POSTĘPOWANIE CYWILNE Jerzy Jodłowski Zbigniew Resich Jerzy Lapierre Teresa Misiuk-Jodłowska Karol Weitz Wydanie IV zmienione i zaktualizwane Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Warszawa 2005 Poszczególne rozdziały napisali: Jerzy Jodłowski — 1, 2, 5, 6, 8-10, 13-14, 15 § 5 i 6, 16-24, 26-32, 33 § 1, 34-35, 44, 45, 68-72 Zbigniew Resich — 3, 4, 7, 11, 36-41, 42 § 1-3, 43, 46 § 2 i 3 Poszczególne działy zaktualizowali, a częściowo napisali na nowo do wydania II i III: Jerzy Lapierre — I, II (z wyjątkiem rozdz. 12), III (z wyjątkiem rozdz. 14), V, VI (z wyjątkiem rozdz. 42 § 4 i 5), z działu VII rozdz. 46 § 2 i 3 i 48, z działu IX rozdz. 62 Teresa Misiuk-Jodłowska — z działu III rozdz. 14, IV (z wyjątkiem rozdz. 25 i 33 § 2), VII (z wyjątkiem rozdz. 46 i 48), VIII, z działu IX rozdz. 60, 61, 65, XI, XII, XIII W wydaniu IV Karol Weitz zaktualizował cały tekst oraz napisał rozdziały — 12, 25, 33 § 2, 42 § 4 i 5, 46 § 1, 63, 66, 67, 73 Projekt okładki i stron tytułowych: Michat Piotrowski Redaktorzy: Anna Popławska, Magdalena Ziarnicka-Koper Redaktor techniczny: Agnieszka Ruszkowska SPIS TREŚCI © Copyright by Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o. Warszawa 2002 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych — bez pisemnej zgody autora i wydawcy. ISBN 83-7334-495-0 Redakcja Publikacji Akademickich: ul. Wiśniowa 50, 02-520 Warszawa tel.: (22) 646-97-47, 646-99-03, fax (22) 646-99-04 Dział Handlowy: ul. gen. K. Sosnkowskiego 1, 02-495 Warszawa tel.: (22) 723-07-37; centr. (22) 572-95-00 (do 07); fax (22) 572-95-08 www.LexisNexis.pl; e-mail:biuro@LexisNexis.pl Księgarnia Internetowa http://ksiegarnia.LexisNexis.pl Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o. — Warszawa 2005 Wydanie czwarte. Druk ukończono we wrześniu 2005 r. Skład i łamanie: Andytex, Warszawa. Druk i oprawa: Semafic, Warszawa WYKAZ SKRÓTÓW ...................................... 13 PRZEDMOWA DO CZWARTEGO WYDANIA ....................... 15 PRZEDMOWA DO PIERWSZEGO WYDANIA....................... 18 Dział I WIADOMOŚCI WSTĘPNE Rozdział 1. POJĘCIE POSTĘPOWANIA CYWILNEGO I SPRAWY CYWILNEJ ... 21 Rozdział 2. PRAWO PROCESOWE CYWILNE. NORMY PROCESOWE........ 25 Rozdział 3. FUNKCJE POSTĘPOWANIA CYWILNEGO ................. 30 Rozdział 4. PROCES CYWILNY W ROZWOJU HISTORYCZNYM........... 31 Rozdział 5. RODZAJE POSTĘPOWANIA CYWILNEGO ................. 34 § 1. Uwagi ogólne ....................................... 34 § 2. Proces ........................................... 37 § 3. Postępowanie nieprocesowe ................................ 40 § 4. Postępowanie pomocnicze ................................. 47 Rozdział 6. STOSOWANIE NORM PRAWA PROCESOWEGO W MIEJSCU I W CZASIE..................................... 49 8 1. Zasięg terytorialny norm procesowych .......................... 50 8 2. Stosowanie norm prawa procesowego w czasie..................... 51 Rozdział 7. STOSUNKI PRAWNOPROCESOWE W POSTĘPOWANIU CYWILNYM . 55 Rozdział 8. PRZESŁANKI PROCESOWE .......................... 60 6 Spis treści Rozdział 9. ŹRÓDŁA PRAWA PROCESOWEGO CYWILNEGO ............. 64 § 1. Kodeks postępowania cywilnego ............................. 64 § 2. Inne źródła prawa procesowego cywilnego ........................ 70 Rozdział 10. JUDYKATURA I LITERATURA POLSKIEGO PRAWA PROCESOWEGO CYWILNEGO ........................ 71 § 1. Judykatura sądowa w zakresie prawa procesowego cywilnego ............. 71 § 2. Literatura polskiego prawa procesowego cywilnego ................... 73 Dział II ZAKRES OCHRONY PRAWNEJ W SĄDOWYM POSTĘPOWANIU CYWILNYM Rozdział 11. DROGA SĄDOWA W SPRAWACH CYWILNYCH ............. 81 Rozdział 12. STOSUNEK SĄDOWEGO POSTĘPOWANIA CYWILNEGO DO POSTĘPOWANIA ADMINISTRACYJNEGO I POSTĘPOWANIA SĄDOWOADMINISTRACYJNEGO.......... 88 § 1. Stosunek sądowego postępowania cywilnego do postępowania administracyjnego ... 88 § 2. Stosunek sądowego postępowania cywilnego do postępowania sądowoadministracyjnego ................................. 93 Rozdział 13. STOSUNEK POSTĘPOWANIA CYWILNEGO DO POSTĘPOWANIA KARNEGO ....................... 95 § 1. Rozgraniczenie obu rodzajów postępowania. Związek sprawy cywilnej ze sprawą karną ...................................... 95 § 2. Dochodzenie roszczeń wynikających z przestępstwa................... 98 § 3. Wpływ wyroku i procesu karnego na postępowanie cywilne oraz wyroku i postępowania cywilnego na proces karny ........................ 102 Dział III ZASADY NACZELNE POSTĘPOWANIA CYWILNEGO Rozdział 14. ZASADY NACZELNE WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI ......... 110 § 1. Uwagi ogólne ....................................... 110 § 2. Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości i prawo do sądu .............. 111 § 3. Zasada rzetelnego postępowania. Prawo do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki .................................. 115 § 4. Zasada niezależności sądu i niezawisłości sędziowskiej ................. 121 § 5. Zasada nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego ................... 124 § 6. Zasada kolegialności .................................... 124 § 7. Zasada udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości .......... 125 § 8. Zasada instancyjności ................................... 126 § 9. Zasada jawności ...................................... 126 Rozdział 15. POJĘCIE I KLASYFIKACJA ZASAD NACZELNYCH POSTĘPOWANIA CYWILNEGO........................ 126 Spis treści____________________________________^__________________________________7 Rozdział 16. ZASADA PRAWDY MATERIALNEJ I ZAKRES JEJ FUNKCJONOWANIA W POLSKIM PROCESIE CYWILNYM .................... 129 Rozdział 17. ZASADA RÓWNOŚCI STRON ......................... 134 Rozdział 18. ZASADA DYSPOZYCYJNOŚCI (ROZPORZĄDZALNOŚCI)........ 137 Rozdział 19. INNE NACZELNE ZASADY POSTĘPOWANIA ............... 143 § 1. Zasada kontradyktoryjności ................................ 143 § 2. Zasada bezpośredniości .................................. 145 § 3. Zasada ustności ...................................... 148 § 4. Zasada koncentracji (skupienia) materiału procesowego ................. 149 Dział IV PODMIOTY POSTĘPOWANIA CYWILNEGO A. Sąd Rozdział 20. ORGANIZACJA I SKŁAD SĄDU........................ 153 § 1. Organizacja i skład sądów w sprawach cywilnych .................... 153 § 2. Skład organów sądowych w postępowaniu cywilnym .................. 156 § 3. Wyłączenie osób wchodzących w skład organów sądowych .............. 158 Rozdział 21. WŁAŚCIWOŚĆ SĄDÓW W SPRAWACH CYWILNYCH.......... 162 § 1. Pojęcie i rodzaje właściwości ............................... 162 § 2. Właściwość ustawowa, umowna i delegacyjna ...................... 164 § 3. Badanie właściwości i skutki niewłaściwości sądu .................... 167 Rozdział 22. WŁAŚCIWOŚĆ RZECZOWA .......................... 169 § 1. Uwagi ogólne ....................................... 169 § 2. Właściwość rzeczowa według k.p.c............................ 170 § 3. Obliczanie wartości przedmiotu sporu .......................... 172 Rozdział 23. WŁAŚCIWOŚĆ MIEJSCOWA ......................... 175 Rozdział 24. WŁAŚCIWOŚĆ FUNKCYJNA ......................... 179 Rozdział 25. REFERENDARZE SĄDOWI........................... 184 B. Strony i uczestnicy postępowania Rozdział 26. POJĘCIE STRON I UCZESTNIKÓW POSTĘPOWANIA.......... 186 § 1. Uwagi wstępne ....................................... 186 § 2. Pojęcie strony procesowej ................................. 188 Rozdział 27. ZDOLNOŚĆ SĄDOWA .............................. 194 Rozdział 28. LEGITYMACJA PROCESOWA ........................ 203 8 Spis treści . ZDOLNOŚĆ PROCESOWA. PRZEDSTAWICIELSTWO USTAWOWE. Rozdział 29 ZDOLNOŚĆ POSTULACYJNA ...... Rozdział 30. WSPÓŁUCZESTNICTWO PROCESOWE § 1. Uwagi ogólne ........................... § 2. Współuczestnictwo procesowe materialne i formalne ....... § 3. Współuczestnictwo procesowe konieczne i jednolite ....... § 4. Inne wypadki współuczestnictwa procesowego. Współuczestnictwo konkurencyjne ............................ § 5. Stosunki między współuczestnikami ................ Rozdział 31 . NASTĘPSTWO PROCESOWE I INNE ZMIANY PODMIOTOWE W PROCESIE § 1. Pojęcie i rodzaje następstwa procesowego ........... § 2. Następstwo procesowe wynikające z następstwa prawnego . . § 3. Następstwo procesowe niewynikające z następstwa prawnego Rozdział 32. INTERWENCJA UBOCZNA. PRZYPOZWANIE. INTERWENCJA GŁÓWNA .............. § ł. Interwencja uboczna § 2. Przypozwanie . . . § 3. Interwencja główna Rozdział 33 . PEŁNOMOCNICTWO PROCESOWE. ZASTĘPSTWO PROCESOWE SKARBU PAŃSTWA § 1. Pełnomocnictwo procesowe ........ § 2. Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa . . 209 215 215 217 219 222 224 226 226 228 229 232 232 237 239 240 240 246 C. Prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich, rzecznik konsumentów, organizacje społeczne i inne podmioty Rozdział 34. UDZIAŁ PROKURATORA, RZECZNIKA PRAW OBYWATELSKICH, RZECZNIKA KONSUMENTÓW, ORGANIZACJI SPOŁECZNYCH, PREZESA URZĘDU OCHRONY KONKURENCJI I KONSUMENTÓW, KIEROWNIKA OŚRODKA POMOCY SPOŁECZNEJ, KIEROWNIKA POWIATOWEGO CENTRUM POMOCY RODZINIE I INSPEKTORA PRACY W POSTĘPOWANIU CYWILNYM ....... 251 § 1. Udział prokuratora w postępowaniu cywilnym ...................... 251 § 2. Udział Rzecznika Praw Obywatelskich w postępowaniu cywilnym........... 256 § 3. Udział powiatowego (miejskiego) rzecznika konsumentów w postępowaniu cywilnym .......................................... 257 § 4. Udział organizacji społecznych w postępowaniu cywilnym .............. § 5. Udział Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w postępowaniu 257 260 cywilnym § 6. Udział kierownika ośrodka pomocy społecznej i kierownika powiatowego -.."„Irn/m............. 261 centrum pomocy rodzinie w postępowaniu cywilnym § 7. Udział inspektora pracy w postępowaniu cywilnym . . . § 8. Udział właściwych organów w postępowaniu cywilnym w nabycia nieruchomości przez cudzoziemców....... sprawie o nieważność 261 262 Spis treści______________________________________________________________________9 Dział V PRZEDMIOT POSTĘPOWANIA CYWILNEGO Rozdział 35. POWÓDZTWO I JEGO RODZAJE ...................... 263 § 1. Prawo do powództwa ................................... 263 § 2. Pojęcie powództwa .................................... 268 § 3. Rodzaje powództw ..................................... 269 Rozdział 36. PRZEDMIOT PROCESU CYWILNEGO ................... 274 Dział VI CZYNNOŚCI PROCESOWE. KOSZTY POSTĘPOWANIA I USTANOWIENIE ADWOKATA LUB RADCY PRAWNEGO PRZEZ SĄD Rozdział 37. CZYNNOŚCI PROCESOWE .......................... 277 § 1. Charakterystyka czynności procesowych ......................... 277 § 2. Czynności procesowe sądu ................................ 279 § 3. Czynności procesowe stron i uczestników postępowania ................ 280 § 4. Czynności procesowe prokuratora, organizacji społecznych i innych podmiotów działających na tych samych zasadach co prokurator .................. 284 Rozdział 38. PISMA PROCESOWE .............................. 285 Rozdział 39. DORĘCZENIA................................... 289 Rozdział 40. POSIEDZENIA SĄDOWE ............................ 293 Rozdział 41 TERMINY W POSTĘPOWANIU CYWILNYM ................ 295 § 1. Rodzaje terminów ..................................... 295 § 2. Uchybienie i przywrócenie terminu ............................ 296 Rozdział 42. KOSZTY POSTĘPOWANIA. POMOC PRAWNA Z URZĘDU....... 300 § 1. Pojęcie i rodzaje kosztów postępowania ......................... 300 § 2. Zasady obowiązujące co do kosztów postępowania ................... 305 § 3. Zabezpieczenie kosztów procesu ............................. 309 § 4. Zwolnienie od kosztów sądowych ............................ 309 § 5. Pomoc prawna z urzędu .................................. 315 Dział VII POSTĘPOWANIE W I INSTANCJI Rozdział 43. WSZCZĘCIE POSTĘPOWANIA........................ 317 § 1. Wytoczenie powództwa .................................. 317 § 2. Skutki wytoczenia powództwa i doręczenia pozwu ................... 322 Rozdział 44. ZAWIESZENIE I UMORZENIE POSTĘPOWANIA............. 325 10 § 1. Zawieszenie postępowania ...... § 2. Umorzenie postępowania ....... Rozdział 45. OBRONA POZWANEGO . . § 1. Uwagi ogólne ............. § 2. Uznanie powództwa .......... § 3. Niepodjęcie obrony przez pozwanego § 4. Zaprzeczenie i zarzuty w procesie . . § 5. Powództwo wzajemne ........ Spis treści 325 328 Rozdział 46. MEDIACJA. POSTĘPOWANIE POJEDNAWCZE. UGODA SĄDOWA ................. § 1. Mediacja .......... § 2. Postępowanie pojednawcze § 3. Ugoda sądowa ...... Rozdział 47. ROZPRAWA § 1. Uwagi ogólne .......................... § 2. Przygotowanie rozprawy ............................ § 3. Przebieg rozprawy ................................ Rozdział 48. POSTĘPOWANIA ODRĘBNE..................... § 1. Uwagi ogólne .................................. § 2. Postępowanie w sprawach małżeńskich ..................... § 3. Postępowanie w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi . . . . § 4. Postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych § 5. Postępowanie w sprawach o naruszenie posiadania .............. § 6. Postępowanie w sprawach gospodarczych ................... § 7. Postępowanie nakazowe i upominawcze .................... § 8. Postępowanie uproszczone ........................... Rozdział 49. DOWODY ............................... 1. Materiał procesowy . . i 2. Dowód i jego przedmiot Rozdział 50. POSTĘPOWANIE DOWODOWE § 1. Przebieg postępowania dowodowego § 2. Zabezpieczenie dowodów ...... Rozdział 51 ŚRODKI DOWODOWE § 1. Uwagi wstępne........ § 2. Dowód z dokumentów . . . . § 3. Dowód z zeznań świadków . § 4. Dowód z opinii biegłych . . § 5. Dowód z oględzin ...... § 6. Dowód z przesłuchania stron § 7. Inne środki dowodowe . . . . 331 331 331 333 333 336 338 338 343 344 352 352 354 357 362 362 363 368 370 377 378 397 403 406 406 407 . 413 413 417 418 418 420 425 426 428 429 431 Spis treści________________________________________________^____________________11 Dział VIII * ORZECZENIA SĄDOWE Rozdział 52. ZAGADNIENIA OGÓLNE ............................ 435 § 1. Czynności procesowe sądu o charakterze decyzyjnym.................. 435 § 2. Wyroki. Ich rodzaje .................................... 436 Rozdział 53. WYROK ZWYKŁY ................................ 438 § 1. Uwagi ogólne ....................................... 438 § 2. Przedmiot orzekania .................................... 440 § 3. Podstawy orzekania .................................... 441 § 4. Sposób orzekania ..................................... 441 Rozdział 54. WYROK CZĘŚCIOWY, WSTĘPNY I KOŃCOWY ............. 442 Rozdział 55. WYROK ZAOCZNY ............................... 444 Rozdział 56. NAKAZY ZAPŁATY............................... 447 Rozdział 57. POSTANOWIENIA ................................ 447 Rozdział 58. SPROSTOWANIE, UZUPEŁNIENIE I WYKŁADNIA ORZECZEŃ .... 450 Rozdział 59. PRAWOMOCNOŚĆ, WYKONALNOŚĆ I SKUTECZNOŚĆ ORZECZEŃ ......................... 452 § 1. Prawomocność orzeczeń .................................. 452 § 2. Wykonalność i skuteczność orzeczeń ........................... 457 Dział IX ŚRODKI ZASKARŻENIA Rozdział 60. UWAGI OGÓLNE O ŚRODKACH ZASKARŻENIA............. 460 Rozdział 61. APELACJA .................................... 463 § 1. Kwestie ogólne ...................................... 463 § 2. Zarzuty podnoszone w apelacji .............................. 466 § 3. Postępowanie apelacyjne ................................. 468 § 4. Apelacja w postępowaniu uproszczonym ......................... 471 Rozdział 62. ZAŻALENIE .................................... 473 Rozdział 63. SKARGA NA ORZECZENIE REFERENDARZA SĄDOWEGO ...... 476 Rozdział 64. SKARGA KASACYJNA ............................. 477 Rozdział 65. WZNOWIENIE POSTĘPOWANIA ....................... 487 Rozdział 66. SKARGA O STWIERDZENIE NIEZGODNOŚCI Z PRAWEM PRAWOMOCNEGO ORZECZENIA ...................... 491 12 Spis treści Dział X SĄDOWNICTWO POLUBOWNE Rozdział 67. SĄD POLUBOWNY................................ 496 § 1. Uwagi ogólne ....................................... 496 § 2. Zapis na sąd polubowny .................................. 499 § 3. Skład i właściwość sądu polubownego .......................... 501 § 4. Postępowanie przed sądem polubownym. Wyrok sądu polubownego.......... 504 § 5. Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego ..................... 508 § 6. Uznanie i stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego i ugody przed nim zawartej .................................... 510 Dział XI POSTĘPOWANIE ZABEZPIECZAJĄCE Rozdział 68. POSTĘPOWANIE ZABEZPIECZAJĄCE ................... 513 § 1. Cel postępowania zabezpieczającego, rodzaje i warunki dopuszczalności ....... 513 § 2. Przebieg postępowania zabezpieczającego ........................ 516 Dział XII POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE Rozdział 69. POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE ...................... 521 § 1. Uwagi ogólne ....................................... 521 § 2. Tytuł egzekucyjny ..................................... 524 § 3. Ograniczenia egzekucji .................................. 527 § 4. Powództwa przeciwegzekucyjne ............................. 528 § 5. Rodzaje egzekucji ..................................... 530 Dział XIII MIĘDZYNARODOWE POSTĘPOWANIE CYWILNE Rozdział 70. ZAGADNIENIA OGÓLNE ............................ 538 § 1. Pojęcie międzynarodowego postępowania cywilnego. Międzynarodowe prawo procesowe cywilne ..................................... 538 § 2. Zasady międzynarodowego postępowania cywilnego .................. 545 Rozdział 71. JURYSDYKCJA KRAJOWA .......................... 547 § 1. Pojęcie i kwestie ogólne.................................. 547 § 2. Jurysdykcja krajowa sądów polskich ........................... 549 § 3. Zwolnienia spod jurysdykcji krajowej .......................... 552 Rozdział 72. UZNANIE I WYKONANIE ZAGRANICZNYCH ORZECZEŃ SĄDOWYCH.................................... 556 Rozdział 73. PRAWO POMOCY W POSTĘPOWANIU W SPRAWACH CYWILNYCH PROWADZONYM W PAŃSTWACH CZŁONKOWSKICH UNII EUROPEJSKIEJ .............................. 560 INDEKS RZECZOWY...................................... 568 WYKAZ SKRÓTÓW d.k.p.c. Dz.U. Dz. Urz. WE Dz. Urz. UE j.g.u. k.c. k.k. k.p. k.p.c. k.p.k. k.p.n. k.r.o. KPP k.s.h. Kw.Pr. M.P. NP NSA ONSAPUS OSN OSNC OSNCP OSPiKA OSP Pal. P-p.s.a. Przegl. Not. PiP PiZS PPC PS P-u.s.p. — dawny k.p.c. z 1930/32 — Dziennik Ustaw — Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich — Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej — jednostka gospodarki uspołecznionej — kodeks cywilny z 1964 r. — kodeks karny z 1997 r. — kodeks pracy z 1974 r. — kodeks postępowania cywilnego z 1964 r. — kodeks postępowania karnego z 1997 r. — kodeks postępowania niespornego — kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 r. — „Kwartalnik Prawa Prywatnego" — kodeks spółek handlowych z 2000 r. — „Kwartalnik Prawniczy" — Monitor Polski — „Nowe Prawo" — Naczelny Sąd Administracyjny — „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych" — „Orzecznictwo Sądu Najwyższego" — „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna" — „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej oraz Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych" — „Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych" — „Orzecznictwo Sądów Polskich" — „Palestra" — ustawa — prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi — „Przegląd Notarialny" — „Państwo i Prawo" - — „Praca i Zabezpieczenie Społeczne" — „Polski Proces Cywilny" (w 1933 r. NPC — „Nowy Proces Cywilny") — „Przegląd Sądowy" — ustawa — prawo o ustroju sądów powszechnych J 14 Wykaz skrótów tekst jedn. — tekst jednolity ust. o k.s. — ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych WE — Wspólnoty Europejskie ZNUŁ — Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego Uwaga: Artykuły powołane bez bliższego wskazania ustawy oznaczają przepisy kodeksu postępowania cywilnego z 1964 r. PRZEDMOWA DO WYDANIA CZWARTEGO f Od czasu publikacji trzeciego wydania podręcznika z postępowania cywilnego autorstwa J. Jodłowskiego, Z. Resicha, J. Lapierre'a i T. Misiuk-Jodłowskiej upłynęły trzy lata. W tym okresie prawo postępowania cywilnego podlegało licznym zmianom, wynikającym z kolejnych nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego oraz innych ustaw, jak również będących efektem wydawania przez ustawodawcę nowych aktów prawnych. Sprawiło to, że powstała pilna potrzeba przygotowania nowego wydania podręcznika, które mogłoby służyć studentom uczącym się postępowania cywilnego oraz praktykom stykającym się z tym przedmiotem w pracy zawodowej. Zmiany normatywne dotknęły bardzo wielu zagadnień składających się na przedmiot postępowania cywilnego. W postępowaniu rozpoznawczym nastąpiło dalsze wzmocnienie zasad dyspozycyjności i kontradyktoryjności, zmieniono przepisy dotyczące właściwości sądu, wyłączenia sędziego, pełnomocnictwa oraz odnoszące się do środków zaskarżenia (nowa regulacja skargi na orzeczenie referendarza sądowego, nadanie skardze kasacyjnej charakteru nadzwyczajnego środka zaskarżenia, modyfikacje skargi o wznowienie postępowania, ustanowienie skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia). Wprowadzono do kodeksu postępowania cywilnego regulację dotyczącą skutków nieopłacenia pism procesowych, rozszerzono kompetencje referendarzy sądowych oraz poddano pewnym zmianom niektóre postępowania odrębne. Na uwagę zasługuje przyjęcie w polskim prawie postępowania cywilnego instytucji mediacji oraz całkowicie nowego uregulowania sądownictwa polubownego. Istotnym przekształceniom uległo postępowanie zabezpieczające, a gruntowne zmiany postępowania egzekucyjnego dotyczyły min. takich kwestii, jak: podstawy egzekucji, powództwa przeciwegzekucyjne i sposoby egzekucji. W następstwie wydania nowych ustaw pozakodeksowych wprowadzona została skarga na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu 16 Przedmowa do wydania czwartego sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki, reformie poddana została szeroko pojęta problematyka kosztów sądowych w sprawach cywilnych, a także istotnie zmodyfikowano zasady reprezentacji Skarbu Państwa w sądowym postępowaniu cywilnym w związku z reaktywowaniem instytucji Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa. Przystąpienie naszego kraju do Unii Europejskiej spowodowało rozszerzenie źródeł międzynarodowego prawa postępowania cywilnego oraz stało się przyczyną uregulowania instytucji prawa pomocy w postępowaniu w sprawach cywilnych, prowadzonym w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Reforma międzynarodowego prawa postępowania cywilnego nie została jednak jeszcze w Polsce przeprowadzona. Należy się spodziewać, że zostanie to dokonane w kolejnym etapie nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego. W Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego działającej przy Ministrze Sprawiedliwości prowadzone są w tym zakresie odpowiednie prace. Skala zmian normatywnych sprawiła, że pewne partie podręcznika musiały zostać poddane mniej lub bardziej rozległym modyfikacjom, inne trzeba było napisać od nowa, a jeszcze inne zostały dodane, gdyż nie było ich w poprzednich wydaniach. Spowodowało to znaczny wzrost objętości podręcznika, tym bardziej że dodatkowo uwzględniono najnowsze orzecznictwo i rozbudowano przypisy o nowe pozycje literatury w szczególności tam, gdzie trzeba było zwrócić uwagę na kontrowersyjność omawianych zagadnień. Podejmując się prac na nowym wydaniem podręcznika, kierowałem się jako głównym założeniem, że zachować należy w możliwie największym stopniu taki jego kształt, jaki nadany został mu najpierw przez pierwotnych Autorów — Profesorów Jerzego Jodłowskiego i Zbigniewa Resicha, a następnie przez przygotowujących kolejne wydania — Docenta Jerzego Lapierre'a i Profesor Teresę Mi-siuk-Jodłowską. Z tego względu utrzymane zostało założenie, że pewne działy postępowania cywilnego, stanowiące przedmiot oddzielnych wykładów i odrębnych podręczników, przedstawione zostały tylko w ogólnym zarysie. Chodzi o postępowanie nieprocesowe, egzekucyjne i międzynarodowe prawo postępowania cywilnego. Nie zdecydowałem się również, jeśli nie było to konieczne w związku ze zmianami normatywnymi lub najnowszym orzecznictwem, na odstąpienie od poglądów przyjętych przez dotychczasowych Autorów podręcznika, pomimo że nie zawsze są one zbieżne z moim własnym stanowiskiem w danej kwestii. Mimo że jestem współautorem niniejszego wydania, ograniczyłem się jedynie do wskazania w pewnych miejscach na występowanie w nauce poglądów odmiennych od wyrażonych w podręczniku, w tym także tych, którym sam dałem wyraz w moich publikacjach. Zastrzeżenie to nie dotyczy oczywiście tych partii podręcznika, które są napisane w całości przeze mnie. Podręcznik w zasadniczej swej części uwzględnia stan normatywny na 30 września 2005 r. Dynamika zmian prawa postępowania cywilnego jest jednak taka, że pewne z nich wejdą w życie dopiero w ciągu kilku najbliższych miesięcy. Uznałem za celowe uwzględnienie także tych zmian już w tym wydaniu podręcznika, aby Przedmowa do wydania czwartego 17 mógł on zachować możliwie najdłużej aktualność. Dlatego w podręczniku przedstawione zostały przepisy ustaw wprowadzających instytucję mediacji (ustawa z 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy — Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. nr 172, poz. 1438, wchodzi w życie 10 grudnia 2005 r.) oraz nowe unormowanie sądownictwa polubownego (arbitrażowego) (ustawa z 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy — Kodeks postępowania cywilnego), jak również regulacje ustawy z 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz.U. nr 169, poz. 1417, wchodzi w życie — w zasadniczej swej części — 1 stycznia 2006 r.) i ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. nr 167, poz. 1398, wchodzi w życie 2 marca 2006 r.). Warszawa, wrzesień 2005 r. Karol Weitz I Przedmowa do pierwszego wydania 19 PRZEDMOWA DO PIERWSZEGO WYDANIA Książka niniejsza została opracowana jako podręcznik dla studentów wydziałów prawa i administracji. W zamierzeniach autorów nie ma ona stanowić zarysu pełnego systemu prawa procesowego cywilnego. Wymagałoby to objęcia całości postępowania cywilnego oraz szerszego przedstawienia wszystkich instytucji procesowych, co przekraczałoby ramy zakreślone dla podręcznika. Prawo procesowe cywilne jest przedmiotem, który w ogólnym wykształceniu prawnika odgrywa istotną rolę. Toteż, mimo pewnego ograniczenia w aktualnym programie studiów prawniczych wykładów z postępowania cywilnego, nie była możliwa rezygnacja z przedstawienia w ramach podręcznika założeń i zasad postępowania cywilnego oraz jego najważniejszych instytucji z uwzględnieniem teoretycznego dorobku nauki prawa procesowego cywilnego. Rozległość materii składającej się na postępowanie cywilne wymagała jednak dokonania pewnego wyboru materiału i omówienia niektórych działów w sposób bardziej szczegółowy i pogłębiony, innych w sposób bardziej ogólny, dający niezbędną orientację w problematyce. Stopień szczegółowości opracowania poszczególnych zagadnień i instytucji wynika z wagi, jaką odzwierciedlają one w całokształcie systemu prawa procesowego cywilnego. Te działy postępowania cywilnego, które stanowią przedmiot oddzielnych wykładów uzupełniających i konwersatoriów oraz którym poświęcone są (lub będą) odrębne podręczniki, w ramach niniejszego opracowania przedstawione zostały tylko w ogólnym zarysie, obejmującym jedynie podstawowe wiadomości. Dotyczy to postępowania nieprocesowego, postępowania egzekucyjnego i międzynarodowego postępowania cywilnego. Natomiast usunięcie z programu studiów prawniczych przedmiotu „ustrój organów ochrony prawnej" i konieczność objęcia zasad ustroju organów wymiaru sprawiedliwości wykładem z postępowania cywilnego uzasadniały potrzebę omówienia w ramach podręcznika organizacji sądownictwa w sprawach cywilnych. Jerzy Jodłowski Zbigniew Resich Les formalites de la justice sont necessaires a la liberte. Ch.L. Montesąuieu: De 1'esprit des lois. (dans: Oeuvres Completes, Paris 1964, p. 749). I Za uprzejmą zgodą Profesora Jerzego Jodłowskiego i Rodziny nieodżałowanej pamięci Profesora Zbigniewa Resicha podjęliśmy inicjatywę opracowania nowego wydania podręcznika Postępowanie cywilne, traktowanego w tej formie jako wydanie pierwsze. Powstała pilna potrzeba dokonania tej pracy, ponieważ studenci wydziałów prawa już od kilku lat pozbawieni byli aktualnego podręcznika procedury cywilnej. Szczególnym bodźcem do możliwie szybkiego przygotowania nowego wydania podręcznika stała się dla nas gruntowna reforma naszego prawa postępowania cywilnego dokonana ustawą z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 1996 r. nr 43, poz. 189). W wyniku tej reformy przywrócono prawidłowy kształt zasadom naczelnym postępowania cywilnego: kontradyktoryjności i dyspozycyjności, usunięto z procesu cywilnego silnie zaznaczone elementy zasady inkwizycyjności, przebudowano w sposób gruntowny system środków odwoławczych, wracając do systemu trójins-tancyjnego. Podjęto także próbę dalszego odformalizowania i uproszczenia postępowania, co jest zwłaszcza widoczne w nowej regulacji postępowania nakazowego i upominawczego. Tak daleko idąca, gruntowna przebudowa naszego prawa postępowania cywilnego spowodowała konieczność równie głębokich zmian w treści podręcznika. Obszerne jego partie trzeba było napisać całkowicie od nowa, a wszystkie pozostałe zaktualizować. Przygotowano od początku organizację oraz właściwość rzeczową i funkcyjną sądów, a w pewnym zakresie także zdolność sądową. Ponadto opracowano na nowo w zasadzie cały dział IX poświęcony środkom odwoławczym, rozdział 16 omawiający zasadę prawdy materialnej, całą partię podręcznika poświęconą postępowaniu w sprawach gospodarczych, którego w poprzednich wydaniach w ogóle nie było, oraz postępowaniu nakazowemu i upominawczemu. Zaktualizowano i przeredagowano w sposób istotny między innymi 20 Przedmowa do pierwszego wydania wywody na temat funkcji postępowania cywilnego, źródeł prawa procesowego cywilnego, zasad naczelnych: kontradyktoryjności, dyspozycyjności i bezpośredniości, wznowienia postępowania, postępowania egzekucyjnego i międzynarodowego postępowania cywilnego. W toku tych prac trzeba było także uwzględnić nowelizacje k.p.c, które poprzedziły gruntowną jego przebudowę z roku 1996. Reorientacja ideologiczna, która nastąpiła w ostatnich latach w Europie, a zwłaszcza w naszej jej części znalazła także wyraz w treści podręcznika i spowodowała konieczność przeredagowania wielu jego sformułowań i zmiany wielu wyrażonych w nim ocen i sądów. I wreszcie fakt, że jest to pierwsze wydanie tego podręcznika, które ukazuje się w całkowicie suwerennej Polsce, po zniesieniu cenzury, sprawił, że autorzy tej reedycji, omawiając poszczególne instytucje procesowe, mogli otwarcie i swobodnie powiedzieć, które zmiany legislacyjne dokonane w PRL były ich zdaniem celowe i pożyteczne, a które złe, a nawet bardzo złe. Ocena ta jest oczywiście fragmentaryczna i niepełna, niejako okazjonalna, bo nie ona była przecież głównym celem podręcznika. Jest to jednak niewątpliwie temat ważny, który czeka jeszcze na swego autora. W podręczniku uwzględniony został stan prawny na dzień 1 marca 1996 roku. Jerzy Lapierre Teresa Misiuk-Jodłowska Dział I WIADOMOŚCI WSTĘPNE Rozdział 1 POJĘCIE POSTĘPOWANIA CYWILNEGO I SPRAWY CYWILNEJ I. Termin „postępowanie" ma inne znaczenie w mowie potocznej (np. mówimy 0 czyimś postępowaniu nienagannym, karygodnym), a inne w języku prawnym. Postępowanie w języku prawnym oznacza — mówiąc najogólniej — prowadzoną w określonych prawem formach działalność (tj. czynności) organów państwowych lub społecznych oraz występujących przed tymi organami zainteresowanych osób, zmierzającą do realizacji określonych przez prawo celów. Ponieważ wszystkie organy państwowe prowadzą jakąś działalność, zmierzającą do osiągnięcia pewnych celów, która regulowana jest przepisami prawnymi, przeto pojęcie postępowania występuje w każdej dziedzinie prawa. Istnieją różne rodzaje postępowania w znaczeniu prawnym. Rodzaje te można wyodrębnić na podstawie kryterium podmiotowego bądź przedmiotowego. Biorąc pod uwagę kryterium podmiotowe, tj. rodzaj organu, który prowadzi lub przed którym toczy się dane postępowanie, można rozróżnić postępowania: sądowe, administracyjne, patentowe (przed Urzędem Patentowym), przed Izbami Morskimi i inne. Opierając się na kryterium przedmiotowym, tj. rodzaju spraw, które są w danym postępowaniu rozpatrywane i załatwiane, dokonuje się dalszego rozróżnienia w ramach postępowania sądowego — postępowania karnego, cywilnego 1 sądowo-administracyjnego, a w ramach postępowania administracyjnego postępowania administracyjnego ogólnego, podatkowego, celnego i innych. W zakresie postępowania przed Urzędem Patentowym dalsza dyferenejacja postępowania nie następuje. Zakresy postępowania wyodrębnione na podstawie kryterium podmiotowego i kryterium przedmiotowego w tym wypadku się pokrywają. Jeśli chodzi o postępowanie cywilne, to w doktrynie występują różne definicje tego pojęcia. Nawiązując jednak do przytoczonej wyżej ogólnej definicji postępowania w znaczeniu prawnym, można określić postępowanie cywilne jako 22 /. Wiadomości wstępne prowadzoną w określonych prawem formach działalność sądów i innych właściwych organów oraz występujących przed tymi organami stron i innych zainteresowanych osób, zmierzającą do realizacji stosunków prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy oraz do ochrony wynikających z tych stosunków praw podmiotowych. Działalność ta polega na rozpatrywaniu i rozstrzyganiu spraw z zakresu tych stosunków (spraw cywilnych) oraz na przymusowym wykonywaniu orzeczeń sądów i innych właściwych organów stwierdzających prawa i obowiązki stron. Jak z powyższego wynika, zakres postępowania cywilnego obejmuje działalność (ogół czynności) nie tylko sądów, ale i innych organów, które są powołane do rozpoznawania i rozstrzygania spraw cywilnych. Zalicza się tu także działalność organów współdziałających z sądami (komornicy, notariusze). Ponieważ sądy są głównym organem powołanym do rozpoznawania i rozstrzygania spraw o ochronę praw podmiotowych, co wynika ze sprawowanej przez nie funkcji wymiaru sprawiedliwości, a droga sądowa stanowi zasadniczą drogę ochrony tych praw, przeto w przytoczonej definicji postępowania cywilnego wyodrębniona została działalność sądów — obok innych właściwych organów — dla podkreślenia ich wiodącej roli i podstawowego znaczenia sądowego postępowania cywilnego, które stanowi główny model postępowania cywilnego. Przytoczona definicja postępowania cywilnego określa też cel tego postępowania, którym jest realizacja stosunków prawa cywilnego, prawa rodzinnego i prawa pracy oraz ochrona prawna praw podmiotowych wynikających z tych stosunków. Definicja ta wskazuje wreszcie na dwukierunkowość działalności sądów i innych właściwych organów w osiąganiu tego celu. Z jednej strony działalność ta polega na rozpatrywaniu i rozstrzyganiu spraw cywilnych, co stanowi zasadniczą formę postępowania cywilnego. Z drugiej strony zaś działalność ta może polegać także na przymusowym wykonywaniu orzeczeń sądowych i innych organów orzekających celem urzeczywistnienia stosunków prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy oraz praw i obowiązków z nich wynikających. Ta dwukierunkowa działalność sądów i innych organów jest podstawą do rozróżnienia dwóch głównych rodzajów postępowania cywilnego: postępowania rozpoznawczego i postępowania egzekucyjnego. Pierwsze jest prowadzone przez organy rozpoznające (jurysdykcyjne): zasadniczo niemal wyłącznie sądy i wyjątkowo organy pozasądowe (np. Izby Morskie); drugie postępowanie jest prowadzone przez organy egzekucyjne (komorników) pod nadzorem sądu. II. Dla ustalenia zakresu postępowania cywilnego podstawowe znaczenie ma pojęcie sprawy cywilnej. Sprawa cywilna to przede wszystkim sprawa wynikająca ze stosunków prawa cywilnego. Jednakże nie byłoby trafne i wystarczające ograniczenie pojęcia i zakresu spraw cywilnych tylko do spraw wynikających z zakresu prawa cywilnego sensu stricto. Prawa podmiotowe podlegające ochronie na drodze sądowej i drodze postępowania przed innymi organami jurysdykcyjnymi 1. Pojęcie postępowania cywilnego i sprawy cywilnej 23 mogą wynikać także ze stosunków prawnych regulowanych przepisami innych działów prawa, a w szczególności prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy. Stosunki w tych dziedzinach układają się, podobnie jak stosunki prawa cywilnego, na płaszczyźnie równorzędności podmiotów tych stosunków oraz ekwiwalentności świadczeń (tam, gdzie wchodzą w rachubę wzajemne świadczenia obu stron). Dlatego też przyjąć należy, że sprawy cywilne są to sprawy wynikające ze stosunków prawa cywilnego, prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy. Sprawy z tych stosunków (cywilnych i im podobnych) są to sprawy cywilne ze swej natury. Tak też ujmuje w zasadzie pojęcie sprawy cywilnej prawo procesowe. Artykuł 1 określa jako sprawy cywilne „sprawy ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy". Wyliczenie to obejmuje więc sprawy, których cywilny charakter wynika z ich natury, co pozwala uznać, że kodeks przyjmuje jako podstawowe kryterium dla określenia sprawy cywilnej w zasadzie kryterium materialne, jakim jest charakter stosunku prawnego, z którego dana sprawa wynika. Jednakże w dalszym ciągu przepis art. 1 wskazuje, że k.p.c. normuje postępowanie sądowe „w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz w innych sprawach, do których przepisy tego kodeksu stosuje się z mocy ustaw szczególnych". Wszystkie te sprawy art. 1 określa mianem spraw cywilnych. Ponieważ przepisy k.p.c. stosuje się w zasadzie w postępowaniu przed sądami powszechnymi i Sądem Najwyższym (pomijając, że subsydiarnie przepisy k.p.c. mogą być stosowane np. w postępowaniu adhezyjnym w procesie karnym lub w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym), wynika z tego, że prawo procesowe traktuje jako sprawy cywilne również sprawy wypływające ze stosunków ubezpieczenia społecznego oraz innych stosunków niż stosunki prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jeżeli sprawy te na mocy przepisów szczególnych są rozpoznawane przez sądy w trybie określonym przepisami k.p.c. Mogą tu wchodzić w grę sprawy wynikające ze stosunków prawa administracyjnego lub ze stosunków niemających charakteru cywilnoprawnego, wypływających z innych działów prawa. Gdy chodzi o tę grupę spraw, ustawodawca odstąpił od kryterium materialnego i przyjął kryterium formalne, jakim jest właściwość sądu i formy postępowania, wskutek czego objął zakresem spraw cywilnych także pewną grupę spraw, które nie są takimi ze swej natury. Pojęcie sprawy cywilnej w znaczeniu ustawowym, w świetle art. 1, ma zatem podwójny zakres — obok spraw cywilnych ze swej natury, które byłyby nimi także z braku wyraźnego przepisu prawa procesowego, obejmuje ono sprawy, które nie mogą być uznane za cywilne przy zastosowaniu kryterium materialnego, a które zostały do nich zaliczone na podstawie kryterium formalnego ze względów celowościowych. Sprawa cywilna ze swej istoty, czyli wynikająca ze stosunków prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, pozostaje sprawą cywilną niezależnie od tego, jaki organ jest właściwy do jej rozpoznania. Wynika to 24 /. Wiadomości wstępne z przepisu art. 2 k.p.c, który oprócz spraw cywilnych, rozpoznawanych przez sądy powszechne i SN (§ 1), wskazuje na sprawy cywilne należące do właściwości innych organów (§ 3). Natomiast sprawy, które wynikają z innych stosunków prawnych, na mocy art. 1, są traktowane jako sprawy cywilne tylko wtedy, gdy podlegają rozpoznaniu na drodze sądowej. Biorąc pod uwagę poszczególne grupy spraw cywilnych, należy zauważyć, że sprawy ze stosunków z zakresu prawa cywilnego to nie tylko sprawy ze stosunków regulowanych przepisami kodeksu cywilnego, ale także przepisami innych ustaw, które bądź regulują stosunki zaliczane w całości do prawa cywilnego (np. prawo autorskie), bądź też mają charakter kompleksowy i obejmują obok innych stosunków pewne stosunki o charakterze cywilnoprawnym (np. prawo wynalazcze, prawo spółdzielcze, prawo wodne). Na tle nakładania się stosunków cywilnoprawnych i administracyjnych oraz kompleksowej regulacji niektórych materii określenie, czy sprawa wynika ze stosunków prawa cywilnego czy administracyjnego, nie zawsze jest łatwe. W razie wątpliwości decydować muszą kryteria rozgraniczające stosunki cywilnoprawne i administracyjnoprawne. Jeśli stosunek prawny charakteryzuje się równorzędnością stron oraz ekwiwalentnością świadczeń (gdy w grę wchodzą świadczenia obu stron), wtedy należy przyjąć, że stosunek prawny ma charakter cywilny. Gdy natomiast jest on oparty na zasadzie podporządkowania jednego podmiotu drugiemu podmiotowi wyposażonemu w funkcje władcze, wówczas ma charakter stosunku administracyj-noprawnego. Tymi kryteriami posługuje się w swej judykaturze Sąd Najwyższy, ustalając, czy dana sprawa ma charakter cywilnoprawny i należy do drogi sądowej. Wszystkie sprawy z zakresu stosunków prawa rodzinnego i opiekuńczego stanowią sprawy cywilne i wszystkie należą do drogi sądowej. Bardziej skomplikowane jest zagadnienie spraw cywilnych wynikających ze stosunków z zakresu prawa pracy. Prawo pracy jest bowiem kompleksową dziedziną prawa, obejmującą różnego typu stosunki, m.in. stosunki oparte na zasadzie podporządkowania (np. sprawy z zakresu bhp). Byłoby zbyt daleko idącym uproszczeniem obejmować wszystkie sprawy wynikające ze stosunków regulowanych prawem pracy zakresem spraw cywilnych. Tylko sprawy, które wynikają ze stosunków prawa pracy, opartych podobnie jak stosunki prawa cywilnego na zasadzie równorzędności podmiotów tych stosunków i ekwiwalent-ności świadczeń, mogą być uważane za sprawy cywilne. Takimi stosunkami są przede wszystkim stosunki powstałe na podstawie umowy o pracę oraz inne stosunki, do których przepisy o umowie o pracę mają bezpośrednie lub odpowiednie zastosowanie (stosunek pracy na podstawie powołania art. 69 k.p., stosunek pracy na postawie wyboru art. 73 k.p., spółdzielczy stosunek pracy art. 77 k.p.). Sprawy wynikające z tych stosunków mają charakter spraw cywilnych, podobnie jak sprawy o odszkodowanie za szkody spowodowane wypadkami w zatrudnieniu i chorobami zawodowymi. 2. Prawo procesowe cywilne. Normy procesowe 25 Jeśli chodzi o inne sprawy, które prawo procesowe traktuje jako sprawy cywilne, tj. wynikające z innych stosunków prawnych niż stosunki prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, to — oprócz spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych — przykładowo można wymienić sprawy z zakresu ochrony konkurencji czy sprawy rejestrowe (zob. wykaz tych spraw w rozdziale 5 § 3). Rozdział 2 PRAWO PROCESOWE CYWILNE. NORMY PROCESOWE I. Prawo procesowe cywilne obejmuje ogół norm regulujących właściwość organów i postępowanie w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu cywilnym. Nawiązując do przyjętych definicji postępowania cywilnego i sprawy cywilnej, prawo procesowe cywilne można określić jako ogół norm regulujących właściwość sądów i innych organów oraz formy działania tych organów i występujących przed nimi stron i zainteresowanych osób przy rozpoznawaniu i rozstrzygnięciu spraw cywilnych oraz przy przymusowym wykonywaniu orzeczeń. Prawo procesowe cywilne obejmuje więc obok norm procesowych w ścisłym znaczeniu, regulujących formy postępowania w sprawach cywilnych, także normy kompetencyjne, regulujące właściwość sądów i innych organów w tych sprawach. Normy kompetencyjne rozgraniczają właściwość sądów od właściwości innych organów w sprawach cywilnych, a także rozgraniczają właściwość sądów (i innych organów) różnego lub tego samego szczebla. Ponadto normy kompetencyjne określają właściwość sądów polskich w płaszczyźnie międzynarodowej, czyli jurysdykcję krajową (stąd określamy tę grupę norm jako normy jurysdykcyjne). Normy procesowe sensu stricto i normy kompetencyjne (we wszystkich dziedzinach prawa) stanowią grupę norm formalnych (nazywanych także normami procesowymi sensu largo) w przeciwstawieniu do norm materialnych, regulujących bezpośrednio stosunki społeczne. Pomiędzy normami procesowymi i materialnymi istnieje jednak ścisły związek. Związek taki zachodzi także między prawem procesowym cywilnym a tymi działami prawa materialnego, które regulują stosunki społeczne, jakie są realizowane i chronione w postępowaniu cywilnym, a więc prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, a także prawa pracy. Skoro stosunki z zakresu tych dziedzin prawa są realizowane i chronione w postępowaniu cywilnym, formy działalności sądów i innych organów właściwych do rozpoznawania spraw cywilnych oraz występujących przed nimi stron i uczestników postępowania muszą być dostosowane do ochrony tych stosunków. Prawo procesowe cywilne, tak jak prawo formalne w ogóle, nie może istnieć bez prawa materialnego cywilnego, ponieważ postępowanie cywilne (proces 26 /. Wiadomości wstępne cywilny) nie jest instytucją abstrakcyjną, istniejącą samą w sobie i dla siebie, lecz spełnia określoną funkcję w zakresie realizacji i ochrony stosunków prawa cywilnego i pokrewnych działów prawa. Zasady i instytucje postępowania cywilnego muszą odpowiadać zasadom i instytucjom prawa cywilnego materialnego i tych działów prawa, z których zakresu stosunki prawne są chronione w postępowaniu cywilnym. Dotyczy to nie tylko postępowania cywilnego, jako całości, czego wyrazem jest, że zasady naczelne postępowania cywilnego muszą być zharmonizowane z zasadami prawa cywilnego materialnego obowiązującego w danej formacji ustrojowej. W konsekwencji poszczególne formy i rodzaje postępowania cywilnego powinny być dostosowane do specyfiki tych stosunków materialnoprawnych, z jakich wynikają poszczególne rodzaje spraw cywilnych. To uzasadnia np. odrębność postępowania w sprawach małżeńskich i rodzinnych w ramach ogólnego postępowania sądowego. Z drugiej strony również prawo procesowe oddziałuje na stosowanie prawa materialnego, konkretyzując formy i sposoby realizacji tego prawa. W szczególnie znacznym stopniu oddziaływanie prawa procesowego występuje w dziedzinie prawa rodzinnego. II. W teorii prawa przyjęty jest też podział norm na substancjalne (albo normatywne) i instrumentalne (albo konstruktywne), za pomocą którego często wyjaśnia się wzajemny stosunek prawa materialnego i procesowego. Normy substancjalne są to normy, które wyrażają pewne podstawowe zasady prawa, pewne założenia systemu prawnego i mają byt samoistny, niezależny; można więc je określić jako normy zasadnicze. Normy instrumentalne są to normy, które służą realizacji norm zasadniczych, określając formy i sposoby ich urzeczywistniania. Klasyfikacja ta opiera się na słusznych przesłankach i jest o tyle uzasadniona, że trafne jest samo rozróżnienie dwojakiego rodzaju norm w systemie prawa i wyodrębnienie z jednej strony norm wyrażających podstawowe założenia tego systemu, a z drugiej zaś norm techniczno-organizacyjnych, służących wcielaniu w życie tej pierwszej grupy norm. Na podstawie tego podziału w doktrynie zwykle przepisy prawa materialnego zalicza się do norm substancjalnych, a prawa procesowego do norm instrumentalnych. Jednakże takie sumaryczne, globalne ujęcie przepisów prawa materialnego i procesowego jest nietrafne, ponieważ żadna gałąź prawa nie może składać się jedynie z samych norm substancjalnych (zasadniczych) lub z samych instrumentalnych (techniczno-organizacyjnych). W szczególności nietrafne byłoby zaliczenie wszystkich norm prawa procesowego do norm instrumentalnych; wprawdzie przepisy prawa procesowego z reguły mają charakter takich norm, jako regulujące kwestie natury organizacyjnej, kompetencyjnej i technicznej, jednak i w prawie procesowym pewna grupa norm ma walor norm zasadniczych, substancjalnych. Wskazać tu można zwłaszcza na przepisy tytułu wstępnego k.p.c, wyrażające zasady naczelne postępowania cywilnego, oraz na takie przepisy, jak np.: art. 189, 365 § 1. 2. Prawo procesowe cywilne. Normy procesowe 27 Z drugiej strony nie można traktować wszystkich norm prawa cywilnego materialnego czy też prawa rodzinnego albo prawa pracy jako norm substancjalnych, ponieważ znaczna liczba przepisów prawa materialnego nie reguluje bezpośrednio stosunków społecznych i nie wyraża jedynie podstawowych założeń systemu prawa, lecz wskazuje tylko na sposoby i środki realizacji norm substancjalnych i musi być wskutek tego zaliczona do norm instrumentalnych. Dotyczy to w szczególności licznej grupy norm określających formy różnych czynności prawnych (np. art. 73-81, 158-159, 590 § 1, art. 606, 616, 660 k.c, art. 2, 3, 9, 79 k.r.o.). III. Normy procesowe zawarte są w przepisach zgrupowanych z reguły w specjalnych ustawach procesowych, a normy materialne w przepisach zgrupowanych w ustawach poświęconych problematyce materialnoprawnej. Na skutek kodyfikacji przeprowadzonej w Polsce w dziedzinie cywilnoprawnej w 1964 r. obowiązujące normy procesowe w zakresie sądowego postępowania cywilnego zostały w zasadzie skodyfikowane w k.p.c, a normy materialne w k.c. i k.r.o. Tłumaczy się to nie tylko względami praktycznymi (ułatwieniem stosowania odpowiednich przepisów w praktyce), ale także bardzo istotne znaczenie ma stworzenie jednolitych systemów prawa materialnego i prawa procesowego, co wymaga uregulowania i powiązania wszystkich instytucji zarówno procesowych, jak i materialnoprawnych w ramach całościowych aktów prawnych. Pewne bardziej szczegółowe materie prawa procesowego zostały zresztą unormowane ze względów praktycznych poza ramami k.p.c. (np. koszty sądowe), podobnie jak pewne specjalne materie prawa materialnego cywilnego poza ramami k.c. (np. prawo autorskie). Należy jednak zaznaczyć, iż o charakterze normy prawnej nie decyduje jej lokata. Nie można przyjąć, że normami procesowymi są tylko normy zawarte w k.p.c. i innych ustawach procesowych ani, że wszystkie normy zawarte w k.c. i k.r.o. są normami materialnymi. Ustawodawca, kierując się przytoczonymi wyżej względami, wydaje odrębne ustawy (kodeksy), obejmujące w zasadzie całość materii procesowej lub materialnoprawnej, może jednak ze względów celowości, a niekiedy wskutek przyjęcia innej systematyki, unormować pewne materie procesowe łącznie z problematyką materialnoprawną. Ma to miejsce zwłaszcza w wypadku regulacji zagadnień procesowych spraw pracowniczych, które w podstawowym zakresie uregulowane zostały także w ramach kodeksu pracy (dział XII, art. 242-265). Przepisy te mają charakter norm procesowych. Ponadto ze względów celowości ustawodawca może niekiedy zamieścić poszczególne normy procesowe w ramach przepisów ustaw (kodeksów) prawa materialnego, łącznie z normami regulującymi instytucje materialne. Szereg takich norm znaleźć można w k.r.o., a także w k.c. Jako kryteria rozgraniczające normy materialne i normy procesowe przyjąć trzeba nie, jak zaznaczono, lokatę przepisu, ale funkcję danej normy, a tę determinuje skutek, jaki norma ta ma powodować. Jeśli norma wywołuje skutek w sferze postępowania, uznać ją należy za normę 28 /. Wiadomości wstępne procesową, jeśli natomiast wywołuje go bezpośrednio w sferze stosunków społecznych, których dotyczy, jest normą materialną. O tym zaś, jaki skutek wywołuje dana norma, decyduje jej dyspozycja, wskazująca, jakie konsekwencje prawne wynikają z określonej hipotezy w razie jej skonkretyzowania się w określonym wypadku. W ostatecznym więc rezultacie dyspozycja normy prawnej decyduje 0 jej charakterze. Stosując to kryterium, za normy procesowe uznać trzeba np. normy zawarte w art. 19, 24 zdanie drugie, 66, 70 § 2, art. 82 § 3, art. 84 § 2, art. 125 § 2, art. 155 § 1 zdanie drugie, 165-168, 169-174 k.r.o. Ale również odwrotnie, pewne normy zawarte w przepisach k.p.c, których dyspozycje wskazują na skutki pozaprocesowe tych norm, wkraczając w dziedzinę bezpośrednich stosunków społecznych, uznać należy za normy materialne. Do takich norm zaliczyć można normy zawarte w art. 203 § 4 i art. 618 § 3. Niekiedy z jednej hipotezy wynikają dwie lub więcej dyspozycje, z których jedne wskazują na skutki w sferze materialnoprawnej, inne na skutki w sferze procesowej. Mamy wówczas do czynienia z normami mieszanymi materialnymi 1 procesowymi zarazem. Takimi normami są np. art. 6 § 1, art. 20 § 1, art. 40, 52, 56 § 1, art. 57 § 1 i § 2 zdanie pierwsze, 58 § 1-4, art. 611 § 1, art. 70 § 1, art. 84 § 1, art. 89 § 2, art. 100, 106, 117, 125 § 1 i in. k.r.o.; art. 64, 124 § 2, art. 632 § 2 k.c; art. 189, 190, 192 pkt 3, art. 887 § 1 k.p.c. W ramach przepisów ustaw (kodeksów) materialnoprawnych szczególnie często zawarte są normy kompetencyjne. Kwestię uprawnień i właściwości organów do orzekania o pewnych skutkach prawnych i do rozstrzygania pewnych spraw cywilnych ustawodawca reguluje w rozmaity sposób. Niekiedy, regulując określoną instytucję materialnoprawną, zamieszcza postanowienie o właściwości organu bezpośrednio w przepisach ustawy materialnoprawnej, kiedy indziej znów w przepisach tych normuje tylko samą instytucję, zamieszczając normę kompetencyjną w tym zakresie w ustawie procesowej. Pierwszy system został zastosowany w k.r.o., np. gdy chodzi o zniesienie wspólności ustawowej (art. 52 § 1), o rozwód (art. 56 § 1), o separację (art. 61' § 1), o ustalenie ojcostwa (art. 84 § 1), o przysposobienie (art. 117 § 1), o opiekę (art. 145 § 2). Drugi system znalazł zastosowanie, gdy chodzi o ubezwłasnowolnienie (art. 13 § 1 k.c. i art. 544 § 1 k.p.c.) oraz o uznanie za zmarłego (art. 29 § 1 k.c. i art. 526 § 1 k.p.c). Rozróżnienie, czy dana norma jest normą procesową, czy materialną, ma znaczenie nie tylko teoretyczne, ale i praktyczne, charakter normy bowiem może wywoływać różne konsekwencje w postępowaniu cywilnym. W szczególności w postępowaniu kasacyjnym istotne znaczenie ma stwierdzenie, czy wadliwość orzeczenia sądu II instancji stanowi naruszenie prawa materialnego, czy też uchybienie procesowe (por. art. 3983 § 1 i 39816). W sprawach o charakterze międzynarodowym charakter procesowy danej normy decyduje o tym, że sąd stosuje z reguły własną normę, natomiast w odniesieniu do norm materialnych mogą być stosowane także normy prawa obcego, zgodnie z postanowieniami 2. Prawo procesowe cywilne. Normy procesowe 29 prawa prywatnego międzynarodowego. Charakter normy może też mieć istotne znaczenie z punktu widzenia zasad wykładni prawa, zasad prawa intertemporal-nego (międzyczasowego) itp. IV. W przeciwieństwie do norm materialnych prawa cywilnego, które w znacznej mierze mają charakter dyspozytywny, normy procesowe w zasadzie mają charakter imperatywny. Strony stosunków cywilnoprawnych mogą same ustalać zasady, na jakich opierają swe stosunki (w szczególności zobowiązaniowe), na skutek czego normy materialne z wyjątkiem norm iuris cogentis wchodzą w zastosowanie tylko wówczas, gdy strony same nie unormowały pewnych kwestii w zakresie swych stosunków, a więc o stosowaniu tych norm decyduje w dużej mierze dyspozycja stron. Natomiast normy procesowe określają w sposób wiążący zarówno sąd (lub inny organ orzekający), jak i strony oraz uczestników, właściwość tych organów, a także formy postępowania. Na przykład przepisy k.p.c. określają, jakim warunkom musi odpowiadać pismo procesowe, pozew, apelacja albo jak ma być wydany i co ma zawierać wyrok; postanowienia te są wiążące dla sądu i stron, a uchybienie im powoduje określone skutki procesowe (np. zwrot pozwu, odrzucenie apelacji), zaś w przypadkach szczególnie istotnych uchybień nawet nieważność postępowania (por. art. 379). Normy te mają więc charakter imperatywny. Jednakże nie wszystkie normy procesowe mają ten charakter. Pewna ich grupa ma w drodze wyjątku od zasady także charakter dyspozytywny. Oznacza to, że stosowanie niektórych ogólnych postanowień kodeksu może nastąpić na skutek bądź dyspozycji strony podejmującej daną czynność procesową, bądź porozumienia obu stron procesowych. Zatem charakter norm dyspozytywnych mają w szczególności przepisy k.p.c. o właściwości przemiennej (art. 31-371), pozwalające powodowi na wybór sądu miejscowo właściwego i wniesienie powództwa bądź do sądu właściwości ogólnej pozwanego, bądź do innego, wskazanego w tych przepisach; to samo dotyczy art- 43 § 1, pozwalającego na wybór sądu przez powoda wnoszącego powództwo przeciwko kilku pozwanym zamieszkałym na obszarze różnych sądów oraz art. 184 i 185 § 1, dopuszczających możliwość zwrócenia się do sądu o przeprowadzenie próby ugodowej przed wniesieniem pozwu. Charakter dyspozytywny mają też przepisy dotyczące umów procesowych: o wybór sądu miejscowo właściwego (art. 46 § 1), o poddanie sprawy pod rozpoznanie sądu polubownego (art. 1157), o poddanie sprawy nienależącej do jurysdykcji krajowej sądów polskich pod rozpoznanie sądu polskiego (art. 1104) bądź sprawy należącej do jurysdykcji krajowej sądów polskich pod rozpoznanie sądu zagranicznego (art. 1105 § 1), a także przepisy dotyczące zawarcia ugody sądowej (art. 223 § 1), porozumienia stron co do zawieszenia postępowania (art. 178), zwolnienia biegłego i świadka od składania przyrzeczenia (art. 267 i 283 § 1), porozumienia stron co do kosztów postępowania w wypadku zawarcia ugody sądowej (art. 104) lub co do kosztów mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd i zakończonej ugodą (art. 1041). 