 57 Janów nad Bohem na miejscu drewnianych budowli nowe, murowane. Rząd carski skasował klasztor w 1832 r. i kościół stał się parafialnym. Janów nad Bohem Janów nad Bohem. Kościół parafialny Fasada jednonawowego kościoła ozdobiona była czterema parami kolumn jońskich, po dwie pary na narożnikach, a dwie przy głównym wejściu, zwieńczenie stanowił przerwany fronton. Piękny kształt fasady skłania badaczy do uznania jej za dzieło Jana de Wittego. Wnętrze, wedle przekazów, wzorowane było na wystroju jednej z kaplic bazyliki św. Piotra w Rzymie. Sam klasztor miał formę trój skrzydłową: skrzydło środkowe stanowił kościół, skrzydła boczne — dwukondygnacyjne budynki klasztorne ze sklepionymi celami zakonników. Za rządów sowieckich przerobiono kościół na kino, klub i salę sportową, niszcząc nie tylko wyposażenie wnętrza, ale i jego kształt, przedzielając kościół stropem. Zniszczono także krypty grobowe rodu Chołoniewskich. W 1992 r. oddano świątynię wiernym, którzy ją wyremontowali. *** Pałac. Zbudowany został w II poł. XVIII w. (w 1780 r. był już ukończony). Rezydencję wzniosła Salomea Choło-niewska, wdowa po Adamie, według projektu nieznanego architekta. Pałac jest budowlą dwukondygnacyjną, głęboko podpiwniczoną. W środkowej części elewacji frontowej ryzalit, wyższy o jedno piętro. Na trójkątnym frontonie kartusz herbowy rodu Chołoniewskich na tle skrzyżowanych buńczuków, szyszaków itp. Zespół pałacowy tworzyły ponadto dwie baszty oraz budynek bramny, który po nadbudowaniu po II wojnie światowej drugiej kondygnacji zatracił dawną, barokową formę. We wnętrzach pałacu szczególny podziw budził salon zwany „Watykanem", bowiem freski namalowane tam przez pewnego włoskiego artystę przedstawiały otoczenie bazyliki św. Piotra. W tymże salonie miał się niegdyś znajdować zegar, który — wedle legendy — zatrzymywał się w chwili śmierci kogoś z członków rodziny. W sali portretowej znajdować się miało 25 portretów osób z rodu Chołoniewskich, który przez 450 lat miał w nieprzerwanym władaniu dobra janowskie. Obok salonu „chińskiego" i „bawialnego" najbardziej okazale miała się prezentować sala balowa, ze stiukowanymi ścianami i dekorowanymi plafonami. W 1901 r. pałac został gruntownie odnowiony. W latach 1917-1918 znaczna część cennych zbiorów archiwalnych i bibliotecznych uległa zniszczeniu lub zaginęła. Ostatnim właścicielem pałacu był do 1921 r. Andrzej Chołoniewski, bratanek Stanisława Chołoniewskiego, księdza i wybitnego teologa. W trakcie panowania władzy sowieckiej wnętrza pałacu uległy dewastacji, jednak zachowały się, choć zmienione, Janów nad Bohem. Fragment pałacu 58 59 Jurkowce sala kolumnowa i marmurowa, nadto liczne elementy dekoracyjne, jak gzymsy, pilastry i inne. Po 1945 r. w pałacu mieścił się dom dziecka (do 1963 r.), następnie szkoła. (JT) Jurkowce (K)pKiBni) rej. Mohylów Podolski, okr. winnicki Pozostałości zespołu pałacowego Sulatyckich. Są to: brama wjazdowa o dwóch kondygnacjach, z przylegającymi do niej oficynami, mur z basztą oraz pawilon na dziedzińcu. To wszystko, co pozostało z zespołu pałacowego, zbudowanego w pocz. XIX w. Pałac zniszczony został jeszcze podczas I wojny światowej. Znany jest jedynie z dwóch rycin (Pilattiego i Juliusza Kossaka, który mieszkał tu i tworzył w 1876 r.). Pałac był zbudowany w stylu włoskim, miał dwie kondygnacje i wgłębny, czte-rokolumnowy portyk w głównej elewacji. Za pałacem rozciągał się piękny park z wodotryskami i kanałami. Wnętrza mieściły wiele pamiątek rodzinnych i dzieł sztuki, wywiezionych przez ostatniego właściciela, Kazimierza Sulatyckiego, do Siemianówki koło Lwowa, gdzie przeniósł się on po sprzedaniu majątku generałowi Ustino-wowi. Jurkowce w 1569 r. należały do Mytków, później do Dzieduszyckich, a w XVIII w. do Sulatyckich, którzy zasłynęli jako znakomici rolnicy: wprowadzili płodozmian (gdy w krajach niemieckich z wyjątkiem Prus powszechna była jeszcze trójpolówka!), założyli plantacje buraków cukrowych (cukrownia powstała w 1845 r.), mieli winnice, kopalnie fosforanów, pięć młynów wodnych na rzece Serebryi i wielki magazyn zbożowy nad Dniestrem. (JT) Kamienny Bród ( rej. Wołodarsk Wołyński, okr. żytomierski Cerkiew p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego (Woz-dwiżeńska) zbudowana około 1787 r., drewniana, o trzech kopułach. Od wschodu przylega do cerkwi mniejszy, pię-ciościenny budynek, od zachodu — babiniec (z którego przejście do dzwonnicy). Dzwonnica, drewniana, dwukon-dygnacyjna, została dobudowana w 1851 r. (JT) 60 Kaniów Kamionka nad Taśminą ( stolica rejonu, okr. czerkaski * Dwór Dawydowów (eklektyczny), rodziny zasłużonej dla rosyjskiej kultury, spadkobierców Potiomkina. Gościli tu m.in. A. Puszkin i P. Czajkowski, a także młody Karol Szymanowski, urodzony w pobliskiej Tymoszówce. Na początku XIX w. dwór ten był jednym z ognisk spisku dekabrystów. W parku dworskim stoi pomnik R Czajkowskiego, zaś w parku miejskim nad rzeką Taśminą klasycystyczny * młyn, wzniesiony w 1825 r. według projektu dekabrysty Dawydowa. W centrum parku stoi pomnik dekabrystów, przedstawiający pięciu uczestników tego ruchu w momencie odczytywania proklamacji powstania. Jest także * Grota Dekabrystów z 18-metrową arkadą. (ZH) Kaniów (KamB) stolica rejonu, okr. czerkaski *** Sobór Georgijewski (Uspienski), ufundowany w 1145 r. przez księcia Wsiewołoda Olegowicza (co zapisano w Latopisie Ipatijewskim). W 1155 r. pierwotna cerkiew p.w. św. Jerzego stała się soborem, jako rezydencja Kaniów. Sobór Georgijewski 61 Kaniów biskupa prawosławnego Daniela i jego następców. Zabytek przetrwał do dziś, choć w zmienionym kształcie (przebudowany w 1810 r. w stylu klasycystycznym). W czasach sowieckich cerkiew użytkowana była jako magazyn soli i nawozów sztucznych i utraciła zabytkowe wnętrze. Obiekt zwrócono wiernym na początku lat dziewięćdziesiątych naszego stulecia. Cerkiew jest zbudowana na planie krzyża, z fasadą ujętą dwiema wieżami i kopułą pośrodku. Kaniów był ważnym punktem strategicznym, znajdował się tu zamek wzniesiony pierwotnie przez ks. Witolda. W 1503 r. król Zygmunt Stary mianował komendantem zamku Ostapa Daszkiewicza. Miasto, znajdujące się na szlaku pochodów wielu wojsk, nieraz przechodziło z rąk do rąk: Kozaków, Polaków, Tatarów, Turków. W 1678 r. Turcy zburzyli zamek. Wkrótce z ukazu carskiego całą ludność miasta przepędzono na drugi brzeg Dniepru (iście stalinowską metodą!). Miasto zasiedlono ponownie po odzyskaniu go przez Polskę. Starosta kaniowski Ignacy Potocki wspierał Konfederację Barską, a wydarzenia z tym związane opisał Seweryn Goszczyński w poemacie Zamek Kaniowski. W 1768 r. zamek i miasto spalili hajda-macy. Król Stanisław August odbudował miasto i odnowił cerkiew, którą oddał bazylianom. Prowadzili oni szkoły, skasowane w 1831 r. Dnia 11 maja 1918 r. pod Kaniowem stoczył z Niemcami długą i zażartą bitwę II Korpus Polski, dowodzony przez gen. Józefa Hallera. Na pamiątkę tej bitwy po odzyskaniu niepodległości 30 Pułk Piechoty (stacjonujący w warszawskiej Cytadeli) nosił zaszczytne imię Strzelców Kaniowskich. Kilka kilometrów na południe od centrum miasta, na Tarasowej Górze, na wysokim brzegu Dniepru, wznosi się gd mauzoleum Tarasa Szewczenki. Opodal znajduje się okazały gmach muzeum oraz pomnik, a także * chata Iwana Jodlowskiego, który w latach 1884-1933 był strażnikiem mogiły Szewczenki. (ZH) 62 Kijów Kijów (Khib) stolica państwa Niczym wielowarstwowe plastry pszczele dymiło, huczało i mrowiło się Miasto. Piękne w mrozie, w mgłach na naddnieprzańskich wzgórzach. Po całych dniach z nieprzeliczonych kominów spiralami ku niebu wzbijał się dym. Ulice przesnuwały się mgiełką. (...) Domy wypiętrzały się na pięć, sześć, na siedem kondygnacji. W dzień okna ich były czarne, wieczorem rządki okien jarzyły się na ciemnogranatowych wysokościach. (...) Ogrody roztaczały się na nawisłych pięknych wzgórzach i wznosząc się skokami, coraz rozleglejszy (...) królował nad nimi Park Cesarski. Strome, ośnieżone mury opadały ku tarasom daleko w dole, te zaś rozpościerały się coraz dalej, coraz rozległej, przechodziły w nadbrzeżne zarosła (...) obok wielkiej rzeki, a ciemna, znieruchomiała pod lodem wstęga wody mknęła tam, w mgiełkach, gdzie oko ludzkie nie sięgnie nawet z miejskich wyżyn, gdzie siwe porohy, Sicz Zaporoska i Chersonez, i dalekie morze. Michał Bułhakow, Biała Gwardia Zadziwiające, że w całej literaturze pięknej, tak ukraińskiej, jak rosyjskiej i polskiej, jest tylko jedna jedyna powieść (właśnie Biała Gwardia) poświęcona wyłącznie temu cudownemu miastu. Autor nie nazywa go inaczej niż „Miasto" — bo było to dla niego miasto jedyne na świecie. Miasto, które ma osobowość, ma duszę. Kto ciekaw legend i historii, kronikarskich zapisków, wojennych i politycznych zdarzeń, sięgnąć może do leksykonów, podręczników i czytanek, a jest ich w Polsce w bród. My w tym rozdziale opisujemy zabytki. Są one świadkami tysiącletnich dziejów. Autor hasła Kijów, prof. Adam Bajcar, tak uporządkował kolejność informacji i tak rozłożył treści historyczne, że czytając przewodnik, zapoznajemy się z dziejami miasta (a po części i kraju). Należy wszelako zwrócić uwagę na kilka faktów. Oto pierwszy z nich: Kijów jako trwała osada powstał setki, a może i tysiące lat wcześniej, zanim wymienił go pierwszy kronikarz. Drugi fakt: Kijów był pierwszym miastem całej Rusi i tysiąc lat temu był jednym z największych miast całej Europy (gdy tam, gdzie dziś leży Moskwa, w głuchych borach gnieździli się w ziemnych jamach Mordwini czy inni Czeremisi). To Kijów pierwszy na 63 Kijów Rusi przyjął chrześcijaństwo, jednocześnie z Polską, choć w innym obrządku. Wielekroć najeżdżany i pustoszony, zawsze się odradzał, odzyskiwał znaczenie i bogactwo. Jaśniał krzyż w rękach olbrzymiego Włodzimierza na Włodzimierskiej Górce i złociły się niezliczone kopuły cerkwi. Wreszcie — było to zawsze miasto wielojęzyczne. Ukraińcy, Polacy, Żydzi, Rosjanie, Ormianie, Grecy, Turcy — wszystkie nacje, wszystkie plemiona przyczyniały się do rozkwitu miasta, wszystkie jeszcze bardziej krasiły jego urodę, dodawały coś nieuchwytnego do osobliwej atmosfery Miasta. Może to właśnie była owa dusza Kijowa, którą tak kochał Bułhakow. Nikt tak, jak on, Rosjanin, nie potrafił dotąd poetycko, lirycznie i mistrzowsko słowami nakreślić portretu stolicy Ukrainy. Dwie były wielkie klęski w dziejach politycznych Kijowa: najazd mongolskich hord w XIII wieku i krwawe rządy sowieckie w XX stuleciu. W życiu duchowym zaś także miały miejsce dwa doniosłe wydarzenia: przyjęcie Chrztu Świętego w 988 roku i pielgrzymka Ojca Świętego, papieża Jana Pawła II w 2001 roku. KIJÓW W i . ¦ \, m 64 Obiekty na terenie Sofii Kijowskiej; 1-Sobór Solijski 2 - Dzwonnica 3-Cerkiew Trapezna 4- Dom Metropolity 5- Bratski Korpus 6-BramaZaborowskiego Sofia Kijowski' Sohot św Lt.8 Włi.ildmiPizajfrJcy" I botain. i./ Uniwersytet /^> _ f ¦>¦' Miotają tkdt } - niSKĄ.Ą ^ft- Mitotaja Obiekt;, przy Plac i K:jnluk-u>.',.'!i wMonn^e -t F-ulm-.-ikm 1 - Stary Gmach Akademicki z cerkwią Zwiastowania 2 - Nowy Gmach Akademicki 3 - Refektarz z cerkwią Św. Duch.i ; 4 - Dom Kontraktowy ! 5-Cerkiew Zaśnięcia NMP 6-Fontanna „Samson" 7-Dwór Gościnny 8 - Cerkiew Wn^bowstap^nn 9 - Cerkiew Zmortwychńiiiti u KŁO 65 Kijów * * Cerkiew Bogurodzicy Dziesięcinna (Bohorodyci Desia-tynna Cerkwa). Wraz z przyjęciem przez Ruś Kijowską chrześcijaństwa w 988 r. rozpoczęło się budownictwo murowane i od razu przystąpiono do wznoszenia okazałych świątyń i budowli świeckich książęcego dworu. Zaproszeni przez księcia Włodzimierza mistrzowie bizantyjscy zaczęli w 989 r. wznoszenie cerkwi Świętej Bogurodzicy, którą potocznie nazywano Dziesięcinna. Zgodnie z obyczajem epoki na cerkiew wypłacano daninę w wysokości dziesiątej części dochodów władcy państwa. Cerkiew wybudowano i ozdobiono w ciągu pięciu lat. Równocześnie z nią wznoszono murowane pałace i rozbudowywano oraz for-tyfikowano Kijów — „Miasto Włodzimierza". Na placu przed soborem Bogurodzicy książę umieścił antyczne rzeźby, przywiezione z Chersonezu na Krymie. Były wśród nich cztery miedziane rumaki, podobne do tych, jakie stały przed świątynią św. Sofii w Konstantynopolu. Tę najstarszą cerkiew Kijowa wzniesiono na typowym planie krzyża greckiego, z kopułą i trzema apsydami. Stopniowo rozbudowywano ją, dostosowując do celów reprezentacyjnych. Cerkiew Dziesięcinna, a zwłaszcza jej centralna część, stanowiła wzorzec dla wielu staroru-skich budowli sakralnych XI-XII wieku. W roku 1240, podczas najazdu hord Batu-chana na Ukrainę, cerkiew Dziesięcinna była ostatnim bastionem obrony Kijowa. Ograbiona i zniszczona, nie podniosła się już z ruin. Pozostały jednak zarysy kamiennych fundamentów na rozległym skwerze przed gmachem Narodowego Muzeum Historii Ukrainy, w którym poświęcono tej cerkwi odpowiednią ekspozycję. Cerkiew zajmowała powierzchnię o wymiarach 35 x 73 m i wśród wszystkich staroruskich budowli ustępowała rozmiarami jedynie Soborowi Sofij-skiemu. Ze względu na bogaty wystrój wnętrza nazywano ją niegdyś „cerkwią marmurową". W niej pochowano w marmurowym sarkofagu księcia Włodzimierza, księżnę Olgę i wiele innych osób z rodu książęcego. Zachowała się część mozaikowej posadzki, archeologowie odkryli także fragmenty dekoracji rzeźbiarskiej. Wykopaliska odsłoniły poza tym fundamenty trzech budynków w pobliżu cerkwi Dziesięcinnej. Przypuszcza się, że składały się one na 66 Kijów rezydencję księcia i dworu. O wyglądzie fasad tych pałaców mają świadczyć miniatury z tzw. Kroniki Radziwiłłowskiej. Sofia Kijowska (Sofijiwśka Płoszcza) zbudowana za panowania księcia Jarosława Mądrego w najwyżej położonej części Starego Kijowa (Górnego Miasta), w okresie największego rozkwitu Rusi Kijowskiej, jako główna świątynia potężnego wówczas państwa. Stanęła ona na miejscu wcześniejszej cerkwi, wzniesionej jeszcze przez księżnę św. Olgę (prababkę księcia Jarosława), która w 955 r. przyjęła chrzest i odbyła pielgrzymkę do Konstantynopola. Dietmar zapisał w kronice, że w 1018 r., kiedy brat Jarosława Świętopełk i wspomagający go w walce o tron kijowski Bolesław Chrobry (jego teść) podeszli do bram miasta, metropolita powitał ich uroczyście przy św. Sofii. W kronice ruskiej z 1037 r. zapisano, że założył Jarosław wielkie miasto, w którym jest Złota Brama, założył też cerkiew św. Sofii. Ta monumentalna świątynia stała się kompozycyjnym centrum obszernego zespołu sakralnego, usytuowanego u zbiegu głównych dróg wiodących do miasta. **** Sobór Sofijski („Mądrości Bożej"), nawiązujący nazwą do słynnej świątyni w Konstantynopolu, budowano w latach 1017-1037 w typowym bizantyjskim schemacie krzyżowo-kopułowym. Podstawowy korpus jest pięciona-wowy z apsydami, około 1100 r. otoczono go galeriami podwyższonymi o piętro i dobudowanymi krużgankami. Na obydwu flankach wzniesiono wieże z krętymi schodami prowadzącymi na empory. Piramidalną sylwetę świątyni wieńczyło pierwotnie 25 kopuł, z czego 13 wznosiło się nad głównym korpusem. Kopuła centralna spoczywała na bębnie o 12 oknach. Monumentalnemu charakterowi budowli odpowiadał wyjątkowo bogaty wystrój wnętrza. Po najeździe tatarskim w 1240 r. sobór stopniowo podupadał. U schyłku XVI w. stał się cerkwią unicką. W 1633 r. odbudowę soboru podjął metropolita Piotr Mohyła, powierzając prace restauracyjne włoskiemu architektowi O. Maciniemu. Rekonstrukcję kontynuowano jeszcze w latach 1685-1707, nadając świątyni zewnętrzne cechy ukraińskiego baroku, widoczne m.in. w cebulastym zwieńczeniu kopuł. 67 Kijów Sobór Sofijski wpisano na listę zabytków Światowego Dziedzictwa UNESCO. Dziś świątynia nie pełni funkcji sakralnych, jest wyłącznie obiektem muzealnym, pomnikiem kultury narodowej, pod nazwą Nacjonalnyj Zapo-widnyk Sofija Kyjiwśka. Sobór Sofijski Wnętrze świątyni olśniewa monumentalnością kompozycji, jest jakby syntezą sztuki bizantyjsko-ruskiej (ukraińskiej) . Na skrzyżowaniu szerokiej nawy środkowej i tran-septu wznosi się na wysokość 29 m centralna kopuła, której sklepienie zdobi mozaikowe popiersie Chrystusa Pantokratora w otoczeniu czterech archaniołów. Tylko jeden z nich jest w całości oryginałem z XI w., pozostałe trzy wizerunki zostały uzupełnione w 1885 r. To samo dotyczy postaci dwunastu apostołów, rozmieszczonych między oknami wysokiego bębna (oryginalna jest tylko górna część postaci św. Pawła). Poniżej spośród czterech Ewangelistów jedynie postać św. Marka przetrwała w całości. Na filarach łuku ołtarzowego piękną kompozycję Zwiastowania tworzą mozaikowe postaci Archanioła Gabriela i Matki Boskiej Oranty (z wrzecionem w ręku). Matka Boska zajmuje także centralne miejsce w głównej apsydzie. Jej wielka postać (wysokości 5,45 m) jakby wychodzi z lśniącego, złotego tła 68 Kijów mistrzowskiej mozaiki. Poniżej obejmuje półkolem apsydę scena Eucharystii, przy czym Chrystus występuje tu przed Apostołami dwukrotnie — raz z chlebem, raz z winem. Najdoskonalszymi mozaikami w całym zespole są jednak postaci Ojców Kościoła (wszystkie oryginalne z XI wieku!) w dolnej partii apsydy. Mozaiki sofijskie odznaczają się wyjątkowym bogactwem gamy kolorystycznej i łącznie zajmują powierzchnię 260 m2. Freski z XI i XII wieku są stylistycznie bliskie mozaikom. Zachowało się prawie 3000 m2 fresków; nie są one jednak w tak dobrym stanie, jak mozaiki. W XIX w. przemalowano je nieudolnie farbami olejnymi, które trzeba było usuwać metodami konserwatorskimi (od 1936 do ok. 1950 r.). Duże zainteresowanie budzą portrety członków rodziny Jarosława Mądrego na trzech ścianach zachodniego ramienia nawy głównej. Przeważają jednak sceny z cyklu ewangelicznego (wyróżnia się scena Nawiedzenia Marii z cyklu o życiu Joachima i Anny). Na ścianach obydwu wież schodowych przedstawione są natomiast różne sceny rodzajowe związane z życiem na dworze książęcym. Ciekawym przykładem rzeźby ornamentalnej jest marmurowy sarkofag Jarosława Mądrego, wskazujący na tradycje wczesnobizantyjskie. Ornamentalną inkrustację ma tron metropolity z XI w. Barokowy ikonostas pochodzi z I poł. XVIII w. ** Dzwonnica Soboru Sofijskiego (dzwinycia), wzniesiona w końcu XVII wieku nad bramą od strony placu Sofijskiego, początkowo była trójkondygnacyjna. Podczas odbudowy po pożarze w 1744 r. jej strona zewnętrzna ozdobiona została bogatą dekoracją sztukatorską. W latach 1851-1853 nadbudowano czwartą kondygnację i zwieńczono ją cebulastą, pozłacaną kopułą. Wysokość dzwonnicy osiągnęła 75 m. Dzwonnica jest jednym z lepszych dzieł ukraińskiego baroku. Cerkiew Trapezna (Trapezna cerkwa), zwana też Małą Sofią, to usytuowana miedzy Soborem Sofijskim a budynkiem klasztornym cerkiew-refektarz z lat 1722-1730, zachowująca barokowe cechy mimo wielokrotnego przebudowywania. Dom Metropolity (budynok metropolita) znajdujący się naprzeciw wejścia głównego do soboru wybudowany zo- 69 Kijów stał w latach 1722-1747. Bryła tego dwukondygnacyj-nego budynku o urozmaiconych fasadach pozwala zaliczyć obiekt do wyróżniających się zabytków świeckich ukraińskiego baroku. Bratski Korpus (bratśkyj korpus) to dwukondygnacyjny budynek z lat 1750-1760 utrzymany w konwencji baroku (częściowo dzięki konserwacji dokonanej w latach siedemdziesiątych XX w.) z celami dla mnichów wzdłuż wspólnego korytarza. Miała tu swą siedzibę Sofijska Akademia Duchowna. Bursa dawnej Akademii, zbudowana w latach 1763--1767 w stylu barokowym, przebudowana w I poł. XIX w., mieści obecnie niewielkie Muzeum Literatury i Sztuki. * Brama Zaborowskiego (brama Zaborowśkoho) stanowiła w XVIII w. główny wjazd na soborowy dziedziniec od strony Złotej Bramy. Wybudowana w latach 1746-48 według projektu J. Schaedela, z inicjatywy metropolity Rafała Zaborowskiego, mecenasa sztuki. Flankowana była kordegardami, które rozebrano po zamurowaniu przejazdu w 1823 r. Do dziś zachwyca pięknymi formami baroku i bogatą dekoracją sztukatorską. Konsystorz (konsystoryja) — budynek klasztorny z lat 1722-1730 z nadbudowanym pół wieku później piętrem, utracił barokową dekorację fasad po kolejnych przebudowach w XIX w. Przylega on do południowej baszty wjazdowej z przełomu XVII i XVIII w. Mury otaczające teren klasztoru w najstarszej części wzniesione zostały w latach 1745-1746 (od ul. Strzeleckiej i po obydwu stronach dzwonnicy). *** Sobór p.w. św. Michała Monastyru o Złotych Kopułach (Sobór Mychajliwśkoho Zołotowerchoho Monastyra). W obrębie Starego Kijowa, na skraju wysokiej skarpy zwanej Włodzimierzowską Górką, pojawił się niedawno ponownie okazały zespół sakralny. Zamyka on perspektywę obszernego ciągu spacerowego wiodącego z Placu Sofijskiego. Był tu niegdyś jeden z głównych monasterów dawnej Rusi, w którym rozwinęła się wspaniała sztuka sakralna. Stąd pochodzą słynne mozaiki i freski z XII wieku, świadczące o uwolnieniu się tej sztuki od zniewalającego wpływu Bizancjum. Osiągnęli to miejscowi mistrzowie. 70 Kijów W połowie XI w. wielki książę kijowski Izasław, syn Jarosława Mądrego, założył tutaj klasztor św. Dymitra, który później nazywano monasterem św. Michała o Złotych Kopułach. Dwie cerkwie klasztorne, p.w. św. Dymitra (ok. 1062) i św. Piotra (ok. 1097) uległy w drugiej połowie XIII w. zniszczeniu podczas najazdu hord Batu-chana i nie zostały już odbudowane. W latach 1108-1130 zbudowano trzynawową świątynię krzyżowo-kopułową. W odróżnieniu od innych sakralnych budowli tego czasu i tego stylu, przy jej zachodniej części usytuowano w przedsionku okrągłą wieżę ze schodami prowadzącymi na chóry, od południa znajdowała się chrzcielnica w formie małej świą-tynki. i* Ł , ................¦ - -......... »• «,- .i Monaster o Złotych Kopułach. Dzwonnica Sobór wchodził w skład zespołu monasterów na dawnej Michajłowskiej Górze (nazwanej Włodzimierską dopiero w XIX w.). W Powieści minionych lat, znanej także jako Kronika Nestora, zapisano, iż w 1108 r. książę Swiętopełk założył cerkiew św. Michała o Złotych Kopułach, a pięć lat później nawiedził świątynię. Przypominała ona wyglądem sobór Uspienski monasteru Peczerskiego, skąd zapewne pochodzili budowniczowie i artyści, twórcy mozaik i fresków. W dokumencie z 1523 r. król polski Zygmunt I polecił przekazać sobór opatowi Makaremu z jednoczesnym 71 Kijów zobowiązaniem do jego odbudowy. Świątynię przebudowywano jeszcze kilkakrotnie w XVII i XVIII wieku w stylu architektury ukraińskiego baroku. W tej formie przetrwała do 1936 r., kiedy to na polecenie władz sowieckich została zburzona. Z cennych dzieł sztuki zdołano uratować niewiele. Niektóre fragmenty mozaik ze słynną Eucharystią przeniesiono do muzeum Soboru Sofijskiego, inne trafiły do Galerii Tretiakowskiej w Moskwie. Zachował się m.in. piękny fresk ze sceną Zwiastowania. Sobór odbudowano starannie w latach 1997-98 z pomocą finansową ukraińskiej diaspory. W uroczystym otwarciu latem 2000 r. uczestniczył prezydent Ukrainy, Leonid Kuczma. Nad zespołem monasteru dominuje dzwonnica z lat 1716-20, odbudowana wraz z soborem. Zawieszono w niej 36 dzwonów, które są sterowane komputerowo i odgrywają co pewien czas melodie. Wieża mieści w dolnej części Cerkiew Trzech Świętych Hierarchów (śś. Bazy-lego Wielkiego, Grzegorza Teologa i Jana Złotoustego). Znajduje się tu również ekspozycja dokumentująca odbudowę soboru. Nabożeństwem w tym soborze rozpoczęło się plenarne zgromadzenie Ukraińskiej Prawosławnej Cerkwi Kijowskiego Patriarchatu w styczniu 2001 roku. Należąca do zespołu klasztoru cerkiew-refektarz (tra-pezna cerkwa Mychajłowśkoho Zołotowerchoho Monastyra) szczęśliwie uniknęła sowieckiego zniszczenia i przetrwała w oryginalnym stanie. Zbudowano ją w 1713 r. w stylu ukraińskiego baroku, na miejscu drewnianej, istniejącej od 1613 r. Do sali jadalnej z kuchnią przylega od zachodu j I 'l LV : Monaster o Złotych Kopułach. Cerkiew-refektarz 72 Kijów cerkiew z graniastą apsydą. Fasady rozczłonkowane są pilastrami. W latach 1976-81 zabytek odrestaurowano, do renowacji sklepień użyto jednak żelbetonu. Nad malowniczym zespołem odbudowanego soboru góruje potężna, przytłaczająca bryła gmachu z okresu stalinowskiego, w którym teraz ma swą siedzibę ukraińskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych. W pierwotnym zamyśle władz sowieckich drugie skrzydło tego gmachu miało stanąć na miejscu zburzonego soboru. Na placu przed monasterem stanął w 1993 r. skromny Pomnik Ofiar Głodu (Pam'jatnyk Żertwam Hołodomoru), w 60. rocznicę tej wielkiej narodowej tragedii Ukrainy, największego holocaustu w dziejach. Ofiarą sowieckiego okrucieństwa padło wówczas 10 do 12 milionów ludzi, ginących głodową śmiercią na najżyźniejszej ziemi świata. Opodal stoi odbudowany pomnik Księżnej Olgi (Pamjat-nyk Kniahyni Olzi), kontrowersyjne niegdyś dzieło rzeźbiarskie Iwana Kawaleridze z 1911 roku. Księżnej towarzyszą stojące po bokach postacie św. Andrzeja Apostoła oraz słowiańskich patronów Europy — śś. Cyryla i Metodego. * * * Cerkiew p.w. św. Andrzeja (Andrijiwśka cerkwa) dominująca w sylwecie miasta została wzniesiona w latach 1747-1753 nad urwiskiem Starokijowskiej Góry. Uroczystościom fundacyjnym w 1744 r. przewodziła caryca Elżbieta, która równocześnie zainicjowała budowę carskiego pałacu w Łypkach (patrz Pałac Maryjski). Obydwie te budowle projektował sławny Bartolomeo Francesco Rastrelli, zaś budowę nadzorował moskiewski architekt I. Miczurin. Cerkiew, zbudowana na planie krzyża łacińskiego, z wysoką kopułą (31 m, a wraz z krzyżem 46 m) w otoczeniu strzelistych wieżyczek z cebulastymi hełmami, jest cennym dziełem późnego baroku. Wysokie kolumny korynckie skupione wokół narożnych przypór oraz piłastry akcentują elewacje. Monumentalna świątynia doskonale wpisuje się w krajobraz. Do cerkwi, posadowionej na wysokim przyziemiu z tarasem, wiodą żeliwne schody z 1844 r. Wnętrze cerkwi odpowiada architekturze zewnętrznej: krótka nawa i skrócone ramiona transeptu zdominowane są przez wielką kopułę 73 Kijów osadzoną na szerokim bębnie. Bogate rokokowe dekoracje sztukatorskie lśnią od złota, podobnie jak ikonostas, wykonany w Petersburgu według rysunków Rastrellego. Cenne jest malarstwo ikonostasu. Godne uwagi są także obrazy umieszczone na ścianach transeptu: Wybór wiary przez księcia Włodzimierza nieznanego artysty i Kazanie Apostola Andrzeja na brzegu Dniepru pędzla Płatona Borysopolca. Obrazy te pochodzą z polowy XIX w. ; V Cerkiew p.w. św. Andrzeja Cerkwi przywrócono pierwotne kształty w trakcie konserwacji przeprowadzonej w latach 1974-1987 na podstawie rysunków Rastrellego odnalezionych w wiedeńskich Zbiorach Graficznych Albertina. W cerkwi odbywają się nabożeństwa Ukraińskiej Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej. W dolnej kondygnacji mieści się Ukraińska Akademia Teologiczna. Czynne jest także muzeum, stanowiące filię Sofii Kijowskiej. Od cerkwi p.w. św. Andrzeja wije się w dół po stromym zboczu malownicza ulica Zjazd św. Andrzeja (Andrijewś-kyj Uzwiz), jedna z najstarszych ulic Kijowa. Łączy ona historyczne śródmieście (w tym Stary Kijów) z położoną tuż nad Dnieprem zabytkową dzielnicą Podoł (Podił) o starych tradycjach rzemieślniczych i kupieckich. Przy tej ulicy, przekształconej na wielki bazar antyków, staroci i pamiątek, znajduje się m.in. Muzeum Michała Bułhakowa 74 Kijów (w kamieniczce nr 13). W domu tym pisarz mieszkał w latach 1909-1913 i 1918-1919. W autobiograficznej Białej gwardii nazwał on tę ulicę „ Aleksiejewskim zjazdem", natomiast numer posesji oraz opis mieszkania, domu i okolicy dokładnie się zgadzają. Kościół rzymskokatolicki p.w. św. Aleksandra ** Kościół katolicki p.w. św. Aleksandra (Ołeksandriwś-kyj kosteł) zbudowany w latach 1817-1842 na widokowej Górze Michajłowskiej jest okazałą budowlą klasycy-styczną, z dala rzucającą się w oczy w panoramie miasta. Wcześniej na tym samym miejscu znajdował się kościół dominikanów, który doszczętnie spłonął. Zgodę na budowę polskiego kościoła uzyskano pod pretekstem, że wystawiany jest on na cześć cara Aleksandra. W projektowaniu nowego kościoła uczestniczyli architekci Piler, L. Stanzani i Feliks Miechowicz. Prace dekoracyjne ukończono w 1847 r. Przy kościele stała plebania i czynna była polska szkoła parafialna, zaś obszerny ogród otoczono kamiennym murem. W 1937 r. władze sowieckie odebrały kościół wiernym. Zniszczeniu uległy wszystkie ołtarze (główny i sześć bocznych) wraz z całym wystrojem wnętrza. Świątynię podzielono stropami na kilka kondygnacji. W 1952 r. umieszczono tu bibliotekę historyczną ministerstwa kultury. Po odzyskaniu świątyni w 1990 r. zaczęła się żmudna 75 Kijów rekonstrukcja. Pierwsze nabożeństwa odbywały się tylko w małej części kościoła. Polska firma „Energopol" stopniowo przywracała świątyni dawną formę, korzystając z projektu architekta S. Jurczenki. Kościół, wzniesiony na planie kwadratu, ma kompozycję centralną z wielką kopułą pośrodku i dwiema identycznymi kopułami dzwonnic nad ozdobną fasadą. Ogromny, cztero-kolumnowy portyk uproszczonego porządku toskańskiego zwieńczony trójkątnym frontonem osłania główne, reprezentacyjne wejście, ku któremu wiodą granitowe schody. Na prawo od wejścia ustawiono w 1993 r. symboliczny krzyż (wykonany w Polsce), poświęcony pamięci ofiar komunistycznego bestialstwa. Wystrój odrestaurowanego wnętrza jest dziś skromny. *** Cerkiew Zbawiciela na Berestowie (cerkwa Spasa na Berestowi). We wzmiankowanej w kronikach ruskich pod datą 1015 r. wsi Berestowo znajdował się dwór książęcy, w którym zmarł założyciel państwa kijowskiego, książę Włodzimierz, syn Światosława. Stała tu także drewniana cerkiew, która zapewne podzieliła los wioski, spalonej w 1096 r. przez połowieckiego chana Boniaka. Dwór książęcy odbudowano na przełomie XI-XII w., a w latach 1113-1125 książę Włodzimierz Monomach wzniósł tutaj murowaną cerkiew Zbawiciela. Znana była ona także pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego, stanowiąc zarazem mauzoleum rodowe Monomachowiczów. Sąsiadująca z Monasterem Peczerskim cerkiew została zniszczona podczas najazdu tatarskiego Batu-chana w 1240 r. Ocalały narteks służył za kaplicę do czasu, gdy w latach 1642-43 dobudowano do niego wydłużoną graniastą apsydę, a od zachodu drewniany przedsionek (babiniec), dzięki czemu świątynia uzyskała plan krzyża. Było to zasługa metropolity kijowskiego Piotra Mohyły, podobnie jak ozdobienie do 1664 r. wnętrza cerkwi freskami wykonanymi przez mistrzów kijowskich i greckich (z góry Athos). Drewniany przedsionek zastąpiono na przełomie XVII-XVIII w. kamiennym. Wreszcie w latach 1813-1814 wzniesiono dwupoziomową dzwonnicę według projektu A. Melenskiego. Pod koniec XVIII w. 76 Kijów dobudowano jeszcze dwa narteksy, przez co świątynia była odtąd pięciokopułowa. W 1970 r. w trakcie prac konserwatorskich odkryto w narteksie, pod malowidłami z XVII w., fragment cennych fresków z XII w., przedstawiających Cudowny połów ryb. Postaci namalowane są dość naturalistycznie i w dynamicznym ruchu. Malowidła z XVII w. zdradzają wpływy sztuki europejskiego renesansu, przykładem może być portret metropolity Piotra Mohyły w środkowej części świątyni, pod łukiem prowadzącym do ołtarza. Klęczący metropolita prezentuje Chrystusowi siedzącemu na tronie makietę odnowionej cerkwi. *** Ławra Kijowsko-Peczerska (Kyjewo-Peczerśka Ławra). Na wzniesieniach prawego brzegu Dniepru, około 