30 /. Wiadomości wstępne 4. Proces cywilny w rozwoju historycznym 31 Rozdział 3 FUNKCJE POSTĘPOWANIA CYWILNEGO Ochrona prawna wykonywana przez różnego rodzaju organy polega na realizacji konstytucyjnego prawa obywateli oraz innych podmiotów do ochrony ich praw i ochrony porządku prawnego. Organy państwa w zakresie ochrony prawnej spełniają wiele funkcji, które mogą w szczególności przybierać formę: 1) działalności ustawodawczej, 2) działalności wykonawczej, 3) działalności jurysdykcyjnej (orzekającej). Ta ostatnia należy do kompetencji organów sądowych i pozasądowych, państwowych i niepaństwowych. Kwalifikowaną postać działalności jurysdykcyjnej stanowi wymiar sprawiedliwości, wykonywany zgodnie z art. 175 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej przez Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Wymiar sprawiedliwości w znaczeniu ścisłym określa się jako działalność sądów, polegającą na konkretyzowaniu i realizowaniu norm prawnych w celu ochrony zasad praworządności. Funkcja postępowania cywilnego stanowi tę część wymiaru sprawiedliwości, która polega na ochronie interesów indywidualnych i interesu publicznego w dziedzinie stosunków cywilnych, rodzinnych i pracy. Ujmując rzecz bardziej szczegółowo, należy stwierdzić, iż funkcja ta polega na: 1) konkretyzowaniu i realizowaniu norm prawnych z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, 2) wydawaniu zarządzeń, zwolnień i zezwoleń mających znaczenie prawne, 3) dokonywaniu czynności dokumentacyjno-rejestrowych, 4) dokonywaniu innych czynności przekazanych sądowi w drodze ustawy1. Ad 1) Realizacja tej funkcji następuje poprzez rozpoznawanie i rozstrzyganie spraw cywilnych. Po rozpoznaniu sprawy sąd najczęściej wydaje orzeczenie co do jej istoty (merytoryczne), kończące postępowanie w tejże sprawie. W zależności od treści tego orzeczenia może nastąpić nadanie mu klauzuli wykonalności, co umożliwi jego przymusowe wykonanie. Omawiana funkcja może zostać zrealizowana także i bez orzeczenia merytorycznego sądu, jeżeli uda mu się doprowadzić do zawarcia przez strony ugody sądowej (art. 10, 184, 223 k.p.c). Ugoda sądowa jest bowiem takim samym tytułem egzekucyjnym jak orzeczenie sądu prawomocne lub podlegające natychmiastowemu wykonaniu (art. 777 pkt 1 k.p.c.)2. 1 Zob. W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2005, s. 25-26. 2 Zob. o tym szczegółowo w dziale VIII niniejszego podręcznika. Ad 2) Wśród zarządzeń, zwolnień i zezwoleń mających znaczenie prawne na szczególną uwagę zasługują te z nich, które są wydawane w postępowaniu nieprocesowym. Na przykład, zgodnie z art. 561 k.p.c. zezwolenia na zawarcie małżeństwa kobiecie niemającej ukończonych lat osiemnastu udziela sąd opiekuńczy na jej wniosek. Zezwolenia na zawarcie małżeństwa osobie dotkniętej chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym oraz osobom powinowatym w linii prostej udziela sąd na wniosek tych osób. Zgodnie z art. 562 k.p.c. zwolnienia od obowiązku złożenia urzędowi stanu cywilnego dokumentu potrzebnego do zawarcia małżeństwa udziela sąd na wniosek osoby obowiązanej do złożenia dokumentu. Zgodnie z art. 569 § 2 k.p.c. sąd opiekuńczy w wypadkach nagłych wydaje z urzędu wszelkie potrzebne zarządzenia nawet w stosunku do osób, które nie podlegają jego właściwości miejscowej, zawiadamiając o tym sąd opiekuńczy miejscowo właściwy. Ad 3) Czynności dokumentacyjno-rejestrowe sądu polegają na prowadzeniu ksiąg wieczystych na podstawie ustawy z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz.U. z 2001 r. nr 124, poz. 1361 z późn. zm.; por. ustawę z 11 maja 2001 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece, ustawy — kodeks postępowamoa cywilnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy — Prawo o notariacie; Dz.U. nr 63, poz. 635 i art. 6261--62613 k.p.c.) oraz na prowadzeniu rejestrów3. Ad 4) Jako inne czynności przekazane sądowi w drodze ustawy wymienić można przykładowo: zabezpieczenie dowodów (art. 310-315 k.p.c), przyjmowanie oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (art. 640-644 k.p.c), otwarcie i ogłoszenie testamentu (art. 646-654 k.p.c), przesłuchanie świadków testamentu ustnego (art. 661-662 k.p.c.4), zwolnienie strony niezamożnej od zapłaty wynagrodzenia za dokonanie czynności notarialnej i wyznaczenie notariusza do dokonania tej czynności, rozpatrywanie zażaleń na odmowę dokonania czynności przez notariusza (art. 6 i 83 ustawy z 14 lutego 1991 r. — Prawo o notariacie, tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 42, poz. 369 z późn. zm.). Rozdział 4 PROCES CYWILNY W ROZWOJU HISTORYCZNYM I. System ochrony prawnej w ramach poszczególnych państw jest ściśle związany z określoną formacją ustrojową. Oczywiście odnosi się to tym samym do wymiaru sprawiedliwości i procesu. Kolejne w historii formacje tworzyły nowy, 3 Zob. o tym bliżej na s. 42 pkt 7 oraz na s. 181 pkt 21 w rozdziale 24. Zob. W. Broniewicz, op. cit., s. 29. 32 /. Wiadomości wstępne właściwy im rodzaj procesu cywilnego, a więc kolejno: niewolniczego, feudalnego, demokratycznego i procesu istniejącego w państwach totalitarnych. II. Pod rządami Kodeksu Hammurabiego proces cywilny, podobnie jak i karny, był skargowy, ustny oraz jawny. Po wypowiedzi stron następowało postępowanie dowodowe. Środkami dowodowymi byli świadkowie, dokumenty oraz ordalia zimnej wody, stosowane w wypadku oskarżenia o czary i o cudzołóstwo. Stosowano również przysięgę złożoną przez jedną ze stron. Wyrok zapadał ustnie, po czym przygotowywano go na piśmie. Wydanego wyroku sędzia nie mógł znieść pod karą pozbawienia urzędu5. Również proces attycki nie odróżniał w zasadzie odrębnego postępowania w sprawach karnych i prywatnych6. Pełną zdolność procesową miał tylko pełnoprawny obywatel ateński. Wszyscy inni mogli występować w sądzie tylko za jego pośrednictwem, kobietę więc zastępował jej Kyrios, niewolnika jego pan. Powód sam pozywał ustnie przeciwnika w obecności dwóch świadków w miejscu publicznym, wyjątkowo przed jego mieszkaniem, wzywając go, by w oznaczonym dniu stawił się przed właściwą władzą w celu przyjęcia skargi. Dochodzenie wstępne rozpoczynało się od złożenia przez obie strony przysięgi stwierdzającej prawdziwość twierdzeń zawartych w przedłożonych pismach. Wśród środków dowodowych były również teksty ustaw oraz zeznania niewolników złożone na torturach. Na rozprawie głównej, która rozpoczynała się ceremonią religijną, przewodniczyła władza, która przeprowadziła dochodzenie wstępne. Wyrok, w formie pisemnej, był ostateczny. Proces cywilny rzymski wykształcił się z postępowania rozjemczego. Jego podstawowe formy to: proces legislacyjny i proces formułkowy. Ochrona prawna, jaką dawała rzymska władza państwowa, polegała na tym, że władza ta instruowała poddanie się stron orzecznictwu sądu i ten sąd autoryzowała. Stąd podstawą rzymskiego procesu cywilnego, aż do epoki poklasycznej, był podział postępowania na dwa stadia: postępowanie in iure (instruujące proces) i postępowanie in iudicio (rozstrzygające proces)7. Spór rozstrzygał sędzia prywatny (iudex unus), ustanowiony przez strony, który otrzymywał od urzędnika państwowego (pretora) uprawnienie do rozstrzygnięcia procesu, będące zarazem poleceniem wydania takiego rozstrzygnięcia. Pierwsze stadium odbywało się przed magistraturą i miało na celu stwierdzenie, czy i w jakim zakresie spór podlegał rozstrzygnięciu sędziowskiemu. Drugie zaś stadium polegało na rozpoznaniu sporu i rozstrzygnięciu go wyrokiem sędziowskim. Zakończeniem postępowania in iure, a zarazem ugruntowaniem sporu było litis contestatio. W procesie legisakcyjnym dochodziło ona do skutku przez zgodne współdziałanie obu stron procesowych, a mianowicie przez ich uroczyste oświadczenie, ujęte w odpowiednie formułki procesowe. W procesie zaś formułkowym litis contestatio polegał na formalnej umowie, na podstawie której powód przy świadkach wręczał pozwanemu formułkę, a pozwany ją przyjmował. Z litis contestatio wiąże się konsumpcja skargi, która znajduje swój wyraz w zasadzie: De eadem re ne bis sit actio. Strony wyłącznie decydują nie tylko o wszczęciu procesu, ale także o całym przebiegu. Orzeczenie sędziego nie czerpie swej siły z władzy państwowej, ale z umowy stron. W procesie justyniańskim władza sędziego ulegała wzmocnieniu, strony jednak nadal rządziły procesem i jego przedmiotem. Większe uprawnienia miał tutaj powód. Proces o cechach już bardziej urzędniczych ulegał rozbudowaniu przez ukształtowanie się postępowania apelacyjnego. III. Na gruncie procesu rzymskiego, a również i starogermańskiego, w którym także dominował interes prywatny stron, rozwinął się wraz z powstaniem ustroju feudalnego proces feudalny. Okazało się, że prawo cywilne i proces, wykształcone w starożytnym Rzymie, podobnie jak i w systemie starogermańskim, „odpowiadają potrzebom społeczeństwa feudalnego". Jedynie władza sędziowska przeszła w ręce możnych feudałów, którzy używali jej dla umocnienia nowej feudalnej formy własności. Na rozwój tego procesu wywarł istotny wpływ proces cywilny miast północnowłoskich oraz proces kanoniczny. W miastach północnowłoskich, w związku z rozwiniętą silnie gospodarką pieniężną 5 K. Koranyi, Powszechna historia państwa i prawa, t. I, Warszawa 1961, s. 28. 6 Ibidem, s. 95. 7 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 1969, s. 80. 4 proces cywilny w rozwoju historycznym 33 oraz wymianą towarową, zwiększyła się liczba spraw spornych, które musiały być rozstrzygane w drodze procesu cywilnego. W procesie tym stale wzrastała władza sędziego. Odwołanie od wyroku było kierowane do sądu królewskiego. Proces miał charakter kontradyktoryjny, czyli sporny. Cechował formalizm. Początkowo opierał się na zasadzie ustności i jawności, później zaś — u schyłku średniowiecza — na zasadach pisemności i tajności postępowania. Równocześnie powstał i rozwijał się rzymsko-kanoniczny proces cywilny, oparty głównie na iustyniańskim procesie urzędniczym. Proces ten oparty był na zasadzie pisemności, ułatwiającej kontrolę ze strony sądownictwa papieskiego. W Niemczech, w XIV i XV wieku, na skutek recepcji prawa rzymskiego i wpływu procesu rzymsko-kanonicznego wykształcił się powszechny proces niemiecki. Proces ten był pisemny i niepubliczny. Obejmował stadium twierdzenia i stadium dowodzenia. Postępowanie wszczynał wniosek powoda, jednakże w toku procesu rządziła zasada oficjalności, a więc działania przez sąd ex officio. W postępowaniu dowodowym decydujące znaczenie miała formalna teoria dowodowa. Wadą tego procesu było m.in. to, iż był bardzo przewlekły. Podobny rozwój procesu cywilnego można było zaobserwować w Polsce. I tutaj występowała przewlekłość postępowania. Strony miały możliwość pod różnymi pozorami przeciągać postępowanie nieomal w nieskończoność. Środki odwoławcze strony mogły kierować nie tylko przeciw wyrokowi, lecz również przeciw sędziemu (nagana). W konsekwencji czyniło to sędziego zależnym od mocniejszej strony. Wyroki pozbawione były egzekutywy. Ówczesny polski proces cywilny nie wykazywał jednak cech inkwizycyjności i tajności tak charakterystycznych dla państw o ustroju absolutnym. Zarówno w sprawach cywilnych, jak i karnych obowiązywał ten sam „postępek sądowy" (tzw. formuła processus z 1523 r.) aż do samych rozbiorów. Próba zmiany na lepsze obowiązującego prawa (tzw. abbreviatio processus iudiciarii z 1642 r.) nie udała się. To samo dotyczy zbioru praw sądowych Andrzeja Zamojskiego, stanowiącego próbę skodyfikowania polskiego prawa sądowego, który nie wszedł w życie. IV. Począwszy od XVII wieku kształtuje się w Europie nowoczesny proces cywilny. Istotny wpływ na jego rozwój miała Wielka Rewolucja Francuska. Obalono przestarzałe zasady procesu feudalnego, a w ich miejsce wprowadzono nowe zasady o charakterze niewątpliwie postępowym, jak: swobodnej oceny dowodów, ustności i bezpośredniości, jawności postępowania, równouprawnienia stron w procesie. Pod wpływem nowych haseł dochodzi do kodyfikacji prawa procesu cywilnego w poszczególnych państwach. Najpierw ukazuje się kodeks procedury cywilnej we Francji z 1806 r., następnie pozostające pod wpływem procedury francuskiej kodeksy procedur cywilnych we Włoszech (w 1865 r.) i w Rosji (w 1864 r.). Pod koniec XIX wieku, po długoletnich pracach kodyfikacyjnych, dochodzi do wydania w Niemczech jednolitego kodeksu procedury cywilnej w 1877 r., a następnie do opracowania jeszcze bardziej nowoczesnej procedury cywilnej austriackiej (dzieło prof. Kleina 1895 r.). Od tego momentu pojawiają się coraz to nowe kodeksy w innych państwach. Jeżeli przyjmie się jako kryterium określoną formę procesu cywilnego, wyrażającą stosunek do jego naczelnych zasad, a przede wszystkim do zasady rozporządzalno-sci i kontradyktoryjności, to procesy cywilne można usystematyzować w trzech grupach, tj. romańskiej, germańskiej i anglosaskiej. Zasady rozporządzalności i sporności występują najsilniej w procesach anglosaskich, natomiast pewnych, niewielkich zresztą, ograniczeń doznają w procedurach germańskich i romańskich. 34 /. Wiadomości wstępne 5. Rodzaje postępowania cywilnego 35 W okresie międzywojennym w państwach totalitarnych (faszystowskie Włochy, nazistowskie Niemcy, komunistyczny Związek Radziecki) nastąpił proces publicyzacji postępowania cywilnego, polegający na znacznym wzmocnieniu pierwiastka publicznego i daleko idącym ograniczeniu pierwiastka prywatnego w procesie. Wyrażało się to w zwiększeniu aktywności sądu, który mógł ingerować w sferę prywatnych praw stron, oraz w stworzeniu możliwości bardzo szerokiego udziału prokuratora w procesie cywilnym8. Zasadę kontradyktoryjności ograniczono, wprowadzając do procesu elementy zasady śledczej (inkwizycyjnej), a zasadę dyspozycyjności również znacznie ograniczono, wprowadzając elementy zasady oficjalności, to jest działania sądu z urzędu i szerokiej sądowej kontroli aktów dyspozycyjnych stron. Po drugiej wojnie światowej idąc za wzorem Związku Radzieckiego, wszystkie jego państwa satelickie, w tym również i PRL, wprowadziły u siebie podobne zmiany w procedurze cywilnej. Po odzyskaniu przez Polskę rzeczywistej suwerenności i rozpoczęciu trudnego procesu budowania autentycznego państwa prawa, również i z procedury cywilnej zaczęto stopniowo usuwać te importowane ze wschodu naleciałości. Przełomowe znaczenie miała reforma postępowania cywilnego dokonana w 1996 r.9, w wyniku której przywrócono należyty kształt zasadzie kontradyktoryjności i dyspozycyjności oraz przebudowano w sposób gruntowny system środków odwoławczych. Prace nad przebudową prawa postępowania cywilnego nie zostały jeszcze zakończone i są nadal kontynuowane, czego przejawem są kolejne nowelizacje kodeksu postępowania cywilnego. Rozdział 5 RODZAJE POSTĘPOWANIA CYWILNEGO § 1. Uwagi ogólne Zależnie od tego, przed jakimi organami toczy się postępowanie cywilne, rozróżniamy przede wszystkim postępowanie cywilne sądowe i pozasądowe. Sądowe postępowanie cywilne to postępowanie, które toczy się przed sądami powszechnymi i Sądem Najwyższym, a także przed organami współdziałającymi z sądami: notariuszami i komornikami. Notariusze na podstawie delegacji ustawowej są właściwi zamiast (lub obok) sądów powszechnych do dokonywania niektórych czynności procesowych w postępowaniu spadkowym. Komornicy są organami egzekucyjnymi, wykonującymi wyroki i inne tytuły egzekucyjne pod nadzorem sądów rejonowych. 8 Por. J. Jodłowski, Z zagadnień polskiego procesu cywilnego, Warszawa 1961, s. 17 i n. 9 Ustawa z 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej — Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 1996 r. nr 43, poz. 189 z późn. zm.). Postępowanie cywilne pozasądowe wchodzi w grę przed organami, które — ze względu na szczególny charakter tych organów i specjalistyczną materię spraw należących do ich właściwości — pomijamy w niniejszym opracowaniu. W ramach postępowania sądowego wyróżnia się kilka rodzajów postępowania. Podstawowy podział to rozróżnienie postępowania rozpoznawczego i postępowania egzekucyjnego. Podział ten, o czym nadmieniono w rozdziale 1, wiąże się z podwójnym celem postępowania cywilnego — ochroną stosunków prawnych i praw podmiotowych w drodze rozpoznania oraz rozstrzygania spraw cywilnych oraz przymusową realizacją tych praw i stosunków prawnych w drodze wykonywania orzeczeń sądowych. Postępowanie rozpoznawcze jest to postępowanie, w którym sąd rozpoznaje żądania stron i uczestników postępowania zgłaszane w pozwach, wnioskach i środkach zaskarżenia i rozstrzyga o nich w swych orzeczeniach. Postępowanie egzekucyjne jest to postępowanie, w którym organy egzekucyjne przeprowadzają przymusowe wykonanie orzeczeń sądowych i innych tytułów egzekucyjnych. Sądowe postępowanie rozpoznawcze nie jest postępowaniem o jednolitym modelu. W ramach tego postępowania rozróżniamy dwa tryby: proces, czyli postępowanie sporne, i postępowanie nieprocesowe. W systemie polskiego prawa procesowego postępowanie rozpoznawcze unormowane jest w przepisach części I k.p.c, a postępowanie egzekucyjne w części III k.p.c. Zasadnicze cele postępowania cywilnego są więc realizowane w postępowaniu rozpoznawczym i w postępowaniu egzekucyjnym. Z tego względu te dwa rodzaje można określić jako główne rodzaje postępowania cywilnego. Pomiędzy tymi dwoma rodzajami postępowania zachodzi z reguły powiązanie polegające na tym, że postępowanie rozpoznawcze poprzedza postępowanie egzekucyjne, które stanowi niejako dalsze jego stadium. Podstawą postępowania egzekucyjnego jest z reguły orzeczenie zapadłe w postępowaniu rozpoznawczym (wyrok w procesie, postanowienie w postępowaniu nieprocesowym) albo ugoda zawarta przez strony w tym postępowaniu. Jednakże tego rodzaju powiązanie postępowania rozpoznawczego i postępowania egzekucyjnego nie zawsze występuje. Po pierwsze, nie wszystkie orzeczenia zapadające w wyniku postępowania rozpoznawczego stanowią tytuły egzekucyjne. Pewna ich grupa (orzeczenia ustalające i konstytutywne) nie nadaje się do egzekucji i nie wymaga jej, gdyż orzeczenia te osiągają swój skutek własną mocą z chwilą uprawomocnienia się (np. wyrok ustalający ojcostwo, orzekający rozwód). Tylko wyroki i postanowienia zasądzające pewne świadczenia stanowią tytuły egzekucyjne i mogą być podstawą egzekucji. Jednakże i na podstawie tych orzeczeń nie zawsze dojdzie do egzekucji, gdyż będzie ona zbędna w razie dobrowolnego zaspokojenia roszczeń wierzyciela przez dłużnika; w tym wypadku nie będzie więc stadium egzekucyjnego. Po wtóre, podstawą egzekucji mogą być także pewne tytuły egzekucyjne, które powstają bez uprzedniej fazy sądowego postępowania rozpoznawczego (np. akty 36 /. Wiadomości wstępne notarialne, w których dłużnik dobrowolnie poddaje się egzekucji, bankowe tytuły egzekucyjne). Obok dwóch głównych rodzajów postępowania w sądowym postępowaniu cywilnym występują jeszcze pewne postępowania, które określamy jako postępowania pomocnicze. Nie zmierzają one bezpośrednio do ochrony praw podmiotowych i przymusowego wykonania orzeczeń sądowych; ich rola polega na umożliwieniu i zabezpieczeniu właściwego przebiegu postępowań głównych, tj. rozpoznawczego i egzekucyjnego. Postępowania pomocnicze są unormowane w części I, części II (postępowanie zabezpieczające) i w części III k.p.c. Ponadto w sądowym postępowaniu cywilnym wyodrębnia się międzynarodowe postępowania cywilne, tj. postępowanie w sprawach cywilnych o charakterze międzynarodowym, czyli w takich, w których występuje tzw. element zagraniczny. Specyfika tych spraw i względy na stosunki międzynarodowe wymagają odrębnego, a niekiedy dodatkowego unormowania szeregu kwestii procesowych. Międzynarodowe postępowanie cywilne unormowane jest w przepisach części IV k.p.c. Jako rodzaje postępowania cywilnego wskazać także należy postępowanie upadłościowe i naprawcze. Postępowanie upadłościowe służy wspólnemu dochodzeniu roszczeń przeciwko upadłemu. Postępowanie upadłościowe jest rodzajem cywilnego postępowania sądowego. Postępowanie naprawcze jest natomiast prowadzone przez przedsiębiorcę zagrożonego niewypłacalnością; jego celem jest doprowadzenie do układu z wierzycielami, którym zrestrukturyzowane zostaną zobowiązania takiego przedsiębiorcy. Postępowanie to toczy się poza sądem, którego rola jest ograniczona jedynie do określonych czynności. Dyskusyjna jest kwestia klasyfikacji postępowania przed sądami polubownymi (powoływanymi przez strony zob. rozdział 67). Wyłania się zagadnienie, czy postępowanie to traktować należy jako postępowanie sądowe, czy też pozasądowe, co przyjmują niektórzy autorzy, biorąc pod uwagę, że sądy polubowne nie są państwowymi organami wymiaru sprawiedliwości10. Jednakże wiele argumentów może przemawiać za uznaniem tego postępowania za postępowanie sądowe. Trzeba bowiem mieć na uwadze, że poddanie sprawy sądowi polubownemu jest możliwe tylko wtedy, gdy sprawa ma charakter cywilny i należy do drogi sądowej; sąd polubowny zastępuje z woli stron sąd państwowy i spełnia jego funkcje w zakresie rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy; sprawa może być rozpoznana przez sąd państwowy mimo zapisu na sąd polubowny, jeśli powód wniesie ją do tego sądu, a pozwany nie zgłosi zarzutu poddania sprawy sądowi polubownemu; zasady postępowania przed sądami polubownymi są regulowane przez ogólne prawo procesowe (art. 1154 i n. k.p.c); ponadto sądy polubowne działają pod kontrolą sądów państwowych. 5. Rodzaje postępowania cywilnego 37 i 10 Por. ostatnio A. Wach, Alternatywne formy rozwiązywania sporów sportowych, Warszawa 2005, s. 134—136 i przywołane tam poglądy doktryny. Wszystko to pozwala uznać, że chodzi tu o swoisty rodzaj postępowania sądowego (rozpoznawczego). W systemie prawa polskiego postępowanie przed sądami polubownymi zostało uregulowane w części V k.p.c. W ramach rozdziału niniejszego omówione zostaną w ogólnym zarysie: postępowanie sporne (proces), postępowanie nieprocesowe i postępowania pomocnicze. Postępowanie egzekucyjne omówione jest w rozdziale 69, a międzynarodowe postępowanie cywilne w rozdziałach 70-73. § 2. Proces I. Zasadniczym modelem postępowania rozpoznawczego jest proces. Proces cywilny jest to postępowanie, w którym sąd rozpoznaje istniejący między stronami spór prawny w drodze rozstrzygnięcia o będącym przedmiotem tego sporu stosunku prawnym i wynikających z niego prawach podmiotowych i obowiązkach. Stąd proces cywilny jako rodzaj ogólnego postępowania cywilnego nazywa się także postępowaniem spornym11. W doktrynie prawa procesowego cywilnego proces cywilny definiuje się w różny sposób i nie ma zgodności poglądów na jego istotę. Dominuje jednak ujmowanie istoty procesu cywilnego jako sporu prawnego i to ujęcie wydaje się najbardziej właściwe i uzasadnione. Określenie procesu jako sporu prawnego jest bowiem najbardziej związane z charakterem procesu jako postępowania spornego. Spór prawny (albo spór o prawo) oznacza spór o istnienie prawa podmiotowego wynikającego z jakiegoś stosunku prawnego (którego istnienie też może być sporne) i o istnienie odpowiadającego temu prawu podmiotowemu obowiązku, a także o ukształtowanie stosunku prawnego, jeśli w określonych przypadkach stosunek taki może być nawiązany, zmieniony lub rozwiązany przez sąd. Tak pojęta płaszczyzna sporu prawnego jest szeroka — obejmuje także spór o fakty, z których strona wywodzi swe prawa i obowiązki strony przeciwnej. Niektórzy autorzy kwestionują określenie procesu cywilnego jako sporu prawnego, posiłkując się argumentem, że niekiedy w procesie może nie być w rzeczywistości sporu między stronami. Wskazują oni na przypadki, gdy pozwany nie podejmuje obrony i bądź nie stawia się na rozprawie, na skutek czego zapada przeciwko niemu wyrok zaoczny, bądź oświadcza, iż uznaje powództwo. W związku z tym argumentem należy zauważyć, że okoliczność, iż pozwany nie stawia się na rozprawę i nie podejmuje obrony przeciwko żądaniu powoda, a więc nie wdaje się w spór z powodem na rozprawie sądowej, nie oznacza, że między stronami sporu prawnego nie było i nie ma. Skoro powód był zmuszony wystąpić z powództwem do sądu przeciwko pozwanemu, to świadczy to o tym, że Nazwa postępowanie sporne była wcześniej terminem ustawowym. Taki tytuł nosiła część I dawnego kodeksu postępowania cywilnego; por. też tytuł rozdziału VI kodeksu postępowania niespornego z 1945 r. i art. 43 i 44 tego kodeksu. 38 /. Wiadomości wstępne pozwany kwestionował jego prawo i swój obowiązek albo też, nie kwestionując tego prawa i obowiązku, odmawiał zaspokojenia roszczenia powoda. W momencie wytoczenia powództwa istniał więc spór o prawo między stronami. Podobnie rzecz się ma, gdy pozwany dopuszcza do procesu, mimo iż następnie rezygnuje z obrony i uznaje powództwo. Nie jest decydujące, czy strony będą toczyły spór słowny na rozprawie (lub w pismach procesowych); niepodjęcie sporu na rozprawie oznacza jedynie, że spór prawny istniejący w momencie wytoczenia powództwa wygasł wskutek zmiany stanowiska pozwanego. Należy zresztą zauważyć, że sam fakt wydania wyroku zaocznego nie zawsze kończy proces; pozwany może bowiem wnieść sprzeciw i podjąć spór, zwalczając żądanie powoda. Nawet gdy proces zakończy się wyrokiem zaocznym, którego pozwany nie zaskarży, wypadki te nie mogą podważyć ogólnej oceny, że proces jest sporem prawnym, ponieważ istota procesu musi być ustalona w świetle przypadków typowych i masowych, a nie wyjątkowych i sporadycznych. W rozwoju historycznym proces cywilny był najwcześniejszym rodzajem postępowania cywilnego i przez bardzo długi okres utożsamiano go z postępowaniem cywilnym. Pojęciem proces cywilny obejmowano (w niektórych krajach dziś jeszcze obejmuje się) całość postępowania cywilnego albo też używano obu terminów zamiennie. W miarę rozwoju prawa procesowego cywilnego i nauki prawa procesowego zaczęto wyodrębniać inne rodzaje postępowania i używać terminu postępowanie cywilne jako pojęcia nadrzędnego, zawężając termin proces cywilny do postępowania spornego. Ponieważ jednak podstawowym trybem ochrony praw podmiotowych i stosunków cywilnoprawnych oraz im podobnych jest postępowanie rozpoznawcze, a w jego ramach postępowanie sporne, dlatego proces cywilny, jak powiedziano, pozostaje głównym, dominującym modelem postępowania cywilnego. Wynikają z tego istotne konsekwencje z zakresu stosunku procesu cywilnego do innych rodzajów postępowania. W polskim systemie prawa procesowego konsekwencje te wskazane są w art. 13. Po pierwsze, sprawy cywilne są w zasadzie rozpoznawane w procesie, a w innych rodzajach postępowania sąd rozpoznaje lub w inny sposób załatwia sprawę tylko wówczas, gdy przepis ustawy wyraźnie na to wskazuje. W postępowaniu cywilnym istnieje więc swego rodzaju ustawowe domniemanie na rzecz drogi procesu cywilnego. Wskazuje na to art. 13 § 1 zd. pierwsze. Po wtóre, proces jest postępowaniem niejako modelowym, którego zasady, instytucje i formy w dużej mierze stosuje się w innych rodzajach postępowania. Ustawodawca określa wprawdzie odrębne zasady, instytucje i formy postępowań innych niż proces, ale czyni to tylko w zakresie niezbędnym dla wprowadzenia odrębności tych postępowań, natomiast w kwestiach nieunormowanych inaczej nakazuje stosować odpowiednio przepisy o procesie. Zasada ta znajduje wyraz 5. Rodzaje postępowania cywilnego 39 w art. 13 § 2. Przepis ten ma więc doniosłe znaczenie interpretacyjne, gdy chodzi 0 określenie form postępowania w innych rodzajach postępowania; podkreśla on, że w postępowaniach tych przepisy o procesie mają znaczenie subsydiarne. Niektóre przepisy dotyczące procesu stosuje się w innych postępowaniach wprost, bez zmian (np. przepisy normujące tryb doręczeń), inne odpowiednio (np. wiele przepisów dotyczących stron procesowych odnosi się do uczestników innych postępowań). Wreszcie te przepisy, które normują instytucje specyficzne dla procesu i występujące tylko w procesie (np. przepisy o powództwie, o zmianie stron procesu, o interwencji ubocznej), nie mają w ogólne zastosowania w innych rodzajach postępowania. II. Proces — postępowanie sporne — nie jest jednolite. Obok postępowania ogólnego, przewidzianego dla ogółu spraw rozpoznawanych w procesie, niektóre kategorie spraw rozpoznawane są w postępowaniach szczególnych. Stąd rozróżniamy postępowanie procesowe (sporne) ogólne i postępowania procesowe szczególne, nazwane w k.p.c. postępowaniami odrębnymi. Sąd rozpoznaje sprawy według przepisów o postępowaniach odrębnych w wypadkach przewidzianych w ustawie (art. 13 § 1 zd. drugie). Postępowanie odrębne jest szczególnym postępowaniem w ramach procesu (postępowania spornego). W postępowaniu odrębnym stosuje się w pierwszej kolejności przepisy k.p.c. normujące dane postępowanie, a w razie braku przepisów szczególnych stosuje się ogólne przepisy o procesie, jeżeli nie pozostają one w sprzeczności z tymi przepisami szczególnymi. Wyodrębnienie tych postępowań szczególnych może wynikać z różnych założeń. Przede wszystkim specyfika i odrębność, a także waga społeczna pewnych stosunków materialnoprawnych może wymagać przyjęcia odrębnych częściowo form postępowania i wprowadzenia szczególnych instytucji, ponieważ formy 1 instytucje postępowania ogólnego są niewystarczające lub niewłaściwe przy rozpoznawaniu spraw z zakresu tych stosunków. Po wtóre, wyodrębnienie postępowania szczególnego może wynikać z tendencji do uproszczenia form postępowania w sprawach drobnych i prostych, nie wymagających przeprowadzania procesu w pełnym zakresie, a w szczególności niewymagających przeprowadzania postępowania dowodowego na zasadach ogólnych. Unormowanie postępowań odrębnych w polskim systemie prawa procesowego cywilnego opiera się na tych właśnie założeniach. Tytuł VII księgi I części I k.p.c, zawierający przepisy o postępowaniach odrębnych, normuje następujące rodzaje tych postępowań: 1) postępowanie w sprawach małżeńskich (art. 425-452), 2) postępowanie w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi (art. 453-458), 3) postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (art. 459-47716), 4) postępowanie w sprawach o naruszenie posiadania (art. 478^-79), 40 /. Wiadomości wstępne 5) postępowanie w sprawach gospodarczych (art. 4791-47978), 6) postępowanie nakazowe (art. 4841^97), 7) postępowanie upominawcze (art. 497'-505), 8) postępowanie uproszczone (art. SC^-SOS14). Postępowania te są omówione bliżej w rozdziale 48. Poza postępowaniami odrębnymi przewidzianymi dla wymienionych wyżej kategorii spraw k.p.c. przewiduje ponadto pewne odrębności postępowania przy rozpoznawaniu niektórych innych kategorii spraw, jak w szczególności dla spraw 0 roszczenia alimentacyjne, o roszczenia z czynów niedozwolonych oraz o prawa niemajątkowe. Postępowanie w tych sprawach jest prowadzone w zasadzie w trybie ogólnego postępowania procesowego z uwzględnieniem jednak odrębności przewidzianych w poszczególnych przepisach, zamieszczonych w różnych działach kodeksu (np. art. 322). Postępowanie w tych sprawach nie ma zatem charakteru postępowania odrębnego (w znaczeniu, jakie przyjęte jest w tytule VII księgi I części I k.p.c). § 3. Postępowanie nieprocesowe I. Funkcja sądu w postępowaniu cywilnym, polegająca na ochronie stosunków prawnych i praw podmiotowych, realizowana może być nie tylko przez rozpoznawanie i rozstrzyganie sporów prawnych między stronami, ale i w innej drodze. Ochrona stosunków prawnych i praw podmiotowych w dziedzinie prawa cywilnego i rodzinnego wymaga w wielu sytuacjach ingerencji i współdziałania organów państwowych w celu ochrony tych praw, gdy osoby zainteresowane nie mogą same stać na ich straży i ich realizować, oraz w celu kształtowania niektórych stosunków prawnych, a także w celu legalizacji pewnych czynności prawnych. Funkcje tego rodzaju przekazane są powszechnie sądom, choć w niektórych systemach pewne funkcje są powierzane także organom administracyjnym 1 notariuszom. Już w odległych czasach był spotykany udział sądu (sędziego) w kształtowaniu stosunków cywilnoprawnych i rodzinnych, polegający na legalizowaniu niektórych ważniejszych czynności prawnych (np. adopcji), udzielaniu w razie potrzeby upoważnienia do dokonywania pewnych czynności, roztaczaniu opieki nad małoletnimi i innymi podmiotami niezdolnymi do samodzielnego podejmowania czynności itp. Całą tę sferę działalności sędziego w prawie rzymskim określano jako postępowanie dobrowolne (iurisdictio voluntaria). Nazwa ta przetrwała do dziś w niektórych systemach prawnych (np. w Niemczech — Freiwillige Gerichtsbar-keit), później pojawiały się obok niej inne określenia tej sfery działalności sądu, jak postępowanie niesporne, zachowawcze, nieprocesowe. Klasyczna dziedzina tego postępowania obejmowała takie kategorie spraw, jak: opieka nad małoletnimi, zabezpieczenie praw i majątku osób nieobecnych i zaginionych, uznanie za zmarłego, ubezwłasnowolnienie, przyjmowanie oświadczeń 5. Rodzaje postępowania cywilnego 41 0 zrzeczeniu się spadku lub przyjęciu go z dobrodziejstwem inwentarza, przyjmowanie i ogłaszanie testamentów, udzielanie upoważnień do dokonywania czynności prawnych osobom ograniczonym w zdolności do działań prawnych, zatwierdzanie (homologacja) umów przysposobienia, a w późniejszym okresie orzekanie przysposobienia, przeprowadzanie działów spadku, ustanawianie kurateli nad spadkiem wakującym itp. Z biegiem czasu, w miarę rozwoju stosunków społecznych i gospodarczych oraz ewolucji prawa cywilnego i procesowego, sądom przekazywano dalsze kategorie spraw do postępowania niespornego. Przyczyną tego było nie tylko pojawianie się nowych typów spraw i stosunków prawnych, ale także odmienność zasad, na jakich było oparte postępowanie niesporne w porównaniu z postępowaniem spornym (procesem). Funkcje sądu w postępowaniu niespornym przyrównywano do funkcji administracyjnych, podkreślając, że w postępowaniu tym sąd może i powinien kierować się względami celowości. Stąd postępowanie to było w dużej mierze oparte na działaniu sądu z urzędu (np. w zakresie opieki), bez potrzeby inicjatywy osób zainteresowanych. Sąd mógł powoływać z urzędu wszelkie dowody dla wyjaśnienia stanu faktycznego i uwzględniać wszelkie okoliczności sprawy, mógł zobowiązać osoby zainteresowane do składania wyjaśnień itd. Postępowanie niesporne było więc od dawna oparte na zasadzie oficjalności i inicjatywie sądu w przeciwieństwie do postępowania spornego, które w swej klasycznej postaci przez długi okres było oparte a w wielu systemach 1 dziś jeszcze jest oparte na zasadzie pełnej dyspozycyjności i inicjatywie stron. Tym się tłumaczy, że w późniejszym okresie, w szczególności w końcu XIX i w początkach XX wieku, w niektórych państwach zaczęto rozszerzać ramy postępowania niespornego i przekazywać na drogę tego postępowania różne kategorie spraw, które z istoty swej są sporne, aby w ten sposób postępowanie w tych sprawach wyłączyć spod działania zasady dyspozycyjności i poddać zasadzie oficjalności. II. Na ziemiach polskich dziedzina postępowania niespornego była do 1945 r. normowana przepisami ustaw zaborczych, które niekiedy różniły się w istotny sposób; przyjęta też była różna nomenklatura tego postępowania (postępowanie niesporne według procedury austriackiej, sądownictwo dobrowolne według procedury niemieckiej i postępowanie zachowawcze według procedury rosyjskiej). Przyczyną tak długiego utrzymania się ustaw dzielnicowych był fakt, że w okresie tym obowiązywały nadal różne ustawy i kodeksy w niektórych działach prawa cywilnego i w prawie rodzinnym, z którymi postępowanie niesporne jest bardzo ściśle związane, i do którego instytucji musi być dostosowane. Unifikacja postępowania niespornego nie mogła wyprzedzić unifikacji prawa cywilnego i rodzinnego i dopiero z momentem jej przeprowadzenia stało się możliwe wydanie nowych przepisów regulujących to postępowanie jednolicie dla całego państwa. Dekret z 25 lipca 1945 r. pod nazwą Kodeks postępowania niespornego (Dz.U. nr 27, poz. 161 z późn. zm.) unormował jednolicie podstawowe, ogólne zasady tego postępowania. Następnie zostały zunifikowane przepisy szczegółowe w zakresie różnych typów spraw. Przepisy te nie były jednak 42 /. Wiadomości wstępne skodyfikowane i znajdowały się poza ramami kodeksu postępowania niespornego w szeregu ustaw szczegółowych. Dopiero w ramach kodyfikacji prawa procesowego, dokonanej w 1964 r., nastąpiło scalenie postępowania cywilnego i przepisy normujące postępowanie nieprocesowe (tą nazwą zastąpiono dawną nazwę postępowania niespornego) znalazły się w nowym k.p.c. Postępowanie nieprocesowe w systemie polskiego prawa procesowego stanowi tryb postępowania rozpoznawczego, równoległy do procesu, i unormowane jest w księdze II części I k.p.c. W postępowaniu nieprocesowym rozpoznawane i załatwiane są sprawy z zakresu prawa cywilnego i rodzinnego wymienione bezpośrednio w przepisach k.p.c, a ponadto pewne inne sprawy z zakresu różnych stosunków prawnych wskazane w ustawach szczegółowych. Sprawy wskazane w k.p.c. są następujące: 1) z zakresu prawa osobowego: o ubezwłasnowolnienie, o uznanie za zmarłego, o stwierdzenie zgonu; 2) z zakresu prawa rzeczowego: o stwierdzenie zasiedzenia, o przepadek rzeczy, o zarząd rzeczą wspólną, o zniesienie współwłasności, o ustanowienie drogi koniecznej, postępowanie wieczystoksięgowe; 3) z zakresu prawa spadkowego: zabezpieczenie spadku, spis inwentarza, przyjmowanie oświadczeń o przyjęciu i odrzuceniu spadku (oświadczenia te mogą być przyjęte także przez notariuszy), ogłoszenie testamentu, wyjawienie przedmiotów spadkowych, ustalanie treści testamentu ustnego, sprawy dotyczące wykonawcy testamentu, ustanawianie kuratora spadku nieobjętego, stwierdzanie nabycia spadku, dział spadku; 4) z zakresu zobowiązań: złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego; 5) z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego: udzielanie zezwoleń na zawarcie małżeństwa w wypadkach przewidzianych w k.r.o., rozstrzyganie o istotnych sprawach rodziny w braku porozumienia małżonków, podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, separacja na zgodny wniosek stron i zniesienie separacji, pozbawienie, ograniczenie i przywrócenie władzy rodzicielskiej, sprawy o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, przyjmowanie oświadczeń o uznaniu dziecka, przysposobienie, opieka i kuratela; , 6) z zakresu przepisów o przedsiębiorstwach państwowych; 7) postępowanie rejestrowe. Poza k.p.c. przepisy ustaw szczególnych przewidują tryb postępowania nieprocesowego między innymi w następujących sprawach: 1) sprawy o sprostowanie, unieważnienie i ustalenie treści aktu stanu cywilnego (art. 33, 52 i 86 ust. 3 ustawy z 29 września 1986 r. — Prawo o aktach stanu cywilnego, tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. nr 161, poz. 1688); 2) sprawy o zmianę nazwiska lub imienia małoletniego dziecka w razie braku porozumienia między rodzicami (art. 5 ust. 3 i art. 7 ustawy z 15 listopada 1956 r. 5. Rodzaje postępowania cywilnego 43 0 zmianie imion i nazwisk, tekst jedn. Dz.U. z 1963 r. nr 59, poz. 328 z późn. zm.); 3) sprawy o wybór lub zmianę obywatelstwa małoletniego dziecka w razie braku porozumienia między rodzicami (art. 17 ust. 5 w zw. z art. 6 ust. 2 i art. 13 ust. 4 ustawy z 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim, tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. nr 28, poz. 353 z późn. zm.); 4) sprawy o rozgraniczenie nieruchomości (art. 34 ust. 3 w zw. z art. 33 ust. 3 1 art. 34 ust. 2 ustawy z 17 maja 1989 r. — Prawo geodezyjne i kartograficzne, tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. nr 100, poz. 1086 z późn. zm.); 5) sprawy o odtworzenie dyplomów naukowych i świadectw z ukończenia nauki (art. 5 dekretu z 7 lipca 1945 r., Dz.U. nr 27, poz. 164 z późn. zm.); 6) sprawy o umorzenie utraconych dokumentów (art. 3 dekretu z 10 grudnia 1946 r., Dz.U. z 1947 r. nr 5, poz. 20); 7) sprawy wynikające z przepisów prawa morskiego dotyczące ustanowienia i podziału funduszu ograniczenia odpowiedzialności za roszczenia morskie (art. 339 ustawy z 18 września 2001 r. — Kodeks morski, Dz.U. nr 138, poz. 1545 z późn. zm.); 8) sprawy o rozstrzygnięcie między kilkoma uprawnionymi o zachowanie roszczenia o przyjęcie do spółdzielni i zawarcie umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu (art. 15 ust. 1-4 ustawy z 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. nr 119, poz. 1116 z późn. zm.); 9) sprawy o zobowiązanie osoby uzależnionej od alkoholu do poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego (art. 26 ust. 2 ustawy z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, tekst jedn. Dz.U. z 2002 nr 147, poz. 1231 z późn. zm.); 10) sprawy z zakresu postępowania dotyczącego nieletnich (art. 20 ustawy z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 11, poz. 109 z późn. zm.); 11) sprawy o zwolnienie od kosztów strony czynności notarialnej i wyznaczenie notariusza oraz wydanie wypisu aktu notarialnego przez kancelarię notarialną osobom, które nie były stronami czynności, i dla których nie zastrzeżono w akcie prawa otrzymania wypisu (art. 6 ust. 5 i art. 110 ust. 2 ustawy z 14 lutego 1991 r. — Prawo o notariacie, tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 42, poz. 369 z późn. zm.); 12) sprawy dotyczące przyjęcia do szpitala psychiatrycznego osób chorych psychicznie lub osób, u których podejrzewa się istnienie choroby psychicznej, jeżeli to przyjęcie następuje bez zgody tych osób lub ich przedstawiciela ustawowego (art. 42-49 ustawy z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, Dz.U. nr 111, poz. 535 z późn. zm.). III. W doktrynie podejmowano próby określenia istoty postępowania nieprocesowego i ustalenia kryteriów miarodajnych dla rozgraniczenia tego Postępowania i procesu cywilnego. 44 /. Wiadomości wstępne Wysuwano jako takie kryterium np. funkcję represyjną, którą sąd realizuje w procesie, orzekając o skutkach naruszenia prawa w dziedzinie stosunków cywilnoprawnych, i funkcję prewencyjną, którą sąd ma realizować w postępowaniu nieprocesowym, zapobiegając przez swą działalność naruszeniu prawa. Kryterium to nie jest jednak wystarczające, ponieważ sąd również w procesie pełni niekiedy funkcję prewencyjną, zapobiegając naruszeniu prawa w drodze wyroku ustalającego istnienie lub nieistnienie stosunku prawnego lub prawa. Drugim takim kryterium miało być to, że w procesie sąd ustala istnienie stosunków prawnych i praw, a w postępowaniu nieprocesowym kształtuje je. I to kryterium jest chybione, gdyż sąd kształtuje stosunki prawne również w procesie (np. orzekając rozwód, unieważniając małżeństwo lub uznanie dziecka, rozwiązując spółkę); z drugiej strony sąd może niekiedy ustalać prawa podmiotowe również w postępowaniu nieprocesowym (np. w orzeczeniu stwierdzającym nabycie spadku, co jest równoznaczne z ustaleniem praw spadkowych). W doktrynie obcej niektórzy autorzy idą znacznie dalej i twierdzą, iż działalność sądu w postępowaniu nieprocesowym ma charakter działalności administracyjnej, a nie wymiaru sprawiedliwości jak w procesie. Twierdzenie to jest nie do przyjęcia, gdyż większość decyzji podejmowanych przez sąd w postępowaniu nieprocesowym ma charakter orzeczeń sądowych wynikających z funkcji jurysdykcyjnych sądu (np. orzeczenie przysposobienia, stwierdzenie praw do spadku, orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu), a co najwyżej tylko pewna grupa decyzji sądu wydawanych w tym postępowaniu może być przyrównana do zarządzeń administracyjnych (niektóre decyzje w zakresie opieki i postępowania spadkowego). Zresztą pogląd ten nie wytrzymuje konfrontacji ze stanem prawnym, gdyż ustawodawca uznaje postępowanie nieprocesowe jako postępowanie sądowe, powierzając funkcje z zakresu tego postępowania (z nielicznymi wyjątkami12) sądom, co wskazuje, że chodzi tu nie o czynności zarządzania, lecz o ochronę praw podmiotowych (bezpośrednią lub pośrednią) i, co nie jest rzeczą przypadku, gdyż dla ochrony praw podmiotowych najwłaściwszą jest droga sądowa. Dziś powszechnie uznaje się, iż działalność sądu w postępowaniu nieprocesowym ma charakter jurysdykcyjny i stanowi odcinek wymiaru sprawiedliwości. Najbardziej przekonujące jest kryterium, przyjmowane na tle pewnych systemów, że w postępowaniu nieprocesowym nie występuje spór o prawo, który stanowi istotę procesu cywilnego. Znaczenie tego kryterium zależy jednak od tego, czy ustawodawca rzeczywiście przekazuje wszystkie spory prawne na drogę procesu, a do postępowania nieprocesowego jedynie sprawy, w których nie występuje spór o prawo. Takie rozwiązanie jest przyjęte np. w systemie rosyjskim, a także francuskim, i dlatego posiada tam swój walor, mając pokrycie w stanie 12 W niektórych państwach władzą opiekuńczą nie jest sąd, lecz organ administracyjny (organ opieki społecznej, urząd do spraw młodzieży). 5 Rodzaje postępowania cywilnego 45 prawnym. Natomiast na tle innych systemów kryterium to jest zawodne, gdyż ustawodawca, kierując się względami celowości, ustanawia tryb postępowania nieprocesowego dla pewnych kategorii spraw, w których występuje lub może występować spór o prawo. W systemie polskiego prawa procesowego rozgraniczenie procesu i postępowania nieprocesowego w zasadzie jest oparte na kryterium występowania sporu 0 prawo w procesie i jego braku w sprawach, dla których właściwy jest tryb postępowania nieprocesowego, ale kryterium to nie jest jednak przestrzegane ściśle 1 konsekwentnie, na skutek czego w postępowaniu nieprocesowym rozpoznawane są pewne sprawy, które z istoty swej mają charakter sporny (np. spory o roszczenia między współwłaścicielami — art. 618 § 1, spory o wysokość udziału małżonków we wspólności majątkowej i o inne roszczenia wzajemne małżonków — art. 567 § 1, spory co do działu spadku — art. 685, 686 i in.). W doktrynie prawa procesowego przeważa dziś stanowisko, że nie da się ustalić ścisłych i mających powszechny walor kryteriów dla rozgraniczenia procesu i postępowania nieprocesowego, a w konsekwencji dla ustalenia istoty postępowania nieprocesowego, gdyż w poszczególnych systemach prawnych ustawodawcy, kierując się względami celowości, przekazują na drogę postępowania nieprocesowego różne kategorie spraw. Obok pewnej grupy spraw, które powszechnie należą do trybu postępowania nieprocesowego i stanowią klasyczną domenę postępowania nieprocesowego (jak opieka, kuratela, przysposobienie, uznanie za zmarłego, zabezpieczenie spadku, przyjmowanie i ogłaszanie testamentów, przyjmowanie oświadczeń o odrzuceniu spadku itp.), do postępowania tego należą w niektórych systemach prawnych pewne sprawy, które w innych należą do drogi procesu cywilnego, i odwrotnie. Dotyczy to np. spraw o: ubezwłasnowolnienie, działy spadku, alimenty, rozwód za wzajemną zgodą stron, podział współwłasności, rozgraniczenie nieruchomości. W doktrynie rezygnuje się raczej z określenia istoty postępowania nieprocesowego i rozgraniczenia go z procesem na podstawie kryteriów pozytywnych. Przyjmuje się na ogół określenie negatywne, iż postępowanie nieprocesowe to postępowanie, w którym sąd spełnia inne funkcje niż w procesie i udziela ochrony prawnej w innej drodze, a więc nie w drodze rozstrzygania sporów prawnych. Z tego względu istotne znaczenie ma analiza funkcji, jakie sąd realizuje w postępowaniu nieprocesowym. Biorąc pod uwagę sprawy, jakie rozpoznawane są w postępowaniu nieprocesowym w świetle k.p.c. i ustaw szczególnych, można ustalić, że w postępowaniu nieprocesowym funkcje sądu są następujące: 1) ochrona praw osobistych i majątkowych (ustanawianie opieki nad małoletnimi i nadzór nad nią, ustanawianie kurateli dla podmiotów prawnych niemogą-cych wykonywać swych praw, ubezwłasnowolnienie, zabezpieczenie spadku, ustanowienie kuratora spadku nieobjętego, przyjmowanie świadczenia do depozytu sądowego, zobowiązanie alkoholika do leczenia w zakładzie odwykowym); 2) ustalanie faktów mających znaczenie dla stosunków prawnych, tzw. faktów prawotwórczych (uznanie za zmarłego, stwierdzenie zgonu, sprostowanie, unie- 46 /. Wiadomości wstępne 5 Rodzaje postępowania cywilnego 47 ważnienie i ustalenie treści aktu stanu cywilnego, odtworzenie dyplomu i świadectwa naukowego, umorzenie utraconego dokumentu, ustalanie treści testamentu ustnego); 3) współdziałanie w kształtowaniu stosunków prawnych (przysposobienie, udzielanie zezwoleń na zawarcie małżeństwa, pozbawienie, ograniczenie i przywrócenie władzy rodzicielskiej, udzielanie zezwolenia rodzicom na rozporządzanie majątkiem dziecka, zniesienie współwłasności, podział majątku wspólnego małżonków, dział spadku, ustanowienie drogi koniecznej); 4) ustalanie praw i stosunków prawnych (stwierdzenie nabycia spadku, stwierdzenie zasiedzenia); 5) rejestracja zdarzeń i przyjmowanie oświadczeń rodzących skutki prawne (prowadzenie rejestrów Krajowego Rejestru Sądowego i innych rejestrów, ksiąg wieczystych, przyjmowanie oświadczeń o uznaniu dziecka pozamałżeńskiego, 0 odrzuceniu spadku i przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza); 6) rozpoznawanie sporów o roszczenia przekazane przez ustawę do postępowania nieprocesowego (spory o roszczenia między współwłaścicielami, między małżonkami po ustaniu wspólności majątkowej, spory dotyczące działów spadku, spory między radą pracowniczą a dyrektorem przedsiębiorstwa oraz między tymi organami a organem założycielskim); 7) inne funkcje przekazane przez przepisy szczególne (np. sprawy związane z wyborem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej oraz z wyborami do Sejmu 1 Senatu i rad gmin, rad powiatów i sejmików wojewódzkich, a dotyczące nieprawidłowości w rejestrach i spisach wyborców, zgłaszania oraz rejestracji kandydatów). Jak z powyższego zestawienia wynika, funkcje sądu w postępowaniu nieprocesowym w systemie polskiego prawa procesowego są w przeważającej mierze odmienne niż w procesie (pkt 1, 2, 5, 7), w pewnym stopniu są podobne, ale realizowane w różnym zakresie i w różnych formach (pkt 3 i 4), a w pewnym zakresie na mocy decyzji ustawodawcy pokrywają się z podstawowymi funkcjami sądu realizowanymi w procesie (pkt 6). IV. Odmienność funkcji sądu w postępowaniu nieprocesowym powoduje odmienność niektórych zasad i form tego postępowania w porównaniu z procesem. Główne różnice między postępowaniem nieprocesowym a procesem wymieniono poniżej. 1. Postępowanie nieprocesowe nie jest oparte na zasadzie dwustronności, nie występują w nim — jak w procesie — dwie przeciwstawne strony. Udział w tym postępowaniu może brać, jako jego uczestnik, każda osoba zainteresowana (por. art. 510 k.p.c). Postępowanie nieprocesowe może toczyć się z udziałem jednego uczestnika (np. postępowanie o sprostowanie aktu urodzenia wnioskodawcy, o stwierdzenie nabycia spadku przez jednego spadkobiercę), dwóch lub więcej uczestników (niekiedy kilkunastu lub kilkudziesięciu). Dostęp do udziału w postępowaniu nieprocesowym jest więc otwarty dla wszystkich osób zainteresowanych. 2. Podczas gdy proces cywilny może być wszczęty tylko z inicjatywy stron, w drodze wniesienia powództwa przez osobę występującą o ochronę praw podmiotowych własnych lub cudzych, to postępowanie nieprocesowe może być wszczęte w wielu wypadkach z inicjatywy sądu. W szczególności, sąd opiekuńczy, którego funkcje w postępowaniu nieprocesowym są szerokie, może wszcząć postępowanie z urzędu (art. 570). Ponadto sąd może wszcząć z urzędu postępowanie w wypadkach wskazanych w ustawie (np. art. 655 § 1). 3. Ponieważ w postępowaniu nieprocesowym w zasadzie (w przeważającej większości wypadków) nie ma sporu o prawo i nie występują dwie przeciwstawne strony, zachowanie formy kontradyktoryjnej tego postępowania jako reguły nie jest konieczne. Sąd może rozpoznać sprawę bez rozprawy, na podstawie wyjaśnień uczestników (ustnych lub pisemnych) i materiału zebranego z urzędu. Dalsze różnice pomiędzy postępowaniem nieprocesowym a procesem mają charakter bardziej formalny i wynikają nie z istoty postępowania nieprocesowego, ale z uznania ustawodawcy, który ustanawia dla tego postępowania pewne formy odmienne od form procesowych. Na przykład orzeczenia co do istoty sprawy zapadają w postępowaniu nieprocesowym nie w formie wyroków, lecz postanowień. Przepisy k.p.c. normujące postępowanie nieprocesowe są podzielone na dwie grupy. Pierwszą stanowią przepisy ogólne, normujące podstawowe kwestie w tym postępowaniu (jak właściwość i skład sądu, uczestnictwo, formę orzeczeń, środki odwoławcze, wznowienie postępowania itp.), zawarte w tytule pierwszym księgi II części I (art. 506-525). Przepisy te mają zastosowanie w zasadzie we wszystkich sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym, o ile nie wyłączają ich przepisy drugiej grupy, normujące postępowanie w poszczególnych rodzajach spraw, zawarte w tytule drugim księgi II części I k.p.c. (art. 526-6948). W kwestiach nieunormowanych w tych przepisach mają zastosowanie przepisy księgi I o procesie zgodnie z art. 13 § 2. Przestrzeganie, aby sprawa była rozpoznawana we właściwym trybie postępowania rozpoznawczego, tj. w procesie lub w postępowaniu nieprocesowym, należy do przewodniczącego oraz sądu. Stosownie do art. 201 § 1 przewodniczący bada, w jakim trybie sprawa powinna być rozpoznana, a zgodnie z art. 201 § 2, w wypadku, gdy sprawę wszczęto lub prowadzono w trybie niewłaściwym, sąd rozpozna ją w trybie właściwym lub przekaże innemu sądowi właściwemu do rozpoznania sprawy w takim trybie. § 4. Postępowanie pomocnicze Wspomniano już, że postępowanie rozpoznawcze i postępowanie egzekucyjne, w których realizowane są główne cele postępowania cywilnego, tj. ochrona stosunków prawnych i praw podmiotowych oraz przymusowa ich realizacja, stanowią dwa główne rodzaje postępowania cywilnego. Jednakże postępowanie 48 /. Wiadomości wstępne cywilne obejmuje też pewne rodzaje postępowania sądowego, które nie zmierzają bezpośrednio do ochrony praw podmiotowych i stosunków prawnych oraz ich przymusowej realizacji, lecz pośrednio tylko służą osiąganiu tych celów, przygotowując, uzupełniając lub zabezpieczając możność prowadzenia i właściwy tok tych postępowań głównych. Spełniają więc one wobec nich funkcję pomocniczą i dlatego określane są mianem postępowań pomocniczych. Postępowanie pomocnicze jest samodzielnym i wyodrębnionym postępowaniem, które odbywa się zawsze poza ramami sprawy głównej, choć pozostaje z nią w związku i tylko tym związkiem uzasadniona jest jego potrzeba. W świetle przepisów k.p.c. oraz innych ustaw można rozróżnić następujące rodzaje postępowania pomocniczego: 1) postępowanie o zwolnienie od kosztów sądowych (przed wytoczeniem powództwa lub zgłoszeniem wniosku o wszczęcie postępowania nieprocesowego) — art. 105 i n. ust. o k.s.; 2) postępowanie o oznaczenie przez Sąd Najwyższy sądu do rozpoznania sprawy — art. 45; 3) postępowanie pojednawcze — art. 184-186; 4) postępowanie o zabezpieczenie dowodów — art. 310-315; 5) postępowanie rekwizycyjne (pomoc sądowa) na żądanie sądu państwowego — art. 235-243, sądu polubownego — art. 1192 § 1 i 2 lub sądu zagranicznego — art. 1131-1132; 6) postępowanie o odtworzenie zaginionych lub zniszczonych akt — art. 716--729; 7) postępowanie przed sądem państwowym w związku z postępowaniem przed sądem polubownym — art. 1171 § 2, art. 1172, 1173, 1176 § 2 i 4, art. 1177 § 2, art. 1179 § 2 i 3, art. 1204 § 1; 8) postępowanie zabezpieczające — art. 730-757; 9) postępowanie o nadanie klauzuli wykonalności — art. 781-793, 795, art. 1214 § 2 i 3 oraz o ponowne wydanie tytułu wykonawczego — art. 794. Postępowanie pomocnicze ma na celu bądź umożliwienie wytoczenia powództwa lub zgłoszenia wniosku (pkt 1, 2), bądź zebranie materiału dowodowego dla sprawy, która się toczy lub ma być wytoczona (pkt 4, 5), bądź umożliwienie prowadzenia postępowania (pkt 6, 7), bądź wreszcie umożliwienie prowadzenia egzekucji (pkt 8 — funkcja postępowania zabezpieczającego nie jest jednak ograniczona tylko do zabezpieczenia skuteczności egzekucji, pkt 9). Zawsze jednak ma na celu umożliwienie lub zabezpieczenie prowadzenia postępowania głównego. Odmienny w pewnym stopniu charakter ma jedynie postępowanie pojednawcze (pkt 3), które ma na celu spowodowanie uniknięcia potrzeby wytaczania procesu. Ponieważ jednak jest to również postępowanie samodzielne i wyodrębnione, przeprowadzane poza ramami sprawy głównej, a więc ma cechy charakteryzujące postępowanie pomocnicze, dlatego można je brać pod uwagę również w tej grupie. (, Stosowani norm prawa procesowego w miejscu i w czasie 49 L Wyodrębnienie postępowania pomocniczego znajduje swój techniczno-proce-sowy wyraz w tym, że każda sprawa tocząca się w tego rodzaju postępowaniu zostaje wpisana do repertorium sądowego jako odrębna i oznaczona odrębną sygnaturą, niezależnie od toczącej się sprawy głównej. Postępowanie pomocnicze może toczyć się albo przed wszczęciem postępowania w sprawie głównej (procesu, postępowania egzekucyjnego) pkt 1, 2, 3, 4, 7, 8, albo jednocześnie z postępowaniem głównym pkt 4, 5, 6, 7, 8, albo wreszcie po jego zakończeniu (lub zakończeniu postępowania rozpoznawczego, a przed rozpoczęciem postępowania egzekucyjnego) — pkt 6, 9. Postępowanie pomocnicze może toczyć się w tym samym sądzie, w którym toczy się, toczyło lub ma się toczyć postępowanie główne (rozpoznawcze), bądź też w innym sądzie (pkt 1,2, 3,4,5); postępowanie rekwizycyjne w samym założeniu może toczyć się tylko w innym sądzie niż sąd, przed którym toczy się postępowanie główne. Niekiedy pewne wnioski, które mogą zapoczątkować samodzielne postępowanie pomocnicze, jeśli sprawa główna jeszcze się nie toczy (pkt 1,4, 8), mogą też być zgłoszone po wszczęciu sprawy głównej w toku postępowania w tej sprawie. Podlegają one wówczas załatwieniu w ramach sprawy głównej w tzw. postępowaniu wpadkowym, stanowiącym pewien fragment (etap) postępowania rozpoznawczego. Nadmienić należy, że niekiedy pewne kwestie związane z umożliwieniem prawidłowego biegu postępowania głównego załatwiane są w postępowaniu nieprocesowym (np. wyznaczenie kuratora dla strony pozbawionej zdolności procesowej lub niemającej należytego zastępstwa art. 599-603 k.p.c, art. 70 § 2, 82 § 3, 84 § 2, 99, 125 § 2 k.r.o.). Postępowanie w tych sprawach, choć formalnie stanowi postępowanie nieprocesowe, w istocie spełnia funkcję postępowania pomocniczego. Z tego powodu niektórzy autorzy nazywają te czynności sądu w postępowaniu nieprocesowym czynnościami pomocniczymi wymiaru sprawiedliwości13. Rozdział 6 STOSOWANIE NORM PRAWA PROCESOWEGO W MIEJSCU I W CZASIE Stosowanie norm prawa procesowego cywilnego musi mieć odpowiednio określony zasięg terytorialny, czasowy i osobowy. Z uwagi na to można mówić o stosowaniu norm prawa procesowego ze względu na terytorium i czas, a także ze Zob. K. Lubiński, Istota i charakter prawny działalności sądu w postępowaniu nieprocesowym, Toruń 1985, s. 238. 50 /. Wiadomości wstępne względu na osoby. To ostatnie zagadnienie wiąże się z kwestią tzw. jurysdykcji krajowej sądów i zostanie omówione łącznie z nią (rozdział 71). § 1. Zasięg terytorialny norm procesowych Jeśli chodzi o zasięg terytorialny stosowania prawa procesowego cywilnego, to obowiązuje zasada, że sąd ma zawsze stosować prawo procesowe obowiązujące w jego siedzibie, tj. prawo krajowe (Iex fori processualis). Zasada ta obowiązuje niezależnie od tego, według jakiego prawa materialnego należy oceniać stosunek prawny będący przedmiotem rozpoznania sądu. Od powyższej zasady mogą być wyjątki na podstawie przepisów prawa europejskiego (wspólnotowego) lub prawa międzynarodowego (traktatów i umów międzynarodowych), gdy chodzić będzie o wykonanie przez sąd czynności w drodze pomocy prawnej na żądanie sądów zagranicznych (np. przesłuchanie świadka lub strony zamieszkałych za granicą). Regulacje prawa europejskiego (np. rozporządzenia) lub umowy międzynarodowe mogą w tych wypadkach przewidywać stosowanie przepisów prawa procesowego tego państwa, na którego żądanie dokonuje się czynności sądowej, o ile przepisy te nie są sprzeczne z zasadami, na jakich opiera się porządek prawny państwa, którego organy mają świadczyć pomoc prawną (klauzula porządku publicznego). Zgodnie z art. 10 ust. 3 rozporządzenia Rady (WE) nr 1206/2001 z 28 maja 2001 r. w sprawie współpracy między sądami Państw Członkowskich przy przeprowadzaniu dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych14 sąd wzywający może zwrócić się o wykonanie wniosku o przeprowadzenie dowodu przez sąd wezwany zgodnie ze szczególną procedurą (formą) przewidzianą w prawie państwa członkowskiego wzywającego; sąd wezwany uwzględnia taki wniosek, chyba że żądana procedura (forma) jest niezgodna z prawem państwa członkowskiego wezwanego lub jest niemożliwa z powodu poważnych trudności praktycznych. Artykuł 14 Konwencji haskiej z 1 marca 1954 r. o procedurze cywilnej (Dz.U. z 1963 r. nr 17, poz. 90 i 91) przewiduje, że sąd, który przystępuje do wykonania rekwizycji (pomocy sądowej), stosuje pod względem formy ustawy własnego kraju, powinnien jednak uczynić zadość żądaniu władzy wzywającej, aby została zachowana pewna szczególna forma postępowania, o ile forma ta nie sprzeciwia się ustawodawstwu państwa wezwanego. Podobnie artykuł 9 Konwencji haskiej z 18 marca 1970 r. o przeprowadzaniu dowodów za granicą w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. z 2000 r. nr 50, poz. 582 i 583) przewiduje, że organ sądowy, który wykonuje wniosek o przeprowadzenie dowodu, stosuje własne prawo w odniesieniu do metod i procedur postępowania; jednakże na wniosek organu wzywającego należy zastosować szczególną metodę lub procedurę, chyba że jest 14 Dz. Urz. WE L 174 z 27 czerwca 2001 r., s. 1 (wersja polska: Dz. Urz. UE, wydanie specjalne, część 19, t. 4, s. 121). 6. Stosowanie norm prawa procesowego w miejscu i w czasie 51 ona sprzeczna z wewnętrznym prawem państwa wezwanego lub jej zastosowanie nie jest możliwe z powodu praktyki sądowej lub trudności praktycznych. Analogiczne lub podobne postanowienia zawierają dwustronne umowy o pomocy prawnej w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, zawarte przez Polskę z innymi państwami. Również art. 1132 § 1 k.p.c. stanowi, że wykonanie wniosku sądu lub innego organu państwa obcego o udzielenie pomocy prawnej przez sąd polski odbywa się według prawa polskiego, jednakże sąd wezwany może na prośbę sądu lub innego organu państwa obcego zastosować przy wykonaniu wniosku inną formę od przewidzianej przez prawo polskie, jeżeli ta forma czynności nie jest zakazana przez prawo polskie ani sprzeczna z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto sąd polski przy uznawaniu orzeczeń sądów zagranicznych i stwierdzeniu wykonalności zagranicznych tytułów egzekucyjnych dokonuje oceny niektórych warunków skuteczności i wykonalności tych orzeczeń w świetle obcego prawa procesowego (np. kwestii, czy orzeczenie zagraniczne jest prawomocne — art. 1146 § 1 pkt 1 lub czy sąd państwa obcego był właściwy w sprawie spadkowej — art. 1146 § 2). Poza tymi nielicznymi odstępstwami w zakresie stosowania prawa procesowego ze względu na obszar państwowy obowiązuje w pełni zasada terytorialności. Zasada ta obowiązuje zarówno w postępowaniu rozpoznawczym, jak i w postępowaniu egzekucyjnym, gdzie przejawia się w ten sposób, że wykonanie w Polsce zagranicznych tytułów egzekucyjnych następuje według przepisów polskiego prawa egzekucyjnego. § 2. Stosowanie norm prawa procesowego w czasie Zmiany w układzie stosunków społecznych i gospodarczych powodują potrzebę uchylania norm prawnych regulujących te stosunki lub z nimi związane i wydawania nowych przepisów, bardziej odpowiadających aktualnym uwarunkowaniom. Zjawisko wymiany norm prawnych występuje szczególnie silnie u nas w okresie transformacji ustrojowej państwa, gdyż stały rozwój stosunków społeczno-gospoda-rczych wymaga częstych zmian ustawodawczych. Zmiany te zależnie od potrzeby i stopnia dezaktualizacji norm prawnych mogą obejmować bądź całe akty ustawodawcze, normujące pewną dziedzinę stosunków, bądź mogą mieć charakter częściowy. Licznym zmianom ustawodawczym podlegało też nasze prawo procesowe cywilne, wielokrotnie nowelizowane w okresie powojennym i skodyfikowane w całości w 1964 roku. Każda zmiana prawa procesowego dokonuje się w czasie, gdy przed sądami toczy się znaczna liczba spraw cywilnych. W związku z tym powstaje zagadnienie, jakie normy — nowe czy dotychczasowe — mają stosować sądy do spraw 52 /. Wiadomości wstępne 6. Stosowanie norm prawa procesowego w miejscu i w czasie 53 H toczących się i czy moc obowiązująca norm prawa procesowego rozciąga się na cały tok procesu cywilnego. Zagadnienie to jest z reguły regulowane każdorazowo przez ustawodawcę w przepisach przejściowych, które mają charakter norm intertemporalnych (międzyczasowych). Każda ustawa, wprowadzająca zmiany w zakresie postępowania cywilnego, zazwyczaj zawiera także przepisy normujące stosunek tej nowej ustawy do ustawy obowiązującej i określające, jaka ustawa ma być stosowana do spraw wszczętych przed zmianą prawa procesowego. Sposób uregulowania tego zagadnienia przez ustawodawcę nie jest jednolity i zależy zarówno od charakteru, jak i zakresu wprowadzanych zmian postępowania. Zasadą przyjętą przy zmianach prawa procesowego jest, że przy wykonywaniu czynności procesowych stosuje się prawo, które obowiązuje w czasie dokonywania czynności. Zasada ta nie narusza ogólnej zasady prawa intertemporalnego lex retro non agit, gdyż nie oznacza ona wstecznego działania nowej ustawy procesowej, lecz jedynie stosowanie nowych przepisów do czynności podjętych po wejściu ich w życie. Jednakże bezwzględne przeprowadzenie tej zasady może nastręczać trudności, zwłaszcza w tych przypadkach, gdy ma miejsce zasadnicza przebudowa systemu procesowego, tj. przy kodyfikacji prawa procesowego albo przy wydaniu ustaw wprowadzających zmiany w zakresie drogi postępowania w sprawach cywilnych. W tych bowiem wypadkach stosowanie tej zasady, ze względu na znaczne nieraz różnice systemu starego i nowego prawa albo też konieczność przekazania spraw będących w toku innym sądom lub organom pozasądowym, nastręczałoby wiele trudności praktycznych dla sądów i osób zainteresowanych. Dlatego w omawianych przypadkach zazwyczaj przyjmuje się częściowo inne rozwiązania kwestii wprowadzenia nowych przepisów procesowych w życie. Rozpatrując przepisy intertemporalne, można rozróżnić poniżej wymienione systemy unormowania stosunku nowych przepisów procesowych do przepisów dotychczasowych. 1. Proces traktuje się jako jednolite postępowanie, stanowiące zamkniętą całość od momentu wszczęcia do chwili prawomocnego zakończenia. Całe postępowanie poddane jest mocy obowiązującej jednej ustawy procesowej. W konsekwencji tej zasady, zwanej zasadą jednolitości postępowania, procesy wcześniej wszczęte mają być zakończone w całości według przepisów obowiązujących w chwili ich wszczęcia. System ten, obok niewątpliwych zalet, ma tę złą cechę, że wprowadza w praktyce dualizm prawa procesowego, gdyż przez dłuższy nieraz czas po wejściu w życie nowych przepisów procesowych znaczna liczba procesów toczy się według starego prawa, a jednocześnie nowe sprawy rozpoznawane są na podstawie nowego prawa. Toteż system ten w praktyce ustawodawczej bywa modyfikowany celem ograniczenia działania w czasie starych przepisów procesowych. System powyższy, oparty na zasadzie jednolitości postępowania, był przyjęty przez przepisy wprowadzające k.p.c. z 1930 r. Artykuł XXXVI tych przepisów głosił, iż „sprawy wszczęte przed dniem wejścia w życie k.p.c. rozpoznawać należy, aż do zakończenia, według przepisów dotychczasowych". Ponieważ jednak stosowanie dawnych przepisów ustaw dzielnicowych nadmiernie przeciągało się w czasie, dlatego w 1938 r. zakreślony został termin, po którym sprawy nieukończone w I instancji były rozpoznawane już według przepisów k.p.c. Ustawa z 20 lipca 1950 r., która wprowadziła wiele zmian do polskiego prawa procesowego cywilnego, przyjęła system oparty na zasadzie jednolitości postępowania tylko częściowo, mianowicie w stosunku do spraw toczących się w dniu wejścia w życie tej ustawy w II i III instancji. Artykuł 16 § 2 cytowanej ustawy stanowił, iż sprawy takie aż do zakończenia mają się toczyć według przepisów dotychczasowych. Natomiast zasada ta nie została zastosowana do spraw niezakończonych w dniu wejścia w życie cytowanej ustawy w I instancji. Podobnie przy kodyfikacji prawa procesowego cywilnego w 1964 r. system oparty na zasadzie jednolitości postępowania został przyjęty tylko co do spraw, w których przed wejściem w życie nowego k.p.c. zapadło orzeczenie sądu I instancji kończące postępowanie w sprawie; w sprawach tych postępowanie rewizyjne i zażaleniowe toczyło się nadal w trybie przewidzianym w przepisach d.k.p.c. (art. XVI § 1 przep. wpr. k.p.c). Również i w tym wypadku zasada ta nie została zastosowana do spraw niezakończonych w dniu wejścia w życie k.p.c. w I instancji. Zasada jednolitości postępowania przyjęta została także w ustawie z 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy — kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 172, poz. 1804) w odniesieniu do postępowania zabezpieczającego i egzekucyjnego. Przepis art. 7 tej ustawy stanowi bowiem, że postępowania zabezpieczające i egzekucyjne wszczęte przed dniem jej wejścia w życie toczą się według przepisów dotychczasowych. W tym wypadku omawiana zasada została przyjęta bez jakiegokolwiek wyjątku. 2. Postępowanie dzieli się na pewne odrębne stadia. Nowe przepisy procesowe stosuje się do spraw wcześniej wszczętych dopiero z chwilą wejścia sprawy w następne stadium postępowania. Jest to system oparty na tzw. zasadzie stadiów postępowania. Za odrębne stadium postępowania uważa się zazwyczaj postępowanie w poszczególnych instancjach. Nowe przepisy stosuje się wówczas w sprawie od chwili zakończenia sprawy w danej instancji. Jeżeli zmiana prawa procesowego następuje w okresie, gdy postępowanie w sprawie jest zawieszone, to dalsze postępowanie po jego podjęciu z reguły toczy się już według nowych przepisów; przy takim unormowaniu zastosowanie ma również zasada stadiów postępowania. W postępowaniu nieprocesowym jako stadia postępowania traktuje się też samodzielne części postępowania (np. w postępowaniu spadkowym: zabezpieczenie spadku, spis inwentarza, stwierdzenie nabycia spadku, działy spadku). System oparty na zasadzie stadiów postępowania w polskim prawie procesowym został przyjęty częściowo przy kodyfikacji prawa procesowego w 1964 r., a mianowicie w tym zakresie, że jeżeli po wejściu w życie k.p.c. orzeczenie sądu I instancji zostało uchylone przez sąd rewizyjny (na podstawie przepisów dotychczasowych), postępowanie miało toczyć się już według przepisów nowego k.p.c. (art. XVI § 1 przep. wpr. k.p.c). System ten został również przyjęty częściowo przy nowelizacji k.p.c. w 1985 r. Stosownie do art. 4 ustawy z 18 kwietnia 1985 r. (Dz.U. nr 20, poz. 86) sprawy 54 /. Wiadomości wstępne należące dotychczas do właściwości sądów wojewódzkich, a przekazane wówczas do właściwości sądów rejonowych, podlegały rozpoznaniu nadal przez sądy wojewódzkie. Jeżeli jednak w sprawach tych wyroki sądów wojewódzkich zostały w całości uchylone przez SN, przekazywane były one do rozpoznania sądom rejonowym według nowych przepisów o właściwości. 3. Nowe przepisy procesowe wchodzą w życie niezwłocznie lub z chwilą określoną przez ustawodawcę, i mają być stosowane we wszystkich sprawach bez względu na moment ich wszczęcia. Jednakże stosowanie nowych przepisów w sprawach będących w toku ogranicza się do czynności procesowych dokonywanych po dniu wejścia w życie nowej ustawy. Czynności procesowe dokonane przed tym dniem według przepisów dotychczasowych z reguły zachowują swoją skuteczność. System ten opiera się na zasadzie czynności procesowych. System ten został przyjęty jako zasadniczy przy kodyfikacji prawa procesowego w 1964 r. Stosownie do art. XV § 1 przep. wpr. k.p.c, postępowanie w sprawach wszczętych przed wejściem w życie k.p.c, a niezakończonych w I instancji, toczyło się od tej chwili według przepisów tego kodeksu; jednakże w myśl § 2 cytowanego przepisu czynności dokonane przed wejściem w życie k.p.c. są skuteczne, jeżeli odpowiadają przepisom dotychczasowym. Zasada czynności procesowych ma także zastosowanie w ustawie z 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy — kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy — prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2005 r. nr 13, poz. 98); według art. 3 tej ustawy sprawy wszczęte przed dniem jej wejścia w życie toczą się od tego dnia według jej przepisów; wyjątek od tej zasady polega na tym, że do złożenia i rozpoznania kasacji od orzeczenia wydanego przed dniem wejścia w życie ustawy, a także do odmowy przyjęcia jej do rozpoznania, stosuje się przepisy dotychczasowe. Omówione wyżej sposoby unormowania kwestii stosowania nowych przepisów w sprawach wszczętych przed ich wejściem w życie odnoszą się jedynie do przepisów prawa procesowego. Odrębną kwestią jest zagadnienie znaczenia zmiany obowiązującego prawa materialnego w toczących się sprawach cywilnych. W tym zakresie przyjęta jest na ogół zasada, że przepisy nowego prawa materialnego stosuje się do stosunków prawnych powstałych po jego wejściu w życie. Jeżeli jednak przepisy intertem-poralne nie ograniczają wyraźnie stosowania nowego prawa materialnego do nowo powstałych stosunków prawnych, wtedy sądy mają stosować to nowe prawo, tzw. ius superyeniens, do istniejących już stosunków prawnych, także objętych toczącymi się procesami. 7. Stosunki prawnoprocesowe w postępowaniu cywilnym 55 Rozdział 7 STOSUNKI PRAWNOPROCESOWE W POSTĘPOWANIU CYWILNYM I. Już Bulgarus (Summa de iudiciis § 8) odróżnia iudicium od res in iudicium deducta. Dostrzegł on, a za nim inni, że w procesie istnieją trzy podmioty i że między tymi podmiotami istnieje pewien związek. Dopiero jednak w drugiej połowie XIX wieku O. Bulow w swojej pracy, mającej przełomowe znaczenie, nie tylko stwierdził istnienie tej łączności, ale „tę prawnie określoną łączność ożywił duchem prawnym". O. Bulow mianowicie zarzucił, że w procesie dostrzega się postępowanie, a nie widzi stosunku publicznoprawnego, i to stale rozwijającego się, co — jego zdaniem — zauważyli już Rzymianie, traktując iudicium jak actus trium personarum. W prawie rzymskim pierwsze stadium postępowania in iure prowadziło do stwierdzenia stosunku procesowego ad constituendum iudicium. Podobnie w procesie germańskim występowało postępowanie co do obowiązku odpowiedzi na pozew, a w romańskim — praeparatoria iudicii. Według O. Biilowa proces ze względu na swoją naturę prawną jest stosunkiem prawnym, i to publicznoprawnym, stopniowo się rozwijającym, w którym spór prywatnoprawny zostaje przez współdziałanie sądu, powoda i pozwanego wyjaśniony i zgodnie z prawem prywatnym rozstrzygnięty. Jest stosunkiem trójstronnym: między powodem a pozwanym, między powodem a sędzią oraz między pozwanym a sędzią. Przez powstanie, rozwój i zgaśniecie stosunku procesowego zdąża się do rozstrzygnięcia tego, co stanowi res in iudicium deducta. Treścią stosunku procesowego są prawa i obowiązki stron i sędziego. Zdaniem J. Kohlera, stosunek procesowy jest stosunkiem prawnym, który zachodzi między stronami, gdyż prawa i obowiązki procesowe skierowane są nie do sądu, lecz do przeciwnika procesowego. Stosunek procesowy jest stosunkiem walki, w którym podstawą jest „zaczepka", a tej zaczepiony może przeciwstawiać obronę. E. Waśkowski uważa proces za stosunek prawny o charakterze prywatnym (bo — poza stroną czysto formalną — strony nie muszą stosować się do woli sądu), i tylko między sądem a stronami. Dlatego też — jego zdaniem — między stronami nie może być stosunku procesowego, gdyż wobec siebie mają one prawa, a nie mają obowiązków. Nauka o stosunku procesowym miała także wielu przeciwników, którzy przede wszystkim zarzucali, że posługuje się ona pojęciem prawa materialnego, określając proces cywilny jako stosunek prawny, co jest obce naturze prawa procesowego jako prawa publicznego. Przeciwnicy próbowali zastąpić pojęcie stosunku procesowego pojęciem „sytuacji prawnoprocesowej". Nauka o stosunku procesowym w znacznym stopniu wpłynęła na rozwój prawa procesowego cywilnego i na kodyfikację tego dziani prawa. Między innymi wywarła istotny wpływ na prace Komisji Kodyfikacyjnej RP nad pierwszym projektem jednolitego polskiego prawa procesu cywilnego. Oto co o niej pisze jeden z głównych twórców tegoż projektu prof. F.K. Fierich: „Co do mnie, wychodzę z założenia, że nauka o stosunku procesowym podaje znakomitą formę myślenia przy rozwiązywaniu problemów procesowych. Jest, rzec można, kluczem zdolnym do ułatwienia w rozwiązywaniu najzawilszych zagadnień procesu cywilnego. Nie twierdzę jednak, by nauka ta była pewnikiem naukowym, owszem nie wykluczam, iż możemy znaleźć z biegiem czasu lepszą formę myślenia przy badaniu problemów procesowych"15. II. Stanowisko części nauki polskiej w okresie powojennym należy scharakteryzować jako negatywne odnośnie do teorii o stosunku procesowym. Zarzuca się, że koncepcja ta, mimo określenia procesu cywilnego jako stosunku publicznoprawnego, w rzeczywistości zorientowana była cywilistycznie i nie uwzględniała F. K. Fierich, Projekty polskiej procedury cywilnej w oświetleniu nauki o stosunku procesowym, Pal. 1924, nr VIII-IX, s. 361. 56 /. Wiadomości wstępne w dostatecznej mierze roli organów sądowych w procesie cywilnym ani też społecznej funkcji instytucji procesu cywilnego. Według bowiem tej koncepcji, uprawnienia w tym stosunku prawnoprocesowym przysługują stronom, a zobowiązany jest sąd. W procesie cywilnym nie ma żadnego przeciwstawienia stron jako rzekomych dwóch stron stosunku procesowego. Sąd i strony, realizując przyznane im ustawą prawo wykonywania części tej samej funkcji publicznej, dążą do dokonania jednego aktu i do wywołania skutku prawnego, będącego jego następstwem. Proces cywilny przedstawia się jako akt wykonawczy dwóch mocy prawnych, które, aczkolwiek przysługują różnym podmiotom, mają wspólny sobie charakter i wspólny cel, jakiemu służą. Proces cywilny pod względem swej struktury przedstawia się jako szereg czynności sądu, stron i uczestniczących w nim osób oraz jako szereg możliwych zdarzeń prawnych, stanowi więc złożony akt prawny. Ciągłość aktu procesu cywilnego przejawia się w tym, że wszystkie poszczególne czynności dokonywane są ex causa processus i zmierzają do jego ukończenia. W polskiej literaturze powojennej odmienne stanowisko zajął H. Trammer, który wprost oświadczył, że opiera się na teorii procesu jako stosunku prawnego, oraz W. Berutowicz, który cywilnoprocesowe stosunki prawne określił jako „stosunki społeczne, które zachodzą pomiędzy podmiotami postępowania cywilnego ze względu na ich współprzyczynienie się do osiągnięcia celu postępowania cywilnego w danej sprawie, a przez uregulowanie ich przepisami prawa procesowego nadają przebiegowi postępowania charakter zorganizowany"16. III. Interesujące są na ten temat poglądy nauki rosyjskiej. Między innymi M. Gurwicz, traktując proces jako działalność, uważał, że prawa i obowiązki, których treścią są odpowiednie działania procesowe, tworzą w każdym oddzielnym procesie cywilnym procesowy stosunek, stanowiący prawną podstawę danego procesu. Procesowy stosunek, np. w pierwszej instancji, składa się z prawa (i obowiązku) sądu do rozpoznania sprawy i z praw uczestników do obrony sądowej. Również A. Klejnman uważał, że proces cywilny jest działalnością sądu, który w toku procesu związany jest stosunkiem prawnoprocesowym z osobami uczestniczącymi w procesie. A. Klejnman podkreślał, że prawo procesowe reguluje stosunki społeczne związane z urzeczywistnieniem praworządności w sprawach cywilnych. IV. Sięgając do historii rozwoju w zakresie poglądów na istotę procesu cywilnego, można się spotkać z tego rodzaju poglądami, jak w doktrynie włoskiej i francuskiej teoria o procesie cywilnym jako tzw. gwasf-kontrakcie, którą należy odrzucić ze względu na zupełną jej orientację cywilistyczną. Według tego typu teorii proces rozwija się w obrębie konfliktu dwóch interesów indywidualnych. W teoriach tych nie dostrzega się społecznej funkcji 7 Stosunki prawnoprocesowe w postępowaniu cywilnym 57 1 16 W. Berutowicz, Cywilnoprocesowe stosunki prawne, PiP 1971, nr 3-4, s. 590. sądu jako organu państwa, powołanego do wymiaru sprawiedliwości. Trafne natomiast są te poglądy, według których proces jest zdarzeniem prawnym. Nie wyjaśniają one jednak samej istoty procesu. Proces uważa się również — i słusznie — za akt prawny, i to akt prawny złożony, gdyż w istocie rzeczy jest on aktem prawnym, w którym sąd jako organ państwa, spełniając swoje funkcje w zakresie wymiaru sprawiedliwości, udziela ochrony prawnej obywatelom oraz innym uprawnionym podmiotom. Proces cywilny jako akt prawny tworzy i rozwija konkretne stosunki prawnoprocesowe, które odpowiadają konkretnym stosunkom społecznym. Proces ten z punktu widzenia swej istoty społecznej jest zjawiskiem społecznym, z punktu zaś widzenia istoty prawnej jest aktem prawnym złożonym, który tworzy i rozwija stosunki prawnoprocesowe. Negowanie tego faktu jest trudne do przyjęcia. Okoliczność, że w procesie mamy do czynienia ze szczególnymi stosunkami procesowymi, w których sąd jako jedna ze stron tych stosunków ma przewagę, nie zmienia postaci rzeczy, gdyż stosunki prawne wykazują wielkie bogactwo swych ukształ-towań. Nie można więc twierdzić, że muszą one przyjmować postać stosunków cywilistycznych. W nauce przyjmuje się podział na stosunki cywilnoprawne i administracyjnoprawne. Przez stosunki cywilnoprawne sensu largo można rozumieć stosunki prawne o charakterze osobistym, rodzinnym i majątkowym, przy czym musi występować równorzędność podmiotów tych stosunków. Ze stosunkami administracyjno-prawnymi mamy do czynienia wtedy, gdy jednym z uczestników jest organ państwowy (lub społeczny), który występuje wobec pozostałych uczestników z mocy swej władzy zwierzchniej, związane zaś z tymi stosunkami świadczenia należą do zarządzającej i wykonawczej działalności państwa. Podobne kryteria można zastosować do rozróżnienia stosunków cywilnoprawnych i finanso-woprawnych, cywilnoprawnych i rolnoprawnych, cywilnoprawnych i pańs-twowoprawnych. W tej sytuacji można w ogólności przeciwstawić stosunki cywilnoprawne innym stosunkom prawnym, niemającym charakteru cywilnoprawnego. Charakterystyczną cechą tych „innych stosunków prawnych" jest to, że tylko jeden z uczestników takiego stosunku uzyskuje pozycję organu, który działa z mocy swej władzy zwierzchniej. Wydaje się, że tylko do tej kategorii stosunków prawnych można zaliczyć stosunek pra-wnoprocesowy, w którym zawsze występuje sąd jako organ państwowy sprawujący wymiar sprawiedliwości. Sprawa ta w każdym razie wiąże się z usytuowaniem podmiotów procesu. Podkreślić również należy, że wszystkie procesy (cywilny, karny, administracyjny) tym różnią się od innych stosunków administracyjnoprawnych, stosunków państwowoprawnych itp., że objęte nimi świadczenia mają charakter „proceso-wo-służebny". Poszczególne procesy różnią się też między sobą charakterem podmiotów, a proces sądowy różni się od innych tym, że stanowi wymiar sprawiedliwości konstytucyjnie zastrzeżony tylko dla sądów. 58 /. Wiadomości wstępne V. Należy przypomnieć, że w nauce przyjmuje się na ogół, iż w stosunkach prawnych rozróżnia się trzy elementy: 1) podmioty, 2) przedmiot, 3) prawa i obowiązki. Podmiotami stosunku prawnoprocesowego mogą być poza sądem i prokuratorem strony procesowe, a więc osoby fizyczne, osoby prawne i organizacje społeczne, interwenienci, a nawet biegli, tłumacze i świadkowie. Każdy podmiot procesu łączy z sądem stosunek prawnoprocesowy. W każdym stosunku prawno-procesowym musi występować organ sądowy. Bez tego elementu nie można by mówić o stosunku prawnoprocesowym. W stosunku tym sąd zajmuje pozycję organu państwowego, wobec którego każdy inny podmiot procesu występuje w pozycji podporządkowania. I jakkolwiek sąd ma wobec innych podmiotów procesu nie tylko prawa, lecz i obowiązki, to jednak stosunek ten charakteryzuje zawsze cecha podporządkowania. Poszczególne podmioty procesu mogą domagać się od organu sądowego określonych czynności, przewidzianych w prawie, nie zmienia to jednak postaci rzeczy, że zwracają się wtedy do sądu jak do każdego innego organu państwowego zobowiązanego do wykonywania swych funkcji państwowych. Na tym właśnie polega swoistość praw sądu i innych podmiotów procesu oraz swoistość odpowiadających tym prawom obowiązków. Dlatego też w literaturze procesowej mówi się o tzw. mocach prawnych, jak np. moc skargi lub moc sądzenia, które zgodnie z prawem procesowym wywołują określone skutki prawne, i wobec których inne podmioty procesu muszą się „poddać". Z czynności procesowych, zawiązujących stosunek prawnoprocesowy (np. pozew), będzie wynikało, o jaką treść (prawa i obowiązki) i o jaki przedmiot (działanie, świadczenie) chodzi. Dopiero przedmiotem tych czynności procesowych jest dochodzone prawo. Proces jako akt prawny, działalność składa się z czynności zawiązujących lub rozwiązujących stosunki prawnoprocesowe oraz z innych czynności procesowych i działań, które są przedmiotem stosunków procesowych, zgodnie z ich treścią. VI. Od początków istnienia teorii stosunku procesowego toczy się w gronie jej wyznawców spór dotyczący zagadnienia, jakie podmioty procesu powiązane są stosunkami procesowymi, a w szczególności, czy istnieje jeden wspólny stosunek procesowy, czy ich wielość sprzężona w jeden system. W każdym razie należy stwierdzić, że organ sądowy jest powiązany bezpośrednio stosunkiem prawnym z każdym podmiotem procesowym. Z tego punktu widzenia występuje w procesie wielość stosunków prawnoprocesowych. Stosunki te są ze sobą powiązane. Niektóre z nich mają charakter podstawowy, jak np. stosunek zawiązany przez wniesienie pozwu, inne — charakter akcesoryjny, jak np. stosunek zawiązany 7 Stosunki prawnoprocesowe w postępowaniu cywilnym 59 przez zgłoszenie interwencji ubocznej lub przez wezwanie świadka. Istnienia tych powiązań dowodzi również fakt, że obowiązkom poszczególnych podmiotów odpowiadają prawa ich przeciwników procesowych, i na odwrót, np. na oświadczenie jednej strony druga strona obowiązana jest złożyć swoje oświadczenie. Jeżeli jedna ze stron spowoduje swoim niewłaściwym postępowaniem w procesie koszty, może być zobowiązana do zwrotu tychże kosztów przeciwnikowi. To samo dotyczy świadka, biegłego, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego. VII. Od stosunku prawnoprocesowego należy odróżnić stosunek prawnomate-rialny, na którego tle proces powstał. Jeżeli stosunek ten rzeczywiście istniał, to istnieje nadal w nowej fazie procesowej. Czasami, choćby poprzednio nie istniał, może on także powstać właśnie przez wszczęcie procesu, gdy np. wytoczenie powództwa ma z punktu widzenia prawa materialnego znaczenie oferty. Może również stanowić czynność prawną pozorną. VIII. Powracając do charakterystyki stosunku prawnoprocesowego, należy podkreślić, że podobnie jak z punktu widzenia dialektyki bada się naturę nie w stanie statycznym, lecz w stanie nieprzerwanego ruchu i zmian, odnowienia i rozwoju, można również wykazać, że powstanie i wygaśnięcie stosunku prawnego stanowi początkowe i końcowe stadium jego ruchu, w czasie jego trwania zaś poszczególne elementy mogą podlegać częściowym lub pełnym zmianom, odtwarzającym zmiany i ruch całego stosunku prawnego. Stosunek prawny powstaje w określonych prawem warunkach, wśród których centralne miejsce zajmują zewnętrzne okoliczności, przybierające postać faktów o znaczeniu prawnym. Tak jak nie można poznać istoty ruchu bez poznania przyczyn wywołujących tenże ruch, tak też nie można pojąć stosunku prawnego w jego dynamicznym rozwoju bez poznania przyczyn jego powstania, zmian i zakończenia. W nauce mówi się również o tzw. ciągłym lub złożonym stanie faktycznym, tworzącym jedność zdarzeń i działań potrzebnych do powstania i zakończenia stosunku prawnego. Pojęciem stosunku prawnoprocesowego należy się posługiwać także dlatego, że — jak twierdził Franciszek Ksawery Fierich, twórca pierwszego zunifikowanego kodeksu postępowania cywilnego z 1930 r. — „nauka o stosunku procesowym podaje znakomitą formę myślenia przy rozwiązywaniu problemów procesowych", że „wykazuje ona łączność wszystkich instytucji procesowych ze sobą, rzuca jasne światło na dziesiątki instytucji, dotychczas zupełnie luźnie omawianych jako oderwanych od całokształtu procesu"17. L " F. K. Fi< ¦ F. K. Fierich, op. cit., s. 361. 60 /. Wiadomości wstępne Rozdział 8 PRZESŁANKI PROCESOWE I. Dopuszczalność wszczęcia postępowania cywilnego i rozstrzygnięcia przez sąd sprawy merytorycznie18 w tym postępowaniu uwarunkowana jest przez pewne założenia, które polegają na istnieniu lub też nieistnieniu wymaganych przez prawo okoliczności. Założenia te nazywamy przesłankami procesowymi. II. Okoliczności, które stanowią przesłanki procesowe, nie mają jednakowego znaczenia, jedne są niezbędnym warunkiem dopuszczalności rozpoznania sprawy, inne przeciwnie — ją wyłączają. Ponadto poszczególne przesłanki procesowe różnią się między sobą ze względu na skutki, jakie wywierają lub jakie wywiera ich brak w postępowaniu. W związku z tym możemy rozróżnić przesłanki procesowe: dodatnie i ujemne, bezwzględne i względne. III. Przesłanki procesowe dodatnie są to te okoliczności, których istnienie stanowi niezbędny warunek dopuszczalności wszczęcia postępowania i rozpo^ znania merytorycznego sprawy w postępowaniu cywilnym przez sąd. Należą tu: a) przynależność sprawy do drogi sądowej, b) jurysdykcja krajowa sądów polskich, c) zdolność sądowa stron, d) zdolność procesowa stron, e) należyte zastępstwo procesowe strony nieposiadającej zdolności procesowej. Przesłanki procesowe ujemne zwane także przeszkodami procesowymi są to te okoliczności, których istnienie czyni niedopuszczalnym rozpoznanie merytoryczne sprawy przez sąd powszechny w postępowaniu cywilnym. Należą tu: a) powaga rzeczy osądzonej (tj. prawomocne rozstrzygnięcie sprawy o ten sam przedmiot i na tej samej podstawie faktycznej między tymi samymi stronami), b) zawisłość sporu (tj. fakt toczącego się postępowania w identycznej sprawie między tymi samymi stronami), c) istnienie zapisu na sąd polubowny. Ponadto brak każdej przesłanki procesowej dodatniej staje się przeszkodą procesową. Przeszkody procesowe stanowią więc: niedopuszczalność drogi sądowej, brak jurysdykcji krajowej sądów polskich, brak zdolności sądowej i procesowej którejkolwiek ze stron, brak ustawowego zastępstwa strony niemającej zdolności procesowej. IV. Podział na przesłanki bezwzględne i względne wiąże się ze skutkami, jakie przesłanki te (lub ich brak) wywierają w postępowaniu, jak również z możliwością uzupełnienia braku przesłanki (lub usunięcia przeszkody procesowej) w toku 18 Na związek merytorycznego rozpoznania sprawy z pojęciem przesłanek procesowych wskazuje M. Waligórski, Polskie prawo procesowe cywilne. Funkcja i struktura, Warszawa 1947, s. 609; odmiennie przyjmuje W. Broniewicz, op. cit., s. 178. S. Przesłanki procesowe 61 postępowania. Przez przesłanki procesowe bezwzględne należy rozumieć te okoliczności, których istnienie lub nieistnienie powoduje bezwzględną niedopuszczalność zarówno wszczęcia postępowania, jak i rozpoznania sprawy przez sąd powszechny, i które nie mogą być zmienione lub usunięte przez sąd lub strony. Przez przesłanki procesowe względne rozumieć natomiast należy te okoliczności, których istnienie lub nieistnienie powoduje wprawdzie niedopuszczalność rozstrzygnięcia sprawy, ale nie stoją one na przeszkodzie wszczęciu postępowania i mogą być w toku postępowania naprawione lub uzupełnione (konwalidowane) przez sąd lub stronę, dzięki czemu postępowanie może się toczyć i sprawa może być w rezultacie rozstrzygnięta19. Do przesłanek procesowych względnych (lub względnych przeszkód procesowych) zaliczamy także takie okoliczności, które w świetle prawa procesowego wprawdzie powodują niedopuszczalność rozpoznania sprawy przez sąd, ale tylko wówczas, gdy powoła się na nie strona lub inny uczestnik postępowania (np. istnienie zapisu na sąd polubowny — art. 1165 § 1). Do bezwzględnych przesłanek (przeszkód) procesowych należą: a) przynależność sprawy do drogi sądowej, b) jurysdykcja krajowa sądów polskich, z wyjątkiem wypadku^ o którym mowa wart. 1105 § 3, c) powaga rzeczy osądzonej, d) zawisłość sporu, e) zdolność sądowa strony, o ile nie da się jej uzupełnić. Przesłanki (przeszkody) bezwzględne sąd bierze z urzędu pod rozwagę w każdym stanie sprawy (art. 202 zdanie drugie k.p.c). Wszystkie one powodują odrzucenie pozwu, tj. pozostawienie sprawy bez rozpoznania (art. 199 § li 1099) i powodują nieważność postępowania, o ile zostałoby ono wszczęte mimo braku przesłanki bezwzględnej lub istnienia bezwzględnej przeszkody procesowej (art. 379). Te skutki wywołują przesłanki (przeszkody) bezwzględne nie tylko w postępowaniu procesowym, ale także w postępowaniu nieprocesowym i egzekucyjnym (art. 13 § 2). Za względne przesłanki (przeszkody) procesowe uznać należy: a) istnienie zapisu na sąd polubowny, b) zdolność sądową strony, o ile da się uzupełnić, c) zdolność procesową stron, d) należyte zastępstwo strony nieposiadającej zdolności procesowej, e) brak jurysdykcji krajowej w wypadku, o którym mowa w art. 1105 § 3. Istnienie zapisu na sąd polubowny, jako okoliczność wyłączająca rozpoznanie sprawy przez sąd powszechny, jest brane pod uwagę o tyle tylko, o ile pozwany Zagadnienie kryterium podziału przesłanek procesowych na bezwzględne i względne budzi w literaturze kontrowersje. Zob. np. odmiennie K. Weitz, Jurysdykcja krajowa w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2005, s. 390. 62 /. Wiadomości wstępne powoła się na nią przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (art. 1165 § 1). Brak zdolności sądowej strony będącej osobą prawną, której proces wytoczono przed zarejestrowaniem, może być uzupełniony przez ową rejestrację (art. 70 k.p.c). Brak zdolności procesowej strony i brak należytego zastępstwa mogą być usunięte przez ustanowienie przedstawiciela ustawowego strony niemającej zdolności procesowej (art. 70 k.p.c). Z powodu braku zdolności sądowej jednej ze stron albo zdolności procesowej powoda i niedziałania przedstawiciela ustawowego lub braku w składzie organów jednostki organizacyjnej będącej powodem, uniemożliwiającego jej działanie, sąd odrzuci pozew dopiero wówczas, gdy brak nie będzie uzupełniony zgodnie z przepisami kodeksu (art. 199 § 2). Gdyby jednak braki powyższe nie zostały uzupełnione, a sąd zamiast odrzucić pozew wydałby w sprawie orzeczenie merytoryczne, nastąpiłaby nieważność postępowania (art. 379 pkt 2). Braki te sąd bierze z urzędu pod rozwagę w każdym stanie sprawy (art. 202 zdanie drugie). Wynika stąd, że o zaliczeniu przesłanki procesowej do rzędu bezwzględnych lub względnych nie decyduje okoliczność, czy przesłanka ta (lub jej brak) powoduje nieważność postępowania, lecz jedynie okoliczność, czy brak danej przesłanki może być w toku postępowania konwalidowany przez sąd lub stronę. Z powyższego wynika także, że nie każda przyczyna nieważności postępowania, wymieniona w art. 379, może być uznana za przesłankę procesową20. Obok szeregu wskazanych wyżej okoliczności, które stanowią założenia postępowania cywilnego i powodują nieważność postępowania ze względu na jego niedopuszczalność ab initio, mogą wchodzić w rachubę także takie przypadki, gdy wszczęcie postępowania w danej sprawie było dopuszczalne i gdy mogło ono się toczyć, ale w toku postępowania miały miejsce takie wadliwości, że uczyniły one postępowanie w świetle przepisu ustawy nieważnym. Do tych najważniejszych uchybień formom procesowym, skutkujących nieważność postępowania należą z mocy art. 379 przypadki, gdy: a) skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa, b) w rozpoznaniu sprawy brał udział sędzia wyłączony z mocy ustawy, c) strona została pozbawiona możności obrony swych praw, d) brak było upoważnienia do prowadzenia sprawy (pełnomocnictwa), e) jeśli sąd rejonowy orzekł w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu na wartość przedmiotu sporu. V. Wszystkie wymienione wyżej przesłanki procesowe nazywane są w doktrynie przesłankami procesowymi sensu stricto21. H. Trammer wskazuje jednak trafnie, że do tego, aby sprawa cywilna mogła być przez sąd rozpoznana 20 Odmiennie W. Siedlecki, Z. Świeboda, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2004, s. 75. 21 H. Trammer, Następcza bezprzedmiotowość procesu cywilnego, Kraków 1950, s. 20. Por. także Z. Resich, Przesłanki procesowe, Warszawa 1966, s. 59 i n. 8. Przesłanki procesowe 63 i merytorycznie rozstrzygnięta w postępowaniu procesowym, muszą jeszcze istnieć dodatkowe okoliczności. Zachodzi mianowicie konieczność istnienia: a) wniosku o udzielenie ochrony sądowej, b) dwóch różnych od siebie stron procesowych, c) przedmiotu, któremu ma zostać udzielona żądana ochrona sądowa. Również i te podstawowe założenia procesu można zdaniem H. Trammera nazwać przesłankami procesowymi, aczkolwiek wówczas używamy tej nazwy w pojęciu szerszym. Będą to zatem przesłanki procesowe sensu largo. Skutek braku przesłanki procesowej sensu largo H. Trammer określa w sposób następujący. Jeżeli brak tej przesłanki zachodzi już w chwili podjęcia próby wszczęcia postępowania, to wówczas „stosunek procesowy w ogóle ważnie się nie zawiązał" i dlatego sąd powinien odrzucić pozew. W związku z istniejącą luką w prawie procesowym, które wyraźnie nie reguluje tej sytuacji, należy w drodze analogii zastosować tu art. 199. Natomiast w sytuacji, gdy proces już przez pewien czas prawidłowo się toczył, ale w toku tego postępowania powstał niedający się uleczyć następczy brak przesłanki procesowej sensu largo wówczas sąd umarza postępowanie zgodnie z art. 355 § I22. VI. Od przesłanek procesowych zarówno sensu stricto, jak i sensu largo, które stanowią formalne założenie dopuszczalności postępowania cywilnego, odróżnić należy przesłanki materialne. Rozumieć przez nie należy okoliczności, które w świetle przepisów prawa materialnego stanowią materialnoprawne warunki poszukiwania ochrony prawnej na drodze sądowej. Przesłanki materialne również mogą być albo dodatnie (tj. warunkujące możność udzielenia ochrony prawnej przez sąd), albo też ujemne (tj. wyłączające możliwość udzielenia ochrony prawnej przez sąd). Przykładem przesłanki materialnej dodatniej może być legitymacja materialna czynna (tj. posiadanie prawa podmiotowego przez osobę poszukującą ochrony prawnej np. wierzytelności w stosunku do pozwanego dłużnika). Przykładem przesłanki materialnej ujemnej może być upływ terminu zawitego, zakreślonego przez prawo materialne dla dochodzenia ochrony prawnej na drodze sądowej. Na przykład, zgodnie z art. 568 § 1 k.c. uprawnienia z tytułu rękojmi za wady fizyczne wygasają po upływie roku, a gdy chodzi o wady budynku — po upływie lat trzech, licząc od dnia, kiedy rzecz została kupującemu wydana. Niekiedy materialnoprawne warunki poszukiwania ochrony prawnej ustanawiają też przepisy zawarte w ustawach procesowych. Tak np. art. 189 uzależnia możność żądania ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa od posiadania przez powoda interesu prawnego. Przepis ten, mimo iż znajduje się w ustawie procesowej, ma charakter normy materialnoprawnej, gdyż ustanawia nie procesową, lecz materialną przesłankę dochodzenia ochrony prawnej na drodze sądowej. H. Trammer, op. cit., s. 20 i 21. 64 /. Wiadomości wstępne Brak przesłanki materialnej (np. legitymacji materialnej, interesu prawnego) nie stanowi przeszkody do wszczęcia postępowania w sprawie, uniemożliwia natomiast udzielenie ochrony prawnej, czyli uwzględnienie żądania strony przez sąd. Brak przesłanki materialnej powoduje zatem oddalenie powództwa (lub wniosku w postępowaniu nieprocesowym) w odróżnieniu od odrzucenia pozwu (wniosku), tj. pozostawienia go bez rozpoznania wskutek braku przesłanki procesowej. Rozdział 9 ŹRÓDŁA PRAWA PROCESOWEGO CYWILNEGO § 1. Kodeks postępowania cywilnego Głównym źródłem polskiego prawa procesowego cywilnego w dziedzinie postępowania sądowego, mającym znaczenie modelowe dla postępowań pozasądowych, jest kodeks postępowania cywilnego z 17 listopada 1964 r., obowiązujący od 1 stycznia 1965 r. Kodeks ten zastąpił poprzedni kodeks, który pozostawał w mocy (z licznymi zmianami) od 1 stycznia 1933 r. Kształtowanie się polskiego prawa procesowego cywilnego, jednolitego dla całego państwa, rozpoczęło się bezpośrednio po odzyskaniu niepodległości po pierwszej wojnie światowej. W wyniku rozbiorów Polski na ziemiach polskich przez ponad 100 lat obowiązywało prawo procesowe państw zaborczych, a mianowicie: w Polsce Centralnej i Wschodniej — rosyjska Ustawa postępowania cywilnego z 1864 r. (w byłym Królestwie Kongresowym do 1875 r. obowiązywał francuski Kodeks procedury cywilnej z 1809 r.); w Polsce południowej — austriacka Procedura cywilna i tzw. Norma jurysdykcyjna (przepisy o właściwości sądów) z 1895 r. oraz tzw. Patent niesporny z 1854 r.; w Polsce zachodniej niemiecki Kodeks postępowania cywilnego z 1877 r. oraz Ustawa o sądownictwie dobrowolnym (postępowaniu nieprocesowym) z 1898 r. Powołana w 1919 r. Komisja Kodyfikacyjna rozpoczęła prace nad unifikacją i kodyfikacją prawa również w dziedzinie postępowania cywilnego. Na czele sekcji postępowania cywilnego stał znakomity procesualista Franciszek Ksawery Fierich, a po jego śmierci Jan Jakub Litauer. Sekcja ta opracowała projekt k.p.c, obejmujący początkowo tylko postępowanie sporne. Projekt ten stał się podstawą kodeksu wydanego jako rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 29 listopada 1930 r. (Dz.U. nr 83, poz. 651). Jednocześnie toczyły się prace nad projektem sądowego prawa egzekucyjnego, którego referentami byli Maurycy Allerhand i Kamil Stefko. Prawo to zostało wydane jako rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 listopada 1932 r. Po jego wydaniu dokonano scalenia tych dwóch aktów w jeden kodeks, którego część I obejmowała postępowanie sporne, a część II postępowanie egzekucyjne i zabezpieczające23. Kodeks ten wszedł w życie od 1 stycznia 1933 r. W okresie międzywojennym został on znowelizowany dekretem z 21 października 1938 r. o usprawnieniu postępowania sądowego. Kodeks postępowania cywilnego z 1930/1932 r. w swej pierwotnej postaci pod względem techniczno-prawnym stał na wysokim poziomie i wyrażał pewne, 9 Źródła prawa procesowego cywilnego 65 I 23 Tekst jednolity scalonego kodeksu postępowania cywilnego ogłoszony został w obwieszczeniu Ministra Sprawiedliwości z 1 grudnia 1932 r. (Dz.U. nr 112, poz. 934). wówczas nowe, tendencje oraz zawierał szereg nowoczesnych rozwiązań. Był on oparty na zasadzie niekontrolowanej dyspozycyjności i zasadzie kontradyktoryjno-ści, co przy minimalnych pierwiastkach aktywności sądu nadawało dominujące znaczenie inicjatywie stron. Jeśli chodzi o strukturę procesu, to przyjęty był system trójinstancyjny. Pierwszą instancję stanowiły sądy grodzkie i okręgowe, drugą sądy okręgowe i sądy apelacyjne, trzecią, kasacyjną — Sąd Najwyższy. Kodeks postępowania cywilnego z 1930/1932 r. nie obejmował postępowania nieprocesowego (niespornego). Prace nad unifikacją tego działu postępowania były wprawdzie prowadzone przez Komisję Kodyfikacyjną, ale nie mogły być ukończone wobec nieprzeprowadzenia procesu unifikacji prawa cywilnego materialnego. Bez uprzedniej unifikacji tego prawa, a zwłaszcza prawa rodzinnego, spadkowego i rzeczowego, nie była możliwa unifikacja postępowania nieprocesowego, które szczególnie ściśle związane jest z instytucjami tych działów prawa materialnego. Aż do 1945 r. obowiązywały w tym zakresie przepisy dawnych ustaw zaborczych wyżej wskazanych. Jednakże Komisja Kodyfikacyjna opracowała w 1936 r. projekt części ogólnej kodeksu postępowania niespornego, którego autorami i referentami byli Maurycy Allerhand i Eugeniusz Waśkowski. Projekt ten stał się podstawą wydania już w okresie po drugiej wojnie światowej dekretu z 25 sierpnia 1945 r. pod nazwą Kodeks postępowania niespornego, który obejmował przepisy ogólne tego postępowania, wspólne dla wszystkich rodzajów spraw. W miarę finalizacji prac nad unifikacją prawa rodzinnego i cywilnego wydawane też były kolejno, jednocześnie z dekretami normującymi poszczególne działy tego prawa, w latach 1945-1946 przepisy normujące postępowanie niesporne w poszczególnych rodzajach spraw. Część dekretów zawierających te przepisy została następnie zastąpiona przez ustawę z 27 lipca 1950 r. 0 postępowaniu niespornym w sprawach rodzinnych i z zakresu kurateli (wydaną jednocześnie z kodeksem rodzinnym z tej daty). Oprócz niej obowiązywały do końca 1964 r. dekret z 8 listopada 1946 r. o postępowaniu spadkowym i dekret z 11 października 1946 r. o postępowaniu w sprawach z zakresu prawa rzeczowego, a także szereg dekretów normujących postępowanie niesporne w innych, szczególnych rodzajach spraw. Polskie prawo procesowe cywilne przeszło w okresie po drugiej wojnie światowej poważną ewolucję, która była wynikiem zmian ustrojowych i ściśle wiązała się ze zmianami prawa materialnego. Zasadnicza nowelizacja prawa procesowego cywilnego miała miejsce 20 lipca 1950 r. (Dz.U. nr 38, poz. 349). Wydana wtedy ustawa o zmianach w postępowaniu cywilnym przyniosła obszerną 1 głęboko sięgającą nowelizację dawnego kodeksu postępowania cywilnego. Kodeks ten pozostał wprawdzie formalnie w mocy, ale doznał tak istotnej przebudowy i zmian merytorycznych, że uzasadnione jest stwierdzenie, że w wyniku noweli z 1950 r. weszło w życie w Polsce nowe prawo procesowe cywilne, oparte na zasadach właściwych dla procesu cywilnego istniejącego w państwach 66 /. Wiadomości wstępne tzw. realnego socjalizmu, w których wpływ procedur istniejących w byłym Związku Radzieckim był wyraźnie widoczny. Nowelizacja postępowania cywilnego z 1950 r., przeprowadzona jednocześnie z nowelizacją prawa o ustroju sądów powszechnych i przebudową struktury sądownictwa, polegała przede wszystkim na: 1) zmianie systemu instancyjnego i ograniczeniu liczby instancji w procesie cywilnym do dwóch; 2) przekształceniu systemu odwoławczego i wprowadzeniu w miejsce dawnej apelacji i kasacji jednolitego środka odwoławczego rewizji; 3) wprowadzeniu udziału ławników do postępowania przed sądami I instancji; 4) znacznym rozszerzeniu uprawnień sędziego w procesie cywilnym, zarówno gdy chodzi o kierownictwo procesem, jak prawo powoływania dowodów z urzędu i ustalania faktów, na które dowody mają być prowadzone, celem stworzenia gwarancji wykrycia prawdy obiektywnej; 5) dopuszczeniu możliwości udziału prokuratora w każdej sprawie cywilnej i udzielaniu prokuratorowi prawa wytaczania wszelkich powództw; 6) poddaniu najważniejszych aktów dyspozycyjnych stron, takich jak cofnięcie pozwu, ugoda i uznanie pozwu, kontroli sądu oraz dopuszczeniu możliwości zasądzania przez sąd w pewnych sprawach ponad żądanie powoda; 7) poddaniu wyroków prawomocnych kontroli Sądu Najwyższego w trybie rewizji nadzwyczajnej. Kontynuację tych zmian stanowiła nowelizacja kodeksu dokonana ustawą z 23 kwietnia 1953 r. (Dz.U. nr 23, poz. 90), która była wyrazem tendencji do odformalizowania procesu. Przepisy te złagodziły wiele rygorów procesowych i konsekwencji nieprzestrzegania niektórych wymogów procesowych, w szczególności skutków wniesienia pozwu do sądu niewłaściwego oraz wniesienia sprawy w trybie niewłaściwym (np. w postępowaniu niespornym zamiast w procesie lub odwrotnie). Kilkakrotnie rozszerzano właściwość sądów powiatowych, ograniczając właściwość sądów wojewódzkich. W szczególności ustawa z 28 marca 1958 r. (Dz.U. nr 18, poz. 75) przekazała do właściwości sądów powiatowych (w większych miastach) sprawy rozwodowe. Ustawa z 15 lutego 1962 r. (Dz.U. nr 10, poz. 46) wprowadziła do kodeksu postępowania cywilnego nowy rozdział zawierający przepisy o uznaniu zagranicznych orzeczeń sądowych. W 1956 r. została powołana do życia Komisja Kodyfikacyjna, która podjęła zadanie opracowania m.in. nowego kodeksu postępowania cywilnego24. Zespół Postępowania Cywilnego Komisji Kodyfikacyjnej, składający się z wybitnych przedstawicieli nauki i sądownictwa pod przewodnictwem Z. Resicha, opracował 24 Poprzednio prace nad opracowaniem nowego, całościowego kodeksu postępowania cywilnego prowadziła komisja działająca przy Ministrze Sprawiedliwości; rezultatem jej prac był projekt k.p.c. ogłoszony w 1955 r. 9 Źródła prawa procesowego cywilnego 67 pierwszy projekt nowego k.p.c. w 1960 r.25. Projekt ten (obejmujący początkowo postępowanie procesowe, nieprocesowe i egzekucyjne) stał się następnie przedmiotem szerokiej publicznej dyskusji. Na podstawie jej wyników został opracowany nowy projekt z 1963 r. (poszerzony o przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego)26 i wreszcie ostateczny projekt z 1964 r. Ten ostatni projekt został wniesiony do Sejmu z poprawkami wprowadzonymi przez Radę Ministrów i stał się przedmiotem prac Sejmowej Komisji Wymiaru Sprawiedliwości, która wniosła do niego szereg dalszych zmian. Projekt ten został uchwalony przez Sejm 17 listopada 1964 r.27 i nowy kodeks wszedł w życie z dniem 1 stycznia 1965 r. Kodyfikacja postępowania cywilnego przeprowadzona w 1964 r. w pierwotnym kształcie opierała się na następujących założeniach i realizowała następujące cele: 1. Kodeks objął całość przepisów regulujących sądowe postępowanie cywilne. Pozwoliło to na integrację wszystkich rodzajów postępowania, w szczególności postępowania spornego i niespornego (nieprocesowego) oraz na harmonizację wszystkich przepisów. Dzięki temu powstał nowy, jednolity system postępowania cywilnego. 2. W kodeksie zostały utrwalone, pogłębione i rozwinięte zasady postępowania cywilnego charakterystyczne dla państw realnego socjalizmu. 3. Szereg przepisów kodeksu jest wyrazem tendencji do dalszego uproszczenia i odformalizowania postępowania sądowego. 4. Dokonana została istotna rewizja przepisów postępowania egzekucyjnego, mająca na celu usprawnienie i stworzenie większych gwarancji skutecznego i należytego wykonywania orzeczeń sądowych. Struktura kodeksu (po licznych nowelizacjach) jest obecnie następująca: na początek wysunięte zostały przepisy mające znaczenie podstawowe dla wszystkich rodzajów postępowania. Przepisy te zawarte w tytule wstępnym (art. 1-13) regulują zakres sądowego postępowania cywilnego i rozgraniczają je od postępowań pozasądowych (art. 1-2), wyrażają zasady naczelne postępowania cywilnego i pewne dyrektywy ustawodawcy pod adresem sądu (art. 3-10), regulują stosunek postępowania cywilnego do postępowania karnego (art. 11-12) oraz stosunek procesu do innych rodzajów postępowania cywilnego (art. 13). Całość kodeksu podzielona jest obecnie na pięć części. Część I normuje postępowanie rozpoznawcze i podzielona jest na trzy księgi: I — Proces, II — Postępowanie nieprocesowe i IV — postępowanie w razie zaginięcia lub zniszczenia akt. Część II obejmuje postępowanie zabezpieczające. Część III normuje postępowanie egzekucyjne. W części IV znajdują się przepisy z zakresu między- 25 Referentem całości projektu k.p.c. był sędzia SN Marian Lisiewski. 26 Referentami (ówczesnej) części III k.p.c. byli Henryk Trammer i Jerzy Jodłowski. 27 Sprawozdawcą projektu k.p.c. w Sejmie był przewodniczący Sejmowej Komisji Wymiaru Sprawiedliwości J. Jodłowski. 