4 km na południowy wschód od Starego Kijowa, rozciąga się zespół klasztorny Ławry Kijowsko-Peczerskiej, który odegrał ogromną rolę w dziejach Ukrainy. Bardzo wcześnie istniał tu wielki klasztor, ośrodek życia religijnego i kulturalnego rozległych ziem ruskich, który przyczynił się wydatnie do ich konsolidacji po okresie rozbicia dzielnicowego. Rozbudowywany sukcesywnie dzięki wsparciu panujących, wzbogacał się o kolejne świątynie, wznoszone i dekorowane przez wybitnych mistrzów, stając się wzorem wartości duchowych i artystycznych. Obdarzany hojnie przez panujących i możnych, szybko stał się klasztor jednym z najpotężniejszych właścicieli dóbr ziemskich na Ukrainie. Życie klasztorne zapoczątkowano tutaj w połowie XI w., kiedy przybyły z Athos mnich Antoni osiadł w jednej z miejscowych pieczar, ściągając wkrótce do tej pustelni innych zakonników. W latach siedemdziesiątych XI wieku rozpoczęto budowę murowanej Cerkwi Peczerskiej, co odnotowane został w Powieści minionych lat przez kronikarza Nestora. Według zapisu w klasztornym Peczerskim Pateryku mistrzowie przybyli z Bizancjum, aby wybudować i ozdobić sobór. Wraz z nimi pracował pierwszy ruski malarz Alimpi, który — podobnie jak Nestor — był mnichem i po śmierci pochowano go w klasztorze. Na początku XII w. wzniesiono nadbramną cerkiew Św. Trójcy i refektarz, a pod koniec tego stulecia obwiedziono teren 77 Kijów klasztoru murem obronnym. Okazały już zespół klasztorny został ograbiony i poważnie zniszczony podczas najazdu Batu-chana w 1240 roku. Ucierpiał raz jeszcze w 1480 roku od hord krymskich chana Mengli Gireja, lecz wkrótce dźwignięto go z ruin. Po włączeniu ziemi kijowskiej do Korony w 1569 r. klasztor objęto bezpośrednim patronatem króla polskiego. Po Unii Brzeskiej (1596) pełnił funkcje kulturalnego ośrodka prawosławia w Rzeczypospolitej, także dzięki własnym drukarniom oraz wytwórni papieru. Archiman-drytą klasztoru był późniejszy metropolita Piotr Mo-hyła. W 1688 r. zależny dotychczas od Konstantynopola klasztor poddany został zwierzchnictwu patriarchy moskiewskiego, uzyskując nazwę Ławry. Powstają w tym czasie nowe zespoły sakralne na tzw. Bliskich i Dalekich Pieczarach, wyrastają mocne mury obronne z basztami. Ponadto klasztor zostaje otoczony ziemnymi fortyfikacjami Twierdzy Peczerskiej, zaprojektowanej przez cara Piotra I. Po wzniesieniu wysokiej dzwonnicy w połowie XVIII wieku Ławra staje się w pełni ukształtowanym zespołem architektonicznym. Był to największy zwarty zespół obiektów sakralnych całej Europy, a może i świata. Władze sowieckie zamknęły klasztor w 1926 roku, przekształcając go w muzeum. Podczas II wojny światowej przywrócono funkcję sakralną Ławry, lecz w 1961 roku władze ponownie zamknęły klasztor. Mnisi powrócili w roku 1988, kiedy to oddano im Dalekie Pieczary. Nad tą częścią monastyru roztacza jurysdykcję Ukraińska Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Moskiewskiego. Ławra, wpisana na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, jest Rezerwatem Historyczno-Kulturowym, zachowując jednocześnie charakter wielkiego ośrodka kultu religijnego. Działa tu m.in. Akademia Teologiczna. Zespól Ławry obejmuje obszar 28 ha i mieści przeszło 120 budowli zabytkowych datowanych od XI do początku XX wieku. Są one rozmieszczone na terenach Ławry Górnej i Ławry Dolnej. *** Nadbramna cerkiew p.w. Św. Trójcy (Troićka nad-bramna cerkwa), wznosi się nad głównym wejściem do Ławry, zwanym Świętą Bramą, usytuowanym w załomie murów obronnych klasztoru. Malowniczą tę świątynię 78 Kijów f fł ¦ UL, Ławra Peczerska. Cerkiew Nadbramna wybudowano w latach 1106-1108 z inicjatywy czernihow-skiego księcia Światosława. Zachwyca ona barokowym wystrojem zachodniej i wschodniej fasady z przełomu XVII i XVIII wieku. Dwupoziomowa cerkiew zachowała swój pierwotny układ trzynawowy, krzyżowo-kopułowy, z kopułą na wysokim bębnie. Do cerkwi górnej prowadzą schody przez dobudowaną kruchtę. Wnętrze cerkwi pokryte jest malowidłami ściennymi (w technice tempery) z 1734 r. W kruchcie wyróżniają się freski przedstawiające Świętego Onufrego oraz Wypędzenie kupców ze świątyni, ukończone w 1744 r. Z tego okresu pochodzi też wspaniały ikonostas. Głównymi wykonawcami tych dzieł sztuki byli artyści kierujący pracownią ikon w Ławrze: F. Pawłowski, I. Maksymowicz, A. Halik. Przy monasterze Św. Trójcy w roku 1631 Piotr Mohyła założył szkołę, z której po fuzji ze Szkołą Bractwa wyłoniło się w 1633 r. Kolegium Kijowsko-Mohylańskie. Szerokie wejście do soboru flankowane jest przez dwa podłużne budynki (z lat 1720-1721) mieszczące cele klasztorne, obydwa odbudowane po zniszczeniach ostatniej wojny. Szpitalna cerkiew-refektarz p.w. św. Mikołaja (My-kołajiwśka trapezna cerkwa), usytuowana na lewo od bramy wejściowej, stoi na miejscu dawnej drewnianej cerkwi szpitala założonego na początku XII wieku. Obecna bu- 79 Kijów dowla pochodzi z końca XVII wieku, a jej piękne barokowe kształty są rezultatem rekonstrukcji przeprowadzonej w latach 1956-1958. *** Sobór p.w. Zaśnięcia Matki Bożej (Uspenśkyj Sobór) zajmuje centralne miejsce w zespole Ławry Górnej, będąc najstarszą świątynią monastyru. Kiedy książę kijowski Izasław, syn Jarosława Mądrego, przekazał monastyrowi w 1060 r. wzgórza nad pieczarami, przystąpiono tu do budowy soboru. Wzniesiony w latach 1073-1078, był trzynawową świątynią z sześcioma filarami, narteksem i trzema graniastymi apsydami, zwieńczoną kopułą na graniastym bębnie. Katedralna świątynia nie dorównywała wprawdzie okazałością Soborowi Sofijskiemu, lecz uzyskała równie bogaty wystrój wnętrz: mozaikowy i malarski. W upiększaniu wnętrz obok mistrzów greckich uczestniczyli także i artyści miejscowi. W 1230 r. Sobór Uspienski ucierpiał znacznie od trzęsienia ziemi, a po odbudowie padł ofiarą zniszczeń dokonanych przez najazd hord Batu-chana w 1240 roku. W czasach późniejszych sobór był wielokrotnie przebudowywany i zmieniał się jego wystrój wnętrz. Wspaniały ikonostas ufundował książę Konstanty Ostrogski, którego nagrobek z 1578 r. jest świetnym przykładem rzeźby renesansowej. Ikonostas ten spłonął niestety w 1718 r. i zastąpiony został nowym, barokowym, który—jak świadczą zapisy — wywierał ogromne wrażenie na współczesnych. Na odbudowę klasztoru po tamtym pożarze wyłożył znaczne środki hetman kozacki Iwan Skoropadski. Ściany odbudowanego soboru pokryto w 1739 r. malowidłami szkoły kijowskiej. Sobór miał w tym czasie już siedem kopuł i otoczony był przybudówkami o dekoracyjnych frontonach. Od strony północnej przylegała do soboru mała chrzcielnica (p.w. św. Jana Chrzciciela) pochodząca prawdopodobnie jeszcze z końca XI wieku. Przedstawiana na licznych grafikach świątynia przetrwała w takim kształcie do czasu ostatniej wojny. Już po zajęciu miasta przez Niemców, w listopadzie 1941 r., sobór wysadzili w powietrze agenci NKWD, a propaganda sowiecka jeszcze długo oskarżała o ten czyn niemieckich okupantów. Do niedawna stały tylko zabezpieczone ruiny tego, co pozostało z tej wspaniałej świątyni. W niepodległej Ukrainie niebawem podjęto trud odbudowy. 80 Cerkiew p. Krzyż (wejście do «. Podniesier s Świętego Bliskich Piec/ =szczeńska na na Bliskich a t . ll§ Galer P j'.>y ,?. 1 " » ... Kijów Podstawowe prace ukończono w 1999 roku, odtwarzając wiernie formę architektoniczną z bogatymi dekoracjami. Na zewnętrznych fasadach widoczne są zachowane fragmenty oryginalne (osłonięte szklanymi płytami). Złocone kopuły soboru znowu pojawiły się w sylwecie miasta widzianej od strony Dniepru. Trwają jeszcze prace nad wystrojem wnętrz. *** Wielka Dzwonnica (Wełyka Dzwinycia) jest głównym akcentem architektonicznym zespołu Ławry i dominantą w sylwecie miasta. Jest ona najwyższą budowlą monumentalną na całej Ukrainie. Wzniesiona w latach 1731-1744 w stylu klasycystycznym według projektu J. Schaedela, osiągnęła wysokość (z krzyżem) 96 m. Czteropoziomową wieżę na planie kwadratu wieńczy pozłacana kopuła w kształcie hełmu zwieńczonego dodatkową górną kopułką. Średnica dzwonnicy u podstawy wynosi 28,8 m, grubość murów dolnej kondygnacji — około 8 m. Konstrukcja wieżowa zwęża się kolejnymi poziomami ku górze. Dolna kondygnacja jest rustykowana, wyższe kondygnacje są ozdobione kolumnami kolejno porządku toskańskiego, jońskiego i korynckiego. Podwojone kolumny podkreślają harmonię architektury. Godne uwagi jest wykorzystanie ceramiki dla celów dekoracyjnych. Uszkodzoną podczas ostatniej wojny dzwonnicę restaurowano w latach 1957-1963. Dwa dolne poziomy pomieściły bibliotekę, na trzecim pozostały trzy dzwony (z dawnych trzynastu!), czwarty zajmują kuranty. Na dwóch górnych kondygnacjach są tarasy widokowe ogrodzone balustradami. ** Cerkiew p.w. Wszystkich Świętych (Wsichswiatśka cerkwa), zbudowana w latach 1696-98 nad Bramą Gospodarczą jednocześnie z murami klasztornymi. Nie uniknęła zniszczeń podczas pożaru monasteru w 1718 r. Barokowa świątynia na planie krzyża nawiązuje do układu ukraińskich cerkwi drewnianych. Zarówno fasady, jak i wnętrze mają bardzo harmonijną dekorację. Na tle malowideł ściennych, wykonanych w 1905 r. przez uczniów klasztornej szkoły artystycznej pod kierunkiem I. Jiżakiewicza, pysznią się złocone rzeźby ikonostasu. Zachowały się też fragmenty pierwotnej polichromii. Do cerkwi, położonej na piętrze, prowadzi kryta galeria z dębowymi schodami. 81 Kijów Przez bramę pod cerkwią blisko jest do znajdującej się już poza Ławrą cerkwi Zbawiciela na Berestowie. Dom Metropolity z 1727 r., nadbudowany w 1731 r. i powiększony w latach 1752-61 o drugie skrzydło (od 1803 r. pod wspólnym dachem). Do barokowego budynku dobudowano w latach 1904-1905 od strony wschodniej Cerkiew Błagowieszczeńską. Dom, odrestaurowany w latach 1962-64, odzyskał dawny kształt z XVIII wieku. Obecnie mieści się tu Muzeum Ukraińskiej Ludowej Sztuki Dekoracyjnej. Ławra Peczerska. Dom Metropolity Refektarz (trapezna palata) z cerkwią p.w. śś. Antoniego i Teodozjusza zbudowany został w latach 1893-95 w stylu pseudobizantyjskim przez W. Nikołajewa. Wnętrza ozdobili malowidłami ściennymi z początku XX wieku I. Jiżakiewicz i P. Wereszczagin. Cerkiew, na planie kwadratu, nakryta jest wielką sferyczną kopułą. Budynek Kownira (Kownirśkyj Korpus) składa się z dwóch obiektów wybudowanych w różnym czasie — piekarni z XVII w. i księgarni wzniesionej przez S. Kownira w latach 1721-1727. Fasady ozdobione są frontonami z XVIII wieku. Od 1969 r. mieści się tu Muzeum Skarbów Historii Ukrainy. Drukarnia (założona w 1615 r. jako pierwsza w Kijowie) mieściła się początkowo w niewielkim budynku drewnianym, zanim w 1701 r. wzniesiono na tym samym miejscu parterowy budynek z cegły. W odbudowanym po ostatniej wojnie w zabytku urządzono Muzeum Książki i Drukarstwa Ukrainy. 82 Kijów *Y: Ławra Peczerska. Cerkiew św. Antoniego i Teodozjusza Cerkiew p.w. Podniesienia Krzyża Świętego (cerkwa Chrestowozdwyienśka), stanowiąca kompozycyjny ośrodek zespołu Bliskich Pieczar, jest trzyczęściową budowlą barokową z 1700 r., z trzema kopułami. Usytuowana na widokowym tarasie nad Dnieprem, zachwyca swą architekturą i dyskretnymi elementami dekoracji. Wnętrza zdobią malowidła ścienne z połowy XVIII i początku XX w., uzupełnione sztukateriami. Warto zwrócić uwagę na ikonostas, dzieło sztuki snycerskiej I. Szwerina z 1769 r. W połowie XVIII wieku do zachodniej fasady dobudowano niski refektarz zwieńczony dużą kopułą na ośmiobocznym bębnie. ** Bliskie Pieczary {Bliźni Peczery), wzmiankowane po raz pierwszy w kronice Nestora pod datą 1051 r., zawdzięczają swą nazwę bliskości soboru Uspieńskiego. Nazywane są także Pieczarami Antoniego, od imienia jednego z założycieli monasteru. Początkowo mnisi zamieszkiwali w jaskiniach, które drążyli w grubych warstwach lessu, przekształcając je stopniowo w istne podziemne labirynty. Z czasem stały się one miejscem pochówków, rodzajem katakumb. Geologiczne właściwości lessowych gruntów oraz stała temperatura powietrza w jaskiniach (10-12°C w każdej porze roku) sprzyjały często naturalnej mumifika-cji ciał. W lochach znajduje się 75 pochówków, w tym założyciela klasztoru, mnicha Antoniego, malarza Alimpia, 83 Kijów kronikarza Nestora. Bliskie Pieczary łączą się w labirynt o łącznej długości 228 m i głębokości przeszło 5 m. Są w tych podziemiach trzy cerkiewki: p.w. św. Antoniego z XI w., św. Warłama z 1641 r. oraz Ofiarowania NMP (Wwedenśka cerkwa). Ich ozdobą są miedziane, pozłacane ikonostasy, wykonane przez kijowskich mistrzów na początku XIX wieku. ** Dalekie Pieczary (Dalni Peczery) są znane także pod nazwą Feodozjowskich, co związane jest z kultem św. Teo-dozjusza Peczerskiego, który był współzałożycielem mo-nasteru. Po raz pierwszy wspomina o tych pieczarach kronikarz Nestor w Powieści minionych lat pod datą 1051 r. Korytarze mają tutaj łącznie 280 m długości, a głębokość od 5 do 20 m. Pochowano tu 45 osób, wśród nich uczestnika bitwy pod Grunwaldem, kniazia F. Ostrogskiego. W tych podziemiach są także trzy cerkiewki: p.w. Narodzenia Pańskiego (cerkwa Rizdwa), św. Teodozjusza (Feodosijiwśka) z miedzianym ikonostasem z XVIII w. oraz Zwiastowania (Błagowiszczenśka) z drewnianym ikonostasem z początku XX wieku. Galeria na Bliskich i Dalekich Pieczarach została wybudowana w XVIII w. jako schronienie przed niepogodą dla pątników. Rozebrano ją podczas wojny w 1812 r. i ponownie odbudowano. Drewniane konstrukcje z zadaszeniami wiją się po stokach, osłaniając wejścia do pieczar. Ławra Peczerska. Cerkiew Narodzenia Matki Boskiej 84 Kijów Cerkiew p.w. Poczęcia św. Anny (Annozaczatijiwśka cerkwa), zbudowana w 1679 r. nad górnym wejściem do Dalekich Pieczar, odznacza się skromnością formy architektonicznej. * * Cerkiew Narodzenia Matki Boskiej (cerkwa Rizdwa Bohorodyci) jest wyjątkowo udanym przykładem architektury ukraińskiego baroku. Wzniesiono ją w 1696 r. na górnym tarasie falistego terenu Dalekich Pieczar, w miejscu, gdzie uprzednio stały cerkwie drewniane. Świątynia jest trzyczęściowa (wymiary podstawy 21,5 x 17,5 m), zwieńczona trzema kopułami i otoczona czterema przybudówkami w kształcie kaplic z dekoracyjnymi kopułkami. Fasady cerkwi dekorowane są pilastrami. Rokokowy ikonostas z 1780 r. z carskimi wrotami wykonał W. Czyżewski. Malarska dekoracja wnętrza pochodzi z początku XVIII w., ponownie dekorował cerkiew kijowski malarz I. Kwiat-kowski w 1817 r. Plac przed cerkwią wyłożono marmurem z Korosteszowa. Z bryłą cerkwi łączy się murowana galeria z 1744 r. projektuj. Schaedela (arkady ze stopniami). Ławra Peczerska. Dzwonnica na Dalekich Pieczarach * * Dzwonnica na Dalekich Pieczarach stanowi dominantę zespołu architektonicznego Dalekich Pieczar. Nie wiadomo, kto był autorem projektu tej oryginalnej barokowej budowli z lat 1754-1761 (historycy wciąż wiodą o to spory). Dzwonnica, zbudowana na planie kwadratu, ma 85 Kijów Kijów rozmaicie ukształtowane kondygnacje o bogatej dekoracji zewnętrznej, osiąga 41 m wysokości i jest zwieńczona trzypoziomową kopułą i strzelistymi sterczynami w narożach. *Mury klasztorne otaczają Ławrę Górną nieregularnym pierścieniem o łącznej długości 1290 m. Wybudowano je w latach 1698-1701. W ich obręb włączono cerkiew Św. Trójcy wraz ze Świętą Bramą. Nad wjazdem gospodarczym wzniesiono cerkiew p.w. Wszystkich Świętych, a przy wschodnim narożniku murów zespoloną z nimi basztę św. Onufrego z cerkwią. Monaster otoczony był od końca XII w. kamiennym murem obronnym, który jednak uległ zniszczeniu podczas najazdu hord Batu-chana w 1240 r. i od tego czasu aż do wzniesienia murów w końcu XVII wieku było wokół tylko drewniane ogrodzenie. Te nowe mury zbudowane z cegły (z trzema bramami i czterema narożnymi basztami) miały średnio 7 m wysokości i grubość ścian od 1,5 do 3 m. W latach 1706-1716 car Piotr I dodatkowo wzmocnił obwarowania drugim pierścieniem fortyfikacji bastionowych. Do zespołu Górnej Ławry organicznie należą jeszcze dwie cerkwie, znajdujące się poza murami klasztornymi. Jest to * cerkiew p.w. św. Teodozjusza Peczerskiego (cer-kwa Feodozija), zaliczana do wybitniejszych dzieł architektury Kijowa końca XVII wieku, oraz Cerkiew Zmartwych-stania (cerkwa Woskresenśka) z lat 1701-1705, w stylu ukraińskiego baroku. *** Monaster Wydubicki (Wydubyćkyj monastyr). W miejscu, gdzie według legendy wypłynęła („wydobyła się") drewniana rzeźba Peruna, wrzucona do Dniepru po przyjęciu chrześcijaństwa, na amfiteatralnie ukształtowanym stoku nadrzecznym zbudowano monaster, który jakoby wziął nazwę od tego legendarnego zdarzenia. Znajduje się on około 2 km na południe od Ławry i obok niej jest najważniejszym klasztorem Kijowa. Pod względem malowniczości położenia jest porównywalny z Ławrą. Założony został w latach 1070-1088 przez księcia kijowskiego Wsiewołoda, syna Jarosława Mądrego. Wprawdzie przetrwała do dziś z tamtych lat cerkiew p.w. św. Michała, lecz obecny kształt klasztoru pochodzi z początku 86 XVIII wieku. Podziemia klasztoru są miejscem spoczynku wielu zasłużonych dla Ukrainy osobistości. * * Sobór św. Michała Archanioła (Mychajliwśkyj sobór) z XI wieku, wybudowany na planie trzynawowej świątyni krzyżowo-kopułowej. W XVI w. woda podmyła ścianę oporową, która runęła do Dniepru, a wraz z nią apsydy i część filarów pod kopułą. Za czasów Piotra Mohyly dobudowano od wschodu drewnianą część ołtarzową. Pożar sprawił, że w latach 1766-1769 trzeba było dokonać gruntownej rekonstrukcji świątyni. Nadano jej wtedy barokowe kształty według projektu M. Jurasowa. Przed dwudziestu paru laty odkryto fragmenty fresków z XI stulecia. Monaster Wydubicki. Sobór św. Jerzego * * * Sobór p.w. św. Jerzego (Heorhijewśkyj sobór) zbudowany w latach 1696-1701 na planie krzyża, zwieńczony pięcioma ciasno zespolonymi kopułami na wysokich bębnach, wyróżnia się wyjątkową elegancją sylwetki i wyrafinowanymi elementami dekoracyjnymi. Między ramionami krzyża usytuowane są cztery niewielkie pomieszczenia. Fasady soboru ozdobiono pilastrami z głowicami o odwróconych wolutach. Wysokie okna mają wyraziste obramienia. Smukłość budowli zaznacza się także we wnętrzu z wielkim ikonostasem. Sobór św. Jerzego uważany jest za perłę ukraińskiego baroku. 87 Kijów Cerkiew-refektarz Zbawiciela (Spasśka Trapezna). W niewielkiej budowli z lat 1695-1701 mieści się jedno-kopułowa cerkiew i podłużny refektarz. Nad ozdobnym portalem widnieje herb M. Miklaszewskiego, fundatora zarówno soboru św. Jerzego, jak i refektarza. Dzwonnica (dzwinycia) stanowi uzupełnienie zespołu monasteru Wydubickiego. Jest trzypoziomową budowlą dobudowaną w latach 1829-1833 według projektu A. Me-lenskiego w stylu klasycystycznym. W 1902 r. dobudowano do dzwonnicy jednopiętrowy budynek biblioteki. * Cerkiew Zaśnięcia NMP Pyrohosta (cerkwa Uspinnia Preswiatoji Bohorodyci Pyrohoszczoji) znajduje się przy centralnym placu dzielnicy Podoł. W średniowiecznym eposie Słowo o pułku Igora, opisującym walkę książąt ruskich z Połowcami w 1185 r., wymieniona jest właśnie ta cerkiew, zbudowana w latach 1131-1135. Otoczoną kultem ikonę Zaśnięcia przywiózł z Konstantynopola zagadkowy Pyrohost. Książę Igor, powróciwszy z niewoli połowieckiej, w tej cerkwi bił pokłony wdzięczności. Świątynię, wzorowaną dokładnie na cerkwi Uspienskiej z Ławry Peczerskiej, ufundował książę Mścisław, najstarszy syn Włodzimierza Monomacha. Cerkiew przebudował w latach 1613-1614 włoski architekt S. Bracci, przydając jej cech stylu renesansowego, a w 1770 r. I. Hryhorowicz--Barski dokonał renowacji w duchu baroku. Wnętrze trój-nawowej cerkwi pokrywały freski. Zrujnowaną w 1935 r. przez władze sowieckie świątynię, najważniejszą w tej części miasta, pieczołowicie odtworzono w latach 1997-98. Cerkiew stoi przy placu, którego nazwa — Kontraktowa Płoszcza — pochodzi od kontraktów handlowych zawieranych tutaj niegdyś na dorocznych jarmarkach. Tradycja kontraktów, które były wielkimi zjazdami ziemiaństwa, zaczęła się we Lwowie, skąd przeniesiono je w 1774 r. do Dubna na Wołyniu, a w 1797 r. do Kijowa, gdzie przetrwały do 1927 r. * * Monaster Bractwa (Bratśkyj monastyr, także przy Placu Kontraktowym), obecnie część zespołu Akademii Kijo-wsko-Mohylańskiej. Bractwami nazywano prawosławne stowarzyszenia religijne, skupiające zamożnych mieszczan i szlachtę. Bractwa takie rozwijały się intensywnie na Kijów Ukrainie, zwłaszcza w pierwszej połowie XVII w. Konkurując z unitami, zakładały one szkoły i drukarnie, zabiegały też o budowę cerkwi prawosławnych. Do Bractwa założonego w 1615 r. w Kijowie należała także starszyzna kozacka, m.in. ataman Sahajdaczny. Ze szkół brackich wyszło wielu pisarzy i innych ukraińskich twórców kultury. Monaster Bractwa powstał dzięki darowiźnie Halszki Hulewiczówny, która na ten cel ofiarowała majątek ziemski. Statut szkoły Bractwa Kijowskiego zatwierdzono w 1620 r. W tym czasie przyszły założyciel innej ukraińskiej instytucji oświatowej, nieporównanie ważniejszej, Piotr Mohyła, przebywał na dworze hetmana Stanisława Żółkiewskiego i w 1621 r. uczestniczył w bitwie cho-cimskiej. Wstąpił później do kijowskiej Ławry Peczerskiej, osiągnął tam godność archimandryty i w 1628 r. założył szkołę przyklasztorną. Pragnął jednak utworzyć wyższą uczelnię, która stałaby się ostoją prawosławia w Rzeczypospolitej. W 1631 r. uzyskał od patriarchy Konstantynopola zgodę i błogosławieństwo. Dzięki fuzji klasztornej szkoły ze szkołą Bractwa Kijowskiego powstała owa wyższa uczelnia, której status wyrażała nazwa: Kolegium Kijowsko-Mohylańskie. Uczelnię zatwierdził król Władysław IV Waza w 1635 r. Collegium Kijoviense Mohilaneum funkcjonowało w oparciu o system jezuicki. W programie pięcioletnich studiów przeważały nauki humanistyczne, dialektyka i logika, nie było jednak teologii. W nauczaniu ważną rolę odgrywała łacina. Pod koniec XVII w. Kolegium uzyskało status Akademii, co potwierdził Piotr I w 1701 r. Studiowało wówczas w Akademii przeszło tysiąc studentów. Aż do 1773 r., kiedy to założono uniwersytet moskiewski, Akademia Mohylańska była jedyną wyższą uczelnią na terenie całego imperium rosyjskiego. Z rozporządzenia władz zamknięto ją w 1817r., anajej miejsce powołano Kijowską Akademię Duchowną. Reaktywowanie sławnej i zasłużonej Akademii Kijowsko-Mohylańskiej nastąpiło po odzyskaniu przez Ukrainę niepodległości. Zajmuje ona zespół kilku budynków, stanowiąc ważny akcent architektoniczny odnowionego Placu Kontraktowego. * Stary Gmach Akademicki, wzniesiony w latach 1704-1740 dla Akademii Kijowsko-Mohylańskiej przy 89 Kijów udziale architekta J. Schaedela, który, dokonując jego rozbudowy, umieścił w nim niewielką Cerkiew Zwiastowania. W 1811 r. pożar znacznie uszkodził budynek. W trakcie odbudowy (wg projektu A. Melenskiego) zmieniono nieco barokowe kształty budynku. Na górnych piętrach umieszczono bibliotekę, a na dolnym — Muzeum Cerkiewne. Obecnie mieści się tu filia Głównej Biblioteki Naukowej Narodowej Akademii Nauk Ukrainy. Na zachodniej fasadzie budynku umieszczone są tablice pamiątkowe ukraińskiego poety i filozofa Hryhoryja Skoworody oraz rosyjskiego uczonego i poety Michaiła Łomonosowa. Obaj studiowali niegdyś w Akademii Kijowsko-Mohylańskiej. Refektarz z cerkwią p.w. Św. Ducha wzniesiono pod koniec XVII w. na miejscu starej, drewnianej budowli. Pierwotnie znajdowała się tu cerkiew p.w. św. Borysa i Gleba oraz akademicka biblioteka, która spłonęła w 1780 r. Przebudowę zaczęto po kolejnym pożarze w 1811 r., prace ukończono w 1828 r. Parter zajęła sala refektarza z cerkwią, na piętrze umieszczono bibliotekę. W 1863 r., po przeniesieniu biblioteki do nowego gmachu akademickiego, rozebrano sklepienia między parterem a piętrem i budowla otrzymała taki kształt, jaki dziś oglądamy. Przyległa kuchnia z celami jest parterowym budynkiem z głęboką piwnicą. Po licznych przebudowach zabytek stracił pierwotny wygląd z XVII-XVIII w. Zegar słoneczny z końca XVIII wieku jest ozdobą pobliskiego skweru, ma kształt osadzonej na cokole kolumny z czterema tarczami. Na jednej z nich widnieje data 1823. Nowy gmach akademicki wybudowano w latach 1822-1825 w stylu klasycystycznym, później powiększono o przybudówki. Obecnie mieści sale wykładowe. Dwór Gościnny (Hostinnyj Dwir) to zbudowany w latach 1809-1833 na centralnym placu dzielnicy Podoł, na miejscu drewnianych straganów, murowany obszerny budynek (w stylu klasycystycznym), mogący pomieścić ponad 50 sklepów różnych branż (a więc jakby prototyp supermarketu!). W drugiej połowie XIX wieku przebudowy zmieniły wygląd budynku. Fontanna Samson znajduje się przed Gościnnym Dworem. Powstała w latach 1748-49 według projektu I. Hry- 90 Kijów horowicza-Barskiego i była fragmentem pierwszego w Kijowie wodociągu. Fontannę odrestaurowano w 1982 r. Dom Kontraktowy {Kontraktowy] Dirri), wybudowany w latach 1815-1817, wyróżnia się w zespole architektonicznym centralnego placu dzielnicy Podoł umiarkowaną klasycystyczną formą, z czterokolumnowym portykiem w głównej fasadzie. W obszernej sali spotykali się w określonych terminach ziemianie i kupcy z Ukrainy i zza granicy, prowadzili negocjacje i zawierali kontrakty (umowy handlowe). Kiedy indziej odbywały się tu przedstawienia teatralne i koncerty (występowali tutaj m.in. Franciszek Liszt i Henryk Wieniawski. Dom kontraktowy bywał także ośrodkiem życia towarzyskiego — odwiedzili go Adam Mickiewicz, Aleksander Puszkin, Honoriusz Balzac i Taras Szewczenko. Dzwonnica cerkwi Pokrowskiej * Cerkiew Pokrowska, wzniesiona w 1766 r. w stylu ukraińskiego baroku według projektu I. Hryhorowicza--Barskiego, jest świątynią dwupoziomową. Część górna składa się z nawy z półkolistymi wykuszami, ołtarza i babińca. Górny poziom jest używany w lecie, na dole zaś znajduje się ogrzewana cerkiew zimowa. Trzy kopuły na wysokich bębnach podkreślają smukłość sylwetki, bogato ukształtowane elewacje zdobione są pilastrami. Wnętrze wyróżnia się wyszukaną dekoracją. Ikonostas pochodzi 91 Kijów z połowy XIX w., dzwonnicę — z drugiej połowy XVIII wieku — przebudowano w następnym stuleciu. **Monaster Florowski (na zachód od Placu Kontraktowego) obejmuje kilkanaście budynków z trzema cerkwiami. Pierwsza wzmianka o monasterze pochodzi z 1566 r. i mówi o jego odbudowie, musiał więc istnieć wcześniej. Jest to klasztor żeński, w XVII i XVIII wieku słynął z haftowania złotymi nićmi. Podczas pożaru dzielnicy Podoł spłonęły drewniane zabudowania, murowane odbudowano. * Cerkiew Wniebowstąpienia (Woznesenśka cerkwa) usytuowana centralnie w zespole monasteru, wzniesiona została w latach 1722-1732 w stylu barokowym. Jest rzadkim przykładem połączenia krzyżowo-kopułowego planu budowli z układem świątyni trzykopułowej, przy charakterystycznym dla ukraińskiej architektury ludowej ustawieniu kopuł na osi podłużnej. Cerkiew wybudowano dla przybyłych do Kijowa w 1710 r. mniszek z Peczerska, przeniesienie ich było spowodowane budową twierdzy na miejscu ich poprzedniego klasztoru. Dzwonnica z 1740 r. została po pożarze (1811) pozbawiona dwóch górnych, drewnianych kondygnacji, a na ich miejsce arch. A. Melenski zaprojektował rozwiązanie kłasycystyczne. Cerkiew-refektarz (Trapezna cerkwa) jest pierwszą murowaną budowlą monasteru, pochodzącą z XVII wieku. Była parokrotnie przebudowywana, nadbudowę piętra wykonano w latach 1816-1817. Cerkiew Zmartwychstania (Woskresenśka cerkwa) jest klasycystyczną rotundą z 1814 r. o znakomitych proporcjach i doskonałej sylwetce, jednym z cenniejszych dzieł A. Melenskiego. Architekt ten projektował także dom przełożonej (ihumeni) i kłasycystyczne cele klasztorne (1822-1832). Cerkiew p.w. św. Mikołaja Prytyska (Mykilśko-Prytyska cerkwa), niewielka, barokowa, wybudowana w 1631 r. ze środków kijowskiego mieszczanina o przydomku Żelazny Grosz, na miejscu dawniejszej drewnianej cerkwi. Na planie krzyża postała budowla jednokopułowa, nawiązująca 92 Kijów kształtem do ukraińskich cerkwi drewnianych. Przebudowywano ją kilkakrotnie, także przy udziale A. Melenskiego, po pożarze dzielnicy Podoł w 1811 r. Cerkiew należy do prawosławnej autokefalii ukraińskiej. Cerkiew p.w. św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa), greckokatolicka świątynia w zabytkowej części Podolu, z dzwonnicą z 1716 r. oraz przylegającą do niej galerią arkadową na piętrze. Znaczne szkody poczynił pożar w 1811 r. W latach dwudziestych XIX wieku odbudowano dolną kondygnację dzwonnicy, służącą jako plebania, oraz jej piętro, mieszczące małą cerkiew p.w. św. Symeona. Dzwonnicę odrestaurowano w latach 1964-1968, oczyszczając jej otoczenie z późniejszych przybudówek mieszkalnych. Odtworzono piękną galerię arkadową. Dzwonnica cerkwi greckokatolickiej p.w. św. Mikołaja * Cerkiew p.w. św. Eliasza (Iljińska cerkwa) usytuowana niemal tuż nad Dnieprem. Jej forma naśladuje trójzrębowe drewniane cerkwie ukraińskie. Zwieńczona jest jedną kopułą na wysokim, ośmiobocznym bębnie. Pochodzi z 1692 roku. Na początku XVIII wieku wzniesiono opodal niewielką dzwonnicę i barokową bramę. Przybudówki z pierwszej połowy XIX w. mają formy kłasycystyczne. Wewnątrz cerkwi odsłonięto fragmenty fresków z XVIII wieku. 93 Kijów Kijów Cerkiew p.w. św. Eliasza Cerkiew p.w. św. Mikołaja na Nabrzeżu (Nabereżno--Mykilśka cerkwa). Nazwa cerkwi zbudowanej w latach 1772-1775 określa jej położenie blisko Dniepru (w rejonie, gdzie niegdyś znajdowały się cerkwie drewniane). Świątynia jest pomnikowym dziełem architekta I. Hryho-rowicza-Barskiego, odznacza się bogactwem architektonicznych detali fasad i wnętrza, reprezentuje styl ukraińskiego baroku. Zbudowana na planie krzyża, zwieńczona kopułą spoczywającą na typowym bębnie. Dużą wartość artystyczną ma późnoklasycystyczny ikonostas z 1852 r. Dzwonnica z 1863 r. powiela charakterystyczny dla ówczesnej Rosji tzw. styl eparchialny. Babi Jar (Babin jar, dawniej Uroczysko Babi Jar), obszerne niezabudowane wgłębienie terenu w północnej części miasta, niedaleko cerkwi św. Cyryla. W czasie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej miejsce masowych egzekucji Żydów, mieszkańców Kijowa. Później także Rosjan, Ukraińców i Polaków. Na miejscu zbrodni dokonanych przez narodowych socjalistów niemieckich wystawiono dwa pomniki: „Menora" i „Pomnik Ofiar Faszyzmu". Ojciec Święty Jan Paweł II modlił się nad Babim Jarem w trakcie Pielgrzymki na Ukrainę w 2001 roku. Cerkiew p.w. św. Cyryla (Kyriliwśka cerkwa, wejście od ul. Ołeny Telihy) znajduje się w pobliżu wąwozu Babi Jar. Na północnych peryferiach dawnego Kijowa, w miejscu, gdzie zbiegały się ważne szlaki wiodące do miasta, książę Wsiewołod, wstępując w 1139 r. na tron kijowski, założył klasztor. W połowie XII wieku jego żona, księżna Maria, ufundowała przy monasterze cerkiew p.w. św. Cyryla, która stała się mauzoleum dynastii książęcej Olegowiczów. Tutaj w 1194 r. pochowano kniazia Światosława Wsiewo-łodowicza, bohatera eposu Słowo o pułku Igora. Z upływem lat świątynia doświadczała wielu szkód i była wielokrotnie przebudowywana. Z polecenia wojewody kijowskiego księcia W. Ostrogskiego rekonstrukcję cerkwi podjął w 1605 r. ihumen W. Krasowski. Pod koniec XVII w. poważną przebudowę przeprowadził ihumen I. Monastyrski. Jednokopułową dotąd cerkiew wzbogacono wówczas o cztery kopuły boczne. Cerkiew p.w. św. Cyryla Obecny wygląd zewnętrzny cerkwi z charakterystycznymi cechami ukraińskiego baroku ukształtował się w połowie XVIII w., przy wydatnej pomocy architekta I. Hryho-rowicza-Barskiego, który zachodnią fasadę ozdobił bogato ukształtowanym frontonem. W 1786 r. monaster został ukazem carskim zamknięty i przekształcony w hospicjum. W 1860 r. w cerkwi odkryto przypadkowo pod tynkiem fre- 94 95 Kijów ski z XII w. Ich ostrożnym oczyszczeniem i konserwacją zajęli się w latach 1881 -84 wykładowcy i studenci Kijowskiej Szkoły Rysunku pod kierunkiem prof. A. Prachowa. Brakujące fragmenty fresków uzupełniono. W 1929 r. cerkiew uznano za „rezerwat historyczno-kulturowy", a w 1965 r. stała się filią Państwowego Muzeum Kijowskiego (nadal jest jego oddziałem). Trzynawowe wnętrze świątyni z trzema arkadami i nar-teksem jest w istocie prawdziwą galerią sztuki, głównie dzięki wspaniałym freskom, które mają łącznie ponad 800 m2 powierzchni. Cały narteks dekorowany jest freskami na temat Sądu Ostatecznego. Dobrze zachowały się freski na ścianach bocznej apsydy, przedstawiające sceny z życia św. Cyryla. Interesujące są wielkie kompozycje nad bocznymi wejściami: Zaśnięcie Matki Bożej i Narodzenie Chrystusa. Postacie osiągają wysokość 3,30 m. Poza najstarszymi freskami zwraca uwagę malowidło ścienne z XVII w., uważane za portret ihumena Krasowskiego. Wśród nowszych kompozycji malarskich zdobiących wnętrze cerkwi na uwagę zasługują dzieła Michała Wrubla, wybitnego rosyjskiego malarza polskiego pochodzenia. Monumentalny charakter ma jego Zesłanie Ducha Świętego i namalowany niżej Kosmos z 1884 r. Namalowane przez niego w Wenecji cztery ikony do marmurowego ikonostasu nasycone są duchem sztuki północnej Italii. Sobór p.w. św. Włodzimierza (Wotodymyrśkyj sobór). Jest to główna świątynia katedralna Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Kijowskiego, z którą identyfikuje się ponad połowa prawosławnych na Ukrainie. Wzniesiona została w stylu neobizantyjskim w latach 1862-1896 ze składek wiernych, jako pomnik sławiący chrześcijańskie tradycje dawnej Rusi. Jest budowlą trzynawową, z czterema parami filarów dźwigających system sklepień wraz z pięcioma kopułami. Fasadę u wejścia flankują dwie wieże schodowe, zwieńczone dzwonnicami. Nad projektem pracowało kilku architektów, jednak ostateczne wykonanie powierzono A. Berettiemu. Budowla ma 55 m długości i 30 m szerokości, wysokość głównej kopuły z krzyżem wynosi 49 m. Drzwi wejściowe zdobi relief w brązie, przedstawiający księżnę Olgę i księcia Włodzimierza. 96 Kijów Wystrój wnętrza soboru jest zasługą wielu wybitnych artystów, którymi kierował prof. A. Prachow. Autorami bogatych malowideł ściennych byli artyści rosyjscy, ukraińscy i polscy. Główne kompozycje ołtarzowe: Matka Boska z Dzieciątkiem oraz Eucharystia wyszły spod pędzla W. Wa-sniecowa, rosyjskiego mistrza malarstwa monumentalnego. Wyróżniają się także jego historyczne kompozycje Chrzest św. Włodzimierza oraz Chrzest Kijowian. Autorem interesująco eksponowanych w ikonostasie postaci książąt Borysa i Gleba oraz księżnej Olgi jest M. Niestierow. W dekoracji wnętrz uczestniczyli także Polacy — R Swie-domski i W. Kotarbiński, oraz Ukraińcy — W. Zymajło i M. Pymenko. Kościół rzymskokatolicki p.w. św. Mikołaja ** Kościół p.w. św. Mikołaja (Mykołajiwśkyj kosteł). W górnej części dawnej ul. Wielkiej Wasylkowskiej, wybiegającej ze śródmieścia na południe, wzniesiono w latach 1899-1909 ze środków zebranych przez miejscowych Polaków tę okazałą dwuwieżową świątynię w stylu neogotyckim. Konkursowy projekt studenta architektury S. Wałowskiego skorygował znany wówczas w Kijowie polski architekt Władysław Horodecki, on też nadzorował budowę kościoła. Podczas zakładania fundamentów inż. A. Straus po raz pierwszy na Ukrainie zastosował palowanie. Do konstrukcji nawy głównej użyto żelbetu, 97 Kijów wykorzystano także inne nowe w tym czasie materiały budowlane. Polski kościół rzymskokatolicki stanowił zupełnie nowy akcent duchowy i stylistyczny w obliczu miasta, prezentował bowiem tradycyjne formy gotyku. Dwuwieżowa fasada z trzema portalami dekorowana jest wielką rozetą i trójkątnym frontonem. Zachowała się oryginalna dekoracja wnętrza z polskimi inskrypcjami. W latach trzydziestych XX w. władze sowieckie zamknęły kościół. Ucierpiał on w latach II wojny światowej, w latach 1979-1980 starannie go odrestaurowano, przywracając pierwotny wygląd. Od 1979 r. użytkowany jest jako Sala Muzyki Organowej i Kameralnej, ale od niedawna odprawiane są także nabożeństwa. Wierni i władze kościelne od lat starają się o zwrot kościoła. ** Złota Brama (Zołoti Worota). Według uświęconej tradycją opowieści historycznej o tę główną bramę miejską miał wyszczerbić swój miecz król Bolesław Chrobry. W rzeczywistości zbudowano ją w 1037 r., a więc dziewiętnaście lat po kijowskiej wyprawie Chrobrego (1018). Była to jedna z trzech bram miejskich wzniesionych przez księcia Jarosława Mądrego. Brama opierała się z obydwu stron o wał obronny. W górnej części było pomieszczenie dla wojowników, a nad bramą znajdowała się 98 Złota Brama Kijów mała cerkiew Zwiastowania ze złoconą kopułą. Budowla .-.ostała zapewne zniszczona podczas najazdu hord Batu--chana w 1240 roku i do XVII wieku nie było o bramie wzmianki w dokumentach źródłowych. Podróżnicy ówcześni wspominali jedynie o ruinach. W połowie XVIII wieku, w obawie przez najazdem tureckim, pozostałości Złotej Bramy zostały zasypane, a przejazd wybito obok w murach. Swoistą sensacją stało się odsłonięcie ruin bramy w trakcie prac archeologicznych w 1832 roku. W okresie przygotowań do obchodów 1500-lecia Kijowa zrealizowany został dawny zamiar rekonstrukcji Złotej Bramy. Na ruinami wybudowano obiekt nawiązujący do form historycznych, zwieńczony cerkwią i mieszczący wewnątrz Muzeum Złote Wrota. Na skwerze przed bramą stanął w 1997 r. pomnik księcia Jarosława Mądrego. Mogiła Askolda (Askoldowa mohyła) —jest to park o tej nazwie, położony nad Dnieprem. Na malowniczym wzniesieniu wybudowano w 1810 r. niewielką rotundę w stylu kla-sycystycznym. Była to pierwotnie cerkiew na cmentarzu, na którym chowano wysoko urodzonych. Jak głosi legenda, książę kijowski Askold został w 882 r. zabity w tym miejscu przez księcia nowogrodzkiego Olega. Jeszcze w XII w. wybudowano tutaj monaster św. Mikołaja, z czasem całkowicie zniszczony. Obecna cerkiew-rotunda (w której podziemiu pokazywano niegdyś trumnę Askolda!) ocalała cudem przed zniszczeniem w 1935 r., władze sowieckie usunęły jedynie kopułę, zastępując ją balustradą. Zniszczeniu uległ natomiast cmentarz, na którego miejscu urządzono park. Kościół ewangelicki im. Katarzyny (Kateriniwśka kir-cha), wybudowany w latach 1855-57 według projektu architektów I. Stroema i P. Schleifera, i nazwany tak na cześć carycy Katarzyny, która sprowadziła kolonistów niemieckich na Zaporoże. Spora kolonia niemiecka żyła jeszcze w I połowie XIX w. w dzielnicy Podoł. Budowla utrzymana jest w stylu neoromańskim. Synagoga (ul. Szota Rustaweli 13) zbudowana w latach 1897-98 przez architekta H. Schleifera w stylu pseudo- 99 Kijów mauretańskim ma nietypowe dla synagog kształty i ceglaną dekorację zewnętrzną. Synagoga *Kenesa (ul. Jaroslawiw wał 7), dawna świątynia karaimów, wybudowana w 1900 r. w stylu mauretańskim według projektu W. Horodeckiego. Ozdobiona jest bogatą kamieniarką z reliefowymi arabeskami. Po zamknięciu świątyni w latach dwudziestych budowla utraciła kopułę, a we wnętrzu umieszczono Teatr Lalek i kino. Od 1981 roku ma tu siedzibę Republikański Dom Aktora (naprzeciwko mieści się w nowoczesnym budynku ambasada polska). ** Pałac Maryj ski (Marijinśkyj Pałac) w dzielnicy rządowej Łypky. Słynny architekt Bartolomeo Francesco Rastrelli projektował tę barokową rezydencję, zbudowaną w latach 1750-1755 dla carycy Elżbiety. Po pożarze poddasza i dachu w 1819 r. z dużym opóźnieniem podjęto odbudowę, którą kierował architekt K. Majewski. Szykowano pałac na przyjazd cara Aleksandra II i jego żony Marii (od jej imienia pochodzi obecna nazwa budowli). Okazała rezydencja, położona pośród parku, pełni dziś funkcje reprezentacyjne. Pałac Kłowski w dzielnicy Kłów, zbudowany w latach 1752-1756, jest pięknym zabytkiem tego okresu, różniącym się zdecydowanie od rezydencji carskiej. Projektantem był prawdopodobnie J. Schaedel przy współpracy z R Ne-jełowem i S. Kownirem. Pałac został niestety oszpecony 100 Kijów dobudowaniem bocznych skrzydeł i nadbudową drugiego piętra. Mieści się tutaj obecnie Muzeum Historii Kijowa. * Uniwersytet (ul. Wołodymyrśka 60) został otwarty w 1834 r. w oparciu o przeniesione do Kijowa (po Powstaniu Listopadowym) Liceum Krzemienieckie. Nowej uczelni przekazano bogate zbiory biblioteczne z Krzemieńca. Wśród wykładowców i studentów początkowo było najwięcej Polaków, zajęcia odbywały się w domach prywatnych na Peczersku. W latach 1837-1843 wybudowano, w oparciu o projekt konkursowy architekta V. Berettiego, wielki czteroskrzydłowy gmach o podstawie 100 x 75 m z dziedzińcem w środku. Fasadę na osi centralnej zdobi ośmiokolumnowy portyk jońskiego porządku. Prace wykończeniowe prowadził Beretti junior (syn projektanta). Klasycystyczna budowla zaskakuje intensywnością i doborem barw fasady — są to kolory wstęgi orderu św. Włodzimierza. Uniwersytet Instytut Szlachetnie Urodzonych Panien (Instytut Szlachetnych Diwczat, ul. Instytutśka 1). Zbudowany został w latach 1838-1842 w stylu późnego klasycyzmu według projektu V. Berettiego. Do 1917 r. mieściła się tu ekskluzywna żeńska szkoła średnia. W czasach sowieckich gmach zajmowały kolejno różne urzędy, m.in. NKWD. W piwnicach gmachu zamordowano wiele osób, wśród nich ukraińskich działaczy nauki i kultury. Obecnie urządzono w budynku Międzynarodowe Centrum Kultury i Sztuki. 101 Kijów Gmach opery Narodowa Opera Ukrainy. Pierwszy budynek teatralny w Kijowie wzniesiono na początku XIX w. na Chresz-czatyku. Gdy uległ zniszczeniu, wybudowano drugi teatr miejski, dokładnie tu, gdzie obecnie znajduje się okazały gmach opery. Ten neorenesansowy budynek wzniósł w latach 1898-1901 architekt W. Nikołajew według projektu W. Schretersa. W latach osiemdziesiątych XX w. gmach poddano gruntownej renowacji i modernizacji. Z kijowską sceną operową związanych było wiele wybitnych postaci ukraińskiej i światowej sztuki operowej i baletowej. Muzeum Sztuki (Chudożnij Muzej) wybudowano w latach 1897-1899 według projektu W. Horodeckiego z inicjatywy Kijowskiego Towarzystwa Starożytności i Sztuki (główną fasadę zdobi sześciokolumnowy portyk dorycki). Było to pierwsze na Ukrainie muzeum artystyczno-historyczne. Nazwa muzeum i charakter jego ekspozycji zmieniały się parokrotnie. *Dom Horodeckiego (ul. Bankowa 10), znany też jako Dom z Chimerami, to najbardziej oryginalne dzieło słynnego w Kijowie architekta Polaka. Artysta zbudował go dla siebie w 1904 r. w stylu wczesnego modernizmu, nadając budowli swe własne piętno. Budynek jest usytuowany na urwistym stoku i ma cztery kondygnacje od strony głównej fasady, a sześć kondygnacji od tylnej. W motywach dekoracyjnych dopatrywano się fascynacji architekta polowaniami na egzotycznych lądach. Do wy- 102 Kijów konania ozdób stosowano cement (reklamując kijowską firmę „For", której Horodecki był współwłaścicielem). W dekorowaniu fasad uczestniczył rzeźbiarz pochodzenia włoskiego E. Salia. y h< 1 Dom Horodeckiego Teatr Dramatu Ukraińskiego im. Iwana Franki to eklektyczny gmach z 1898 r. według projektu H. Schleifera i E. Bradtmana, z udziałem W. Horodeckiego. Odbudowa po II wojnie światowej zmieniła częściowo dawny wygląd tego teatru o bogatych tradycjach artystycznych. * Pomnik św. Włodzimierza, władcy, który dokonał chrztu Rusi. Ogromna postać z krzyżem w dłoni, jakże charakterystyczna dla Kijowa, zwrócona twarzą do rzeki, umieszczona jest na skraju skarpy, 70 m nad poziomem Dniepru. Pomnik wykonany jest z brązu i stoi na wysokim cokole w kształcie cerkwi. Wzniesiono go w 1853 r., sam posąg wykonał rzeźbiarz P. Klodt. Pomnik Prawa Magdeburskiego stoi blisko brzegu Dniepru, w miejscu, gdzie wedle tradycji miał miejsce chrzest synów księcia Włodzimierza. Pomnik w kształcie kolumny (18 m wysokości) został wystawiony w 1802 r. z okazji przywrócenia miastu praw samorządowych. 103 Kijów Pomnik św. Włodzimierza * Cmentarz Bajkowy leży na południowych peryferiach XIX-wiecznego śródmieścia Kijowa. Został założony w 1833 r. jako miejsce pochówku osób wyznania prawosławnego, katolickiego, luterańskiego i mojżeszowego. Nazwa wywodzi się od nazwiska gen. Bajkowa, na którego gruncie cmentarz założono. Zarówno na starszej, jak i na nowszej (1876) części cmentarza katolickiego zachowały się groby z polskimi inskrypcjami. Stan nagrobków uznać należy za niezły (w porównaniu z wieloma innymi polskimi cmentarzami na Kresach). Z pochowanych tu osób wymienić można m.in. Józefa Choynow-skiego (1830-1915), znanego kolekcjonera starożytności, księdza Piotra Żmigrodzkiego (1834-1910), proboszcza kijowskiego i szambelana papieskiego, malarza Wilhelma Kotarbińskiego (1849-1922), brata filozofa Tadeusza, oraz znanego księgarza i wydawcę Leona Idzikowskiego (1827-1865). Najciekawszy pod względem artystycznym jest pomnik z figurą kobiety zawieszającej girlandę na krzyżu (niestety, już bez inskrypcji). Pochowani są tutaj wybitni Ukraińcy, m.in. M. Hruszewśkyj (1866-1934), historyk, w 1918 r. przewodniczący Centralnej Rady Ukraińskiej i pierwszy prezydent Ukrainy, wybitna aktorka M. Zańkowiecka (1860-1934), poeci Pawło Tyczyna (1891-1967), I. Neczuj-Łewyćkyj (1838-1918) Maksym Rylski (1895-1964) i Łesia Ukrainka (polskiego pocho- 104 Kodnia dzenia, właściwe nazwisko Kosacz, 1871-1913). Wiele pomników w kwaterach różnych wyznań jest dziełem polskiego architekta W. Horodeckiego. Na miejscu dawnej kwatery 114 polskich żołnierzy poległych w 1920 r. (zwanych tu legionistami) wzniesiono kilka lat temu wysoki krzyż metalowy. W jego sąsiedztwie jedyny zachowany krzyż z żołnierskiego grobu. (AB) Kisiele (Kncejii) rej. Starokonstantynów, okr. chmielnicki Dwór szlachecki z I poi. XIX w., parterowy, z gankiem i facjatką. Kisiele wchodziły początkowo w skład ordynacji ostrogskiej, w 1753 r. dobra otrzymał Antoni Lubomirski, a jego syn Marcin sprzedał wieś Józefowi Urbanowskiemu. Na podstawie zapisu testamentowego Elżbiety Urbanow-skiej Kisiele dostały się Kraszewskim. Józef Ignacy Kraszewski mieszkał tu dłuższy czas, nieco rozbudowując dwór (kwadratowa, trzykondygnacyj na wieża nie dotrwała do naszych czasów). Ozdobą posesji był piękny park. Po wyjeździe pisarza za granicę dwór opustoszał, po czym syn Józefa Ignacego, Franciszek, sprzedał majętność ok. 1883 r. Janowi Kantemu Głębockiemu, ten zaś odprzedał dobra w obce ręce. (ZH) Kodnia (Koahji) rej. Berdyczów, okr. żytomierski Cerkiew p.w. Narodzenia NMP zbudowana w 1841 r. z fundacji Anny Ledóchowskiej, równocześnie z kościołem katolickim. Obie świątynie były niemal identyczne: klasycystyczne, z sześciokolumnowym portykiem jońskim, z kopułą nad dachem i polichromią na ścianach wnętrza. Podczas gdy kościół po przewrocie bolszewickim został zamknięty, uległ dewastacji, popadł w ruinę i nie ma już po nim śladu — cerkiew ma się świetnie, jest piękna i odremontowana. Stojąca obok cerkwi trójpoziomowa dzwonnica została zbudowana w 1865 r. Nie ma także śladu (nawet jednej choćby cegły!) ze wspaniałego niegdyś pałacu, zbudowanego w XVIII w. 105 Komargród przez Michała Gwidona Korzeniowskiego. Kodnia początkowo była własnością książąt Zbaraskich, następnie rodu Tyszkiewiczów, w II poł. XVII w. Gorajskich, potem Korze-niowskich i wreszcie Ledóchowskich. Ostatni właściciel, Antoni Ledóchowski, został w 1919 r. zamordowany przez bolszewików. Kodnia. Cerkiew W 1769 r. do Kodni zwożono schwytanych hajdamaków („kolijów"), chłopskich buntowników, którzy dopuścili się różnych zbrodni, m.in. słynnej rzezi humańskiej, gdzie w okrutny sposób wymordowali całą ludność miasta, 20 tys. Polaków i Żydów. Uwięzionych w Kodni hajdamaków sądzono i karano śmiercią. Komendantem polskiej załogi wojskowej był wówczas słynny z surowości regimentarz Józef Stempkowski. Złowroga pamięć tych represji przetrwała wśród ukraińskich chłopów w postaci klątwy: Szczob tebe świataja Kodnia ne mynuła! (JT) Komargród (KoMapropoa) rej. Tomaszpol, okr. winnicki Kościół pofranciszkański (obecnie cerkiew prawosławna). Świątynię i klasztor ufundował w 1770 r. dla franciszkanów książę Janusz Tomasz Czetwertyński, kasztelan czernihowski. Rozebrane w czasach sowieckich budynki klasztoru miały układ osiowy z kościołem pośrodku (takie samo rozwiązanie miał klasztor dominikanów w Lubarze). Niestety, obydwa klasztory nie zachowały się do naszych czasów. W XIX w. władze odebrały kościół zakonnikom, 106 Korosteszów w latach 1878-1882 przebudowano go na cerkiew. W dostawionym w 1874 r. do kościoła budynku mieściła się szkoła dla chłopców, a od 1897 r. także dla dziewcząt. Za czasów sowieckich znajdował się tu magazyn. Ostatnio zwrócono świątynię cerkwi prawosławnej. Architektura budowli przedstawia się skromnie. Jest to podłużny kościół jednonawowy, zbudowany z piaskowca i cegły z wieżą wieńczącą fasadę główną. Wnętrze ozdobione malowidłami olejnymi z XIX wieku. Cmentarz katolicki, bardzo zaniedbany, z grobami m.in. Bratyńskich i Perłowskich. •*-~==fe_ Komargród. Fragment pałacu Dawny pałac, wzniesiony w I poł. XIX w., przebudowany w II poł. XIX w. w stylu „szwajcarskim" (konstrukcja sza-chulcowa na piętrach), położony w parku krajobrazowym. Obecnie w pałacu mieści się szkoła oraz internat. (JT, ZH) Korosteszów (KopocTHiniB) stolica rejonu, okr. żytomierski * * * Kościół p.w. Narodzenia NMP został wzniesiony (jako drewniany) w 1602 r. przez Adama Olizara, syna Iwana. Przeszło sto lat później świątynię strawił pożar i na jej miejscu Jan Kalasanty Olizar wybudował nowy, murowany kościół. Fasadzie i wnętrzom nadano bogaty wystrój barokowy. We frontowej fasadzie dominują pila-stry o stylizowanych głowicach korynckich, wieńczy ją wydatny fronton i dwie narożne wieżyczki-sygnaturkj. 107 Korosteszów W ołtarzu głównym znajdował się obraz Pana Jezusa na Krzyżu pędzla Franciszka Smuglewicza. W roku 1802 do ściany kościoła dobudowano kaplicę, ufundowaną przez Filipa Nereusza Olizara z przeznaczeniem na mauzoleum rodzinne. Wewnątrz kaplica miała kształt koła utworzonego przez szesnaście kolumn. Korosteszów. Kościół parafialny Po przewrocie bolszewickim kościół zamieniono na kino, usuwając z wnętrza elementy świadczące o tym, że była to pierwotnie świątynia. Wyposażenie rozkradziono lub zniszczono, zburzono sygnaturki. Zachowały się jednak groby rodzinne w podziemiach kaplicy. Na ścianie lewej nawy przetrwało epitafium Ludwiki ze Szczyttów Olizarowej (zm. 1802). Miejscowa ludność pod przewodem p. Walentyny Sza-powałowej podjęła długie i uporczywe starania o odzyskanie kościoła. Gdy to się udało, rozpoczęto odnowę i w 1998 r. kościół został rekonsekrowany. Odbudowa była w dużej mierze zasługą proboszcza, ks. Antoniego Murzinskiego, salezjanina. Po nim parafię przejął również salezjanin, ks. Cezary Czerwiński. W dzieło odbudowy kościoła włączyli się zamieszkali za granicą potomkowie rodu Olizarów. Jan Olizar przywiózł wykonane na Wawelu kartusze herbowe, które umieszczono nad wejściem do kaplicy. W posadzce kaplicy umieścił napis informujący 108 Korsuń 0 grobach Olizarów w podziemiu. Olizarowie przyczynili się także do odtworzenia wystroju, m.in. witraży. Przy kościele zachowała się plebania, ufundowana w XVIII wieku przez Jana Kalasantego Olizara. Pałac zbudowany w I poł. XIX w. przez właściciela miasta Korosteszów, hr. Gustawa Olizara, polityka, publicystę 1 społecznika. Pałac ten stał się ośrodkiem życia kulturalnego na Kijowszczyźnie, mieszcząc między innymi bibliotekę liczącą kilka tysięcy tomów, w tym wiele bezcennych inkunabułów i starodruków. Częstym gościem Olizarów był poeta Alojzy Feliński, autor Ziemian i Barbary Radziwiłłówny. Gustaw Olizar sfinansował dwie edycje jego dzieł. W parku korosteszowskim przetrwał olbrzymi głaz z napisem „Feliński" (przy tym głazie często dumał poeta). Dwa kilometry dalej, nad rzeką Teterew, znajduje się podobny głaz z napisem „IADWINIA" i datą 1849. Napis wykonano na polecenie Gustawa Olizara na cześć jego siostry Jadwigi. Za czasów Olizarów Korosteszów był także uzdrowiskiem. Spadkobiercą Gustawa został jego syn, Karol Olizar. Po jego śmierci w 1877 r. majątek i pałac przeszły w ręce rosyjskie. Ich właścicielem został książę K. A. Korczakow, a następnie generał Plemiannikow. Rezydencja była dwukondygnacyjną budowlą, główne drzwi wejściowe znajdowały się w wysuniętym przedsionku z parą kolumienek toskańskich po obu stronach. Do bocznych elewacji przylegały jednokondygnacyjne skrzydła (nad prawym skrzydłem znajdowała się wieża). Pałac już nie istnieje — został rozebrany pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX w. Do chwili obecnej zachował się jedynie budynek dawnej biblioteki Gustawa Olizara, w parku, opodal miejsca, gdzie wznosił się pałac. Park otaczający niegdyś pałac został za czasów sowieckich zamieniony na miejski. (jt, ZH) Korsuń stolica rejonu, okr. czerkaski Zespół pałacowy wzniesiony w latach 1787-1780 przez architektów Jana Henryka Miintza i Jana Lindsaya jako rezydencja Stanisława Poniatowskiego, bratanka króla. Jeden z pierwszych neogotyckich pałaców na Ukrainie. 109 Korsuń Henryk Miintz zaprojektował piękny park krajobrazowy i zachowany do dziś Domek Szwajcarski na granitowej wysepce na rzece Rosi. Opodal były winnice i plantacje morwy. Dawną oranżerię zniszczono za czasów sowieckich, a kaplicę pałacową zniosła powódź w 1942 r. Nie ma też śladu po luksusowej łaźni Łopuchinów. V JL Korsuń. Dawny pałac Poniatowskich Książę Stanisław Poniatowski władał Korsuniem od 1765 r. Jeden ze światlejszych ludzi swej epoki, dbał o gospodarkę, założył fabryki zamszu, sukna, jedwabiu oraz liczne młyny. Zdobył się też na czyn na owe czasy niesłychany — uwłaszczył ukraińskich chłopów w swych majątkach, założył dla nich szpital i kasy samopomocy. Po III rozbiorze Polski Poniatowski sprzedał swe dobra carowi Pawiowi I, a sam wyjechał na stałe do Włoch, gdzie zmarł we Florencji. Car darował Korsuń żonie księcia Piotra Łopuchina, ministra sprawiedliwości. Książę gruntownie przebudował pałac, dodając portal w stylu mauretańskim, i wzniósł w Korsu-niu wspaniałą cerkiew, którą bolszewicy, wysadzili cerkiew w powietrze w 1930 r. Po rewolucji pałac był kolejno: siedzibą władz partyjnych, domem wczasowym, a w czasie II wojny światowej szpitalem. Od 1945 r. mieści Muzeum Bitwy Korsuńskiej (z 1944 r., kiedy wojska sowieckie odniosły pod Korsuniem zwycięstwo nad Niemcami). Bramę pałacową wzniesiono ok. 1850 r. w stylu gotyku romantycznego. W sąsiednim budynku znajduje się ekspozycja poświęcona Chmielnickiemu (z portretami znanych z Trylogii „pułkowników": Krzywonosa i Zołotareńki). 110 Kotiużany Park korsuński nosi dziś nazwę Ogrodu Dendrologicznego im. T. Szewczenki (ukraiński poeta często tu bywał, szkicując pałacowe budowle i widoki okolic). Miasteczko Korsuń ma długą historię. Zameczek księcia Jarosława Mądrego wzmiankowany jest w kronikach w XII w. Po najazdach Połowców i Tatarów stał się własnością Wiśniowieckich. Miasto obdarzył przywilejami król Zygmunt III Waza. Nam jednak Korsuń kojarzy się przede wszystkim ze straszną klęską, jaką wojskom polskim, dowodzonym przez hetmanów Marcina Kalinowskiego i Mikołaja Potockiego zadali Kozacy i Tatarzy Chmielnic-kiego w dniu 26 maja 1648 r. (vide Ogniem i Mieczem). Na polach wsi Wyhrajew, gdzie rozegrała się bitwa, stoi pomnik kozackiej chwały. (ZH) Kotiużany rej. Kuryłowce Murowane, okr. winnicki Neorenesansowy pałac zbudowany według projektu architekta Munca ok. 1910 r., położony w rozległym parku. Nieuwzględniony w materiałach Romana Aftanazego. Po wojnie mieścił dom sierot, a obecnie szpital dla psychicznie chorych. Nie ustalono pierwotnego właściciela, ale sądząc ze stanu zachowania musiał w 1917 r. znajdować się w rękach rosyjskich. W parku zachował się most przerzucony nad jarem, mniej jednak okazały od mostu w Kuryłowcach Murowanych. (ZH) Kotiużany. Pałac 111 Koziatyn Koziatyn (Kcoothh) stolica rejonu, okr. winnicki ** Dworzec kolejowy, zbudowany w 1889 r. w jednym z najważniejszych węzłów kolejowych na Ukrainie (skrzyżowanie szlaków z Odessy do Kijowa i Brześcia). Ogromny ten dworzec ma architekturę jakby pałacu. Skrzydło centralne, z wielką arkadą pośrodku, zwieńczone jest czworo-boczną nadstawką i fryzem arkadowym. Skrzydła boczne, dekorowane wieżyczkami i pilastrami, obiega również fryz arkadowy. Koziatyn. Dworzec kolejowy Miasteczko położone jest u źródeł rzeki Hujwy i do czasu wojen kozackich nazywane było Hujwa. Na nowo zasiedlone zostało przez Tyszkiewiczów jako Koziatyn. W końcu XVIII w. właścicielem został Ignacy Piotrowski, major wojsk koronnych. Kolejnymi posiadaczami byli Władysław Zdziechowski, Tadeusz Rożniatowski i od 1856 r. Marian Wasiutyński. Koziatyn upamiętniony został walkami w czasie Konfederacji Barskiej i zwycięską bitwą stoczoną w 1920 r. z bolszewikami przez wojska polsko-ukraińskie dowodzone przez gen. Śmigłego-Rydza. (ZH) Kożanka (KoacaHKa) rej. Fastów, okr. kijowski Cerkiew p.w. Opieki Matki Bożej (Pokrowska), drewniana, na kamiennym fundamencie, zbudowana w 1758 r. Składa się z trzech części, każda z nich nakryta kopułą. 112 Krasnopol Około 1860 r. dokonano przebudowy, dodając m.in. przedsionek. Zewnętrzne ściany są pionowo oszalowane, na fasadach — portyki. (JT) Krajewszczyzna (KpaiBiiiHHa) rej. Wołodarsk Wołyński, okr. żytomierski Cerkiew p.w. św. Michała, zbudowana w 1757 r., drewniana, o trzech kopułach. Część środkowa na planie kwadratu, do którego przylegają babiniec i pomieszczenie pięcioboczne. Cerkiew ta ze względu na szlachetność proporcji i zachowanie czystości pierwotnej formy uważana jest za jeden z najciekawszych zabytków wołyńskiej ludowej architektury drewnianej. Na północny zachód od cerkwi dzwonnica, zbudowana w 1854 r. , drewniana, dwukondygnacyjna, oszalowana, przykryta czterospadowym dachem. (JT) Krasnopol (KpacHonijib) rej. Cudnów, okr. żytomierski ** Kościół parafialny wzniesiony w 1902 r. w stylu gotyku angielskiego. Za czasów sowieckich mieścił kolejno: kuźnię, młyn i stację traktorową. Zachowana fasada główna zdobiona jest ostrołukowymi niszami, w górnej części Krasnopol. Kościół parafialny 113 Krenycze Kurylowce Murowane otwartymi arkadami i sterczynami. W 1994 r. ten piękny kiedyś kościół był zdewastowany i stał otworem. Niedawno został zwrócony wiernym. Miasteczko Krasnopol przed najazdami tatarskimi miało podobno czternaście kościołów obrządku greckiego. Wyludnione, zostało zasiedlone przez ród Giżyckich. Kajetan Giżycki, chorąży kijowski, zbudował na wyspie otoczonej stawem pałac, który wraz z majątkiem przypadł w posagu Dominikowi Oskierce. Od 1880 r. dobra i pałac były własnością rodu Mazarakich. W 1917 r. pałac spalono, a mury rozebrano na cegłę. (ZH) Krenycze (Kpemni) rej. Obuchów, okr. kijowski Cerkiew p.w. Opieki Matki Bożej (Pokrowska), zbudowana w centrum wsi w 1761 r. Remontu i zapewne częściowej przebudowy dokonano w 1850 r. Cerkiew jest drewniana, na kamiennym fundamencie, nakryta dwuspadowym dachem z małą kopułką w środkowej części. Ściany zewnętrzne oszalowane poziomo. Zabytek ma cechy archaicznej tradycji ludowego budownictwa cerkiewnego. Podczas przebudowy w 1850 r. wzniesiono obok cerkwi drewnianą, dwukondygnacyjną dzwonnicę. (JT) Kukawka (KyicaBKa) rej. Mohylów Podolski, okr. winnicki * Cerkiew p.w. św. Dymitra, prawosławna, klasycys-tyczna, wzniesiona z cegły w 1806 r. według projektu wybitnego artysty rosyjskiego W. A. Tropinina (1770--1857), jednonawowa, jednokopułowa, z okrągłą nawą i krzyżowymi sklepieniami. W 1870 r. wnętrze ozdobiono freskami. Cerkiew została znacznie przebudowana w II połowie XIX w. Dawne portyki kolumnowe z trójkątnymi frontonami rozebrano w 1882 r. Za czasów sowieckich urządzono w cerkwi muzeum krajoznawcze. (ZH) Kurylowce Murowane (MypOBam KypHjiiBiu) ¦ iulica rejonu, okr. winnicki * * * Pałac klasycystyczny wzniesiony w 1805 r. przez Sta-n i sława Delfina Komara na miejscu dawnego zameczku z XVI w. zbudowanego przez Czuryłów. Pierwotnie miejscowość nazywała się Kuryłowce, a od wybudowania kamiennego pałacu Komarów — Kuryłowce Murowane. W 1871 r. Aleksander Komar sprzedał Kuryłowce rosyjskiemu admirałowi Mikołajowi Czichaczewowi. Rezydencja jest malowniczo położona nad urwistym brzegiem rzeki Żwan, dopływu Dniestru. Od frontu jest budowlą dwukondygnacyjną, od strony ogrodu, ze względu na spadek terenu — trzykondygnacyjną. W fasadzie frontowej i ogrodowej są po trzy ryzality. Środkowy ryzalit frontowy posiada cztery jońskie kolumny dźwigające szerokie belkowanie. W fasadzie ogrodowej uwagę zwraca galeria z tarasem, wspartym po bokach na dawnych bastionach, resztkach zamku Czuryłów. We wnętrzach, przebudowanych w latach sześćdziesiątych XX w, zachowały się niektóre pomieszczenia z klasycystycznymi elementami dekoracyjnymi. Pałac otoczony jest parkiem krajobrazowym, projektowanym przez Dionizego Miklera. Jako jeden z nielicznych na Ukrainie, pałac w Kury-łowcach zachował wystrój wnętrz. Kilka sal (m.in. dawną salę balową) zdobią stiukowe fryzy i rozety oraz kominki. Kuryłowce Murowane. Pałac Komarów 114 115 Lądowa Obecnie w pałacu mieści się dom dziecka. Dobry stan budowli w Kuryłowcach potwierdza regułę, że pożogę przewrotu bolszewickiego i rządów sowieckich przetrwały tylko te pałace i dwory, które na długo przed rewolucją przeszły w ręce rosyjskie. Wiadomo, swoich zabytków się nie niszczy! Obok pałacu stoi dawna kaplica pałacowa (neogo-tycka), która po przebudowie na pralnię straciła częściowo cechy zabytkowe. Opodal znajdują się dawne stajnie oraz dwa pawilony. W parku zwraca uwagę okazały most przerzucony nad jarem, stanowiący kiedyś komponentę założenia pałacowego. (JT, ZH) Lądowa (JLiAOBa) rej. Mohylów Podolski, okr. winnicki * * xSkalny monaster, wykuwany stopniowo od XI w. w skałach na tarasie stromego zbocza Dniestru o wysokości 90 m. Do grot prowadzi kamienista, stroma ścieżka. Wiadomo, że w pierwszej połowie XVIII w. znajdował się tu monaster p.w. św. Wasyliana, zlikwidowany w 1745 r. Zachowany zespół składa się z trzech cerkwi, każda w osobnej grocie: p.w. Paraskewii Piatnicy, św. Antoniego Pieczerskiego oraz Ścięcia Głowy Jana Chrzciciela. W 1848 r. do cerkwi Jana Chrzciciela dodano górny poziom, używany jako dzwonniczka. Wnętrza są obecnie mocno zdewastowane. (JT) Leszczyn (Jlimim) rej. Żytomierz, okr. żytomierski ** Kościół p.w. Św. Trójcy zbudowany został w 1805 r. Barokowa, skromna budowla przetrwała do naszych czasów w bardzo dobrym stanie. Jest obecnie użytkowana jako cerkiew. Usytuowana w malowniczym miejscu, na wzgórzu, w otoczeniu starych lip. Jest to podłużny, trój nawowy kościół, z bezwieżową fasadą główną, podkreśloną podwójnymi pilastrami i ozdobnym szczytem. Obok znajduje się kwadratowa, niewysoka dzwonnica. * Dwór, wzniesiony w pierwszej połowie XIX w., nie wiemy przez kogo (nie wymienia go R. Aftanazy). Usytu- 116 Leśkowa owany na wzgórzu, po drugiej stronie wsi (w stosunku do kościoła), jest parterowy, z dwoma mocno wysuniętymi ryzalitami od strony fasady głównej. Znajdują się w nich wejścia zakończone czterokolumnowymi portykami. Obecnie w budynku znajduje się szkoła. Dowiedziałem się od miejscowej ludności, że w wiosce jeszcze do niedawna istniały ruiny drugiego, większego pałacu. Udało mi się tylko znaleźć resztki murowanej bramy wjazdowej. (JT) Leszczyn. Dwór Leśkowa (JlecbKOBe) rej. Monastyryszcze, okr. czerkaski * * * Pałac w stylu elżbietańskiego neogotyku, wzniesiony w połowie XIX w. przez Kazimierza Dachowskiego (1822--1894) właściciela rozległych dóbr ziemskich. Pałac ten był jedną z najokazalszych rezydencji magnackich na po-łudniowo-wschodnich ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Jest to budowla dwukondygnacyjna na planie zbliżonym do kwadratu, o zróżnicowanej i asymetrycznej bryle. Każda z czterech elewacji jest inaczej ukształtowana. Najbardziej okazała jest frontowa, z dwukondygnacyjnym ryzalitem, przechodzącym w kwadratową wieżę (zwieńczoną arkadowym fryzem i krenelażem). W prawej elewacji bocznej jest także kwadratowa wieża, niższa wszelako od frontowej. Malownicze są szczegóły wystroju plastycznego (gzymsy arkadowe, krenelaż, płyciny, szczyty sterczynowe, wnęki, wykusze). Wbrew informacji zawartej w X tomie Materiałów R. Af-tanazego pałac zachował się w niezłym stanie. Przetrwała architektura zewnętrzna, a z wystroju wnętrza — stiukowe fryzy o motywach roślinnych, sklepienia ze wspornikami w kształcie ludzkich głów, piece kaflowe oraz obramienia drzwi i okien. Do niedawna w pałacu mieściło się sa- 117 Lipowy Skitek natorium wojskowe i obiekt był starannie utrzymywany. Obecnie jest opuszczony i zaniedbany. W rozległym parku krajobrazowym zachowały się fragmenty starodrzewu. Tuż przy pałacu stoi na wysokim kamiennym postumencie okazała urna dekorowana scenami figuralnymi i ornamentami roślinnymi. Poza parkiem zabudowania gospodarcze: duża, dwukondygna-cyjna stajnia zbudowana z cegły, dekorowana kamiennymi fryzami, neogotyckimi szczytami i boniowaniem, oraz stróżówka i brama wjazdowa. (ZH) Lipowy Skitek (JIhiiobhh Ckhtok) rej. Wasylków, okr. kijowski Cerkiew p.w. św. Onufrego, zbudowana w 1705 r. w centrum wsi, drewniana, na kamiennym fundamencie, na planie krzyża, z niewielkimi dobudówkami i kruchtą od zachodu. Nad wspólnym dachem wznoszą się trzy kopuły oparte na graniastych bębnach, a nad każdą kopułą jeszcze jedna, mała kopułka (środkowa się nie zachowała). Ściany zewnętrzne oszalowane poziomo. (JT) Lubar (Jlio6ap) stolica rejonu, okr. żytomierski ** Kościół p.w. śś. Michała Archanioła i Jana Nepomucena oraz klasztor oo. dominikanów. Budowę zespołu składającego się z kościoła i klasztoru rozpoczęto w 1752 r. z fundacji Franciszka Ferdynanda Lubomir-skiego, Kościół konsekrował w 1765 r. biskup kijowski J. Załuski. Korpus nawowy kościoła wzniesiony był na planie kwadratu z okazałą kopułą z ośmioboczną latarnią. Fasada świątyni jest kolumnowa, o wklęsłych bokach. W dolnej kondygnacji kolumny jońskie, w górnej — pila-stry. W kościele znajdował się łaskami słynący wizerunek Chrystusa Lubarskiego, do którego ciągnęły pielgrzymki z Wołynia, Podola i Kijowszczyzny. Klasztor zdobiła galeria portretów biskupów wszystkich ówczesnych polskich diecezji i liczne obrazy o treści historycznej. Była w nim też bogata biblioteka. Po 1918 r. zburzono budynki klasztorne, kościół kompletnie zdewastowano, a w 1934 r. zamknięto. 