68 /. Wiadomości wstępne g. Źródła prawa procesowego cywilnego 69 narodowego postępowania cywilnego. Wreszcie część V obejmuje przepisy o sądzie polubownym28. Kodeks postępowania cywilnego swój obecny kształt zawdzięcza licznym nowelizacjom, które bardzo zmieniły zarówno treść poszczególnych przepisów, jak i samą strukturę kodeksu. Wiele przepisów dotyczących egzekucji alimentów zostało zmienionych przez ustawę z 18 lipca 1974 r. o funduszu alimentacyjnym (Dz.U. nr 27, poz. 157). W związku z wejściem w życie kodeksu pracy i nową regulacją materii sporów 0 roszczenia pracowników znowelizowano przepisy k.p.c. dotyczące postępowania odrębnego w sprawach o roszczenia pracowników (art. 459^77), jednak zmiany te są obecnie nieaktualne wobec ponownej nowelizacji. W związku z nowelizacją kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, dokonaną ustawą z 19 grudnia 1975 r. (Dz.U. nr 45, poz. 234), znowelizowane zostały niektóre przepisy k.p.c. regulujące postępowanie odrębne i postępowanie nieprocesowe w sprawach małżeńskich i w sprawach między rodzicami a dziećmi oraz postępowanie egzekucyjne (art. 2 cyt. ustawy). Nowelizacja k.p.c. o stosunkowo szerokim zasięgu dokonana została w związku z przekazaniem sądom rozstrzygania wszystkich spraw z zakresu prawa pracy 1 ubezpieczeń społecznych i jednoczesną likwidacją poprzednio działających zakładowych i terenowych komisji rozjemczych oraz komisji odwoławczych do spraw pracy (ustawy z 18 kwietnia 1985 r., Dz.U. nr 20, poz. 85 z późn. zm. i poz. 86). Zmianie i rozbudowie uległy przepisy działu o postępowaniu w sprawach pracowniczych (art. 459^7715). Ponadto dokonano nowelizacji wielu innych przepisów k.p.c, a w szczególności o właściwości rzeczowej sądów i o udziale organizacji społecznych w postępowaniu cywilnym. Wprowadzone zostały także nowe przepisy regulujące tryb postępowania w sprawach z zakresu przepisów o przedsiębiorstwach państwowych i samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego (art. 6911-6919). Ustawa z 20 września 1984 r. o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych (art. 72) dokonała zmiany przepisu art. 831 k.p.c. Ustawą z 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych (Dz.U. nr 33, poz. 175 z późn. zm.) zlikwidowano Państwowy Arbitraż Gospodarczy, a sprawy gospodarcze przekazano na drogę sądową. Kodeks był nowelizowany jeszcze kilkakrotnie w latach 1990-1994, ale, jak już wspomniano, przełomowe znaczenie w przebudowie polskiego prawa postępowania cywilnego miała gruntowna reforma tego prawa dokonana ustawą z 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń 28 Pierwotnie k.p.c. składał się z trzech części — część II obejmowała księgę I — Postępowanie zabezpieczające i księgę II — Postępowanie egzekucyjne, a część III — przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego. Natomiast przepisy o sądzie polubownym znajdowały się w księdze III części I. Prezydenta Rzeczypospolitej — Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztarh f"4" wych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 43, ] z późn. zm.). Ustawa ta weszła w życie 1 lipca 1996 r., z tym że kil] p przepisów wymienionych w jej art. 14 dotyczących głównie wysokich g weszło w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia. &. c W wyniku tej reformy ustawodawca odszedł od zasad charakterystyczn g r; procesu państw tzw. realnego socjalizmu i powrócił w znacznej mierze di % obowiązujących w naszym procesie przed jego zmianami dokonanym rr, władze komunistycznego państwa nowelą z 20 lipca 1950 r. oraz późnis 5 nowelizacjami przeprowadzonymi w PRL. W ten sposób nasze prawo post o nia cywilnego stało się prawem właściwym dla państwa demokratycznego podarce wolnorynkowej. ¦ Kolejny, ważny etap przebudowy naszego prawa postępowania cywilnego stanowiła nowelizacja k.p.c. dokonana ustawą z 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy — Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. nr 48, poz. 554). Celem tej nowelizacji było znaczne uproszczenie i przyśpieszenie postępowania zwłaszcza w niektórych kategoriach spraw tzw. drobnych oraz dokonanie istotnych zmian w przepisach dotyczących środków odwoławczych (przede wszystkim ówczesnej kasacji). Daleko idące zmiany kodeksu postępowania cywilnego dokonane zostały na podstawie ustawy z 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy — Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 172, poz. 1804) oraz ustawy z 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy — Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy — prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2005 r. nr 13, poz. 98). Celem ustawy z 2 lipca 2004 r. było przede wszystkim usprawnienie i przyspieszenie postępowania zabezpieczającego i egzekucyjnego, jak również wprowadzenie różnych zmian do postępowania rozpoznawczego. Ustawa ta zmieniła także strukturę k.p.c. — w miejsce dotychczasowego tytułu wstępnego i trzech części wprowadzono tytuł wstępny i cztery części kodeksu. Było to następstwem wyodrębnienia postępowania zabezpieczającego w części drugiej kodeksu. Zdecydowana większość przepisów ustawy z 2 lipca 2004 r. weszła w życie 5 lutego 2005 r. Zmiany wprowadzone na mocy ustawy z 22 grudnia 2004. objęły przede wszystkim przekształcenie dotychczasowej kasacji w nadzwyczajny środek odwoławczy pod nazwą skargi kasacyjnej oraz ustanowienie nowego środka prawnego — skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Rozszerzono także kompetencje referendarza sądowego, jak również dokonano zmian będących uwzględnieniem orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, dotyczących niezgodności pewnych przepisów k.p.c. z Konstytucją RP. Z nielicznymi wyjątkami przepisy ustawy z 22 grudnia 2004 r. weszły w życie 6 lutego 2005 r. lii 70 /. Wiadomości wstępne 10. Judykatura i literatura polskiego prawa procesowego cywilnego Istotne znaczenie dla regulacji postępowania cywilnego miały również — o czym pisałem w przedmowie do obecnego wydania — zmiany wprowadzone na podstawie ustawy z 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy — Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy z 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy — Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw. Pierwsza z tych ustaw wprowadziła całkowicie nowe uregulowanie sądownictwa polubownego, zmieniając przy tym po raz drugi strukturę kodeksu. Uchylona została dotychczasowa księga III części I, a wprowadzona została nowa część V, poświęcona wyłącznie sądowi polubownemu. Druga ustawa wprowadziła natomiast do polskiego postępowania cywilnego instytucję mediacji. Zmiany kodeksu postępowania cywilnego o dużym znaczeniu wprowadzone zostały ostatnio także na mocy ustawy z 28 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz.U. nr 169, poz. 1417) oraz ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. nr 167, poz. 1398). § 2. Inne źródła prawa procesowego cywilnego W zakresie sądowego postępowania cywilnego, poza k.p.c, źródła prawa stanowi nadto wiele ustaw i rozporządzeń, a w szczególności: 1) ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. nr 167, poz. 1398); 2) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 19 listopada 1987 r. — Regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. nr 38, poz. 218 z późn. zm.); 3) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 15 czerwca 1999 r. w sprawie szczegółowego trybu doręczenia pism sądowych przez pocztę w postępowaniu cywilnym (Dz.U. nr 62, poz. 697 z późn. zm.); 4) ustawa z 28 lutego 2003 r. — Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. nr 60, poz. 535 z późn. zm.); 5) szereg rozporządzeń wykonawczych, przede wszystkim Ministra Sprawiedliwości, wydanych na podstawie delegacji ustawowych zawartych w k.p.c, a dotyczących m.in. wzorów urzędowych formularzy oraz pewnych kwestii szczegółowych, głównie z zakresu postępowania nieprocesowego i egzekucyjnego; 6) art. 242-265 k.p.; 7) ustawa z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. nr 17, poz. 209 z późn. zm.); 8) ustawa z 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz.U. nr 179, poz. 1843); 9) ustawa z 17 grudnia 2004 r. o prawie pomocy w postępowaniu w sprawach cywilnych prowadzonym w państwach członkowskich Unii Europejskiej (Dz.U. z 2005 r. nr 10, poz. 67). Rozdział * O. \- JUDYKATUr -.\ POLSKIEGO i %:¦%'¦¦¦ % V % o\ \?-< \ - . .... § 1. Judykatura sąt %? > \ ;*,«¦. procesowec, % Orzecznictwo Sądu Najwyższego nit -. , ¦ V „, ma jednak istotne znaczenie z punktu widzenia jedm ""-,. ó prawa i praktyki sądowej w sprawach cywilnych. Wprawdzie \ ^awa zawarta w orzecze- niu Sądu Najwyższego, wydanym w konkretnej .awie, jest wiążąca dla sądów niższych instancji formalnie tylko w danej sprawie, jednak odgrywa dużą rolę w praktyce sądowej jako wyraz stanowiska Sądu Najwyższego oraz ze względu na autorytet, jakim cieszą się orzeczenia, wydawane przez najwyższą instancję sądową. Szczególne znaczenie miały uchwalane przez Sąd Najwyższy na podstawie art. 13 pkt 3 dawnej ustawy o Sądzie Najwyższym z 20 września 1984 r. wytyczne w zakresie wykładni prawa i praktyki sądowej. Wytyczne Sądu Najwyższego nie stanowiły wprawdzie źródła prawa, ale ich znaczenie dla praktyki wymiaru sprawiedliwości było takie, jak przepisów prawnych, ponieważ uchwały zawierające wytyczne wiązały wszystkie sądy oraz inne organy, których orzecznictwo zostało poddane nadzorowi Sądu Najwyższego (dawny art. 23 ust. 1 ustawy o Sądzie Najwyższym z 1984 r.). Instytucja wytycznych została zniesiona przez art. 3 pkt 9 ustawy z 20 grudnia 1989 r. nowelizującej kilka ustaw, w tym także ustawę o Sądzie Najwyższym z 1984 r. (Dz.U. nr 73, poz. 436). Motywy likwidacji tej instytucji były trafne. W żadnym państwie demokratycznym tego rodzaju wytyczne nie istnieją, ponieważ pozostają one w sprzeczności z zasadą niezawisłości sędziów i jurysdykcyjnej niezależności sądów. Powstało jednak pytanie, czy te wytyczne, które zostały już wcześniej uchwalone i na podstawie ówczesnego pkt 2 art. 23 ustawy o Sądzie Najwyższym z 1984 r. uzyskały moc zasad prawnych z chwilą ich podjęcia, zachowały tę moc po likwidacji samej instytucji wytycznych, skoro znowelizowana ustawa o Sądzie Najwyższym zachowała instytucję zasad prawnych. Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu sędziów Sądu Najwyższego z 5 maja 1992 r.29 na pytanie to udzielił odpowiedzi negatywnej. Doniosłe znaczenie dla wykładni prawa procesowego mają jednak zasady prawne, uchwalane przez Sąd Najwyższy. Zgodnie z art. 59 obecnie obowiązują- — OSNCP 1993, nr 1-2, poz. 1. 70 /. Wiadomości wstępne Istotne znaczenie dla regulacji postępowania cywilnego miały również — o czym pisałem w przedmowie do obecnego wydania — zmiany wprowadzone na podstawie ustawy z 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy — Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy z 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy — Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw. Pierwsza z tych ustaw wprowadziła całkowicie nowe uregulowanie sądownictwa polubownego, zmieniając przy tym po raz drugi strukturę kodeksu. Uchylona została dotychczasowa księga III części I, a wprowadzona została nowa część V, poświęcona wyłącznie sądowi polubownemu. Druga ustawa wprowadziła natomiast do polskiego postępowania cywilnego instytucję mediacji. Zmiany kodeksu postępowania cywilnego o dużym znaczeniu wprowadzone zostały ostatnio także na mocy ustawy z 28 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz.U. nr 169, poz. 1417) oraz ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. nr 167, poz. 1398). § 2. Inne źródła prawa procesowego cywilnego W zakresie sądowego postępowania cywilnego, poza k.p.c, źródła prawa stanowi nadto wiele ustaw i rozporządzeń, a w szczególności: 1) ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. nr 167, poz. 1398); 2) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 19 listopada 1987 r. — Regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. nr 38, poz. 218 z późn. zm.); 3) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 15 czerwca 1999 r. w sprawie szczegółowego trybu doręczenia pism sądowych przez pocztę w postępowaniu cywilnym (Dz.U. nr 62, poz. 697 z późn. zm.); 4) ustawa z 28 lutego 2003 r. — Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. nr 60, poz. 535 z późn. zm.); 5) szereg rozporządzeń wykonawczych, przede wszystkim Ministra Sprawiedliwości, wydanych na podstawie delegacji ustawowych zawartych w k.p.c, a dotyczących m.in. wzorów urzędowych formularzy oraz pewnych kwestii szczegółowych, głównie z zakresu postępowania nieprocesowego i egzekucyjnego; 6) art. 242-265 k.p.; 7) ustawa z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. nr 17, poz. 209 z późn. zm.); 8) ustawa z 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz.U. nr 179, poz. 1843); 9) ustawa z 17 grudnia 2004 r. o prawie pomocy w postępowaniu w sprawach cywilnych prowadzonym w państwach członkowskich Unii Europejskiej (Dz.U. z 2005 r. nr 10, poz. 67). 10 Judykatura i literatura polskiego prawa procesowego cywilnego 71 Rozdział 10 JUDYKATURA I LITERATURA POLSKIEGO PRAWA PROCESOWEGO CYWILNEGO § 1. Judykatura sądowa w zakresie prawa procesowego cywilnego Orzecznictwo Sądu Najwyższego nie stanowi źródła prawa, ma jednak istotne znaczenie z punktu widzenia jednolitości wykładni prawa i praktyki sądowej w sprawach cywilnych. Wprawdzie wykładnia prawa zawarta w orzeczeniu Sądu Najwyższego, wydanym w konkretnej sprawie, jest wiążąca dla sądów niższych instancji formalnie tylko w danej sprawie, jednak odgrywa dużą rolę w praktyce sądowej jako wyraz stanowiska Sądu Najwyższego oraz ze względu na autorytet, jakim cieszą się orzeczenia, wydawane przez najwyższą instancję sądową. Szczególne znaczenie miały uchwalane przez Sąd Najwyższy na podstawie art. 13 pkt 3 dawnej ustawy o Sądzie Najwyższym z 20 września 1984 r. wytyczne w zakresie wykładni prawa i praktyki sądowej. Wytyczne Sądu Najwyższego nie stanowiły wprawdzie źródła prawa, ale ich znaczenie dla praktyki wymiaru sprawiedliwości było takie, jak przepisów prawnych, ponieważ uchwały zawierające wytyczne wiązały wszystkie sądy oraz inne organy, których orzecznictwo zostało poddane nadzorowi Sądu Najwyższego (dawny art. 23 ust. 1 ustawy o Sądzie Najwyższym z 1984 r.). Instytucja wytycznych została zniesiona przez art. 3 pkt 9 ustawy z 20 grudnia 1989 r. nowelizującej kilka ustaw, w tym także ustawę o Sądzie Najwyższym z 1984 r. (Dz.U. nr 73, poz. 436). Motywy likwidacji tej instytucji były trafne. W żadnym państwie demokratycznym tego rodzaju wytyczne nie istnieją, ponieważ pozostają one w sprzeczności z zasadą niezawisłości sędziów i jurysdykcyjnej niezależności sądów. Powstało jednak pytanie, czy te wytyczne, które zostały już wcześniej uchwalone i na podstawie ówczesnego pkt 2 art. 23 ustawy o Sądzie Najwyższym z 1984 r. uzyskały moc zasad prawnych z chwilą ich podjęcia, zachowały tę moc po likwidacji samej instytucji wytycznych, skoro znowelizowana ustawa o Sądzie Najwyższym zachowała instytucję zasad prawnych. Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu sędziów Sądu Najwyższego z 5 maja 1992 r.29 na pytanie to udzielił odpowiedzi negatywnej. Doniosłe znaczenie dla wykładni prawa procesowego mają jednak zasady prawne, uchwalane przez Sąd Najwyższy. Zgodnie z art. 59 obecnie obowiązują- OSNCP 1993, nr 1-2, poz. 1. 72 /. Wiadomości wstępne i cej ustawy z 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. nr 240, poz. 2052 z późn. zm.), jeżeli Sąd Najwyższy, rozpoznając skargę kasacyjną lub inny środek odwoławczy, poweźmie poważne wątpliwości co do wykładni prawa, może odroczyć rozpoznanie sprawy i przedstawić zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego. W tym wypadku uchwały są podejmowane w związku z konkretną sprawą. Ponadto jednak — zgodnie z art. 60 § 1 ustawy — w razie, gdy w orzecznictwie sądów powszechnych lub Sądu Najwyższego ujawnią się rozbieżności w wykładni prawa, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego może przedstawić wniosek o ich rozstrzygnięcie przez Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów lub w innym odpowiednim składzie. Według art. 60 § 2 ustawy o Sądzie Najwyższym, z wnioskiem takim mogą wystąpić również Rzecznik Praw Obywatelskich, Prokurator Generalny oraz — w zakresie swojej właściwości — Rzecznik Ubezpieczonych. W tej sytuacji uchwały są podejmowane poza konkretną sprawą (tzw. uchwały abstrakcyjne). Gdy skład siedmiu sędziów uzna, że znaczenie dla praktyki sądowej lub powaga występujących wątpliwości to uzasadniają, może zagadnienie prawne lub wniosek o podjęcie uchwały przedstawić składowi izby, natomiast izba — składowi dwóch lub więcej izb albo pełnemu składowi Sądu Najwyższego (art. 61 § 2 ustawy). Uchwały pełnego składu Sądu Najwyższego, składu połączonych izb oraz składu całej izby z chwilą podjęcia uzyskują moc zasad prawnych; skład siedmiu sędziów może postanowić o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej (art. 61 § 6 ustawy). Zasady prawne wiążą składy Sądu Najwyższego w ich judykaturze. Odstąpienie od nich może nastąpić tylko w trybie określonym w art. 62 ustawy, tj. w drodze uchwały całej izby (jeśli chodzi o zasadę prawną uchwaloną przez skład siedmiu sędziów lub właściwą całą izbę), uchwały połączonych izb (jeśli chodzi 0 zasadę uchwaloną przez połączone izby) lub uchwały pełnego składu Sądu Najwyższego (jeśli chodzi o zasadę uchwaloną przez pełny skład Sądu Najwyższego). Wprawdzie przepisy nie przewidują expressis verbis, aby zasady prawne uchwalone przez Sąd Najwyższy wiązały formalnie niższe sądy (w innych sprawach niż te, w związku z którymi zapadły), jednakże w praktyce są one honorowane w orzecznictwie wszystkich sądów. Wpływa na to zarówno autorytet, z którego korzystają uchwały zwiększonych składów naczelnego organu sądowego, jak i okoliczność, że w razie niezastosowania się przez sąd niższej instancji do zasady prawnej uchwalonej przez Sąd Najwyższy, Sąd Najwyższy, będąc zasadą tą związany, uchyli orzeczenie wydane z jej naruszeniem, o ile sprawa dojdzie do jego rozpoznania. Orzeczenia Sądu Najwyższego w sprawach cywilnych ogłaszane są w zbiorach urzędowych pod nazwą „Orzecznictwo Sądu Najwyższego — Izba Cywilna" 1 „Orzecznictwo Sądu Najwyższego — Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych", ukazujących się co miesiąc, oraz w czasopismach: „Orzecznictwo Sądów Polskich", „Państwo i Prawo", „Przegląd Sądowy", „Palestra", „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego", „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" i in. Orzecznictwo procesowe Sądu Najwyższego z okresu przedwojennego zebrane jest w komentarzu do kodeksu postępowania cywilnego 10. Judykatura i literatura polskiego prawa procesowego cywilnego 73 w opracowaniu JJ. Litauera i W. Święcickiego (1947), z lat 1945-1947 w zbiorze opracowanym przez W. Święcickiego (1948), z lat 1945-1960 (z zakresu dawnego kodeksu postępowania cywilnego i k.p.n.) w komentarzu do k.p.c. z orzecznictwem K. Lipińskiego (1961). Orzecznictwo Sądu Najwyższego z okresu obowiązywania nowego k.p.c. za lata 1965-1976 zebrane zostało w publikacji poświęconej k.p.c. (tekst-orzecznictwo-piśmiennictwo) autorstwa J. Krajewskiego i K. Piaseckiego (1977), a orzecznictwo z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego w zbiorze opracowanym przez I. Jodłowskiego (Biblioteka „Palestry" 1976 oraz suplementy: I — 1977, II — 1979, III — 1981 i IV — 1984). Wreszcie orzecznictwo Sądu Najwyższego w składach powiększonych (wytyczne, zasady prawne) za lata 1960-1970 zebrane zostało w zbiorze K. Piaseckiego i F. Wesely'ego (1973). Największy zasób orzecznictwa do kodeksu postępowania cywilnego za okres od 1930 r. do czasów współczesnych znajduje się w publikacji wymiennokartkowej Kodeks postępowania cywilnego. Tekst, orzecznictwo, piśmiennictwo, przygotowanej i stale aktualizowanej przez Sędziego Sądu Najwyższego J. Gudowskiego (ukazuje się od 1999; ponadto w 1998 r. wydane zostało w formie książkowej). § 2. Literatura polskiego prawa procesowego cywilnego Już w polskiej literaturze prawniczej okresu przedrozbiorowego znaleźć można wybitne, choć nieliczne, prace poświęcone prawu sądowemu i procesowemu, jak w szczególności w wieku XVI dzieła Bartłomieja Groickiego, w wieku XVII Tomasza Dreznera i Jana Nixdorfa oraz w wieku XVIII Teodora Ostrowskiego. Prace te mają znaczenie wyłącznie historyczne. Początki nowoczesnej polskiej nauki procesu cywilnego przypadają na okres porozbiorowy. Na podstawie ustawodawstwa dzielnicowego austriackiego, niemieckiego, rosyjskiego, a do 1875 r. także francuskiego podwaliny pod polską naukę prawa procesowego cywilnego kładli autorzy tacy, jak w wieku XIX Władysław Nowakowski, a w początkach wieku XX Franciszek Ksawery Fierich, Jan Jakub Litauer, Kamil Stefko, Karol Lutostański, Maurycy Ałlerhand, Eugeniusz Waśkowski, Wacław Miszewski, Bronisław Stelmachowski. Z chwilą odrodzenia Państwa Polskiego i powołania w 1919 r. Komisji Kodyfikacyjnej utworzona w jej strukturze Sekcja Postępowania Cywilnego z udziałem większości wymienionych uczonych, pod przewodnictwem Franciszka Ksawerego Fiericha (a po jego śmierci J.J. Litauera), rozpoczęła pracę nad przygotowaniem pierwszego polskiego zunifikowanego kodeksu postępowania cywilnego. W pracach Sekcji brali nadto udział Stanisław Gołąb, Jerzy Trammer, Wiktoryn Mańkowski. Dorobkiem naukowym prac Sekcji są dwa tomy projektów referentów kodeksu z uzasadnieniem (I wyd. 1921-23, II wyd. 1928). Z chwilą wydania kodeksu postępowania cywilnego (jeszcze przed jego wejściem w życie, co nastąpiło 1 stycznia 1933 r.) ukazały się pierwsze opracowania systemu polskiego prawa procesowego cywilnego Eugeniusza Waśkowskiego {System procesu cywilnego. Wstęp teoretyczny, 1932 i Podręcznik procesu cywilnego, 1932) oraz S. Gołąba {Zarys polskiego procesu cywilnego. Zeszyt pierwszy. Jurysdykcja sądów powszechnych, 1932). Były to jednak opracowania częściowe. W okresie międzywojennym nie ukazało się poza tymi pracami żadne opracowanie obejmujące całość systemu postępowania cywilnego. Natomiast ważną rolę nie tylko w praktyce, ale także w rozwoju teorii polskiego prawa procesowego odegrały komentarze do k.p.c, których w okresie tym ukazało się kilka: w- Piaseckiego i J. Korzonka (do cz. I) 1931, S. Gołąba i Z. Wusatowskiego (do cz. I) 1932, (do cz. II) 1933, M. Allerhanda (cz. I — 1932, cz. II — 1933), J.J. Litauera (do cz. I) 1933 z corocznymi 74 /. Wiadomości wstępne suplementami, L. Peipera (cz. I i II) 1934, J. Korzonka (do postępowania egzekucyjnego) 1934, S. Kruszelnickiego (do cz. I) 1938. W okresie tym polska literatura procesowa wzbogaciła się o kilka cennych monografii: R. Kuratowskiego: Sądownictwo polubowne, 1931; H. Trammera: Ugoda sądowa, 1933; M. Waligór-skiego: Podstawy kasacyjne procesu cywilnego w świetle różnicy między faktem a prawem, 1936; J. Jodłowskiego: Księgi handlowe jako dowód, 1936 oraz Ograniczenia dowodu ze świadków ze względu na osobę, 1937; M. Mikuszewskiego: Ograniczenia dowodu ze świadków w prawie polskim, 1938; K. Stefki: Dyplomatyczne zwolnienie od jurysdykcji w sprawach cywilnych, 1938. Również w zakresie postępowania egzekucyjnego ukazały się prace: F. Kruszelnickiego: Zarys systemu polskiego prawa egzekucyjnego i zabezpieczającego, 1934; S. Rosmarina: Przedsiębiorstwo jako przedmiot egzekucji, 1935; J. Jodłowskiego: Egzekucja z udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, 1938. Problematyka postępowania cywilnego była też przedmiotem licznych rozpraw i artykułów publikowanych w szczególności na łamach „Polskiego Procesu Cywilnego" (początkowo „Nowego Procesu Cywilnego"), czasopisma specjalnie poświęconego tej dziedzinie, które ukazywało się w latach 1933-1939 pod redakcją J.J. Litauera i F. Zadrowskiego. Artykuły z zakresu prawa procesowego cywilnego publikowane też były na łamach „Głosu Sądownictwa", „Palestry", „Gazety Sądowej Warszawskiej", „Czasopisma Sędziowskiego", „Głosu Prawa", „Nowej Palestry", „Ruchu Prawniczego i Ekonomicznego", „Głosu Adwokatów" i innych czasopism prawniczych. W okresie po drugiej wojnie światowej rozwój literatury prawa procesowego cywilnego zapoczątkowały dwa podręczniki: W. Miszewskiego (t. I: Proces cywilny, 1947, t. II: Postępowanie egzekucyjne, 1948) i M. Waligórskiego (t. I: Funkcja i struktura, 1947, t. II: Dynamika 1948). Pierwszą powojenną monografią z dziedziny postępowania cywilnego była znakomita praca H. Trammera: Następcza bezprzedmiotowość procesu cywilnego (1950). Ukazał się też w tym pierwszym okresie Komentarz do kodeksu postępowania niespornego J.J. Litauera (dwa tomy 1946-1947). Po obszernej nowelizacji k.p.c. w 1950 r., w wyniku której — jak wyżej wspomniano — nastąpiła publicyzacja procesu polegająca na wzmocnieniu w nim pierwiastka publicznego i pewnej degradacji pierwiastka prywatnego—zaczęły ukazywać się prace uwzględniające już nowy, zmieniony stan prawny. Początkowo były to rozprawy i artykuły, z których wymienić należy: J. Jodłowskiego: Nowe drogi polskiego procesu cywilnego, NP 1951, nr 6-7 i 8; M. Waligórskiego: Rewizja cywilna według znowelizowanego k.p.c, Przegl. Not. 1951, nr 1-3; K. Stefki: Postępowanie dowodowe w polskim procesie cywilnym, Przegl. Not. 1951, nr 1-3; E. Wengerka: Postępowanie zaoczne w polskim procesie cywilnym, PiP 1952, nr 8-9; W. Siedleckiego: Zasada kontradyktoryjna i zasada śledcza w polskim procesie cywilnym, PiP 1953, nr 11 oraz Ciężar dowodu w polskim procesie cywilnym, PiP 1953, nr 7; M. Waligórskiego: Gwarancje wykrycia prawdy w procesie cywilnym, PiP 1953, nr 8-9; Z. Resicha: Zmiana powództwa, PiP 1955, nr 9; E. Wengerka: Zasada równości stron w procesie cywilnym, PiP 1955, nr 11. Następnie zaczęły się ukazywać monografie oparte na nowym prawie procesowym: J. Jodłowskiego: Nowy etap przebudowy polskiego procesu cywilnego, 1953; K. Stefki: Udział prokuratora w postępowaniu cywilnym, 1956; W. Siedleckiego: Zasady wyrokowania w procesie cywilnym, 1957; W. Berutowicza: Zasada dys- 10 Judykatura i literatura polskiego prawa procesowego cywilnego 75 I pozycyjności w postępowaniu cywilnym, 1957; A. Meszorera: Stanowisko i czynności procesowe prokuratora w postępowaniu cywilnym, 1957; S. Włodyki: Powództwo prokuratora w polskim procesie cywilnym, 1957; Z. Resicha: Poznanie prawdy w procesie cywilnym, 1958; E. Wengerka: Koncentracja materiału w postępowaniu cywilnym, 1958; W. Siedleckiego: Podstawy rewizji cywilnej, 1959; J. Jodłowskiego: Z zagadnień polskiego procesu cywilnego, 1961 oraz Nowe przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego, 1962; Z. Resicha: Dopuszczalność drogi sądowej w sprawach cywilnych, 1962; M. Sawczuka: Zdolność procesowa w postępowaniu cywilnym, 1963; J. Krajewskiego: Nadzór judykacyjny nad prawomocnymi orzeczeniami w polskim procesie cywilnym, 1963; M. Piekarskiego: Pozbawienie strony możności obrony swych praw w postępowaniu cywilnym, 1964. W latach 1958-1959 ukazał się dwutomowy podręcznik Postępowania cywilnego J. Jodłowskiego i W. Siedleckiego stanowiący zarys systemu polskiego postępowania cywilnego, a zarazem pierwszą próbę całościowego przedstawienia systemu na podstawie nowej regulacji prawnej. W okresie prac nad nowym kodeksem postępowania cywilnego i bezpośrednio po jego ukazaniu się opublikowano wiele artykułów i rozpraw mających istotne znaczenie dla wyjaśnienia założeń nowej kodyfikacji. W szczególności wymienić należy: W. Siedleckiego: System zaskarżania orzeczeń sądowych w k.p.c, PiP 1957, nr 6; Z. Resicha: Zasada dyspozycyjności i kontradyktoryjności w procesie cywilnym, PiP 1957, nr 78; E. Wengerka: Egzekucja sądowa, Annales UMCS 1957, t. 4; J. Jodłowskiego: Podstawowe problemy kodyfikacji postępowania cywilnego, PiP 1960, nr 8-9; M. Lisiewskiego: Z warsztatu prac kodyfikacyjnych nad projektem k.p.c, NP 1959, nr 2; W. Siedleckiego: Projekt Lp.c PRL, PiP 1960, nr 3; Z. Resicha: Drugie czytanie projektu k.p.c. i jego polityczne aspekty, NP 1961, nr 7-8; W. Siedleckiego: Pokłosie dyskusji nad projektem Lp.c, PiP 1961, nr 7 oraz Z prac Komisji Kodyfikacyjnej nad nowym Lp.c PRL (po pierwszym czytaniu projektu Lp.c), „Studia Cywilistyczne" 1961, nr 1. Kodyfikacja prawa procesowego w 1964 r. sprzyjała systematycznemu opracowaniu poszczególnych instytucji. Ukazały się następujące monografie dotyczące całości postępowania bądź postępowania rozpoznawczego: W. Siedleckiego: Nieważność procesu cywilnego, 1965; H. Mądrzaka: Natychmiastowa wykonalność wyroków w polskim procesie cywilnym, 1965; Z. Resicha: Przesłanki procesowe, 1966; S. Hanausek: Orzeczenie sądu rewizyjnego w procesie cywilnym, 1966; W. Berutowicza: Znaczenie prawne sądowego dochodzenia roszczeń, 1966; P- Ruska: Postępowanie zaoczne w procesie cywilnym, 1966; K. Korzana: Kurator w postępowaniu cywilnym, 1966; J. Sobkowskiego: Pełnomocnictwo procesowe, 1967; J. Lapierre'a: Ugoda sądowa w polskim procesie cywilnym, 1968; S. Włodyki: Podmiotowe przekształcenie powództwa, 1968; J. Krajewskiego: Sytuacja prawna j.g.u. w procesie cywilnym, 1969; A. Zielińskiego: Ochrona r°szczeń pracowników w sądowym postępowaniu cywilnym, 1969; K. Piaseckiego: 76 /. Wiadomości wstępne Wpływ postępowania i wyroku karnego na postępowanie i wyrok cywilny, 1970; M. Sawczuka: Wznowienie postępowania cywilnego, 1970; J. Mokrego: Uznanie powództwa w polskim procesie cywilnym, 1970; W. Siedleckiego: Uchybienia procesowe w sądowym postępowaniu cywilnym, 1971; Z. Krzemińskiego: Pełnomocnik w sądowym postępowaniu cywilnym, 1971; W. Broniewicza: Następstwo procesowe w polskim procesie cywilnym, 1971; T. Rowińskiego: Interes prawny w procesie cywilnym i postępowaniu nieprocesowym, 1971; T. Bukowskiego: Rozstrzyganie o kosztach procesu cywilnego, 1971; J. Klimkowicza: Interwencja uboczna według Lp.c, 1972; T. Misiuk: Udział organizacji społecznych w ochronie praw obywateli w sądowym postępowaniu cywilnym, 1972; K. Korzana: Orzeczenia konstytutywne w postępowaniu cywilnym, 1972; E. Mielcarka: Wnioski rewizji cywilnej, 1973; J. Filipowskiego: Adwokat w postępowaniu cywilnym, 1973; J. Mokrego: Odwołanie czynności procesowych w sądowym postępowaniu cywilnym, 1973; Z. Krzemińskiego: Postępowanie odrębne w sprawach małżeńskich, 1973; A. Miączyńskiego: Skuteczność orzeczeń w postępowaniu cywilnym, 1974; M. Jędrzejewskiej: Współuczestnictwo procesowe (istota-zakres-rodzaje), 1975; W. Masewicza: Prokurator w postępowaniu cywilnym, 1975; K. Piaseckiego: Orzekanie ponad żądanie w procesie cywilnym, 1975; M. Sawczuka: Ponowne orzekanie w sprawie cywilnej prawomocnie osądzonej, 1975; T. Erecińskiego: Sądowe dochodzenie roszczeń z tytułu obowiązujących ubezpieczeń komunikacyjnych, 1976; F. Zedlera: Dochodzenie roszczeń majątkowych od małżonków, 1976; K. Korzana: Orzeczenia zastępujące oświadczenia woli, 1977; J. Klich-Rump: Podstawa faktyczna rozstrzygnięcia sądowego w procesie cywilnym, 1977; S. Dalki: Ochrona sądowa roszczeń majątkowych w postępowaniu nakazowym i upominawczym, 1977; J. Niejadlika: Kontrola rewizyjna postanowień poprzedzających wydanie wyroku w procesie cywilnym, 1977; Z. Resicha: Res iudicata, 1978; Z. Krzemińskiego: Postępowanie odrębne w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi, 1978; E. Wengerka: Postępowanie cywilne przed sądami pierwszej instancji w państwach socjalistycznych, 1978; S. Dalki: Problemy związane z postępowaniem sądowym w sprawach o wynagrodzenie za pracownicze projekty wynalazcze, 1979; T. Misiuk: Sądowa ochrona praw członków spółdzielni, 1979; K. Piaseckiego: Wyrok I instancji w procesie cywilnym, 1981; W. Siedleckiego: Zasady orzekania oraz zasady zaskarżania orzeczeń w postępowaniu cywilnym w świetle orzecznictwa SN, 1981; E. Warzochy: Ustalenie stosunku prawnego lub prawa w sądowym postępowaniu cywilnym, 1982; M. Bosakirskiej: Dochodzenie roszczeń z czynów niedozwolonych w procesie cywilnym, 1983; M. Jędrzejewskiej: Wpływ czynności procesowych na bieg przedawnienia, 1984; Z. Resicha: Istota procesu cywilnego, 1985; K. Knoppka: Podmiotowe ograniczenia dowodu z zeznań świadków w procesie cywilnym, 1985; A. Wiśniewskiej: Przedmiotowa zmiana powództwa w procesie cywilnym, 1986; S. Dalki: Sądownictwo polubowne, 1987; K. Knoppka: Dokument w procesie cywilnym, 1993; J. Mokrego: Czynności procesowe podmiotów dochodzących ochrony praw w postępowaniu cywilnym, 1993; A. Jakubeckiego: Restitutio in integrum w sądowym postępowaniu cywilnym, 1993; A. Oklejaka: Apelacja w procesie cywilnym, 1994; 10 Judykatura i literatura polskiego prawa procesowego cywilnego 11 T. Erecińskiego: Apelacja i kasacja w procesie cywilnym, 1996; T. Wiśniewskiego: Apelacja i kasacja. Nowe środki odwoławcze w postępowaniu cywilnym, 1996; tegoż: Postępowanie sądowe w prawach gospodarczych, 1997; B. Bladowskiego: Nowy system odwoławczy w postępowaniu cywilnym, 1996; tegoż: Zażalenie w postępowaniu cywilnym, pierwsze wydanie w 1975 roku, kolejne — w 1997 i 1999; H. Doleć -kiego: Ciężar dowodu w polskim procesie cywilnym, 1998; J. Karaim: Zawieszenie postępowania cywilnego w postępowaniu procesowym, 1998; K. Kolakowskiego: Dowodzenie w procesie cywilnym, 2000; tegoż: Środki odwoławcze po nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego z 2000 roku, 2000; J. Rodziewicza: Prejudycjalność w postępowaniu cywilnym, 2000; T. Szymanka: Postępowanie cywilne w sprawach własności przemysłowej i intelektualnej, 2001; M. Manowskiej: Postępowanie nakazowe i upominawcze, 2001; B. Bladowskiego: Środki odwoławcze w postępowaniu cywilnym, 2001; G. Bieńka: Reprezentacja Skarbu Państwa i jednostek organizacyjnych samorządu terytorialnego w postępowaniu cywilnym, 2002 (kolejne wydania w 2003 i 2004); A. Góry-Błaszczykowskiej: Postanowienia sądu pierwszej instancji w procesie cywilnym, 2002; M. Manowskiej: Postępowanie uproszczone w procesie cywilnym, 2002; tejże: Postępowania odrębne w procesie cywilnym, 2003; K. Piaseckiego: Postępowanie sądowe i arbitrażowe w sprawach gospodarczych, 2003; J. Turka: Czynności dowodowe sądu w procesie cywilnym, 2003; M. Michalskiej: Rozstrzygnięcia sądu kasacyjnego w postępowaniu cywilnym, 2003; A. Góry-Błaszczykowskiej: Orzeczenia w procesie cywilnym. Art. 316—366 Lp.c. Komentarz, 2003; S. Cieślaka: Postępowania przyspieszone w procesie cywilnym, 2004; P. Pogonowskiego, Zakaz reformionis ipeius w postępowaniu cywilnym, 2004; tegoż: Realizacja prawa do sądu w postępowaniu cywilnym, 2005; A. Góry-Błaszczykowskiej: Apelacja. Zażalenie. Komentarz, 2005; M. Dziurdy: Reprezentacja Skarbu Państwa w procesie cywilnym, 2005. Ukazały się następującego podręczniki postępowania cywilnego: W. Siedleckiego (w 1979 i 1987), a następnie W. Siedleckiego i Z. Świebody (1998; ostatnie wydanie w 2004), J. Jodłowskiego i Z. Resicha (1979 i 1987), W. Broniewicza (ostatnie wydanie w 2005), W. Berutowicza (III wyd. 1984), J. Jodłowskiego, Z. Resicha, J. Lapierre'a, T. Misiuk-Jodłowskiej (najnowsze wydanie w 2002 r.), H. Mądrzaka, D. Krupy, E. Marszałkowskiej-Krześ (1997; poprzednie wydanie w 2003 r. bez udziału D. Krupy), A. Zielińskiego (1996; najnowsze wydanie w 2004 r.), P. Osowego (2001 i 2002) oraz H. Doleckiego (2005). Ponadto wskazać należy na opracowanie K. Piaseckiego: Postępowanie sporne rozpoznawcze, 2004. Istnieją także komentarze do k.p.c. mające charakter prac zbiorowych: 1) pod redakcją Z. Resicha i W. Siedleckiego (1969 i 1975), 2) pod redakcją J- Jodłowskiego i K. Piaseckiego (1989), 3) pod redakcją K. Piaseckiego (1996; najnowsze wydanie w 2001/2002), 4) pod redakcją T. Erecińskiego z udziałem J- Gudowskiego i Marii Jędrzejewskiej (1997; najnowsze wydanie w 2004 r.). Ukazało się także wiele prac poświęconych poszczególnym rodzajom bądź działom postępowania cywilnego, a mianowicie z zakresu: 78 /. Wiadomości wstępne 1) postępowania nieprocesowego: W. Siedleckiego, E. Wengerka i J. Poli-czkiewicza: Postępowanie nieprocesowe w 1973 i 1980; J. Krajewskiego: Postępowanie nieprocesowe, 1973; A. Zielińskiego: Sądownictwo opiekuńcze w sprawach małoletnich, 1975; M. Sychowicza, Postępowanie o zniesienie współwłasności, 1976; S. Madeja: Postępowanie nieprocesowe w sprawach małżeńskich, 1978; K. Lubińskiego: Postępowanie o ubezwłasnowolnienie, 1979; K. Korzana: Postępowanie nieprocesowe, 1983, 1997 i 2004; H. Doleckiego: Ingerencja sądu opiekuńczego w wykonywaniu władzy rodziciełskiej, 1983; F. Zedlera: Sądy rodzinne (wybrane zagadnienia organizacyjne i procesowe), 1984; K. Lubińskiego: Istota i charakter prawny działalności sądu w postępowaniu nieprocesowym, 1985; A. Zielińskiego, Postępowanie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, 1992; W. Siedleckiego i Z. Swiebody: Postępowanie nieprocesowe, 2001; H. Haaka: Ochrona prawna udzielana przez sąd opiekuńczy, 2002; 2) postępowania egzekucyjnego: E. Wengerka: Sądowe postępowanie egzekucyjne w sprawach cywilnych, 1970 i 1978; tegoż: Przeciwegzekucyjne powództwa dłużnika, 1967; F. Zedlera: Powództwo o zwolnienie od egzekucji, 1973; E. Wengerka: Postępowanie egzekucyjne i zabezpieczające (komentarz do części II k.p.c), 1972; J. Nowosielskiej-Deresewicz:, Egzekucja z wynagrodzenia za pracę, 1973; H. Mądrzaka: Przymusowe zaspokojenie wierzyciela z tytułu długu jednego z małżonków, 1977; Z. Swiebody: Sąd jako organ egzekucyjny, 1980; tegoż: Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz, 1994 (ostatnie wydanie — 2004); A. Marciniaka: Ograniczenia egzekucji sądowej, 1986; K. Korzana: Wykonanie orzeczeń w sprawach o roszczenia pracowników ze stosunku pracy, 1985; tegoż: Sądowe postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne w sprawach cywilnych, 1986; A. Marciniaka: Podstawa egzekucji sądowej (tytuł wykonawczy), 1991; J. Jankowskiego: Uczestnicy sądowego postępowania egzekucyjnego, 1992; Komornicy jako organy egzekucyjne w nowych warunkach ustrojowych, praca zbiorowa pod redakcją K. Korzana, 1994; K. Lubińskiego: Stanowisko i podstawy odpowiedzialności prawnej komornika sądowego, 1996; Z. Merchela: Egzekucja z ruchomości, 1996; A. Cudaka: Skarga na czynności komornika, 1998; J. Jankowskiego: Ustawa o komornikach sądowych i egzekucji, 1998 (najnowsze wydanie — 2000); tegoż: Przebieg postępowania egzekucyjnego, upadłościowego i układowego. Struktura postępowań w ujęciu dynamicznym, 1999; I. Kunickiego: Podział sumy uzyskanej z egzekucji, 2000; P. Osowego: Egzekucja z rachunku hakowego, 2000; M. Mrówczyńskiego: Wyjawienie majątku w postępowaniu egzekucyjnym, 2001; A. Marciniaka: Dochodzenie roszczeń zabezpieczonych zastawem lub hipoteką, 2001; tegoż: Postępowanie egzekucyjne w sprawach cywilnych, 2005; J. Swieczkowskiego: Instytucja zarządu w polskiej procedurze cywilnej, 2002; Z. Knypla, Z. Merchela, J. Tredera, Ustawa o komornikach sądowych i egzekucji. Komentarz, 2004; Kodeks postępowania cywilnego. Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz, pod. red. Z. Szczurka, 2005; 3) międzynarodowego postępowania cywilnego: J. Jodłowskiego: Zasady przewodnie polskiego międzynarodowego prawa procesowego cywilnego, w: Księ- 10 Judykatura i literatura polskiego prawa procesowego cywilnego 79 dze Pamiątkowej ku czci K. Stefki, 1967, Uznanie zagranicznych orzeczeń sądowych na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego, 1977 i wiele innych opracowań z tej dziedziny; E. Wierzbowskiego: Międzynarodowy obrót prawny w sprawach cywilnych, 1971; W. Skierkowskiej: Międzynarodowe postępowanie cywilne w sprawach alimentacyjnych, 1972; T. Erecińskiego: Prawo obce w sądowym postępowaniu cywilnym, 1981; J. Ciszewskiego: Obrót prawny z zagranicą w sprawach cywilnych i karnych, 1995 (najnowsze wydanie — 2004); tegoż: Konwencja z Lugano. Komentarz, 2001 (II wyd. 2004); tegoż: Europejskie prawo małżeńskie i dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej. Komentarz, 2004; tegoż, Doręczanie dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych i handlowych w państwach UE, 2005; J. Ciszewskiego i T. Erecińskiego: Komentarz do Kodeksu Postępowania Cywilnego. Część trzecia. Przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego, 1998 (najnowsze wydanie — 2004) oraz tychże autorów bardzo cenny podręcznik akademicki: Międzynarodowe postępowanie cywilne, 2000; A. Włosińskiej, Odmowa uznania zagranicznego orzeczenia sądowego w świetle postanowień konwencji lugańskiej, 2002; K. Weitza: Konwencja z Lugano. Wykonalność zagranicznych orzeczeń przed sądami polskimi, 2002; tegoż: Europejskie Prawo procesowe cywilne w: Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez sądy, red. A. Wróbel, 2005; tegoż: Jurysdykcja krajowa w postępowaniu cywilnym, 2005. 4) postępowania pozasądowego: M. Tyczki: Przepisy proceduralne w zakresie wynalazczości, 1969, Przepisy proceduralne w zakresie projektów wynalazczych, 1975, Postępowanie w sprawach wynalazczych, 1976; A. Wącha: Alternatywne formy rozwiązywania sporów sportowych, 2005. Ważne pozycje w dorobku polskiej doktryny prawa procesowego cywilnego stanowią publikacje zbiorowe. Pierwsza to Księga Pamiątkowa ku czci Kamila Stefki (1967), obejmująca kilkanaście rozpraw z różnych działów postępowania cywilnego. Druga to Wstęp do systemu prawa procesowego cywilnego, pod redakcją J. Jodłowskiego (1975). Publikacja ta obejmuje rozprawy W. Berutowi-cza, J. Jodłowskiego, Z. Resicha, W. Siedleckiego, S. Włodyki i E. Wengerka poświęcone najbardziej podstawowym problemom teorii postępowania cywilnego. Liczne rozprawy i artykuły z dziedziny prawa procesowego cywilnego zawierają dwa tomy specjalne czasopism prawniczych wydane z okazji jubileuszów naukowych J. Jodłowskiego („Studia Iuridica", t. V, 1976) i W. Siedleckiego („Studia Cywilistyczne" t. XXV-XXVI, 1975) oraz księgi pamiątkowe: ku czci prof. ¦L• Resicha (Studia z prawa postępowania cywilnego, 1985), J. Jodłowskiego (Proces i Prawo, 1989) i W. Broniewicza (Symbolae Vitoldo Broniewicz dedicatae, 1998). Ponadto cykl rozpraw poświęconych ochronie praw jednostki w poszczególnych rodzajach postępowania cywilnego, opracowanych przez zespół pracowników Instytutu Prawa Cywilnego UJ, opublikowany został w „Zeszytach Naukowych UJ" (seria „Prace Prawnicze", z. 81, 85, 98, 100 i 108 wydane w latach 1978-1983). Cenne rozprawy i artykuły dotyczące zharmonizowana polskiego Prawa procesowego z instytucjami tego prawa w państwach Europy Zachodniej 80 /. Wiadomości wstępne zawarte są w monografii: Unity of Civil Procedura! Law and Its National Divergencies, International Symposium of Civil Procedural Law, pod redakcją M. Sawczuka, Lublin 1994. Dzięki usilnym i wytrwałym zabiegom profesora M. Sawczuka ta niezmiernie wartościowa monografia ukazała się także w polskiej wersji językowej: Jednolitość prawa sądowego cywilnego a jego odrębności krajowe, 1997. W ramach prac nad planowanym sześciotomowym Systemem prawa procesowego cywilnego (praca zbiorowa pod red. naczelną W. Berutowicza) ukazały się dwa tomy. Jako pierwszy ukazał się w roku 1986 tom III, obejmujący materię zaskarżania orzeczeń sądowych, a w roku 1987 wydany został tom II, obejmujący postępowanie rozpoznawcze przed sądami pierwszej instancji. W wyniku transformacji ustrojowej państwa i związanymi z nią rozległymi i gruntownymi zmianami w polskim prawie postępowania cywilnego prace nad tym Systemem zostały wstrzymane. Powyższy wykaz literatury nie jest pełną, kompletną bibliografią z dziedziny prawa procesowego cywilnego. Został on opracowany według konwencji przyjętej od samego początku przez autorów poprzednich wydań tego podręcznika profesorów Jerzego Jodłowskiego i Zbigniewa Resicha. Autorzy ci, przedstawiając najważniejsze publikacje z omawianej dziedziny i dokonując ich oceny, starali się zobrazować stan nauki polskiej w tej dziedzinie. Nie podawali natomiast pełnych danych bibliograficznych, np. miejsca wydania pracy. Dlatego rzeczą niezbędną jest podanie w tym miejscu informacji o wydawnictwie zawierającym kompletną, stale uzupełnianą na bieżąco bibliografię z dziedziny prawa postępowania cywilnego. Jest to wspomniana już, bardzo cenna trzytomowa publikacja wymiennokart-kowa J. Gudowskiego: Kodeks postępowania cywilnego. Tekst — orzecznictwo — piśmiennictwo (ukazuje się od 1999). Dział II ZAKRES OCHRONY PRAWNEJ W SĄDOWYM POSTĘPOWANIU CYWILNYM Rozdział 11 DROGA SĄDOWA W SPRAWACH CYWILNYCH I. W najszerszym znaczeniu pojęcie drogi sądowej występuje w art. 77 ust. 2 Konstytucji RP, który stanowi, że ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych praw lub wolności. Droga sądowa oznacza tu możliwość wystąpienia o rozpoznanie sprawy (w znaczeniu przepisów konstytucyjnych) przed jakikolwiek sąd państwowy. Według art. 175 ust. 1 Konstytucji RP wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy wojskowe. Oznacza to, że może mówić o drodze sądowej przed sądami powszechnymi i Sądem Najwyższym, drodze sądowej przed sądami administracyjnymi oraz drodze sądowej przed sądami wojskowymi i Sądem Najwyższym. W przepisach kodeksu postępowania cywilnego (art. 199 § 1 pkt 1 i art. 379 pkt 1) pojęcie drogi sądowej występuje w znaczeniu drogi postępowania przed sądami powszechnymi i Sądem Najwyższym. Potwierdza to treść art. 2 § 1 k.p.c, zgodnie z którym do rozpoznawania spraw cywilnych powołane są sądy powszechne, o ile sprawy te nie należą do właściwości sądów szczególnych, oraz Sąd Najwyższy. Pojęcie drogi sądowej w znaczeniu przepisów kodeksu zwykło się określać mianem drogi sądowej w ścisłym znaczeniu, droga sądowa w znaczeniu szerszym obejmuje bowiem również postępowanie przed sądami szczególnymi, tj. sądami administracyjnymi lub sądami wojskowymi. Podstawowe znaczenie ma pojęcie drogi sądowej w znaczeniu ścisłym, a więc drogi sądowej w znaczeniu postępowania przed sądami powszechnymi i Sądem Najwyższym; pojęcie drogi sądowej w znaczeniu szerszym jest aktualne w odniesieniu do spraw cywilnych przekazanych do właściwości sądów szczególnych. Współcześnie do drogi sądowej w szerszym znaczeniu należą np. sprawy o roszczenia cywilnoprawne objęte przepisami art. 8 i 9 ustawy z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego Państwa Polskiego (Dz.U. nr 34, poz. 149 z późn. zm.). 82 //. Zakres ochrony prawnej w sądowym postępowaniu cywilnym II. Artykuł 2 § 1 i 3 formułuje przesłankę dopuszczalności drogi sądowej w znaczeniu ścisłym, wprowadzając w sprawach cywilnych domniemanie drogi sądów powszechnych i uzależniając kompetencję sądów szczególnych i innych organów od istnienia szczególnych przepisów. Dla ustalenia dopuszczalności drogi sądowej w ścisłym znaczeniu konieczne jest więc stwierdzenie, że sprawa należy do właściwości sądów powszechnych i Sądu Najwyższego. Ze względu na zawarte w art. 2 § 1 domniemanie właściwości sądów powszechnych i Sądu Najwyższego w sprawach cywilnych istotne znaczenie ma stwierdzenie, że dana sprawa jest sprawą cywilną. W razie ustalenia, że chodzi o sprawę cywilną, zbadać trzeba jeszcze, czy nie została ona przekazana do właściwości sądów szczególnych lub innych organów (art. 2 § 3). Odrębną kwestią jest, że właściwość sądów powszechnych i Sądu Najwyższego — z uwagi na zawarte w art. 177 Konstytucji RP domniemanie właściwości tych sądów — może wchodzić w grę wyjątkowo w sprawach, które nie są sprawami cywilnymi, gdy mimo to będą podlegały rozpoznaniu w postępowaniu cywilnym. Wyjaśniono powyżej, że ustawową definicję sprawy cywilnej daje kodeks w art. 1. Jest to definicja sprawy cywilnej sensu largo. Przez sprawy cywilne należy rozumieć sprawy ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, jak również inne sprawy, do których przepisy k.p.c. stosuje się z mocy ustaw szczególnych. Istota sprawy cywilnej polega na tym, że uczestnicy stosunku prawnego, w ramach którego ma nastąpić skutek prawny, w razie sporu występują jako równouprawnieni partnerzy1. Jeżeli choćby jeden z nich uzyskuje pozycję organu działającego z mocy swej władzy zwierzchniej, to stosunek taki nie jest stosunkiem cywilnoprawnym. Stwierdzenie istnienia drogi sądowej jest szczególnie trudne, gdy w sprawie chodzi o stosunek mieszany. Poszczególne dziedziny prawa, jak prawo finansowe, ubezpieczeniowe, pracy, spółdzielcze, rolne, są uregulowane przez różne działy prawa, np. prawo cywilne, karne, administracyjne. Stosunki prawne mieszane to zjawisko szczególnie częste w gospodarce. Najpowszechniej splatają się stosunki cywilnoprawne ze stosunkami prawnoadministracyjnymi. Dla oceny charakteru sprawy dotyczącej stosunku prawnego mieszanego istotne znaczenie ma skutek prawny, jaki ma być osiągnięty. Jeżeli skutek ten dotyczyć ma stosunku cywilnoprawnego, sprawa ma charakter cywilny, jeżeli zaś dotyczyć ma innego stosunku prawnego, sprawa ma inny charakter. W związku z tym powstaje jednak pytanie, czy skutek prawny ma przy ocenie charakteru sprawy znaczenie samodzielne, czy należy ujmować go łącznie z innymi elementami, a jeśli łącznie, to czy ma on znaczenie decydujące, czy posiłkowe. Skutek prawny powoduje powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego, wykonanie zobowiązania itd. Same fakty powstania, zmiany, wygaśnięcia, Z. Resich, Dopuszczalność drogi sądowej w sprawach cywilnych, Warszawa 1962, s. 40. 11 Droga sądowa w sprawach cywilnych 83 wykonania itd. nie mogą chyba jeszcze przesądzać o tym, czy mamy do czynienia ze sprawą cywilną, czy nie. Takie same bowiem skutki prawne mogą wystąpić w dziedzinie zarówno spraw cywilnych, jak i innych. Znaczenie tych faktów polega jedynie na tym, że ten skutek ma nastąpić. Dopiero wówczas, gdy ustali się, w zakresie jakiego stosunku prawnego skutek ten ma wystąpić, można stwierdzić, 0 jaką sprawę chodzi. Skutek prawny nie ma więc dla oceny znaczenia samoistnego. Takiego znaczenia jednak nie ma również stwierdzenie, o jaki stosunek prawny w konkretnym wypadku chodzi. Ta bowiem okoliczność będzie miała istotne znaczenie dopiero wtedy, gdy się stwierdzi, że jakiś skutek prawny (chociażby nawet w postaci ustalenia istnienia stosunku prawnego) w zakresie tego stosunku ma nastąpić. Elementy te muszą zatem wystąpić łącznie. Który jednak z nich ma znaczenie decydujące, a który posiłkowe? Wydaje się, że decydujące znaczenie ma charakter stosunku prawnego, a więc okoliczność, że uczestnicy stosunku występują w charakterze równouprawnionych w sporze partnerów. W tej sytuacji drugi element w postaci skutku prawnego ma znaczenie posiłkowe. Skutek prawny ma nie tylko znaczenie elementu łącznego i posiłkowego. Ma on także walor elementu sygnalizującego, gdyż wskazuje, o jaki stosunek prawny, decydujący o charakterze sprawy, chodzi. Aby zatem ustalić, o jaki stosunek prawny w danym wypadku chodzi, należy najpierw stwierdzić, jaki skutek prawny ma nastąpić. Nie jest wystarczające stwierdzenie, że chodzi o skutek, który podmiot chce wywołać, gdyż skutek objęty żądaniem może być nierealny. Należy przeto ustalić, jaki skutek prawny może i powinien nastąpić w konkretnej, obiektywnie istniejącej sytuacji w wyniku poszukiwania ochrony prawnej. Chcąc odpowiedzieć na to pytanie, trzeba dokładnie określić stan faktyczny 1 poddać go analizie prawnej. Fakty tworzące stan faktyczny sprawy dzieli się na fakty uzasadniające legitymację materialną podmiotów, fakty określające przyczynę powstania potrzeby ochrony prawnej oraz fakty określające stosunek prawny, co do którego zachodzi potrzeba ochrony prawnej. Fakty związane z legitymacją materialną, jak również — i przede wszystkim — przyczyny powstania potrzeby ochrony prawnej mają istotne znaczenie dla oceny, jakiego stosunku prawnego skutek prawny ma dotyczyć. Najważniejsza jest jednak kwalifikacja prawna tego fragmentu stanu faktycznego sprawy, który obejmuje kompleks stosunków prawnych związanych ze sprawą. Ten bowiem kompleks stosunków prawnych może znaleźć odpowiednik w abstrakcyjnej dyspozycji jednej normy prawnej (która również może zawierać odmienne dyspozycje w stosunku do każdego z nich) lub w dyspozycjach różnych norm. Szukając odpowiedzi na Pytanie, jaki skutek prawny mógłby nastąpić w wypadku poszukiwania ochrony prawnej w konkretnym stanie faktycznym, staje się przed zagadnieniem zwanym w literaturze konkurencją ustaw. Przedstawiona wyżej analiza, zmierzająca do wykazania kryteriów przy ocenie charakteru sprawy według jej materii, nie jest potrzebna do oceny sytuacji, w których ustawa wyraźnie przekazuje określony rodzaj spraw na drogę po- 84 //. Zakres ochrony prawnej w sądowym postępowaniu cywilnym ii Droga sądowa w sprawach cywilnych 85 stepowania cywilnego, a więc nadaje im wyraźnie formalnie charakter spraw cywilnych, bez względu na to, czy w istocie taki charakter posiadają. Stwierdzenie, że sprawa ma charakter cywilny — czy to czysto formalnie, czy to według jej natury — jeszcze nie wystarcza do oceny jej przynależności do drogi sądowej w znaczeniu właściwości sądów powszechnych i Sądu Najwyższego, przepis szczególny bowiem może stanowić inaczej. Do przepisów szczególnych, wyłączających pewne rodzaje spraw cywilnych z tak rozumianej drogi sądowej, należy jednak stosować wykładnię ścieśniającą, gdyż przepisy te wprowadzają wyjątki od zasady. Przy ocenie dopuszczalności drogi sądowej bierze się pod uwagę zarówno podmioty procesu, jak i przedmiot procesu. Oceny dopuszczalności drogi sądowej sąd dokonuje w momencie wszczęcia postępowania. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z 8 stycznia 1992 r., III CZP 138/912, przyjął, że ocena ta zależy przede wszystkim od przedmiotu procesu, a więc przedstawionego pod osąd roszczenia oraz wskazanego stanu faktycznego, te bowiem elementy, konkretyzując stosunek prawny mający zachodzić miedzy stronami (uczestnikami) postępowania, kształtują charakter sprawy i tym samym nadają jej lub odejmują przymioty sprawy cywilnej. W najnowszym orzecznictwie wyjaśniono także, że droga sądowa jest dopuszczalna, jeżeli powód konstruuje roszczenia cywilnoprawne bądź opiera swe żądania na zdarzeniach prawnych, które mogą stanowić źródło stosunków cywilnoprawnych. Dopuszczalność drogi sądowej nie jest natomiast warunkowana wykazaniem (uprawdopodobnieniem) istnienia roszczenia, ani nie jest uzależniona od zarzutów pozwanego lub zastosowanego przez niego sposobu obrony3. Można mówić o dopuszczalności drogi sądowej całego powództwa lub jego części. W uchwale z 23 listopada 1959 r., I CO 20/594, SN podkreślił, że: „nie można [...] wykorzystać stosunku cywilnego do tego celu, aby orzeczeniem sądu powszechnego podważyć decyzję wydaną przez organ administracji państwowej, gdyż w ten sposób stworzyłoby się szczególny środek obalania decyzji administracyjnej za pomocą orzeczenia sądu powszechnego, czyli ingerencji sądownictwa cywilnego w sferę zastrzeżoną dla administracji państwowej. Powództwo sformułowane w ten sposób należy scharakteryzować według rzeczywistej jego treści, czyli jako skargę na decyzję administracyjną, dla której rozpoznania droga sądowa nie służy". 2 OSNCP 1992, nr 7-8, poz. 128. Zob. także J. Gudowski, [w:] Komentarz do Kodeksu postępowania cywilnego. Część pierwsza. Postępowanie rozpoznawcze, t. 1, red. T. Ereciński, Warszawa 2004, s. 20. 3 Zob. postanowienie SN z 22 kwietnia 1998 r., I CKN 1000/97, OSNC 1999, nr 1, poz. 6; z 10 marca 1999 r., II CKN 348/98, OSNC 1999, nr 9, poz. 161; z 6 października 2000 r., II CKN 285/00, OSNC 2000, nr 10, poz. 188; uchwałę SN z 12 marca 2003 r., III CZP 85/02, OSNC 2003, nr 10, poz. 129. Por. też J. Gudowski, op. cit., s. 23. 4 OSN 1960, nr II, poz. 32. I W toku procesu może zajść potrzeba oceny wielu stosunków prawnych, przy czym niektóre z nich mogą nie mieć charakteru stosunków cywilnych. Czy taka sytuacja pozbawia sprawę charakteru cywilnego? Nie, nie pozbawia. O charakterze sprawy bowiem decyduje tylko ocena tego stosunku prawnego, który jest bezpośrednio związany z wynikiem procesu, stosunku, co do którego rozstrzygnięcie znajdzie wyraz wprost w treści orzeczenia. Rozstrzygnięcia natomiast dotyczące innych stosunków prawnych, potrzebne do wszechstronnego wyjaśnienia sprawy i często niezbędne jako przesłanki końcowego rozstrzygnięcia, lecz niedotyczące bezpośrednio wyniku sprawy, nie mają znaczenia z punktu widzenia dopuszczalności drogi sądowej. Występują one w charakterze tzw. kwestii prejudy-cjalnych. Takie też stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 13 października 1951 r., C 427/515, stwierdzając: „okoliczność, że stosunek prawny nie ma charakteru cywilnego, nie przesądza jeszcze o tym, że sprawa, w której sąd rozstrzygać powinien o takim stosunku, przestaje być cywilną. Zanim bowiem sąd dojdzie do wydania orzeczenia końcowego, nie zawsze może ograniczyć się do rozważenia zagadnień, które są przedmiotem rozstrzygnięcia w treści samego orzeczenia, decydują więc bezpośrednio o wyniku sprawy. Częstokroć sąd stanie przed koniecznością rozważenia dalszych kwestii, których rozwiązanie prowadzi dopiero do znalezienia elementów warunkujących rozstrzygnięcie zagadnień pierwszego rodzaju, zawartych w orzeczeniu końcowym. Chodzi o tzw. kwestie prejudycjalne. Do stanów faktycznych uzasadniających zagadnienie prejudycjalne sąd powszechny stosuje każdą normę prawną bez względu na to, do jakiej dziedziny prawa ona należy, chyba że przepisy prawa stanowią inaczej. Polega to na zasadniczym obowiązku sądu powszechnego stosowania w sprawach, do których rozpoznania i rozstrzygania jest powołany, każdej normy prawnej, mogącej dla rozstrzygnięcia sprawy mieć istotne znaczenie. Względami na tę zasadę i na jej wyżej wymieniony skutek tłumaczyć należy ustanowienie art. 191 k.p.c. (obecnie art. 177 § 1 — przyp. aut.), który właśnie w kwestiach prejudycyjnych zezwala na zawieszenie postępowania, aby w ten sposób uniknąć rozbieżnych rozstrzygnięć". Zgodnie z art. 177 Konstytucji RP można mówić o domniemaniu drogi postępowania przed sądami powszechnymi i Sądem Najwyższym, co oznacza, że jeżeli brak jest podstawy do przyjęcia w sprawie (na określonym jej etapie) właściwości innych sądów (administracyjnych lub wojskowych), to powinna ona zostać rozpoznana (jeśli jest sprawą w rozumieniu uregulowań konstytucyjnych) przez sąd powszechny. Dał temu wyraz Sąd Najwyższy, przyjmując w postanowieniu z 21 maja 2002 r., III CK 53/026, że sąd — odrzucając pozew z powodu niedopuszczalności drogi sądowej — nie może poprzestać na stwierdzeniu, że sprawa przedstawiona do rozstrzygnięcia nie jest sprawą cywilną w rozumieniu art. 1 k.p.c, lecz zobowiązany jest w uzasadnieniu postanowienia 5 OSN 1953, nr 1, poz. 1. 6 OSNC 2002, nr 2, poz. 31. Podobnie w postanowieniu z 19 grudnia 2003 r., III CK 319/03, OSNC 2005, nr 2, poz. 31. 86 //. Zakres ochrony prawnej w sądowym postępowaniu cywilnym wskazać sąd, dla którego właściwości rozpoznanie tej sprawy zostało ustawowo zastrzeżone (art. 177 Konstytucji RP). Uzasadniając to stanowisko, Sąd Najwyższy podniósł, że może się zdarzyć, iż sprawa wniesiona przed sąd powszechny nie będzie sprawą cywilną ani w ujęciu materialnym, ani formalnym, ani też nie będzie sprawą toczącą się według przepisów kodeksu postępowania karnego, ale jednocześnie ustawa nie zastrzeże dla jej rozpoznania właściwości sądu administracyjnego. Wówczas, zgodnie z art. 177 Konstytucji RP, sprawę tę — mimo niedostatków unormowań prawnoprocesowych — rozpozna sąd powszechny w postępowaniu cywilnym. Podzielając ten kierunek rozumowania, należy przyjąć, że droga sądowa w ścisłym znaczeniu, tj. w znaczeniu miarodajnym dla kodeksu postępowania cywilnego, oznacza kompetencję sądów powszechnych i Sądu Najwyższego do rozpoznawania spraw, w tym głównie spraw cywilnych, ale ponadto (wyjątkowo) spraw niecywilnych, lecz nieprzekazanych przez ustawę (na określonym ich etapie) do innego rodzaju drogi sądowej. III. Dopuszczalność drogi sądowej jest jedną z przesłanek procesu i to jedną z najważniejszych przesłanek. Oto jej cechy charakterystyczne. 1. Dopuszczalność drogi sądowej jest przesłanką procesową pozytywną; brak takiej przesłanki staje się przeszkodą procesową, którą określa się zazwyczaj jako niedopuszczalność drogi sądowej. 2. Przesłanka dopuszczalności drogi sądowej nie ma charakteru dyspozycyjnego, gdyż o jej powstaniu nie może decydować strona. Nie wchodzi tutaj w grę problem zapisu na sąd polubowny, jest to bowiem instytucja traktowana odrębnie, a nie w ramach dopuszczalności drogi sądowej. 3. Dopuszczalność drogi sądowej jest przesłanką, która działa od początku (ab initio); sąd obowiązany jest zbadać jej istnienie i wyciągnąć konsekwencje przewidziane w art. 199 zaraz po stwierdzeniu spełnienia formalnych warunków pozwu jako pisma procesowego. 4. Przynależność sprawy do drogi sądowej jest przesłanką, której brak nie może być w toku procesu sanowany w następstwie działania stron lub sądu. W przypadku takiego braku można wprawdzie zmienić powództwo, jednakże wówczas będziemy mieć do czynienia z nową sprawą. 5. Stwierdzenie niedopuszczalności drogi sądowej prowadzi do odrzucenia pozwu zgodnie z art. 199. Oczywiście, mowa tutaj o braku uprzednim, a nie następczym. Przy braku następczym umarza się postępowanie (art. 355 § 1)-Wyjątek od zasady, że niedopuszczalność drogi sądowej powoduje odrzucenie pozwu, wprowadza art. 1991, zgodnie z którym sąd nie może odrzucić pozwu z tego powodu, że do rozpoznania sprawy właściwy jest organ administracji publicznej lub sąd administracyjny, jeżeli organ administracji publicznej lub sąd administracyjny uznały się w tej sprawie za niewłaściwe. Inny wyjątek od zasady, że niedopuszczalność drogi sądowej powoduje odrzucenie pozwu, dla spraw z zakresu pracy i ubezpieczeń społecznych wynika z art. 464 § 1. 