118 Lubar Wtedy zaginął cudowny wizerunek, który opiewał w swym wierszu-modlitwie Władysław Syrokomła (Ludwik Kon-dratowicz, 1823-1862). Lubar. Kościół p.w. św. Michała Archanioła Kościół zwrócono wiernym na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. Dzieło odrestaurowania świątyni podjął proboszcz, o. Stanisław Szyrokoradiuk, bernardyn. W 1995 r. został on mianowany biskupem pomocniczym diecezji żytomierskiej. ** Dawny klasztor jezuitów (później bazylianów, następnie monaster prawosławny) z XVII w. Jezuickie, a później bazyliańskie szkoły były drugie co do znaczenia na Wołyniu (po kolegium pijarów w Międzyrzeczu Koreckim). W 1784 r. szkoła w Lubarze miała sześć klas i 450 uczniów. Została zamknięta przez rząd carski w 1833 r. Monaster prawosławny został natomiast zamknięty przez władze sowieckie. W dawnym kościele umieszczono bibliotekę i klub, a w klasztorze fabrykę. Dawny pałac Ponińskich, wzniesiony ok. 1853 r. przez Cecylię Ponińską, przez wiele lat był ogniskiem życia towarzyskiego okolicy. Ostatnią właścicielką była Hono-ryna z Olizarów Pruszyńska. Za czasów sowieckich pałac 119 Łozowa przebudowano na bazę samochodową, cechy zabytkowe uległy prawie zupełnemu zatarciu. Po drugiej stronie stawu znajdował się inny pałac, wzniesiony przez Cele-stynę Wodzicką. Nie ma dziś po nim śladu. Lubar. Przebudowany zespół pojezuicki Cmentarz katolicki we wschodniej części miasteczka, zaniedbany, z grobami okolicznej szlachty: Czeszejków, Ka-litowskich, Żukotyńskich, Marczewskich. Uwagę zwraca wysoki, wykonany z czarnego marmuru pomnik Stanisławy Oświęcimskiej (zm. 1914) z wierszowaną inskrypcją. (JT, ZH) Łozowa (Jlo3OBa) rej. Szarogród, okr. winnicki Cerkiew p.w. św. Mikołaja zbudowana w 1752 r., drewniana, trójzrębowa i trójkopułowa. Babiniec oddzielony od centralnego zrębu łukowym wycięciem. Wnętrze cerkwi zostało przebudowane w 1796 r. Do wschodniej części w 1862 r. dobudowano prostokątne pomieszczenie. Na wschód od cerkwi znajduje się drewniana, trójkondy-gnacyjna dzwonnica. Cerkiew i dzwonnica otoczone są wspólnym kamienno-drewnianym ogrodzeniem. (JT) Łuczyniec (JlyHHHeijb) rej. Kuryłowce Murowane, okr. winnicki * Kościół parafialny neogotycki, ufundowany w 1860 r. przez Uruskich. Główna fasada, flankowana dwiema smu- 120 Łuczyniec kłymi wieżyczkami, dekorowana jest ostrołukowymi oknami i niszami, w zwieńczeniu fryz arkadowy. Kościół zamknięty po przewrocie bolszewickim, otwarty został ponownie po II wojnie światowej, nie zachowało się jednak wyposażenie wnętrza. Łuczyniec. Kościół parafialny Okoliczne dobra były w dawnych wiekach własnością kolejno: Jazłowieckich, Czuryłów, Dzierżków i Rzewuskich. W 1792 r. nabył je Tomasz Uruski. Brat jego, Łukasz, był znakomitym gospodarzem. Założył browar, gorzelnię, młyny i zakłady tekstylne (tkaczy sprowadził z Holandii i Saksonii). Dwór, zbudowany na przełomie XVIII i XIX w. przez Łukasza Uruskiego, znamy tylko z rysunku Napoleona Ordy. Został doszczętnie zniszczony wkrótce po przewrocie bolszewickim. Na miejscowym, zdewastowanym cmentarzu przetrwały groby okolicznej szlachty: Ruszczyńskich, Szusz-kowskich, Witwickich, Towiańskich, Staniszewskich i Buszczyńskich. (ZH) 121 Markówka Markówka (MapiciBKa) rej. Tomaszpol, okr. winnicki Cerkiew p.w. Zaśnięcia NMP (Uspienska), zbudowana w 1767 r., drewniana, trójzrębowa. Zachodnia kruchta z czterokolumnowym portykiem. Babiniec połączony jest prostokątnym wycięciem z pomieszczeniem centralnym. Na zachód od cerkwi stoi trójpoziomowa dzwonnica, zwieńczona barokowym hełmem. W 1848 r. cerkiew została podniesiona na kamienny fundament. W 1879 r. gontowe pokrycie dachów zmieniono na blaszane. Cerkiew wraz z dzwonnicą otacza od strony północnej i wschodniej ogrodzenie z bramkami wejściowymi. (JT) Międzyrzeczka (Me^npiHKa) rej. Korosteń, okr. żytomierski Cerkiew p.w. św. Mikołaja zbudowana w 1772 r., drewniana, na planie krzyża, z pięcioma kopułami. Wewnątrz wysoko otwarty środkowy zrąb daje wrażenie przestrzeni. Na zachód od cerkwi stoi dzwonnica, drewniana, zbudowana w XIX w. Pierwsza jej kondygnacja ma konstrukcję zrębową (oszalowaną), druga — szkieletową. Dach namiotowy, zwieńczony kopułą. (JT) Miastkówka (TopoflKiBKa) rej. Kryżopol, okr. winnicki * Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP, fundowany w 1747 r. przez Lubomirskich. Budowę ukończono w 1785 r. Na przełomie XIX i XX w. Karol Jaroszyń-ski z Antopola sfinansował odnowienie kościoła. Jest to świątynia jednonawowa z trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Elewacje kościoła mają zaokrąglone naroża. W trój osiowej fasadzie głównej z ażurowym szczytem zwraca uwagę rokokowy portal. Zachowała się późnobaro-kowa, wolnostojąca dzwonnica z arkadami. Obok Murafy i Szarogrodu jest to najbardziej znana parafia na zachodniej Bracławszczyźnie, ze względu na osobę działającego tu od przeszło czterdziestu lat proboszcza, o. Martyniana (Wojciecha) Darzyckiego, bernardyna. W ciągu trwającej pięćdziesiąt lat posługi kapłańskiej na Ukrainie przeszedł 122 Miastkówka przez szykany, prześladowania i łagry na Kołymie. Mimo to trwał na swym samotnym posterunku. Kościół w Miastkówce, choć czynny prawie caty czas (zamknięty był w okresie 1937-1942), utracił dawne wyposażenie w okresie, gdy mieścił klub. Odrestaurowany, ma dziś nowe rzeźby w ołtarzach i nowy chór muzyczny. Z poprzedniego wyposażenia zachowała się ambona i figura św. Antoniego. Kościół otacza stary z bramką, co jest rzadkością na Ukrainie. Miastkówka. Kościół parafialny Stara synagoga stoi w odległości stu metrów od kościoła, po prawej stronie drogi na cmentarz. Zachowały się dawne sklepienia. ** Cmentarz katolicki jest, mimo zaniedbania, jednym z najlepiej zachowanych na Ukrainie cmentarzy z inskrypcjami prawie wyłącznie polskimi. Najstarsze nagrobki pochodzą z pierwszych lat XIX w. Spoczywają tam m.in.: Wiszniewscy, Gnatowscy, Bieleccy, Golkowscy, Różyccy. Cmentarz ocalał dzięki opiece wciąż licznie zamieszkałych w okolicy Polaków. Kaplica cmentarna (w pobliżu bramy wejściowej), wewnątrz sklepiona, z ołtarzem o sześciu korynckich kolumnach, na zewnątrz ozdobiona pilastrami. QT) 123 Mohylów Podolski Mołczany Mohylów Podolski ( stolica rejonu, okr. winnicki * * Sobór p.w. św. Mikołaja wzniesiony około 1754 r. Jest to świątynia murowana, trójnawowa, z trzema apsydami i trzema kopułami. W 1885 r. dobudowano małe pomieszczenia wewnątrz (celem zabezpieczenia ścian przed zapadaniem się) i przybudówkę zewnętrzną od strony fasady głównej. Ze strony zachodniej zachowały się obramienia i zamurowane drzwi z napisami wskazującymi, że wykonano je w 1754 r. Obecnie w budynku mieści się muzeum historyczno-krajoznawcze. Cerkiew p.w. św. Paraskiewy, drewniana, wybudowana w 1775 r. na miejscu starszej cerkwi, także drewnianej. Jest to budowla trój zrębowa, na planie krzyża, z trzema kopułami. Przybudówki pochodzą z początku XX w. Wokół budowli okap, wsparty na konsolach. Centralna część oddzielona od babińca łukiem. Ściany wewnętrzne ozdobione malowidłami olejnymi z początku XX w. Na północny zachód od cerkwi stoi czterokondygnacyjna dzwonnica. Pierwsza kondygnacja murowana, a górne drewniane, o konstrukcji szkieletowej. Dach namiotowy, ozdobiony sygnaturką. Cerkiew p.w. św. Grzegorza, zbudowana w stylu kla-sycystycznym w latach 1808-1819, murowana, trójko-pułowa (centralna kopuła większa od pozostałych). Fasady ozdobione pilastrami i gzymsami. Główne wejście z czterokolumnowym portykiem doryckim. We wnętrzach malowidła olejne z końca XIX w. Na zachód od cerkwi stoi murowana, trójpoziomowa dzwonnica. Synagoga zamknięta przez władze sowieckie około 1965 r. Nie jest znany rok budowy (podobno koniec XIX w), jak również obecne jej przeznaczenie. Jest to budynek nie-wyróżniający się z miejskiej zabudowy, murowany i otynkowany. Wewnątrz dwa pomieszczenia. Fasada główna ozdobiona pilastrami i gzymsem. W końcu XIX w. w Mohylowie mieszkało ponad 12 tys. Żydów, którzy stanowili przeszło połowę mieszkańców miasta. W czasie wojny Mohylów znalazł się w rumuńskiej strefie, chronili się tu Żydzi z Besarabii i Bukowiny. Władze sowieckie zlikwidowały gminę i inne instytucje żydowskie, co spowodowało odpływ Żydów z miasta. Według spisu ludności w 1959 r. mieszkało w Mohylowie 4700 Żydów. Miasto Mohylów Podolski, położone nad Dniestrem, założył na ówczesnym pograniczu z Mołdawią Stefan Potocki. Osiedlali się tu Grecy i Wołosi, przede wszystkim jednak Ormianie. Pierwszy ormiański kościół (dziś nieistniejący) ufundował w 1743 r. Franciszek Salezy Potocki, a pierwszym biskupem ormiańskim został ks. Józef Krzysztofo-wicz. W kościele był cudowny obraz Matki Bożej, w srebrnej sukience, w kształcie herbowej tarczy podtrzymywanej przez dwóch aniołów. W końcu XVIII w. Mohylów liczył 12 tys. mieszkańców. Ozdobą miasta był wzniesiony tuż nad Dniestrem piękny, dwuwieżowy kościół katolicki (pierwotnie ormiański). Za czasów sowieckich został wysadzony w powietrze. Obecnie buduje się nowy kościół. ** Cmentarz komunalny, rozległy, położony w północno--wschodniej części miasta, po lewej stronie drogi do Szarogrodu. Składa się z trzech części: katolickiej, prawosławnej i żydowskiej. Najbardziej zaniedbana jest część katolicka, choć wiele nagrobków jest jeszcze w dobrym stanie. Spoczywają tam m.in.: Rożniatowscy, Żulińscy, Saniutysz-Kuroczyccy, Leszczyc-Dokszyccy, Baranowscy, Gawrońscy, Drohiczyńscy, Ostaszewscy. (JT, ZH) Mołczany rej. Szarogród, okr. winnicki * * Kościół katolicki p.w. św. Wojciecha ufundowany w 1797 r. przez rodzinę Trzecieskich. Świątynię o półkoliście sklepionym prezbiterium wieńczy sygnaturka. W latach 1919-39 władze sowieckie miały w kościele magazyn zboża. W 1942 r. świątynia wróciła do wiernych i od tego czasu jest ona nieprzerwanie czynna jako kościół parafialny. Parafia obejmowała pierwotnie dziesięć wsi, obecnie tylko trzy. Przetrwało prawie w całości wyposażenie wnętrza oraz otaczający świątynię mur. 124 125 Monastyryszcze Murafa (Morachwa) Dwór Trzecieskich (obecnie szkoła), dawniej dwukon-dygnacyjny, później obniżony o jedną kondygnację. Nie wspomina o tym dworze R. Aftanazy. Mołczany należały kolejno do Zamoyskich, Koniecpol-skich i Lubomirskich, na przełomie XVIII i XIX w. do Trzecieskich, zaś po upadku ich fortuny wieś podzielono między Wyszomirskich i Sokulskich, później Jezierskich i Potockich. Jest to jedna z nielicznych miejscowości na środkowej Ukrainie, gdzie przetrwał ** dawny cmentarz z polskimi napisami na nagrobkach. Są tam groby okolicznych rodów szlacheckich: Białkowskich. Świrskich, Gumkowskich, Lewickich, Wolskich, Hryniewskich i Siemaszków. (ZH) Monastyryszcze (MoHacrapHme) stolica rejonu, okr. czerkaski * Kościół parafialny p.w. św. Dionizego, klasycystyczny, wzniesiony w połowie XIX w. przez rodzinę Podoskich. Fasada główna dekorowana pilastrami, wejście ujęte w wysoki, dwukolumnowy portyk. Za czasów sowieckich został gruntownie przebudowany na dom kultury, wewnątrz zachowały się — tylko częściowo — dawne dekoracje sklepień- t i Monastyryszcze. Dawny kościół parafialny Obronne miasteczko Monastyryszcze w 1635 r. było własnością księcia Janusza Wiśniowieckiego. W 1648 r. zostało zdobyte przez Kozaków, których załoga, dowodzona przez atamana Bohuna, wytrzymała w 1652 r. oblężenie wojsk polskich pod komendą Stefana Czarnieckiego. Na 126 początku XIX w. Monastyryszcze kupił Jerzy Podoski, szambelan królewski, który wzniósł pałac i basztę na pamiątkę walk Stefana Czarnieckiego. Później Podoscy wybudowali jeszcze dwa dwory. Nie został z tego nawet kamień na kamieniu — wszystko doszczętnie zniszczyli bolszewicy zimą 1917-1918. (ZH) Murafa. Budynek dawnego klasztoru dominikanów Murafa (Morachwa) (Mypatna) rej. Szarogród, okr. winnicki ** Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP, dawniej oo. dominikanów, ufundowany w 1624 r. przez Jadwigę Bełżecką. Dwuwieżowa świątynia jest budowlą barokową. Smukłe wieże są kwadratowe. Wewnątrz kościół podzielony jest ośmioma filarami na dwie nawy. Zachował się oryginalny barokowy wystrój, m.in. pilastry, malowidła ścienne i rzeźbiona ambona. W ołtarzu głównym wisi łaskami słynący obraz Matki Boskiej Murafskiej z XVII (lub XVIII) wieku. Witraże wykonano w 1895 r. w Warszawie. Sklepienie pokrywa polichromia. Na archiwolcie nawy głównej widnieją herby: Pilawa Potockich i Syrokomla Grocholskich. Na jednym z filarów znajduje się epitafium dobrodzieja klasztoru Joachima Potockiego, który przyczynił się do rozbudowy kościoła i kazał się pochować pod jego progiem. Są też epitafia innych rodów szlacheckich. Przed kościołem znajduje się tzw. bratska mogiła (pod wysokim drzewem) kryjąca prochy obrońców osady przed Tatarami. 127 I Napadówka Niemirów Za kościołem stał do niedawna klasycystyczny pałac Joachima Potockiego z XVIII w. (znany z rysunku Napoleona Ordy), rozebrany ledwie kilka lat temu. Równie bezmyślnie, jak barbarzyńsko zniszczony został zabytkowy, oryginalny zajazd pocztowy z XVIII w. Z dawnych murów obronnych, otaczających kościół, ocalały tylko dwie baszty, pięcio- i sześcioboczna, oraz fragment murów. Na dziedzińcu stoi odrestaurowany budynek klasztoru dominikanów (skasowanego przez carat w 1850 r.), obecnie służący jako plebania. * Cmentarz katolicki rozciągający się wokół kaplicy, z inskrypcjami wyłącznie polskimi. Nagrobki Wolańskich, Kozickich, Wrzeszczów, Suchowieckich oraz proboszczów murafskich. Kościół w Murafie jest jednym z nielicznych, które były czynne przez cały okres sowiecki, choć Murafę przemianowano wtedy na Żdanow. Była to ostoja katolicyzmu na Ukrainie. Stąd wywodzi się wielu księży pracujących dziś w różnych rejonach Ukrainy. Przed kilku laty zmarł legendarny proboszcz, ks. Antoni Chomiński (więzień łagru w Workucie), który uratował wiele okolicznych kościołów i pomagał represjonowanym księżom. (ZH) Napadówka (Hana/iiBKa) rej. Lipowiec, okr. winnicki Dwór szlachecki wzniesiony na przełomie XVIII i XIX w. przez Waleriana Przyłuskiego, szambelana królewskiego, właściciela wioski. Projektantem był prawdopodobnie jeden z architektów warszawskich. Klasycystyczny parterowy budynek zbudowano na wysokiej podmurówce. Obie elewacje, frontowa i ogrodowa, są niemal identyczne. Portyk frontowy ma sześć kolumn jońskich, ogrodowy — cztery pary kolumn. Oba portyki zwieńczone są trójkątnymi frontonami. Prawą elewację boczną wieńczy ścianka attykowa, lewą — pseudoryzalit i wysoki taras kamienny z szerokimi schodami. Pomieszczenia od frontu pełniły rolę mieszkalną, pomieszczenia od strony ogrodowej — reprezentacyjną. Dwór został oszczędzony przez obie wojny światowe, za czasów sowieckich mieściła się w nim szkoła. Napadówka. Fasada dworu Obecnie stoi opuszczony i z wolna popada w ruinę. We wnętrzach zachowały się dekoracje sztukatorskie przedstawiające sceny antyczne oraz owalna sala kolumnowa. Zachowały się fragmenty bramy wjazdowej i budynek oficyny gospodarczej. OD Niemirów (HeMHpiB) stolica rejonu, okr. winnicki ** Pałac. Miasteczko pierwotnie należało do Niemiry-czów, następnie do Czetwertyńskich, Zbaraskich, Wiśnio-wieckich, wreszcie Potockich. Odbudowali oni dawny, zrujnowany przez wojny zamek, w którym rezydował hetman wielki koronny Józef Potocki, wojewoda kijowski. Przyjmował tu w 1737 r. wysłanników Rosji, Turcji i Austrii (w historii wydarzenie znane jest jako zjazd niemirowski). Wincenty Potocki (zm. 1825) założył w zamku fabrykę sukna i farbiarnię, zatrudniające ponad 300 ludzi, utworzył także w Niemirowie Korpus Kadecki i wybudował pierwszy pałac. W 1787 r. gościł tu król Stanisław August, później Tadeusz Kościuszko i ks. Józef Poniatowski. Dawny zamek został rozebrany po pożarze, jaki strawił wszystko w 1811 r. Bolesław, syn Szczęsnego Potockiego, wybudował nową rezydencję. W Muzeum Narodowym w Warszawie prze- 128 129 Niemirów chowywane są dwa szkice projektowe tego pałacu wykonane przez Franciszka Miechowicza, profesora Liceum Krzemienieckiego, później Uniwersytetu Kijowskiego. Pałac wzniesiono jednak według innego, nieznanego planu. Był to ważny ośrodek życia kulturalnego na Ukrainie, m.in. dzięki szkole, przekształconej w ośmioklasowe gimnazjum, i zbiorom bibliotecznym, znacznie powiększonym przez trzecią żonę Szczęsnego Potockiego, Zofię. Wiadomo, że w Niemirowie w 1841 r. koncertował Franciszek Liszt. Niemirów. Pałac Szczerbatowej Wnuczka Bolesława Potockiego, księżna Maria Szczer-batowa, kazała poprzedni pałac rozebrać i wybudowała w latach 1894-1917 nową rezydencję. Jest to budowla dwukondygnacyjna z boniowanymi tynkami. Fasadę frontową podkreśla sześciokolumnowy portyk, ogrodową — wysunięty ryzalit z portykiem o czterech kolumnach joń-skich. Elewacja boczna wschodnia ozdobiona była marmurowymi rzeźbami, m.in. śpiących lwów i anioła z jagnięciem. Rezydencja stała pośród parku, założonego jeszcze przez Wacława Potockiego, a przez księżną Marię Szczerbatową powiększonego do 85 hektarów. W pałacu przechowywana była część zbiorów tulczyńskich, m.in. portrety rodzinne Potockich pędzla Lampiego starszego, Lenbacha, Holbeina, nadto część archiwum Potockich. Wszystko to padło pastwą barbarzyńców, zaś ostatnia dziedziczka Niemirowa, księżna Maria Szczerbatową (z domu Potocka), została w 1920 r. wraz ze swymi dziećmi zamordowana na progu pałacu przez bolszewików. W pałacu, 130 Obodówka nieźle utrzymanym, mieści się dziś sanatorium. Otacza go piękny wciąż park. Kościół parafialny został za czasów sowieckich gruntownie przebudowany na dom kultury. (JT, ZH) Obodówka. Pałac Sobańskich Obodówka (O6oaiBKa) rej. Trościaniec, okr. winnicki Pałac. Miasteczko i dobra okoliczne w 1787 r. Potoccy sprzedali Kajetanowi Sobańskiemu. W 1800 r. rozpoczął on budowę nowoczesnej rezydencji. Pałac ten był w ciągu XIX w. kilkakrotnie rozbudowywany, a w latach 1900--1908 przeszedł gruntowną przebudowę według projektu francuskiego architekta Mayera, nieznanego z imienia. Prace te finansował Michał Maria Sobański. Pałac składa się z kilku dwukondygnacyjnych budynków. Elewacje głównego budynku tak od frontu, jak i od strony ogrodowej zdobione są pilastrami o głowicach korynckich. Do części środkowej przylegają trzy skrzydła, okalające wewnętrzny dziedziniec. Szczególną uwagę zwraca czte-rokondygnacyjna wieża zegarowa, zdobiona krenelażem. Za czasów sowieckich w pałacu mieściły się biura rajkomu, a później szkoła z internatem. Dziś jest opuszczony, wnętrza zdewastowane. Zachowały się tylko nieliczne fragmenty dekoracji sztukatorskiej, m.in. w dawnej sali jadalnej. Zachował się też — we fragmentach — park krajobrazowy, rozłożony na zboczach jaru. Na jego skłonie stoi dawna kaplica pałacowa, dziś sala sportowa. 131 Ostróżek Wielki Stojąca poza obrębem parku cerkiew klasycystyczna to dawny kościół parafialny, wybudowany przez Sobańskich. (JXZH) Ostróżek Wielki (BenHKHH Ocrpcmoic) rej. Chmielnik, okr. winnicki ** Kościół p.w. Św. Trójcy zbudowany w latach 1795--1800 z fundacji Józefa Starzyńskiego i jego zięcia Feliksa Brzozowskiego. Jednonawowe wnętrze świątyni, z węższym prezbiterium, dekorowane jest parami pilastrów o prostych kapitelach. Warto zwrócić szczególną uwagę na późnobarokową elewację frontową. Zdobi ją arkada na kolumnach w partii środkowej. Wewnątrz arkady znajdują się drzwi oraz prostokątne, półkoliście zamknięte okno ozdobione obramowaniem. (JT) Owrucz stolica rejonu, okr. żytomierski Kościół parafialny (d. pojezuicki). Od 1684 r. był Owrucz siedzibą jezuitów, uposażonych miasteczkiem Ksawerów i kilkoma wsiami. Pierwszy kościół (drewniany) zbudowano w 1682 r., lecz pożar zniszczył go doszczętnie w 1745 r. wraz z innymi drewnianymi budynkami. Dość szybko, bo w 1769 r., ukończono budowę nowego, murowanego kościoła, projekt przypisuje się ks. Pawłowi Giżyckiemu. W budowie, a zwłaszcza dekoracji wnętrz współdziałali bez wątpienia artyści jezuici ks. Andrzej Ahorn i ks. Michał Sobolewski. Kasata zakonu nastąpiła w 1773 r. i kościół zamieniono w parafialny, by dziesięć lat później (1783) przekazać go bazylianom. Kościół był trój-nawową bazyliką, z dwiema trójkondygnacyjnymi wieżami w głównej fasadzie. Dziś po tej świątyni nie ma śladu. Cerkiew p.w. św. Bazylego, o złoconych kopułach, zbudowana jako cerkiew pałacowa księcia Ruryka Rościsławo-wicza około 1190 r., na miejscu starej, drewnianej, pochodzącej jakoby z X w. Zdewastowana w 1321 r. przez Gedy-mina podczas oblężenia Owrucza. W obrębie starych murów wybudowano w 1876 r. kaplicę. Obecna świątynia jest 132 Parchomówka Owrucz. Cerkiew p.w. św. Bazylego rezultatem przedbudowy z lat 1908-1912. Za rekonstrukcję XII-wiecznej cerkwi architekt A. W. Siusiew otrzymał tytuł profesora. Do budowy włączono wszystkie znalezione elementy z ruin. Cegłę dawnego typu produkowano w miejscowym zakładzie. Kopuła, dwie wieże i apsydy są pokryte ołowianymi dachami (kopuła pozłocona). Podłogę ułożono na poziomie zachowanego progu. Do zachodniej fasady przylegają dwie okrągłe wieże. Wzdłuż północnej i południowej ściany zachowały się obronne galerie. Wewnątrz fragmenty dawnych fresków. Przy cerkwi w okresie jej odbudowy wzniesiono żeński monaster, położony na południowy wschód od świątyni, o architekturze wzorowanej na pskowskiej. (JT, ZH) Parchomówka (IIapxoMiBKa) rej. Wolodarka, okr. kijowski * * Cerkiew p.w. Opieki Matki Bożej (Pokrowska) zbudowana w latach 1903-1909 na miejscu dawnego monasteru. Jest to obiekt monumentalny, architektura łączy elementy romańskie ze staroruskimi. Cerkiew trój-nawowa z transeptem, zakończona wydłużoną apsydą. Nad skrzyżowaniem naw potężna kopuła na bębnie. Nad całością dominuje wieża-dzwonnica wyrastająca z głównej fasady. Architektura wieży wyraźnie imituje styl romański, ale wieńczy ją ruska kopuła. Najważniejszym elementem 133 Parchomówka Peczera fasady głównej jest monumentalna mozaika przedstawiająca Pokrow. Wykonano ją według szkiców rosyjskiego malarza C. Rericha. Elementami dekoracji fasady są też stylizowane napisy wykonane słowiańską cyrylicą. W przestronnym wnętrzu zachowały się ławy oraz drewniane, zdobione rzeźbą schodki na chóry, a na ścianach olejne malowidła o motywach historyczno-religijnych. Obok cerkwi znajduje się plebania, całość otacza ogrodzenie z bramą. Qt) Parchomówka. Cerkiew Pokrowska W Parchomówce, w nieistniejącym już dworze, spędził ostatnie lata życia i tu zmarł w wieku 82 lat Michał Czajkowski (ur 1804). Brał udział w powstaniu listopadowym, wyemigrował do Francji, tam zaczął działalność literacką. W latach 1841-1872 przebywał w Turcji, gdzie przyjął islam i jako Sadyk Pasza w czasie wojny krymskiej wspólnie z Adamem Mickiewiczem próbował sformować polskie oddziały do walki z Rosją. Po uzyskaniu carskiej amnestii wrócił na Ukrainę. Był pionierem polskiego romansu historycznego, autorem m.in. „Powieści kozackich", „Ukrainek" i „Stefana Czarnieckiego". Idealizował kozaczyznę, urok egzotyzmu sprawił, że liczne jego utwory były od razu tłumaczone na obce języki. Miały też wpływ na wielu polskich pisarzy, także na Sienkiewicza — u Czajkowskiego można znaleźć prototypy niektórych bohaterów „Ogniem i mieczem". 134 Peczera (Flenepa) rej. Tulczyn, okr. winnicki **Park po dawnej rezydencji wybudowanej na początku XIX w. przez Jana Świejkowskiego. Był to pałac klasycy-styczny, przypominający pałac w Tulczynie, lecz o połowę mniejszy. Ostatni właściciel Peczery, ordynat Franciszek Salezy Potocki, w latach 1912-1915 przeprowadził gruntowną renowację pałacu pod kierunkiem architekta Jana Heuricha. W peczerskiej rezydencji Potockich znajdował się księgozbiór liczący kilkadziesiąt tysięcy tomów, cenne pamiątki po hetmanie Rewerze Potockim, galeria obrazów (w tym portretów rodzinnych) oraz bogate archiwum i zbiory sztuki. Wszystkie te dobra kultury zapełniały 50 pokoi pałacu. Znaczna część zbiorów ocalała z pogromu w 1918 r. i została przewieziona do Krakowa. Pałac, strawiony pożarem, został z polecenia władz sowieckich rozebrany na cegłę, a na miejscu rezydencji wybudowano później sanatorium. Z kilkunastohektarowego dawniej parku, w części francuskiego, w części angielskiego, zachowała się aleja starych lip, trochę starodrzewu, kilka altanek i grot. Zachowała się także paradna dawniej brama wjazdowa z dwoma wysokimi filarami, ozdobionymi kartuszami herbowymi i zwieńczonymi wazonami. Peczera. Mauzoleum Potockich 135 Perejasław ** Kaplica grobowa Potockich, zbudowana w 1904 r., jest jedynym zabytkiem, który całkowicie zachował się do dnia dzisiejszego. Projektantem monumentalnej kaplicy (wzniesionej na planie krzyża) był Władysław Horodecki, a fundatorami Konstanty i Janina Potoccy. Kaplica wzniesiona została z granitu i piaskowca. Portal kaplicy ujęty jest w dwie pary kolumn jońskich, zamknięty podwójnym łukiem arkadowym. Na tympanonie kartusz herbowy fundatorów. Poniżej wyryta na kamiennej wstędze rodowa dewiza Potockich: Scutum opponebat scutus. Podziemna krypta grobowa jest mocno zniszczona w wyniku kilku włamań. Przez kratę zamykającą wejście widać tablice grobowe Potockich. Cerkiew p.w. Narodzin Matki Bożej, drewniana, zbudowana w 1764 r., trójzrębowa i trójkopułowa. Babiniec łączy się z centralną częścią przez dwupoziomowy łuk. We wnętrzu zachowały się malowidła z XIX w. W pierwszej połowie XIX w. do centralnego zrębu dobudowane zostały murowane kruchty z drewnianymi portykami o czterech kolumnach. Obok cerkwi znajduje się murowana dzwonnica z 1865 r. (JT.ZH) Perejasław (ITepe>ici[aB-XMejibHHi];bKHH) stolica rejonu, okr. kijowski **Monaster p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego (Woz-niesienski) z XVII-XVIII w. leży w centrum miasta. Architektoniczny wygląd monasteru zaczął kształtować się od momentu wybudowania soboru Wozniesienskiego (1695-1700). W 1738 r. na terenie monasteru otworzono kolegium — wyższą szkołę, która mieściła się w drewnianym budynku. W 1748 r. pożar zniszczył w mona-sterze całą drewnianą zabudowę. Nowy gmach kolegium został wzniesiony w latach 1753-1757 z cegły. Zespół ostatecznie się ukształtował po zbudowaniu dzwonnicy w latach 1770-1776. W 1782 r. na wschód od dzwonnicy wybudowano cerkiew św. Barbary (zrujnowana w 1941 r.). Na przełomie XIX i XX w. na wschodnim skraju terenu klasztornego postawiono piętrowy budynek. Na parterze mieściły się hale targowe z piwnicami-magazynami, na piętrze najpierw internat dla seminarzystów, a pod koniec 136 Perejaslaw XIX w. — szkoła. Od południa, zachodu i północy mona-ster był otoczony wysokim ceglanym murem. W 1916 r. hale targowe razem ze szkołą spłonęły, a ich szczątki zostały rozebrane. Obecnie zespół monasteru składa się z soboru, dzwonnicy i kolegium. W budynkach monasteru mieści się filia narodowego muzeum historycznego. Budynki zespołu mocno ucierpiały podczas II wojny światowej. Zostały odbudowane w latach 1954-1964. Wozniesienski sobór, zbudowany z cegły w latach 1695--1700, otynkowany, o dziewięciu pomieszczeniach. Budynek wieńczy kopuła na bardzo wysokim graniastym, bębnie. Fasady są ozdobione wysokimi, falistymi frontonami, a ściany rozczłonkowane płaskimi pilastrami. Portale oraz sztukatorskie obramienia okien i boków bębna kopuły były wykonane na pocz. XVIII w. podczas kolejnego remontu. W przestrzennej kompozycji oraz zdobnictwie są wyraźnie widoczne cechy baroku. Dzwonnica, wybudowana w latach 1770-1776 z cegły, otynkowana, na południowy zachód od soboru. Wzniesiona na planie kwadratu o wklęsłych bokach, trójkondy-gnacyjna, zakończona kopułą. Poszczególne kondygnacje wieńczą gzymsy. Budynek ozdabiają kolumny i pilastry (w drugiej kondygnacji—jońskie, w trzeciej — korynckie). Architektoniczne formy dzwonnicy są charakterystyczne dla baroku. Kolegium, zbudowane w latach 1753-1757. Budynek z cegły, otynkowany, z trzema osobnymi wejściami, obra-mionymi portalami (środkowy, najprostszy, jest u wejścia do młodszych klas, boczne, bardziej wykwintne, są ozdobione sztukaterią oraz symbolami nauk). Cztery wielkie audytoria są nakryte sklepieniami i mają wielkie okna. W 1753 r. wykładał tutaj znany ukraiński poeta i filozof G. S. Skoworoda. Na terenie monasteru postawiono mu pomnik. *** Cerkiew p.w. św. Michała (1646-1666). W XI w. w północnej części rynku stał pięcionawowy sobór św. Michała. Niejednokrotnie wspominany w kronikach, zniszczony został w 1239 r. podczas najazdu tatarskiego. Cerkiew św. Michała została wybudowana na miejscu starej 137 Perejaslaw Piatohory (fundamenty dawnego soboru z pozostałościami ścian zostały odnalezione i przebadane przez archeologów w latach 1949-1953). W 1734 r. w cerkwi wybuchł pożar, ale widocznie uszkodzenia nie były poważne, gdyż została ona szybko odbudowana. W 1823 r. pierwotna kamienna kopuła została zamieniona na drewnianą. Świątynia jest murowana, jednonawowa, na planie prostokąta z wydzieloną apsydą i kruchtą. Główna przestrzeń nakryta jest półokrągłym sklepieniem. Ściany są rozczłonkowane pilastrami, okna ozdobione frontonikami ze sztukaterią. Dookoła cerkiew opasana jest fryzem ozdobionym ceramicznymi rozetami. We wnętrzu zachowały się malowidła z XVIII-XIX w., zaliczane do szkoły kijowskiej. Na wschód od cerkwi znajduje się dzwonnica (z 1745 r.) i budynek klasztorny z celami i refektarzem, restaurowany w latach 1951-1953. Cerkiew Borysoglebska z 1839 r. Znajduje się na przedmieściach. Wybudowana w stylu klasycyzmu, z cegły, otynkowana, na planie krzyża, o trzech nawach. Jest uwieńczona półsferyczną kopułą na wysokim, cylindrycznym bębnie. Od zachodu nad kruchtą wysoka, dwukon-dygnacyjna dzwonnica, której górna kondygnacja ma czte-rokolumnowe portyki o toskańskim porządku, otwarte na cztery strony. Dzwonnica jest zwieńczona iglicą. Kształty budowli są surowe, ale budynek jest ciekawy jako przykład późnego klasycyzmu z cechami architektury prowincjonalnej. (JT) Perejasław słynny jest z tragicznej zarówno dla I Rzeczpospolitej, jak i dla Ukrainy ugody rosyjsko-kozackiej. Do porozumienia doszło w dniu 8 (18) stycznia 1654 r. Bohdan Chmielnicki wygłosił przemówienie do poselstwa cara Aleksego Michajłowicza i łicznie zebranych tłumów kozactwa i czerni. Wyraził w nim przekonanie, że oddanie się pod opiekę cara jest najlepszym zapewnieniem przyszłości Kozaczyźnie i całej Ukrainie. Jak bardzo hetman pomylił się, udowodniło następne trzysta kilkadziesiąt lat. Rosyjski knut, szubienice, deportacje, Sybir, represje, wynarodowienie, łagry, masowe egzekucje, wreszcie 12 milionów ofiar Wielkiego Głodu — oto obiecana przez cara „autonomia". Jak stwierdza prof. Józef Gierowski: „WPerejesławiu rozstrzygała się też i przyszłość Polski. Była to nie tylko klęska Rzeczpospolitej, ale i zapowiedź jej upadku". Piatniczany ( w granicach Winnicy Pałac spalony przez zrewoltowane chłopstwo w nocy z 17 na 18 stycznia 1918 r. wraz z mieszczącymi się we wnętrzach zbiorami ksiąg, dokumentów i dzieł sztuki gromadzonych przez kilka pokoleń. Pozostałe po pożarze mury władze sowieckie przerobiły później na szpital. Piatniczany były częścią posagu Anny, córki Michała Radzimińskiego, która poślubiła Michała Grocholskiego. On to wraz z synem wzniósł w II połowie XVIII w. pałac. Około 1830 r. Dionizy Mikler zaprojektował otaczający rezydencję park. Pozostały z niego do dziś dwustuletnie szpalery lipowe i stare drzewa owocowe. Zabudowania gospodarcze (jedno z nich zwieńczone wieżą) są jedynym ocalałym elementem zabytkowym dawnego zespołu rezydencjalnego. (ZH) Piatniczany. Pozostałość zespołu pałacowego Piatohory rej. Tetyjów, okr. kijowski Cerkiew p.w. Zaśnięcia NMP (Uspienska) zbudowana w 1821 r., na planie krzyża z półokrągłą absydą, murowana i otynkowana. Głównym motywem architektonicznym jest ośmiokątny bęben (na przecięciu naw) z osadzoną na nim kopułą. W zachodniej części świątyni mieszczą się chóry. 138 139 Pików W drugiej połowie XIX w. została (od zachodu) dobudowana niewielka kruchta. Ściany zakończone rozczłonkowanym gzymsem, naroża podkreślone pilastrami, ramiona krzyża uwieńczone trójkątnymi, skromnymi frontonami. OT) PikÓW (IlHKiB) rej. Kalinówka, okr. winnicki * Kościół katolicki p.w. Św. Trójcy, ufundowany w 1774 r. przez księcia Antoniego Lubomirskiego, konsekrowany przez bp. Komornickiego. Położony na wzgórzu, miał niegdyś piękny fronton i organy. Władze sowieckie zamknęły kościół w latach trzydziestych i zwróciły wiernym dopiero w 1991 r. w stanie zupełnej dewastacji. Przetrwała tylko architektura zewnętrzna: fasadę zdobią dwie smukłe, półkoliste nisze oraz piłastry. Wokół kościoła zrujnowany mur z bramką, przed którą stoi zdewastowana, trój arkadowa dzwonnica. Dworek parterowy, murowany, z fasadą akcentowaną trzema ryzalitami, znajduje się w centrum osady (obiektu nie wymienia R. Aftanazy). Pików był w XVII i XVIII w. miastem otoczonym wałami, z obronnym zamkiem mającym stałą załogę. Po tych obiektach nie pozostał dziś nawet ślad. Dobra pikowskie były kolejno własnością książąt Ostrogskich, następnie Za-sławskich, Lubomirskich i Sanguszków. Ostatni ordynat, Janusz książę Sanguszko, darował Pików z 33 wsiami (na mocy tzw. transakcji kolbuszowskiej) księciu Antoniemu Lubomirskiemu, wojewodzie lubelskiemu. (ZH) Piwnie (ITiBHi) rej. Fastów, okr. kijowski * Cerkiew p.w. św. Jana Zlotoustego z poł. XIX w, zbudowana na miejscu starszej cerkwi z 1738 r. Drewniana, na kamiennym fundamencie, na planie równoramiennego krzyża. Nad centralnym zrębem kopuła osadzona na ośmiobocznym bębnie. Nad rozbudowanym przedsionkiem — dzwonnica o dwu kondygnacjach, zakończona kopułą z iglicą. Ściany zewnętrzne oszalowane 140 Pohrebyszcze pionowo. Portyki przed wejściem i półokrągłe zakończenia okien świadczą o wpływie murowanego budownictwa epoki klasycyzmu. We wnętrzu zachowały się pozostałości religijnych malowideł z XIX w. (JT) Podhorce (niaripm) rej. Obuchów, okr. kijowski Cerkiew p.w. św. Michała (zbud. 1742). Świątynia znajduje się na stoku wzgórza w centrum wsi. Drewniana, na kamiennym fundamencie, o trzech identycznych częściach przebudowanych w XIX w., z których każda posiada swoją niedużą kopułkę. Ściany cerkwi są poziomo oszalowane. Zachowały się malowidła i rzeźba z XIX w. Ciekawostką architektoniczną cerkwi jest położenie chóru, nie jak zazwyczaj w kruchcie, ale w nawie głównej. Obok cerkwi w połowie XIX w. została wybudowana drewniana, dwukondygnacyjna dzwonnica. (JT) Pohrebyszcze (IIorpe6Hme) stolica rejonu, okr. winnicki * Kościół parafialny p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Wzniesiony w 1864 r. z inicjatywy gen. Adama Rzewuskiego na miejscu dawnej świątyni, fundowanej jeszcze przez Wiśniowieckich i Radziwiłłów. W podziemiach znajdowały się groby rodzinne Rzewuskich. W latach czterdziestych XX w. kościół został zamknięty, a dalsze rządy sowieckie doprowadziły go do ruiny. W świątyni ulokowano miejscowy dom kultury. W 1991 r. kościół został zwrócony wiernym. Proboszcz ks. Piotr Szczerbaty podjął prace zmierzające do odrestaurowania świątyni, która utraciła wyposażenie, a nawet architekturę wewnętrzną. Nie zachowała się krypta z grobami kilku pokoleń Rzewuskich ani marmurowe epitafia. Jedno z nich poświęcone było uczestnikowi Konfederacji Barskiej, Stanisławowi Ferdynandowi Rzewuskiemu. Zmarł on wprawdzie w Pohrebyszczu, ale pochowany został obok ojca, hetmana Wacława, w Chełmie. Inny pomnik czcił pamięć Adama Rzewuskiego, kasztelana witebskiego, pochowanego w Pohrebyszczu. Prawdopodobnie właśnie to epita- 141 brebysz cze m Pohrebyszcze. Kościół parafialny m odnaleziono przed wejściem do kościoła w czasie c pOfządkowych na początku lat dziewięćdziesiątych. 4'eszkańcy nazwali je Kamieniem Rzewuskiego. Jest to mnik z czarnego marmuru w kształcie cokołu o przeje oiu kwadratowym. Wyliczeni są na nim przodkowie a Rzewuskiego i ich tytuły. Są tam też ciekawe sentencje religijne-Kościół został zbudowany na planie prostokąta z nie- acznie szerszym przedsionkiem i prezbiterium zamknię-półokrągłą apsydą. W czasach sowieckich całkowicie ujnowano fasadę główną, m.in. niszcząc dwie wieńczące • wieże i szczyt. Zostały one odbudowane w ostatnich i tach- Świątynię przykryto też nowym, blaszanym da- hem- 2 pierwotnego wystroju zachowały się pilastry mieszczone między półkoliście zamkniętymi oknami. Pałac Idasycystyczny. Malowniczo położone nad rzeką Roś Pohrebyszcze od XVI w. należało do Zbaraskich, wlśniowieckich, następnie do Radziwiłłów i wreszcie do Rzewuskich- W ich posiadaniu pozostało do 1917 r. Pałac klasycystyczny w Pohrebyszczu został wzniesiony 1786t\ z inicjatywy Ferdynanda Rzewuskiego. Położony stoku opadającego ku stawowi wzgórza, od podj azdu był terowy, od ogrodu częściowo dwukondygnacyjny. Przy wznoszeniu tej klasycystycznej budowli wykorzystano mu- starego zamku Wiśniowieckich. Centralną częścią fa kłdj i dóh kjh starg dy frontowej jest portyk składający się z dwóch skrajnych 142 Pohrebyszcze filarów, odpowiadających im pilastrów oraz dwóch kolumn toskańskich. Na trójkątnym szczycie widniał dawniej kartusz herbowy. Profilowane obramienia okienne stanowią skromną dekorację tej elewacji. Bardziej okazała piętrowa elewacja ogrodowa z dwoma skrzydłami bocznymi tworzyła kształt podkowy. Pałac Rzewuskich został za czasów sowieckich przebudowany na przedszkole. * Pałac neogotycki wzniósł w 1861 r. Adam Rzewuski dla swej trzeciej żony. Był to wysoki, strzelisty budynek jednokondygnacyjny na planie prostokąta. Środkową część jednej z jego dłuższych elewacji wyodrębniono za pomocą wieżyczek, tworzących ryzalit pozorny. Znajdowały się tu wysokie, ostrołukowe drzwi prowadzące na taras. Interesująco prezentował się lewy narożnik ogrodowy, gdzie stanęła kwadratowa wieża z balkonem i tarasem widokowym otoczonym krenelażem z nadwieszonymi wieżyczkami. Z pałacu tego pozostała kwadratowa wieża (pokryta płytkami ceramicznymi), natomiast cały korpus został gruntownie przebudowany na cerkiew prawosławną. Oba pałace miały bogate wyposażenie, były tu dzieła Tycjana, Murilla, akwarele Orłowskiego, meble w stylu Ludwika Filipa. Najcenniejsze przedmioty po spaleniu pałacu przeniesiono do Wierzchowni lub do Hajworonu. Pohrebyszcze. Wieża pałacu Adama Rzewuskiego 143 Przyluka Stara Oba pałace, otoczone parkiem, znajdują się w niewielkiej odległości od kościoła. Aby je znaleźć, lepiej jednak pytać o przedszkole i cerkiew. O tym, że były to pałace, nikt już nie pamięta. (JT, ZH) Przyłuka Stara (Crapa IlpiuryKa) rej. Lipowiec, okr. winnicki * * Pałac. Przyłuka była początkowo miasteczkiem, które następnie rozpadło się na dwie wsie: Przyłuka Stara i Przyłuka Nowa, oddzielone rzeką Deśnianką. Założycielem Przyłuki był książę Mikołaj Zbaraski (zm. 1574). Jego wnukowie: Jerzy, kasztelan krakowski, i Krzysztof, starosta krzemieniecki, kolejni dziedzice Przyłuki, pozostali stanu wolnego, co oznaczało wygaśnięcie rodu Zbaraskich. Wszystkie dobra objęła ich stryjenka Marusza, żona Wasyla Zahoroskiego, kasztelana bracławskiego. Drogą kolejnych małżeństw i spadków dobra stały się własnością Warszyc-kich, wreszcie Borzęckich. Przyłuka Stara. Fasada pałacu Pałac w Przyłuce Starej został wzniesiony przez Aleksandra Macieja Borzęckiego po ślubie z Anną Ankwiczówną. Spadkobierczynią w 1805 r. została ich najmłodsza córka Honorata. Przyłukę Starą kupił od niej niejaki Opiz, od 144 Rasne niego zaś Władysław Zdziechowski. Jego syn, Czesław, dokonał w latach 1868-1870 przebudowy pałacu według projektu Karola Majewskiego. Pałac jest budowlą dwu-kondygnacyjną, wzniesioną na planie prostokąta. W fasadzie frontowej dominują trzy ryzality: szeroki środkowy i węższe boczne. Całą dolną część elewacji pokrywają tynki boniowane. Do wejścia prowadzi portyk utworzony przez dwie pary filarów połączonych ściankami z otworami arkadowymi. Taras otoczony jest balustradą. Szczególnie bogatą dekorację otrzymał ryzalit środkowy: jego górną część zdobią cztery pary półkolumn korynckich. Uwagę zwraca barokowa oprawa okien. Elewacje boczne, z powtórzonymi z frontu elementami dekoracyjnymi, zamyka ścianka attykowa z balustradą. Elewację ogrodową akcentuje balkon wsparty na dwóch kolumnach. Pałac nakrywa wysoki dach czterospadowy otoczony attyką z cokołami. Częściowo zachowały się wnętrza. Pałac otoczony był rozległym parkiem krajobrazowym. Kolejny dziedzic, Czesław Zdziechowski junior, prowadził rozrzutny tryb życia i w końcu XIX w. wyprzedał najcenniejsze przedmioty z pałacu, wkrótce także majątek i sam pałac. Ostatnim właścicielem Przyłuki Starej był w 1917 r. Rosjanin, Sergiusz Meryng. W roku 1906 dokonał on ponownej przebudowy pałacu, wzorując się na Pałacu Maryjskim w Kijowie. Z dawnych budynków gospodarczych zachowała się murowana lodownia z neogotyckim zewnętrznym wystrojem architektonicznym. W pałacu mieści się obecnie szkoła. OT) Rasne () rej. Emilczyn, okr. żytomierski * Cerkiew p.w. św. Paraskiewy, zbudowana w 1771 r., drewniana, składa się z trzech części, każda nakryta osobną kopułą. W kompozycji architektonicznej dominuje wielki środkowy ośmiobok, do którego przylegają dwa mniejsze pięcioboki. Babiniec jest oddzielony od części środkowej łukiem, opartym na belce. Wewnątrz zachowały się olejne malowidła z XIX w. (JT) 145 Raszków nad Dniestrem Raszków nad Dniestrem (PaimciB, Rascov) na terytorium Mołdawii ** Kościół katolicki p.w. św. Kajetana, pierwotnie ormiański, ufundowany w 1749 r. przez książąt Lubomir-skich, konsekrowany w 1781 r. przez ormiańskiego arcybiskupa lwowskiego Tumanowicza. Władze sowieckie w latach trzydziestych zamknęły kościół, który przetrwał w dobrym stanie do 1941 r., kiedy to po wkroczeniu na te ziemie Rumunów został ponownie otwarty jako katolicki. Po 1945 r. władze sowieckie umieściły w kościele stolarnię, następnie magazyn i wreszcie muzeum ateizmu. Zwrócony wiernym w 1989 r. kościół utracił całe wyposażenie wewnętrzne, przetrwała tylko architektura zewnętrzna: gzymsy, pilastry, obramienia okienne. Raszków. Kościół katolicki p.w. św. Kajetana ** Ruiny synagogi znajdują się opodal kościoła. Była to jedna z najpiękniejszych synagog na Kresach. Jeszcze dziś zobaczyć można rzeźbiony aron ha-kodesz i menorę. * Ruiny starej cerkwi w pobliżu synagogi. Według podania, miał w tej cerkwi brać ślub Bohdan Chmielnicki z mołdawską księżniczką Roksaną. 146 Rohacze * Raszków. Ruiny synagogi * Oficyna dworska, pozostałość zespołu pałacowego wzniesionego nad Dniestrem w początku XX w. przez Pawła Juriewicza, dwukondygnacyjna, zdewastowana. Cmentarz katolicki z grobami okolicznej szlachty. Raszków należy obecnie do Mołdawii, lecz historycznie — do Ukrainy. Założone w XVII w. miasto należało zrazu do Zamoyskich, potem do Koniecpolskich. Rozwój zawdzięczało kupcom i rękodzielnikom ormiańskim. Henryk Sienkiewicz umieścił w Raszkowie fikcyjny dwór Nowowiejskich, w powieści spalony przez Lipków. W rzeczywistości był tu zameczek, zniszczony wraz z całym miastem w czasie wojen tureckich. Po rozbiorach dobra raszkowskie przeszły w ręce Rosjan, od których kupił je Feliks Barczewski. Jego syn, Probus Barczewski, był wybitnym kolekcjonerem dzieł sztuki, które zapisał w testamencie uniwersytetom w Krakowie i we Lwowie. W drodze małżeństwa Raszków dostał się Juriewiczom i właśnie Paweł Juriewicz wzniósł okazały pałac w stylu neorenesansu francuskiego, wypełniony pięknymi meblami i gobelinami, z bogatym księgozbiorem i słynną kolekcją pasów słuckich. Smutną pamiątką dawnej świetności jest wspomniana wyżej zdewastowana oficyna dworska. (ZH) Rohacze (Porani) rej. Różyn, okr. żytomierski ** Pałac neoklasycystyczny, wzniesiony w 1908 r. przez Wieńczysława Karnickiego według projektu architekta 147 Romaszki Karola Iwanickiego z Kijowa. W parterowej budowli na obu elewacjach występują po trzy symetrycznie rozmieszczone ryzality. Od strony podjazdu portyk, wsparty na sześciu kolumnach korynckich. Od strony ogrodu taras z balustradą. Pałac znajdował się w parku krajobrazowym, zaś wnętrza zdobiły niegdyś piękne sztukaterie (fragmenty przetrwały w dawnej sali jadalnej). Do 1995 r. w pałacu mieściła się szkoła. Dziś opuszczony, stopniowo niszczeje. Wieś Rohacze rodzina Karnickich kupiła na przełomie XVIII i XIX w. od generała wojsk polskich Stefana Lu-bowidzkiego, ten zaś nabył ją był uprzednio od Anny Platerowej, córki Stanisława Ferdynanda Rzewuskiego. (ZH) Romaszki (PoManiKn) rej. Rokitno, okr. kijowski Cerkiew p.w. Opieki Matki Bożej (Pokrowska), kla-sycystyczna, murowana, zbudowana w 1843 r. na miejscu starszej, drewnianej. Otynkowana, o trzech nawach, z mocno wyciągniętą zachodnią częścią, zakończona półokrągłą apsydą. Fasada główna zaakcentowana potężnym, czterokolumnowym portykiem z kolumnami doryckimi, zwieńczonym trójkątnym frontonem. Po bokach fasady wieże-dzwonnice. Ściany dolnej kondygnacji rustykowane, okna ozdobione obramieniami. Pasek wzdłuż całego obwodu ścian apsydy dzieli okna na dwie części. Ściany wieńczy rozczłonkowany gzyms. Budynek mocno ucierpiał podczas II wojny światowej, odbudowano go w latach pięćdziesiątych. (jt) Rosawa (PocaBa) rej. Mironówka, okr. kijowski * Cerkiew p.w. św. Mikołaja w centrum wsi, zbudowana w 1752 r. Drewniana, na kamiennym fundamencie, pierwotnie zapewne składała się z pięciu części. Przebudowa w 1862 r. zmieniła całkowicie kompozycję architektoniczną budowli. Boczne zręby połączono z szerokim babiń-cem, tworząc jedną przestrzeń. Cerkiew czterokopułowa, zbudowana na planie krzyża, z przybudówką i kruchtą. We Różyn wnętrzu zachowały się tematyczne malowidła z XIX w. Ściany są oszalowane poziomo. Dzwonnica jest zakończona kopułą z iglicą, jej fasady dekorowane są kolumnowymi portykami z trójkątnymi frontonami. (]T) Rozkopańce (Po3iconaimi) rej. Bohusław, okr. kijowski Cerkiew p.w. św. Jana, na samym krańcu wsi, z 1884 r., drewniana, wzniesiona na kamiennym fundamencie, pię-ciozrębowa. Nakryta kopułami zakończonymi małymi ko-pułkami, boczne pomieszczenia nakryte płaskim sufitem. Dzwonnica zakończona dachem namiotowym z kopułką. Wszystkie zręby połączone z centralnym półokrągłymi wycięciami łuków. We wnętrzu zachowane malowidła z XIX w. OT) Różyn stolica rejonu, okr. żytomierski ** Kościół parafialny p.w. Bożego Ciała, ufundowany w 1809 r. przez Emilię Kalinowską. W budowli miesza się późny barok ze stylem klasycystycznym. Zarówno w fasadzie głównej, jak i w bocznych występują monumentalne, sześciokolumnowe portyki. Nad skrzyżowaniem naw znajdowała się kiedyś kopuła zwieńczona latarnią. Władze sowieckie zamknęły kościół w 1947 r. i zamieniły na warsztat samochodowy. Strącono wtedy kopułę, a wnętrze przedzielono stropem. Piękną tę świątynię zwrócono w 1990 r. wiernym w stanie zupełnej dewastacji. Pałac wzniesiony został ok. 1860 r. przez Antoniego Złotnickiego. Miał charakter willi włoskiej o dwu kondygnacjach. W głównej fasadzie czterokolumnowe portyki. Z elewacjami bocznymi łączyły się niewielkie, parterowe skrzydła. W rozległym parku krajobrazowym rosły min. tulipanowce, rzadkie na Ukrainie. Po 1922 r. pałac został gruntownie przebudowany na siedzibę „komuny kanadyjskiej", utworzonej przez repatriowanych z Kanady ukraińskich komunistów. W 1994 r. w pałacu mieścił się magistrat i biura zarządu kołchozu. W „izbie pamięci" na I piętrze wisiały dawne widoki pałacu. 148 149 Rude Sioło Rude Sioło i* Różyn. Kościół parafialny Jedna z przybudówek do pałacu była kiedyś prawdopodobnie kaplicą. Zachowały się dwa budynki gospodarcze (zapewne stajnia i młyn). Na peryferiach miasteczka przetrwał szczątkowy cmentarz z grobami okolicznej szlachty (Gimbutowie, Dunin--Wąsowiczowie, Sobolewscy). Różyn był pierwotnie rodowym gniazdem kniaziów Róży-nowskich, za protoplastę rodu uważa się kniazia Mychajłę Rohowickiego. W XVII w. dobra były własnością Lubomir-skich, potem Jełowieckich i wreszcie Złotnickich. (ZH) Rude Sioło (Pyzje Cejio) rej. Wołodarka, okr. kijowski ** Paląc. Pod koniec XVIII w. majątek należał do Stanisława Zaleskiego, starosty korepeckiego. Po jego bezdzietnej śmierci dobra przeszły na córkę jego brata, Felicję z Zaleskich Iwanowską. Łączyła ją wielka przyjaźń z poetą Bohdanem Zaleskim. Mąż Felicji, Dionizy Iwanowski (zm. 1869), był właścicielem licznych dóbr w województwie bracławskim i kijowskim. Główną rezydencją Iwanowskich była Kuryłówka. Po ich śmierci i podziale majątku między trzy córki Rude Sioło przypadło Konstancji, która poślubiła Ernesta hr. Rzewuskiego, po niej dobra odziedziczył syn Adam, żonaty z Marią Potocką. Ostatnią właścicielką Rudego Sioła była córka Adama, 150 Rude Sioło. Pałac Zofia z Rzewuskich Stefanowa Podhorska, która również odziedziczyła majątek w Daszowie. Malowniczo położony, niegdyś otoczony parkiem krajobrazowym pałac wzniósł w Rudym Siole na przełomie XVIII i XIX w. marszałek Stanisław Zaleski. Murowany, dwukondygnacyjny, na planie prostokąta, w II połowie XIX w. został częściowo przebudowany. Część środkową fasady frontowej zdobi ryzalit zwieńczony trójkątnym szczytem, pierwotnie wypełnionym sztukateriami przedstawiającymi herby właściciela i jego żony. Na piętrze głównym akcentem są pilastry i wysokie, półkoliście zamknięte okna. Części boczne elewacji frontowej poprzedzają trzy kolumny jońskie. Gładkie obramienia okien pałacu kontrastowały z rustykowanymi elementami jego elewacji oraz narożników. Pałac pokrywał niewysoki gładki dach czterospadowy. Wewnątrz od strony podjazdu znajdował się obszerny, kwadratowy hali, wsparty na dwóch kolumnach, salon oraz jadalnia. Górna, reprezentacyjna część miała bogatą stiukową dekorację. Z lewej strony przylegało do pałacu parterowe skrzydło, zapewne starsze niż bryła rezydencji. Pałac spłonął — jak mówią miejscowi — w 1993 r., we wrześniu 1996 r. stała jeszcze ściana fasady, bogato rzeźbiona, z korynckimi pilastrami. W tympanonie widniały dwie płaskorzeźbione postacie, 151 Rzyszczów Samhorodek a poniżej dekoracja złożona z masek j arabesek. Stało też jeszcze skrzydło boczne i fragmenty bramy wjazdowej. Mimo ogromnego zniszczenia zabytek ten jest nadal bardzo malowniczy i godny odwiecj2enia * Cerkiew p.w. Św. Trójcy, w centrum wsi, na pagórku. Została wybudowana w 1841 r, na miejScu starej, drewnianej. Murowana z cegły, otynkowana, o jednej nawie, z transeptem, z ryzalitami w południowej i północnej fasadzie. Zachodnia fasada i ryzality sa wykończone portykami ze zdwojonymi półkolumnamj j trójkątnymi frontonami. Kopuła na wysokim ośmioboC2nym bębnie jest pokryta zamkniętym sklepieniem. Zdobnictwo fasad w stylu klasy-cyzmu. Rosyjska literatura przecimiotu podaje, że zarówno pałac, jak i cerkiew były projektowane przez tego samego, nieznanego architekta. Formy obydwu budynków są charakterystyczne dla stylu wczesnego klasycyzmu. QT, ZH) Rzyszczów rej. Kaharłyk, okr. kijowski Cerkiew p.w. Św. Trójcy. ZoStala wodowana na miejscu starszej, drewnianej, w latąch 1853_i860. Murowana, otynkowana, czterofilarowa, o tlrzech nawacn, z dzwonnicą nad kruchtą. Jest uwieńczona niską kopułą o cebulastym kształcie, postawioną na ośmiobocznym bębnie. Dzwonnica jest nakryta namiotowy^ dachem. Wielkie okna obramione zwieńczeniami, narOza podkreślone pilastrami. Na północnej ścianie zachow^jy się maiowidła z XIX w. We wnętrzu - malowidła z l^t siedemdziesiątych XX w. W zachodniej części środkowy nawy znajdują się chóry. W formach cerkwi są jeszcz^ zauważaine pewne cechy klasycyzmu, ale kompozycja { zdobnictwo wnętrza są już charakterystyczne dla arch.itektury cerkiewnej drugiej połowy XIX w. qt) Samhorodek rej. Koziatyn, okr. winnicki * Kościół parafialny ufundov^any w 1822 r. przez Kop-czyńskich. Klasycystyczny, fa Sada ujeta dwiema parami kolumn, dźwigających belkom anie> nad którym widnieje 152 attyka, oraz szczyt zamknięty łukiem. Kościół został zamknięty w latach czterdziestych i mieścił najpierw magazyn, później muzeum etnograficzne. Został zwrócony wiernym w 1992 r. Samhorodek. Kościół parafialny * Pałac wzniesiony ok. 1870 r. przez Jerzego Rehbin-dera. Parterowy, z dwukondygnacyjną częścią środkową, z portykiem wspartym na czterech kolumnach od frontu i z tarasem od ogrodu (był to rozległy park krajobrazowy). Wnętrza, dziś puste, kryły kiedyś wspaniałe meble empirowe, galerię malarstwa, kolekcje: gobelinów francuskich, porcelany i pasów słuckich. Miasteczko było kolejno własnością książąt Zbaraskich, Wiśniowieckich i Radziwiłłów, następnie Morawskich, od których kupił je Prot Potocki. Sprowadził on w 1791 r. z Holandii menonitów, których uposażył ziemią. Opuścili oni jednak Ukrainę po wprowadzeniu przez rząd carski powszechnego obowiązku służby wojskowej. Po bankructwie Potockiego kupili majątek Kopczyńcy, od nich zaś w latach trzydziestych XIX w. nabył dobra inflancki baron Gregor Rehbinder. Po lewej stronie drogi do Koziatyna znajduje się zaniedbany cmentarz z polskimi inskrypcjami na grobach: Pod-horskicłi, Saryusz-Wolskich, Hillenmejerów, Dąbrowskich i Walewskich. Jest także nagrobek Katarzyny Rehbinder (zm. 1878). 153 P Serebryniec W 1920 r., podczas ofensywy kijowskiej, wojska frontu południowego, dowodzone przez gen. Rydza-Śmigłego, stoczyły pod Samhorodkiem wielką bitwę z bolszewikami. (ZH) Serebryniec (Cepe6pHHiri) rej. Mohylów Podolski, okr. winnicki *** Pałac. Początkowo dobra serebrynieckie należały do rodziny Jazłowieckich. W 1622 r. w wyniku działu rodzinnego przypadły Adamowi Wolskiemu, a następnie, po kolejnych spadkach, dostały się Czuryłom. Potem nastąpiły wojny kozackie i spustoszenia. Po 1700 r. Serebryniec przeszedł w posiadanie Dzieduszyckich, spokrewnionych z Czuryłami, a następnie Potockich, wreszcie Czackich. Ostatnim polskim właścicielem był Władysław Czacki. Po jego śmierci w 1873 r. obciążony długami majątek nabył na licytacji generał rosyjski I. G. Bierieżnikow. Serebryniec. Pałac Czackich, elewacja zachodnia Pałac prawdopodobnie wybudował Aleksander Czacki po 1831 r. Dwukondygnacyjny, na planie prostokąta, doskonale symetryczny. Elewację wschodnią, mieszczącą główne wejście, akcentuje płytki portyk złożony z czterech kolumn korynckich, zamknięty trójkątnym frontonem, otoczony kroksztynami i przebity półkolistym oknem. Elewacja zachodnia, podwyższona o wysokie przyziemie, z portykiem wspartym na arkadach przyziemia, prezentuje się znacznie okazalej. Pod portykiem taras, a wzdłuż całej elewacji ogrodowej balkony wsparte na filarach, otoczone kutą żelazną balustradą. Okna parteru, zwieńczone na-czółkami na konsolkach, ujęte zostały w profilowane ramy. 154 Sewerynówka Elewacje budowli wieńczą dwa gzymsy profilowane. Narożniki zostały ujęte pilastrami. Elementy dekoracyjne wykonano z piaskowca. Funkcje reprezentacyjne pełnił trakt ogrodowy z okazałym salonem środkowym. W pustym obecnie i zniszczonym pałacu zachowała się dekoracja sztukatorska: stiuki, fryz obiegający salę u góry (motyw gryfów połączonych z ornamentami roślinnymi i geometrycznymi). Kolisty plafon zdobi wielka rozeta z wieloma motywami charakterystycznymi dla klasycyzmu, w tym liści akantu, rogów obfitości itp. Park krajobrazowy otaczający pałac został założony przez Dionizego Miklera. W chwili obecnej pałac stoi pusty i jest bardzo zdewastowany, we wnętrzach zachowała się jednak piękna dekoracja sztukatorska. (JT, ZH) Sewerynówka (CeBepHHiBica) rej. Żmerynka, okr. winnicki * Pałac wzniesiony w latach 1802-1804 przez Seweryna Orłowskiego. Odbudowany po pożarze w 1854 r. w innym kształcie, mieścił w swych wnętrzach bogate zbiory mebli empirowych, cennych obrazów, innych dzieł sztuki i dawnej broni oraz bibliotekę. Zbiory wraz z pałacem uległy w 1917 r. bolszewickiemu pogromowi, część tylko przetrwała w muzeach Kijowa i Warszawy. Ocalały mury pałacu. Po 1945 r. przekształcono go w sanatorium. Przetrwał półkolisty ryzalit w fasadzie ogrodowej z kolumnowym tarasem w drugiej kondygnacji. Ściany pałacu pokryto przed kilkunastu laty płytkami ceramicznymi, co zatarło wiele cech zabytkowych. Zachował się klasycystyczny budynek gospodarczy z kolumnadą i bramą przejazdową oraz filary głównej bramy wjazdowej. Przetrwał też rozległy park krajobrazowy, zaprojektowany w 1814 r. przez Dionizego Miklera. Okoliczne dobra były kolejno własnością Wyhowskich, Lubomirskich i Piaskowskich. W 1784 r. przeszły w posiadanie Orłowskich. Seweryn Orłowski (1754-1850) założył wieś Sewerynówkę. Oprócz pałacu zbudował on kaplicę katolicką oraz cerkiew p.w. św. Michała, a także cukrownię i gorzelnię. 