11. Droga sądowa w sprawach cywilnych 87 6. Dopuszczalność drogi sądowej jest przesłanką procesową bezwzględną (zob. uwagi w rozdziale 8 powyżej). 7. Przesłankę dopuszczalności drogi sądowej uwzględnia sąd z urzędu w każdym stanie sprawy (art. 202 zd. drugie). 8. W razie rozpoznania przez sąd sprawy, która nie należała do drogi sądowej, istnieje możliwość wzruszenia z tego powodu prawomocnego orzeczenia. Może to mieć miejsce — w granicach zaskarżenia — wskutek rozpoznania skargi kasacyjnej (por. art. 39813 § 1 i art. 39819) albo skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (por. art. 42411 § 3). Ponadto Sąd Najwyższy na wniosek Prokuratora Generalnego unieważnia prawomocne orzeczenie wydane w sprawie, która ze względu na osobę lub przedmiot nie podlegała orzecznictwu sądów w chwili orzeczenia, jeżeli orzeczenie to nie może być wzruszone w trybie przewidzianym w ustawach o postępowaniach sądowych (art. 64 ustawy z 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym). IV. Niedopuszczalność drogi sądowej może być: a) bezwzględna, b) względna, c) czasowa. O bezwzględnej niedopuszczalności drogi sądowej mówimy wówczas, gdy dana sprawa w żadnym wypadku nie może być załatwiona przez sąd powszechny, jak np. sprawa o zwrot nadpłaconego przez podatnika podatku, a więc sprawa należąca do postępowania podatkowego. Gdy dana sprawa cywilna może być według wyboru poddana zarówno pod kompetencję sądu powszechnego, jak i innego organu, mówimy o względnej niedopuszczalności drogi sądowej. Przykładem względnej niedopuszczalności drogi sądowej są sprawy o roszczenia ze stosunku pracy, które mogą być dochodzone przez pracownika albo wprost przed sądem powszechnym (sądem pracy) — albo — przed ich skierowaniem na drogę sądową — w postępowaniu przed komisją pojednawczą (art. 242 § 2 k.p.). Postępowanie takie nie jest obowiązkowe — pracownik może bowiem od razu skierować sprawę na drogę sądową. O czasowej niedopuszczalności drogi sądowej mówimy wówczas, gdy dana sprawa cywilna może być załatwiona przez sąd powszechny dopiero po uprzednim wyczerpaniu drogi postępowania przed innym organem. Przypadki czasowej niedopuszczalności drogi sądowej polegać mogą na konieczności wyczerpania — przed wszczęciem postępowania sądowego — postępowania administracyjnego (por. np. art. 79 i 80 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. nr 261, poz. 2603 z późn. zm.), reklamacyjnego (por. np. '5 ustawy z 15 listopada 1984 r. —Prawo przewozowe, tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. nr 50, poz. 601 z późn. zm.) lub ugodowego (por. np. art. 97 ust. 2 ustawy z 4 lutego 1994 r. — Prawo geologiczne i górnicze, Dz.U. nr 27, poz. 96 z późn. zm.). 88 //. Zakres ochrony prawnej w sądowym postępowaniu cywilnym W związku z postępowaniem egzekucyjnym zagadnienie dopuszczalności drogi sądowej powstaje wówczas, gdy przed sądem powszechnym zostanie wszczęte postępowanie cywilne w sprawie cywilnej, w stosunku do której na mocy przepisu szczególnego istnieje możliwość realizacji dochodzonego roszczenia w trybie egzekucji administracyjnej. Powstaje wtedy pytanie, czy fakt istnienia ustawowej podstawy prawnej do realizacji określonego rodzaju roszczeń cywilnoprawnych w drodze egzekucji administracyjnej zamyka drogę do ich sądowego dochodzenia (oczywiście nie dotyczy to wypadków sądowej obrony przed egzekucją ze strony dłużnika). Na tak postawione pytanie należy dać odpowiedź negatywną. Artykuł 2 mówi o rozpoznawaniu spraw cywilnych, a więc zwraca głównie uwagę na to stadium postępowania, które zmierza do skonkretyzowania normy prawnej, czyli na stadium rozpoznawcze, jurysdykcyjne. Postępowanie egzekucyjne zachowuje w pewnym sensie samodzielność, gdyż nie zawsze może być ono kontynuacją postępowania rozpoznawczego i nie zawsze postępowanie rozpoznawcze je poprzedza. W tym stanie rzeczy okoliczność, że ustawodawca przewidział możliwość przymusowej realizacji dochodzonego roszczenia w trybie egzekucji administracyjnej, nie przesądza jeszcze sprawy drogi sądowej w stadium rozpoznawczym. O niedopuszczalności drogi sądowej można mówić dopiero wówczas, gdy z przepisów ustawy wynika, że określony w niej tytuł, który ma być podstawą egzekucji administracyjnej, stanowi skonsumowanie całego postępowania rozpoznawczego. Tryb wystawienia takiego tytułu jest właśnie z mocy ustawy skróconym postępowaniem, wprowadzonym w miejsce drogi sądowej. Rozdział 12 STOSUNEK SĄDOWEGO POSTĘPOWANIA CYWILNEGO DO POSTĘPOWANIA ADMINISTRACYJNEGO I POSTĘPOWANIA SĄDOWOADMINISTRACYJNEGO § 1. Stosunek sądowego postępowania cywilnego do postępowania administracyjnego I. Zagadnienie stosunku sądowego postępowania cywilnego do postępowania administracyjnego ma dwa aspekty. Pierwszy obejmuje kwestię rozgraniczenia obu rodzajów postępowań z uwagi na rodzaje spraw w nich rozpatrywanych. Drugi dotyczy wzajemnego wpływu postępowania cywilnego na administracyjne i postępowania administracyjnego na cywilne, jak również wpływu orzeczeń 12 Stosunek sądowego postępowania cywilnego do postępowania administracyjnego... 89 sądowych wydawanych w postępowaniu cywilnym na postępowanie administracyjne oraz decyzji wydawanych w postępowaniu administracyjnym na postępowanie cywilne7. II. Z uwag poświęconych problematyce drogi sądowej wynika, że sądowe postępowanie cywilne służy w zasadzie rozpoznawaniu i rozstrzyganiu spraw cywilnych (z zastrzeżeniem konsekwencji wynikających z domniemania właściwości sądów powszechnych w świetle art. 177 Konstytucji RP), przy czym w pierwszej kolejności chodzi tu o sprawy cywilne w sensie materialnym (art. 2 § 1). W postępowaniu cywilnym rozpoznawane są także sprawy cywilne w sensie formalnym, które nie są jednak sprawami cywilnymi w sensie materialnym. Sprawy cywilne w sensie formalnym stanowią najczęściej — z materialnego punktu widzenia — sprawy administracyjne (np. sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych, sprawy z zakresu ochrony konkurencji i konsumentów, sprawy z zakresu regulacji energetyki, sprawy z zakresu regulacji telekomunikacji i poczty, sprawy z zakresu regulacji transportu kolejowego). Z kolei postępowanie administracyjne (postępowanie ogólne i postępowania szczególne) służy w zasadzie rozpoznawaniu i rozstrzyganiu spraw administracyjnych8 w drodze decyzji administracyjnej. W postępowaniu tym z reguły rozstrzygane są sprawy administracyjne w sensie materialnym. Jednak niekiedy ustawodawca przekazuje do postępowania administracyjnego również sprawy, których natura wskazuje na to, że są to sprawy cywilne w sensie materialnym i byłyby rozpoznawane w postępowaniu cywilnym, gdyby nie odmienna wola ustawodawcy. Rozgraniczenie drogi postępowania cywilnego i drogi postępowania administracyjnego polega zatem na określeniu spraw, które podlegają rozpoznaniu i rozstrzygnięciu w każdym z tych postępowań. Sąd nie może rozpoznać w postępowaniu cywilnym sprawy, która należy do postępowania administracyjnego. W rozumieniu przepisów kodeksu postępowania cywilnego sytuacja taka oznacza niedopuszczalność drogi sądowej, skutkującą w zasadzie odrzuceniem pozwu lub wniosku w postępowaniu nieprocesowym (art. 199 § 1 pkt 1; por. jednak wspomniany już art. 1991, o którym mowa będzie jeszcze poniżej). Również organ administracyjny nie może w postępowaniu administracyjnym wydać decyzji w sprawie, która należy do postępowania cywilnego. Przepis art. 66 § 3 k.p.a. przewiduje, że jeżeli podanie wniesiono do organu niewłaściwego, a organu właściwego nie można ustalić na podstawie danych podania albo, gdy z podania wynika, że właściwy w sprawie jest sąd powszechny, organ, do którego podanie wniesiono, zwraca je wnoszącemu (por. jednak art. 66 § 4 k.p.a., o czym niżej). Zwrócić należy uwagą na fakt, że ustawodawca posługuje się niekiedy Konstrukcją, w której sądowe postępowanie cywilne wykorzystywane jest do Tak również problem ten ujmują S. Hanausek, „Związanie" sądu cywilnego decyzją admini-"tracyjną, SC 1974, t. XXIII, s. 3^ i W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2005, s. 41-42. Por. też H. Dolecki, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2005, s. 27-29. Na temat pojęcia sprawy administracyjnej por. np. L. Żukowski, [w:] L. Żukowski, R. Suwała, Postępowanie administracyjne, Warszawa 2004, s. 21-22 i powołana tam literatura. 90 II. Zakres ochrony prawnej w sądowym postępowaniu cywilnym 72 Stosunek sądowego postępowania cywilnego do postępowania administracyjnego... 91 kontroli decyzji administracyjnych (przykłady spraw cywilnych w sensie formalnym przywołane powyżej). W takim wypadku postępowanie administracyjne poprzedza postępowanie cywilne, jeżeli zainteresowany podmiot zdecyduje się na wniesienie sprawy do sądu powszechnego. Na tle stosunku postępowania cywilnego do postępowania administracyjnego istotny jest problem tzw. konfliktów kompetencyjnych (pozytywnych albo negatywnych). W obecnym stanie prawnym znaczenie w tym kontekście ma unormowanie art. 1991 k.p.c. oraz art. 66 § 4 k.p.a. Pierwszy z tych przepisów stanowi, że sąd nie może odrzucić pozwu z tego powodu, że do rozpoznania sprawy właściwy jest organ administracji publicznej, jeżeli organ administracji publicznej uznał się w tej sprawie za niewłaściwy. Natomiast art. 66 § 4 k.p.a. przewiduje, że organ nie może zwrócić podania na podstawie art. 66 § 3 k.p.a. z tej przyczyny, że właściwy w sprawie jest sąd powszechny, jeżeli w tej sprawie sąd uznał się już za niewłaściwy. Przytoczone przepisy przewidują związanie sądu w postępowaniu cywilnym albo organu administracyjnego w postępowaniu administracyjnym negatywnymi rozstrzygnięciami co do przynależności sprawy do kompetencji organu (związanie sądu rozstrzygnięciem organu na podstawie art. 1991 k.p.c.) albo sądu (związanie organu rozstrzygnięciem sądu na podstawie art. 66 § 4 k.p.a.). II. Kwestia wpływu postępowania cywilnego oraz wydawanych w nim orzeczeń sądowych na postępowanie administracyjne oraz wpływu postępowania administracyjnego i wydawanych w nim decyzji administracyjnych na postępowanie cywilne powstaje dlatego, że sprawy rozpoznawane w obu rozważanych postępowaniach mogą pozostawać ze sobą w prawnym lub faktycznym związku, uzasadniającym prejudycjalne znaczenie wyniku jednego postępowania dla drugiego. Stan faktyczny sprawy cywilnej może być tego rodzaju, że dla jej rozstrzygnięcia konieczna będzie także ocena kwestii, która jako samodzielna sprawa podlegałaby rozpoznaniu w postępowaniu administracyjnym, albo została już w takim postępowaniu rozstrzygnięta decyzją administracyjną. Zależność taka może wystąpić również w kierunku odwrotnym — stan faktyczny sprawy należącej do postępowania administracyjnego może wymagać oceny kwestii, która jako odrębna sprawa podlegałaby rozpoznaniu w postępowaniu cywilnym albo została rozstrzygnięta przez sąd w tym postępowaniu prawomocnym orzeczeniem9. III. W sytuacji, w której postępowanie cywilne jeszcze nie zostało wszczęte albo toczy się równolegle z postępowaniem administracyjnym, w grę wchodzi zawieszenie postępowania administracyjnego, jeżeli ewentualne orzeczenie, jakie zapadnie w postępowaniu cywilnym, miałoby znaczenie prejudycjalne dla rozstrzygnięcia sprawy administracyjnej. Zgodnie z art. 97 § 1 pkt 4 k.p.a. organ administracji publicznej zawiesza postępowanie, gdy rozpatrzenie sprawy i wydanie decyzji zależy od uprzedniego rozstrzygnięcia zagadnienia wstępnego przez 9 W rozważanej tu kwestii zob. m.in. S. Hanausek, op. cit., s. 4; K. Piasecki, Z zagadnień stosunku postępowania cywilnego do postępowania administracyjnego, [w:] Proces i prawo. Księga pamiątkowa ku czci profesora Jerzego Jodłowskiego, Wrocław 1989, s. 439 i n. ad Organ administracji publicznej, zawieszając postępowanie, wystąpi równo-ześnie do właściwego sądu o rozstrzygnięcie zagadnienia wstępnego albo wezwie stronę do wystąpienia o to w oznaczonym terminie, chyba że strona wykaże, że już zwróciła się w tej sprawie do właściwego sądu. Jeżeli zawieszenie postępowania mogłoby spowodować niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia ludzkiego albo noważną szkodę dla interesu społecznego, organ administracji publicznej załatwi sprawę, rozstrzygając zagadnienie wstępne we własnym zakresie. Wyjątek ten dotyczy także sytuacji, w której strona mimo wezwania nie wystąpiła o rozstrzygnięcie zagadnienia wstępnego albo gdy zawieszenie postępowania mogłoby spowodować niepowetowaną szkodę dla strony. W tym ostatnim przypadku organ może uzależnić załatwienie sprawy od złożenia przez stronę stosownego zabezpieczenia (art. 100 k.p.a.). Jeżeli organ administracji publicznej nie zawiesi postępowania i dokona oceny zagadnienia wstępnego we własnym zakresie, a następnie sąd w postępowaniu cywilnym rozstrzygnie to zagadnienie odmiennie od oceny przyjętej przez organ, jest to podstawa do wznowienia postępowania administracyjnego (art. 145 § 1 pkt 7 k.p.a.). Jeżeli postępowanie cywilne zostało już prawomocnie zakończone, wtedy aktualna jest kwestia znaczenia w postępowaniu administracyjnym prawomocnego orzeczenia sądowego. Przyjmuje się, że kwestię tę należy wtedy oceniać w świetle art. 365 § 1 k.p.c, zgodnie z którym orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej. Związanie to odnosi się więc także do organu, który prowadzi postępowanie administracyjne. Jednak w wypadku, gdy organ administracji publicznej wyda decyzję administracyjną w oparciu o prawomocne orzeczenie sądu wydane w postępowaniu cywilnym, a orzeczenie to zostanie następnie uchylone lub zmienione (np. w wyniku rozpoznania skargi kasacyjnej albo skargi o wznowienie postępowania), wówczas zachodzi podstawa do wznowienia postępowania administracyjnego (art. 145 § 1 pkt 8 k.p.a.). III. W ramach problematyki wpływu postępowania administracyjnego oraz wydanej w nim decyzji administracyjnej na postępowanie cywilne wyróżnić należy trzy możliwe sytuacje: 1) postępowanie cywilne zostało wszczęte przed postępowaniem administracyjnym, 2) postępowanie cywilne i postępowanie administracyjne toczą się równolegle, 3) postępowanie cywilne toczy się już po zakończeniu postępowania administracyjnego ostateczną decyzją. Ad. 1 i 2. W obu tych sytuacjach wchodzi w grę zawieszenie postępowania cywilnego. Zgodnie z art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c, sąd może zawiesić postępowanie z urzędu, jeżeli rozstrzygnięcie sprawy zależy od uprzedniej decyzji organu administracji publicznej. W wypadku, gdy postępowanie administracyjne nie jest jeszcze rozpoczęte, a jego rozpoczęcie zależy od wniosku strony, sąd wyznaczy termin do wszczęcia postępowania, w innych wypadkach może zwrócić się do 92 //. Zakres ochrony prawnej w sądowym postępowaniu cywilnym 12. Stosunek sądowego postępowania cywilnego do postępowania administracyjnego... 93 właściwego organu. Chodzi tu o zawieszenie postępowania cywilnego z tzw. przyczyn prejudycjalnych. Uzasadnieniem dla dopuszczalności zawieszenia postępowania cywilnego jest ewentualne znaczenie decyzji administracyjnej dla wyniku postępowania cywilnego (zob. uwagi poniżej pod ad. 3). Literalne brzmienie art. 177 § 1 pkt 3 wskazuje na to, że w omawianej sytuacji zawieszenie postępowania ma charakter fakultatywny. Oznacza to, że sąd powinien oceniać celowość zawieszenia postępowania cywilnego mając na względzie okoliczności każdej sprawy, w tym przede wszystkim to, jaka kwestia ma być przedmiotem decyzji administracyjnej, od której ma zależeć wynik postępowania cywilnego. Fakultatywność zawieszenia postępowania nie oznacza natomiast przyznania sądowi prawa do oceny w tym zakresie według dowolnego uznaniu sądu. W pewnych wypadkach może się okazać, że zawieszenie postępowania cywilnego w istocie rzeczy powinno nastąpić. Ad. 3. Zagadnienie znaczenia decyzji administracyjnej dla postępowania cywilnego nie jest uregulowane w kodeksie postępowania cywilnego. Nie ma przede wszystkim przepisu, który — podobnie jak art. 11 w wypadku prawomocnych wyroków skazujących wydanych w postępowaniu karnym — przewidywałby związanie sądu cywilnego decyzją administracyjną. W doktrynie znaczenie decyzji administracyjnej rozpatruje się w kategoriach „związania" sądu decyzją administracyjną lub też powinności sądu uwzględniania stanu prawnego będącego wynikiem decyzji administracyjnej10. Podobnie kwestię tę ujmuje Sąd Najwyższy w swoim orzecznictwie, który opowiada się za koncepcją „związania" sądu decyzją administracyjną11. Problem nie jest jednak jednolicie oceniany. Istnieje zapatrywanie, że sąd jest związany ostateczną decyzją administracyjną o charakterze konstytutywnym (stwarzającą nowy stan prawny) oraz decyzją deklaratoryjną, wydaną w sprawie administracyjnej w znaczeniu materialnym, czyli sprawie wynikającej ze stosunków z zakresu prawa administracyjnego. Nie ma natomiast związania ostateczną decyzją administracyjną o charakterze deklaratoryjnym, wydaną w sprawie — w ujęciu materialnym — cywilnej, lecz przekazanej na podstawie przepisów szczególnych do właściwości organów administracji publicznej12. Niekiedy z kolei znaczenie decyzji administracyjnej ujmuje się w ten sposób, że jest ona uważana za zdarzenie prawne, które wchodzi w skład okoliczności faktycznych sprawy i jako takie musi być przez sąd orzekający brane pod uwagę przy rozstrzyganiu danej sprawy13. Niezależnie od powyższych rozbieżności co do sposobu ujęcia zagadnienia znaczenia decyzji administracyjnej w postępowaniu cywilnym panuje jednak zgodność, że znaczenie to jest ograniczone wyłącznie do stanu prawnego będącego efektem wydania decyzji. W żadnym wypadku sąd w postępowaniu cywilnym 10 Zob. omówienie różnych zapatrywań u K. Piaseckiego, op. cit., s. 445 i n. 11 Por. np. uchwałę z 18 maja 1994 r., III CZP 69/94, OSNCP 1994, nr 12, poz. 233. 12 Tak wyraźnie J. Gudowski, op. cit., s. 23-24. 13 Tak S. Hanausek, op. cit., s. 31. nie jest związany ustaleniami faktycznymi, które poczynił organ administracji publicznej, wydając decyzję administracyjną. Wniosek taki jest oczywisty wobec braku w kodeksie postępowania cywilnego w odniesieniu do decyzji administracyjnych regulacji, która stanowiłaby odpowiednik art. 11, znajdującego zastosowanie do wyroków karnych. Przyjmując powinność sądu uwzględniania stanu prawnego wynikającego z decyzji administracyjnych, podnieść trzeba, że może to dotyczyć jedynie decyzji administracyjnych, które są ostateczne i które nie mogą być już zaskarżone do sądu administracyjnego. Jeśli decyzja nie jest jeszcze ostateczna, tj. może być jeszcze zmieniona lub uchylona w administracyjnym toku instancji (por. art. 16 § 1 k.p.a.), wtedy w grę nie wchodzi jeszcze kwestia znaczenia decyzji administracyjnej w postępowaniu cywilnym, lecz jedynie kwestia wpływu toczącego się postępowania administracyjnego na postępowanie cywilne. Gdy natomiast decyzja może być jeszcze zaskarżona albo została już zaskarżona do sądu administracyjnego, wtedy pojawia się dodatkowo problem wpływu postępowania sądowoadministracyjnego na postępowanie cywilne. Odrębną kwestią jest, czy powinność uwzględniania przez sąd w postępowaniu cywilnym stanu prawnego wynikłego z decyzji administracyjnej wyłącza możliwość powołania się w postępowaniu przed tym sądem na tzw. bezwzględną nieważność decyzji administracyjnej, która ma miejsce, gdy decyzja została wydana przez organ oczywiście niewłaściwy lub wprawdzie organ kompetentny, ale bez zachowania jakiejkolwiek procedury. W kwestii tej należy zająć stanowisko negatywne. Strona lub uczestnik postępowania cywilnego mogą powoływać się zatem przed sądem cywilnym na bezwzględną nieważność decyzji administracyjnejM. § 2. Stosunek sądowego postępowania cywilnego do postępowania sądowoadministracyjnego I. Zagadnienie stosunku sądowego postępowania cywilnego do postępowania sądowoadministracyjnego obejmuje również problemy rozgraniczenia obu rodzajów postępowań oraz wpływu jednego postępowania i wydawanych w nim rozstrzygnięć na drugie postępowanie. Sądy administracyjne sprawują w Polsce wymiar sprawiedliwości w sprawach zastrzeżonych ustawowo do ich właściwości (art. 175 ust. 1 i art. 177 Konstytucji RP). Przepis art. 184 Konstytucji RP postanawia, że Naczelny Sąd Administracyjny oraz inne sądy administracyjne sprawują, w zakresie określonym w ustawie, kontrolę działalności administracji publicznej; kontrola ta obejmuje również orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów Zob. ostatnio T. Wiśniewski, O aktualności koncepcji bezwzględnej nieważności niektórych decyzji administracyjnych, PS 2002, nr 6, s. 14 i n. 94 //. Zakres ochrony prawnej w sądowym postępowaniu cywilnym J ji Stosunek postępowania cywilnego do postępowania karnego 95 normatywnych terenowych organów administracji rządowej. Zgodnie z art. 1 § 1 i 2 ustawy z 25 lipca 2002 r. — Prawo o ustroju sądów administracyjnych (Dz.U. nr 153, poz. 1269), sądy administracyjne sprawują wymiar sprawiedliwości przez kontrolę działalności administracji publicznej oraz rozstrzyganie sporów kompetencyjnych i o właściwość między organami jednostek samorządu terytorialnego, samorządowymi kolegiami odwoławczymi i między tymi organami a organami administracji rządowej. Kontrola powyższa sprawowana jest pod względem zgodności z prawem, jeżeli ustawy nie stanowią inaczej. Postępowanie przed sądami administracyjnymi reguluje ustawa z 30 sierpnia 2002 r. — Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. nr 153, poz. 1270 z późn. zm.). Przepis art. 1 p.p.s.a. podaje definicję spraw sądowoadmionistracyjnych. Zgodnie z nim są to sprawy z zakresu kontroli działalności administracji publicznej oraz inne sprawy, do których przepisy p.p.s.a. stosuje się z mocy ustaw szczególnych. Zatem w sądowym postępowaniu cywilnym i w postępowaniu sądowoadminis-tracyjnym rozpoznawane są odmienne rodzaje spraw. Rozgraniczenie obu rodzajów postępowań polega na określeniu spraw, które w każdym z nich są rozpoznawane. Podkreślić należy, że sądowe postępowanie cywilne oraz postępowanie sądowoadministracyjne stanowią dwie odrębne drogi sądowego dochodzenia ochrony praw. Stąd należy mówić o drodze sądowej jako drodze postępowania przed sądami powszechnymi i Sądem Najwyższym (droga sądowa w znaczeniu przepisów kodeksu postępowania cywilnego; por. uwagi w rozdziale 11 powyżej) oraz o drodze sądowej jako drodze postępowania przed sądami administracyjnymi (drodze sądowej w rozumieniu przepisów p.p.s.a., por. art. 183 § 2 pkt 1 p.p.s.a.). Sąd nie może rozpoznać w postępowaniu cywilnym sprawy, która należy do postępowania sądowoadministracyjnego. W rozumieniu przepisów kodeksu postępowania cywilnego sytuacja taka oznacza niedopuszczalność drogi sądowej, skutkującą w zasadzie odrzuceniem pozwu lub wniosku w postępowaniu nieprocesowym (art. 199 § 1 pkt 1). Jednak zgodnie z art. 1991, sąd cywilny nie może odrzucić pozwu z tego powodu, że do rozpoznania sprawy właściwy jest sąd administracyjny, jeżeli sąd ten uznał się w tej sprawie za niewłaściwy. Z kolei w myśl art. 58 § 1 pkt 1 p.p.s.a. sąd administracyjny odrzuca skargę, jeżeli sprawa nie należy do jego właściwości. Sąd administracyjny nie może jednak z tego powodu odrzucić skargi, jeżeli w sprawie sąd powszechny uznał się za niewłaściwy (art. 58 § 4 p.p.s.a.). II. W sytuacji, w której postępowanie cywilne toczy się równolegle z postępowaniem sądowoadministracyjnym, w grę wchodzi zawieszenie postępowania sądowoadministracyjnego, jeżeli ewentualne orzeczenie, jakie zapadnie w postępowaniu cywilnym, miałoby znaczenie prejudycjalne dla rozstrzygnięcia sprawy administracyjnej. Według art. 125 § 1 pkt 1 p.p.s.a. sąd administracyjny może zawiesić postępowanie z urzędu, jeżeli rozstrzygnięcie sprawy sądowoadmini-stracyjnej zależy od wyniku innego toczącego się postępowania administracyjnego, sądowoadministracyjnego, sądowego lub przed Trybunałem Konstytucyjnym. Przepis ten ma na względzie również sądowe postępowanie cywilne, jednak z art. 125 § 2 p.p.a.a. wynika, że postępowanie cywilne musi się już toczyć, aby stanowiło podstawę zawieszenia postępowania sądowadministracyjnego. Dla oceny znaczenia prawomocnego orzeczenia sądowego wydanego w postępowaniu cywilnym dla postępowania sądowoadministracyjnego rozstrzygająca jest treść art. 365 § 1 k.p.c. Skoro prawomocne orzeczenie sądowe wydane w postępowaniu cywilnym wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, to należy uznać, że związanie to obejmuje także sądy administracyjne. Kodeks postępowania cywilnego nie zawiera przepisu, który regulowałby wprost kwestię zawieszenia postępowania cywilnego, gdy jego wynik zależy od uprzedniego wydania orzeczenia przez sąd administracyjny. Proponuje się jednak, aby stosować art. 177 § 1 pkt 3, który, jak wskazano powyżej, upoważnia sąd do zawieszenia postępowania cywilnego, jeżeli rozstrzygnięcie sprawy zależy od uprzedniej decyzji organu administracji publicznej. Celem postępowania sądowoadministracyjnego jest bowiem kontrola legalności m.in. decyzji administracyjnych. Skoro tak, to w sytuacji, gdy decyzja administracyjna, od której zależy rozstrzygnięcie sprawy cywilnej, może zostać zaskarżona albo została zaskarżona do sądu administracyjnego, to uzasadnia to zawieszenie postępowania cywilnego na mocy art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c.15. W wypadku gdy postępowanie cywilne toczy się po zakończeniu postępowania sądowoadministracyjnego, o znaczeniu w tym postępowaniu cywilnym orzeczenia sądu administracyjnego rozstrzyga art. 170 p.p.s.a. Przepis ten stanowi, że prawomocne orzeczenie sądu administracyjnego wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy i inne organy państwowe, a w przypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby. Związanie to obejmuje również sąd w postępowaniu cywilnym. Rozdział 13 STOSUNEK POSTĘPOWANIA CYWILNEGO DO POSTĘPOWANIA KARNEGO § 1. Rozgraniczenie obu rodzajów postępowania. Związek sprawy cywilnej ze sprawą karną I. Sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości w zakresie nienależą-cym do właściwości innych sądów (por. art. 1 § 2 p.u.s.p.). Wymiar sprawiedliwości sprawowany przez sądy powszechne obejmuje zatem przede wszystkim trzy Zob. W. Broniewicz, op. cit., s. 42; H. Dolecki, op. dt., s. 30. 96 //. Zakres ochrony prawnej w sądowym postępowaniu cywilnym zasadnicze segmenty spraw: karne i o wykroczenia oraz cywilne. Dla niniejszych uwag podstawowe znaczenie ma wyodrębnienie spraw karnych i cywilnych. Podział ten wynika z odmienności charakteru stosunków materialnoprawnych, regulowanych prawem cywilnym i prawem karnym. Sprawy cywilne —jak była mowa wyżej (zob. rozdział 1) — dotyczą ochrony praw podmiotowych wynikających ze stosunków normowanych przepisami prawa cywilnego i rodzinnego, a także prawa pracy. Sprawy karne zmierzają do realizacji norm prawa karnego poprzez stosowanie represji karnych w stosunku do winnych naruszenia nakazów i zakazów ustanowionych przez przepisy prawa karnego. Ze względu na specyfikę stosunków cywilnoprawnych i karnoprawnych podlegających ochronie w drodze sądowej tryb rozpoznawania i rozstrzygania spraw cywilnych i spraw karnych odbywa się w odrębnych formach procesowych. W związku z tym wyróżniamy postępowanie cywilne i postępowanie karne. Proces cywilny i proces karny są to dwie formy sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez sądy powszechne. Różnice między postępowaniem cywilnym a postępowaniem karnym nie wynikają z różnicy zadań wymiaru sprawiedliwości realizowanych przez sądy. Zadania te są wspólne dla cywilnego i karnego wymiaru sprawiedliwości i polegają na ochronie ustroju demokratycznego, praworządności, interesu publicznego oraz osobistych i majątkowych praw i interesów obywateli. Działalność sądów, zarówno w sprawach karnych, jak i cywilnych, zmierza bezpośrednio lub pośrednio do realizacji tych zadań. Dla rozgraniczenia procesu karnego i cywilnego decydującym kryterium jest bezpośredni cel procesu. O podziale spraw na cywilne i karne decyduje zawsze to, do jakiego celu ma zmierzać postępowanie sądowe w konkretnym wypadku. Celem tym może być bądź realizacja naruszonych lub zagrożonych praw podmiotowych, bądź ukaranie osoby winnej naruszenia norm porządku społecznego, na których straży stoją sankcje karne. Bez względu jednak na to, czy rozpoznanie sprawy przez sąd zmierza do realizacji praw podmiotowych (np. przez zasądzenie należności pieniężnej, nakaz wydania rzeczy, rozwiązanie stosunku prawnego), czy też do ukarania przestępcy, sąd orzeczeniem swoim realizuje zadania wymiaru sprawiedliwości. II. Pomimo odmienności celów postępowania cywilnego i postępowania karnego, pomiędzy sprawami cywilnymi i karnymi może w wielu przypadkach istnieć ścisła łączność. Mogą one pozostawać ze sobą w pewnym związku faktycznym lub prawnym. Idzie tu o przypadki, gdy sprawy cywilne i karne wynikają ze wspólnego lub pokrewnego stanu faktycznego albo gdy stany faktyczne będące podstawą tych spraw wpływają na sferę stosunków prawnych podlegających ocenie w innych sprawach. Wspólność stanu faktycznego sprawy cywilnej i sprawy karnej ma miejsce wówczas, gdy jeden i ten sam fakt lub zespół faktów (w szczególności ten sam czyn) jest podstawą do wszczęcia postępowania karnego, celem ukarania sprawcy, 13. Stosunek postępowania cywilnego do postępowania karnego 97 oraz podstawą do żądania ochrony praw podmiotowych w drodze postępowania cywilnego. Na przykład, fakt przywłaszczenia sumy pieniężnej może być jednocześnie podstawą faktyczną sprawy karnej i sprawy cywilnej. Przywłaszczenie jest czynem przestępnym, uzasadniającym zastosowanie sankcji karnej wobec sprawcy, a zarazem jako czyn niedozwolony stanowi źródło roszczeń majątkowych poszkodowanego w stosunku do sprawcy. Nie zawsze jednak skutki cywilnoprawne czynu przestępnego ograniczają się do kwestii odszkodowania. Niekiedy czyn przestępny rodzi ponadto inne skutki cywilnoprawne, i dlatego jego ustalenie w postępowaniu karnym może mieć istotne znaczenie przy rozstrzyganiu sprawy dotyczącej stosunków cywilnoprawnych. Bywają i sytuacje odwrotne, gdy ustalenie i ocena stosunku cywilnoprawnego może mieć istotne znaczenie dla oceny, czy dany czyn stanowi przestępstwo podlegające represji karnej. Na przykład, w myśl art. 928 k.c. niegodnym dziedziczenia jest ten, kto dopuścił się przestępstwa przeciwko spadkodawcy. W związku z tym ustalenie w procesie karnym, że oskarżony, któremu służą ustawowe prawa spadkowe, dopuścił się przestępstwa wobec spadkodawcy, będzie miało istotne znaczenie w postępowaniu o stwierdzenie praw do spadku. Sprawa karna i cywilna pozostają tutaj w ścisłym związku. Ustalenie w procesie karnym z art. 209 k.k., że powództwo o ustalenie ojcostwa oskarżonego w stosunku do pokrzywdzonego zostało w procesie cywilnym prawomocnie oddalone, skutkuje brakiem znamion przestępstwa. Odwrotnie, w razie istnienia prawomocnego wyroku, uznającego oskarżonego ojcem dziecka, ustalenie to w sprawie karnej z art. 209 k.k. będzie stanowić jedną z przesłanek stanu faktycznego. Jak z powyższego wynika, między sprawą cywilną a sprawą karną mogą istnieć dwojakiego rodzaju związki. Pierwsza grupa tych związków obejmuje wypadki, gdy jeden i ten sam czyn uzasadnia zastosowanie represji karnej wobec sprawcy, a zarazem uzasadnia jego odpowiedzialność cywilnoprawną i stanowi źródło roszczeń odszkodowawczych pokrzywdzonego. Druga grupa związków obejmuje wypadki, w których nie wchodzą w rachubę roszczenia odszkodowawcze, ale w których na skutek łączności stanu faktycznego sprawy cywilnej i sprawy karnej, ustalenie pewnych faktów w jednym postępowaniu może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy w drugim postępowaniu. Te związki między sprawami cywilnymi i karnymi oraz możność wzajemnego oddziaływania na siebie wyników postępowania cywilnego i karnego mają wpływ na unormowanie niektórych kwestii procesowych w sytuacjach, gdy związki takie zachodzą. Wzgląd na ekonomię procesową, tj. na oszczędność czasu i nakładu pracy sądów, stron, świadków i innych organów i osób, oraz tendencja do wyłączenia Możliwości rozbieżności orzecznictwa sądów w sprawach cywilnych i karnych, 98 //. Zakres ochrony prawnej w sądowym postępowaniu cywilnym 13. Stosunek postępowania cywilnego do postępowania karnego 99 niepożądanej z punktu widzenia praworządności oraz autorytetu sądów w oczach społeczeństwa, sprawiły, że w prawie procesowym zarówno cywilnym, jak i karnym od dawna wykształciły się pewne instytucje zmierzające do zapobieżenia rozbieżności orzecznictwa oraz do wyłączenia konieczności dwukrotnego prowadzenia postępowania sądowego w sprawach, w których ma miejsce wspólność stanów faktycznych. Instytucje te to: postępowanie adhezyjne (powództwo cywilne) w sprawach karnych oraz moc wiążąca (prejudycjalność) wyroków. Obok tych dwóch tradycyjnych instytucji, znanych w szerszym lub węższym zakresie na ogół wszystkim ustawodawstwom procesowym, wchodzi ponadto w rachubę instytucja zasądzania z urzędu w postępowaniu karnym odszkodowania na rzecz pokrzywdzonego (art. 415 § 4 k.p.k.) oraz orzekanie w postępowaniu karnym w przedmiocie roszczeń wynikających z popełnionego przestępstwa w ramach środków karnych (art. 415 § 5 k.p.k.). Instytucje te nie wyłączają wprawdzie możliwości odrębnego prowadzenia spraw cywilnych i karnych, nawet gdy między czynem przestępnym a roszczeniem cywilnym istnieje ścisły związek, a tym samym nie wyłączają w pełni możliwości rozbieżnych orzeczeń sądów w sprawach cywilnych i karnych. W poważnym jednak stopniu możliwość taką zmniejszają i pozwalają na znaczną oszczędność pracy sądów w przypadkach, gdy między sprawami cywilnymi a karnymi istnieją związki stanów faktycznych. Instytucje powództwa cywilnego w procesie karnym i prejudycjalność wyroków mają przede wszystkim na celu uniknięcie potrzeby dwukrotnego ustalania faktów istotnych dla oceny tak cywilnoprawnej, jak i karnoprawnej strony rozpoznawanych spraw. Wyłącza to potrzebę dwukrotnego przeprowadzania postępowania dowodowego, a tym samym pozwala na znaczną oszczędność czynności procesowych sądu, stron i innych osób. § 2. Dochodzenie roszczeń wynikających z przestępstwa I. W wypadkach gdy związek między sprawą cywilną a sprawą karną jest najściślejszy, tj. gdy jeden i ten sam czyn stanowi zarazem podstawę do zastosowania represji karnej i źródło cywilnoprawnych roszczeń odszkodowawczych w stosunku do sprawcy czynu, istnieje możliwość połączenia obu spraw w jednym postępowaniu, tj. jednoczesnego rozstrzygnięcia przez sąd o karnoprawnych i cywilnoprawnych skutkach czynu będącego przedmiotem rozpoznania sądu. Możliwość ta istnieje dzięki instytucji postępowania adhezyjnego (powództwa cywilnego) w procesie karnym. W myśl art. 12 roszczenie wynikające z przestępstwa może być dochodzone albo w postępowaniu cywilnym, albo w przypadkach przewidzianych w ustawie (tj. w k.p.k.) w postępowaniu karnym. Cytowany przepis ustanawia zatem podwójną drogę ochrony prawnej dla roszczeń wynikających z przestępstwa. Obok drogi ogólnej, jaką dla roszczeń cywilnoprawnych jest droga procesu cywilnego, roszczenia wynikające z przestępstwa mogą być dochodzone nadto w drodze szczególnej, tzw. w drodze postępowania adhezyjnego w procesie karnym. Z treści art. 12 wynika, że dochodzenie roszczeń wynikających z przestępstwa przed sądem karnym ma charakter fakultatywny. Postępowanie adhezyjne w procesie karnym nie jest jedyną, obligatoryjną drogą dochodzenia roszczeń wynikających z przestępstwa. Stanowi ono formę zastępczą w stosunku do drogi procesu cywilnego, ale drogi tej nie wyłącza. Wybór sposobu dochodzenia roszczeń wynikających z przestępstwa — bądź w drodze procesu cywilnego, bądź w trybie powództwa cywilnego w procesie karnym — należy do osoby uprawnionej, pozostaje w sferze jej dyspozycji. Artykuł 12 ma zatem charakter normy dys-pozytywnej. Jakkolwiek dochodzenie roszczeń wynikających z przestępstwa w trybie powództwa cywilnego w procesie karnym zależy od woli pokrzywdzonego, to jednak dokonany raz wybór drogi dochodzenia roszczenia wiąże powoda. Pokrzywdzony, który wytoczył powództwo cywilne przed sąd karny, nie może następnie o to samo roszczenie wytoczyć powództwa przed sąd cywilny, chyba że postępowanie karne zostało umorzone lub powództwo cywilne zostało pozostawione bez rozpoznania. I odwrotnie — wytoczenie powództwa o roszczenie wynikające z przestępstwa przed sąd cywilny stoi na przeszkodzie dochodzeniu tego roszczenia w procesie karnym. Pod tym względem między postępowaniem adhezyjnym a procesem cywilnym zachodzi wzajemny stosunek i oddziaływanie jak między dwoma procesami cywilnymi. Wytoczenie powództwa cywilnego w procesie karnym stwarza zawisłość sporu {lis pendens) i stanowi ujemną przesłankę procesową w procesie cywilnym. I odwrotnie — zawisłość sporu przed sądem cywilnym stwarza przeszkodę procesową dla rozpoznania powództwa cywilnego w procesie karnym i powoduje odmowę przyjęcia lub pozostawienie go bez rozpoznania (art. 65 § 1 pkt 4 i art. 65 § 3 k.p.k.). Podobnie prawomocne rozstrzygnięcie przez sąd o roszczeniach pokrzywdzonego w procesie karnym stwarza powagę rzeczy osądzonej i stanowi ujemną przesłankę dla ponownego rozpoznania sprawy w procesie cywilnym. Jeżeli jednak zasądzone przez sąd karny odszkodowanie nie pokrywa całej szkody lub nie stanowi pełnego zadośćuczynienia za krzywdę, pokrzywdzony może dochodzić dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym (art. 415 § 6 k.p.k.). Prawomocny wyrok zapadły w postępowaniu cywilnym, w przedmiocie roszczeń pokrzywdzonego stanowi przeszkodę do rozpoznania powództwa cywilnego w procesie karnym i powoduje odmowę przyjęcia go lub pozostawienie go bez rozpoznania (art. 65 § 1 pkt 4 i art. 65 § 3 k.p.k.). Postępowanie adhezyjne jest instytucją procesu karnego i odbywa się według przepisów kodeksu postępowania karnego. Jednakże celem tego postępowania jest rozstrzygnięcie o roszczeniach cywilnoprawnych powoda cywilnego w stosunku do oskarżonego, a zatem cel ten jest identyczny z celem procesu cywilnego. W jednym i w drugim postępowaniu chodzi o realizację praw podmiotowych Pokrzywdzonego. Postępowanie adhezyjne jest więc formą rozpoznania sprawy cywilnej w ramach procesu karnego, dopuszczaną ze względu na współ ność 100 //. Zakres ochrony prawnej w sądowym postępowaniu cywilnym podstawy faktycznej sprawy cywilnej i sprawy karnej. W kwestiach dotyczących powództwa cywilnego, a nieunormowanych przez przepisy kodeksu postępowania karnego, stosuje się odpowiednio przepisy obowiązujące w postępowaniu cywilnym (art. 70 k.p.k.). Problematyką postępowania adhezyjnego jako instytucji związanej z postępowaniem karnym zajmuje się szerzej nauka procesu karnego. II. W pewnych wypadkach orzeczenie o roszczeniach majątkowych wynikających z przestępstwa może nastąpić nawet mimo niewytoczenia powództwa cywilnego. Stosownie do art. 415 § 4 k.p.k. w razie skazania oskarżonego sąd może zasądzić odszkodowanie na rzecz pokrzywdzonego także z urzędu, chyba że ustawa (czyli przepisy kodeksu postępowania karnego w związku z przepisami kodeksu karnego) stanowi inaczej. I tak na przykład sąd nie zasądzi odszkodowania z urzędu w sytuacji, gdy zgodnie z art. 46 § 1 k.k. orzekł o obowiązku naprawienia przez skazanego wyrządzonej szkody w całości (por. art. 415 § 7 k.p.k.). Sąd nie zasądzi odszkodowania z urzędu również w sytuacjach, w których powództwo cywilne byłoby niedopuszczalne z przyczyn wskazanych w art. 65 § 1 pkt 2, 4 lub 5 k.p.k. Na tle tego przepisu wyłaniają się również pewne kwestie co do stosunku instytucji zasądzania odszkodowania z urzędu w postępowaniu karnym do postępowania cywilnego. W szczególności wyłania się kwestia, czy i w jakim zakresie możność zasądzenia odszkodowania przez sąd karny z urzędu wyłącza możliwość dochodzenia odszkodowania wynikającego z danego przestępstwa w procesie cywilnym, i odwrotnie, czy wystąpienie przez pokrzywdzonego o odszkodowanie na drodze procesu cywilnego wyłącza możność zasądzenia go z urzędu w procesie karnym. Gdy chodzi o wpływ instytucji zasądzania odszkodowania z urzędu na postępowanie cywilne, to niewątpliwie w razie prawomocnego zasądzenia w postępowaniu karnym odszkodowania pokrzywdzony nie może dochodzić już tego roszczenia w procesie cywilnym w granicach sumy zasądzonej przez sąd karny. Natomiast wyrok sądu karnego nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu przez pokrzywdzonego dalszych roszczeń odszkodowawczych, jeśli sąd karny nie zasądził, zdaniem pokrzywdzonego, pełnej równowartości szkody (art. 415 § 6 k.p.k.). Powstaje też pytanie, czy wszczęcie sprawy karnej, w której może być zasądzone z urzędu odszkodowanie, stwarza zawisłość sporu w stosunku do procesu cywilnego, a jeśli tak, to od kiedy: czy już od chwili wniesienia aktu oskarżenia, czy też od innego momentu. Nie rozwijając tutaj szerzej tej kwestii, przyjąć należy, że o zawisłości sporu w stosunku do procesu cywilnego, stwarzającej przeszkodę do dochodzenia w tym procesie roszczeń majątkowych wynikających z przestępstwa, w razie wszczęcia sprawy karnej dotyczącej przestępstwa, w którego wyniku powstała szkoda, mówić można dopiero od chwili, gdy sąd karny I instancji wyda wyrok zasądzający odszkodowanie z urzędu. Stosunek postępowania cywilnego do postępowania karnego 101 Natomiast w sytuacji odwrotnej przyjąć należy, że sąd karny nie może zasądzić na rzecz pokrzywdzonego odszkodowania z urzędu, gdy o to samo roszczenie toczy się już postępowanie w sądzie cywilnym lub, gdy o tym roszczeniu rozstrzygnął już sąd cywilny. Proces cywilny stwarza więc skutki zawisłości sporu wobec postępowania karnego, w którym mogłoby nastąpić zasądzenie odszkodowania z urzędu, a prawomocny wyrok wydany w procesie cywilnym stwarza w takiej sytuacji powagę rzeczy osądzonej, którą musi uwzględnić sąd karny. Do takich wniosków dochodzimy, stosując przepis art. 65 § 1 pkt 4 k.p.k w zw. z art. 415 § 4 zdanie drugie k.p.k. III. Istnieje wreszcie możliwość, że sąd w postępowaniu karnym orzeknie w przedmiocie roszczeń cywilnoprawnych wynikających z popełnienia przestępstwa w ramach środków karnych (nawiązki lub obowiązku naprawienia szkody). W razie skazania oskarżonego lub warunkowego umorzenia postępowania w wypadkach wskazanych w ustawie sąd orzeka nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę nie orzeka się, jeżeli roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono (art. 415 § 5 k.p.k.). Orzeczenie nawiązki na rzecz poszkodowanego, obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną szkodę jest zatem wyłączone, gdy sąd w postępowaniu cywilnym wcześniej orzekł prawomocnie o roszczeniu wynikającym z popełnienia przestępstwa lub jeżeli sprawa o takie roszczenie toczy się przed sądem w postępowaniu cywilnym. Z drugiej strony należy przyjąć, że w związku z możliwością orzeczenia nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę przez sąd w procesie karnym, podobnie jak w wypadku możliwości zasądzenia odszkodowania z urzędu (art. 415 § 4 k.p.k.), wszczęcie sprawy karnej nie stwarza zawisłości sporu w stosunku do procesu cywilnego, którego przedmiotem miałoby być roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa. O zawisłości sporu w stosunku do procesu cywilnego, stwarzającej przeszkodę do dochodzenia w tym procesie roszczeń majątkowych wynikających z przestępstwa, w razie wszczęcia sprawy karnej dotyczącej tego przestępstwa, można mówić dopiero od chwili, gdy sąd karny I instancji orzekł o środkach na podstawie art. 415 § 5 k.p.k. Jeżeli obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązka orzeczona na rzecz pokrzywdzonego nie pokrywają całej szkody lub nie stanowią pełnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, pokrzywdzony może dochodzić dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym (art. 415 § 6 k.p.k.). Warto wreszcie zauważyć, że gdy sąd orzeka o nawiązce na rzecz pokrzywdzonego, obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynieniu za doznaną krzywdę, nie orzeka merytorycznie (pozostawia bez rozpoznania) o powództwie cywilnym ani też nie zasądza odszkodowania z urzędu (art. 415 § 7 k.p.k.). 102 //. Zakres ochrony prawnej w sądowym postępowaniu cywilnym § 3. Wpływ wyroku i procesu karnego na postępowanie cywilne oraz wyroku i postępowania cywilnego na proces karny I. Skoro dochodzenie roszczeń wynikających z przestępstwa w procesie karnym ma charakter fakultatywny, pokrzywdzony, który nie wytoczył w tym procesie powództwa cywilnego, może dochodzić swego roszczenia na drodze procesu cywilnego już po zapadnięciu wyroku karnego, ustalającego popełnienie czynu przestępnego i skazującego oskarżonego. Powstaje kwestia, czy wyrok sądu karnego ma mieć znaczenie w procesie cywilnym i na czym znaczenie to ma polegać. Pominięcie wyroku karnego prowadziłoby do konieczności ponownego ustalenia w procesie cywilnym stanu faktycznego i ponownego przeprowadzenia postępowania dowodowego. W zależności od zakresu przeprowadzonych dowodów i ich oceny przez sądy w obu postępowaniach, ustalenia faktyczne w postępowaniu cywilnym mogłyby wypaść niekiedy odmiennie od ustaleń zawartych w wyroku karnym, co prowadziłoby do rozbieżności orzecznictwa. Podobna sytuacja odnosi się do przypadków, gdy proces cywilny nie dotyczy wprawdzie roszczeń majątkowych wynikających z przestępstwa, ale gdy dla rozstrzygnięcia sprawy mają istotne znaczenie fakty ustalone w wyroku karnym. Na przykład w procesie rozwodowym powód powołuje się na to, że jego małżonek popełnił przestępstwo hańbiące. Powstaje pytanie, czy sąd cywilny ma fakt popełnienia przestępstwa badać samodzielnie, czy też może oprzeć się na ustaleniach sądu karnego. Przyjęcie pierwszej możliwości mogłoby także prowadzić do rozbieżności orzeczeń w procesie cywilnym i w procesie karnym w zakresie ustaleń faktycznych w nich zawartych. Omawiany problem powstaje również, gdy idzie o znaczenie, jakie przypisać należy ustaleniom zawartym w wyroku sądu cywilnego dla procesu karnego. Na przykład, czy w procesie karnym o bigamię, w razie istnienia wyroku sądu cywilnego unieważniającego pierwsze małżeństwo oskarżonego, sąd karny powinien wyrok ten uwzględnić, czy też jest uprawniony do samodzielnego rozstrzygnięcia kwestii, czy istniały podstawy do uznania poprzedniego małżeństwa za nieważne. I w takiej sytuacji grozić mogłoby niebezpieczeństwo rozbieżności orzeczeń sądu cywilnego i sądu karnego. Chcąc niebezpieczeństwo to w takich i podobnych wypadkach wyłączyć przynajmniej w pewnym zakresie, prawo procesowe przyznaje niektórym kategoriom wyroków wydanych w jednym postępowaniu moc wiążącą w innym postępowaniu. Może wchodzić w rachubę moc wiążąca wyroków karnych w postępowaniu cywilnym i wyroków cywilnych w postępowaniu karnym. W szczególności rozległa problematyka wynika co do związania sądu w sprawie cywilnej wyrokiem karnym. Moc wiążąca wyroku karnego w sprawie cywilnej oznacza, że ustalenia faktyczne wyroku karnego obowiązują sąd cywilny i nie mogą być w postępowaniu cywilnym obalone ani pominięte. Ta moc wiążąca wyroku /3 Stosunek postępowania cywilnego do postępowania karnego 103 karnego w postępowaniu cywilnym określana jest zwykle w nauce prawa proceso-wego jako prejudycjalność wyroków karnych16. Sprawa zakresu mocy wiążącej wyroków jest różnie unormowana w różnych systemach prawa procesowego. Jedne systemy opierają się na bezwzględnym priorytecie wyroku karnego i rozciągnięciu jego powagi rzeczy osądzonej na postępowanie cywilne, inne nadają wyrokowi karnemu znaczenie domniemania prawnego lub tylko środka dowodowego; jedne przyznają moc wiążącą wszelkim wyrokom karnym, inne ograniczają ją tylko do wyroków skazujących. II. Sprawę znaczenia wyroków karnych w postępowaniu cywilnym w naszym ustawodawstwie normuje art. 11. Przyznaje on moc wiążącą dla sądu cywilnego ustaleniom „wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełniania przestępstwa". Z treści art. 11 wynika, że moc wiążącą w postępowaniu cywilnym mają jedynie ustalenia co do popełnienia przestępstwa zawarte w prawomocnym wyroku skazującym. Tym samym nie została przyznana moc wiążąca ustaleniom wyroków karnych uniewinniających. Wiąże się to z faktem, że pojęcie winy w rozumieniu prawa karnego nie jest identyczne z pojęciem winy w rozumieniu prawa cywilnego. Pewien czyn, który nie stanowi przestępstwa w świetle kodeksu karnego, może przedstawić się jednak jako czyn niedozwolony w świetle prawa cywilnego i może rodzić obowiązek odszkodowania ze strony sprawcy. Dlatego sąd cywilny nie jest związany faktem uniewinnienia oskarżonego przez sąd karny od zarzutu przestępstwa i może samodzielnie badać, czy oskarżony dopuścił się czynu, który skutkuje jego odpowiedzialności za szkodę. Należy jednak zauważyć, że rozwiązanie przyjęte przez art. 11 jest słuszne, gdy chodzi o wypadki, w których sąd karny uniewinnia oskarżonego z braku dowodów winy lub z braku znamion przestępstwa w zarzucanym czynie. Natomiast nie daje się ono uzasadnić, gdy sąd karny na podstawie przeprowadzonych dowodów ustala, że oskarżony nie popełnił zarzucanego mu czynu (bądź dlatego, że czynu dopuściła się inna osoba, bądź dlatego, że sąd ustalił, iż czyn w rzeczywistości nie miał miejsca). Jednakże rozróżnienie wyroków uniewinniających w celu przyznania niektórym z nich mocy wiążącej, a odmówienia jej innym, powodowa- Termin prejudycjalność występuje tu w szerokim znaczeniu. Przez prejudycjalność orzeczenia we właściwym znaczeniu rozumie się decydujące (przesądzające) znaczenie, jakie ma rozstrzygnięcie jednej sprawy (kwestii prawnej) dla rozstrzygnięcia drugiej sprawy (np. wyrok ustalający ojcostwo ma znaczenie prejudycjalne w sprawie o alimenty). Orzeczenie prejudycjalne (praeiudicium, prejudykat) roa moc wiążącą w innym postępowaniu w zakresie rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego, co obejmuje akże związanie ustaleniami faktów mających znaczenie dla ustalenia stanu prawnego. Natomiast gdy chodzi o moc wiążącą wyroku karnego w postępowaniu cywilnym (poza wypadkami szczególnymi, gdy n°rma materialnoprawna lub procesowa odwołuje się do wyroku karnego jako elementu stanu Etycznego), to wiąże on sąd w sprawie cywilnej tylko ustaleniami co do popełnienia przestępstwa, a więc ustaleniami faktycznymi. Objęcie związania sądu w sprawie cywilnej tymi ustaleniami wyroku karnego mianem prejudycjalności uzasadnia konieczność rozróżniania pojęcia prejudycjalności w znaczeniu ścisłym i szerokim. 104 //. Zakres ochrony prawnej w sądowym postępowaniu cywilnym 13. Stosunek postępowania cywilnego do postępowania karnego 105 łoby trudności w praktyce, wymagałoby bowiem badania przez sąd w postępowaniu cywilnym, z jakich przyczyn nastąpiło uniewinnienie oskarżonego. Nie mają również mocy wiążącej dla sądu w postępowaniu cywilnym wyroki karne umarzające postępowanie z powodu okoliczności wyłączającej dopuszczalność postępowania karnego (umorzenie bezwarunkowe), jak też wyroki umarzające postępowanie karne warunkowo (art. 414 k.p.k.). Wyroki te nie stanowią wyroków skazujących. Artykuł 11 przyznaje moc wiążącą ustaleniom prawomocnych wyroków skazujących, zapadłych w postępowaniu karnym. To sformułowanie cytowanego przepisu obejmuje zarówno wyroki skazujące sądów powszechnych, jak i sądów wojskowych, które jako sądy szczególne sprawują karny wymiar sprawiedliwości w zakresie przekazanym im przez ustawę. Natomiast ustalenia zawarte w orzeczeniach innych organów, choćby miały charakter orzeczeń skazujących, nie są wiążące dla sądu w postępowaniu cywilnym (np. orzeczenia sądów dyscyplinarnych). Moc wiążącą ma jedynie wyrok prawomocny. Nieprawomocny wyrok skazujący sądu karnego (tj. wyrok sądu I instancji, który uległ lub może ulec zaskarżeniu do sądu II instancji) nie ma znaczenia wiążącego dla sądu cywilnego. Również nie ma takiego znaczenia wyrok skazujący w przypadku, gdy przed jego uprawomocnieniem postępowanie karne zostało umorzone (np. z powodu amnestii). Moc wiążącą dla sądu cywilnego mają jedynie zawarte w wyroku skazującym ustalenia co do popełnienia przestępstwa. Chodzi tu o ustalenie co do popełnienia przez oskarżonego czynu, który wypełnia dyspozycję normy karnej i zostaje mu przypisany jako przestępstwo. Ustalenia takie zawarte są w sentencji wyroku karnego (por. art. 413 k.p.k.). Sąd cywilny wiążą zawarte w sentencji wyroku karnego ustalenia wszystkich okoliczności składających się na stan faktyczny przestępstwa, a więc: podmiot przestępstwa (osoba sprawcy), czyn przypisany oskarżonemu (np. przywłaszczenie, uszkodzenie ciała, podrobienie dokumentu) i przedmiot przestępstwa (np. towar lub inne mienie przywłaszczone). Natomiast inne ustalenia faktyczne sądu karnego, dotyczące okoliczności ubocznych i zawarte w uzasadnieniu wyroku, nie są wiążące dla sądu cywilnego (np. ustalenia dotyczące zachowania się pokrzywdzonego). Należy pamiętać, że przyznanie mocy wiążącej ustaleniom wyroku karnego stanowi odstępstwo od zasady bezpośredniości postępowania, jednej z naczelnych zasad procesu cywilnego, a także zasady swobodnej oceny dowodów — i dlatego zakres okoliczności, które nie podlegają sprawdzeniu przez sąd cywilny, nie może być rozszerzany. Wykładnia art. 11 musi być bardzo ścisła, a nawet zwężająca, aby stosowanie tego przepisu nie naruszało tych zasad i niezawisłości sądu cywilnego. Jedną z istotnych dla praktyki sądowej kwestii jest zagadnienie, czy zawarte w wyroku karnym ustalenie wysokości szkody pokrzywdzonego jest wiążące dla sądu cywilnego. Odpowiedź na to pytanie nie może być jednolita. Jeżeli określenie wysokości szkody przez sąd karny ma charakter ocenny i stanowi ustalenie posiłkowe, nie wiąże ono sądu cywilnego. Na przykład, gdy w wyroku karnym zawarte jest ustalenie, że oskarżony przywłaszczył sobie towar wartości 5000 złotych, w postępowaniu cywilnym wiążące jest jedynie ustalenie faktu przywłaszczenia określonego gatunkowo i ilościowo towaru, natomiast kwestia jego wartości podlega ocenie sądu cywilnego. Jeżeli natomiast ustalenie wysokości szkody przez sąd karny wynika bezpośrednio z ustalenia przedmiotu przestępstwa i jeśli tym samym ustalenie to stanowi jeden z elementów stanu faktycznego czynu przestępnego przypisanego oskarżonemu, uznać należy, że ustalenie takie jest wiążące dla sądu cywilnego. Na przykład, jeśli sąd karny ustalił w swym wyroku, że oskarżony dopuścił się przywłaszczenia kwoty 1000 złotych, ustalenie to obowiązuje w postępowaniu cywilnym i sąd nie może w tym postępowaniu dopuścić dowodów na okoliczność, że kwota przywłaszczona przez pozwanego (oskarżonego w procesie karnym) wynosiła tylko 500 zł. Ustalenia prawomocnych wyroków skazujących sądów karnych obowiązują sąd nie tylko w procesie cywilnym, ale także w postępowaniu nieprocesowym, stosownie do art. 13 § 2 (np. wyrok karny skazujący spadkobiercę za sfałszowanie testamentu spadkodawcy będzie obowiązywał sąd spadkowy w postępowaniu o stwierdzenie praw do spadku). Ponadto wyroki karne mają moc bezwzględnie obowiązującą i wiążącą, gdy wywołują skutki prawotwórcze i oddziałują na sytuację prawną pewnych osób. Na przykład, orzeczenie przez sąd karny środka karnego w postaci pozbawienia praw publicznych wiąże sąd cywilny i nie może być pominięte w postępowaniu dotyczącym ustanawiania opiekuna (art. 148 § 1 k.r.o.). III. Zasada mocy obowiązującej w postępowaniu cywilnym ustaleń co do popełnienia przestępstwa zawartych w wyroku karnym skazującym jest bezwzględnie obowiązująca w stosunku do sprawcy przestępstwa, który jako strona w procesie cywilnym nie może podważać ustaleń wyroku karnego skazującego go za popełnienie przestępstwa. Natomiast od zasady tej dopuszcza się w pewnym zakresie odstępstwa w stosunku do osoby, która jest stroną w procesie cywilnym, ale nie była oskarżona w procesie karnym. Stosownie do art. 11 zdanie drugie, osoba taka może powoływać się w postępowaniu cywilnym na wszelkie okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną. Przepis ten ma zastosowanie względem osób, które, mimo iż nie były oskarżone w procesie karnym, ponoszą odpowiedzialność cywilną za szkodę spowodowaną przestępstwem. Chodzi tu o wypadki odpowiedzialności za cudze czyny (art. 429, 430 k.c.) lub z tytułu ryzyka (art. 435 i 436 k.c). W związku z cytowanym przepisem wyłania się problem, czy osoba, która nie yia oskarżona w procesie karnym, a która odpowiada za szkodę spowodowaną 106 //. Zakres ochrony prawnej w sądowym postępowaniu cywilnym przez osobę skazaną wyrokiem karnym, może powoływać się w postępowaniu cywilnym także na okoliczności, które wyłączają winę osoby skazanej i tym samym podważają ustalenia co do popełnienia przez tę osobę przestępstwa, a w rezultacie podważają zasadność wyroku skazującego. Tekst art. 11 zdanie drugie nie przesądza tej kwestii w sposób wyraźny. Judykatura Sądu Najwyższego, jak dotychczas, również nie przesądziła tej kwestii w sposób stanowczy. Orzeczenia Sądu Najwyższego dotyczące tego zagadnienia przyjmują różną wykładnię cytowanego przepisu —jedne dopuszczają możliwość obrony osoby odpowiedzialnej za szkodę spowodowaną przez oskarżonego, opartą na zaprzeczeniu, by oskarżony dopuścił się czynu, za który został skazany, inne możliwość taką wyłączają17. Również w doktrynie kwestia ta wywołała kontrowersje. Biorąc pod uwagę ratio legis art. 11, którą jest tendencja do wyłączenia rozbieżności między orzeczeniami karnymi i cywilnymi, należy uznać, że prawidłowa wykładnia art. 11 zdanie drugie nie pozwala przyjąć, aby osoba, o jakiej mowa, mogła obalać ustalenia wyroku karnego co do popełnienia przestępstwa przez osobę skazaną. Przemawia za tym też wykładnia historyczna; art. 7 § 2 dawnego kodeksu postępowania cywilnego przewidywał bowiem wyraźnie, że osoba, która nie była oskarżona w procesie karnym, mogła obalać ustalenia wyroku karnego w postępowaniu cywilnym. Opuszczenie tego sformułowania w art. 11 świadczy, że ustawodawca nie brał pod uwagę możności obalenia ustaleń wyroku karnego w postępowaniu cywilnym. Zatem osoba, która nie była oskarżona w procesie karnym, i która występuje jako strona w procesie cywilnym (lub jako uczestnik postępowania nieprocesowego), może powoływać się w postępowaniu cywilnym na wszelkie okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną poza obalaniem ustaleń co do popełnienia przestępstwa przez osobę skazaną (np. osoba powierzająca wykonanie czynności drugiemu jako pozwana z tytułu odpowiedzialności za szkodę spowodowaną przez tego, któremu powierzyła wykonanie czynności, może powoływać się na to, że szkoda wyrządzona przez niego nie została wyrządzona przy wykonywaniu czynności lub że nie ponosi winy w wyborze)18. IV. Rozpatrując wpływ procesu karnego na postępowanie cywilne, należy rozróżnić następujące trzy możliwe sytuacje: 1. Postępowanie cywilne toczy się już po prawomocnym zakończeniu postępowania karnego. 