155 Skibińce Dziś nie ma po tym wszystkim nawet śladu. Sewery-nówka w drodze małżeństwa przeszła do Sokołowskich, ostatnim dziedzicem był Antoni Emeryk Sokołowski. (ZH) Skibińce. Cerkiew Skibińce (Ckh6hhhj) rej. Te tyj ów, okr. kijowski Piękna cerkiew klasycystyczna z początku XIX w., wybudowana na planie krzyża. W miejscowości istniał także zespół dworski Madeyskich, później Rakowskich, złożony z kilku budowli, zniszczony po 1918 r. Ocalała część ko-niuszni, „dom ekonoma" (rządcy) przebudowany na biura kołchozu oraz drewniany młyn, później przebudowywany. (ZH) Skwira (CicBHpa) stolica rejonu, okr. kijowski Kościół katolicki ufundowała w 1865 r. Cecylia Ra-dziwiłłowa. Neogotycki kościół za czasów sowieckich gruntownie przebudowano na zakład przetwórstwa spożywczego, kompletnie dewastując wnętrze. W głównej, 156 Słoboda Szarogrodzka Skwira. Synagoga kamiennej elewacji przetrwały tylko nisze, obramienia okienne, pilastry i trójkątny fronton. Synagoga zbudowana w 1711 r., została w 1928 r. zamieniona przez władze sowieckie w magazyn ziarna, a w 1994 r. przebudowana na szwalnię. Przetrwały podziały ścian, półkoliste okna i fryz arkadowy. W mieście zachował się budynek dawnego gimnazjum (z kopułą) oraz inny budynek z XIX w. (dziś mleczarnia). Zdewastowany * cmentarz katolicki na jednym z podmiejskich wzgórz, z nagrobkami okolicznej szlachty, m.in. rozbitą płytą nagrobną z czarnego marmuru Emilii, córki Marii z Lubomirskich i Prota Potockiego (zm. 1867). Skwira, wymieniana w 1450 r. w „hramocie" książąt kijowskich, była dziedzictwem Różynowskich, następnie Niemierzyców. Około 1662 r. otrzymała prawa magdeburskie. Wyludniona w czasie wojen kozackich, została potem ponownie zasiedlona przez starostę Antoniego Ożgę. (ZH) Słoboda Szarogrodzka (Cjio6ofla-IIIapropoflCbKa) rej. Szarogród, okr. winnicki Cerkiew p.w. Narodzenia Matki Bożej. Drewniana, trójzrębowa, jednokopułowa, zbudowana w 1750 r., grun- 157 Snitków townie przebudowana w 1877 r. Dobudowano wtedy pomieszczenie boczne od strony prezbiterium, dzwonnicę nad przedsionkiem, a całość budowli podniesiono na kamienną podmurówkę. Główne zręby są kwadratowe. Centralny zrąb pokryty został ośmiościenną namiotową kopułą, uwieńczoną zgrabną kopułką. Dzwonnica także nakryta jest kopułą. Wysoki, profilowany łuk łączy centralną część z babińcem. Wnętrze ozdobione jest malowidłami olejnymi z XIX w. (JT) Snitków. Dawna kaplica grobowa Snitków (CmTKiB) rej. Kurylowce Murowane, okr. winnicki * * Kaplica grobowa (obecnie kościół parafialny) wzniesiona w 1774 r. przez Dominika Dzierżka, okazała, zamknięta wielobocznie, z przybudówkami. Do ścian zewnętrznych dostawiono sześć wieżyczek, przypominających minarety. Zamknięta przez władze sowieckie w latach trzydziestych, otwarta i rekonsekrowana w 1991 r., powtórnie zamknięta i ostatecznie odzyskana w 1995 r. ** Cmentarz katolicki wokół kaplicy Dzierżków, po obu stronach głównej alei. Jest jednym z najlepiej zachowanych na Ukrainie cmentarzy z inskrypcjami wyłącznie polskimi. Najstarszym zachowanym pomnikiem jest płyta Jadwigi Lipczyńskiej (zm. 1820), najokazalszym — monumentalny nagrobek Józefa Krassowskiego (1782-1859), z rzeźbą zatroskanej niewiasty wspartej o wazon opleciony dra-perią. Są ponadto nagrobki: Skibniewskich, Majewskich, 158 Spiczyńce Rubczyńskich, Czarnowskich, Sobieszczańskich, Czyżew-skich. Dawny kościół parafialny p.w. NMP, neogotycki, fundowany prawdopodobnie przez Teodora Dzierżka. Za czasów sowieckich przebudowany na dom kultury tak gruntownie, że uległy zatarciu cechy zabytkowe. Odzyskany w 1991 r., został jednak ponownie zabrany przez lokalne władze. (ZH) Sofipol (Coąjinmb) rej. Tetyjów, okr. kijowski Cerkiew, zbudowana na przełomie XVIII i XIX w. Pierwotnie znajdowała się we wsi Jurkowka. W 1881 r. została przeniesiona do Soflpola i ustawiona na cmentarzu. Drewniana, na kamiennym fundamencie, na planie krzyża (z przybudówkami), z wieloboczną kopułą, kruchta z dzwonnicą od strony zachodniej. Ściany są pionowo oszalowane, fasady wieńczą dwukolumnowe portyki. (JT) Spiczyńce (Oihhhhiu) rej. Pohrebyszcze, okr. winnicki *** Pałac w dawnym majątku ziemskim, który do połowy XVII w. wchodził w skład klucza pohrebyskiego i należał kolejno do Zbaraskich, Wiśniowieckich i Radziwiłłów. W 1785 r. Spiczyńce kupił Paweł Sobański i on to prawdopodobnie wybudował tam klasycystyczny dwór. Dwór wkrótce całkowicie spłonął i znamy g° jedynie dzięki rysunkom Napoleona Ordy. Wnuczka Pawła Sobań-skiego, Teresa, poślubiając Henryka Tyszkiewicza wniosła Spiczyńce jako posag w jego dom. Na miejscu spalonego dworu Tyszkiewicz zbudował zachowany do dziś pałac w stylu francuskiego neorenesansu. Pałac jest budowlą symetryczną, dwukondygnacyjną, z bocznymi ryzalitami we frontowej fasadzie i podobnymi, choć płytszymi, w fasadzie ogrodowej. Skrzydła boczne pałacu są parterowe. Wszystkie narożniki są boniowane, dachy mansardowe. Wnętrza pałacu Tyszkiewiczów słynęły ze świetności-Ściany sal i pokoi reprezentacyjnych obite były tkaninami 159 Spiczyńce Spiczyńce. Pałac Tyszkiewiczów bądź tapetami, sufity — ozdobione sztukaterią. Kominki wykonano z marmuru. Do dziś zachował się tylko jeden dawny salon, tzw. różowy (dziś wiejska świetlica). Przetrwały sztukaterie: cztery orły w narożach sufitu wśród girland i rozet, skrzyżowane pochodnie życia. Większość zgromadzonych w Spiczyńcach dzieł sztuki, jak m.in. Bitwa pod Somosierrą Horacego Verneta, rysunki Matejki, obrazy Juliusza Kossaka, portrety rodzinne, kopie antycznych rzeźb, została w początkach rewolucji bolszewickiej wywieziona przez Tyszkiewiczów do Warszawy, jednak zrabowali je później Niemcy. Ostatni nominalny właściciel Spiczyńców, Józef Tadeusz Tyszkiewicz, został zamordowany w 1944 r. przez Niemców. Za czasów sowieckich do 1939 r. mieściły się w pałacu biura sowchozu i mieszkania, a po 1945 r. ulokowano tu szkołę, w jednej z sal mieści się małe muzeum etnograficzne. Niegdyś pałac spiczyniecki otoczony był jednym z piękniejszych parków na Bracławszczyźnie, projektowanym przez słynnego Miklera w XIX w. Tylko nieliczne fragmenty parku ocalały, niestety bez wspaniałych fontann. Z czterofilarowej bramy wjazdowej pozostały tylko dwie graniaste kolumny. Zachowały się jednak zabudowania gospodarcze przy pałacu i koniusznia. W dawnym budynku administratora mieści się szpital. (JT, ZH) 160 Stara Kotelnia Stara Kotelnia rej. Andruszówka, okr. żytomierski * * Kościół p.w. św. Antoniego Padewskiego, parafialny, fundowany przez Antoniego Pruszyńskiego, zbudowany w latach 1781-1783. Świątynia trójnawowa, trójprzę-słowa z głębokim prezbiterium zamkniętym trójbocznie, do którego przylegają dwa kwadratowe aneksy. Warto zwrócić szczególną uwagę na późnobarokową elewację frontową. Jej kompozycja oparta jest na schemacie dwóch przenikających się porządków: doryckiego i jońskiego, z arkadą na kolumnach w partii środkowej. Wewnątrz arkady są drzwi oraz prostokątne, półkoliście zamknięte okno ozdobione obramowaniem. Między drzwiami a oknem zachowała się bardzo zniszczona tablica fundacyjna, w jej górnej części widać ślady po herbie (prawdopodobnie fundatora). Fasada świątyni powtarza kompozycję fasady kościoła Pijarów w Warszawie. Jest to interesujący przykład zapożyczenia artystycznego w okresie późnego baroku. Takie samo rozwiązanie zastosowano w grupie kościołów zbudowanych w ciągu dwudziestu lat na zamkniętym obszarze o promieniu ok. 100 km w sąsiedztwie Żytomierza i Berdyczowa. Należą do nich także kościoły w Mańkowcach, Ostróżku Wielkim, Toporach, Iwankowie i św. Barbary w Berdyczowie. Można zaryzykować przypuszczenie, że między Warszawą a obszarami dawnych Kresów w XVIII w. istniały kontakty artystyczne. ;.;**. ,f ras Stara Kotelnia. Kościół p.w. św. Antoniego 161 Starościńce Obok kościoła znajdują się resztki dzwonnicy. Warto zwrócić uwagę na bramę cmentarza przykościelnego. Otrzymała ona wyszukane kształty, nawiązujące do fasady kościoła: ukośnie ustawione filary z półkolumnami. Obecny stan świątyni pozostawia wiele do życzenia, w zasadzie jest pozbawiona tynków, ze zniszczoną dzwonnicą i bramą wejściową. Resztki zdewastowanych urządzeń mówią o sowieckim gospodarowaniu w ostatnich pięćdziesięciu latach. Coś się tu jednak ostatnio robi: budynek przykryto nowym dachem, wstawiono też nowe, porządne drzwi. Według informacji uzyskanej w Żytomierzu kościół w 1994 r. zwrócono wiernym, ksiądz dojeżdżał z Żytomierza. Qt) Starościńce. Cerkiew Starościńce (CrapocTHHiji) rej. Pohrebyszcze, okr. winnicki ** Cerkiew, murowana, klasycystyczna, zbudowana w połowie XIX w. na planie krzyża, z potężną kopułą na wielobocznym bębnie. Fasady wykonane w stylu późnego klasycyzmu, podzielone na dwie kondygnacje. Pierwsza jest ozdobiona grubo ciosanym kamieniem, w drugiej rozmieszczone są okna mające proste obramienia, które opierają się o poziomy gzyms. Szczególną uwagę poświęcono zachodniemu wejściu, które zostało 162 Stawiszcze ozdobione portykiem, składającym się z czterech zdwojonych kolumn toskańskich i zakończonym trójkątnym frontonem. Baszta znajdująca się na terenie kołchozu jest pozostałością dawnego zespołu dworskiego, zniszczonego w 1918 r. (JT,ZH) Stawiszcze stolica rejonu, okr. kijowski * Pałac wzniesiony w II poł. XIX w. przez Aleksandra Bra-nickiego. Pałac składał się z trzech budynków: środkowego parterowego (mieszczącego komnaty mieszkalne i reprezentacyjne) i dwóch piętrowych, neogotyckich skrzydeł bocznych (połączonych kiedyś krytymi, oszklonymi galeriami). Do dziś z całego pałacu ocalało tylko jedno skrzydło, przebudowane gruntownie na szpital. Niegdyś pałac był otoczony założonym w 1857 r. parkiem krajobrazowym i ogrodem botanicznym, prowadzonym przez Antoniego Andrzejowskiego. Aleksander Branicki (1821-1877) otrzymał Stawiszcze po tym, jak ojciec jego, hetman Franciszek Ksawery Branicki, podzielił swe latyfundium między czterech synów. Aleksander był kolekcjonerem dzieł sztuki, przyrodnikiem i podróżnikiem, pierwszym polskim fotografem--amatorem, a także wielkim filantropem. Za poparcie Powstania Styczniowego został zesłany w głąb Rosji, a zwolniony — wyjechał na Zachód, gdzie zmarł. Syn Aleksandra, Władysław Pius Branicki (1846-1914), był także kolekcjonerem dzieł sztuki i społecznikiem. Zakładał dla ludności wiejskiej szpitale i ambulatoria, rozwinął przemysł cukrowniczy, wprowadził wzorową gospodarkę rolną i leśną. Wszystko uległo zniszczeniu po przewrocie bolszewickim, łącznie z katolickim kościołem p.w. Św. Trójcy (wnętrza olśniewały bogactwem — były tam kararyjskie marmury, obrazy mistrzów włoskich i wspaniałe organy). Bolszewicy rozebrali kościół do fundamentów, a na jego miejscu postawili dom kultury... Cmentarz katolicki z nagrobkami okolicznej szlachty, położony w lesie za pałacem. (ZH) 163 Steblów Steblów (Ore6jiiB) rej. Korsuń, okr. czerkaski ...na Ukrainie, czy się dotąd wznosi Przed domem Hołowińskich, nad brzegami Rosi Lipa tak rozłożysta, że przed jej cieniami Sto młodzieńców, sto panien szło w taniec parami? Adam Mickiewicz * Pawilon dawnego pałacu (rozebranego w 1982 r.). Pałac ten wzniesiony był przez Hołowińskich na pocz. XIX w. Pawilon jest dwukondygnacyjny, jedyną ozdobę stanowi fryz kostkowy. W 1994 r. obiekt był całkowicie opuszczony. Muzeum Iwana Neczuja-Łewyćkiego, pisarza ukraińskiego (1838-1918) urodzonego w Steblowie. W 1994 r. był w muzeum „kącik mickiewiczowski", urządzony staraniem kustosza Serheja Hawrusa, który zabiegał o przeniesienie ekspozycji do wspomnianego pawilonu pałacowego. W XVII w. Steblów zamieszkany był przez Kozaków. Po ugodzie hadziackiej wrócił do Rzeczypospolitej. W 1664 r. Stefan Czarniecki rozgromił Kozaków, którzy jednak powrócili pięć lat później pod wodzą atamana Doroszeńki, służącego Turcji. Turcy przepędzili całą ludność na drugi brzeg Dniepru. Steblów został ponownie zasiedlony w 1710 r., gdy stał się własnością Jabłonowskich. Aleksander Jabłonowski był autorem Tablic genealogicznych oraz wydanej po francusku książki L'empire des Sarmates. Jego syn natomiast, August Dobrogost Jabłonowski, zasłynął jako awanturnik: ubierał się po kozacku i z oddziałem kozackim najeżdżał dobra sąsiadów. W 1812 r. majątek kupił Onufry Hołowiński. Syn jego, Herman, gościł w 1825 r. Adama Mickiewicza (stąd cytowany fragment wiersza 0 Steblowie). Później przez długie lata przechowywano z pietyzmem żelazne łóżko, na którym sypiał Wieszcz. Dwór Hołowińskich był ośrodkiem życia towarzyskiego. Gościli tu m.in. hr. Gustaw Olizar, Michał Grabowski 1 metropolita Hołowiński. W pałacu była bogata biblioteka, a wokół pałacu ogród, rozciągający się wśród skał nad rzeką Roś. 164 Strzyżawka nad Bohem Po przewrocie bolszewickim w pałacu umieszczono stację traktorową, wycięto park, pałac doszczętnie zniszczono (dopiero wl982r.!),ana miejscu parku urządzono boiska sportowe. (ZH) Strzyżawka nad Bohem (OrpnacaBica) rej. Winnica, okr. winnicki ** Kościół katolicki p.w. Matki Bożej Bolesnej, ufundowany w 1827 r. przez Mikołaja Grocholskiego. Za czasów sowieckich zamieniony na magazyn, a później na klub. Wnętrza zostały doszczętnie zniszczone, podobnie jak wieżyczka z kulą i krzyżem, zdobiąca niegdyś świątynię. Kościół zwrócono wiernym w 1990 r. Fasada akcentowana jest pozornym ryzalitem, główne wejście — ujęte wgłębnym portykiem z dwóch kolumn toskańskich. W elewacjach bocznych także ryzality. Całość obiega dokoła fryz z tryglifami i rozetami. Strzyżawka. Kościół p.w. Matki Bożej Bolesnej Strzyżawka otrzymała prawa miejskie dopiero w XVIII w. Od Potockich kupił dobra Michał Grocholski, a wnuk jego, również Michał, wybudował kościół i piękny pałac otoczony parkiem angielskim i ogrodami. Była w nim wspaniała kolekcja obrazów. Rezydencja została splądrowana i spalona przez bolszewików już w 1918 r. Część zbiorów udało się wywieźć do Warszawy, gdzie spłonęły jednak w 1944 r. Zniszczono też kaplicę grobową Grocholskich, stojącą na urwisku nad Bohem. 165 Sucholasy W czasie wojen rosyjsko-tureckich mieścił się w pałacu przez jakiś szpital dla rann,ycri jeńców tureckich. Na cmentarzu zmarłych jeńców ^ 1877 r. Tadeusz Grocholski postawił marmurowy pomnij z turecką inskrypcją, za co otrzymał wysoki order od sułtana Abdul Hamida. (ZH) Sucholasy (Cyxojiicn) rej. Biała Cerkiew, okr. kijowski Cerkiew p.w. Przemienienia Pańskiego (Preobrażeń-ska), w środku wioski, na brzegu rzeki Roś. Wybudowana w połowie XIX w. na miejscu dawniejszej cerkwi. Drewniana, na kamiennym fundamencie, na planie krzyża, pionowo oszalowana. Składa sję z pięciu zrębów z przybudówkami. Jedna kopuła je^t zwieńczona małą kopułką. We wnętrzu zachowały się n>aiOwidła z XIX w. Wszystkie zręby oprócz środkowego nabyte płaskim sufitem. (JT) Sulimówka rej. Boryspol, okr. kijowski ** Cerkiew p.w. Opieki \iatki Bożej (Pokrowska), w centrum wioski. Wybud<->wana w iatach 1622-1629 z fundacji hetmana kozackiego i. Sulimy. Kamienna, otynkowana, na planie wydłużon ego prostokąta, z nieco szerszym, kwadratowym prezbiterium, zamkniętym apsydą. Oryginalna kopuła nad prezb^terium nie zachowała się, istniejąca pochodzi z 1838 r. Pierwotny wygląd cerkwi został również zniekształcony przevz trójpoziomową dzwonnicę nadbudowaną od strony fas%dy głównej w 1900 r. Jest to jeden z wcześniejszych zabytków cerkiewnej architektury ukraińskiej XVII w. Znana ^ historii sztuki ukraińskiej ikona Pokrowu (lata trzydzieste XVIII w), oraz dwa portrety kozackich atamanó-w z połowy XVIII w, które dawniej znajdowały się w cer ^wi; obecnie przechowywane są w Muzeum Historii Ukrai;ny w Kijowie. (JT) Sutyska ) rej. Tywrów, okr. winnicki Fragmenty zamku (belwederu) nacj Bohem (w dawnych wiekach wieś należała do Potockich). 166 Szarogród * Baszta czworokątna, wzniesiona z kamienia, zwieńczona czterema wieżyczkami na narożach, nakryta dachem namiotowym, zapewne pozostałość pałacu hrabiego D. Heydena, właściciela Sutyski w końcu XIX w. Zachował się także fragment bramy wjazdowej: dwu-kondygnacyjny filar bramny z boniowanymi narożami i ostrołukowym oknem w drugiej kondygnacji, jak również domek odźwiernego. Całość otacza park krajobrazowy, opadający tarasami ku rzece. Obiekty te nie zostały uwzględnione w dziełach R. Afta-nazego. (ZH) Szamrajewka (IIIaMpaiBKa) rej. Skwira, okr. kijowski Cerkiew p.w. św. Spirydona, zbudowana w 1849 r. (podobno z fundacji Branickich) na pagórku w centrum wsi, na miejscu, gdzie znajdowała się dawniejsza, drewniana cerkiew z początku XVIII w. Cerkiew jest murowana, zbudowana na planie krzyża greckiego, z niewielkim przedsionkiem. Nad prezbiterium potężna kopuła na bębnie z półkoliście zamkniętymi oknami. Fasady budynku są skąpo dekorowane sztukatorskimi gzymsami. Wygląd budynku wyróżnia się surową prostotą, jest to przykład prowincjonalnej architektury klasycystycznej. OT) Szarogród (IHapropon) stolica rejonu, okr. winnicki Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1383 r. Od właściciela, Wasyla Karaczewskiego, otrzymała nazwę Karaczew. W 1578 r. miasteczko przeszło na własność króla Stefana Batorego, który podarował je hetmanowi Janowi Zamoyskiemu, dając mu w 1579 r. prawo założenia miasta Szary (Stary) Gród u ujścia rzeczki Kiełbaśnej do Moraszki. Lokacja nastąpiła w 1585 r., trzy lata później król Zygmunt III nadał Szarogrodowi prawa magdeburskie. Miasto rozwijało się. Kanclerz Zamoyski wzniósł zamek i mury obronne, gdyż Szarogród był narażony na ataki tatarskie. Spadkobiercą Jana (zm. 1605) był Tomasz Zamoyski. Córka Tomasza, Anna Barbara, wniosła 167 Szarogród dobra w posagu Aleksandrowi Koniecpolskiemu. Jego syn Stanisław (zm. 1682), właściciel kilkunastu miast i blisko dwustu wsi, nie mając potomstwa, zapisał swój majątek stryjowi, Janowi Aleksandrowi Koniecpolskiemu. Miasto zostało zniszczone w czasie buntu Chmielnickiego, a od 1672 r. zajęte było przez Turków. W 1699 r. powróciło do Polski. Po wymarciu Koniecpolskich majątek przeszedł w ręce Jerzego Walewskiego, od którego Szarogród kupił Jerzy Aleksander Lubomirski. Ostatnią (do 1917 r.) właścicielką Szarogrodu była Julia Branicka, żona Władysława. Szarogród. Kościół p.w. św. Floriana **** Kościół p.w. św. Floriana. Pierwszy kościół zbudowany w 1595 r. z fundacji Jana Zamoyskiego, a konsekrowany w 1636 r. przez biskupa kamienieckiego Pawła Wołuckiego, zniszczyli Kozacy w 1648 r. Odbudowano go dopiero w 1717 r. W XIX w. kościół dwukrotnie przechodził gruntowny remont (1845 i 1899). Obecnie opiekują się nim bernardyni, parafia katolicka w Szarogrodzie liczy ok. 3000 wiernych. W 1983 r. duszpasterzem tutejszej parafii został o. Albert Turowski, który po erygowaniu klasztoru (6 kwietnia 1993 r.) został mianowany także gwardianem. Kościół zbudowany na planie podłużnym, trzynawowy, prezbiterium zamknięte apsydą, od strony południowej przylega do niego boczne pomieszczenie. Barokowa, bez-wieżowa fasada ozdobiona pilastrami i rozczłonkowanymi gzymsami. Wejście do kościoła obudowane niewielkim przedsionkiem. We wnętrzu świątyni zachowały się pięk- 168 Szarogród nie rzeźbione XIX-wieczne stacje Drogi Krzyżowej, a także fragmenty XVIII-wiecznych polichromii. Plac kościelny jest otoczony murem, na dziedziniec prowadzi barokowa brama, w niszy frontonu znajduje się figura Chrystusa. W 1991 r. w zakrystii wisiał portret fundatora. * * Monaster p.w. św. Mikołaja był wzniesiony dla bazylianów. Sprowadził ich Stanisław Lubomirski. Budowa rozpoczęła się w 1782 r. W monasterze założono seminarium duchowne, które przekształciło się w uczelnię teologiczną, funkcjonującą do lat dziewięćdziesiątych XIX w. Pobierali tu nauki znani ukraińscy pisarze: S. R. Rudański i M. M. Kociubiński. Na kompleks składają się sobór p.w. św. Mikołaja i pomieszczenia klasztorne, całość otacza mur z wieloboczną basztą i bramą wejściową. Pozostałości starego muru oraz baszta obronna wskazują, że klasztor został wzniesiony na ruinach starego zamku. Centralne miejsce w zespole zajmuje klasycystyczny sobór zbudowany w 1829 r., na planie krzyża, z dodatkowymi pomieszczeniami od strony fasady głównej. Na skrzyżowaniu naw wznosi się potężna kopuła, osadzona na ośmiokątnym bębnie. Fasada główna akcentowana jest czterokolumnowym, doryckim portykiem. Wewnątrz świątyni zachowały się XIX-wieczne malowidła. W tympanonie nad wejściem głównym malowidło przedstawiające św. Mikołaja, a nad nim (oddzielona Szarogród. Sobór p.w. św. Mikołaja 169 Szarogród Szarogród oknem) Trójca Święta. Od strony wschodniej do świątyni przylega skrzydło zabudowań klasztornych z przełomu XVIII i XIX w. Szarogród. Synagoga ** Synagoga. Wkrótce po założeniu miasta (1585) Za-moyski wydał Żydom zezwolenie na wybudowanie bożnicy. Została zniszczona w 1595 r. wraz z całym miastem. Gmina żydowska wzniosła istniejącą do dziś synagogę w poł. XVII w. Po zdobyciu miasta (pod koniec XVII w.) Turcy przekształcili synagogę w meczet. W 1765 r. gmina liczyła ponad 2000 Żydów. Chasydyzm szerzyli tu Naftali Herz i Jakub Józef z Połonnego. Pod koniec XIX w. Żydzi stanowili ponad 70% wszystkich mieszkańców Szaro-grodu. Ogromne straty ponieśli podczas okupacji niemieckiej i rumuńskiej, ale mieszkali w Szarogrodzie jeszcze w latach siedemdziesiątych XX w. Synagoga znajduje się nad brzegiem rzeczki Kiełbaśnej. Jest to budowla murowana, dziewięciopolowa, typu salowego, z dachem ukrytym za renesansową attyką ze strzelnicami. Wzdłuż ściany południowej trzy półkoliście przesklepione okna. Od wschodu sala została wydłużona o dostawione później (prawdopodobnie w początkach XVIII w.) dwukondygna-cyjne przęsło. W części przybudowanej zachodnią elewację podkreśla wysunięcie z barokowym szczytem. Nie zachowało się wyposażenie wnętrza ani sklepienie sali głównej. Aron ha-kodesz i bimę znamy tylko z przedwojennej fotografii. Oglądając dziś zabytek, należy pamiętać, że jest to jedna z najstarszych synagog na terenie Ukrainy. 170 Obecnie mieści się w niej zakład produkujący soki i wino. Fakt ten ma i swoją dobrą stronę. Zabytek nie jest zaniedbany i porzucony, jego właściciele (świadomie lub nie) dbają w jakiś sposób o niego. * Zespól zamkowy pochodzący z końca XVI w. zachował się dość dobrze. Dawniej był zapewne elementem fortyfikacji miejskich. Zamek od południa zamyka kamienna ściana, od wschodu mur obronny wzmocniony szkar-pami, a pozostałe ramiona tworzą zabudowania pochodzące z różnych czasów. W centrum dwukondygnacyjny budynek z kamiennymi, otynkowanymi ścianami, zwieńczony ślepą attyką. Zachowały się ślady strzelnic. Pomieszczenia pierwszej i drugiej kondygnacji mają sklepienia kolebkowe i krzyżowe. Parterowa komnata ma drewniany strop, charakterystyczny dla mieszkalnego budownictwa XVI-XVII w. Wejście jest w fasadzie głównej. Znawcy zaliczają budynek do renesansowych kamienic, tzw. „domów pańskich". Zapewne XIX-wiecznym elementem jest prostokątna, niewielkich rozmiarów baszta (w północno--wschodnim narożniku dziedzińca). * * Cmentarze. W mieście zachowały się cmentarze trzech wyznań. Prawosławny i katolicki usytuowane są w północnej części śródmieścia, w obrębie katolickiego zachowała się kaplica z pocz. XIX w. oraz kilkanaście nagrobków o dużych walorach artystycznych. Stoki doliny rzeczki Kiełbaśnej zajmują natomiast cmentarze żydowskie: częściowo zachowany stary (na prawym brzegu) oraz nowy (na lewym brzegu). ** Zabudowa miejska. Warto na nią zwrócić uwagę, będąc w Szarogrodzie. Składa się ona z budynków ustawionych w jednym rzędzie, zazwyczaj szczytami do ulicy, rozdzielonych wąskimi przechodami. Są to na ogół domy parterowe, rzadziej piętrowe. W większości mają konstrukcję szachulcową wypełnioną gliną, jako budulca używano też miejscowego wapienia. Pod wieloma z nich znajdują się lochy, wykute w skale i nadal niezbadane. Fasady często ozdobione drewnianymi gankami i galeryjkami ze skromną ciesielską dekoracją. Na wielu domach zachowała 171 Szkarówka się czerwona dachówka, która przydaje malowniczości panoramie miasta. (jt, ZH) Szkarówka (IHKapiBKa\ rej. Biała Cerkiew, okr. kijowy Cerkiew p.w. Zesłania Ducha Świętego, zbudowana w 1750 r. na wysokim prawym brzegu rzeki Rosi, na miejscu dawnej cerkwi z 1706 r. Drewniana, pięcio-zrębowa, jednokopułowa> ściany pionowo oszalowane, udekorowane portykami.' w 1840 r. obiekt poszerzono o przybudówki i podniesiono na kamienny fundament. Centralna nawa nakrytą kopułą, ZA§ boczne — płaskimi sufitami. We wnętrzu ząchOWały się malowidła z XIX w. (w kopule oraz na suficie kruchty). OT) Szpików rej. Tulczyn, okr. winnicki * Pałac barokowy, ongiś obszerny; wzniesiony po 1760 r. przez Leonarda ŚwiejkoWskiego. Do początków XX w. zachowany był w dobryr^ stanie składal się z szeregu połączonych ze sobą dwukc>ncłygnacyjnych skrzydeł, zamykających wewnętrzny, czw0roboczny dziedziniec. W 1907 r. pałac strawił pożar, odbudowano go wkrótce, lecz za czasów sowieckich nastąpi dewastacja obiektu. Do dziś przetrwały trzy skrzyciła pałaCu i wieża dwuosiowa ze sklepioną bramą przeja2<:iową przetrwały też resztki wspaniałego niegdyś parku Ze starodrzewem. Na terenie majątku znajdowała się jedna z pierwszych cukrowni, założona w \ 844 r ez świejkowskich. Dziś po zabytku nie ma nawet śladu. (ZH) Szpoła (Elnojia) stolica rejonu, okr. czerka_s Jo ** Pałac z połowy XIX ^ (niewymieniony przez R. Afta- nazego). Jest to zacho\^ana w dobrym stanie dwukondy- gnacyjna budowla. W ot}U fasadach (głównej i ogrodowej) ryzality, w głównej z^ieriCzone trójkątnymi frontonami. W środkowej części fei^ady głównej kolumnowy portyk z tarasem. W fasadzie ogrodowej złocone, kanelowane 172 Talne kolumny żeliwne na marmurowych podstawach, w dolnej części płasko rzeźbione girlandy. Nad portykiem stiukowe dekoracje (putta i ptaki wśród girland). We wnętrzach pałacowych mieści się obecnie szkoła z internatem. Obok pałacu parterowa oficyna. Całość otacza park krajobrazowy. Zespół pałacowy położony jest kilka kilometrów od centrum miasta. W samym mieście przetrwało kilka budynków z przełomu XIX i XX w., dekorowanych wieżyczkami, kamiennymi fryzami i ostrołukami. Szpoła, założona w XVI w., należała w XVIII w. do Lubomirskich, którzy sprzedali dobra ks. Potiomkinowi. Ostatnią właścicielką była hrabina Urusowa. (ZH) Talne (TajibHe) stolica rejonu, okr. czerkaski Zamek myśliwski hrabiów Szuwałowów z przełomu XIX i XX w. Obiekt dobrze utrzymany, w części pomieszczeń znajduje się muzeum rolnictwa. Na dziedzińcu przed wejściem płyty nagrobne Szuwałowów oraz spokrewnionej z nimi słynnej piękności i awanturnicy Zofii z Glavanich Potockiej, uratowane przez kustosza muzeum z miejscowej cerkwi, którą przebudowano na piekarnię. Sarkofag Potockiej jest uszkodzony, wewnątrz nie ma szczątków. Talne. Zamek myśliwski Szuwałowów 173 Taraszcza Willa modernistyczna (obecnie ośrodek zdrowia), również dawna własność hr. Szuwałowów. Kościół rzymskokatolicki, za czasów sowieckich przebudowany na fabrykę, obecnie zwrócony wiernym. Wokół kilka nagrobków szlacheckich z polskimi inskrypcjami. (ZH) Taraszcza (Taparna) stolica rejonu, okr. kijowski Kościół katolicki, neogotycki, z czerwonej cegły, zbudowany na pocz. XX w. Władze sowieckie gruntownie przebudowały kościół na szkołę muzyczną, ale bryła zewnętrzna pozostała nienaruszona. Usunięto jedynie z fasady krzyż, zastępując go wyobrażeniem harfy. Wewnątrz przetrwało sklepienie klatki schodowej oraz drewniane belkowanie nawy, które można zobaczyć z galeryjki na pierwszym piętrze. Na zachodnich obrzeżach miasta, w lesie, ok. 500 m od kościoła, przetrwał zdewastowany cmentarz z grobami okolicznej szlachty (m.in. dr. Adolfa Rykmana (zm. 1890) artysty i autora Opisu miasta Taraszczy). W samym mieście zachowało się kilka starych domów oraz budynek dawnego gimnazjum państwowego, dwu-kondygnacyjny, z dwoma skrajnymi ryzalitami. W XVI w. Taraszcza była samotnym, bezludnym uroczyskiem na „czarnym szlaku" tatarskim. Założycielem pierwszej osady był płk Błędowski, starosta trembowel-ski (z nadania Augusta II). Kolejnymi właścicielami byli Strutyńscy i Buszowscy. Wiadomo, że w Taraszczy istniał wówczas zamek, nie ma po nim jednak nawet śladu. Po 1791 r. (przywilej lokacyjny) starostą był Mikołaj Piaskowski. (ZH) Tiutiunniki (Tiotiohhhkh) rej. Cudnów, okr. żytomierski Dwór w całkowitej ruinie, drewniany, jednopiętrowy, w bardzo złym stanie. Nie wiadomo, kiedy powstał i kto był właścicielem. Dwór do 1990 r. był wykorzystywany 174 Tomaszpol przez miejscowy kołchoz, następnie była w nim sala weselna, a po 1994 r. został opuszczony. Wkrótce zapadły się stropy. Według miejscowej tradycji w dworze tym mieszkał przez jakiś czas słynny polski kompozytor i pianista Juliusz Zarębski. (JT) Tołsty Las (Tobcthh JTic) rej. Iwanków, okr. kijowski Cerkiew p.w. Zmartwychwstania Chrystusa zbudowana w 1760 r. w centrum wsi, drewniana, o trzech kopułach. Zachowały się malowidła z XIX w. W 1897 r. do babińca dobudowano dzwonnicę o dolnej kondygnacji czworobocznej, a górnej ośmiobocznej. (JT) Tomaszpol (ToMamnijib) stolica rejonu, okr. winnicki Kościół katolicki p.w. Matki Bożej Szkaplerznej, murowany, fundowany w 1812 r. przez Potockich (na miejscu drewnianego z 1769 r.). Za czasów sowieckich od 1934 r. mieścił się w nim skład, następnie dom kultury i wreszcie dyskoteka. Główny ołtarz zniszczono, zabrano trzy dzwony, wybudowano ściany działowe. W 1991 r. po usilnych staraniach wierni odzyskali kościół. W 1994 r. usunięto strop dzielący wnętrze i odbudowano wieże Tomaszpol. Nagrobek Ludwiki Jokisz 175 Topory____________,____---------------------------------------------- koścjelne. Ozdobą głównej fasady jest czterokolumnowy portyk- Na ^dewastowanym cmentarzu katolickim przetrwał w zaroślach piękny * pomnik Ludwiki baronówny Jokisz (zm. 1844) z inskrypcją: „Westchnij za duszę Ludwiki". Miasteczko, w którym zachowało się sporo starych domów, w większości drewnianych, należało od XVII w. kolejno do Zamoyskich, Koniecpolskich, Róży hr. Branickiej, LubOmirskich, wreszcie do ks. Dołgorukowa, od którego kupił je niejaki Bekers. 