2. Postępowanie cywilne i karne toczą się równocześnie. 3. Postępowanie cywilne zostało wszczęte przed wszczęciem postępowania karnego. Ad 1. Pierwsza sytuacja kształtuje się różnie, zależnie od tego, czym zakończyło się postępowanie karne. Jeśli zapadł w nim prawomocny wyrok skazujący, 13 I Stosunek postępowania cywilnego do postępowania karnego 107 17 Orzeczenia- 1) z 6 marca 1967 r., II CR 410/66, OSNCP 1967, nr 10, poz. 178 oraz PiP 1969, nr 1, s. 206 z glosą K. Piaseckiego i 2) z 16 czerwca 1967 r., III PRN 9/67, OSPiKA 1968, nr 12, Z Inaczej W. Siedlecki, Z. Świeboda, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2004, s. 48. I °p; I poi I zos 1 jes wtedy zagadnienie sprowadza się do znaczenia tego wyroku w postępowaniu cywilnym, co zostało już szerzej omówione poprzednio. Jeśli postępowanie karne zakończyło się w inny sposób (umorzeniem, wyrokiem uniewinniającym), to nie wywiera ono żadnego wpływu na postępowanie cywilne. Ad 2. Wobec przyjęcia zasady, iż ustalenia wyroku karnego co do popełnienia przestępstwa obowiązują sąd cywilny, jest uzasadnione, aby w przypadkach, gdy między sprawą cywilną a sprawą karną istnieje związek, w szczególności, gdy sprawa cywilna dotyczy roszczeń wynikających z przestępstwa lub innych skutków cywilnoprawnych przestępstwa — jeżeli jest to możliwe, najpierw nastąpiło rozstrzygnięcie sprawy karnej i by sąd w postępowaniu karnym najpierw ustalił, czy przestępstwo zostało popełnione. W związku z tym art. 177 § 1 pkt 4 przewiduje możliwość zawieszenia postępowania cywilnego: „jeżeli ujawni się czyn, którego ustalenie w drodze karnej mogłoby wywrzeć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej". Zawieszenie postępowania cywilnego nie ma jednak charakteru obligatoryjnego. Zależy ono w każdym przypadku od decyzji sądu, który oceni, czy zachodzi potrzeba wstrzymania biegu sprawy cywilnej do czasu zakończenia sprawy karnej. Nie jest to jednak równoznaczne z dowolnym uznaniem sądu. Sąd Najwyższy słusznie wyjaśnił w swych orzeczeniach, że użyte w art. 177 k.p.c. sformułowanie: „sąd może [...]", nie oznacza pozostawienia kwestii zawieszenia postępowania do dowolnego uznania sądu, lecz nakłada na sąd obowiązek rozważenia okoliczności i wydania decyzji celowej w danej sprawie. Zawieszenie postępowania cywilnego trwa w zasadzie aż do chwili uprawomocnienia się orzeczenia w sprawie karnej. Sąd może jednak i przedtem, stosownie do okoliczności, podjąć dalsze postępowanie (art. 180 pkt 4), np. gdy postępowanie w sprawie karnej uległo zawieszeniu i nie ma widoków na rychłe zakończenie. Ad 3. Jeśli postępowanie w sprawie cywilnej zostało wszczęte przed wszczęciem postępowania karnego, i jeśli w toku postępowania cywilnego ujawni się czyn, którego ustalenie w drodze karnej mogłoby mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej, wówczas sąd może spowodować wszczęcie postępowania karnego, i może zawiesić postępowanie cywilne. Jeżeli wszczęcie postępowania karnego zależy od wniosku strony (np. w przypadku art. 278 § 4 k.k.), sąd zakreśli JeJ termin do wszczęcia postępowania, a w innych przypadkach może zwrócić się 0 to do właściwego organu, tj. przede wszystkim do prokuratora (art. 177 § 2). Niekiedy późniejsze postępowanie karne może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej prawomocnie wcześniej osądzonej. Jeśli mianowicie już po uprawomocnieniu się wyroku w sprawie cywilnej ujawni się, że wyrok został oparty na dokumencie podrobionym lub przerobionym albo został uzyskany za Pomocą przestępstwa (np. na skutek fałszywego zeznania świadka), a fakty te Zostały ustalone prawomocnym wyrokiem karnym skazującym, wówczas możliwe jest Wznowienie zakończonego postępowania cywilnego i ponowne rozpoznanie 108 //. Zakres ochrony prawnej w sądowym postępowaniu cywilnym 3, Stosunek postępowania cywilnego do postępowania karnego 109 i rozstrzygnięcie sprawy (art. 403 § 1 pkt 1 i 2 oraz art. 404). Jeżeli jednak postępowanie karne nie może być wszczęte albo zostało umorzone z innych przyczyn niż brak dowodów (np. wskutek amnestii lub śmierci świadka, który złożył fałszywe zeznania), wówczas można mimo to żądać wznowienia postępowania cywilnego. W takiej sytuacji ustalenia, czy czyn przestępny, mający wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej, został istotnie popełniony, dokona sąd cywilny (art. 404). Szczególny wypadek zachodzi, gdy wyrok w sprawie cywilnej oparty został na ustaleniach prawomocnego wyroku karnego skazującego co do popełnienia przestępstwa, stosownie do art. 11, a następnie, już po uprawomocnieniu, wyrok karny został uchylony wskutek wznowienia postępowania karnego. Okoliczność ta nie może oczywiście pozostawać bez wpływu na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej i stanowi również podstawę do żądania wznowienia postępowania cywilnego (art. 403 § 1 pkt 1). V. Jeżeli chodzi o moc wiążącą orzeczeń cywilnych w postępowaniu karnym, to wchodzi ona w rachubę tylko w pewnym zakresie. Wprawdzie — stosownie do art. 365 § 1 k.p.c. — zasadą jest, że prawomocne orzeczenie cywilne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, ale także inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, jednakże istotne odstępstwo od tej zasady przewidziano, gdy chodzi o związanie sądu karnego. Stosownie do § 2 art. 365: „kodeks postępowania karnego określa, w jakim zakresie orzeczenia sądu cywilnego nie wiążą sądu w postępowaniu karnym". W świetle przepisów k.p.k. związanie sądu karnego orzeczeniem cywilnym przewidziane jest tylko co do orzeczeń konstytutywnych. W zasadzie postępowanie cywilne nie wywiera wpływu na proces karny. W świetle art. 8 § 1 k.p.k. sąd karny dokonuje samodzielnie ustaleń faktycznych i rozstrzyga wszelkie zagadnienia prawne wynikające w toku postępowania, i nie jest związany orzeczeniami innych sądów i organów. Dotyczy to również kwestii prawnych z dziedziny prawa cywilnego, które mogą mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy karnej (np. ustalenie tytułu własności rzeczy, stanowiącej przedmiot przestępstwa). Kwestie te sąd karny ocenia i rozstrzyga również samodzielnie, dokonując w tym zakresie własnych niezbędnych ustaleń faktycznych i nie jest obowiązany wyczekiwać na rozstrzygnięcie sądu cywilnego. Jeżeli jednak w danej sprawie zapadł już prawomocny wyrok sądu cywilnego, to sąd karny musi uwzględnić stan prawny stworzony wyrokiem cywilnym mającym charakter konstytutywny, tzn. wyrokiem zapadłym na skutek powództwa o ukształtowanie stosunku prawnego. Stwierdza to wyraźnie art. 8 § 2 k.p.k., stosownie do którego prawomocne rozstrzygnięcia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny są wiążące dla sądu karnego. Dotyczy to w szczególności orzeczeń wydanych w sprawach o prawa stanu. Orzeczenia te tworzą bowiem nową sytuację prawną (np. przez rozwiązanie małżeństwa, ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa, orzeczenie przysposobienia), która staje się elementem stanu faktycznego. Jeśli więc np. sąd cywilny unieważni małżeństwo pewnej osoby, sąd karny nie może skazać ją za bigamię w razie ponownego zawarcia małżeństwa. Inne wyroki sądu cywilnego, które tylko ustalają lub stwierdzają pewien stan istniejący, nie krępują sądu karnego w samodzielnej ocenie tego stanu, przez co jednak sąd karny nie obala mocy prawnej tych wyroków. 14 Zasady naczelne wymiaru sprawiedliwości 111 Dział ZASADY NACZELNE POSTĘPOWANIA CYWILNEGO Rozdział 14 ZASADY NACZELNE WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI § 1. Uwagi ogólne Zasady naczelne wymiaru sprawiedliwości wynikają z Konstytucji RP oraz z całokształtu przyjętego systemu prawnego. Zasady te wynikają również z ratyfikowanych przez RP umów międzynarodowych (art. 87 ust. 1 Konstytucji RP). Jeśli chodzi o te ostatnie, to omawianą problematykę reguluje tu przede wszystkim art. 14 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (oświadczenie o ratyfikacji, Dz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 167) oraz art. 6 przyjętej 4 listopada 1950 r. Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, ratyfikowanej przez RP 19 stycznia 1993 r.1. Zgodnie z oświadczeniem rządowym z 7 kwietnia 1993 r.2, Rząd RP uznaje, począwszy od 1 maja 1993 r., kompetencję Europejskiego Trybunału Ochrony Praw Człowieka w Strasburgu do rozpoznania skarg wniesionych przez każdą osobę, organizację pozarządową lub grupę jednostek, które uważają się za ofiary naruszenia przez Polskę praw wynikających z tej Konwencji. Skargi te mogą odnosić się do wszystkich czynów, decyzji i faktów, które nastąpiły po 30 kwietnia 1993 r. (do 1 października 1998 r. skargi te badała wstępnie Europejska Komisja Ochrony Praw Człowieka). Określenie naczelnych zasad wymiaru sprawiedliwości i naczelnych zasad postępowania cywilnego pozostaje również w związku ze standardami prawnymi Rady Europy3. W tym miejscu omówiono jedynie naczelne zasady wymiaru sprawiedliwości, odnoszące się zarówno do sądowego postępowania cywilnego, jak i karnego, z pominięciem wszakże tych zasad, które dotyczą wyłącznie postępowania karnego. 1 Oświadczenie rządowe z 7 kwietnia 1993 r. w sprawie ratyfikacji, Dz.U. nr 61, poz. 285. 2 Dz.U. nr 61, poz. 286. 3 J. Jasiński, Standardy prawne Rady Europy. Zalecenia, tom IV, Sądownictwo: Organizacja, Postępowanie, Orzekanie, Warszawa 1998, s. 11 i n. W naszym systemie prawnym można wymienić następujące naczelne zasady wymiaru sprawiedliwości: 1) zasadę sądowego wymiaru sprawiedliwości i prawo do sądu, 2) zasadę rzetelnego postępowania i prawo do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, 3) zasadę niezależności sądu i niezawisłości sędziowskiej, 4) zasadę nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego, 5) zasadę kolegialności, 6) zasadę udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości, 7) zasadę instancyjności, 8) zasadę jawności. § 2. Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości i prawo do sądu Artykuł 45 ust. 1 Konstytucji RP stanowi, że: „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd". Z kolei art. 77 ust. 2 głosi: „Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw". Artykuł 6 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności przewiduje: „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Postępowanie przed sądem jest jawne, jednak prasa i publiczność mogą być wyłączone z całości lub części rozprawy sądowej ze względów obyczajowych, z uwagi na porządek publiczny lub bezpieczeństwo państwowe w społeczeństwie demokratycznym, gdy wymaga tego dobro małoletnich lub gdy służy to ochronie życia prywatnego stron albo też w okolicznościach szczególnych, w granicach uznanych przez sąd za bezwzględnie konieczne, kiedy jawność mogłaby przynieść szkodę interesom wymiaru sprawiedliwości". Powołane przepisy odnoszą się zarówno do zasady sądowego wymiaru sprawiedliwości, jak i do praw jednostki4. Należy je interpretować w ścisłym związku 2 art. 175 Konstytucji RP. Wynika z niego, że: „Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy wojskowe". W przepisie tym wymieniono jedną kategorię spraw więcej — sprawy admini-racyjne — niż w art. 6 Konwencji. Brak tych spraw w art. 6 uzupełnia Europej- Tak również przyjmuje Z. Czeszejko-Sochacki, Prawo do sądu w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (ogólna charakterystyka), PiP 1997, nr 11-12, s. 89. 112 ///. Zasady naczelne postępowania cywilnego ski Trybunał Ochrony Praw Człowieka w Strasburgu, obejmując zakresem spraw cywilnych niektóre sprawy, które można by uznać za mające charakter administracyjny. Nie ma obecnie generalnego wykluczenia właściwości sądów administracyjnych w sprawach dyscyplinarnych (por. art. 5 ustawy z 30 sierpnia 2002 r. — Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, Dz.U. nr 153, poz. 1270 z późn. zm.). Przyjmuje się jednak, że sądy administracyjne są właściwe w sprawach dyscyplinarnych wtedy, gdy wynika to z przepisów szczególnych (por. np. w sprawach dyscyplinarnych strażaków — art. 124j ustawy z 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej, tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 147, poz. 1230 z późn. zm.). Przekazanie spraw dotyczących wykroczeń dyscyplinarnych organom korporacji zawodowych nie narusza prawa do sądu pod warunkiem, że albo organ dyscyplinarny sam spełnia warunki właściwe dla sądu, albo jego decyzje podlegają kontroli organu sądowego, posiadającego pełną jurysdykcję i zapewniającego wszystkie gwarancje rzetelnego procesu sądowego. W sprawie Gautrin i inni przeciwko Francji Trybunał Praw Człowieka zwrócił uwagę, iż w sprawach tych brak jest publicznej rozprawy, co uzasadnia kontrolę sądu nad nimi5. W naszym prawie istnieje także tendencja do przekazywania kontroli nad sądownictwem dyscyplinarnym sądom powszechnym (por. np. art. 83 ust. 2-6 ustawy z 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze, tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 21, poz. 206). Sprawy cywilne i karne należą do sądów powszechnych w dwóch instancjach, podobnie wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny rozpoznają sprawy sądowoadministracyjne w dwóch instancjach. Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości oznacza, że ustawodawca powinien traktować drogę sądową jako regułę. Zgodnie z tą zasadą, przepisy prawne dotyczące drogi sądowej wymagają wykładni ścisłej przy uwzględnieniu domniemania drogi sądowej. Artykuł 45 Konstytucji RP i art. 6 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności przyznają jednostce prawo do sądu. Jednym z aspektów tego prawa jest prawo dostępu do sądu6. Prawo to inaczej rozumiane jest w sprawach cywilnych, inaczej zaś w karnych. O ile bowiem w sprawach cywilnych prawo dostępu do sądu oznacza prawo zainicjowania postępowania przed sądem, o tyle w sprawach karnych musi być ono rozumiane w ten sposób, że jeśli ktoś oskarżony został o czyn karalny, to musi mieć prawo do tego, aby jego sprawę rozpoznał niezawisły i bezstronny sąd przy zachowaniu elementarnych gwarancji procesowych • ,Ą fasady naczelne wymiaru sprawiedliwości 113 5 Por. M.A. Nowicki, Europejski Trybunał Praw Człowieka. Orzecznictwo, Warszawa 1998 (cz. II), s. 118. 6 Por. M.A. Nowicki, Europejska Konwencja Praw Człowieka. Wybór orzecznictwa, Warszawa 1999, s. 182. 7 Por. P. Hofmański, Prawo do sądu w sprawach karnych jako ochrona praw człowieka, [w:] Podstawowe prawa jednostki i ich ochrona sądowa, Warszawa 1997, s. 203. Prawo do sądu w sprawach cywilnych należy rozumieć w ten sposób, że każdy ma prawo domagania się rozstrzygnięcia jego sprawy przez sąd, jeżeli twierdzi, że przysługuje mu określone roszczenie lub prawo podmiotowe kształtujące (por. rozdział 36). Na prawo do sądu powołuje się niejednokrotnie Sąd Najwyższy. W uzasadnieniu orzeczenia z 11 marca 1994 r., III CZP 18/948, Sąd ten uznał, że: Odmowa rozstrzygnięcia sporu o własność nieruchomości stanowiłaby nie tylko naruszenie art. 1 i 2 k.p.c, ale również naruszenie [...] art. 6 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności [...]", według którego każdy człowiek ma prawo do rozstrzygania jego sprawy cywilnej przez niezawisły i bezstronny sąd. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z 4 stycznia 1995 r., III CZP 167/949, stwierdził dalej, że: „Odmowa rozstrzygnięcia sporu co do istnienia, czy też nieistnienia obowiązku zwołania przez spółdzielnię walnego zgromadzenia dla podjęcia uchwały w sprawie majątkowej rzutującej na prawa majątkowe członka, czy też określonej grupy członków, stanowiłaby nie tylko naruszenie art. 1 i 2 k.p.c, ale pozbawiałaby prawa obywateli do sądu. Stanowiłaby naruszenie [...] art. 6 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności [...] przewidujących, że każdy człowiek (a więc i grupa ludzi) ma prawo do rozpatrzenia jego (jej) sprawy cywilnej przez niezawisły i bezstronny sąd". Następnie Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z 28 marca 1995 r., I CRN 17/9510, podkreślił, że: „Wyrażony w art. 6 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności postulat, że każdy ma prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia jego sprawy (cywilnej lub karnej) przez niezawisły sąd, doznaje zaspokojenia w przypadku odwołania dyrektora przedsiębiorstwa państwowego z zajmowanego stanowiska z tym zastrzeżeniem, że dyrektor może dochodzić przed sądem roszczeń wynikających ze stosunku pracy, dowodząc, że zastosowany sposób rozwiązania z nim umowy o pracę był wadliwy, ponieważ nie istniały podstawy do rozwiązania umowy bez wypowiedzenia. Wnioskodawca byłby pozbawiony wspomnianego w art. 6 Konwencji prawa wtedy, gdyby [...] doszło do odrzucenia pozwu z powodu niedopuszczalności drogi sądowej, chociaż zgłoszone w tym pozwie roszczenie niezależnie od tego, czy było [...] należne, czy nie kwalifikowałoby się do rozpatrzenia na drodze sądowej". W postanowieniu z 13 czerwca 1996 r., III ARN 5/9611, Sąd Najwyższy podniósł, że błędna ocena o przekroczeniu określonych prawem terminów do dokonania pewnych czynności powoduje zamknięcie skarżącemu drogi do merytorycznego rozpatrzenia sprawy przez niezawisły sąd (art. 6) i jest rażącym naruszeniem prawa. Warto tu powołać także uzasadnienie orzeczenia z 11 stycznia 8 OSNC 1994, nr 10, poz. 186. 9 OSNC 1995, nr 4, poz. 63. 10 OSNC 1995, nr 9, poz. 131. 11 OSNAPUS 1996, nr 24, poz. 370. 114 ///. Zasady naczelne postępowania cywilnego 14 Zasady naczelne wymiaru sprawiedliwości 115 1995 r., III ARN 75/9412, w którym stwierdzono, że: „W prawie obywatela do sprawiedliwego sądu" (art. 6 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności) chodzi między innymi o to, by dla wszystkich było wyraźnie i niewątpliwie widoczne, iż w wyniku postępowania przed sądem zapadło najsłuszniejsze i najbardziej odpowiadające prawu rozstrzygnięcie. W tym orzeczeniu Sąd Najwyższy zauważył, iż zalecenie przyjęte przez Komitet Ministrów Rady Europy 14 maja 1981 r. stanowi, że: «W wypadku, gdy koszty postępowania stwarzają wyraźną przeszkodę w dostępie do sprawiedliwości powinny one być w miarę możności ograniczone lub zniesione». Wreszcie Sąd Najwyższy w powołanym orzeczeniu przypomniał, że: „Co się tyczy ustalonej linii orzecznictwa Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu (sprawa Airey przeciwko Irlandii z 9 października 1979 r.) Trybunał ten wyraźnie stwierdził, że Konwencja o Ochronie Praw Człowieka nie była pomyślana jako gwarancja praw teoretycznych lub złudnych (ilusory), ale praktycznych i skutecznych". Sąd Najwyższy w postanowieniu z 10 września 1998 r., III CZ 114/9813, podkreślił jednak także, że jeżeli strona korzysta nieprawidłowo z przysługującego jej prawa do zaskarżenia orzeczenia sądowego i w związku z tym spotyka się z zasadnym odrzuceniem wniesionego przez nią środka, to nie może skutecznie odwoływać się do art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, jak też do art. 6 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Problematyka prawa do sądu wielokrotnie podejmowana była także przez Trybunał Konstytucyjny. Według klasycznego już ujęcia przyjętego przez Trybunał m.in. w wyroku z 9 czerwca 1998 r., K. 28/9714, na konstytucyjne prawo do sądu składa się w szczególności: 1) prawo dostępu do sądu, tj. prawo uruchomienia procedury przed sądem — organem o określonej charakterystyce (niezależnym, bezstronnym i niezawisłym); 2) prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności; 3) prawo do wyroku sądowego, tj. prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia danej sprawy przez sąd. Można wskazać przykłady orzeczeń Europejskiego Trybunału w Strasburgu dotyczące prawa do sądu. W orzeczeniu Philis przeciwko Grecji (z 27 sierpnia 1991 r., A. 209) Trybunał podzielił punkt widzenia skarżącego, że dekret królewski dający Greckiej Izbie Technicznej wyłączne prawo występowania z powództwem o wynagrodzenie za sporządzony projekt pozbawił go prawa do sądu. Podobnie w sprawie Golder 12 OSNAPUS 1995, nr 9, poz. 106. 13 OSNC 1999, nr 2, poz. 42. 14 OTK ZU 1998, nr 4, poz. 50. Zob. także wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 10 lipca 2000 r., SK 12/99, OTK ZU 2000, nr 5, poz. 143. 15 Biuletyn Centrum Europejskiego Uniwersytetu Warszawskiego i Ośrodka Informacji i Dokumentacji Rady Europy (zw. dalej Biuletynem) wydanie specjalne 1994, nr 2, s. 37. (orzeczenie z 21 lutego 1975 r.) Trybunał stwierdził, że art. 6 ust. 3c Konwencji gwarantuje każdemu prawo do korzystania z adwokata, które równa się prawu do występowania do sądu z wszelkim roszczeniem dotyczącym praw i zobowiązań o charakterze cywilnym. W sprawie Demicoli przeciwko Malcie (orzeczenie z 27 sierpnia 1991 r., A. 210)16 skarżącym był redaktor satyrycznego periodyku pt. „Nie — we wspólnym interesie". Dwaj deputowani poinformowali Izbę Reprezentantów, iż artykuł, jaki ukazał się w tym piśmie, pogwałcił — ich zdaniem — nietykalność poselską. Izba orzekła winę Demicoli i nałożyła na niego grzywnę. Trybunał, rozpoznając skargę Demicoli, uznał, że naruszono art. 6 ust. 1, gdyż Izba Reprezentantów niesłusznie pełniła rolę sądu orzekającego. Sprawa dotyczyła wprawdzie postępowania karnego, jak to stwierdzono w orzeczeniu, lecz wyrażony pogląd ma zastosowanie również do postępowania cywilnego. Według Trybunału prawo do sądu nie ma charakteru absolutnego. W sprawie Fayed przeciwko Wielkiej Brytanii (orzeczenie z 21 września 1994 r., A. 294-B)17 Trybunał uznał, że wykonywanie kontroli działalności publicznej spółek akcyjnych, które jest wynikiem systemu dochodzeń i raportów, na podstawie ustawy o spółkach z 1985 r. jest zgodne z art. 6 i nie stanowi pozbawienia prawa do rozstrzygnięcia sprawy przez sąd. Sąd Najwyższy odnosi się z aprobatą do orzecznictwa Europejskiego Trybunału Ochrony Praw Człowieka. W postanowieniu z 11 stycznia 1995 r., III ARN 75/94,18 Sąd Najwyższy przyjął następującą tezę: „Od momentu wstąpienia Polski do Rady Europy orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu może i powinno być uwzględniane przy interpretacji prawa polskiego". W uzasadnieniu tego postanowienia Sąd Najwyższy uznał, że „nie leży oczywiście w interesie państwa polskiego, by decyzje polskich organów administracji i wyroki sądów stawały się przedmiotem negatywnych ocen trybunału i powodem krytyki Polski w międzynarodowym piśmiennictwie fachowym, a nawet w prasie popularnej. Należy zatem ze wszystkich względów dokładać starań o zgodność polskiej praktyki administracyjnej i sądowej z zaleceniami Rady Europy i orzecznictwa europejskiego w zakresie praw człowieka". § 3. Zasada rzetelnego postępowania. Prawo do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki I. Prawo jednostki, a więc strony, do rzetelnego postępowania zostaje zrealizowane wtedy, gdy sąd wykonuje wszelkie czynności zgodne z prawem. Okreś- 16 Biuletyn 1994, nr 2, s. 38. 17 Biuletyn 1995, nr 2, s. 33. 18 Por. przypis 12. 116 ///. Zasady naczelne postępowania cywilnego lenie to uznaje się za właściwsze od „sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy", którym to pojęciem operują art. 6 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. Termin: sprawiedliwy bowiem odnosi się raczej do rezultatu postępowania a nie do jego przebiegu19. Prawo strony do rzetelnego postępowania gwarantują w szczególności omówione w poniższym paragrafie zasady niezależności i niezawisłości sądu, zasada jawności, zasada instancyjności oraz naczelna zasada postępowania cywilnego kontradyktoryjności i równości stron. Zasada ta zobowiązuje również strony i uczestników postępowania do takiego działania, które polega na nienadużywaniu praw procesowych. Sąd powinien sprawować nad tym kontrolę. Kodeks postępowania cywilnego nie zawiera wprawdzie przepisu, który zabraniałby stronom nadużywania praw procesowych, jednak niekiedy dotyka tego problemu. Strony i uczestnicy postępowania obowiązani są więc dawać wyjaśnienia co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek (art. 3). Niezależnie od wyniku sprawy sąd może włożyć na stronę lub interwenienta obowiązek zwrotu kosztów, wywołanych ich niesumiennym lub oczywiście niewłaściwym postępowaniem (art. 103 § 1). Dotyczy to zwłaszcza kosztów powstałych wskutek uchylenia się od wyjaśnień lub złożenia wyjaśnień niezgodnych z prawdą, zatajenia lub opóźnionego powoływania dowodów, a także nieusprawiedliwionej odmowy poddania się mediacji, na którą strona uprzednio wyraziła zgodę (art. 103 § 2). Sąd pominie środki dowodowe, jeżeli strona powołuje dowody jedynie dla zwłoki (art. 217 § 2). Sąd II instancji może pominąć nowe fakty i dowody, jeżeli strona mogła je powołać w postępowaniu przed sądem I instancji (art. 381). II. Z zasadą rzetelnego postępowania pozostaje w związku czas trwania postępowania. Z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP można wyprowadzić nakaz rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki. Artykuł 6 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności operuje sformułowaniem: rozpatrzenie sprawy w rozsądnym terminie, p Przepisy te mają przeciwdziałać przewlekłości postępowania. Kryteria oceny długotrwałości postępowania ustalone przez Europejski Trybunał Ochrony Praw Człowieka są następujące: skomplikowanie sprawy, waga sprawy dla strony, zachowanie skarżącego i organów prowadzących postępowanie20. Warto zauważyć, że dwa z tych kryteriów dotyczą zachowania się sądu i stron, co pozostaje w związku z zasadą rzetelnego postępowania. 14 Zasady naczelne wymiaru sprawiedliwości 117 19 Por. P. Hofmański, Komentarz do wybranych przepisów Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, [w:] Standardy prawne Rady Europy. Teksty i Komentarze, t. III, Prawo karne, s. 92 i n. Pojęciami rzetelnego postępowania i rzetelnego procesu operuje M.A. Nowicki, Europejska Konwencja Praw Człowieka, Warszawa 1999, s. 227. 20 Por. A. Redelbach, Strasbourg bliżej: skargi indywidualne do Europejskiej Komisji Praw Człowieka, Poznań 1996, s. 91. Rozpoznanie sprawy przez sąd bez nieuzasadnionej zwłoki ma dwa aspekty, pierwszy dotyczy instrumentów mających zapewnić stronie możliwość uzyskania orzeczenia w sprawie w rozsądnym czasie. Należy tu przede wszystkim problematyka środków prawnych, z których może skorzystać strona, w razie gdy w jej ocenie sąd dopuszcza się przewlekłości w postępowaniu. Drugi aspekt wiąże się z odpowiedzialnością za szkodę, którą strona poniosła wskutek naruszenia jej prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki. III. Kodeks postępowania cywilnego zawiera przepisy, które mają wprawdzie charakter instrukcyjny, lecz służą przyspieszeniu postępowania. I tak wymienić można: art. 6, 242, 471, 475, 47916. Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 24 czerwca 1993 r., III ARN 33/9321, stwierdził, że w świetle art. 6 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności nadmierna długość toczącego się w sprawie postępowania może być uznana za naruszenie służącego każdemu prawa do rozstrzygnięcia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły sąd. Szczególnie zaś może to dotyczyć spraw, w których przeciągające się postępowanie w sytuacjach inflacyjnych może prowadzić do zmniejszenia wartości przyznanego stronie odszkodowania. Natomiast w wyroku z 18 listopada 1993 r., III ARN 49/9322, Sąd Najwyższy uznał, że: „Jeśli NSA — przetrzymując blisko rok sprawę rozstrzygnięcia skargi na niezgodność z prawem uchwały rady miejskiej — uniemożliwia w ten sposób (z uwagi na roczny termin przewidziany ustawą) stwierdzenie nieważności takiej uchwały, to postępowanie takie wyraźnie narusza prawo obywateli do rzetelnego postępowania sądowego i sprawiedliwego wyroku wynikającego z przepisów Konstytucji i przewidzianego wyraźnie przez art. 6 ratyfikowanej przez Polskę Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Funkcją procesu sądowego w sprawach o naruszenia publicznych praw podmiotowych jest bowiem nie tylko ochrona rozumianej formalnie praworządności, lecz przede wszystkim urzeczywistnienie praw i wolności obywatelskich". Do niedawna w prawie polskim nie było jednak środka prawnego, którym mogłaby się posłużyć strona, aby dążyć do przeciwdziałania przewlekłości postępowania sądowego. Problem ten został dotknięty przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z 26 października 2000 r. w sprawie Kudła przeciwko Polsce . W wyroku tym przyjęto, że uzasadnione jest rozpoznawanie skargi opartej na art. 13 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności niezależnie od wcześniejszego stwierdzenia naruszenia art. 6 Konwencji przez nierozpoznanie sprawy w rozsądnym terminie. Artykuł 13 Kon- 21 PiP 1994, nr 9, s. 111. ^ OSNCP 1994, nr 9, poz. 181. Cyt. za M. A. Nowicki, Nowy Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzeczeń 199-2004, Kraków 2005, s. 1286 i n. 118 ///. Zasady naczelne postępowania cywilnego wencji stanowi, że każdy, czyje prawa i wolności zawarte w Konwencji zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące swoje funkcje urzędowe. W związku z powyższym wprowadzono do prawa polskiego środek prawny mający umożliwić stronom postępowań sądowych wnoszenie skarg przeciwko przewlekłości postępowania w czasie jego trwania. Przyjęta została ustawa z 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz.U. nr 179, poz. 1843). Według art. 1 ust. 1 ustawy reguluje ona zasady i tryb wnoszenia oraz rozpoznawania skargi strony, której prawo do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki zostało naruszone na skutek działania lub bezczynności sądu. Ustawa ma zastosowanie do sądowego postępowania cywilnego i karnego oraz postępowania sądowoadministracyjnego, jak również postępowania egzekucyjnego (prowadzonego przez sąd lub komornika) i innego postępowania dotyczącego wykonania orzeczenia sądowego. Przewlektość postępowania, uzasadniająca wniesienie skargi przewidzianej w ustawie, ma miejsce, gdy postępowanie w sprawie trwa dłużej, niż to konieczne dla wyjaśnienia tych okoliczności faktycznych i prawnych, które są istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, albo dłużej niż to konieczne do załatwienia sprawy egzekucyjnej lub innej dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego (art. 2 ust. 1 ustawy). Przy ocenie, czy w sprawie doszło do przewlekłości postępowania, należy w szczególności brać pod uwagę terminowość i prawidłowość czynności podjętych przez sąd w celu wydania w sprawie rozstrzygnięcia co do istoty lub czynności podjętych przez sąd lub komornika sądowego w celu przeprowadzenia i zakończenia sprawy egzekucyjnej, charakter sprawy, stopień faktycznej i prawnej jej zawiłości, znaczenie dla strony, która wniosła skargę, rozstrzygniętych w niej zagadnień oraz zachowanie się stron, a w szczególności strony, która zarzuca przewlekłość postępowania (art. 2 ust. 2 ustawy). Chodzi tu zatem o kryteria wynikające z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Uprawnionym do wniesienia skargi w postępowaniu cywilnym jest strona, interwenient uboczny i uczestnik postępowania, a w postępowaniu egzekucyjnym oraz w innym postępowaniu dotyczącym wykonania orzeczenia — strona oraz inna osoba realizująca swoje uprawnienia w tym postępowaniu (art. 3 pkt 5 i 7 ustawy). Postępowanie uregulowane w omawianej ustawie ma charakter incydentalny; skargę na przewlekłość wnosi się bowiem w toku postępowania w sprawie do sądu, przed którym toczy się to postępowanie (art. 5 ust. 1 i 2 ustawy). Jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania egzekucyjnego lub innego postępowania dotyczącego wykonania orzeczenia, wtedy wnosi się ją do sądu właściwego do jej rozpoznania (art. 5 ust. 3 w zw. z art. 4 ust. 4 ustawy). . naczelne wymiaru sprawiedliwości 119 Sądem właściwym do rozpoznania skargi jest sąd przełożony nad sądem, nrzed którym toczy się postępowanie w sprawie; jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania przed sądem apelacyjnym lub Sądem Najwyższym — właściwy do jej rozpoznania jest Sąd Najwyższy. Gdy skarga odnosi się do postępowania egzekucyjnego lub innego postępowania dotyczącego wykonania orzeczenia sądowego, wtedy właściwy do jej rozpoznania jest sąd okręgowy, w którego okręgu prowadzona jest egzekucja lub wykonywane są inne czynności, a gdy egzekucja lub inne postępowanie dotyczące wykonania orzeczenia sądowego prowadzone jest w dwu lub więcej okręgach — sąd, w którego okręgu dokonano pierwszej czynności (art. 4 ust. 1-2 i 4 ustawy). Ustawodawca określił warunki formalne pisma obejmującego skargę. Skarga na przewlekłość powinna zatem odpowiadać warunkom przewidzianym dla pism procesowych, a ponadto zawierać żądanie stwierdzenia przewlekłości postępowania i przytoczenie okoliczności uzasadniających to żądanie. Skarżący może domagać się także wydania sądowi rozpoznającemu sprawę zalecenia podjęcia w wyznaczonym terminie odpowiednich czynności oraz zasądzenia odpowiedniej sumy od Skarbu Państwa albo komornika (jeżeli przewlekłość dotyczy prowadzonego przez niego postępowania), nieprzekraczającej jednak 10 000 złotych (art. 6 ust. 1-3 ustawy). Przy wnoszeniu skargi na przewlekłość co do zasady nie obowiązuje przymus adwokacko-radcowski. Wyjątek w tym zakresie dotyczy sytuacji, w której właściwy do rozpoznania skargi jest Sąd Najwyższy (art. 871 § 1 i 2 k.p.c. w zw. z art. 8 ust. 2 ustawy)24. W razie wniesienia skargi sąd, do którego została ona wniesiona, przedstawia ją wraz z aktami sprawy, w której toczy się postępowanie, niezwłocznie sądowi właściwemu do jej rozpoznania (art. 7 ustawy). Skarga jest rozpoznawana przez właściwy sąd w składzie trzech sędziów, a w sprawach nieuregulowanych w ustawie do postępowania wywołanego skargą zastosowanie mają odpowiednio przepisy o postępowaniu zażaleniowym obowiązujące w tym postępowaniu sądowym, którego dotyczy skarga (art. 8 ust. 1 i 2 ustawy). Jeżeli zatem skarga dotyczyć będzie sprawy rozpoznawanej w postępowaniu cywilnym, to zastosowanie odpowiednio będą miały przepisy o zażaleniu (art. 394 i nast. k.p.c). Sąd rozpoznający skargę na przewlekłość zawiadamia o toczącym się postępowaniu Skarb Państwa — prezesa sądu, którego działanie lub zaniechanie według twierdzeń skarżącego spowodowało przewlekłość postępowania, doręczając mu odpis skargi. Gdy przewlekłość zarzucono komornikowi, sąd zawiadamia Jego oraz Skarb Państwa — prezesa sądu rejonowego, przy którym działa komórek, doręczając obu odpis skargi. Skarbowi Państwa oraz komornikowi, w razie zgłoszenia udziału w sprawie, przysługują prawa strony w zakresie rozpoznania skargi (art. 10 ust. 1-3 ustawy). Por. uchwałę SN z 16 listopada 2004 r., III SPP 42/04, OSNP 2005, nr 5, poz. 71. 120 ///. Zasady naczelne postępowania cywilnego Rozpoznanie skargi na przewlekłość powinno nastąpić w terminie dwóch miesięcy od daty jej złożenia (art. 11 ustawy). Sąd oddala skargę niezasadną. W razie uwzględnienia skargi sąd stwierdza, że w postępowaniu, którego skarga dotyczyła, nastąpiła przewlekłość postępowania. Jeśli strona zgłosiła stosowne żądanie w skardze, sąd może zlecić podjęcie przez sąd rozpoznający sprawę co do istoty, odpowiednich czynności w wyznaczonym terminie, jednak nie mogą one wkraczać w zakres oceny faktycznej i prawnej sprawy. Gdy strona o to wystąpiła w skardze, sąd może przyznać jej wspomnianą powyżej odpowiednią sumę pieniężną, nie wyższą jednak niż 10 000 złotych (art. 12 ust. 1-4). Gdy suma ta jest przyznawana od Skarbu Państwa, wypłaca ją sąd prowadzący postępowanie, w którym nastąpiła przewlekłość. W wypadku gdy sąd oddalił skargę, skarżący może wystąpić z nową skargą w tej samej sprawie po upływie 12 miesięcy, a w sprawie egzekucyjnej lub innej dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego — po upływie 6 miesięcy od daty wydania orzeczenia co do pierwszej skargi (art. 14 ustawy). IV. W świetle regulacji art. 77 ust. 1 Konstytucji RP nie może budzić wątpliwości, że Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną stronie w następstwie przewlekłości postępowania. Według tego przepisu: „każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej". Kwestia ta po wejściu w życie Konstytucji RP była przedmiotem wypowiedzi doktryny25. Obecnie zasady odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę wynikłą wskutek przewlekłości postępowania sądowego wynikają z przepisów kodeksu cywilnego (art. 417 i 4171 § 3), które uzgodnione zostały z art. 77 ust. 1 Konstytucji RP. W szczególności art. 4171 § 3 k.c. stanowi, że jeżeli szkoda została wyrządzona przez niewydanie orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek ich wydania przewiduje przepis prawa, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności z prawem niewydania orzeczenia lub decyzji, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej26. W związku z tym trzeba znowu wskazać na przepisy omówionej powyżej ustawy z 17 czerwca 2004 r. Już w wyniku postępowania wywołanego skargą na przewlekłość, jak wspomniano, sąd rozpoznający tę skargę może na żądanie strony przyznać jej sumę pieniężną w wysokości do 10 000 złotych (art. 12 ust. 4 ustawy). Suma ta jest przyznawana od Skarbu Państwa, a w wypadku skargi na przewlekłość postępowania prowadzonego przez komornika — od komornika. Ponadto, strona, której skargę na przewlekłość uwzględniono, może w odręb- ]Ą Zasady naczelne wymiaru sprawiedliwości 121 25 Zob. np. T. Misiuk-Jodłowska, Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody powstałe w związku z przewlekłością sądowego postępowania cywilnego, [w:] Wokół problematyki cywilnoprocesowej. Studium teoretyczne. Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej Profesora Kazimierza Korzana, Katowice 2001, s. 209 i n. 26 M. Safjan, Odpowiedzialność odszkodowawcza władzy publicznej (po 1 września 2004 r.), Warszawa 2004, s. 76-78. nym postępowaniu dochodzić naprawienia szkody wynikłej ze stwierdzonej przewlekłości od Skarbu Państwa albo solidarnie od Skarbu Państwa i komornika. W takim wypadku postanowienie uwzględniające skargę na przewlekłość wiąże sąd w postępowaniu cywilnym o odszkodowanie lub zadośćuczynienie, co do stwierdzenia przewlekłości postępowania (art. 15 ust. 1 i 2 ustawy). W myśl ustawy strona, która nie wniosła skargi na przewlekłość postępowania, może dochodzić — na podstawie art. 417 k.c. — naprawienia szkody wynikłej z przewlekłości, po prawomocnym zakończeniu postępowania co do istoty sprawy (art. 16 ustawy). Zatem nieskorzystanie ze skargi na przewlekłość nie zamyka stronie drogi do naprawienia szkody wynikłej z naruszenia jej prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki (art. 16 ustawy w tym zakresie jest przepisem szczególnym w rozumieniu art. 4171 § 3 k.c), jednak sytuacja strony jest wtedy mniej korzystna niż w wypadku, w którym dysponuje ona wcześniejszym orzeczeniem sądu stwierdzającym przewlekłość postępowania. § 4. Zasada niezależności sądu i niezawisłości sędziowskiej Z artykułu 173 Konstytucji RP wynika, że sądy są władzą odrębną i niezależną od innych władz. Z kolei art. 178 ust. 1 Konstytucji RP przewiduje, że sędziowie w sprawach swego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Również art. 6 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności przewiduje niezawisłość sędziowską. Zapewnienia jej wymagają także Standardy Prawne Rady Europy. Sędzia w zakresie orzekania nie może otrzymać zarządzeń lub instrukcji od innych organów państwa. Gwarantuje to podział władz na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Należy jednak rozróżnić działalność orzeczniczą i administracyjną w ramach sądownictwa. Ta ostatnia polega na zapewnieniu sądom warunków pracy najbardziej dogodnych, wyraża się również nadzorem nad pracą sędziów, który nie wkracza w działalność orzeczniczą. Nadzór nad sądownictwem wykonywany w Polsce przez ministra właściwego do spraw sprawiedliwości, z reguły za pośrednictwem delegowanych sędziów, ma polegać na zapewnieniu sprawności postępowania. Dotyczy on działalności sędziów polegającej np. na wyznaczaniu terminów rozprawy, zarządzaniu o wezwaniu świadków lub o zawiadomianiu stron i innych uczestników postępowania albo polecaniu odłożenia akt sprawy bez wyznaczenia terminu do dokonania czynności jurysdykcyjnych27. Nadzór ten ma doprowadzić do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie. Administracyjną działalność wykonują w sądzie również Prezesi. Dotyczy ona godzin urzędowania, obecności sędziów itp. Por. M. Sadowski, Nie ma obaw o ręczne sterowanie, „Rzeczpospolita" z 12 lipca 1999 r. 122 ///. Zasady naczelne postępowania cywilnego 14. Zasady naczelne wymiaru sprawiedliwości 123 Sędzia powinien rozstrzygnąć spór całkowicie bezstronnie. Służy temu m.in. instytucja wyłączenia sędziego (art. 48 i n.). Sędzia, kierując się przy rozstrzyganiu spraw wewnętrznym przekonaniem, nie jest zwolniony od obowiązku logicznego rozumowania. Sędzia powinien wykładnię swą oprzeć na zasadach wykładni logicznej, systematycznej, gramatycznej itd. Wyjątkowo sędzia jest związany wykładnią prawa, a to w następujących wypadkach: 1. Gdy sąd II instancji uchyli wyrok i przekaże sprawę do ponownego rozpoznania sądowi I instancji, ten wówczas jest związany oceną prawną zawartą w uzasadnieniu orzeczenia sądu II instancji (art. 386 § 6). 2. Gdy Sąd Najwyższy po rozpoznaniu skargi kasacyjnej uchyli wyrok sądu II instancji lub także wyrok sądu I instancji i przekaże sprawę sądowi II lub I instancji do ponownego rozpoznania, wtedy sąd, któremu sprawa została przekazana, związany jest wykładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy (art. 39820). 3. Jeżeli przy rozpoznawaniu apelacji powstanie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, sąd może przekazać to zagadnienie do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu, odraczając rozpoznanie sprawy; uchwała Sądu Najwyższego rozstrzygająca zagadnienie prawne wiąże sąd w danej sprawie (art. 390). 4. Sędziowie Sądu Najwyższego związani są uchwałami, które uzyskały moc zasad prawnych, wydanymi w składzie siedmiu sędziów, całej izby, połączonych izb lub pełnego składu Sądu Najwyższego. Z zasady niezawisłości sędziowskiej wynika, że popełnione przez sędziego błędy mogą być korygowane tylko w drodze nadzoru instancyjnego, a więc w toku postępowania sądowego zmierzającego do konkretyzacji i realizacji normy prawnej. Odrębną kwestią jest odpowiedzialność odszkodowawcza Skarbu Państwa za niezgodne z prawem prawomocne orzeczenia, jeżeli wskutek ich wydania stronie wyrządzona została szkoda (art. 417 i 4171 § 2 k.c). Niezawisłość sędziowska — z uwagi na jej wielkie znaczenie — powinna mieć swoje ustrojowe i procesowe zabezpieczenia. Nad przestrzeganiem niezawisłości sędziów i niezależności sądów czuwa Krajowa Rada Sądownictwa. Na podstawie art. 186 ust. 1 Konstytucji RP Krajowa Rada Sądownictwa stoi na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Na podstawie ust. 2 tego artykułu Krajowa Rada Sądownictwa może wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie zgodności z Konstytucją aktów normatywnych w zakresie, w jakim dotyczą one niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Stosownie do art. 187 Konstytucji RP, Krajowa Rada Sądownictwa składa się z: 1) Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Ministra Sprawiedliwości, Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego i osoby powołanej przez Prezydenta Rzeczypospolitej, 2) piętnastu członków wybranych spośród sędziów Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, sądów administracyjnych i sądów wojskowych, 3) czterech członków wybranych przez Sejm spośród posłów oraz dwóch członków wybranych przez Senat spośród senatorów. Krajowa Rada Sądownictwa wybiera spośród swoich członków przewodniczącego i dwóch wiceprzewodniczących. Kadencja wybranych członków Krajowej Rady Sądownictwa trwa cztery lata. Ustrój, zakres działania i tryb pracy Krajowej Rady Sądownictwa oraz sposób wyboru jej członków określa ustawa z 27 lipca 2001 r. (Dz.U. nr 100, poz. 1082 z późn. zm.). Ustawa ta przyznaje Radzie następujące uprawnienia: rozstrzygające (np. gdy chodzi o sprawy przeniesienia sędziego w stan spoczynku i dalszego wykonywania zawodu po przekroczeniu sześćdziesiątego piątego roku życia — art. 2 ust. 1 pkt 4), wnioskujące (w sprawie powoływania sędziów — art. 179 Konstytucji RP), kontrolne (np. w związku z wizytacją sądu — art. 3), opiniodawcze (np. co do projektów aktów normatywnych dotyczących sądownictwa i sędziów, programu szkolenia aplikantów — art. 2 ust. 2 pkt 3-6). Charakter Krajowej Rady Sądownictwa jest sporny. Jako słuszny należy przyjąć pogląd, że „Krajowa Rada Sądownictwa jest szczególnym, konstytucyjnym organem władzy państwowej, funkcjonalnie związanym z władzą sądowniczą (zapewniającym niezawisłość sędziów i niezależność sądów oraz wykonującym działalność pozajudykacyjną) oraz z kompetencjami Prezydenta w zakresie mianowania sędziów"28. Gwarancje realizacji zasady niezależności sądu i niezawisłości sędziego muszą być zapewnione przez prawo. Mianowicie: 1) sędziami mogą być osoby wysoko wykwalifikowane w zakresie prawa, 2) sędziowie powinni być należycie wynagradzani; chodzi bowiem o uodpornienie sędziego na próby korupcji, 3) sędzia nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej niedającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziowskiej (art. 178 Konstytucji RP), 4) sędziowie powinni być nieusuwalni; złożenie sędziego z urzędu, zawieszenie w urzędowaniu, przeniesienie do innej siedziby lub na inne stanowisko wbrew jego woli może nastąpić jedynie na mocy orzeczenia sądu i tylko w przypadkach określonych w ustawie (art. 180 Konstytucji RP), 5) sędzia nie może być bez uprzedniej zgody sądu określonego w ustawie pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności, nie może być Por. T. Ereciński, J. Gudowski, J. Iwulski, Komentarz do prawa o ustroju sądów powszechnych 1 ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa, Warszawa 2002, s. 514. Zob. także wcześniej T. Ereciński, R°la Rady Sądownictwa w państwie demokratycznym, PS 1994, nr 5, s. 3. 124 ///. Zasady naczelne postępowania cywilnego zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania; o zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się prezesa właściwego miejscowo sądu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego (art. 181 Konstytucji RP). Nawiązując do pojęcia niezależności sądu, można powołać sprawę Beaumartin przeciwko Francji (orzeczenie z 24 listopada 1994 r., A. 296-B)29, która dotyczyła nacjonalizacji gruntów rolnych należących do cudzoziemców w Maroku. Sprawa była rozpatrywana przez Radę Stanu w Paryżu. Organ ten zawiesił postępowanie i zwrócił się do ministra spraw zagranicznych o interpretację niektórych przepisów protokółu francusko-marokańskiego. Minister uznał decyzję niekorzystną dla skarżącego za uzasadnioną. Rada Stanu wydała orzeczenie zgodne ze stanowiskiem ministra. Według Europejskiej Komisji Ochrony Praw Człowieka, tego rodzaju ingerencja w uprawnienia Rady Stanu ze strony władzy wykonawczej, która była ponadto stroną postępowania, nie da się pogodzić z zasadą niezależności sądów wynikającą z art. 6 Konwencji. Trybunał uznał, iż sprawa rodziny Beaumartin nie była rozpoznawana przez niezależny sąd w rozumieniu tego przepisu. 14 Zasady naczelne wymiaru sprawiedliwości 125 .30 Zasady niezawisłości sądu dotyczy Karta Statusu Sędziego § 5. Zasada nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego Artykuł 183 Konstytucji RP głosi, że Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania. Sąd Najwyższy sprawuje swoje funkcje w ramach wymiaru sprawiedliwości m.in. przez: 1) zapewnienie w ramach nadzoru zgodności z prawem oraz jednolitości orzecznictwa sądów powszechnych i wojskowych przez rozpoznawanie kasacji oraz innych środków odwoławczych (por. art. 1 ust. 1 lit. a ustawy z 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym, Dz.U. nr 240, poz. 2052 z późn. zm.), 2) podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne (por. art. 1 ust. 1 lit. b ustawy o Sądzie Najwyższym oraz — dla postępowania cywilnego — art. 390 k.p.c). § 6. Zasada kolegialności Bezstronnemu rozpoznawaniu sprawy służy zasada kolegialności. Polega ona na tym, że sędzia nie orzeka jednoosobowo, lecz w kolegium składającym się 29 Biuletyn 1995, nr 2, s. 38. 30 M.A. Nowicki, Dokument mało znany, „Rzeczpospolita" z 19 stycznia 2000 r. z kilku osób: jednego sędziego i dwóch ławników lub z trzech sędziów zawodowych. Natomiast uchwały Sądu Najwyższego podejmowane są zależnie od okoliczności w składzie trzech sędziów, siedmiu sędziów, całej izby, połączonych izb jub pełnego składu Sądu Najwyższego. W związku z ograniczeniem udziału ławników w postępowaniu cywilnym, ograniczeniu uległa też zasada kolegialności w postępowaniu przed sądem I instancji, gdzie w zasadzie sąd orzeka jednoosobowo (z pewnymi wyjątkami). W postępowaniu odwoławczym zasada kolegialności jest jednak regułą (wyjątek przewiduje m.in. art. 50510 § 1). § 7. Zasada udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości Według art. 182 Konstytucji RP, udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości określa ustawa. Obecnie czyni to Prawo o ustroju sądów powszechnych, które określa także tryb powoływania ławników oraz ich prawa i obowiązki. Stanowi ono, że ławnicy w zakresie orzekania są niezawiśli i mają z sędziami równe obowiązki i uprawnienia, nie mogą jednak przewodniczyć podczas rozprawy lub narady, ani też — jeśli ustawa nie stanowi inaczej — nie wykonują czynności sędziego poza rozprawą. Biorą udział w naradzie nad wydaniem orzeczenia. Ławnicy wybierani są przez właściwe rady gmin. Kadencja ławników trwa cztery lata. Na ławników mogą być wybierani obywatele polscy nieskazitelnego charakteru, którzy ukończyli 30 lat, a nie przekroczyli 70 lat, korzystają z pełni praw cywilnych i obywatelskich, są zatrudnieni lub zamieszkują w miejscu wystawienia kandydatury co najmniej od roku, są zdolni ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków ławnika i posiadają co najmniej wykształcenie średnie (art. 158 § 1 p.u.s.p.). Ławnika wyznacza się do udziału w rozprawach przez okres do 12 dni w ciągu roku. Pracodawca zatrudniający ławnika jest obowiązany zwolnić go od pracy na czas pełnienia czynności w sądzie. Za czas zwolnienia od pracy ławnik zachowuje prawo do świadczeń wynikających ze stosunku pracy, z wyjątkiem prawa do wynagrodzenia. Ławnik za czas wykonywania czynności w sądzie otrzymuje rekompensatę pieniężną. Udział ławników w postępowaniu cywilnym występuje tylko w sądach instancji. Przed gruntowną reformą postępowania cywilnego z 1996 r. udział awników w procesie był regułą, od której wyjątki były bardzo nieliczne. Obecnie udział ich ograniczono do sytuacji, w których ławnik może służyć sędziemu radą, wykorzystując swe doświadczenie życiowe lub zawodowe (por. rozdział 20). Wieloletnia praktyka sądowa wykazała bowiem, że udział ławników w rozpoznawaniu spraw cywilnych, zwłaszcza majątkowych miał charakter czysto formal-ny- Do rozstrzygania tych spraw niezbędna jest bowiem dobra znajomość obowią-Jgo prawa, której ławnicy z reguły nie mają. 126 ///. Zasady naczelne postępowania cywilnego § 8. Zasada instancyjności Na podstawie art. 176 ust. 1 Konstytucji RP postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne. Do reformy z 1996 r. kodeks postępowania cywilnego przewidywał postępowanie dwuinstancyjne wprowadzone ustawą z 20 lipca 1950 r. o zmianie przepisów postępowania w sprawach cywilnych (Dz.U. nr 38, poz. 349 z późn. zm.). Reforma z 1996 r. przywróciła w znacznej mierze regulację przyjętą przez k.p.c. z 1930 r., obowiązującą przed nowelizacją z 1950 r., która przewidywała system trójinstancyjny. W wyniku nowelizacji z 22 grudnia 2004 r. (Dz.U. z 2005 r. nr 13, poz. 98) od dnia 6 lutego 2005 r. ponownie obowiązuje system dwuinstancyjny, ale skarga kasacyjna — jako nadzwyczajny środek zaskarżenia — dostępna jest stronom postępowania. § 9. Zasada jawności Artykuł 45 ust. 1 Konstytucji RP i art. 6 Konwencji o ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności kładą nacisk na zasadę jawności, dopuszczając pewne od niej wyjątki. Stosownie do art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, każdy ma prawo do jawnego rozpatrzenia sprawy. Z art. 45 ust. 2 Konstytucji RP i z art. 6 Konwencji wynikają wyjątki od zasady jawności, które mogą być uzasadnione moralnością, bezpieczeństwem państwa i porządkiem publicznym oraz ochroną życia prywatnego stron lub innym ważnym interesem prywatnym. Wyrok ogłaszany jest publicznie. Rozdział 15 POJĘCIE I KLASYFIKACJA ZASAD NACZELNYCH POSTĘPOWANIA CYWILNEGO Aby postępowanie cywilne mogło wypełniać funkcje, jakie stawia przed nim ustawodawca, cała jego struktura i funkcjonowanie jego poszczególnych instytucji musi odpowiadać pewnym założeniom generalnym, przyjętym przez ustawodawcę w celu zapewnienia najpełniejszej realizacji tych funkcji. Te założenia generalne nazywamy zasadami naczelnymi postępowania cywilnego. Zasady naczelne postępowania cywilnego ukierunkowują całą działalność procesową sądu i innych organów państwowych i społecznych oraz stron i uczestników postępowania na najlepszą realizację zadań wymiaru sprawiedliwości w sprawach cywilnych. Zasady określa się w doktrynie jako idee przewodnie albo założenia podstawowe postępowania cywilnego, wyrażone w normach prawa procesowego, 15. Pojęcie i klasyfikacja zasad naczelnych postępowania cywilnego 127 odnoszące się do całości postępowania cywilnego (tj. wszystkich jego instytucji) i wskazujące metody i sposoby realizacji jego celów (funkcji). Zasady naczelne postępowania cywilnego wypływają z zasad ustroju polityczno-społecznego i gospodarczego danego państwa. Z przytoczonej wyżej definicji zasad naczelnych postępowania cywilnego wynika, po pierwsze, że nie każda zasada, która znajduje wyraz w normie lub szeregu norm prawa procesowego, ma charakter zasady naczelnej. Charakter ten mają jedynie takie zasady, które mogą być uznawane za idee przewodnie (wiodące) i za założenia podstawowe, generalne całego systemu prawa procesowego cywilnego. W procesie cywilnym można wyodrębnić wiele zasad, które odnoszą się bądź do poszczególnych instytucji lub stadiów postępowania cywilnego, bądź do technik prowadzenia i organizacji postępowania oraz jego sprawnego przebiegu, ale którym nie można przyznać charakteru zasad naczelnych (np. zasada dwustronności procesu, zasady orzekania, zasady postępowania odwoławczego i inne). Zasady te, dla odróżnienia od zasad naczelnych, nazywamy zasadami konstrukcyjnymi. Po wtóre, zasady naczelne muszą wynikać z norm prawa procesowego, a więc mają charakter normatywny. Jeżeli jakieś założenie polityczne przyświecało nawet ustawodawcy przy kształtowaniu systemu postępowania cywilnego, ale nie dał on mu wyrazu w normie prawnej, założenie to nie może nabrać znaczenia zasady naczelnej. Zasada naczelna może znaleźć wyraz w konkretnej normie zawierającej ogólną dyrektywę, często w normie o charakterze deklaratoryjnym (np. zasada prawdy materialnej w art. 3). Zasada naczelna może niekiedy wynikać także z szeregu przepisów, które — normując pewne instytucje czy też pewne zakresy praw i obowiązków podmiotów procesowych — mogą być uważane za pośrednie i cząstkowe przejawy jakiegoś ogólniejszego założenia, a których suma pozwala na sformułowanie tego założenia, i w konsekwencji na wyodrębnienie pewnej zasady naczelnej. Zasada naczelna może więc też stanowić wynikową konsekwencję szeregu norm. Przepisy zawierające ogólne dyrektywy wyrażają pewne zasady naczelne, ale same przez się nie są jeszcze wystarczające dla zapewnienia ich realizacji, mają znaczenie raczej postulatów ustawodawcy pod adresem sądu, stron i innych uczestników postępowania. Dopiero połączenie postulatu ustawodawcy z systemem gwarancji zabezpieczających jego realizację, a zawartych w innych już normach, pozwala na to, aby uznać zasadę zadeklarowaną w takim przepisie za zasadę naczelną. Jednak przepisy zawierające takie ogólne dyrektywy mają istotne znaczenie w szczególności dla kierunku wykładni norm prawa procesowego, zgodnej z założeniami i intencjami ustawodawcy. W systemie polskiego prawa procesowego niektóre zasady naczelne zostały wyeksponowane przez ustawodawcę w przepisach tytułu wstępnego k.p.c. (art. 3-10). Jednakże fakt zamieszczenia w tytule wstępnym przepisów wyrażają-cych pewne zasady naczelne jak prawdy materialnej nie oznacza, aby tylko zasady wyrażone w tych przepisach można było traktować jako zasady naczelne polskiego 128 ///. Zasady naczelne postępowania cywilnego systemu postępowania cywilnego. W pewnych wypadkach, jak już wspomniano, mimo braku przepisu specjalnego w tytule wstępnym, można i należy wyprowadzić pewną zasadę naczelną z zestawienia szeregu dalszych przepisów kodeksu, dopatrując się w nich pewnej idei przewodniej, przyświecającej ustawodawcy. Przykładowo, zasad dyspozycyjności, ustności, bezpośredniości nie wyrażają expressis verbis żadne przepisy k.p.c, ale można je wyprowadzić jako konsekwencje całego szeregu przepisów kodeksu. Każda zasada procesowa ma swój określony zakres i odnosi się bądź do sfery działalności sądu, bądź do sfery działalności stron i uczestników postępowania (zasada dyspozycyjności, kontradyktoryjności), bądź też form postępowania (bezpośredniości, ustności; form postępowania dotyczy także zasada naczelna wymiaru sprawiedliwości, jaką jest zasada jawności). Zasady naczelne postępowania cywilnego wiążą się ze sobą i wzajemnie się warunkują, zapewniając harmonijne funkcjonowanie systemu prawa procesowego. W szczególności powiązanie istnieje między zasadą prawdy materialnej a innymi zasadami, które przyczyniają się do jej realizacji, jak np. zasada kontradyktoryjności. Biorąc pod uwagę przytoczone wyżej kryteria, w systemie polskiego postępowania cywilnego za zasady naczelne uznać należy zasady następujące: — prawdy materialnej, — równości (równouprawnienia) stron, — dyspozycyjności, — kontradyktoryjności, — ustności, — bezpośredniości, — koncentracji materiału procesowego. Jakkolwiek powyższe zasady naczelne dotyczą całego sądowego postępowania cywilnego, to jednak niektóre z nich mogą w różnym stopniu wchodzić w rachubę w poszczególnych rodzajach postępowania ze względu na pewne odmienności występujące między nimi. Ponieważ zasadniczym, modelowym rodzajem postępowania cywilnego jest proces cywilny, najistotniejsze znaczenie ma ukształtowanie zasad naczelnych w procesie. W postępowaniu nieprocesowym, ze względu na jego specyfikę i odrębności funkcji sądu w tym postępowaniu, działanie niektórych zasad naczelnych jest ograniczone (zasada dyspozycyjności, kontradyktoryjności). Również specyfika i odrębność celów postępowania egzekucyjnego sprawiają, że działanie niektórych zasad w tym postępowaniu jest ograniczone (prawdy materialnej, kontradyktoryjności), a ponadto w postępowaniu tym wchodzą w grę niektóre dalsze zasady, bezprzedmiotowe w postępowaniu rozpoznawczym, którym w doktrynie przyznaje się znaczenie zasad naczelnych postępowania egzekucyjnego (w szczególności zasada ochrony dłużnika)31. Ponadto, w między- 16 Zasada prawdy materialnej i zakres jej funkcjonowania... 