0X ZH) Topmy (TonopH) re; jióżyn, okr. ży Kościół p.w. Św. Trójcy, ufundowany w 1800 r. przez Antoniego Bonawenturę Konopackiego. Budowę parafialnej świątyni rozpoczęto w 1802 r., a zakończono rok później, poświęcił ją ksiądz Wincenty Żylichowski. Jest to budowla jednonawowa, trójprzęsłowa, z krótkim prezbiterium za-mkpiętym prostą ścianą. Fasada późnobarokowa, arkada wewnętrzna jest spłaszczona, ozdobiona boniowanymi narożnikami. Kościół jest bardzo zdewastowany. Za czasów sołeckich przebudowano go na dom kultury i bibliotekę. Od 1985 r. opuszczony i pozostawiony własnemu losowi. Utracił wieże i bogate wnętrze (przedzielone stropem!). Przetrwała opilastrowana fasada kolumnowa. Q% ZH) rej. Żytomierz, okr. żytomierski Motiaster Troicki (męski), założony w XV w. przez Włodzimierza, księcia żytomierskiego. W skład monasteru wchodzi cerkiew Preobrażeńska, wzniesiona w stylu rcsyjsko-bizantyjskim w latach 1854-1873 na miejscu dawniejszej, drewnianej. W cerkwi znajduje się cudowny obraz Matki Bożej. W dawniejszych czasach Tryhory były dla prawosławnych ważnym miejscem pielgrzymkowym, drugim co do znaczenia na Ukrainie po Ławrze Poczajow-skiej - 176 Tulczyn Klasztor położony jest malowniczo na skale nad rzeką Teterew. W grocie, dostępnej tylko od rzeki, miał się przez jakiś czas ukrywać biskup Jan Paweł Woronicz. (ZH) TUlczyn ) stolica rejonu, okr. winnicki "Kościół i klasztor dominikanów. Pierwotnie istniały w Tulczynie klasztor i kościół zbudowane z drewna w 1638 r. przez Adama Kalinowskiego. W 1648 r. Kozacy zamordowali wielu dominikanów. W 1784 r. rozpoczęto budowę murowanej świątyni z fundacji Stanisława Szczęsnego Potockiego, który jej podziemia przeznaczył na mauzoleum rodzinne. Kościół wzniesiony jest na planie krzyża. Nad środkową częścią nawy wznosi się kopuła z latarnią i krzyżem. Fasada jest rozczłonkowana pilastrami. Trzynawowe wnętrze świątyni dekorowały mozaikowe ołtarze. Wedle relacji z XIX w. w głównym ołtarzu miał się znajdować obraz Zdjęcie z Krzyża włoskiego malarza. Fundatora pochowano w kaplicy cmentarnej. Tulczyn. Dawny zespół dominikański W 1833 r. dominikanie ukazem carskim zostali usunieci z Tulczyna, kościół zabrano na prawosławną cerkiew. Po rewolucji bolszewickiej kościół i klasztor zamienione zostały na biura i magazyny, wieżę kościelną rozebrano. Po II wojnie światowej w klasztorze umieszczono szkołę muzyczną (w części budynków funkcjonuje ona nadal), a w kościele urządzono sałę widowiskową i klub. Obecnie 177 Tulczyn świątynię użytkuje cerkiew prawosławna patriarchatu moskiewskiego. Zabytek jest od lipca 2001 r. remontowany. We wnętrzu zachowała się w dobrym stanie dekoracja sztukatorska, ściany pokryto nowymi malowidłami. Kościół parafialny p.w. św. Stanisława Kostki, przebudowany w 1876 r. z kaplicy cmentarnej, neogotycki. Do niedawna mieścił się w nim pałac ślubów, obecnie został zwrócony wiernym. Do tej świątyni przeniesiono w 1876 r. sarkofagi Potockich i trumnę S. Trembeckiego. Podczas sowieckiej przebudowy prochy Potockich wyrzucono z krypty, a Trembeckiego — przeniesiono na cmentarz. Cerkiew p.w. Zaśnięcia NMP ufundował w 1789 r. Szczęsny Potocki. Jest zbudowana w stylu klasycystycznym, murowana, na planie krzyża, jednokopułowa (bęben i kopuła drewniane). Do wschodniej części przylegają wąskie boczne pomieszczenia. Od strony północnej dzwonnica z poł. XIX w., murowana, dwukondygnacyjna. Pierwsza kondygnacja na planie kwadratu, z przybudówkami, górna — ośmiościenna. Cerkiew i dzwonnicę otacza wysokie, murowane ogrodzenie z końca XIX w. Tulczyn. Paląc **** Pałac. Dobra tulczyńskie król Zygmunt III Waza nadał Walentemu Aleksandrowi Kalinowskiemu. Drogą kolejnych spadków i posagów w posiadanie Tulczyna wszedł Franciszek Salezy Potocki, a następnie jego syn — Szczęsny. Mając potężną fortunę (kilkadziesiąt miast!), na swoją siedzibę obrał Tulczyn. W 1775 r. rozpoczął budowę wspaniałej rezydencji, w pobliżu Humania założył słynny ogród, od imienia jego żony zwany Zofiówką. W 1787 r. Tulczyn odwiedził król Stanisław August Poniatowski, 178 Tulczyn który był zachwycony rezydencją. Pałac był monumentalny. Główny korpus miał 68 m długości, a każde ze skrzydeł bocznych ok. 80 m. Wszystkie budynki były dwukondygnacyjne. Wnętrza, wedle przekazów, urządzone były z przepychem. Mieściły m.in. galerię portretów rodzinnych, kolekcję malarstwa, srebra, gobeliny i inne dzieła sztuki, archiwum z dokumentami z XIV i XV w. Jednym z rezydentów pałacu był poeta Stanisław Trembecki, który zmarł w Tulczynie w 1812 r. i jest obecnie pochowany na szczątkowym cmentarzu katolickim. Świetność Tulczyna trwała do śmierci Stanisława Szczęsnego Potockiego (1805). Po nim dobrami zarządzała jego trzecia żona, słynąca z urody Zofia z Glavanich, Greczynka. Dobra przypadły w 1809 r. jej dzieciom. W 1820 r. ją i resztę rodzeństwa podstępnie usunął z Tulczyna jej syn Mieczysław. Po burzliwym życiu Mieczysław Potocki zamieszkał we Francji. Klucz tulczyński sprzedał w 1869 r. Marii z Potockich Stroganowowej (córce swojego najmłodszego brata Bolesława). Rezydujący w Niemirowie Stroga-nowowie odstąpili Tulczyn ks. Piotrowi Oldenburskiemu, który niebawem sprzedał go ministerstwu dóbr cesarskich. Pałac długo nie miał stałego przeznaczenia. Od 1892 r. i po rewolucji mieścił kasyno oficerskie. Pożar w 1928 r. zniszczył górne piętro. W latach siedemdziesiątych XX w. pod kierownictwem architekta Ludmiły Borysowej rozpoczęła się odbudowa pałacu. Budynek kordegardy stoi przy wjeździe na dawny dziedziniec gospodarczy z wejściem do hal targowych w dolnej kondygnacji. Budynek administracyjny, opodal kordegardy, jednopiętrowy, wysoko podpiwniczony, z elewacją dekorowaną pilastrami. Park krajobrazowy Chorosza został założony w 1793 r. przez Francuza Piotra Lenreau. O jego uroku stanowił stary drzewostan, rozlewiska rzeki Silnicy połączone kanałami, liczne aleje, mostki i altany. Zdewastowany za czasów sowieckich, obecnie park prawie nie istnieje. * Dom Dekabrystów to przykład domu mieszczańskiego z końca XVIII w. Nazwę zawdzięcza przekazowi mówiącemu, że w latach 1818-1825 zbierali się w nim dekabry- 179 Tulińce ści. Budowla późnoklasycystyczna, murowana, parterowa. W głównej fasadzie czterokołumnowy portyk z trójkątnym frontonem. Półokrągły ryzalit podzielony pilastrami. Od 1925 r. mieści się tu muzeum krajoznawcze. (JT, ZH) TWińce rej. Mironówka, okr. kijowski Cerkiew p.w. Narodzenia Matki Bożej, na skraju wsi. Drewniana, trój kopułowa, na kamiennym fundamencie, z dwukondygnacyjną dzwonnicą. Ściany oszalowane pionowo, dzwonnicy poziomo. Wewnątrz zachowały się malowidła z XIX w. w owalnych medalionach. (JT) Turczynówka rej. Cudnów, okr. żytomierski * Pałac w parku, zbudowany w latach 1899-1900. Przez pewien czas był własnością wzbogaconego chłopa Mikołaja Tereszczenki. Murowany, prostokątny w planie, jednopiętrowy, z dwoma słabo występującymi środkowymi ryzalitami na głównej i tylnej fasadzie, z wbudowaną werandą. Środkowy, wąski ryzalit głównej fasady z przedsionkiem--tarasem nad wejściem jest zakończony trójkątnym szczytem. Główna fasada zamknięta od lewej strony narożną wieżą (na poziomie budynku), zakończoną iglicą, od prawej — narożnym, trójkątnym wykuszem z namiotowym dachem Za podstawę architektonicznych form budynku przyjęto motywy renesansowe, zmodernizowane i przero- Turczynówka. Pałac 180 Tymoszówka bione zgodnie z techniczno-artystycznymi możliwościami cegły. We wnętrzu ściany i sufity są ozdobione sztukaterią. Wewnętrzny rozkład charakteryzuje się rozmieszczeniem pomieszczeń dookoła środkowego holu. W budynku mieści się szkoła, do parku prowadzi ozdobna brama. (JT) Tymoszówka. Dom kultury z salą Szymanowskiego Tymoszówka (THMOiniBKa) rej. Kamionka, okr. czerkaski Sala Karola Szymanowskiego w nowym domu kultury, otwartym w 1990 r. Ekspozycję zorganizowano staraniem szkół muzycznych z Kirowogradu i kilku innych instytucji. W dniu 6 października 1882 r. urodził się w Tymo-szówce, w dworze swych dziadków, jeden z najwybitniejszych kompozytorów polskich, Karol Szymanowski. Dom tył parterowy, z jasnym dachem, z jednej strony otoczony lipami. (...) Przez całą długość domu ciągnęła się biała weranda, gęsto tikim winem obrosła — tak wspomina Z. Szymanowska w Opowieściach o naszym domu. Karol wczesne dzieciństwo spędził w pobliskiej Or-tówce, a do Tymoszówki rodzice jego powrócili dopiero po śmierci dziadka Feliksa. Karol w Tymoszówce uczył się muzyki od ojca, potem od ciotki Marii. Dalsze nauki pobierał w pobliskim Jelizawietgradzie (dziś Kiro-wograd). Oba dwory zniszczone zostały doszczętnie po przewrocie bolszewickim w 1917 r. Na miejscu dawnego dworu Szymanowskich wybudowano kilkanaście lat temu 181 Tywrów ogromny budynek szkolny, z parku nie zostało ani jedno drzewo. W 110 rocznicę urodzin kompozytora odbył się w Tymoszówce wieczór jego muzyki z udziałem gości z Kirowogradu i Czerkasów. (ZH) Tywrów. Dawny kościół parafialny Tywrów stolica rejonu, okr. winnicki * Kościół p.w. Michała Archanioła i klasztor oo. dominikanów. Według dokumentów najdawniejszym właścicielem Tywrowa był Herman Daszkiewicz, następnie rodzina Kleszczewskich, później — Jaroszyńskich, wreszcie Kaletyńskich. Michał Jan Kaletyński (zm. 1756), chorąży bracławski, odbył wraz z żoną w 1739 r. pielgrzymkę do Częstochowy, skąd przywiózł kopię cudownego obrazu Matki Boskiej. Obraz, umieszczony we dworze, zasłynął cudami, więc został przeniesiony do cerkwi św. Mikołaja. Kaletyński zaś postanowił ufundować w Tywrowie kościół i klasztor oo. dominikanów, którzy przybyli w 1740 r. Ostatecznie budowę zakończyli w 1760 r. spadkobiercy fundatora. Carskie władze skasowały klasztor w 1832 r. Kościół jednak nadal był czynny — jako parafialny. Dewastację świątyni przyniosły rządy sowieckie, kiedy to urządzono w jej wnętrzu fabrykę. Rozebrano wieże przy fasadzie, wnętrze kościoła podzielono na dwie kondygnacje betonowymi stropami. Widoczne są dotąd czołowe 182 Waładynka Tywrów. Pałac Jaroszyńskich ściany skrzydeł bocznych dawnego klasztoru, zwieńczone szczytami. Zachowały się także piękne obramienia okien i portale. Pałac Jaroszyńskich z początku XIX w. (?), od 1891 r. mieścił seminarium prawosławne, obecnie znajduje się w nim szkoła. 0V Ułanów (YiiaHiB) rej. Chmielnik, okr. winnicki Cerkiew Wniebowstąpienia, barokowa, zbudowana w 1777 r., murowana, na planie krzyża, z niskimi wnętrzami. Nad cerkwią dominuje potężna kopuła, postawiona na ośmiokątnym bębnie. Na zewnątrz skromne ozdoby — gzymsy i narożne pilastry. (JT) Waładynka na terytorium Mołdawii Jar nad Dniestrem — miejsce znane z Ogniem i mieczem Sienkiewicza (Bohun ukrył tu kniaziównę, strzegła jej Hor-pyna). Wejście do jaru znajduje się na prawym brzegu rzeki Waładynki, dopływu Dniestru, niedaleko Raszkowa. Topografia na pozór się zgadza: Jar będzie po prawej ręce, któren po tym poznamy, że wejście do niego skałą zawalone, na pierwszy rzut oka wydaje się, że wcale wjechać nie można, ale w skale jest wyrwa... Istotnie, jest wejście skałą zawalone, ale jar jest niezbyt efektowny, skalna rozpadlina kończy się ślepo po 183 Wasylków Wierzchownia Wejście do wąwozu nad Watadynką kilkuset metrach. Wejście zamknięte jest dziś furtką. Za niewielką opłatą miejscowi mołojcy wpuszczają i pokazują kamień, na którym lacki łycar ubyw Czeremisa. Mówią, że to szczera prawda, bo w książkach zapisana, ale w jakich, nie wiedzą. Skąd Sienkiewicz (który nie był na Ukrainie) znał topografię miejsca — tego zapewne nigdy się nie dowiemy. OT) Wasylków (BactuibiciB) stolica rejonu, okr. kijowski *** Sobór p.w. śś. Antoniego i Teodozjusza. Wybudowany w latach 1756-1758 pod kierunkiem mistrza S. Kownira. Znajduje się na wzniesieniu, gdzie kiedyś były wały miejskie. Z wielkim artyzmem rozwiązano pięciokopułową kompozycję budowli. W końcu XIX w. do głównego wejścia dobudowano kruchtę. Sobór jest murowany, otynkowany, kwadratowy w planie, z wystającymi z boków półokrągłymi pomieszczeniami. Zwieńczony został pięcioma kopułami. Architektoniczne formy i dekoracje są charakterystyczne dla ukraińskiego baroku. W fasadach stosowane są pilastry ze sztukatorskimi kapitelami, płynnie wygięte frontony nad oknami, rozczłonkowane gzymsy. Absydy zakończone delikatnie zarysowanymi półokrągłymi frontonami. We wnętrzu zachowały się malowidła z XIX w. W 1974 r. prowadzono gruntowne prace restauracyjne. Budowla jest wybitnym zabytkiem 184 ukraińskiej architektury wieku XVIII w. oraz najlepszym z dzieł znanego ukraińskiego budowniczego S. Kownira (1695-1786). ** Cerkiew p.w. św. Mikołaja (zbud. 1792) znajduje się w niższej części miasta. Jest to budowla murowana, otynkowana, na planie krzyża. Wschodnia część jest zakończona trzema apsydami, środkową główną i dwoma bocznymi. Nad skrzyżowaniem naw wznosi się kopuła umieszczona na bębnie. Nad wejściem kwadratowa w planie dzwonnica. Pierwszy jej poziom jest rustykowany, drugi ozdobiony arkadami i zwieńczony kopułą. Ściany cerkwi są przecięte dużymi, półkoliście zamkniętymi oknami, fasady rozdzielone pilastrami i zakończone gzymsem. We wnętrzu zachowały się zdobienia z końca XIX w. Budowla łączy w sobie cechy architektury klasycyzmu z elementami charakterystycznymi dla baroku (kopuła, lukarny, gzymsy). (jt) Wierzchownia (BepxiBHJi) rej. Różyn, okr. żytomierski *** Pałac w dawnym majątku ziemskim. Lubomirscy sprzedali w XVIII w. majątek Janowi Hańskiemu, chorążemu kijowskiemu. Pałac został prawdopodobnie wzniesiony po ślubie Wacława (syna Jana) z Eweliną z Rzewuskich, czyli po 1820 r. Przypuszcza się, że tę późnokla-sycystyczną rezydencję, składającą się z pałacu i dwóch pawilonów, projektował francuski architekt Bleriot. Inne Wierzchownia. Pałac Hańskich 185 I Wierzchówka budynki: oranżeria, pawilon myśliwski i kaplica, powstały później. Pałac ma dwie kondygnacje. Fasadę frontową zdobią trzy ryzality i portyk z dekoracją rzeźbiarską. W elewacji ogrodowej centralny ryzalit z sześcioma kolumnami jońskimi. Wewnątrz podziw budzi sala balowa ze sztukateriami (niegdyś były tam liczne zwierciadła). Są także kolekcja obrazów, biblioteka i archiwum. Po bokach pałacu stoją oficyny. Pałac otoczony jest parkiem krajobrazowym o powierzchni blisko 100 ha. W parku stoi kaplica klasy-cystyczna z elementami neogotyckimi, zdewastowana za czasów sowieckich i zamieniona w salę sportową. Wejście ujęte dwiema kolumnami toskańskimi spiętymi arkadą. Nad przedsionkiem dzwonnica nakryta kopułą i latarnią z krzyżem. Zabytek jest obecnie restaurowany. Po śmierci Wacława Hańskiego wdowa Ewelina wzięła w Berdyczowie w 1850 r. ślub z Honoriuszem Balzakiem. Spadkobierczyni majątku, córka Wacława Anna Hańska, sprzedała Wierzchownię swemu wujowi, Adamowi Rzewuskiemu. Ostatnim właścielem był Adam Witold Rzewuski, zapalony myśliwy. Pałac wierzchowieński jest jedną z najlepiej zachowanych dawnych rezydencji na Ukrainie. Ocalał głównie dlatego, że już w 1924 r. umieszczono w nim wzorcowe technikum rolnicze. W dwusetną rocznicę urodzin Balzaca otwarto tu małe, poświęcone mu muzeum. (jt, ZH) Wierzchówka (BepxiBica) rej. Trościaniec, okr. winnicki ** Pałac w dawnym majątku ziemskim, neobarokowy, zbudowany pod koniec XIX w. przez nieznanego architekta dla braci Henryka i Witolda Sobańskich, synów Stanisława, wnuków Hieronima Sobańskiego, który w XVIII w. kupił Wierzchówkę. Pałac, usytuowany na malowniczym wzniesieniu nad stawem, jest dwukondygnacyjny. Fasadę frontową zdobi arkadowy portyk z kolumnami i pilastrami. Głównym akcentem fasady ogrodowej jest ryzalit zwieńczony trójkątnym frontonem. Przy narożniku, nakryta hełmem, stoi trzykondygnacyjna wieża zegarowa. Do pałacu prowadzi neogotycka brama, do której przylega budynek odźwiernego z cylindryczną basztą. Ostatni 186 Winnica dziedzice Wierzchówki, bracia Henryk i Witold Sobańscy, zginęli śmiercią tragiczną, rozstrzelani w 1917 r. przez bolszewików w Wołoczyskach nad Zbruczem, wraz z właścicielem tego majątku, Leonem Ledóchowskim. Od 1932 r. w pałacu mieści się technikum rolnicze, pałac dotrwał do naszych czasów w niezłym stanie. (JT) j tj i filii = ••¦¦¦*-wryt:. fl;:ł Wierzchówka. Pałac Sobańskich Winnica stolica okręgu Dzieje jednego tylko miasta Winnicy (traktowane jako pars pro toto) ukazują burzliwość wydarzeń i zarazem tło, sub-strat, na którym na Ukrainie rodziły się zarówno wielkie talenty artystyczne, jak i postacie złowrogie lub dziwaczne. Jest to obszar ciągle niewykorzystanych tematów, z których każdy niemal wystarcza na przygodową powieść lub film. Pierwszy zamek zbudowali tu kniaziowie Koriatowiczo-wie, lecz w 1395 r. kniaź Fiodor Koriatowicz utracił majętność. Po dłuższym okresie zamieszania król Aleksander Jagiellończyk nadał istniejącemu już miastu prawa magdeburskie, lecz częste najazdy tatarskie i zdzierstwa starostów utrudniały rozwój. Zygmunt August zlecił lustrację miasta i zamku, po czym oddał zamek mieszczanom. Zamek był odbudowywany w latach 1571 i 1581. Rozkwit Winnicy zaczyna się od uchwały sejmowej, która w 1589 r. przeniosła tu z Bracławia siedzibę władz i sejmików powiatowych. Starosta Walenty Aleksander Kalinowski wybudował w mieście w 1610 r. kolegium jezuickie. 187 Winnica Winnica Za panowania Władysława IV Wazy do Winnicy przybyli dominikanie. Bujny rozwój został jednak gwałtownie i na długo przerwany przez bunt Chmielnickiego i wojny kozackie. W 1662 r. po Kalinowskich starostą został Andrzej Potocki. Ale — cóż za odmiana losu! — po traktacie buczackim Winnica dostała się pod panowanie Turków i wróciła do Rzeczpospolitej dopiero po pokoju karłowickim. W 1750 r. nowa niedola: napad hajdama-ków, wymordowanie Żydów, spustoszenia, pożary. Ledwie miasto odbudowało się i odżyło, a już pojawił się starosta Józef Czosnowski, zdzierca i okrutnik jak ze złej bajki. Szczególnie uciskał i prześladował Żydów, którzy szukali ratunku i sprawiedliwości u samego króla Stanisława Augusta. Wskutek zaborów Winnica znalazła się w Rosji. Mimo to nie ustała kulturalna działalność Polaków. W 1803 r. otworzyli oni gimnazjum „pod zawiadywaniem uniwersytetu wileńskiego" (przeniesione później do Białej Cerkwi), a w 1834 r. Platon Kozłowski sfinansował założenie Instytutu Muzycznego. Miasto aż do przewrotu bolszewickiego stanowiło centrum guberni podolskiej. Obecnie jest stolicą okręgu niepodległej już Ukrainy. Kościół i klasztor oo. jezuitów. Stacja misyjna jezuitów znajdowała się w Winnicy już latach 1611-1619. Walenty Aleksander Kalinowski uposażył ją i dzięki temu powstał drewniany klasztor. Po zniszczeniach w czasie wojen kozackich zbudowano nowy kościół, zaś murowane kolegium stanęło na ruinach dawniejszego zamku. Centralne Winnica. Dawny kościół jezuitów Winnica. Kościół dominikanów miejsce zajmował trójnawowy kościół, w bryle zespołu dominowały narożne baszty. Po pożarze (1779) odbudową pokierował architekt-jezuita, ks. Michał Sobolewski. Jezuici prowadzili nie tylko działalność misyjną na Wołyniu i Podolu, utrzymywali także szkoły (w tym muzyczną) oraz bursy ubogich. Po Powstaniu Listopadowym władze odebrały kościół katolikom i przekształciły go w prawosławną cerkiew. W klasztorze mieściły się kolejno: gimnazjum rosyjskie, szpital wojskowy, sala sportowa, archiwum miejskie. W latach 1918-1947 znajdowała się tu dziwnym trafem ponownie cerkiew prawosławna. * * Kościół i klasztor oo. dominikanów. W Winnicy uposażył dominikanów w 1639 r. Jan Odrzywolski, starosta. Murowany kościół i klasztor ufundował dla dominikanów w 1751 r. Michał Grocholski wraz z żoną Anną. Kasacja klasztoru nastąpiła w 1832 r., ostatnim przeorem był o. Czesław Humiński. Władze carskie (a później i sowieckie) oddały kościół prawosławnym na sobór. Projektantem klasztoru i kościoła był Paweł Antoni Fontana. W 1992 r. były jeszcze w kościele fragmenty fresków. Kościół p.w. NMP Anielskiej i klasztor oo. kapucynów. Fundatorem konwentu kapucynów i kościoła był Ludwik Kalinowski, starosta winnicki. Budowa trwała od 1745 do 1761 r. według projektu kapucyna, o. Konstantego. 188 189 Winnica Klasztor został skasowany ukazem cara Aleksandra II z 1888 r. Kościół przeznaczono na parafialny. W 1936 r. władze sowieckie odebrały kościół katolikom i we wnętrzu umieszczono „klub lotnika". W 1942 r. oddano jednak kościół katolikom, a ponownie odebrano w 1961 r. Wtedy przebudowano świątynię na Muzeum Ateizmu, dewastując wnętrze i dzieląc je betonowymi stropami. W 1988 r. winniccy katolicy rozpoczęli starania o zwrot kościoła u najwyższych władz. Prócz licznych petycji urządzili trzymiesięczną głodówkę w Moskwie. W lutym 1990 r. starania zostały uwieńczone powodzeniem. Już w następnym roku wrócili do Winnicy kapucyni i rozpoczęto odnawianie kościoła. Jest to trójnawowy kościół bazylikowy. Nawy boczne mają kształt połączonych kaplic. Klasztor miał układ czteroskrzydłowego budynku, przylegającego do jednej z bocznych elewacji kościoła. Z architektury, tak zewnętrznej, jak i wewnętrznej — nie pozostało prawie nic. Cerkiew drewniana p.w. św. Mikołaja z XVIII w, położona na przeciwnym brzegu Bohu. Wielka Synagoga była ośrodkiem życia religijnego gminy żydowskiej, która mimo eksterminacji niemieckiej liczyła w 1959 r. blisko 20 tys. osób. Na temat synagogi brak 4, A Wołodarka dokładniejszych informacji, wiadomo tylko, że została przez władze zamknięta w 1957 r. w wyniku prowadzonej wówczas przez wydział propagandy Komitetu Centralnego KPZR akcji antysemickiej. (JT) L Winnica. Cerkiew drewniana Wołodarka. Dawny kościół parafialny Wołodarka (BoncmapKa) stolica rejonu, okr. kijowski Dawny kościół parafialny z XVIII w., przebudowany w 1780 r. przez Katarzynę z Zamoyskich Mniszchową i ponownie w 1826 r. staraniem parafian. Fasada z dwiema parami prześciennych kolumn toskańskich, zwieńczona trójkątnym szczytem i dwiema wieżami. Dawniej były tam płyty nagrobne okolicznej szlachty: Zaleskich i Abra-mowiczów. Po ostatniej wojnie przebudowano kościół na cerkiew prawosławną. Na początku XVII w. ks. Janusz Zbaraski zbudował w Wo-łodarce obronny zamek. Później należał on do Wiśniowiec-kich i Mniszchów, a następnie Wisłockich i Joteyków. Od nich nabył go Walenty Abramowicz, marszałek szlachty powiatu machnowieckiego. Obiekt zniszczono po 1918 r. (ZH) 190 191 Woronowica Woronowica. Pałac Grocholskich Woronowica (Bopohobhiih) rej. Winnica, okr. winnicki *** Pałac w dawnym majątku ziemskim. Dobra worono-wickie drogą kolejnych spadków i ożenków stały się własnością rodziny Grocholskich jako posag Anny Radzimiń-skiej, która poślubiła w 1744 r. Michała Grocholskiego. Ich najmłodszy syn, Franciszek Ksawery Grocholski, miecznik koronny, ufundował klasycystyczny pałac (budowany w latach 1780-1790), prawdopodobnie według projektu architekta o nazwisku Lorentz. Korpus główny pałacu jest trzykondygnacyjny, z fasadą zdobioną pozornym ryzalitem z czterema kolumnami korynckimi. Elementami dekoracyjnymi są girlandy, gzymsy i kroksztyny. Po obu stronach głównego korpusu przylegają doń dwukondygna-cyjne skrzydła o boniowanych ścianach. Elewacja ogrodowa jest skromniejsza niż frontowa. Na temat dawnych wnętrz pałacowych wiadomo niewiele. Po przewrocie bolszewickim pałac przebudowano. Zachowała się jedynie piękna dekoracja sztukatorska dwóch sal na pierwszym piętrze lewego skrzydła (sklepienie zwierciadlane, plafony, reliefy, fryzy, kolumny. Obecnie w pałacu mieści się szkoła i muzeum historii lotnictwa. Kościół katolicki p.w. św. Michała Archanioła, ufundowany w 1793 r. przez Franciszka Ksawerego Grocholskiego. Murowany, jednonawowy, o skromnej architek- 192 Zofiówka turze (fasada ze zdwojonymi pilastrami jońskimi). Zamknięty za czasów sowieckich, zwrócony wiernym w latach dziewięćdziesiątych XX w. (JT) Woronowica. Cerkiew drewniana Zofiówka (CodpiiBKa) w granicach Humania, okr. czerkaski **** Park krajobrazowy, symbol piękna Kresów, powstał pod koniec XVIII w. z inicjatywy Stanisława Szczęsnego Potockiego, wojewody ruskiego, jako dar dla jego trzeciej żony, Zofii, i dlatego został nazwany jej imieniem. Park miał 150 ha powierzchni. Pracami od 1796 do 1805 r. kierował oficer artylerii konnej, inż. Metzel, zatrudniając 800 robotników. Koszt wyniósł przeszło 15 min ówczesnych złotych. Był to bez wątpienia jeden z najpiękniejszych parków w Europie. Powstał nad malowniczym jarem rzeki Kamionka. W centrum wykopano dwa sztuczne stawy z różnicą poziomów 20 m. Na niższym stawie opodal przystani dla łodzi tryskała ze stosu głazów fontanna. Na wyższym stawie zbudowano sztuczną wyspę obsadzoną topolami. Metzel opracował układ wodociągów, kanałów, wodotrysków, fontann i kaskad. Z Francji i Włoch sprowadzano marmury i gotowe rzeźby. Zbudowano mostki nad kanałami i sztucznymi strumykami. Wybudowano altany, liczne sztuczne groty. Park przecinały liczne aleje i ścieżki spacerowe z posągami, obeliskami, wazonami 193 Żmerynka i platformami widokowymi. Zofiówka od początku budziła podziw. Malował ją szkocki artysta William Allan, powstało wiele rycin, w tym rysunki Napoleona Ordy. Opiewał ją Stanisław Trembecki w poemacie Zofiówka, Zachwycał się nią Niemcewicz w Podróżach historycznych. Zofiówka. Pawilon Różowy Park został skonfiskowany przez cara Mikołaja I za udział w Powstaniu Listopadowym Aleksandra Potockiego, syna Szczęsnego. Odtąd nosił nazwę Carycyn Sad. W XIX w. przeprowadzono pewne zmiany. W 1841 r. wybudowano ośmioboczną altanę chińską, w dwa lata później powstał nad dolnym stawem klasycystyczny Pawilon Flory, zaś na wyspie górnego stawu — Pawilon Różowy. Z połowy XIX w. pochodzi też murowana brama wjazdowa z dwoma pawilonami odźwiernych. W czasach sowieckich Zofiówka utraciła wiele ze swego dawnego blasku, lecz dziś, znowu utrzymana w dobrym stanie, jest odwiedzana prze licznych turystów. (JT, ZH) Żmerynka (>KJvrepHHKa) stolica rejonu, okr. winnicki Kościół katolicki, neogotycki, zbudowany w 1909 r., odzyskany przez parafian po 1990 r., dziś pięknie odnowiony. 194 Żubrowicze Cmentarz z nagrobkami w większości ukraińskimi; wśród nich zachowało się kilkanaście starych nagrobków z polskimi inskrypcjami. Dworzec kolejowy zbudowany na przełomie XIX i XX w. w stylu eklektycznym (częściowo secesyjnym z pewnymi elementami baroku), wspaniały, przypominający raczej pałac. Żmerynka była i jest do dziś jednym z ważniejszych węzłów kolejowych południowo-zachodniej Ukrainy. Jest to jeden z nielicznych zachowanych do dziś zabytkowych dworców kolejowych nie tylko na Ukrainie, ale na całym obszarze dawnego imperium Romanowów. Żmerynka. Dworzec kolejowy Budynek secesyjny (położony w odległości ok. 200 m od dworca kolejowego) zbudowano na przełomie XIX i XX w. jako gmach urzędowy (dziś mieści różne biura). Elewacja bogato zdobiona — wyróżniają się płaskorzeźbione maski. (ZH) Żubrowicze (>Ky6poBHHi) rej. Olewsk, okr. żytomierski ** Cerkiew p.w. Narodzenia Bogurodzicy zbudowana w XVII w., drewniana, o trzech kopułach. W kompozycji bryły dominuje część środkowa, nakryta spłaszczonym, ośmiobocznym dachem namiotowym, zwieńczonym kopułą na niskim bębnie. Zabytek zachował archaiczne rozwiązania konstrukcyjne, m.in. boczne zręby są nakryte czterospadowymi namiotowymi dachami z niewielkimi za- 195 Żytne Góry lamaniami. Archaiczne są również proporcje bryły i niska sylwetka. (JT) Żytne Góry QKHTHi Topu) rej. Rokitno, okr. kijowski Cerkiew p.w. św. Józefa znajduje się w centrum wsi. Wzniesiono ją w 1766 r., jest drewniana, ma kamienny fundament, pierwotnie miała trzy zręby (boczne przybudówki i kruchtę dobudowano w 1854 r.). Trzy główne części są pokryte kopułami zakończonymi kopułkami. W bocznych przybudówkach i kruchcie oryginalne sklepienia. Lekko nachylone, oszalowane pionowo ściany nadają sylwetce cerkwi smukłość. Przestrzeń środkowej części jest połączona z pozostałymi częściami dwukondygnacyjnymi wycięciami w kształcie łuku. We wnętrzu zachowały się malowidła z XIX w. Zabytek wyróżnia się malowniczością form i doskonałymi proporcjami. (JT) Żytomierz ()Khtomhp) stolica okręgu Pierwotnie był Żytomierz jednym z grodów należących do systemu fortyfikacji granicznych, jak Korosteń, Radomyśl i Owrucz. W 1225 r. św. Jacek Odrowąż ufundował w Żytomierzu kościół katolicki. Wkrótce (1240) nastąpił najazd Tatarów i dość długi okres wyniszczających walk. Dopiero za panowania Kazimierza Jagiellończyka nastał nie tylko spokój, ale i dzięki przywilejowi królewskiemu (1444) znaczny rozwój miasta, które już wkrótce miało kontakty handlowe z Gdańskiem. Mimo fortyfikacji w 1481 r. miasto zostało spalone przez Tatarów krymskich chana Mengli Gireja. W 1540 r. Zygmunt Stary zwolnił mieszczan od ceł i myt, co znowu pozwoliło na znaczne ożywienie handlu. Po wojnach kozackich, gdy Kijów został oddany Rosji, do Żytomierza przeniesiono władze uszczuplonego województwa kijowskiego. Katedra katolicka (1724) i kościół p.w. św. Zofii uczyniły z Żytomierza ważny ośrodek katolicyzmu. Jednak trzęsienie ziemi (1737), a później walki w okresie Konfederacji Barskiej, wreszcie podpalenie miasta przez Rosjan (w ramach represji za sprzyjanie 196 Żytomierz konfederatom) spustoszyły i zubożyły miasto. W roku 1792 odbył się ostatni sejmik wojewódzki. Wskutek kolejnego rozbioru Żytomierz znalazł się w Rosji i od 1804 r. był miastem gubernialnym. Było tu znaczne skupisko ludności polskiej, również w okolicy żywioł polski dominował. W mieście działał teatr dramatyczny, którym przez pewien czas kierował Józef Ignacy Kraszewski. Kwitło bujne życie muzyczne. W 1854 r. w Żytomierzu urodził się kompozytor i wirtuoz Juliusz Zarębski; dom jego rodziców był ogniskiem życia kulturalnego. Mimo sowieckich prześladowań i ogromnych deportacji (głównie do Kazachstanu) Polacy są ciągle znaczącą i aktywną grupą wśród mieszkańców miasta i powiatu. Żytomierz. Kościół p.w. św. Jana z Dukli Kościół p.w. św. Jana z Dukli i klasztor oo. bernardynów (tzw. kościół seminaryjny) powstał dzięki przekazaniu bernardynom gruntu na przedmieściu Żytomierza przez Jana Kajetana Ilińskiego, starostę grodowego. Zakonnicy zbudowali murowany klasztor, a Kajetan Iliński ufundował drewniany kościół. Po tym, jak pożar zniszczył w 1820 r. klasztor i kościół, najpierw odbudowano klasztor, w refektarzu urządzono prowizoryczną kaplicę. Budowa nowego, murowanego kościoła trwała od 1828 do 1841 r. W 1842 r. petersburskie Kolegium Duchowne 197 Żytomierz Żytomierz nakazało kasatę klasztoru. W opuszczonych budynkach zainstalowało się seminarium. W latach trzydziestych kościół został przez władze sowieckie zamknięty i zamieniony na dom kultury. W 1990 r. wierni odzyskali kościół w stanie kompletnej dewastacji. Obiekt utracił wartość zabytkową. *'T: '" ' fl «f% k Żytomierz. Katedra św. Zofii ** Katedra św. Zofii. Drewniana świątynia istniała w tym miejscu już w 1225 r. Nową, murowaną katedrę zbudowano w latach 1746-1748 z fundacji biskupa Jana Samuela Ożgi. Tablica w kruchcie informuje o dacie położenia kamienia węgielnego. Po zniszczeniach w 1768 r. katedra została przebudowana na trójnawową w stylu klasycy-stycznym pod kierunkiem biskupa łucko-żytomierskiego Kacpra Cieciszowskiego. Katedra jest obecnie budowlą eklektyczną, z zachowanymi wnętrzami. W środku znajdują się liczne epitafia biskupów, a także tablica poświęcona kompozytorowi Juliuszowi Zarębskiemu (1854--1885). Po prawej stronie katedry stoi ** dawny pałac biskupi z XIX w., neobarokowy, dobrze zachowany. Obecnie mieści galerię obrazów, na którą składają się kolekcje zebrane z okolicznych dworów i pałaców. Gmach Teatru Miejskiego, wzniesiony w XIX w. 198 ** Jar rzeki Teterew, malowniczy teren spacerowy. Jedna ze skał ma kształt głowy Tadeusza Czackiego, współtwórcy Liceum Krzemienieckiego, inna nosi nazwę Fotel Kraszewskiego, na pamiątkę pisarza, który tu wielokrotnie przebywał. **** Cmentarz katolicki, z inskrypcjami prawie wyłącznie polskimi. Jest to drugi co do znaczenia dla kultury polskiej, stanu zachowania i rozległości cmentarz na Ukrainie, po cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. Na bramie zachował się dawny podział na dziewięć kwartałów, każdy pod wezwaniem innego świętego. Lista zachowanych grobów jest bardzo długa. Są tam m.in. groby: Czeczelów, Woroniczów, Urbanowskich, a także rodziców J. I. Paderewskiego. Okazałe są grobowce: biskupa łucko-żytomierskiego Karola Niedziałkowskiego (1844-1911), Jana Miaskowskiego (1834-1867), ziemianina i powstańca, oraz Juliusza Zarębskiego, wybitnego kompozytora z II poi. XIX w. Wzruszające są niektóre wierszowane epitafia. Niestety, pod prawie wszystkimi grobami są podkopy — ślady działalności cmentarnych rabusiów. Z wielu grobów strącono krzyże. Cmentarzem, założonym w 1800 r., opiekują się miejscowi Polacy. W 1840 r. wzniesiono kaplicę p.w. św. Stanisława (dziś zrujnowaną). Po lewej stronie od wejścia znajdują się katakumby. Sobór p.w. Przemienienia Pańskiego. Pierwszy projekt budowli powstał w Petersburgu w 1844 r., ale nie udało się tego planu zrealizować. Budowę soboru i dzwonnicy rozpoczęto dopiero w 1851 r. wedle miejscowego projektu. Kiedy dwa lata później prace budowlane były już na ukończeniu, na skutek błędów inżynierskich nastąpiła katastrofa. Runęła dzwonnica i zniszczyła sobór. Obiekt istniejący do dziś wybudowano w 1864 r. wedle nowego projektu profesora architektury K. K. Rochau. Jest to świątynia murowana, na planie krzyża, o rusko-bizantyjskich kształtach. Trójnawową, o pięciu kopułach, z czterokon-dygnacyjną dzwonnicą przylegającą do zachodniej fasady. Budowla stoi w centrum miasta, jej cytrynowożółte ściany i biała dekoracja architektoniczna zwracają uwagę każdego przybysza. 199 Żytomierz Wystrój wnętrz soboru wykonany został z wołyńskich kamieni: granitów i labradorytów, wydobywanych odkrywkowo we wsiach Krosznia, Tryhory i Horoszki. Mimo że sobór został zbudowany w II poł. XIX w., wnętrze sprawia wrażenie znacznie starszego. Wszystkie olejne malowidła są w ciemnych odcieniach, a wrażenie archaiczności potęguje zapach kadzideł i prawosławne śpiewy. Magistrat został zbudowany przez carską administrację w początkach XIX w. na dawnej górze zamkowej. Jest murowany, jednopiętrowy, z zamkniętym dziedzińcem. Fasady stylizowane na neorenesans ozdobione są szeregiem półokrągło zakończonych okien z archiwoltami i trójkątnymi zwieńczeniami, opartymi na pseudokorynckich pilastrach. Zabytek był poważnie uszkodzony w czasie II wojny światowej, odrestaurowano go w 1951 r. (JT, ZH) Żytomierz. Cerkiew p.w. Podwyższenia Krzyża Sw. Słownik terminów architektonicznych Alkierz - pomieszczenie o rzucie prostokątnym wysunięte z narożnej części budowli, zazwyczaj kryte osobnym dachem. Absyda (apsyda) - półkoliste lub wieloboczne pomieszczenie zamykające prezbiterium lub nawę świątyni. Arkada - otwór zamknięty łukiem wspartym na dwóch podporach; jeśli przylega do ściany, mówimy o tzw. ślepej arkadzie. Akant - roślina, której stylizowany liść wykorzystywany jest jako motyw dekoracyjny, np. w kapitelu korynckim. Alabaster - biała, krystaliczna odmiana gipsu, stosowana w rzeźbiarstwie i do dekoracji wnętrz. Antepedium (antependium) - zasłona dolnej, przedniej części ołtarza, często ozdobna, wykonana z kamienia, metalu lub tkaniny. Aron ha-kodesz - szafa stanowiąca wyposażenie głównej sali modlitwy w synagodze. Służy do przechowywania zwojów Tory. Attyka - poziomy element architektoniczny ponad gzymsem wieńczącym budowlę, zasłaniający częściowo lub całkowicie dach, często bogato zdobiony. Babiniec - przednia część cerkwi, łącząca się z nawą; w synagogach wydzielona część przeznaczona tylko dla kobiet. Basteja - niska budowla na planie kolistym lub wielobocz-nym wysunięta poza linię murów lub wałów twierdzy, umożliwiająca ostrzał boczny. Bastion - dzieło fortyfikacyjne (zazwyczaj pięcioboczne) wznoszone w dawnych twierdzach na załamaniach ich obwałowania i umożliwiające prowadzenie ognia bocznego. 201 Słownik terminów architektonicznych Bazylika - świątynia podzielona wewnątrz kolumnami na trzy lub pięć naw, przy czym środkowa jest wyższa i oświetlona oknami ponad dachami naw bocznych. Bęben - okrągła lub wieloboczna podstawa, na której opiera się kopuła. Blenda - ślepa arkada, motyw dekoracyjny fasady budowli. Bonie, boniowanie - sposób zdobienia elewacji przez okładanie oprofilowanymi kamieniami lub (częściej) imitacja bloków kamiennych wykonana z tynku. Cytadela - zwarty obręb umocnień wewnątrz twierdzy lub fortecy, stanowiący centrum obrony. Donżon - w średniowiecznej fortyfikacji potężna wieża w obrębie murów zamku, stanowiąca punkt ostatniej obrony. Eklektyzm - kierunek w architekturze, łączący w jednym dziele elementy różnych stylów, czasem w sposób niespójny. Elewacja - jedna z zewnętrznych ścian budynku wraz z wszystkimi występującymi na niej elementami. Epitafium - tablica nagrobkowa z napisem. Fasada - zewnętrzna ściana budynku, zwłaszcza frontowa i bogato zdobiona. Fresk - malarstwo ścienne wykonane farbami wodnymi na mokrym tynku. Fronton - ściana zamykająca przestrzeń poddasza dachu dwuspadowego, zazwyczaj w kształcie trójkąta; często stanowi ozdobne zwieńczenie fasady w pałacach i świątyniach. Fryz - pas dekoracyjny biegnący poziomo. Girlanda - ornament w formie wieńca lub splotu liści i kwiatów. Gwiaździste sklepienie - odmiana sklepienia krzyżowo--żebrowego, którego pola podzielono dodatkowo na kształt dekoracyjnej gwiazdy. Gzyms - poziomy, zazwyczaj profilowany element architektoniczny, silnie występujący z lica ściany. 202 Słownik terminów architektonicznych Hełm - dach przykrywający wieżę, w kształcie ostrosłupa lub stożka, zwykle kryty blachą; w stylu barokowym miewa ozdobne, wielokondygnacyjne formy. Ikonostas - dekorowana ikonami i bogato zdobiona ścianka w cerkwi, oddzielająca sanktuarium od pomieszczenia dla wiernych. Kartusz - ozdobnie obramowany element dekoracyjny w kształcie tarczy herbowej. Kaseton - prostokątne wgłębienie u spodu sufitu (stropu) , ozdobnie profilowane lub dekorowane rzeźbą. Katedra - główny kościół diecezji, z siedzibą biskupa lub arcybiskupa. Kolebkowe sklepienie - sklepienie w kształcie połowy walca, przeciętego w osi poziomej. Kolegiata - kościół, przy którym znajduje się zgromadzenie kanoników. Koncha - półkopuła (ćwierć kuli) zasklepiająca wnękę. Kondygnacja - jedno z pięter budynku; kondygnacją nazywa się także wyodrębniony za pomocą gzymsów lub innych elementów zdobniczych poziomy pas elewacji budowli, niekoniecznie mający odbicie w jej wewnętrznych podziałach. Krajobrazowy park - park, w którym zieleń i ścieżki spacerowe są zbliżone do układu naturalnego. Krenelaż - zębate zwieńczenie dawnych murów obronnych; w budowlach neogotyckich występuje jako element dekoracyjny. Kroksztyn - wystające poza płaszczyznę ściany zakończenie belki podtrzymującej dach, często występujące jako element ozdobny. Krypta - sklepione pomieszczenie znajdujące się pod budowlą sakralną, zazwyczaj mieszczące groby wybitnych wiernych i duchownych. Krzyżowe sklepienie - sklepienie utworzone przez przenikające się pod kątem prostym dwa sklepienia kolebkowe. 203 Słownik terminów architektonicznych Słownik terminów architektonicznych Krzyżowo-żebrowe sklepienie - sklepienie krzyżowe z podkreślonymi elementami konstrukcyjnymi (żebrami) wzdłuż linii przecięcia kolebek. Latarnia - cylindryczna lub wieloboczna nadbudówka na szczycie kopuły, z otworami przepuszczającymi światło (jeśli otworów brak, mówimy o tzw. ślepej latarni). Lizena - pionowy występ zewnętrzny w murze, pozwala uplastycznić ścianę i rozczłonkować elewację. Lukarna - małe okienko z daszkiem umieszczone w dachu w celach zdobniczych. Luneta - w sklepieniu kolebkowym odcinek poprzeczny do głównego, mieszczący otwór okna lub drzwi. Łamany dach - dach o dwóch kondygnacjach połaci, oddzielonych od siebie ścianką lub gzymsem. Manieryzm - przejściowy styl architektoniczny pomiędzy renesansem a barokiem. Monaster - klasztor w Kościele wschodnim. Naczółkowy dach - forma dachu dwuspadowego, z małymi trójkątnymi połaciami ścinającymi szczyty od góry. Namiotowy dach - dach mający tyle płaszczyzn (połaci), ile boków liczy nakryty nim budynek lub część budynku, przy czym wszystkie połacie zbiegają się w centalnym punkcie górnym. Pilaster - element konstrukcyjny i dekoracyjny w postaci pionowego występu ściany, zwykle o ozdobnej podstawie i głowicy, stosowany wewnątrz lub na zewnątrz budynków. Plafon - sufit zdobiony malowidłem lub płaskorzeźbą. Polichromia - wielobarwne malowidła pokrywające powierzchnię ścian budowli lub rzeźb. Połać - jedna z płaszczyzn dachu. Portal - otwór wejściowy w ozdobnym obramowaniu. Porte-fenetre - okno sięgające do podłogi, typowe dla architektury pałacowej XVIII-XIX w. Portyk - otwarta przestrzeń przed głównym wejściem do świątyni, pałacu lub innej budowli reprezentacyjnej, 204 obudowana kolumnami lub arkadami, zazwyczaj wysunięta przed front budowli. Prezbiterium - w świątyniach chrześcijańskich część przeznaczona dla duchowieństwa, zazwyczaj oddzielona architektonicznie od nawy. Pseudobizantyjski (rosyjsko-bizantyjski) styl - odmiana eklektyzmu nawiązująca do budownictwa bizantyjskiego i staroruskiego, powszechna na obszarze cesarstwa rosyjskiego pod koniec XIX i na początku XX w. Rotunda - budowla na planie koła, nakryta kopułą. Rozeta - okrągłe okno gotyckie lub neogotyckie, z promienistym podziałem, zwykle umieszczone w fasadzie świątyni. Ryzalit - wysunięta przed lico elewacji część budynku, najczęściej na planie prostokąta. Sobór - katedra prawosławna lub greckokatolicka, a także każda ważniejsza i okazalsza cerkiew miejska. Stalle - ozdobne ławy, zwykle umieszczone w prezbiterium, przeznaczone dla duchownych lub możnych. Stiuk - masa gipsowo-wapienna (czasem ze sproszkowanym marmurem), służąca do wykonywania rzeźbiarskich dekoracji wnętrz. Sygnaturka - niewielka wieżyczka umieszczana na kalenicy dachu kościoła. Transept - poprzeczna nawa przecinająca się z główną. Tympanon - wewnętrzne pole frontonu, najczęściej trójkątne, zwykle bogato dekorowane. Wielki porządek - kompozycja fasady, w której kolumny lub pilastry obejmują kilka kondygnacji. Woluta - spiralny element dekoracyjny w świątyniach renesansowych i barokowych; potocznie wolutami nazywa się tzw. spływy wolutowe w fasadzie świątyni, wypełniające przestrzeń pomiędzy szczytem budowli a niższymi jej kondygnacjami. 205 Słownik terminów architektonicznych Zrąb - konstrukcyjnie wyodrębniona część budowli drewnianej o konstrukcji zrębowej, zazwyczaj mająca kształt czworoboku z belek połączonych ze sobą w narożach. Zrębowa konstrukcja - konstrukcja drewniana, w której ściany tworzą ułożone na sobie poziome belki drewniane, łączone na narożnikach, czyli węgłach. Ważniejsza literatura Aftanazy R., Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, t. 5, 9, 10, 11, Ossolineum 1994-1997. Baczkowski K., Dzieje Polski późnośredniowiecznej (1370--1506), Wielka Historia Polski, t. III, Kraków 1999. BalińskiM., LipińskiT., Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograjicznym i statystycznym opisana, Warszawa 1885-1886. Bałaban M., Zabytki historyczne Żydów w Polsce, Warszawa 1929. Bałaban M., Z historii Żydów w Polsce, Warszawa 1920. Bazylow R., Historia Rosji, t. I, Warszawa 1985. Bebz G. R, Istorija Umańszczyny, Kyjiw 1997. Betlej A., Mołdawska M., Kościoły o palladianizujących fasadach w dawnym województwie podolskim i kijowskim (na prawach rękopisu), Kraków 2001. Biedrzycka A., Bibliografia pomników kultury dawnych kresów południowo-wschodnich Rzeczypospolitej, Kraków 2000. Biuletyn Historii Sztuki, czasopismo. Biuletyn Stowarzyszenia „Wspólnota Polska", czasopismo. Chrząszczewski J., Ormiańskie świątynie na Podolu, Kraków 1998. Dylewski A., Ukraina. Część zachodnia, Kijów i Krym. Praktyczny przewodnik, Bielsko-Biała 2001. Encyclopaedia Judaica, Jerozolima 1978. Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564- -1995, Kraków 1996. Gazeta Lwowska, czasopismo. Gierowski J. A., Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648- -1763), Wielka Historia Polski, t. V, Kraków 2001. 207 Ważniejsza literatura Giżycki J. [Wołyniak], Wykaz klasztorów dominikańskich prowincji ruskiej, cz. II, Kraków 1923. Giżycki J. [Wołyniak], Z przeszłości karmelitów na Litwie i Rusi, Kraków 1918. Gloger Z., Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903. Górski Pobóg W., Powiat mohylowski w guberni Podolskiej. Opis geograficzno-historyczny wszystkich miast, miasteczek, wsi, przysiółków, futorów, słowem zaludnionych miejscowości w tym powiecie, z dodatkiem odpowiednich dokumentów, Kraków 1903. Grzybowski S., Dzieje Polski i Litwy (1506-1648), Wielka Historia Polski, t. IV, Kraków 2000. Heohraficzna Encykłopedija Ukrajiny, t. I, Kyjiw 1989. Jakubowski W, Łużny R., Literatura staroruska, wiek XI- -XVII, Warszawa 1971. Jaroszewski T. S., O siedzibach neogotyckich w Polsce, Warszawa 1981. Klasztory bernardyńskie w Polsce i jej granicach historycznych, red. H. E. Wyczewski, Kalwaria Zebrzydowska 1985 Maciuk O., Zamky i forteci zachidnoj Ukrajiny, Lwiw 1997. Miłobędzki A., Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980. Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Wołyniu, Łuck 1929. Pamiatniki gradostroitielstwa i architektury Ukrainskoj SSR, t. 1, 2, 4, Kijew 1983-1986. Pateryk Kijowsko-Peczerski, czyli opowies'ci o świętych ojcach w pieczarach kijowskich położonych, Wrocław 1993. Piechotkowie M. K., Bramy nieba. Bóżnice murowane, Warszawa 1999. Pluskota T., Nazwy miejscowe ziem ruskich Rzeczypospolitej XVI-XVIIIw., Bydgoszcz 1998. Podhorodecki L, Dzieje Kijowa, Warszawa 1983. Pokorzyna E., Słownik terminologiczny wyposażenia świątyń obrządku wschodniego z przydatkiem imion maryjnych, Warszawa 2001. Polska Zbrojna, czasopismo. 208 Ważniejsza literatura Rota, czasopismo. Semper Fidelis, czasopismo. Serczyk W. A., Historia Ukrainy, Ossolineum 2001. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I-XVI, Warszawa 1880-1902. Słowo Powszechne, czasopismo. Spotkania z zabytkami, czasopismo. Synagogy Ukrajiny, Lwiw 1998. Sztuka Kresów Wschodnich, t. 2-3, red. J. K. Ostrowski, Kraków 1995-1998. Sztuka pogranicza Rzeczpospołitej w okresie nowożytnym, red. A. J. Baranowski, Warszawa 1997. Szyper N., Historia Żydów w Polsce, Lwów 1927. Turystycznyj putiwnyk. Kyjiw, Kyjiw-Lwiw 2001. Ukrajinśka Radianśka Encykłopedij a, Kyjiw 1960. Urbański A., Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi, Warszawa 1928. Urbański A., Pro memoria, Warszawa 1928. Wanat B., Sanktuarij Materi Bożoj Szkaplernoj w Berdicewi, Kraków 1998. Wielhorski W, Ziemie ukrainne Rzeczypospolitej, Londyn 1959. www.bernardyni.ofm.plAustodia/index.htm www.kapucyni.ofm.pl/sit-ukra.htm Wyrozumski J., Dzieje Polski Piastowskiej (VIII w.-1370), Wielka Historia Polski, t. II, Kraków 1999. Indeks osób Abdul Hamid sułtan 166 Abramowicz Walenty 191 Abramowiczowie 191 Aftanazy Roman 53, 111, 116, 117, 126, 140, 167, 172 Ahorn Andrzej ks. 132 Aleksander I car 75 Aleksander II car 100, 190 Aleksander Jagiellończyk król 39, 187 Aleksy Michaj łowicz car 138 Alimpi mnich 77, 83 Allan William 194 Andrzej owski Antoni 163 Antoni mnich 77, 83 Antonowicz B. 41 Askold książę 99 August II król 49, 174 Bajcar Adam 63 Bajkow 104 Balińscy 32 Balzac Honoriusz 30, 31, 186 Baranowscy 125 Barczewski Feliks 147 Barczewski Probus 147 Bartecki 19 Batu-chan 66, 71, 76, 78 99 Beauplan Guillaume de 25 Bekers 176 Bełżecka Jadwiga 127 Benedykt XIV papież 26 Berdyczower 32 Beretti A. 96 Beretti V. 101 Białkowscy 126 91, 86, Bieleccy 123 Bierieżnikow I. G. 154 Biernacki Bronisław ks. 25 Bierzyńscy 21 Bierzyńska Michalina 35 Bierzyński Stanisław 21 Bleriot 185 Błędowski 174 Bobrowski 33 Boffo Francesco 44 Bohun 55, 126, 183 Bolesław Chrobry król 67, 98 Bona królowa 25 Boniak chan 76 Borcyk Helena 56 Borcyk Paweł 56 Borowski Kasper bp 26, 27 Borysopolec Płaton 74 Borysowa Ludmiła 179 Borzęccy 144 Borzęcka Anna z Ankwiczow 144 Borzęcka Honorata 144 Borzęcki Aleksander Maciej 144 Botani Domenico 19 Bracci S. 88 Bradtman E. 103 Braniccy 19, 34, 167 Branicka Aleksandra 19, 35, 36 Branicka Julia 168 Branicka Maria 19 Branicka Róża 176 Branicki Aleksander 163 Branicki Franciszek Ksawery 19, 34, 35, 36, 163 Branicki Ksawery 25 211 Indeks osób Indeks osób Branicki Władysław 168 Branicki Władysław Pius 163 Bratyńscy 107 Broel-Plater Józef 51 Broel-Plater Konstanty 51 Brzozowski Feliks 132 Budionny 22, 36, 55 Bułhakow Michał 63, 64, 74 Buszczyńscy 121 Buszowscy 174 Chaudoir Jan Józef 57 Chaudoir Stanisław 57 Chmielnicki Bohdan 17, 110, 111, 138, 146, 168, 188 Choiseul-Gouffie Gabriela de 41 Choiseul-Gouffie Klementyna Wiktoria de 41 Chołoniewscy 48, 58, 59 Chołoniewska Salomea 57, 58 Chołoniewski Adam 57, 58 Chołoniewski Andrzej 59 Chołoniewski Stanisław ks. 59 Chomiński Antoni ks. 128 Choynowscy 54 Choynowski Józef 104 Cieciszowski Kacper bp 198 Conrad Joseph (Teodor Józef Korzeniowski) 33 Czaccy 154 Czacki Aleksander 154 Czacki Tadeusz 199 Czacki Władysław 154 Czajkowski Michał 134 Czajkowski Piotr 41, 61 Czarneccy 57 Czarnecki Jan Antoni 57 Czarniecki Stefan 16, 126, 127, 164 Czarnomska Maria 45 Czarnomski Mikołaj 44, 45 Czarnowscy 159 Czartoryscy 53, 54 Czartoryski Adam 54 Czeczelowie 199 Czerwiński Cezary ks. 108 212 Czeszejkowie 12O Czetwertyńscy 129 Czetwertyński Antoni Nepomucen 22 Czetwertyński Janusz Tomasz 106 Czetwertyński Leopold 22 Czichaczew Mikołaj 115 Czosnowski Józef 188 Czuryłowiell5, 121, 154 Czyżewscy 159 Czyżewski W. 85 Dachowski Kazimierz 117 Daniel bp 62 Darzycki Martynian (Wojciech) o. 122 Daszkiewicz Herman 182 Daszkiewicz O stąp 62 Daszkowscy 57 Dawydow 61 Dawydowowie 61 Dąbrowscy 153 Dąbski Tomasz 49 Debussy Claude 41 Dietmar 67 Dołgorukow 176 Dombrowski W. 52 Doroszeńko 55, 164 Dow Ber 32 Drohiczyńscy 125 Dunin-Wąsowiczowie 150 Dynowscy 33 Dzieduszyccy 60, 154 Dzierżek Dominik 158 Dzierżek Teodor 159 Dzierżkowie 121, 158 Elżbieta caryca 73, 100 Feliński Alojzy 109 Fomin I. A. 43 Fontana Paweł Antoni 189 Frederice V. 28 Gałęzowski 54 Gawrońscy 125 Gedymin książę 132 Gierowski Józef 138 Gimbutowie 150 Giżyccy 33, 114 Giżycki Kajetan 114 Giżycki Paweł ks. 132 Giżycki Zygmunt 38 Głęboccy 54 Głębocki Jan Kanty 105 Gnatowscy 123 Godebski Cyprian 54 Golkowscy 123 Gondza 55 Gonta Iwan 18, 56 Gorajscy 106 Goszczyński Seweryn 54, 62 Grabowski Michał 164 Granowscy 53 Grocholscy 127, 165, 192 Grocholska Anna 189 Grocholska Anna z Dmochow- skich 38 Grocholski Adolf 50 Grocholski Franciszek Ksawery 50, 192 Grocholski Jan Nepomucen 50 Grocholski Michał 139, 165, 189, 192 Grocholski Mikołaj 165 Grocholski Tadeusz 166 Gulski 23 Gumkowscy 126 Hadziewicz 54 Halik A. 79 Haller Józef 62 Hańska Anna 186 Hańska Ewelina z Rzewuskich 30, 31, 185, 186 Hańskijanl85 Hański Wacław 185, 186 Hawrus Serhej 164 HerzNaftali 170 Heurichjan 135 HeydenD. 167 Hillemejerowie 153 Holbein 130 Hołowińscy 164 Hołowiński bp 164 Hołowiński Herman 164 Hołowiński Onufry 164 Horodecki Władysław 97, 100, 102, 103, 105, 136 Hruszewśkyj M. 104 Hryhorowicz-Barski I. 88, 90-91, 94, 95 Hryniewscy 126 Hulaniccy 54 Hulewiczówna Halszka 89 Humiński Czesław o. 189 Hurwitz Chaim 54 Idzikowski Leon 104 Igor książę 88 Iliński Jan Kajetan 197 Ittar Henryk 48 Iwanicki Karol 148 Iwanowscy 150 Iwanowska Felicja z Zaleskich 150 Iwanowski Dionizy 150 Iwańska Klementyna 54 Iwaszkiewicz Bolesław 51 Izasław książę 71, 80 Jabłonowscy 164 Jabłonowski Aleksander 164 Jabłonowski August Dobrogost 164 Jabłonowski Stanisław 34, 35 Jabłoński Henryk 25 Jakub Józef 170 Jakubowscy 20 Jandołowicz Marek ks. (ksiądz Marek) 24, 27 Jan Paweł II papież 28, 64, 94 Jarosław Mądry książę 67, 69, 71,80,86,98,99, 111 Jaroszyńscy 23, 182, 183 Jaroszyńska Klara 45 Jaroszyński Czesław 48 Jaroszyński Karol 22, 122 Jazłowieccy 121, 154 Jełowiccy50, 54, 150 JensA. 19 Jezierscy 126 213 Indeks osób Indeks osób Jiżakiewicz J. 81, 82 Jodłowski Iwan 62 Jokisz Ludwika 175, 176 Joteykowie 191 Jukowski Felicjan 41 Jurasow M. 87 Jurczenko S. 76 Juriewicz Paweł 147 Juriewiczowie 147 Kaletyńscy 182 Kaletyński Michał Jan 182 Kalinowscy 17, 55, 188 Kalinowska Emilia 149 Kalinowski Adam 177 Kalinowski Ludwik 189 Kalinowski Marcin 55, 111 Kalinowski Walenty 55 Kalinowski Walenty Aleksander 17, 178, 187, 188 Kalitowscy 120 Kapusta Jędrzej 16 Karaczewski Wasyl 167 Karaszewiczowa Klementyna z Kantakuzenów 33 Karniccy 148 KarnickiN. 178 Karnicki Wieńczysław 147 Katarzyna II caryca 18, 99 Kawaleridze Iwan 73 Kazimierz Jagiellończyk król 196 Kisielowie 57 Kleszczewscy 182 Klodt P. 103 Kociubiński M. M. 169 Kołyszkówna Helena 20 Komar Aleksander 115 Komar Stanisław Delfin 115 Komarowie 50, 115 Komornicki bp 140 Kondratowicz Ludwik (Władysław Syrokomla) 119 Koniecpolscy 44, 50, 126, 147, 168, 176 214 Koniecpolska Anna Barbara z Zamoyskich 167 Koniecpolski Aleksander 168 Koniecpolski Jan Aleksander 168 Koniecpolski Stanisław 23, 49, 168 Konopacki Antoni Bonawentura 176 Konstanty o. 189 Kopczyńscy 152, 153 Korczakow K. A. 109 Koriatowicz Fiodor 187 Koriatowiczowie 15, 16, 187 Korniejewa Walentina 28 Korzeniowscy 106 Korzeniowski Michał Gwidon 106 Korzeniowski Teodor Józef Konrad (Joseph Conrad) 33 Kosacz (Łesia Ukrainka) 105 Kossak Juliusz 60, 160 Kossowscy 54 Koszka Semen 17 Kościuszko Tadeusz 129 Kotarbiński Tadeusz 104 Kotarbiński Wilhelm 97, 104 Kownir S. 82, 100, 184, 185 Koziccy 128 Kozłowski Platon 188 Krasiccy 54 Krasowski W. 95, 96 Krassowski Józef 158 Krassowski Józef Mikołaj 37 Kraszewscy 105 Kraszewski Franciszek 105 Kraszewski Józef Ignacy 47, 105, 197, 199 Krechowicki Jan 54 Krzysztofowicz Józef bp 125 Krzywonos Maksym 25, 55, 110 Kuczma Leonid 72 Kuczohorscy 20 Kwiatkowski I. 85 Lampi starszy 130 Ledóchowscy 106 Ledóchowska Anna 105 Ledóchowski Antoni 106 Ledóchowski Leon 187 Lenbach 130 Lenreau Piotr 179 Leszczyc-Dokszyccy 125 Leszczyc-Kossowscy 32 Leśniccy 50 Lewi Icchak 32 Lewiccy 126 Lindsayjan 109 Lipczyńska Jadwiga 158 Liszt Franciszek 91, 130 Lorentz 192 Lubomirscy 44, 46, 47, 49, 50, 122, 126, 140, 146, 150, 155, 176, 185 Lubomirski 50 Lubomirski Antoni 26, 105, 140 Lubomirski Antoni Benedykt 24 Lubomirski Franciszek 24 Lubomirski Franciszek Ferdynand 118 Lubomirski Jerzy Aleksander 168 Lubomirski Konstanty Jacek 35 Lubomirski Marcin 105 Lubomirski Stanisław 35, 169 Lubowidzki Stefan 148 Ludwik Filip król 143 Lwowowie 49 Łesia Ukrainka (Kosacz) 104 Łomonosow Michaił 90 Łopuchin Piotr 110 Łopuchinowie 110 Macini O. 67 Madeyscy 156 Majewscy 158 Majewski Karol 100, 145 Makary opat 71 Maksymowicz I. 79 Mańkowscy 50 Marcinowski Juliusz 47 Marczewscy 120 Marek ksiądz (Marek Jandotowicz) 24, 27 Maria carowa 100 Maria księżna 95 Matejko Jan 160 Mayer 131 Mazaraki 114 Meck K. F. von 41 Meck Nadieżda Fiłaretowna 41 Melenski A. 76, 90, 92, 93 Mengli Girej chan 17, 78, 196 Meryng Sergiusz 145 Metzel 193 Miaskowski Jan 199 Mickiewicz Adam 91, 134, 164 Miczurin I. 73 Miechowicz Feliks 75 Miechowicz Franciszek 130 Miklaszewski M. 88 Mikler Dionizy 49, 115, 139, 155, 160 Mikołaj I car 194 Mitraszewski Karol 43 Mniszchowa Katarzyna z Zamoyskich 191 Mniszchowie 191 Mniszech August Wandalin 35 Mohyła Piotr 67, 76, 77, 78, 79, 87, 89 Monastyrski I. 95 Monomachowiczowie 76 Morawscy 153 Mostowski Adolf 43 Moszyński Fryderyk 47 Mroczkowski 47 Mścisław książę 88 Mucha-Sowińska Bożena 28 Muffet 19 Munclll Miintz Jan Henryk 109, 110 Murillo 143 Murzinski Antoni ks. 108 Mytkowie 60 Nachtman 54 215 I Indeks osób Neczuj-Łewyćkyj I. 104, 164 NejełowR 100 Nestor 77, 83, 84 Niedziaikowski Karol bp 199 Niemcewicz Julian Ursyn 194 Niemierzycowie 157 Niemiryczowie 57, 129 Niestierow M. 97 NikołajewW. 82, 102 Nowohrebeccy 47 Odiot 19 Odrowąż Jacek św. 196 Odrowąż Stanisław 25 Odrzywolski Jan 189 Ogińska Augusta 51 Oldenburski Piotr 179 Oleg książę 99 Olegowiczowie 95 Olga św. księżna 66, 67, 73, 96,97 Olizar Adam 107 Olizar Filip Nereusz 108 Olizar Gustaw 109, 164 Olizar Iwan 107 Olizar Jan 108 Olizar Jan Kalasanty 107, 109 Olizar Karol 109 Olizarowa Ludwika ze Szczyttów 108 Olizarowie 108, 109 Olizarówna Jadwiga 109 Opiz 144 Orda Napoleon 43, 121, 128, 159, 194 Orłowscy 155 Orłowski Aleksander 143 Orłowski Seweryn 155 Orżewski 45 Oskierko Dominik 114 Ostaszewscy 125 Ostrogscy 140 Ostrogski F. 84 Ostrogski Janusz 35 Ostrogski Konstanty 80 Ostrogski W. 95 Oświęcimska Stanisława 120 Ożga Antoni 157 Ożga Jan Samuel bp 198 Paciorkowscy 32 Paderewscy 199 Paderewski Jan Ignacy 199 Paweł I car 110 Pawlukjózefo. 47 Pawłowski F. 79 Perłowscy 107 Petlura Simon 36 Piaskowscy 155 Piaskowski Mikołaj 174 Pilatti 60 Piler 75 Piotr I Wielki car 78, 86, 89 Piotrowski Ignacy 112 Pius IX papież 26 Piwnicki Jan bp 30 Plater Józef 51 Platerowa Anna 148 Plemiannikow 109 Podhorscy54, 153 Podhorska Zofia z Rzewuskich 51, 151 Podoscy 126, 127 Podoski Jerzy 127 Poniatowski Józef 129 Poniatowski Stanisław 110 Ponińscy 49, 119 Ponińska Cecylia 119 Potiomkin 61, 173 Potoccy 44, 52, 54, 55, 56, 126, 127, 129, 130, 131, 135, 136, 154, 165, 166, 175, 178 Potocka Emilia 157 Potocka Janina 136 Potocka Maria z Lubomirskich 157 Potocka Zofia z Glavanich 45, 130, 173, 179, 193 Potocki Aleksander 18, 52, 54, 194 Potocki Andrzej 188 Potocki Bolesław 129, 130, 179 216 Indeks osób Potocki Franciszek Salezy 40, 55-56, 125, 135, 178 Potocki Ignacy 62 Potocki Joachim 127, 128 Potocki Józef 129 Potocki Konstanty 136 Potocki Mieczysław 179 Potocki Mikołaj 111 Potocki Prot 153, 157 Potocki Stanisław Rewera 44, 135 Potocki Stanisław Szczęsny 18, 129, 130, 177, 178, 179, 193, 194 Potocki Stefan 125 Potocki Wacław 130 Potocki Wincenty 129 Potocki Włodzimierz jun. 51 Prachow A. 96, 97 Prechtl Józef 40, 56 Proński Fryderyk 34 Pruszyńscy 45 Pruszyńska Honoryna zOlizarów 119 Pruszyński Antoni 161 Przyłuski Walerian 128 Pułaski Kazimierz 27 Purwiński Jan bp 28 Puszkin Aleksander 61,91 Pymenko M. 97 Pyrohost 88 Radzimińska Anna 139, 192 Radzimiński Michał 139 Radziwiłłowa Barbara 30 Radziwiłłowa Cecylia 156 Radziwiłłowa Richetta 19 Radziwiłłowie 33, 141, 142, 153, 159 Rakowiecki Teodor 29 Rakowscy 156 Rastrelli Bartolomeo Francesco 73, 74, 100 Rehbinder Gregor 153 Rehbinder Jerzy 153 Rehbinder Katarzyna 153 Rerich C. 134 Rochau K. K. 199 Rohowicki Myhajło 150 Roksana księżniczka 146 Romanowowie 195 Rożniatowscy 125 Rożniatowski Tadeusz 112 Różyccy 123 Różycki Florian 52 Różynowscy 150, 157 Rubczyńscy 159 RudańskiS. R. 169 Ruryk Rościsławowicz książę 132 Ruszczyńscy 121 Rykman Adolf 174 Rylski Maksym 104 Rzewuscy 54, 121, 141, 142, 143 Rzewuska Konstancja 150 Rzewuska Maria z Potockich 150 Rzewuski Adam 141, 142, 143, 150, 186 Rzewuski Adam Witold 186 Rzewuski Ernest 150 Rzewuski Ferdynand 142 Rzewuski Henryk 43 Rzewuski Jerzy 51 Rzewuski Stanisław Ferdynand 141, 148 Rzewuski Wacław 141 Sadyk Pasza (Michał Czajkowski) 134 Sahajdaczny R 89 Salia E. 53 Sanguszko Janusz 43, 140 Sanguszko Roman 16 Sanguszkowie 20, 140 Saniutysz-Kuroczyccy 125 Saryusz-Wolscy 153 SchaedelJ. 70, 81, 85, 90, 100 Schleifer H. 99, 103 Schleifer P. 99 Schreters W. 102 Siemaszkowie 126 Sieniawscy 53 Sieniawski Adam 53 217 Indeks osób Indeks osób Sienkiewicz Henryk 25, 134, 147, 183, 184 Sierow 56 SiusiewA. W. 133 Skibniewscy 158 Skoropadski 36 Skoropadski Iwan 80 Skoworoda G. S. 90, 137 Słowacki Juliusz 27 Smuglewicz Franciszek 108 Sobańscy47, 132 Sobański Henryk 187 Sobański Hieronim 186 Sobański Kajetan 131 Sobański Michał Maria 131 Sobański Paweł 159 Sobański Stanisław 186 Sobański Witold 187 Sobieszczańscy 159 Sobolewscy 150 Sobolewski Michał ks. 132, 189 Sokołowscy 156 Sokołowski Antoni Emeryk 156 Sokulscy 126 Sołtyk bp 26 Stange August 19 Stanisław August Poniatowski król 62, 178, 188 Staniszewscy 121 Stanzani I. 75 Starzyński Józef 132 Stefan Batory król 16, 167 Stempkowski Józef 106 Straus A. 97 Stroem I. 99 Stroganow Maria z Potockich 179 Stroganowowie 179 Strutyńscy 174 Suchodolscy 47 Suchowieccy 128 Sulatyccy 60 Sulatycki Kazimierz 60 Sulimal. 166 Syrokomla Władysław (Ludwik Kondratowicz) 119 Szapowałowa Walentyna 108 Szczerbatowa Maria 130 Szczerbaty Piotr ks. 141 Szembekowie 20 Szeptycki Stanisław ks. 52 Szeremietiew 44 Szewczenko Taras 62, 91, 111 Szuszkowscy 121 Szuwałowowie 173, 174 Szwerin I. 83 Szymanowscy 181-182 Szymanowska Z. 181 Szymanowski Feliks 181 Szymanowski Karol 61, 181 Szyrokoradiuk Stanisław bp 119 Śmigły-Rydz Edward 112, 154 Światosław książę 76, 79 Światosław Wsiewołodowicz książę 95 Świedomski P. 97 Świejkowscy 172 Świejkowski Jan 135 Swiejkowski Leonard 172 Swiętopełk książę 67, 71 Swirscy 126 Tarnawski Grzegorz 29 Teodozjusz Peczerski św. 84 Tereszczenko Mikołaj 21, 50, 57, 180 Tetera 55 Toropin W. A. 114 Towiańscy 121 Trembecki Stanisław 178, 179, 194 Trzeciak Kazimierz 32 Trzeciescy 125, 126 Tumanowicz abp 146 Turowski Albert o. 168 Tutolmin Timofiej 45 Tycjan 143 Tyczyna Pawło 104 Tyszkiewicz Henryk 159 Tyszkiewicz Janusz 26 Tyszkiewicz Józef Tadeusz 160 Tyszkiewicz Michał 20 Tyszkiewicz Stanisław 20 Tyszkiewiczowa Teresa zSobańskich 159 Tyszkiewiczowie 50, 106, 112, 159, 160 Urbanowscy 199 Urbanowska Elżbieta 105 Urban owski Józef 105 Uruscy 120 Uruski Łukasz 121 Uruski Tomasz 121 Urusowa 173 Ustinow 60 Vernet Horacy 160 Walewscy 153 Walewski Jerzy 168 Wałowski S. 97 Warszyccy 144 Wasiutyński Marian 112 Wasniecow W. 97 Wereszczagin P. 82 Wieniawski Henryk 91 Wilkoszewscy 47 Wisłoccy 191 Wiszniewscy 123 Wiśniowieccy 51, 111, 129, 141, 142, 153, 159, 191 Wiśniowiecki Janusz 126 Wiśniowiecki Jerzy Dymitr 35 Wiśniowiecki Michał Serwacy 51 Witold książę 62 Witosławska Tekla 49 Witosławski Eugeniusz 49 Witosławski Ignacy 48, 49 Witoszyński ks. 49 Witte Jan de 26, 29, 40, 58 Witwiccy 121 Władysław IV Waza król 89, 188 Włodzimierz Monomach książę 76, 66 Włodzimierz Swiatosławowicz książę 76 Włodzimierz Wielki św. książę 64, 66, 96, 103 Wodzicka Celestyna 120 Wolańscy 128 Wolscy 126 Wolski Adam 154 Wołucki Paweł bp 168 Woronicz Jan Paweł bp 177 Woroniczowie 199 Wrubel Michał 96 Wrzeszczowie 128 Wsiewołod książę 95 Wsiewołod Jarosławowicz książę 86 Wsiewołod Olegowicz książę 61 Wyhowscy49, 155 Wyszomirscy 126 Zabłoccy 32 Zaborowski Rafał 70 Zahoroska Marusza 144 Zahoroski Wasyl 144 Zakrzewska Józefa 43 Zakrzewski Ludwik 47 Zalescy 191 Zaleski Bohdan 54, 150 Zaleski Stanisław 150, 151 ZałuskiJ. bp 118 Zamoyscy 50, 126, 147, 176 Zamoyskijan 167, 168, 170 Zamoyski Tomasz 167 Zańkowiecka M. 104 Zarębski Juliusz 175, 198, 199 Zasławscy 140 Zbarascy 51, 106, 129, 142, 144, 153, 159 Zbaraski Janusz 51, 191 Zbaraski Jerzy 144 Zbaraski Krzysztof 144 Zbaraski Mikołaj 144 Zborowscy 57 Zdziechowska Michalina 48 Zdziechowski Czesław 145 218 219 Indeks osób Zdziechowski Czesław junior 145 Zdziechowski Feliks 48 Zdziechowski Władysław 48, 112, 145 Złotniccy 150 Złotnicki Antoni 149 Znaczo-Jaworski Milchizedek 18 Zołotareńko 110 Zwierzchowski Erazm 32 Zygmunt I Stary król 62, 71, 196 Zygmunt II August król 39, 187 Zygmunt III Waza król 17, 111, 167, 178 Zymajło W. 97 Zeleźniak Maksym 18, 56 Żmigrodzki Piotr ks. 104 Żółkiewski Stanisław 25, 89 Żukotyńscy 120 Żulińscy 125 Żylichowski Wincenty ks. 176 Indeks miejscowości Aleksandria 19 Andruszówka 20 Andruszówka nad Hujwą 21 Antonówka 22 Antopol 22 Bar 23 Berdyczów 26 Berszadź 33 Biała Cerkiew 33 Biliczyn 37 Bohusław 37 Borodany 37 Bracław 38 Brahiłów 39 Busza 41 Buszewo 42 Chmielnik 42 Cudnów 43 Czajki 44 Czarnomin 44 Czartoria Nowa 45 Czeczelnik 46 Czerepaszyńce 48 Czerniatyn 48 Czerniejowce 49 Czerwone 50 Daszów 51 Demowszczyzna 51 Dobra 52 Dubowka 52 Fastów 52 Granów 53 Humań 54 Iwanków 56 Iwnica 56 Janów nad Bohem 57 Jurkowce 60 Kamienny Bród 60 Kamionka nad Taśminą 61 Kaniów 61 Kijów 63 Kisiele 105 Kodnia 105 Komargród 106 Korosteszów 107 Korsuń 109 Kotiużany 111 Koziatyn 112 Kożanka 112 Krajewszczyzna 113 Krasnopol 113 Krenycze 114 KukawkalH Kuryłowce Murowane 115 Lądowa 116 Leszczyn 116 Leśkowa 117 Lipowy Skitek 118 Lubar 118 Łozowa 120 Łuczyniec 120 Markówka 122 Międzyrzeczka 122 Miastkówka 122 Mohylów Podolski 124 Mołczany 125 Monastyryszcze 126 Murafa 127 Napadówka 128 Niemirów 129 Obodówka 131 Ostróżek Wielki 132 Owrucz 132 Parchomówka 133 Peczera 135 Perejasław 136 221 Indeks miejscowości Piatniczany 139 Piatohory 139 Pików 140 Piwnie 140 Podhorce 141 Pohrebyszcze 141 Przyiuka Stara 144 Rasne 145 Raszków nad Dniestrem 146 Rohacze 147 Romaszki 148 Rosawa 148 Rozkopańce 149 Różyn 149 Rude Sioło 150 Rzyszczów 152 Samhorodek 152 Serebryniec 154 Sewerynówka 155 Skibińce 156 Skwira 156 Słoboda Szarogrodzka 157 Snitków 158 Sofipol 159 Spiczyńce 159 Stara Kotelnia 161 Starościńce 162 Stawiszcze 163 Steblów 164 Strzyżawka nad Bohem 165 Sucholasy 166 Sulimówka 166 Sutyska 166 Szamrajewka 167 Szarogród 167 Szkarówka 172 Szpików 172 Szpoła 172 Talne 173 Taraszcza 174 Tiutiunniki 174 Tołsty Las 175 Tomaszpol 175 Topory 176 Tryhory 176 Tulczyn 177 Tulińce 180 Turczynówka 180 Tymoszówka 181 Tywrów 182 Ułanów 183 Waładynka 183 Wasylków 184 Wierzchownia 185 Wierzchówka 186 Winnica 187 Wołodarka 191 Woronowica 192 Zofiówka 193 Żmerynka 194 Żubrowicze 195 Żytne Góry 196 Żytomierz 196 Spis treści Od wydawcy...................................• • -> Od autora...................................... 11 Nota historyczna................................ 1^ Słownik miejscowości (tekst główny).............. 19 Słownik terminów architektonicznych........... 201 Ważniejsza literatura......................•... . 207 Indeks nazwisk................................ 211 Indeks miejscowości.......................----. 221 Książki naszego wydawnictwa rozprowadza w systemie wysyłkowym Księgarnia Wysyłkowa NEPO ILUSTROWANE PRZEWODNIKI PO ZABYTKACH KULTURY: na Białorusi 25.- zł na Litwie 30.- zł na Ukrainie, tom I 30.- zł na Ukrainie, tom II 30.-zł na Ukrainie, tom III 30.-zł Przy zakupie wszystkich pięciu tomów - tylko 140 zł! Można zamawiać na kartkach pocztowych na adres: Księgarnia wysyłkowa NEPO Skrytka poczt. 105 01-800 Warszawa 45 oraz telefonicznie, faksem lub e-mailem: (0-prefiks-22)633 53 15 ksiegarnia@nepo.pl Katalog internetowy: www.nepo.pl/burchard WINNICA stolice okręgów P7PDK-ACV stolice okręgów ^->L-t- niwo i nieopisane w książce 3AR TOKITNO stolice rejonów stolice rejonów nieopisane w książce pozostałe opisane miejscowości granice państw granice okręgów granice rejonów główne drogi większe rzeki i zbiorniki wodne Na mapie zastosowano w większości wypadków tradycyjne nazewnictwo polskie według map Wojskowego Instytutu Geograficznego z okresu między woj ennego. 75 100 km IA UKRAINIE irJH*:KI, KIJOWSKI I CZERKASKI '