129 31 Zob. E. Wengerek, Sądowe postępowanie egzekucyjne w sprawach cywilnych, Warszawa 1978, s. 51 i n. Na temat zasad postępowania egzekucyjnego por. także A. Marciniak, Postępowanie egzekucyjne w sprawach cywilnych, Warszawa 2005, s. 29-45. narodowym postępowaniu cywilnym wchodzą w grę pewne zasady przewodnie, związane ze stosunkami międzynarodowymi, które są bezprzedmiotowe w postępowaniu „wewnętrznym" (zasada priorytetu prawa wspólnotowego i umów międzynarodowych, respektowania obcej jurysdykcji krajowej, równouprawnienia cudzoziemców, stosowania własnego prawa procesowego, wzajemności)32. Rozdział 16 ZASADA PRAWDY MATERIALNEJ I ZAKRES JEJ FUNKCJONOWANIA W POLSKIM PROCESIE CYWILNYM33 I. Zasada prawdy materialnej oznacza, że orzeczenie sądu powinno być zawsze oparte na ustaleniach co do stanu faktycznego i prawnego sprawy zgodnych z rzeczywistością i to niezależnie od tego, czy strony dostarczyły sądowi materiał procesowy wystarczający do dokonania takich ustaleń. Ewentualne braki w tym materiale sąd powinien uzupełnić z urzędu. Przeciwieństwem tej zasady jest zasada prawdy formalnej, zwanej także prawdą sądową. Polega ona na tym, że sąd może oprzeć swoje orzeczenie na ustaleniach zgodnych jedynie z materiałem procesowym przedstawionym przez strony bez konieczności jego uzupełniania z urzędu. Co więcej, sąd może, w określonych okolicznościach, nawet pominąć fakty i dowody przedstawione przez strony (patrz np. art. 217 § 2 i art. 381). W polskiej nauce prawa postępowania cywilnego przed jego gruntowną reformą z 1 marca 1996 r. panował pogląd, że zasada prawdy materialnej, zwana wówczas zasadą prawdy obiektywnej, powinna być realizowana w pełnym zakresie. Było to stanowisko uzasadnione w świetle ówcześnie obowiązujących norm prawa procesowego. Tak na przykład uchylony dawny art. 3 § 2 głosił, że: „Sąd powinien dążyć do wszechstronnego zbadania wszystkich istotnych okoliczności sprawy i do wyjaśnienia rzeczywistej treści stosunków faktycznych i prawnych. Sąd z urzędu może podejmować czynności dopuszczalne według stanu sprawy, jakie uzna za potrzebne do uzupełnienia materiału i dowodów przedstawionych przez strony i uczestników postępowania". Zgodnie z dawnym brzmieniem art. 232, sąd mógł w każdej sprawie nie tylko dopuścić dowody niewskazane przez strony, ale mógł także dla ustalenia koniecznych dowodów zarządzić odpowiednie Zob. J. Jodłowski, Zasady przewodnie polskiego międzynarodowego prawa procesowego cywil-nego, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Kamila Stejki, Warszawa-Wrocław 1967, s. 119 i n. Tak w terminologii używanej w doktrynie zachodnioeuropejskiej, zob. np.: P. Louis-Lucas, Verite materielle et verite juridiąue, [w:] Melanges ojferts a Renę Savatier, Paris 1965, s. 583 i n. "ojccie „prawda obiektywna" przyjęte było w naszej doktrynie pod wpływem prac autorów radzieckich. Jest ono niefortunne, ponieważ sugeruje jakoby mogła istnieć także jakaś „prawda nieobiektywna", co Jest oczywiście nonsensem (contradictio in adiecto). 130 ///. Zasady naczelne postępowania cywilnego dochodzenie. Sąd mógł również zarządzić odpowiednie dochodzenie w celu uzupełnienia lub wyjaśnienia twierdzeń stron (por. dawne brzmienie art. 213 § 1). Sąd nie był związany uznaniem powództwa; mógł na nim poprzestać tylko wówczas, gdy znajdowało ono uzasadnienie w okolicznościach sprawy (dawne brzmienie art. 213 § 2). Sąd rewizyjny musiał z urzędu wziąć pod rozwagę niewyjaśnienie przez sąd I instancji wszystkich okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy (dawny art. 381 § 1). Z tego ostatniego przepisu w związku z wyżej powołanym art. 3 § 2 wynikał logiczny wniosek, że jeżeli strony nie dostarczyły sądowi potrzebnych dowodów lub w sposób niejasny sformułowały swoje twierdzenia i jeżeli mimo wezwań sądu nie uzupełniły tego materiału procesowego, to sąd musiał to za nie zrobić z urzędu. W przeciwnym bowiem razie jego orzeczenie nie utrzymałoby się w II instancji. W ten sposób słowo „może" w dawnym art. 213 § 1 i w dawnym art. 232 zmieniało się w słowo „musi". Wprowadzając do k.p.c. wyżej powołane przepisy, ustawodawca wprowadził także do procesu cywilnego w szerokim zakresie elementy zasady śledczej (zasady inkwizycyjności). O ile zasada inkwizycyjności jest całkowicie uzasadniona w procesie karnymi i funkcjonuje tam w celu ochrony interesu i porządku publicznego, o tyle tak szerokie jej wprowadzenie do procesu cywilnego było nieuzasadnione. W praktyce okazało się, że funkcjonowanie zasady inkwizycyjności nie tylko nie usprawniło wymiaru sprawiedliwości w sprawach cywilnych, lecz bardzo go utrudniło. Zapewne postulat sprawiedliwości wymaga, aby rozstrzygnięcie sądu było oparte na ustaleniu stanu faktycznego zgodnego z rzeczywistością. Należy jednak wziąć pod uwagę fakt, że w procesie cywilnym najczęściej wchodzi w grę ochrona interesu prywatnego i spór toczy się o prawa, którymi strony mogą swobodnie dysponować; mogą one zatem albo podjąć obronę tych praw, albo też z niej zrezygnować34. Nałożenie na sędziego obowiązku zbierania dowodów, a nawet wyszukiwania faktów w celu uzupełnienia twierdzeń stron — tak jak to było w k.p.c. w jego poprzednim kształcie — stawało się albo fikcją, bo sędzia, nie znając stosunków między stronami, musiał zwracać się do nich o dostarczenie mu dowodów, albo też ciężarem przerastającym możliwości sędziego i powodującym powstawanie ogromnej liczby spraw zaległych. Ponadto, taka działalność sędziego rodziła zarzuty, że zatraca on neutralność i, stając się jak gdyby uczestnikiem sporu, działa na rzecz jednej strony przeciwko drugiej35. Prawdziwość powyższej opinii została w całej pełni potwierdzona w znakomitym referacie sędziów G. Bieńka i E. Warzochy, przedstawionym na konferencji procesualistów cywilnych w Popowie w listopadzie 1984 r.36. Autorzy, dokonując wnikliwej analizy praktyki sądowej w okresie 20 lat obowiązywania k.p.c, 16.- prawdy materialnej i zakres jej funkcjonowania... 131 34 W. Miszewski, Proces cywilny w zarysie. Część pierwsza, Warszawa-Łódź 1946, s. 40. 35 Ibidem, s. 46. 36 Referat ten (Funkcjonowanie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego w praktyce sądów powszechnych) został później opublikowany w „Nowym Prawie" 1985, nr 3, s. 3 i n. wymienili wszystkie ujemne następstwa przerostów zasady inkwizycyjności w polskim procesie cywilnym. Do znanych już nam jej wad dorzucić należy zauważony przez autorów referatu fakt, iż dawny przepis art. 3 § 2 był jedną z głównych przyczyn lekceważenia swoich obowiązków przez wielu adwokatów i bardzo wielu radców prawnych, mających pełną świadomość tego, że sąd i tak musi wykonać za nich część pracy, a w szczególności zebrać w sprawie niezbędne dowody. Autorzy referatu zwrócili również uwagę, że wskazany wyżej przepis w związku z dawnym art. 381 § 1 infine praktycznie przekreślał znaczenie innych przepisów o charakterze dyscyplinującym, jak np. art. 217,230, 233 § 2, i stawał się przyczyną narastających ciągle zaległości w załatwianiu spraw cywilnych. Ten głos rozsądku domagający się zmiany niefortunnych przepisów był oczywiście w roku 1984 przysłowiowym „głosem wołającego na puszczy". Dopiero reforma postępowania cywilnego z roku 1996 uwzględniła postulaty zgłaszane od lat przez środowisko sędziowskie. II. Obecnie obowiązujące prawo postępowania cywilnego zawiera również wiele przepisów, które mają służyć ustaleniu prawdy materialnej w procesie. Zasada prawdy materialnej może być zatem w dalszym ciągu poczytywana jako jeden z celów procesu cywilnego37. W pewnych jednak sytuacjach nasze prawo, i to zarówno procesowe, jak i materialne, zezwala sądowi na poprzestanie na prawdzie tzw. formalnej, zwanej także pod wpływem nauki francuskiej prawdą sądową (la verite judiciare)3S. Wymieńmy niektóre z sytuacji, w których może się zdarzyć, że prawda materialna nie zostanie w procesie ustalona: 1. Sąd pominie środki dowodowe, jeżeli według jego oceny strona powołuje dowody jedynie dla zwłoki (art. 217 § 2). Nie można jednak wykluczyć sytuacji, w której ta ocena sądu będzie błędna, a pominięcie środków dowodowych bezpodstawne. 2. Jeżeli strona wbrew postanowieniu sądu odmówi przedstawienia znajdującego się u niej dowodu, na który powołuje się jej przeciwnik, sąd może uznać sporny fakt zależnie od okoliczności za udowodniony lub nieudowodniony na niekorzyść tej strony (art. 233 § 2). Podobnie sąd może postąpić, gdy strona stawia przeszkody w przeprowadzeniu dowodu. 3. Jeżeli strona, która w myśl art. 6 k.c. jest obowiązana wskazać dowody potrzebne do rozstrzygnięcia sprawy, nie uczyni tego, sąd uzna sporne fakty za nieudowodnione. Jeżeli w tej sytuacji sąd o istnieniu potrzebnych dowodów dowiedział się w jakiś sposób, może lecz nie musi dopuścić te dowody z urzędu (art. 232). 4. Sąd II instancji może pominąć nowe fakty i dowody, jeżeli strona mogła je Przytoczyć bez żadnych przeszkód w postępowaniu przed sądem I instancji (art. 381). Zob. uzasadnienie uchwały SN z 17 lutego 2004 r., III CZP 115/03, OSNC 2005, nr 5, poz. 77. Por. P. Catala, F. Terre, Procedurę civile et yoies d'execution, Paris, 1976, s. 257. 132 ///. Zasady naczelne postępowania cywilnego 5. Ograniczenia w zakresie wykrywania prawdy materialnej w postępowaniu cywilnym mogą wynikać także z prawa materialnego. Może to występować w szczególności w sferze stosunków rodzinnych, zwłaszcza gdy chodzi o ustalenie pochodzenia dziecka. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 7 czerwca 1971 r., III CZP Sino39: „w naszym systemie prawnym zasada prawdy obiektywnej w sferze praw stanu cywilnego nie rządzi niepodzielnie, gdyż przeciwstawiają się jej inne, doniosłe z punktu widzenia społecznego względy, do których zaliczyć należy przede wszystkim [...] zasadę stabilizacji rodziny i związanych z nią stosunków rodzinnych" i dalej: „znalazło to wyraz w wielu przepisach k.r.o., które utrudniają, a nawet w pewnych wypadkach uniemożliwiają ustalenie rzeczywistych, opartych na zdarzeniach naturalnych stosunków stanu cywilnego. Zaliczyć do nich należy m.in. terminy prekluzyjne, po których upływie zaprzeczenie ojcostwa jest niedopuszczalne (art. 63, 69-70, 80, 81 § 2), szczególnie reguły dowodowe w tych sprawach (art. 67, 68 § 1)". W innym orzeczeniu z 5 czerwca 1968 r., IICR 164/6840, Sąd Najwyższy wypowiedział tezę, że: „również w sprawach o zaprzeczenie macierzyństwa nie można się powodować wyłącznie względami prawdy obiektywnej w ustaleniu stanu cywilnego dziecka, jeżeli szczególne okoliczności sprawy wskazują na sprzeczność żądania z zasadami współżycia społecznego oraz na konieczność ochrony interesu dziecka"41. III. Bardzo ważną gwarancją ustalenia prawdy materialnej w procesie cywilnym są prawidłowo ukształtowane zasady kontradyktoryjności i bezpośredniości. Dlatego też wiele bardzo istotnych z tego punktu widzenia przepisów zostało omówionych dalej w rozdziale 19. Ponadto, realizacji zasady prawdy materialnej służą inne przepisy k.p.c, w szczególności te, które zastrzegają, iż stosowanie pewnych postanowień kodeksu, zmierzających do uproszczenia postępowania, może wchodzić w grę o tyle tylko, o ile nie wywołuje to wątpliwości. Tak na przykład zasada z art. 229, iż nie wymagają dowodu fakty przyznane w toku postępowania przez stronę przeciwną, może być stosowana tylko wówczas, gdy przyznanie nie budzi wątpliwości. Zasada, że sąd, wydając wyrok zaoczny w razie niestawiennictwa pozwanego na rozprawie, przyjmuje za prawdziwe twierdzenia powoda o okolicznościach faktycznych przytoczone w pozwie, może być stosowana także tylko wówczas, gdy twierdzenia te nie budzą uzasadnionych wątpliwości oraz, gdy nie zostały przytoczone w celu obejścia prawa (art. 339 § 2), przy czym zasady tej nie stosuje się w ogóle w sprawach małżeńskich i ze stosunków między rodzicami a dziećmi (art. 431 i 458 § 1). Należy podzielić pogląd, że zmiany art. 229 i 339 § 2, (. Zasada prawdy materialnej i zakres jej funkcjonow 133 39 OSNCP 1972, nr 3, poz. 42. 40 OSNCP 1969, nr 3, poz. 55. 41 W kwestii prawdy materialnej w prawie procesowym i prawie materialnym zob. M. Sawczuk, Teoria prawdy w prawie cywilnym procesowym i materialnym, [w:] Studia z prawa postępowania cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Zbigniewa Resicha, Warszawa 1985, s. 259 i n. wprowadzone ustawą z 2 lipca 2004 r., nie zmieniają oceny tych uregulowań jako instrumentów mogących służyć docieraniu do prawdy w procesie42. Zasada prawdy materialnej jest dominującą w stosunku do postulatu szybkości postępowania i tzw. ekonomii procesowej, które nie mogą wpływać osłabiająco na realizację tej zasady. Postulat szybkości postępowania, wyrażony w art. 6, związany ze słuszną tendencją przeciwdziałania przewlekłości postępowania, jest ograniczony zastrzeżeniem, że dążenie do tego, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszym posiedzeniu, wchodzi w grę o tyle tylko, o ile jest to możliwe bez szkody dla wyjaśnienia sprawy. IV. Zasada prawdy materialnej obejmuje nie tylko sferę działania sądu, ale także stron i uczestników, którzy swoim działaniem w postępowaniu powinni również przyczyniać się do wykrycia prawdy materialnej. Wskazuje na to wiele przepisów kodeksu. Podstawowe znaczenie ma tu przede wszystkim art. 3, w myśl którego strony i uczestnicy postępowania obowiązani są dawać wyjaśnienia co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek oraz przedstawiać dowody. Przepis ten zobowiązuje strony do wyjaśniania okoliczności sprawy i do przedstawiania dowodów na te okoliczności, oraz nakłada na nie obowiązek mówienia prawdy. Obowiązek ten ma znaczenie nie tylko moralno-wychowawcze, ale i prawne. Uchybienie bowiem temu obowiązkowi może spowodować sankcję wobec strony składającej wyjaśnienia niezgodne z prawdą, w postaci włożenia na tę stronę obowiązku pokrycia kosztów, niezależnie od wyniku postępowania (art. 103 § 2). Uzupełnieniem przepisu art. 3 są dalsze przepisy, jak przede wszystkim art. 210 § 2, w myśl którego każda ze stron obowiązana jest do złożenia oświadczenia co do twierdzeń strony przeciwnej, dotyczącego okoliczności faktycznych, a ponadto cytowany już art. 232, który nakłada na stronę obowiązek wskazania dowodów potrzebnych do rozstrzygnięcia sprawy. Znaczenie mają tu nadto art. 187 § 1 przewidujący obowiązek powoda przytoczenia w pozwie okoliczności uzasadniających żądanie oraz art. 126 § 1 pkt 3 przewidujący obowiązek strony wskazania dowodów na poparcie okoliczności przytoczonych w piśmie procesowym. Istotne znaczenie dla wykrycia prawdy materialnej w procesie ma zasada swobodnej oceny dowodów, która znajduje wyraz w art. 233 § 1. W myśl tego przepisu sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału. Na tej samej podstawie sąd ocenia, jakie znaczenie nadać odmowie przedstawienia przez stronę dowodu lub przeszkodom stawianym przez nią w jego przeprowadzeniu wbrew Postanowieniu sądu. Por. J. Gudowski, O kilku naczelnych zasadach procesu cywilnego — wczoraj, dziś, jutro, [w:] rawo prywatne czasu przemian. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Sołtysińs-k'emu, Poznań 2005, s. 1028. Odmiennie K. Knoppek, Zmierzch zasady prawdy obiektywnej w procesie cywilnym, Pal. 2005, nr 1-2, s. 9 i n. 134 ///. Zasady naczelne postępowania cywilnego Zasada swobodnej oceny dowodów jest przeciwstawieniem zasady legalnej (ustawowej) oceny dowodów, która wiąże sędziego pewnymi sztywnymi regułami co do przyjęcia za miarodajne lub odrzucenia niektórych dowodów oraz przyznania priorytetu pewnym dowodom przed innymi. Zasada swobodnej oceny dowodów nie oznacza jednak dowolności w ich ocenie. Sąd ma oceniać je według swego wewnętrznego przekonania, ale w sposób odpowiadający zasadom logiki i doświadczenia społecznego. Danie wiary pewnemu dowodowi lub odrzucenie pewnego dowodu sąd powinien uzasadnić. Ta ocena dowodów dokonana przez sąd I instancji, który przeprowadził postępowanie dowodowe, podlega kontroli w II instancji. Tak ujęta zasada swobodnej oceny dowodów stanowi jedną z istotnych gwarancji realizacji zasady prawdy materialnej. Rozdział 17 ZASADA RÓWNOŚCI STRON I. Zasada równości (równouprawnienia) stron wypływa z konstytucyjnej zasady równości wszystkich wobec prawa (art. 32 ust. 1 Konstytucji RP). W procesie cywilnym nabiera ona szczególnego znaczenia. Występują tu bowiem dwie przeciwstawne strony. Muszą one posiadać równe prawa procesowe i mieć zagwarantowaną jednakową możność obrony swoich praw i interesów, a więc możność zgłaszania żądań i wniosków, przedstawiania twierdzeń i dowodów, korzystania ze środków odwoławczych i innych środków zaskarżenia itp. Najistotniejszym wyrazem zasady równości stron jest prawo strony do wysłuchania jej przez sąd, w myśl powszechnie od dawna uznawanej zasady audiatur et altera pars. Oznacza to, że sąd przed rozstrzygnięciem sprawy musi wysłuchać obie strony i że każda strona musi mieć zapewnioną możność wypowiedzenia się co do twierdzeń strony przeciwnej. Zatem równouprawnienie stron w procesie cywilnym ma dwa aspekty: 1) możność korzystania przez strony z takich samych środków obrony swych praw i 2) wysłuchanie obu stron przez sąd. Zasada równości stron polega na stworzeniu procesowych gwarancji tych uprawnień. Na tym nie wyczerpują się jednak zagadnienia równouprawnienia stron w procesie. Zapewnienie stronom korzystania z jednakowych praw i środków procesowych oraz wysłuchanie ich przez sąd stwarza dopiero formalne równouprawnienie stron w procesie. Tak pojęta zasada równości stron w jej formalnym aspekcie jest uznawana we wszystkich współczesnych systemach prawa procesowego. Jednakże formalne równouprawnienie stron nie gwarantuje jeszcze ich rzeczywistej równo- 77 Zasada równości stron 135 ści w procesie. Korzystanie bowiem z praw i środków procesowych przez strony zależy w dużym stopniu od ich możliwości, w szczególności od ich orientacji w kwestiach proceduralnych i innych kwestiach prawnych, od możliwości korzystania z pomocy adwokata lub radcy prawnego, od posiadania środków finansowych na ponoszenie kosztów prowadzenia sprawy. Dlatego też polskiemu prawu procesowemu znane są instrumenty mogące służyć stworzeniu rzeczywistej równości stron w procesie cywilnym. Instrumentami tymi są: 1) szerokie zwolnienie stron i uczestników nieposiadających odpowiednich środków materialnych od obowiązku ponoszenia kosztów sądowych, w pewnych sprawach w ogóle z mocy ustawy, w innych zależnie od sytuacji strony na podstawie decyzji sądu, tak, aby sytuacja materialna strony nie wpływała na korzystanie przez nią z praw i środków procesowych; 2) znaczna możliwość korzystania przez stronę niezamożną z pomocy prawnej z urzędu, tj. ustanowienia adwokata lub radcy prawnego przez sąd; 3) dyskrecjonalne uprawnienie sądu do tego, aby — w razie uzasadnionej potrzeby — udzielić stronom i uczestnikom postępowania występującym w sprawie bez adwokata lub radcy prawnego niezbędnych pouczeń co do czynności procesowych (art. 5 w brzmieniu nadanym ustawą z 2 lipca 2004 r.; por. także art. 212 zd. drugie). II. Zasada równości stron w polskim procesie cywilnym polega właśnie na stworzeniu nie tylko faktycznej płaszczyzny równouprawnienia stron, ale także wielu gwarancji rzeczywistego równouprawnienia stron w procesie i umożliwienia im korzystania z przysługujących im praw i środków43. Oczywiście gwarancje formalnego równouprawnienia stron są także nader ważne i nie należy ich nie doceniać. Znakomita większość przepisów k.p.c, dotycząca praw i obowiązków stron procesowych, mówi ogólnie o stronach, co implikuje, że przepisy te stosuje się w równej mierze zarówno do powoda, jak i pozwanego (np. art. 48-50, 126, 133, 214, 216, 230, 232, 299 i in.). Tylko niektóre przepisy odnoszą się wyłącznie do powoda (np. art. 187-191) lub pozwanego (np. art. 339-341, 344), gdy regulują czynności procesowe tylko jednej z tych dwóch stron. Zasada audiatur et altera pars znajduje swój wyraz w szczególności w art. 149 8 2, art. 210 § 1 i 2 oraz art. 224 § 1, które zapewniają zawiadamianie stron 0 posiedzeniach jawnych co najmniej na tydzień wcześniej, możność zabierania głosu przez strony na rozprawie i wypowiadania się co do twierdzeń strony Hwość Por. jednak uwagi T. Pietrzykowskiego i B. Wojciechowskiego, Równość, prawda i sprawied-w procesie cywilnym, Pal. 2004, nr 9-10, s. 17 i n. Autorzy krytycznie odnoszą się do koncepcji Kreowania ustawowej kategorii „osób słabszych", wskazując, że lepszym rozwiązaniem jest przyjęcie modelu urzeczywistniającego w sposób możliwie pełny formalną równość praw obydwu stron. Tylko w drodze pewnego wyjątku (uzależnionego od sędziowskiej oceny konkretnych okoliczności) powinno °yć dopuszczalne udzielenie przez sąd pomocy stronie ewidentnie i nieproporcjonalnie słabszej. 136 ///. Zasady naczelne postępowania cywilnego przeciwnej. Niektóre przepisy podkreślają, że pewne czynności sądu, chociaż wiążą się z czynnościami procesowymi lub sytuacją tylko jednej strony lub jednego uczestnika, mają być dokonywane wobec obu stron (np. doręczenie wyroku zaocznego obu stronom — art. 343). Naruszenie przepisów gwarantujących wysłuchanie stron na rozprawie oraz korzystanie przez nie z ich praw procesowych może powodować daleko idące konsekwencje procesowe, o ile wskutek tych uchybień strona zostanie pozbawiona możności obrony swych praw. W myśl art. 379 pkt 5 pozbawienie strony możności obrony swych praw powoduje nieważność postępowania, którą sąd apelacyjny (art. 378 § 1 zd. drugie) i kasacyjny (art. 39813 § 1 zd. drugie) bierze z urzędu pod rozwagę. Ponadto pozbawienie strony możności obrony swych praw, jeśli wyrok uprawomocnił się mimo tego uchybienia, może być podstawą wznowienia postępowania (art. 401 pkt 2). Wiele przepisów k.p.c. zmierza do zapewniania stronie możności rzeczywistego korzystania ze swych praw. W myśl art. 5 w razie uzasadnionej potrzeby sąd może udzielić stronom i uczestnikom postępowania występującym w sprawie bez adwokata lub radcy prawnego niezbędnych pouczeń co do czynności procesowych. Natomiast art. 327 § 1 stanowi, że stronie działającej bez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego, obecnej przy ogłaszaniu wyroku, przewodniczący udzieli wskazówek co do sposobu i terminów wniesienia środka zaskarżenia; jeżeli zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych jest obowiązkowe, należy pouczyć stronę o treści przepisów o obowiązkowym zastępstwie oraz o skutkach niezastosowania się do tych przepisów (por. też art. 327 § 2). Także udział prokuratora w procesie i wstąpienie przez niego do postępowania może w istotny sposób przyczynić się do zapewnienia realizacji rzeczywistej równości stron, prokurator bowiem — wstępując do sprawy — nie jest związany z żadną ze stron (art. 60) i może zgłaszać wnioski oraz powoływać fakty i dowody na korzyść strony niedziałającej czy też broniącej się nieumiejętnie, jeśli uzasadnia to wzgląd na ochronę praw tej strony. Szczególne znaczenie dla zapewnienia rzeczywistej równości stron w procesie mają przepisy o zwolnieniu od kosztów sądowych (art. 94-118 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych) oraz o pomocy prawnej z urzędu (art. 117-124). Bliżej o tym w rozdziale 42. Należy też wspomnieć o przepisach, w myśl których sąd w razie nieobecności strony bierze pod uwagę jej wnioski i twierdzenia oraz przedstawione przez nią dowody (art. 211), a niekiedy uwzględnia nawet na korzyść strony niedziałającej okoliczności przemawiające na jej korzyść (art. 339 § 2). 18. Zasada dyspozycyjności (rozponądzalności) 137 Rozdział 18 ZASADA DYSPOZYCYJNOŚCI (ROZPORZĄDZALNOŚCI) I. Korzystanie z praw podmiotowych w dziedzinie stosunków cywilnoprawnych znajduje się w zasadzie w sferze autonomii osób uprawnionych i zainteresowanych. Od ich woli zależy z reguły, czy wchodzić w stosunki prawne, jak je kształtować, czy je utrzymywać, czy likwidować, czy i w jakim zakresie korzystać ze swych praw, czy się ich zrzekać. Korzystanie z praw podmiotowych musi być jednak zgodne z praworządnością. Autonomia woli charakteryzuje też, choć w znacznie bardziej ograniczonym zakresie, sferę stosunków prawa rodzinnego, a także — również z pewnymi ograniczeniami — stosunków prawa pracy. Tej autonomii woli w sferze stosunków cywilnoprawnych i im podobnych odpowiada możność rozporządzania swymi prawami przez strony i uczestników w postępowaniu cywilnym. Skoro strony stosunków cywilnoprawnych mogą w zasadzie swobodnie rozporządzać swymi prawami, od ich woli też zależy, czy dochodzić ochrony swych praw w razie ich zagrożenia lub naruszenia na właściwej drodze, a w szczególności na drodze sądowej, i w jakim zakresie oraz jak korzystać z przysługujących im w postępowaniu procesowych środków obrony. Ta możność rozporządzania przez strony ich prawami w toku postępowania cywilnego stanowi istotę zasady dyspozycyjności. Zasada ta, odkąd w nauce procesu cywilnego wykształciła się teoria zasad procesowych, uważana jest za nieodzowną i najbardziej charakterystyczną dla procesu cywilnego jego zasadę naczelną. Inaczej jednak zasada ta jest rozumiana i kształtowana w procesie cywilnym państw demokratycznych o gospodarce wolnorynkowej, a inaczej było w państwach komunistycznych. W procesie państwa demokratycznego zasada dyspozycyjności wyrasta na gruncie prywatnej własności i jest odpowiednikiem autonomii praw prywatnych. Oznacza ona w istocie pełną rozporządzalność swymi prawami przez strony, które są gospodarzami i dysponentami procesu {domini litis). Strony dysponują zarówno swymi prawami materialnymi, stanowiącymi przedmiot procesu, jak i uprawnieniami procesowymi. Zatem w zasadzie tylko osoba uprawniona może dochodzić ochrony swych praw (nemo iudex sine actore) i głównie jej Pozostawiona jest troska o tę ochronę iyigilantibus iura sunt scripta); tylko powód określa granice żądanej ochrony prawnej, której sąd nie może przekroczyć (ne eat ludex ultra petita partium), a tylko pozwany decyduje, czy podejmuje obronę Przeciwko żądaniom powoda; w razie rezygnacji z obrony i uznania powództwa przez pozwanego, sąd jest związany tym uznaniem i musi orzec zgodnie z żądaniem powoda, a w razie niestawiennictwa pozwanego wydaje wyrok zaoczny również zgodny z żądaniem powoda, bez badania prawdziwości twierdzeń zawartych w pozwie. Zgłaszanie zarzutów merytorycznych i formalnych należy do stron; 138 ///. Zasady naczelne postępowania cywilne 'go liczba kwestii, które sąd bierze z urzędu pod uwagę, jest ograniczona. W nauce uważa się zasadę dyspozycyjności za zasadę, której ograniczenia są niepożądane, gdyż stanowiłyby wypaczenie istoty procesu cywilnego. Inaczej pojmowana była zasada dyspozycyjności w państwach komunistycznych. W państwie komunistycznym proces cywilny od chwili jego wszczęcia nie mógł stanowić już wyłącznej domeny stron, ale stawał się płaszczyzną kontroli i ingerencji organów państwa w zakresie funkcjonowania stosunków prawnych, z których wyrastają sprawy cywilne. Rozporządzalność stron ich prawami zarówno materialnymi, jak i procesowymi w procesie cywilnym była ograniczona i poddana kontroli sądu, a ich inicjatywa była uzupełniona inicjatywą sądu, prokuratora i organizacji społecznych. II. Rozróżniana jest dyspozycyjność materialna i formalna (procesowa). Pierwsza oznacza zakres rozporządzalności przez strony ich prawami podmiotowymi o charakterze materialnoprawnym w toku postępowania; druga — zakres rozporządzalności uprawnieniami procesowymi, a więc korzystania z wszelkiego rodzaju zarzutów i środków obrony, i w ogóle z wszelkich dostępnych stronom i uczestnikom instytucji procesowych. Przejawami dyspozycyjności materialnej w procesie cywilnym są: — po stronie powoda: możność żądania ochrony prawnej, a więc wytoczenie powództwa i oznaczenie zakresu żądanej ochrony, zmiana, cofnięcie i ograniczenie żądanej ochrony, zrzeczenie się roszczenia; — po stronie pozwanego: uznanie powództwa, zgłaszanie zarzutów material-noprawnych (np. zarzut potrącenia), wytoczenie powództwa wzajemnego; — aktem dyspozycyjnym obustronnym jest zawarcie ugody sądowej. Wszczęcie procesu cywilnego następuje poprzez wytoczenie powództwa. Wprawdzie wniesienie pozwu jest zarazem pierwszą czynnością procesową powoda, ale jest to przede wszystkim z jego strony akt dyspozycyjności materialnej, ponieważ jest on wyrazem jego woli, jego decyzji co do poszukiwania ochrony prawnej na drodze sądowej. Osoba, która uważa, że jej prawo podmiotowe zostało naruszone albo zagrożone, lub która pragnie uzyskać zmianę lub likwidację stosunku prawnego, może swobodnie wystąpić na drogę sądową i wytoczyć powództwo. Inicjatywa osoby zainteresowanej w tym względzie nie jest niczym ograniczona. Inicjatywa ta jest jednak w polskim procesie cywilnym w pewnym zakresie uzupełniona inicjatywą organów państwowych i społecznych, gdyż poza osobą zainteresowaną, mającą legitymację materialną, może wytoczyć powództwo prokurator i Rzecznik Praw Obywatelskich, a nadto w pewnych sprawach organizacje społeczne i inne podmioty (zob. rozdział 34). Natomiast proces cywilny nie może być wszczęty z inicjatywy sądu, czyli z urzędu. Zasada nemo iudex sine actore jest więc respektowana. Inaczej przedstawia się to zagadnienie w postępowaniu nieprocesowym, które może być wszczęte nie tylko na wniosek osoby zainteresowanej lub prokuratora, 18. > Zasada dyspozycyjności (rozporządzalności) 139 k aje w wielu wypadkach wskazanych w przepisach ustawy także przez sąd z urzędu. yj szczególności sąd opiekuńczy może wszcząć postępowanie z urzędu (art. 570 k.p-c-)- Postępowanie egzekucyjne może być wszczęte na wniosek wierzyciela (tj. osoby, na rzecz której realizację świadczenia przewiduje tytuł wykonawczy), a także prokuratora i w określonych sprawach organizacji społecznej, a w niektórych sprawach również z urzędu (np. w sprawach o alimenty, art. 796 § 2 i art. 1085). Zakres żądanej ochrony prawnej, a tym samym zakres rozstrzygnięcia sądu w procesie cywilnym, oznacza wyłącznie powód, w czym najdobitniej wyraża się zasada dyspozycyjności. Sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie powoda (art. 321 § 1). W obecnym stanie prawnym zakaz orzekania ponad żądanie {ultra petita partium) prawie nie doznaje wyjątków. Zgodnie z art. 212 zd. trzecie, w sprawach o alimenty i o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym przewodniczący jedynie poucza powoda występującego w sprawie bez adwokata lub radcy prawnego o roszczeniach wynikających z przytoczonych przez niego faktów. Nie ma tu jednak miejsca na orzekanie przez sąd ponad żądanie. Podobne rozwiązanie przyjęto w art. 477 zd. drugie. Jedyny wyjątek od zasady związania granicami żądania wynika z art. 4771. Przejawem dyspozycyjności materialnej jest też przysługująca powodowi możność zmiany swego powództwa w toku procesu. Dopuszczalność zmiany powództwa deklaruje wyraźnie art. 193 § 1, warunkując ją jedynie granicami właściwości sądu. Zmiana powództwa może być przedmiotowa i podmiotowa. Zmiana przedmiotowa w ścisłym znaczeniu polega na zgłoszeniu żądania innego przedmiotu świadczenia zamiast żądanego pierwotnie (np. żądanie zasądzenia odszkodowania pieniężnego zamiast przywrócenia rzeczy do stanu pierwotnego lub odwrotnie) albo na zastąpieniu pierwotnego żądania nowym żądaniem w całości (np. żądanie zasądzenia świadczenia zamiast ustalenia stosunku prawnego lub prawa). Zmianą przedmiotową w szerokim znaczeniu jest każda modyfikacja przedmiotowa żądania zgłoszonego w pozwie, a więc także rozszerzenie lub ograniczenie żądania (art. 158 § 1 pkt 3, art. 203 § 4), jak również wystąpienie z nowym roszczeniem obok pierwotnego (art. 193 § 2 i 3). Zmiana podmiotowa powództwa może polegać na tym, że powód zgłosi wniosek o wezwanie innej osoby zamiast pierwotnie pozwanej (art. 194 § 1) albo 0 wezwanie innych osób jako dalszych pozwanych obok pierwotnie pozwanego (art. 194 § 3- w Sprawach z zakresu prawa pracy wszczętych z powództwa pracownika wezwania do udziału w sprawie, o którym mowa w art. 194 § 1 i 3, SLtd może jednak dokonać również z urzędu, por. art. 477 zd. pierwsze), a także na tym, że powód wskaże osobę, która powinna występować w sprawie jako powód 1 Powinna zająć jego miejsce (art. 196 § 1). 140 ///. Zasady naczelne postępowania cywilnego Zmiana powództwa leży w zasadzie w sferze swobodnej dyspozycji powoda i nie jest zależna od zgody sądu, poza ograniczeniem żądania, które jest w istocie równoznaczne z cofnięciem pozwu co do części żądania i jako takie podlega kontroli sądu tak jak cofnięcie pozwu (art. 203 § 4), o czym dalej. Powód może zrezygnować z podtrzymywania żądania ochrony prawnej i wycofać je. Dokonuje tego przez czynność procesową określaną jako cofnięcie pozwu. Jeśli powód cofa pozew, nie zrzekając się zarazem dochodzonego w procesie roszczenia, wówczas cofnięcie pozwu oznacza, że powód wycofuje swoje żądanie ochrony prawnej w danym momencie i w danym procesie, rezerwuje sobie jednak prawo ponownego dochodzenia ochrony prawnej, czyli ponownego wytoczenia powództwa w przyszłości (w granicach czasowych zakreślonych terminami przedawnienia lub terminami prekluzyjnymi przewidzianymi w prawie materialnym). Takie cofnięcie pozwu wywołuje jedynie skutki procesowe i powoduje umorzenie postępowania (zob. rozdział 44 § 2). Jednakże powód może z cofnięciem pozwu połączyć zrzeczenie się swego roszczenia dochodzonego w powództwie. Chodzi tu o zrzeczenie się roszczenia materialnego, a także wszelkich innych praw, których zrzeczenie się jest dopuszczalne w świetle prawa materialnego (np. może zrzec się wierzytelności przysługującej mu od pozwanego). Cofnięcie pozwu połączone ze zrzeczeniem się roszczenia wywołuje nie tylko skutki procesowe w postaci umorzenia postępowania, ale także materialnoprawne, gdyż powoduje wygaśnięcie zobowiązania. Powód może wprawdzie wytoczyć nowe powództwo, ponieważ postanowienie o umorzeniu postępowania (w pierwszej sprawie) nie korzysta z powagi rzeczy osądzonej i nie skutkuje odrzucenia nowego pozwu, ale może narazić się na oddalenie powództwa, jeśli pozwany podniesie zarzut wygaśnięcia roszczenia. Powód nie może jednak skutecznie zrzec się praw, którym swobodnie rozporządzać nie może i które nie mają charakteru roszczenia, jak np. prawa żądania ustalenia ojcostwa lub prawa do alimentów. Może jedynie cofnąć pozew o ustalenie ojcostwa w konkretnej sprawie, co nie zamyka mu możności ponownego żądania ustalenia ojcostwa w stosunku do tego samego pozwanego; może zrzec się roszczenia o zaległe alimenty, ale nie może skutecznie zrzec się prawa do alimentów na przyszłość. O tym, jakich praw powód może skutecznie się zrzec, a jakich nie, decyduje prawo materialne44. Cofnięcie pozwu w całości lub częściowe (ograniczenie żądania), a także zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia podlegają kontroli sądowej. Jeśli sąd uzna, że omawiane akty dyspozycyjne powoda są niezgodne z prawem lub 18. Zasada dyspozycyjności (rozporządzalności) 141 44 Kwestia natury prawnej zrzeczenia się roszczenia jest sporna w doktrynie. Występuje także pogląd, że zrzeczenie się roszczenia ma za przedmiot tzw. roszczenie procesowe, a nie roszczenie materialne i w związku z tym jest dopuszczalne nie tylko w procesach, w których chodzi o roszczenie materialne, ale w każdym bez wyjątku procesie, a więc także w procesach o prawa niemajątkowe, w szczególności o prawa stanu, por. W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2005, s. 190. zasadami współżycia społecznego albo zmierzają do obejścia prawa, może wyrazić sprzeciw. W tym wypadku cofnięcie pozwu lub zrzeczenie się albo ograniczenie roszczenia nie wywołuje skutków ani procesowych, ani materialnoprawnych. Postępowanie nie ulega umorzeniu. Jeśli chodzi o akty dyspozycyjne pozwanego, to one także podlegają w pewnym zakresie kontroli sądu. Dotyczy to w szczególności uznania powództwa 1 cofnięcia lub ograniczenia powództwa wzajemnego. Sąd jest związany uznaniem powództwa, chyba że uznanie jest sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa (art. 213 § 2). Cofnięcie pozwu wzajemnego oraz zrzeczenie się lub ograniczenie przez pozwanego roszczenia zgłoszonego w powództwie wzajemnym podlega kontroli sądu na zasadach wskazanych w art. 203 § 4 (w związku z art. 204 § 3). Wreszcie, w myśl art. 223 § 2, przepis art. 203 § 4 stosuje się odpowiednio do ugody sądowej. Oznacza to, że w razie zawarcia przez strony ugody przed sądem (w sposób wskazany w art. 223 § 1), sąd może uznać ugodę za niedopuszczalną, jeśli uzna, że ugoda taka jest sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa. Dodać należy, że strony mogą zawrzeć ugodę sądową tylko co do takich roszczeń i praw, którymi mogą swobodnie dysponować. Nie mogą więc jej zawrzeć np. w sprawie o ustalenie ojcostwa, unieważnienie małżeństwa, rozwód. Nieco odmiennie uregulowano kontrolę sądową czynności dyspozycyjnych stron w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych (por. rozdział 48 § 6) oraz w sprawach z zakresu prawa pracy (art. 469). Jak widać, zakres kontroli sądu nad aktami dyspozycji materialnej stron w procesie cywilnym jest w świetle naszego prawa procesowego, po jego nowelizacji w roku 1996, dość ograniczony. W postępowaniu nieprocesowym rozporządzalność uczestnika postępowania jest bardziej ograniczona. W myśl art. 512 § 2, cofnięcie wniosku o wszczęcie postępowania jest bezskuteczne w sprawie, której wszczęcie mogło nastąpić 2 Ufzędu. Poza tym do kontroli sądu nad czynnościami uczestników mających charakter aktów dyspozycyjnych stosuje się, stosownie do art. 13 § 2, zasady wskazane w art. 203 § 4. W postępowaniu egzekucyjnym kontrola sądu nad czynnościami stron wcho-Z1 w rachubę w znacznie mniejszym zakresie. W zasadzie dysponentem postępowania egzekucyjnego jest wierzyciel, na którego wniosek postępowanie to może być wszczęte i umorzone (art. 825 pkt 1). Jednakże w sprawach, w których egzekucję wszczęto z urzędu lub na żądanie uprawnionego organu, wniosek Wlerzyciela o umorzenie postępowania wymaga zgody sądu lub uprawnionego Organu, który zażądał wszczęcia egzekucji (w szczególności prokurator). III. Jeśli chodzi o dyspozycyjność formalną, to — jak już wspomniano — Polega ona na rozporządzaniu przez strony i uczestników postępowania wszelkimi 142 ///. Zasady naczelne postępowania cywilnego środkami procesowymi i korzystaniu z wszelkich instytucji procesowych przewidzianych dla obrony ich praw oraz dokonywaniu w tym zakresie odpowiednich czynności procesowych. Również tutaj mogą wchodzić w rachubę czynności jednostronne i dwustronne. Różnorodność tych czynności jest tak wielka, że niemożliwe byłoby wymienianie ich wszystkich. Wystarczy wskazać przykładowo na niektóre istotniejsze. W odniesieniu do czynności jednostronnych przejawem dyspozycyjności stron są m.in.: wybór sądu przez powoda w wypadkach właściwości miejscowej przemiennej (art. 31), zgłoszenie wniosku o wyłączenie sędziego (art. 49 i 50), zgłoszenie opozycji przeciwko wstąpieniu do sprawy interwenienta ubocznego (art. 78), zgłoszenie wniosku o przypozwanie osoby trzeciej (art. 84), zgłoszenie przez pozwanego zarzutu niewłaściwości miejscowej tzw. usuwalnej (art. 202 zd. pierwsze) lub rezygnacja z tego zarzutu, wniesienie przez pozwanego odpowiedzi na pozew (art. 207 § 1), wniesienie środka odwoławczego (apelacji, skargi kasacyjnej, zażalenia), wniesienie skargi o wznowienie postępowania itd. Czynności tych mogą dokonać w ramach swej legitymacji do czynności procesowych zarówno powód, jak i pozwany oraz inni uczestnicy postępowania w zależności od swej woli. Gdy chodzi o czynności dyspozycyjne dwustronne, to w zakresie dyspozycyjności formalnej wskazać można na: zgodny wniosek o zawieszenie postępowania (art. 178), wyrażenie zgody na wejście osoby wezwanej w miejsce pozwanego (art. 194 § 2) lub osoby zawiadomionej w miejsce powoda (art. 196 § 2), zwolnienie przez strony świadka od składania przyrzeczenia (art. 267), dokonanie zgodnego wyboru biegłych (art. 278 § 1). Aktami dyspozycyjności formalnej o charakterze dwustronnym są także wszelkie dopuszczalne umowy procesowe (a raczej przedprocesowe), a mianowicie: umowa prorogacyjna, co do właściwości miejscowej sądu (art. 46), umowa prorogacyjna i derogacyjna co do jurysdykcji krajowej (art. 1104 i 1105 § 1), zapis na sąd polubowny (art. 1157). Pewnym ograniczeniem dyspozycyjności formalnej jest, że strony i uczestnicy nie mogą, poza wypadkami wyraźnie przewidzianymi, zrzekać się swojego prawa do dokonywania czynności procesowych. Takie zrzeczenie się nie wywiera skutków. Zatem zrzeczenie się przez stronę środka odwoławczego nie powoduje uprawomocnienia się orzeczenia przed upływem terminu do założenia tego środka. Inaczej jest tylko w postępowaniu uproszczonym (patrz art. 5058 § 3). Możliwe jest zrzeczenie się doręczenia postanowienia w postępowaniu nieprocesowym, co wpływa na bieg terminu do założenia środka odwoławczego, który biegnie od daty ogłoszenia postanowienia (art. 519). Inne naczelne zasady postępowania 143 Rozdział 19 INNE NACZELNE ZASADY POSTĘPOWANIA § 1. Zasada kontradyktoryjności Zasada kontradyktoryjności, czyli sporności, należy do najistotniejszych zasad procesu cywilnego. Zasada ta, od dawna uznawana, jest ściśle związana z samą istotą procesu cywilnego, polegającą na prowadzeniu przez strony sporu o prawo przed sądem. Założeniem zasady kontradyktoryjności — najogólniej biorąc —jest występujący w każdym procesie cywilnym spór o prawo, zakładający istnienie dwóch przeciwstawnych stron procesowych. Zasada kontradyktoryjności (sporności) jako zasada naczelna znamionuje polski proces cywilny i znajduje szerokie odzwierciedlenie w przepisach k.p.c. Przede wszystkim samo założenie tej zasady, tj. sporny charakter procesu i traktowanie go jako sporu o prawo, znajduje wyraz w licznych sformułowaniach kodeksu mówiących o sporze (np. art. 202, 221, 253), przedmiocie sporu (art. 19-26), współuczestnictwie w sporze (art. 72-74), spornych okolicznościach (art. 212). W procesie cywilnym od czasu jego gruntownej reformy z 1 marca 1996 r. w pełni jest realizowana zasada prawa cywilnego, wyrażona w art. 6 k.c, w myśl której ciężar dowodu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. Stosownie do art. 3 strony obowiązane są dawać wyjaśnienia co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą, a stosownie do art. 232 i 126 § 1 pkt 3 obowiązane są wskazywać dowody potrzebne do rozstrzygnięcia sprawy; ponadto — stosownie do art. 210 § 2 — obowiązane są do składania oświadczeń co do twierdzeń strony przeciwnej, dotyczących okoliczności faktycznych. Strony nie mogą jednak, nawet w razie zgodnego stanowiska w tej mierze, wyłączyć żadnych dowodów z materiału sprawy i sąd może przeprowadzić wszelkie dowody, które uzna za celowe i potrzebne dla wyjaśnienia okoliczności sprawy. Twierdzenia faktyczne stron i dowody przez nie wskazane stanowią podstawowy trzon materiału procesowego. Założenie to, stanowiące najważniejszą cechę zasady kontradyktoryjności w jej klasycznym, czystym ujęciu45, ma znaczenie podstawowe w świetle obecnych unormowań kodeksu postępowania cywilnego. Działanie sądu z urzędu w zakresie powoływania dowodów ma charakter zupełnie wyjątkowy, subsydiarny i ograniczony w stosunku do działania stron. Sąd może wprawdzie dopuścić dowód niepowołany przez strony, ale Ponieważ ustawodawca zwolnił go nowelą z 1996 r. z obowiązku prowadzenia Por. E. Waśkowski, Podręcznik procesu cywilnego, Wilno 1932, s. 89. 144 ///. Zasady naczelne postępowania cywilnego dochodzenia dla ustalenia dowodów, to dopuszczanie dowodu z urzędu przez sąd nie występuje i nie powinno występować często. Wyjątek stanowią sprawy małżeńskie i sprawy ze stosunków między rodzicami a dziećmi (art. 432, 434 i 458 § 1), gdzie dopuszczanie dowodu przez sąd z urzędu częściej wchodzi w rachubę (art. 232). Sąd może również oprzeć się na faktach znanych mu urzędowo, ale powinien na rozprawie zwrócić na nie uwagę stron (art. 228 § 2). Zasada sporności znajduje nadto swój wyraz w tym, że sprawa jest rozstrzygana przez sąd po przeprowadzeniu rozprawy i wysłuchaniu obu stron i że strony mają zapewnione prawo do wypowiadania się o faktach wysuwanych przez stronę przeciwną i dowodach przez nią powoływanych, a w szczególności mogą wnieść odpowiedź na pozew (art. 207 § 1), odpierać wnioski i twierdzenia strony przeciwnej (art. 217 § 1), wypowiadać się co do twierdzeń strony przeciwnej i roztrząsać wyniki postępowania dowodowego (art. 210 § 2 i 3). Wszystkie te i inne jeszcze przepisy gwarantują zasadę sporności w procesie cywilnym. Ścisłe przestrzeganie tych przepisów zapewnia z kolei realizację konstytucyjnego prawa każdego człowieka do sprawiedliwego rozpatrzenia jego sprawy przez sąd (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP i art. 6 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności). Europejski Trybunał Ochrony Praw Człowieka, mówiąc 0 konieczności stosowania zasady „równości broni w procesie", rozumie przez to przede wszystkim respektowanie w tym procesie zasady kontradyktoryjności. Zasada sporności w mniejszym natomiast zakresie wchodzi w rachubę w postępowaniu nieprocesowym ze względu na to, że w sprawach rozpoznawanych w tym postępowaniu nie zawsze występuje element sporności (w szczególności z reguły brak jest sporu o prawo). W postępowaniu tym, ze względu na odmienne funkcje sądu, sąd działa w szerszym zakresie z urzędu, jednakże inicjatywa uczestników w zakresie gromadzenia materiału faktycznego nie jest wyłączona 1 odgrywa także istotną rolę. Zasada kontradyktoryjności odnosi się przede wszystkim do postępowania rozpoznawczego, które odbywa się w formie kontradyktoryjnej, dostosowanej do istoty i charakteru tego postępowania. Natomiast w postępowaniu egzekucyjnym wchodzi ona w rachubę w tym sensie, że i tu ma miejsce przeciwstawność interesów i stanowisk stron wierzyciela i dłużnika, jednakże postępowanie to przed organami egzekucyjnymi w zasadzie nie toczy się w formie kontradyktoryjnej, lecz w formach dostosowanych do charakteru czynności egzekucyjnych; natomiast w szerszym zakresie zasada kontradyktoryjności wchodzi w grę przy rozpoznawaniu środków zaskarżenia czynności organów egzekucyjnych46. c. Inne naczelne zasady postępowania 145 § 2. Zasada bezpośredniości Zasada bezpośredniości postępowania oznacza takie unormowanie toku postępowania, w którym sędzia orzekający zetknie się osobiście i bezpośrednio z całym materiałem sprawy, mającym stanowić podstawę orzekania. Zasada ta polega więc na tym, aby całe postępowanie dowodowe, w szczególności przesłuchanie świadków, biegłych i stron oraz dokonanie oględzin, było przeprowadzone przed sądem orzekającym oraz aby przed tym sądem przeprowadzona była rozprawa, na której strony przedstawiają swoje żądania i wyjaśnienia oraz argumenty na poparcie swego stanowiska. Takie bezpośrednie zetknięcie się sądu orzekającego z całym materiałem sprawy najlepiej pozwala sądowi na dokonanie jego właściwej oceny, wydobycie z niego wszystkich istotnych, zdaniem sądu, szczegółowych faktów, a w rezultacie na optymalne ustalenie rzeczywistego stanu faktycznego rozpoznawanej sprawy. Zasada bezpośredniości pozostaje więc w związku z zasadą prawdy materialnej i ma istotne znaczenie dla zapewnienia właściwej jej realizacji. Zasada bezpośredniości w polskim postępowaniu cywilnym znajduje swój wyraz przede wszystkim w art. 235, w myśl którego postępowanie dowodowe odbywa się z reguły przed sądem orzekającym (o odstępstwach od tej reguły mowa jest dalej), w art. 210 wskazującym na przebieg rozprawy, odbywającej się bezpośrednio przed sądem orzekającym oraz w art. 216, w myśl którego sąd może w celu dokładniejszego wyjaśnienia stanu sprawy zarządzić stawienie się stron lub jednej z nich osobiście albo przez pełnomocnika, co pozwoli mu na nawiązanie z nimi bezpośredniego kontaktu. Jednakże w postępowaniu cywilnym zasada bezpośredniości nie jest przeprowadzona w sposób bezwzględny i doznaje pewnych korektur i ograniczeń ze względu na ekonomię procesową, a także z uwagi na naturę dowodu oraz koszty jego przeprowadzenia. W postępowaniu cywilnym, inaczej niż w postępowaniu karnym, gdzie cała rozprawa, także w razie jej przerwy lub odroczenia, w zasadzie powinna być przeprowadzona przez ten sam skład sądu, a w razie zmiany składu prowadzi się ją od początku, nie jest wymagane, aby całe postępowanie toczyło się przed tym samym składem sądu i wystarczające jest, aby ostatnia rozprawa, tj- poprzedzająca bezpośrednio wydanie wyroku, odbyła się przed tym składem sądu, który wydaje wyrok (art. 323). Wiąże się to z faktem, że w procesie cywilnym może być kilka (lub więcej) rozpraw i w razie odroczenia rozprawy postępowanie już przeprowadzone nie wymaga powtórzenia. Zatem w razie zmiany składu sądzącego sprawę, sędzia wyrokujący może orzekać częściowo na Podstawie wyników ostatniej rozprawy przeprowadzonej bezpośrednio przed nim, częściowo zaś opierając się na materiale zebranym uprzednio w aktach sprawy. « O zasadzie kontradyktoryjności w postępowaniu egzekucyjnym zob. A. Marciniak, op. ciU s. 37-38. I mo5 k Drugim istotnym odstępstwem od zasady bezpośredniości jest dopuszczenie Możliwości przeprowadzenia postępowania dowodowego (częściowo lub nawet całości) przez jednego tylko z członków składu orzekającego, tzw. sędziego 146 ///. Zasady naczelne postępowania cywilnego wyznaczonego, albo przez inny sąd w drodze pomocy sądowej, tzw. sąd wezwany (art. 235). Jest to jednak możliwe tylko wówczas, gdy przeprowadzeniu dowodu bezpośrednio przed sądem orzekającym sprzeciwia się charakter dowodu (np. przy dowodzie z oględzin położenie nieruchomości lub innej rzeczy trudnej do dostarczenia do sądu) albo konieczność zasięgnięcia dowodu z opinii instytutu naukowego znajdującego się w innym mieście lub wzgląd na poważne niedogodności albo niewspółmierność kosztów w stosunku do przedmiotu sporu (np. fakt zamieszkiwania świadka w dużej odległości od siedziby sądu orzekającego i znaczne koszta przejazdu oraz strata czasu związane ze stawiennictwem świadka w sądzie orzekającym). Zasada bezpośredniości z natury rzeczy inaczej kształtuje się w postępowaniu przed sądem II instancji. Sąd ten orzeka na podstawie materiału zebranego zarówno w postępowaniu w I instancji, jak i w postępowaniu apelacyjnym (art. 382). Jeżeli uwzględnia on apelację, to na podstawie tego materiału zmienia zaskarżony wyrok i orzeka co do istoty sprawy. Jeżeli stwierdzi braki w materiale zebranym przez sąd I instancji, to z reguły sam je uzupełnia. Uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania z powodu tych braków może on jedynie wówczas, gdy wydanie wyroku co do istoty sprawy wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości (art. 386 § 4). Założeniem reformy systemu środków odwoławczych z 1996 r. było bowiem to, aby sąd II instancji dążył do ostatecznego zakończenia sprawy, a uchylał orzeczenie sądu I instancji w sytuacjach zupełnie wyjątkowych. W związku z tym powstaje pytanie, czy orzekanie przez sąd II instancji także na podstawie materiału zebranego przez sąd I instancji nie stanowi pewnego odstępstwa od zasady bezpośredniości. Teoretycznie można sobie bowiem wyobrazić taką sytuację, że sąd II instancji w postępowaniu apelacyjnym dokona ustaleń sprzecznych z ustaleniami dokonanymi przez sąd I instancji na podstawie odmiennej oceny dowodów zebranych przez sąd I instancji i znanych sądowi apelacyjnemu tylko pośrednio z akt sprawy. Byłoby to niewątpliwie poważne naruszenie zasady bezpośredniości, zwłaszcza gdyby dotyczyło dowodów osobowych (świadek, przesłuchanie stron). Jednak naczelne zasady postępowania stanowią dla sądu ważne dyrektywy interpretacyjne. Sąd powinien zatem przyjąć wykładnię obowiązujących przepisów, uwzględniając zasadę bezpośredniości. A będzie to polegało na tym, że jeżeli sąd II instancji ma wątpliwości co do trafności oceny dowodów osobowych dokonanej przez sąd I instancji, to powinien w takim zakresie, jakiego ta wątpliwość dotyczy, ponowić postępowanie dowodowe. Gdyby dokonał odmiennych niż sąd I instancji ustaleń faktycznych tylko na podstawie akt, naruszyłby w sposób jaskrawy zasadę bezpośredniości, a tego czynić mu nie wolno47. c. Inne naczelne zasady postępowania 147 47 Pogląd ten jest kontrowersyjny i nie odpowiada orzecznictwu Sądu Najwyższego, por. uchwałę z 23 marca 1999 r., III CZP 59/98 (OSNC 1999, nr 7-8, poz. 124), w której stwierdzono, że „sąd drugiej instancji może zmienić ustalenia faktyczne stanowiące podstawę wydania wyroku sądu pierwszej instancji bez przeprowadzenia postępowania dowodowego uzasadniającego odmienne ustalenia, chyba że szczególne okoliczności wymagają ponowienia lub uzupełnienia tego postępowania". Zob. Takie orzeczenie sądu II instancji nie powinno utrzymać się w postępowaniu kasacyjnym przed Sądem Najwyższym, chyba że w grę wchodziłby jakiś oczywisty, rażący błąd logiczny w rozumowaniu sądu I instancji, który sąd apelacyjny słusznie usunął. Przepisy k.p.c. w pełni gwarantują respektowanie zasady bezpośredniości w postępowaniu kasacyjnym. Sąd Najwyższy w razie uwzględnienia skargi kasacyjnej uchyla zaskarżone orzeczenie w całości lub w części i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania sądowi, który wydał orzeczenie lub innemu sądowi równorzędnemu (art. 39815). Jeżeli natomiast Sąd Najwyższy uzna, że nie ma naruszeń istotnych przepisów postępowania, a zachodzi jedynie oczywiste naruszenie prawa materialnego i w związku z tym, w myśl art. 39816, orzeka na wniosek skarżącego co do istoty sprawy, to zgodnie z zasadą bezpośredniości jest związany stanem faktycznym stanowiącym podstawę wydania zaskarżonego orzeczenia. W postępowaniu nieprocesowym zasada bezpośredniości ma bardziej ograniczone zastosowanie, ponieważ w postępowaniu tym sąd może wydawać orzeczenia także bez przeprowadzenia rozprawy, na podstawie akt sprawy, a więc bez nawiązania bezpośredniego kontaktu z uczestnikami postępowania. Jednakże i w tym postępowaniu sąd może przeprowadzić rozprawę, jeśli uzna to za celowe, a w niektórych wypadkach jest ona obligatoryjna (art. 514 § 1). W razie potrzeby przeprowadzenia dowodów ze świadków i biegłych sąd może, stosownie do art. 515, przesłuchać ich w nieobecności uczestników, a ponadto może zażądać od osób niebędących uczestnikami złożenia wyjaśnień na piśmie, co również stanowi odchylenie od zasady bezpośredniości. Poza tym do postępowania dowodowego w postępowaniu nieprocesowym mają jednak zastosowanie przepisy obowiązujące w procesie (art. 13 § 2). Należy wspomnieć też o drugim aspekcie zasady bezpośredniości, a mianowicie w odniesieniu do dowodów. Dowody (a w szczególności dowód ze świadków) mogą być bowiem bezpośrednie (np. gdy zeznaje naoczny świadek zdarzenia, który widział je osobiście i bezpośrednio) oraz pośrednie (gdy zeznaje świadek, który słyszał o tym zdarzeniu od innej osoby). Sąd powinien przede wszystkim w miarę możności opierać się na dowodach bezpośrednich. § 3. Zasada ustności W ścisłym związku z zasadą bezpośredniości pozostaje zasada ustności, która J3 warunkuje i zabezpiecza, ponieważ bezpośredni kontakt sądu ze stronami Ponadto wypowiedź T. Erecińskiego, Zasada bezpośredniości w postępowaniu apelacyjnym, [w:] Studia z Prawa cywilnego i gospodarczego. Księga pamiątkowa dedykowana Profesor Czesławie Żuławskiej, K-raków 2000, s. 63-75. Autor podnosi, że kwestia dopuszczalności odmiennej oceny przez sąd 1 instancji dowodów przeprowadzonych przez sąd I instancji bez ich ponowienia w II instancji nie wiąże się z zasadą bezpośredniości, lecz z zasadą swobodnej oceny dowodów przez sąd II instancji (tamże, s. 74). 148 ///. Zasady naczelne postępowania cywilnego i materiałem sprawy najlepiej może być zrealizowany przez ustną rozprawę. Ponadto zasada ustności jest jednym z istotnych czynników uproszczenia i odformalizowania procesu cywilnego, a także jest niezbędnym warunkiem jawności postępowania. Stąd zasada ta ma szerokie zastosowanie w procesie. Zasada ustności postępowania nie jest jednak równoznaczna z tym, aby całe postępowanie cywilne toczyło się tylko w formie ustnej i aby strony dokonywały wszystkich czynności procesowych i składały wszelkie wnioski i oświadczenia tylko ustnie. Masowość spraw cywilnych i konieczność należytej organizacji pracy sądu nie pozwalają na wyeliminowanie pisemnej formy składania wniosków, żądań i oświadczeń oraz wyjaśnień stron i uczestników. Zasada ustności jest wprawdzie — gdy chodzi o formę czynności procesowych stron — zasadą dominującą, ale we współczesnym postępowaniu cywilnym w poważnym stopniu została uzupełniona elementami zasady pisemności. Omawiana zasada sprowadza się więc do ustności rozprawy i w tym zakresie odgrywa istotną rolę. W polskim procesie cywilnym znajduje ona wyraz przede wszystkim w art. 210 § 1, który podkreśla, że rozprawa odbywa się w ten sposób, iż strony zgłaszają ustnie swe żądania i wnioski oraz przedstawiają twierdzenia i dowody na ich poparcie. Szereg innych przepisów podkreśla nadto, że pewne wnioski i oświadczenia mogą być składane bądź na piśmie, bądź ustnie do protokółu (np. wniosek o wyłączenie sędziego — art. 50 § 1, wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych — art. 105 ust. 1 ust. o k.s.). Wnioski i oświadczenia składane na rozprawie są z reguły zgłaszane ustnie, choć mogą oczywiście być połączone ze złożeniem pisma utrwalającego te wnioski lub oświadczenia. Natomiast czynności procesowe stron dokonywane poza rozprawą powinny być składane w zasadzie na piśmie. Dla pewnych czynności procesowych stron i uczestników postępowania przewidziana jest obligatoryjnie forma pisemna. Na piśmie powinny być składane: w zasadzie pozew (art. 187 § 1), odpowiedź na pozew (art. 207 § 1 i 2), interwencja uboczna (art. 77 § 1), przypozwanie (art. 84 § 2), sprzeciw do wyroku zaocznego (art. 344 § 2), apelacja (art. 368), zażalenie (art. 394 § 3), skarga o wznowienie postępowania (art. 409), skarga kasacyjna (art. 3984), skarga 0 stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 4245), zarzuty przeciwko nakazowi zapłaty (art. 493), wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego (art. 511 § 1). Jednak od wymagania formy pisemnej istnieje odstępstwo na rzecz zasady ustności, a mianowicie: możliwość zgłoszenia ustnie do protokołu przez pracownika działającego bez adwokata lub radcy prawnego w sprawach ze stosunku pracy lub ubezpieczonego działającego bez adwokata lub radcy prawnego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych powództwa oraz treści środków odwoławczych 1 innych pism procesowych (art. 466). jc. Inne naczelne zasady postępowania 149 Zasada ustności odnosi się do czynności procesowych stron i uczestników postępowania. Jeśli chodzi o czynności procesowe sądu, to sąd wydaje wyroki i postanowienia kończące postępowanie oraz niekończące go, ale podlegające zaskarżeniu odrębnym zażaleniem, przez sporządzenie sentencji takiego orzeczenia na piśmie, zarówno, gdy podlega ono ogłoszeniu publicznie, jak i gdy tego nie wymaga. Postanowienie niekończące postępowania, na które nie przysługuje zażalenie, oraz zarządzenie przewodniczącego wpisuje się do protokołu bez spisania odrębnej sentencji (art. 356 i 158 § 1 pkt 2). Ze względu na tak szerokie zastosowanie ustnej formy wniosków, żądań i oświadczeń stron, a także niektórych orzeczeń i zarządzeń, które to czynności wymagają utrwalenia w protokole rozprawy lub innego posiedzenia, szczególnego znaczenia nabierają protokoły posiedzeń sądowych. Protokoły te w znacznym stopniu są podstawą kontroli przebiegu postępowania przeprowadzanej przez sąd II instancji i sąd kasacyjny. Z tego względu kodeks normuje szczegółowo sposób prowadzenia protokołów oraz zapewnia prawo stron do wpływu na ich treść (art. 158-162). W postępowaniu nieprocesowym zasada ustności odgrywa mniejszą rolę ze względu na to, że — o czym już wspomniano — sąd może rozpoznać sprawę bez rozprawy na posiedzeniu niejawnym. Sąd może uwzględnić wyjaśnienia uczestników, ale niekoniecznie muszą one być składane ustnie, gdyż sąd może poprzestać na zażądaniu od uczestników oświadczeń na piśmie (art. 514 § 1). § 4. Zasada koncentracji (skupienia) materiału procesowego Zgodnie z art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.: „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki [...]". Również art. 6 ratyfikowanej przez Polskę Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284) stanowi, że: „Każdy ma prawo do [...] rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie [...]". Jeżeli ten rozsądny termin nie zostanie zachowany, w grę wchodzi wniesienie skargi na przewlekłość postępowania oraz odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkodę wywołaną przewlekłością Postępowania (zob. uwagi w rozdziale 14 § 3). Aby państwo mogło wywiązać się z tych obowiązków, musi mieć należycie zorganizowane sądownictwo, odpowiednią liczbę wysoko wykwalifikowanych sędziów i dobre, nowoczesne prawo Procesowe. Jednym z istotnych warunków sprawnego i w miarę szybkiego przebiegu Postępowania sądowego jest respektowanie zasady koncentracji materiału proceso-Wego, tj. faktów i dowodów. Koncentracja materiału procesowego jest bowiem jednym ze sposobów racjonalnego przyśpieszenia biegu postępowania bez narażenia na szwank jego rzetelności. 150 ///. Zasady naczelne postępowania cywilnego Nie można zatem przyśpieszać biegu postępowania sądowego za wszelką cenę, ryzykując, że sprawa nie zostanie należycie wyjaśniona. Daje temu wyraz art. 6, który stanowi, że sąd powinien przeciwdziałać przewlekaniu postępowania i dążyć do tego, aby rozstrzygnięcie nastąpiło na pierwszym posiedzeniu, jeżeli jest to możliwe bez szkody dla wyjaśnienia sprawy. W systemach prawa procesowego cywilnego znane są dwa sposoby koncentracji materiału procesowego: 1) przyjęcie prekluzji dla przytaczania przez strony faktów i dowodów, 2) przyznanie sądowi władzy dyskrecjonalnej dla oceny dopuszczalności przytaczania faktów i dowodów w toku postępowania. Pierwszy sposób polega na tym, że strona jest obowiązana przytoczyć od razu wszystkie znane jej fakty i dowody na ich poparcie pod rygorem utraty możliwości późniejszego ich przytoczenia, chyba że wykaże, iż nie mogła z nich skorzystać wcześniej lub, że potrzeba ich powołania wynikła później. Przytoczenie wszystkich znanych stronie faktów i dowodów powinno nastąpić, nawet, jeśli część z nich zostaje powołana tylko na wypadek, gdyby inne powołane fakty i dowody nie zostały uwzględnione przez sąd. Stąd podnosi się, że w systemie prekluzji obowiązuje zasada ewentualności. Natomiast drugi sposób polega na tym, że ustawa pozostawia sądowi ocenę, czy należy w dalszym toku postępowania dopuścić przytaczanie faktów i dowodów, których strona nie przytoczyła i nie wskazała od razu, mimo że miała taką możliwość48. W kodeksie postępowania cywilnego obydwa te sposoby są stosowane i wzajemnie się uzupełniają. Zgodnie z art. 217 § 1, strona może aż do zamknięcia rozprawy w I instancji przytaczać okoliczności faktyczne i dowody, z zastrzeżeniem jednak niekorzystnych skutków, jakie według przepisów kodeksu mogą dla niej wyniknąć z działania na zwłokę lub niezastosowania się do zarządzeń przewodniczącego i postanowień sądu. Jeden z takich dotkliwych dla strony skutków został wymieniony w § 2 tegoż artykułu, zgodnie z którym sąd pominie środki dowodowe, jeżeli według jego oceny strona powołuje dowody jedynie dla zwłoki. Według art. 381 sąd II instancji może pominąć nowe fakty i dowody, jeżeli strona mogła je powołać w postępowaniu przed sądem I instancji, chyba że potrzeba powołania się na nie wynikła później. Oba uregulowania stanowią przejaw systemu dyskrecjonalnej władzy sądu. W przepisach kodeksu postępowania cywilnego przewidziano różne środki niezbędne dla przewodniczącego i sądu do realizacji zasady koncentracji materiału procesowego. Wymienić tu należy przepisy mające na celu usprawnienie postępowania, jak np. art. 207 § 2. Zgodnie z tym przepisem, w sprawach 48 E. Wengerek, Koncentracja materiału procesowego w postępowaniu cywilnym, Warszawa 1958, . s 38; W. Siedlecki, Z. Świeboda, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2004, s. 66; j W. Broniewicz, op.cit, s. 59. w Inne naczelne zasady postępowania 151 zawiłych lub rozrachunkowych przewodniczący może zarządzić przed pierwszą rozprawą wniesienie odpowiedzi na pozew lub także w miarę potrzeby wymianę przez strony dalszych pism przygotowawczych, przy czym oznaczy porządek i termin ich składania oraz okoliczności, które mają być wyjaśnione. Natomiast według art. 207 § 3 w sytuacji, w której stronę reprezentuje adwokat, radca prawny, rzecznik patentowy lub Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa, przewodniczący może ją zobowiązać do złożenia w wyznaczonym terminie pisma przygotowawczego, w którym jest ona obowiązana do powołania wszystkich twierdzeń, zarzutów i dowodów, pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku dalszego postępowania. Uregulowanie to jest więc przejawem systemu prekluzji. Wymienić też należy art. 208, który nakazuje przewodniczącemu, stosownie do okoliczności, wydanie przed rozprawą na podstawie pozwu i innych pism procesowych zarządzeń mających na celu przygotowanie rozprawy. Na podstawie tego przepisu przewodniczący może np. zażądać od państwowej lub samorządowej jednostki organizacyjnej udostępnienia na rozprawę znajdujących się u nich dowodów, jeżeli strona sama tych dowodów otrzymać nie może; przewodniczący może też zarządzić przedstawienie dokumentów, przedmiotów oględzin, ksiąg, planów itd. Powinien on także wezwać na rozprawę wskazanych przez stronę świadków oraz powołanych zgodnie przez strony biegłych; może też wezwać strony do stawienia się na rozprawę osobiście lub przez pełnomocnika. Przewodniczący może ponadto, w razie konieczności, zarządzić oględziny jeszcze przed rozprawą. Przepisem, który ma służyć koncentracji materiału procesowego jest także art. 103, zgodnie z którym sąd może, niezależnie od wyniku sprawy, włożyć na stronę lub interwenienta obowiązek zwrotu kosztów, wywołanych ich niesumiennym lub oczywiście niewłaściwym postępowaniem. Dotyczy to zwłaszcza kosztów powstałych wskutek uchylenia się od wyjaśnień lub złożenia wyjaśnień niezgodnych z prawdą, zatajenia lub opóźnionego powołania dowodów, a także nieusprawiedliwionej odmowy poddania się mediacji, na którą strona uprzednio wyraziła zgodę. W dziale IV a tytułu VII księgi I k.p.c. regulującym postępowanie odrębne w sprawach gospodarczych, w których szybkość i sprawność postępowania ma ogromne znaczenie, znajdują się dodatkowe przepisy mające zapewnić koncentrację materiału procesowego. Są to będące przejawem systemu prekluzji art. 47912 § 1, 47914 § 2, i 47918 § 3 (patrz o tym dalej rozdział 48 § 6, pkt IX). W postępowaniu nakazowym przepisem, którego celem jest zapewnienie koncentracji materiału procesowego, jest art. 495 § 3. Zgodnie z tym przepisem, okoliczności faktyczne, zarzuty i wnioski dowodowe niezgłoszone w pozwie albo w piśmie zawierającym zarzuty od nakazu zapłaty mogą być rozpoznawane jedynie wtedy, gdy strona wykaże, że nie mogła z nich skorzystać wcześniej lub gdy potrzeba ich powołania wynikła później. Powód może powołać nowe fakty 1 dowody w terminie tygodnia od dnia doręczenia mu pisma pozwanego zawierającego zarzuty. 152 ///. Zasady naczelne postępowania cywilnego Koncentracja materiału procesowego zapewniona jest również w postępowaniu upominawczym. Zgodnie z art. 503 § 1, pozwany w piśmie zawierającym sprzeciw przeciwko nakazowi zapłaty powinien przedstawić wszystkie zarzuty przeciwko żądaniu pozwu oraz wszystkie okoliczności faktyczne i dowody na ich potwierdzenie. W tym wypadku nie przewidziano jednak skutku prekluzji. W postępowaniu uproszczonym koncentrację materiału procesowego zapewnia art. 5055 § 1 i 2. Według tego przepisu okoliczności faktyczne, zarzuty i wnioski dowodowe powinny być zgłoszone w pozwie, odpowiedzi na pozew, na pierwszym posiedzeniu przeznaczonym na rozprawę lub w sprzeciwie od wyroku zaocznego. Jeżeli zostaną zgłoszone później, sąd rozpozna je tylko wtedy, gdy strona wykaże, że nie mogła ich powołać wcześniej lub gdy potrzeba ich powołania wynikła później. Powód może przytoczyć nowe okoliczności faktyczne i wnioski dowodowe tylko w ciągu tygodnia od doręczenia mu odpowiedzi na pozew lub sprzeciwu od wyroku zaocznego. W celu usprawnienia i przyśpieszenia biegu postępowania ustawodawca wprowadził termin prekluzyjny do zgłoszenia przez pozwanego następujących zarzutów formalnych: zarzutu niewłaściwego określenia przez powoda wartości przedmiotu sporu, zarzutu usuwalnej niewłaściwości sądu, zarzutu istnienia umowy o jurysdykcji sądu państwa obcego oraz zarzutu istnienia zapisu na sąd polubowny. Pozwany może zgłosić te zarzuty tylko do chwili wdania się w spór co do istoty sprawy (art. 25 § 2, art. 202 zd. pierwsze, art. 493 § 1, art. 1105 § 3 i art. 1165 § 1). Dział IV PODMIOTY POSTĘPOWANIA CYWILNEGO A. Sąd Rozdział 20 ORGANIZACJA I SKŁAD SĄDU § 1. Organizacja i skład sądów w sprawach cywilnych Według art. 175 Konstytucji RP, wymiar sprawiedliwości w RP sprawują: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy wojskowe. W myśl art. 2 § 1 k.p.c. do rozpoznawania spraw cywilnych powołane są sądy powszechne, o ile sprawy te nie należą do właściwości sądów szczególnych, oraz Sąd Najwyższy. O właściwości sądów szczególnych w sprawach cywilnych można mówić np. w odniesieniu do sądów wojskowych, które są sądami szczególnymi w sprawach karnych, ale rozpoznają także sprawy o cywilnoprawne roszczenia wynikające z art. 8 i 9 ustawy z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych (Dz.U. nr 34, poz. 149 z późn. zm.). Natomiast obok sądów powszechnych sprawy cywilne mogą wyjątkowo rozpoznawać inne organy (art. 2 § 3 k.p.c). Organizacja sądów powszechnych jest uregulowana przez ustawę z 27 lipca 2001 r. — Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. nr 98, poz. 1070 z późn. zm.). Zgodnie z art. 1 § 1 p.u.s.p., sądami powszechnymi są sądy rejonowe, sądy okręgowe oraz sądy apelacyjne. Na podstawie Prawa o ustroju sądów powszechnych wydane zostało rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 16 października 2002 r. w sprawie sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib 1 obszarów właściwości (Dz.U. nr 180, poz. 1508 z późn. zm.). Organizacja Sądu Najwyższego jest uregulowana ustawą o Sądzie Najwyższym z 23 listopada 2002 r. (Dz.U. nr 240, poz. 2052 z późn. zm.). Sąd rejonowy tworzy się dla jednej lub większej liczby gmin; w uzasadnionych przypadkach może być utworzony więcej niż jeden sąd rejonowy w ob-r?bie tej samej gminy (art. 10 § 1 p.u.s.p.). Sąd rejonowy dzieli się na wydziały: Jl 154 IV. Podmioty postępowania cywilnego 1) cywilny; 2) karny; 3) rodzinny i nieletnich (sąd rodzinny); sąd rodzinny rozpoznaje sprawy: a) z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, b) dotyczące demoralizacji i czynów karalnych nieletnich c) dotyczące leczenia osób uzależnionych od alkoholu oraz od środków odurzających i psychotropowych, d) należące do sądu opiekuńczego na podstawie odrębnych ustaw; 4) pracy (sądy pracy) — do spraw z zakresu prawa pracy; 5) ksiąg wieczystych — do prowadzenia ksiąg wieczystych oraz do innych spraw cywilnych z zakresu postępowania wieczystoksięgowego (art. 12 § 1 p.u.s.p.). W sądzie rejonowym mającym siedzibę w mieście będącym siedzibą sądu okręgowego, w którym jest utworzony wydział ubezpieczeń społecznych albo wydział pracy i ubezpieczeń społecznych, w miejsce wydziału pracy (sądu pracy) tworzy się wydział pracy i ubezpieczeń społecznych do spraw z zakresu prawa pracy oraz do spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, należących do właściwości sądów rejonowych w tym samym okręgu sądowym. Wydział pracy i ubezpieczeń społecznych można utworzyć także w sądzie rejonowym mającym siedzibę w mieście na prawach powiatu (art. 12 § 2 p.u.s.p.). W sądzie rejonowym mającym siedzibę w mieście będącym siedzibą sądu okręgowego tworzy się wydział gospodarczy albo wydziały gospodarcze (sąd gospodarczy) — do spraw z zakresu prawa gospodarczego i cywilnego, powierzonych sądom gospodarczym (spraw gospodarczych). Wydział gospodarczy można utworzyć także w sądzie rejonowym mającym siedzibę w mieście na prawach powiatu (art. 12 § 3 p.u.s.p.). W siedzibie sądu rejonowego lub poza jego siedzibą mogą być tworzone sądy grodzkie jako wydziały lub wydziały zamiejscowe sądów rejonowych do rozpoznawania w szczególności spraw cywilnych podlegających rozpoznawaniu w postępowaniu uproszczonym oraz dotyczących depozytów sądowych i przepadku rzeczy (art. 13 § 1 i § 2 pkt 5 p.u.s.p.). Na podstawie art. 13 § 3 p.u.s.p. wydano rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 26 września 2001 r. w sprawie utworzenia sądów grodzkich (Dz.U. nr 106, poz. 1160 z późn. zm.). W tym zakresie wydane zostały następnie kolejne rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości. Sąd okręgowy dzieli się na wydziały: cywilny, karny, penitencjarny i nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń karnych, pracy (sąd pracy) oraz wydział ubezpieczeń społecznych (sąd ubezpieczeń społecznych) i gospodarczy (sąd gospodarczy) (art. 16 § 1 p.u.s.p.). W sądzie okręgowym, w którym wpływ spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych jest niewielki, zamiast odrębnych wydziałów pracy i ubezpieczeń społecznych tworzy się wydział pracy i ubezpieczeń społecznych (sąd pracy i ubezpieczeń społecznych) (por. art. 16 § 2 p.u.s.p.). 20. Organizacja i skład sądu 155 W Sądzie Okręgowym w Warszawie działają ponadto jako wydziały: 1) odrębna jednostka organizacyjna do spraw z zakresu ochrony konkurencji, regulacji energetyki, telekomunikacji i transportu kolejowego (sąd ochrony konkurencji i konsumentów), 2) odrębna jednostka organizacyjna do spraw rejestrowych powierzonych temu sądowi na podstawie odrębnych przepisów, 3) odrębna jednostka organizacyjna do spraw z zakresu ochrony wspólnotowych znaków towarowych i wspólnotowych wzorów przemysłowych (sąd wspólnotowych znaków towarowych i wzorów przemysłowych) (art. 16 § 5 p.u.s.p.). Sąd apelacyjny dzieli się na wydziały: cywilny, karny, pracy i ubezpieczeń społecznych. Artykuł 183 ust. 1 i 2 Konstytucji RP stanowią, że Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania oraz wykonuje inne czynności określone w Konstytucji RP i ustawach. Tryb wykonywania nadzoru określa ustawa o Sądzie Najwyższym z 23 listopada 2002 r. (Dz.U. nr 240, poz. 2052 z późn. zm.) Z powołanej wyżej ustawy o Sądzie Najwyższym wynika, że sąd ten jest organem władzy sądowniczej, powołanym m.in. do sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez: 1) zapewnienie w ramach nadzoru zgodności z prawem oraz jednolitości orzecznictwa sądów powszechnych i wojskowych przez rozpoznawanie kasacji oraz innych środków odwoławczych, 2) podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne, 3) rozstrzyganie innych spraw określonych w ustawach (art. 1 ust. 1 ustawy o Sądzie Najwyższym). Ponadto Sąd Najwyższy wykonuje także funkcje nienależące do wymiaru sprawiedliwości, a powierzone mu na podstawie Konstytucji RP i ustaw. Sąd Najwyższy ma siedzibę w Warszawie. W jego skład wchodzą: Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezesi Sądu Najwyższego oraz sędziowie Sądu Najwyższego. Liczbę stanowisk sędziowskich, w tym liczbę Prezesów Sądu Najwyższego, ustala Prezydent RP na wniosek Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Sądu Najwyższego (art. 23 ustawy o Sądzie Najwyższym). Według art. 183 s 3 Konstytucji RP Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego jest powoływany na sześcioletnią kadencję spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego przez Prezydenta RP. Według art. 13 § 2 usta-wy o Sądzie Najwyższym, Prezesa Sądu Najwyższego powołuje i odwołuje Prezydent RP na wniosek Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego spośród sędziów tego sądu w stanie czynnym. Sąd Najwyższy dzieli się na cztery Izby: Cywilną, Karną, Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych oraz Wojskową (art. 3 § 1 ustawy o Sądzie Najwyższym). Wewnętrzną organizację Sądu Najwyższego, szczegółowy podział 156 IV. Podmioty postępowania cywilnego spraw między izby oraz zasady wewnętrznego postępowania określa regulamin Sądu Najwyższego, uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego. Obecnie obowiązuje Regulamin Sądu Najwyższego przyjęty uchwałą z 1 grudnia 2003 r. (M.P. Nr 57, poz. 898 z późn. zm.). Do właściwości Izby Cywilnej należą sprawy z zakresu prawa cywilnego, gospodarczego, rodzinnego i opiekuńczego, sprawy dotyczące rejestracji przedsiębiorców i rejestracji zastawów, jak również skargi dotyczące przewlekłości postępowania przed Sądem Najwyższym w sprawach należących do Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych. Do właściwości Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych należą sprawy z zakresu prawa pracy, ubezpieczeń społecznych i sprawy publiczne, w tym sprawy z zakresu ochrony konkurencji, regulacji energetyki, telekomunikacji i transportu kolejowego oraz sprawy, w których złożono odwołanie od decyzji Przewodniczącego Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, a także sprawy o roszczenia twórców wynalazków, wzorów użytkowych i przemysłowych oraz topografii układów scalonych o wynagrodzenie, jak również sprawy rejestrowe, z wyłączeniem rejestracji przedsiębiorców i rejestracji zastawów. Izba ta rozpoznaje także skargi dotyczące przewlekłości postępowania w sprawach należących do Izby Cywilnej. W sprawach cywilnych właściwe są zatem dwie izby: Cywilna oraz Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych. W Sądzie Najwyższym działa Biuro Studiów i Analiz, które wykonuje w szczególności zadania związane z pełnieniem przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego oraz przez Sąd Najwyższy funkcji związanych z pieczą nad zgodnością z prawem i jednolitością orzecznictwa sądów powszechnych i wojskowych oraz oceną spójności i jednolitości prawa stosowanego przez sądy, a także sporządza projekty opinii Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego o projektach ustaw i innych aktów normatywnych. § 2. Skład organów sądowych w postępowaniu cywilnym I. Problem składu organów sądowych w postępowaniu cywilnym wiąże się z realizacją w tym postępowaniu dwóch naczelnych zasad wymiaru sprawiedliwości: zasady kolegialności i zasady rozpoznawania spraw z udziałem ławników. Zasady te realizowane są przez przepisy p.u.s.p. oraz ustawy procesowe. Jak wspomniano (por. rozdział 14 § 6), ze względów praktycznych udział ławników w postępowaniu cywilnym ograniczono do spraw, w których potrzebna jest znajomość stosunków społecznych. II. Na podstawie art. 47 § 1 k.p.c. w I instancji sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników rozpoznaje sprawy z zakresu 20 Organizacja i skład sądu 157 prawa pracy oraz sprawy ze stosunków rodzinnych z wyjątkiem spraw o alimenty. Inne sprawy, a więc ich większość sąd w I instancji rozpoznaje w składzie jednego sędziego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (§ 3). Wszelkie postanowienia poza rozprawą oraz zarządzenia wydaje jednoosobowo przewodniczący (§2). Prezes sądu może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów zawodowych, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy (§ 4). W postępowaniu nieprocesowym zasadą jest, że we wszystkich sprawach orzeka jeden sędzia bez udziału ławników, z wyjątkiem spraw o przysposobienie, pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej (art. 509). Natomiast sprawy o ubezwłasnowolnienie sąd rozpoznaje w składzie trzech sędziów zawodowych (art. 544 § 1). Apelację rozpoznaje sąd w składzie trzech sędziów zawodowych, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej; postanowienia dotyczące postępowania dowodowego na posiedzeniu niejawnym wydaje jednak sąd w składzie jednego sędziego (art. 367 § 3). Postanowienie o przyznaniu i cofnięciu zwolnienia od kosztów sądowych, odmowie zwolnienia, o odrzuceniu wniosku o zwolnienie oraz o nałożeniu na stronę obowiązku uiszczenia kosztów i skazania na grzywnę sąd może wydać na posiedzeniu niejawnym w składzie jednego sędziego (art. 367 § 4). Apelacja jest rozpoznawana przez sąd w składzie jednego sędziego w postępowaniu uproszczonym (art. 50510 § 1). Sąd Najwyższy w postępowaniu kasacyjnym rozpoznaje skargi kasacyjne w składzie trzech sędziów; w pozostałych wypadkach, tj. odrzucając skargę kasacyjną albo rozstrzygając o przyjęciu lub odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, orzeka w składzie jednego sędziego (art. 39810). Reguły te stosuje się odpowiednio do postępowania ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 42412). Ponadto, na podstawie przepisów ustawy o Sądzie Najwyższym, podejmuje on uchwały rozstrzygające zagadnienia prawne w składzie siedmiu sędziów, w składzie całej izby, w składzie połączonych izb lub w pełnym składzie Sądu Najwyższego. Do podjęcia uchwały przez pełny skład Sądu Najwyższego, przez skład Połączonych izb oraz pełny skład izby jest wymagana obecność 2/3 sędziów każdej izby. Uchwały rozstrzygające zagadnienia prawne przedstawiane przez sądy instancji (art. 390) Sąd Najwyższy podejmuje w składzie trzech sędziów. III. W myśl art. 379 pkt 4 skład sądu niezgodny z przepisami prawa stanowi Przyczynę nieważności postępowania, która może stanowić zarzut apelacyjny Oraz którą sąd II instancji i Sąd Najwyższy w postępowaniu kasacyjnym w graniach zaskarżenia biorą z urzędu pod rozwagę (art. 378 § 1 i art. 39813 § 1). 158 IV. Podmioty postępowania cywilnego Skład sądu będzie sprzeczny z przepisami prawa zarówno wtedy, gdy naruszona jest zasada kolegialności, jak i wtedy, gdy nie jest przestrzegana zasada udziału ławników w rozpoznawaniu sprawy. Sprzeczność z przepisami prawa co do składu sądu zachodzi także w przypadkach udziału w składzie organu sądowego osoby nieuprawnionej. Sprzeczność z przepisami prawa co do składu sądu może wystąpić w następujących przypadkach: 1) jeżeli w składzie orzekającym uczestniczyła osoba niepełniąca funkcji sędziego bądź ławnika (np. ławnik po upływie kadencji); 2) jeżeli w sprawie podlegającej rozpoznaniu kolegialnemu orzekał jeden sędzia (np. w sprawie, w której udział ławników jest obligatoryjny) lub też w sprawie podlegającej rozpoznaniu w składzie jednoosobowym orzekał skład kolegialny (z zastrzeżeniem zarządzenia na podstawie art. 47 § 4); 3) jeżeli charakter funkcji poszczególnych członków kompletu orzekającego nie odpowiadał przepisom prawa, np. dwóch sędziów jeden ławnik, trzech sędziów w sprawie podlegającej rozpoznaniu z udziałem ławników, mimo braku zarządzenia prezesa przewidzianego w art. 47 § 4 k.p.c, sędzia i ławnicy w sprawie podlegającej rozpoznaniu trzech sędziów, czy to z mocy przepisu ustawy (np. w sądzie apelacyjnym), czy też na mocy wspomnianego zarządzenia prezesa sądu; 4) jeżeli w komplecie orzekającym zasiadał sędzia z innego sądu, poza wypadkami przewidzianymi w przepisach, lub ławnik z innego sądu; 5) skład sądu będzie również sprzeczny z przepisami prawa, jeżeli w komplecie orzekającym przewodniczyłaby osoba nieupoważniona. § 3. Wyłączenie osób wchodzących w skład organów sądowych I. Wyłączenie sędziów. Jednym z istotnych czynników prawidłowego wymiaru sprawiedliwości jest zapewnienie bezstronności sędziego. Wszelkie sytuacje stwarzające możliwość przypuszczenia, iż sędzia jest zainteresowany wynikiem sprawy, muszą podważać zaufanie do jego bezstronności, a tym samym wydatnie osłabiają prawidłową realizację zadań, jakie ma do spełnienia orzeczenie sądu, w szczególności zadań wychowawczych. Toteż prawo stara się stworzyć gwarancje bezstronności sędziego, które mogą być dwojakiego charakteru: ustrojowe i procesowe. Gwarancje ustrojowe wynikają z Konstytucji RP oraz prawa o ustroju sądów powszechnych; wiążą się one z całokształtem norm dotyczących systemu powoływania sędziów, ich kwalifikacji, praw i obowiązków oraz odpowiedzialności. Gwarancje procesowe wynikają z ustaw procesowych, które zawierają przepisy zmierzające do zapewnienia bezstronności sędziów orzekających w konkretnych sprawach. W tym celu przewidziana jest instytucja wyłączenia sędziego, którego 20 Organizacja i skład sądu 159 udział w sprawie mógłby wywołać wątpliwości co do jego bezstronnego zachowania się. Przepisy o wyłączeniu sędziego zawarte są także w k.p.c. (art. 48-54). Mają one charakter norm imperatywnych. Ich niezachowanie pociąga za sobą daleko idące skutki procesowe. Przyczyny uzasadniające wyłączenie sędziego można podzielić na podstawie przepisów naszego prawa na dwie grupy: wyłączające sędziego z mocy ustawy (bezwzględne) i wyłączające sędziego na wniosek strony (względne). Przyczyny pierwszej grupy powodują, że sędzia jest nieodpowiedni do orzekania w danej sprawie (iudex inhabilis); jest przeto od udziału w niej z ustawy wyłączony. Przyczyny zaś drugiej grupy uzasadniają wyłączenie na wniosek sędziego jako niebudzącego zaufania co do swej bezstronności (tzw. iudex suspectus). Pierwsze przyczyny brane są przez sąd z urzędu pod uwagę, a udział sędziego podlegającego wyłączeniu z tych przyczyn powoduje nieważność postępowania (art. 379 pkt 4), a także może uzasadniać wznowienie postępowania (art. 401 pkt 1). Natomiast w przypadku podejrzenia sędziego o stronniczość udział jego w sprawie, czy to wskutek niezłożenia wniosku przez stronę, czy to wskutek odmownego jego załatwienia przez sąd nie powoduje ani nieważności postępowania, ani nie uzasadnia jego wznowienia. II. Wyłączenie z mocy ustawy. Przyczyny uzasadniające wyłączenie sędziego z mocy ustawy ze skutkami wyżej podanymi wymienione są w kodeksie postępowania cywilnego wyczerpująco (art. 48 § 1). Stosownie do tego przepisu sędzia jest wyłączony z mocy samej ustawy w sprawach: 1) w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiązki (np. jest współzobowiązanym, dłużnikiem solidarnym, poręczycielem, członkiem spółdzielni mieszkaniowej, która jest stroną w procesie itp.); 2) swego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych aż do czwartego stopnia, powinowatych bocznych do drugiego stopnia; 3) osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli; 4) w których był lub jest jeszcze pełnomocnikiem (procesowym lub innym) albo radcą prawnym jednej ze stron; 5) w których w instancji niższej brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, jako też w sprawach o ważność aktu prawnego z udziałem jego zawartego (np. w charakterze notariusza) lub przez niego rozpoznanego (np. w postępowaniu nieprocesowym), oraz w sprawach, w których występował jako prokurator1; 6) w których brał udział w wydaniu orzeczenia objętego skargą o wznowienie — nie może orzekać co do tej skargi (art. 48 § 3). Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 20 lipca 2004 r., SK 19/02 (OTK-A 2004, nr 7, poz. 67) Uznał, że art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. w zw. z art. 401 pkt 1 i art. 379 pkt 4 k.p.c. jest niezgodny z art. 45 Ust- 1 Konstytucji RP w zakresie, w jakim ogranicza wyłączenie sędziego z mocy samej ustawy tylko 0 sPraw, w których rozstrzyganiu brał udział w instancji bezpośrednio niższej. Il 160 IV. Podmioty postępowania cywilnego Powody wyłączenia trwają także po ustaniu uzasadniającego je małżeństwa, przysposobienia, opieki lub kurateli (art. 48 § 2). Ponadto, sędzia, którego udziału lub zachowania się w procesie poprzednim dotyczy skarga, wyłączony jest od orzekania w postępowaniu ze skargi o wznowienie postępowania (art. 413). III. Wyłączenie na wniosek strony. Przyczyn uzasadniających wyłączenie sędziego na wniosek strony kodeks nie wymienia szczegółowo, niemożliwe bowiem byłoby ich wyczerpujące wyliczenie, ale tylko ogólnie je określa. Zasadność wniosku o wyłączenie sędziego zależy od układu okoliczności faktycznych w każdym poszczególnym przypadku. Kodeks dlatego stanowi ogólnie, że sąd wyłącza sędziego na wniosek strony, jeżeli pomiędzy sędzią a jedną ze stron, jej ustawowym przedstawicielem lub pełnomocnikiem zachodzi stosunek osobisty tego rodzaju, że mógłby wywołać wątpliwości co do bezstronności sędziego (art. 49). Kodeks mówi o stosunku osobistym, który należy odróżnić od stosunku prawnego. Należy przez to określenie rozumieć zarówno przychylne, jak i nieprzychylne ustosunkowanie się sędziego do jednej ze stron, wynikające z okoliczności faktycznych, które mogłyby wpłynąć na stronnicze zachowanie się sędziego w postępowaniu. Przyczyną wyłączenia sędziego będzie np. fakt pozostawania sędziego w stosunku przyjaźni lub koleżeństwa ze stroną albo jej pełnomocnikiem. Nie można uważać za stosunki osobiste kontaktów zawodowych sędziego z adwokatami, ławnikami, prokuratorami itp.2. Podobnie przyczyną wyłączenia sędziego nie będzie z reguły zależność służbowa3. Wniosek o wyłączenie sędziego strona powinna zgłosić na piśmie lub ustnie wnieść do protokołu w sądzie, w którym sprawa się toczy, uprawdopodobniając przyczyny wyłączenia. Kodeks zadowala się tu uprawdopodobnieniem jako środkiem zastępczym dowodu, niedającym pewności faktu, ale tylko prawdopodobieństwo. Strona, która przystąpiła do rozprawy, powinna uprawdopodobnić, że przyczyna wyłączenia dopiero później powstała lub stała się jej znana (art. 50 § 2). Wniosek o wyłączenie sędziego w postępowaniu spornym może zgłosić każda strona, a także interwenient uboczny; w postępowaniu nieprocesowym każdy uczestnik postępowania, a także ich przedstawiciele. Niezależnie od wniosku sędzia, który ma podstawę do wyłączenia, powinien zawiadomić o tym sąd i wstrzymać się od udziału w sprawie (art. 51 k.p.c). Postępowanie to ma zastosowanie zarówno w razie istnienia przyczyn uzasadniających wyłączenie z ustawy, jak i przyczyn uzasadniających wyłączenie na wniosek stron. 2 Por. postanowienia SN z 25 sierpnia 1971 r., I CZ 212/71, OSNCP 1972, nr 3, poz. 55 i z 26 sierpnia 1994 r., I CO 40/94, OSNC 1995, nr 1, poz. 19. 3 Por. postanowienie SN z 12 października 1971 r., I PO 18/71, OSNCP 1972, nr 3, poz. 60. 20 Organizacja i skład sądu 161 O wyłączeniu sędziego decyduje sąd, w którym sprawa się toczy, a gdyby sąd ten nie mógł wydać postanowienia z braku dostatecznej liczby sędziów (niepod-legających wyłączeniu) — sąd nad nim przełożony. Z uchwały Sądu Najwyższego z 6 marca 1998 r., III CZP 70/97, wynika, że sądem przełożonym nad sądem rejonowym jest sąd okręgowy, nad sądem okręgowym — sąd apelacyjny, a nad sądem apelacyjnym — Sąd Najwyższy4. Do chwili rozstrzygnięcia tego wniosku sędzia, co do którego wpłynął wniosek o wyłączenie, może spełniać tylko czynności niecierpiące zwłoki (art. 50 § 3). O wyłączeniu orzeka sąd w składzie trzech sędziów zawodowych po złożeniu wyjaśnienia przez sędziego, którego wniosek dotyczy. Postanowienie może być wydane na posiedzeniu niejawnym (art. 52 § 2). Na postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie sędziego służy zażalenie (art. 394 § 1 pkt 10), natomiast postanowienie wyłączające sędziego nie podlega zaskarżeniu. Instytucja wyłączenia sędziego, w tym wyłączenia na wniosek strony, ma zapewnić stronie prawo do rozpoznania sprawy przez sędziego, który jest bezstronny. Nie powinna być wykorzystywana do przedłużania postępowania. Jaskrawym przykładem takiego działania jest np. ponawianie wniosku, który został wcześniej merytorycznie rozpoznany i oddalony. Z tego względu istnieje potrzeba zapobiegania wnioskom, które składane są w innym celu niż zapewnienie bezstronności sędziego przy rozpoznawaniu sprawy. Celowi temu wcześniej służył art. 53, zgodnie z którym zgłaszającego w złej wierze wniosek o wyłączenie sędziego sąd, oddalając wniosek, mógł skazać na grzywnę. Przepis ten został jednak uznany przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 11 grudnia 2002 r., SK 27/015, za niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. W związku z tym powstała konieczność przyjęcia innej regulacji. Ustawą z 2 lipca 2004 r. wprowadzony został art. 53'. Zgodnie z tym przepisem, ponowny wniosek o wyłączenie sędziego oparty na tych samych okolicznościach lub wniosek oczywiście bezzasadny podlega odrzuceniu bez składania wyjaśnień przez sędziego, którego dotyczy. O odrzuceniu wniosku orzeka sąd rozpoznający sprawę, przy czym odpowiednio stosuje się tu art. 51. Postanowienie może być wydane na posiedzeniu niejawnym. Przepisy o wyłączeniu sędziego mają pełne zastosowanie w stosunku do ławników, którzy jako członkowie kompletów orzekających zrównani są z sędziami- Wniosek o wyłączenie ławnika rozstrzyga sąd. Wyłączenie ławnika następuje z tych samych przyczyn i w tym samym trybie co wyłączenie sędziego (art. 54). IV. Wyłączenie innych osób biorących udział w postępowaniu cywilnym. tosownie do art. 54 przepisy o wyłączeniu sędziego mają odpowiednio zastosowanie także do wyłączenia prokuratora oraz innych organów sądowych, tzn. osób występujących w urzędowym charakterze w postępowaniu sądowym (komorników, notariuszy, aplikantów sądowych i innych osób pełniących funkcje proto- 4 OSNC 1998, nr 9, poz. 132. 5 OTK-A 2002, nr 7, poz. 93. 162 IV. Podmioty postępowania cywilnego kolantów, tłumaczy). Wniosek o ich wyłączenie sąd przekazuje do rozstrzygnięcia ich władzy przełożonej (właściwemu szefowi prokuratury, prezesowi sądu). Zasady o wyłączeniu sędziego mają także odpowiednio zastosowanie do biegłych, którzy wprawdzie nie wchodzą w skład organów sądowych, lecz są niejako pomocnikami sędziów w zakresie posiadanych wiadomości fachowych. Stosownie do art. 281 stronie wolno zażądać wyłączenia biegłego z tych samych przyczyn, co wyłączenia sędziego. Gdy strona zgłasza wniosek o wyłączenie biegłego po rozpoczęciu przez niego czynności, obowiązana jest uprawdopodobnić, że przyczyna wyłączenia powstała później lub że przedtem nie była jej znana. Na temat wyłączenia arbitrów w postępowaniu przed sądem polubownym zob. uwagi w rozdziale 67. Rozdział 21 WŁAŚCIWOŚĆ SĄDÓW W SPRAWACH CYWILNYCH § 1. Pojęcie i rodzaje właściwości I. Istnienie drogi sądowej w danej sprawie cywilnej, tj. przynależności tej sprawy do kompetencji (jurysdykcji) sądów powszechnych, nie oznacza oczywiście, aby sprawa ta mogła być rozpoznana przez którykolwiek z sądów powszechnych. Założeniem organizacji sądownictwa jest podział pracy pomiędzy sądami. Podział ten opiera się nie tylko na przepisach Prawa o ustroju sądów powszechnych, które określają funkcje poszczególnych rodzajów sądów oraz ustanawiają terytorialny zasięg ich działalności, ale również na przepisach prawa procesowego. Określenie funkcji i zasięgu terytorialnego działalności poszczególnych sądów nie jest jeszcze wystarczające dla przeprowadzenia podziału pracy pomiędzy sądami. Do rozpoznawania spraw cywilnych w I instancji powołane są zarówno sądy rejonowe, jak i okręgowe. Konieczne jest przeto rozgraniczenie zakresu działania, czyli kompetencji tych sądów i ustalenie zasad, pozwalających stwierdzić, do jakiego sądu dana sprawa ma być wniesiona celem rozpoznania. Rozgraniczenie kompetencji poszczególnych sądów, czyli ich właściwość wymaga z jednej strony określenia, jakie sprawy mają być rozpoznawane i jakie czynności dokonywane przez sądy różnego rzędu (rejonowe, okręgowe, apelacyjne i Sąd Najwyższy), z drugiej zaś oznaczenia zasad podziału spraw i czynności pomiędzy sądami równorzędnymi. Unormowaniem tych zagadnień zajmuje się prawo procesowe. Rozgraniczenie właściwości sądów należy do zagadnień procesowych jak najściślej związanych z ustrojem i organizacją sądownictwa. Zadanie to należy 21. Właściwości sądów w sprawach cywilnych 163 jednak nie do dziedziny prawa o ustroju sądów, lecz do prawa procesowego (zarówno cywilnego, jak karnego), ponieważ nie jest ono zagadnieniem wspólnym dla całego wymiaru sprawiedliwości, lecz wymaga odrębnego unormowania w zakresie postępowania cywilnego i procesu karnego, ze względu na specyfikę spraw rozpoznawanych w obu postępowaniach. O przynależności zagadnienia właściwości do materii prawa procesowego decyduje przede wszystkim to, że kwestia ustalenia, jaki sąd będzie rozpoznawał sprawę, jest nader istotna dla stron i uczestników postępowania i dotyczy ich najważniejszych praw procesowych. Ponadto oznaczenie sądu właściwego do rozpoznania sprawy wiąże się zawsze już z pierwszą czynnością procesową w sprawie, jaką jest wniesienie pozwu lub innego wniosku rozpoczynającego postępowanie. Wreszcie właściwość sądu stanowi jedno z założeń dopuszczalności rozpoznawania sprawy przez dany sąd, a niewłaściwość wywołuje skutki określone ustawą procesową. II. Przez właściwość sądu — ogólnie biorąc — rozumie się zakres jego kompetencji (uprawnień) do rozpoznawania i rozstrzygania spraw oraz dokonywania czynności w postępowaniu sądowym. Oznaczenie właściwości, czyli rozgraniczenie zakresu kompetencji poszczególnych sądów, może opierać się na różnych kryteriach, które określa ustawodawca. W grę wchodzą następujące kryteria podziału właściwości sądów: 1) rodzaj czynności procesowych, 2) rodzaj spraw, 3) zasięg terytorialny, którego oznaczenie może z kolei opierać się na kryteriach podmiotowych (związanych z podmiotami procesu) bądź przedmiotowych (dotyczących przedmiotu lub podstawy sprawy). Zależnie od przyjętego kryterium podziału właściwości oraz od tego, czy chodzi o rozgraniczenie kompetencji sądów różnych instancji, czy też sądów jednej instancji, ale różnego rzędu, czy wreszcie sądów równorzędnych rozróżnia się: 1) właściwość funkcyjną, 2) właściwość rzeczową, . 3) właściwość miejscową. Właściwość funkcyjna lub funkcjonalna polega na podziale funkcji oraz poszczególnych czynności procesowych w postępowaniu cywilnym pomiędzy sądami różnych instancji lub też sądami równorzędnymi. Przepisy o właściwości nkcyjnej określają, który sąd jest powołany do rozpoznania sprawy w I instancji, Który do rozpoznania środków odwoławczych, który do zabezpieczenia dowodów, do dokonania czynności z zakresu pomocy sądowej itp. Właściwość rzeczowa polega na podziale spraw pomiędzy sądy różnego rodzaju rozpoznające sprawy w I instancji (w naszym systemie organizacji sądownictwa sądy rejonowe i okręgowe). 164 IV. Podmioty postępowania cywilnego Właściwość miejscowa wynika z podziału terytorium państwa na okręgi sądowe i polega na podziale spraw i czynności procesowych pomiędzy sądy równorzędne ze względu na terytorialny zakres ich działalności. § 2. Właściwość ustawowa, umowna i delegacyjna Zależnie od tego, z jakiego źródła płynie przekazanie sprawy do rozpoznania sądu, można rozróżnić trzy rodzaje właściwości sądu: 1) właściwość ustawową, tj. określoną bezpośrednio przepisami ustawy procesowej ; 2) właściwość umowną, tj. wypływającą z umowy stron działających w granicach dozwolonych ustawą procesową; 3) właściwość delegacyjna, tj. wynikającą z delegacji, czyli z przydzielenia danej sprawy sądowi przez sąd wyższej instancji. I. Przepisy normujące ustawową właściwość sądów powszechnych, zamieszczone w kodeksie postępowania cywilnego, określają zarówno właściwość rzeczową, miejscową, jak i funkcyjną sądów w sprawach cywilnych. Ponadto właściwość funkcyjna sądów jest unormowana przepisami prawa o ustroju sądów powszechnych. Przepisy te będą omawiane kolejno według tych trzech rodzajów właściwości. Należy podkreślić, że właściwość ustawowa sądów w sprawach cywilnych stanowi zasadę, w stosunku do której właściwość umowna i delegacyjna są wyjątkami. Odstępstwo od właściwości ustawowej w drodze umowy lub delegacji sądu wyższej instancji dopuszczalne jest tylko w zakresie właściwości miejscowej. Natomiast właściwość rzeczowa i funkcyjna są określone tylko ustawowo. Przepisy normujące właściwość rzeczową i funkcyjną stanowią normy imperatywne. Przepisy określające właściwość ustawową sądów w sprawach cywilnych przeprowadzają tym samym podział spraw między poszczególne sądy, aby umożliwić im sprawne funkcjonowanie. Przepisy te kierują się przede wszystkim względami natury społecznej, aby zapewnić sprawny wymiar sprawiedliwości. II. Ustawodawca określa właściwość sądu na podstawie kryteriów, które w większości przypadków umożliwiają stronom dochodzenie roszczeń przed najdogodniejszym sądem państwowym. Ustawodawca nie może jednak przewidzieć wszystkich możliwych w praktyce przypadków, w których dogodniejszy dla stron byłby inny sąd. Dlatego też prawo procesowe dopuszcza w pewnych granicach w przedmiocie właściwości sądu porozumienie stron, które, mając na względzie swe słuszne interesy, mogą umówić się o poddanie spraw do rozstrzygnięcia innemu sądowi zamiast sądu właściwego z ustawy. Umowa taka, nazywana umową prorogacyjną, aby wywołać zamierzone skutki prawne, musi czynić zadość pewnym warunkom. Dyspozycja stron nie może tu być nieograniczona, gdyż przy ustanawianiu podstaw właściwości sądu ustawodawca miał na uwadze nie tylko interes stron, ale także interes społeczny i prawidłową organizację wymiaru sprawiedliwości. Stąd też płyną pewne ograniczenia dla umowy o właściwość sądu. 21. Właściwości sądów w sprawach cywilnych 165 Według naszego prawa procesowego umowa prorogacyjną może dotyczyć tylko właściwości miejscowej (art. 46) i dopuszczalna jest tylko w procesie, nie jest natomiast dopuszczona w postępowaniu nieprocesowym (art. 508) i w innych rodzajach postępowania. Kodeks postępowania cywilnego przepisuje szczegółowo warunki, pod jakimi umowa o właściwość sądu może wywrzeć skutki procesowe. Warunki te dotyczą zarówno formy, jak i treści umowy. Co do formy, kodeks wymaga, aby umowa była zawarta na piśmie. Jest to podstawowy warunek skuteczności umowy prorogacyjnej. Dla skuteczności tej umowy nie jest jednak konieczne, aby była ona sporządzona w odrębnym akcie, wystarcza zamieszczenie odpowiedniego postanowienia (tzw. klauzuli prorogacyjnej) w treści umowy materialnoprawnej (np. umowy sprzedaży). Nie spełnia warunku formy pisemnej zamieszczenie postanowienia o właściwości sądu w treści drukowanych regulaminów i innych tego typu dokumentów wydanych przez jedną ze stron i nieakceptowanych wyraźnie na piśmie przez drugą stronę. Artykuł 46 nie stawia wyraźnie wymogu, aby dokument stwierdzający umowę prorogacyjną był dołączony do pozwu. Jednakże jeśli powód, opierając się na umowie prorogacyjnej, wnosi pozew do sądu, który nie jest właściwy z mocy ustawy, powinien on dołączyć już do pozwu dokument stwierdzający umowę prorogacyjną, gdyż w przeciwnym razie narazi się na to, że sąd w stadium badania warunków formalnych nadania biegu sprawie może na mocy art. 200 § 1 postanowieniem wydanym bez rozprawy na posiedzeniu niejawnym przekazać sprawę do sądu właściwego z mocy ustawy. Co do treści umowy, to kodeks stanowi, że w umowie powinien być oznaczony albo wynikły już spór, albo stosunek prawny, z którego w przyszłości mogące wymknąć spory strony poddają umówionemu sądowi. Nie jest przeto dopuszczalne zawarcie ogólnej umowy wyłączającej we wszystkich wypadkach ustawową właściwość sądu na rzecz sądu umówionego. Umowa prorogacyjną może być zawarta bądź przed powstaniem jakiegokolwiek sporu między stronami i dotyczyć sporów przyszłych (ante litem natam), bądź też może być zawarta już po powstaniu sporu między stronami na tle łączącego je stosunku prawnego, a nawet już po wytoczeniu powództwa, ale przed wdaniem się w spór przez pozwanego {post litem natam). Jak wspomniano, umowa o właściwość sądu może dotyczyć tylko właściwości miejscowej, przy czym art. 46 § 2 zawiera dalsze ograniczenia, że umowa taka nie może naruszać przepisów kodeksu o właściwości miejscowej wyłącznej. Strony Przeto nie mogą ustanowić w drodze umowy innego sądu w wypadkach, dla których kodeks przewidział sąd wyłącznie właściwy (art. 38-42). Nie mogą rownież zmieniać właściwości rzeczowej ani funkcyjnej sądów powszechnych °kreślonych przepisami ustawowymi. Nie mogą więc poddać sądowi rejonowemu sPrawy należącej do właściwości sądu okręgowego lub na odwrót. Nie mogą też zmieniać toku instancji ustanowionego przepisami kodeksu. Strony mogą jedynie 166 IV. Podmioty postępowania cywilnego poddać sprawę w I instancji innemu sądowi miejscowemu niż temu, jaki by wynikał z przepisów ustawy o właściwości miejscowej ogólnej i przemiennej. W myśl art. 46 § 1, strony mogą również ograniczyć umową pisemną prawo wyboru powoda pomiędzy kilkoma sądami właściwymi. Na czym polegają skutki umowy prorogacyjnej? W myśl art. 46 § 1, sąd wybrany przez strony staje się wyłącznie właściwy dla wynikłego między nimi sporu. Jednakże przepis ten zawiera zastrzeżenie „jeżeli strony nie postanowiły inaczej". Strony bowiem mogą umówić się, iż powodowi będzie przysługiwało prawo wyboru między sądem właściwym z ustawy (lub według właściwości przemiennej) a sądem wskazanym w umowie. Umowa prorogacyjna stwarza zobowiązanie stron do wytoczenia powództwa zgodnie z jej treścią. Jeżeli mimo zawarcia umowy prorogacyjnej strona skieruje pozew do sądu z ustawy właściwego, to pozwany może podnieść zarzut niewłaściwości sądu przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (art. 202 zd. pierwsze). Jeśli pozwany tego zarzutu we właściwym czasie nie podniesie i odpowiednio nie uzasadni, sąd jako z ustawy właściwy przeprowadzi postępowanie i kwestia jego właściwości nie ulega już dalszemu badaniu. Umowa prorogacyjna dotycząca właściwości sądu należy do rzędu tzw. umów procesowych (albo przedprocesowych), do których zalicza się nadto umowy prorogacyjne i derogacyjne dotyczące jurysdykcji krajowej oraz umowę o poddanie sporu pod rozpoznanie sądu polubownego (tzw. zapis na sąd polubowny). Umowy te tym różnią się od umów materialnoprawnych, że nie regulują żadnych stosunków mających byt poza procesem i wywierają skutki jedynie w procesie. To upodabnia je do czynności procesowych, od których różnią się tym, że zawierane są przez podmioty niebędące jeszcze stronami procesowymi. III. Przydzielenie pewnych spraw sądowi może nastąpić także na podstawie zarządzenia sądu przełożonego. Tego rodzaju delegacja może nastąpić zarówno ze względów konieczności, jak i ze względów celowości. Wypadki delegacji ze względów konieczności są następujące: 1. Jeżeli na podstawie okoliczności sprawy nie można ustalić właściwości miejscowej sądu, Sąd Najwyższy na wniosek strony wyznaczy sąd, do którego należy wnieść pozew (art. 45). Sytuacja taka wchodzi w rachubę najczęściej w międzynarodowym postępowaniu cywilnym, gdy sądom polskim przysługuje jurysdykcja krajowa, a brak jest sądu miejscowo właściwego (np. w sprawie małżeńskiej, gdy strony są obywatelami polskimi zamieszkującymi za granicą). 2. Jeżeli sąd właściwy nie może z powodu przeszkody rozpoznać sprawy lub podjąć innej czynności, wtedy sąd nad nim przełożony wyznaczy na posiedzeniu niejawnym inny sąd, przed który należy wytoczyć powództwo (art. 44). Na przykład w razie wyłączenia na podstawie art. 48 i n. sędziego w sądzie rejonowym, w którym nie urzędują inni sędziowie, sąd okręgowy jako bezpośrednio przełożony wyznacza inny sąd rejonowy sobie podległy do rozpoznania sprawy. 2l "Właściwości sądów w sprawach cywilnych 167 W postępowaniu nieprocesowym mogą zajść przypadki oznaczenia sądu właściwego w drodze delegacji zarówno ze względów konieczności, jak i celowości. Według bowiem art. 508 § 2 w wypadku, gdy sąd właściwy z ustawy nie może z powodu przeszkody rozpoznać sprawy lub podjąć innej czynności, sąd nad nim przełożony wyznaczy na posiedzeniu niejawnym inny sąd do rozpoznania sprawy w całości lub w części. Wyznaczenie innego sądu w tym samym trybie może nastąpić w myśl cytowanego przepisu także w wypadku, gdy wymagają tego względy celowości (np. gdy większość uczestników postępowania i świadków zamieszkuje w okręgu innego sądu). Wyznaczenie innego sądu następuje albo z urzędu, albo na przedstawienie sądu właściwego, albo na wniosek właściwego organu lub osoby zainteresowanej, po wysłuchaniu w razie potrzeby innych osób zainteresowanych. Od właściwości delegacyjnej odróżnić należy przekazanie sprawy przez sąd właściwy innemu sądowi równorzędnemu. Możliwość taką przewiduje art. 461 § 3, w myśl którego sąd właściwy może, na zgodny wniosek stron, przekazać sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu, rozpoznającemu sprawy z zakresu prawa pracy lub ubezpieczeń społecznych, jeżeli przemawiają za tym względy celowości. Sąd, któremu sprawa została przekazana, jest związany postanowieniem sądu przekazującego. Zgłoszenie przez strony zgodnego wniosku o przekazanie sprawy innemu sądowi stanowi szczególny rodzaj umowy prorogacyjnej. § 3. Badanie właściwości i skutki niewłaściwości sądu I. Przy oznaczaniu właściwości sądu istotną kwestią jest, jaki moment czasowy ma decydować o właściwości sądu, gdyż podstawy oznaczenia tej właściwości mogą się w toku procesu zmieniać. Kodeks postępowania cywilnego postanawia w tej kwestii, że sąd właściwy w chwili wniesienia pozwu pozostaje nim nadal, mimo późniejszych zmian podstaw jego właściwości (art. 15 § 1). W przepisie tym kodeks jako moment czasowy, miarodajny dla oceny właściwości sądu, przyjmuje chwilę wniesienia pozwu, ustanawiając zasadę ciągłości sądu będącego właściwym w chwili wniesienia pozwu (tzw. perpetuatio fori). Kodeks trafnie przyjął moment wniesienia pozwu jako decydujący dla oznaczenia właściwości sądu, nie przyjmując późniejszej od tego chwili doręczenia pozwu, gdyż w tym czasie mogą zajść zmiany podstaw właściwości sądu (np. pozwany zmieni miejsce zamieszkania) nieprzewidziane przez powoda, których następstwami obciążać powoda nie byłoby rzeczą słuszną. Konsekwencją przyjęcia powyższej zasady co do momentu czasowego oceny właściwości sądu jest, że sąd, choćby w chwili wytoczenia powództwa nie był właściwym dla danej sprawy, ale przed wydaniem decyzji co do swej niewłaściwości stał się właściwy wskutek zmiany podstaw właściwości, nie może już uznać się niewłaściwym (art. 15 § 2). 168 IV. Podmioty postępowania cywilnego II. W postępowaniu spornym badanie właściwości sądu przedstawia się odmiennie w różnych stadiach postępowania. W stadium początkowym, tj. zaraz po wniesieniu pozwu, sąd bada z urzędu każdą swą właściwość, a więc miejscową, rzeczową i funkcjonalną, bez względu na to, czy mógłby być właściwy dla danej sprawy na podstawie umowy stron. Jeżeli stwierdzi swą niewłaściwość, przekaże sprawę sądowi właściwemu (art. 200 § I)6. W dalszym toku postępowania badanie niewłaściwości sądu zależy już od tego, o jaką niewłaściwość chodzi. Należy tu bowiem odróżnić niewłaściwość usuwalną i nieusuwalną. Przez pierwszą rozumie się wypadki takiej niewłaściwości sądu, w których sąd mógł być właściwym dla sprawy na podstawie umowy stron. Niewłaściwość nieusuwalna zachodzi wówczas, gdy sąd nie może być właściwy nawet na podstawie umowy stron o właściwość sądu, a więc gdy zostały naruszone przepisy o właściwości rzeczowej, funkcyjnej lub miejscowej wyłącznej. Niewłaściwość usuwalną sąd uwzględni po doręczeniu pozwu jedynie na zarzut pozwanego, wniesiony przez niego i należycie uzasadniony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy. Natomiast niewłaściwość nieusuwalną sąd uwzględni z urzędu w każdym stadium sprawy w I instancji (art. 202 zd. pierwsze). W tym wypadku sąd, przed który sprawa została wytoczona, przekaże sprawę sądowi właściwemu. Sąd, któremu sprawa została przekazana, jest związany postanowieniem o przekazaniu sprawy. Nie dotyczy to przekazania sprawy sądowi wyższego rzędu. Sąd ten, w razie stwierdzenia swej niewłaściwości, przekaże sprawę według właściwości innemu sądowi, nie wyłączając sądu przekazującego (art. 200 § 2). Na postanowienie sądu w przedmiocie przekazania sprawy sądowi równorzędnemu lub niższemu oraz w przedmiocie nieuwzględnienia zarzutu niewłaściwości sądu nieusuwalnej służy zażalenie (art. 394 § 1 pkt 1). Nie służy natomiast zażalenie na przekazanie sprawy przez sąd niższego rzędu sądowi wyższemu; skoro bowiem ten ostatni nie jest związany postanowieniem o przekazaniu sprawy i bada samodzielnie kwestię właściwości, strona uważająca decyzję sądu niższego o przekazaniu sprawy za niesłuszną może zgłosić w sądzie, któremu sprawa została przekazana, zarzut niewłaściwości, co czyni zbędnym potrzebę środka odwoławczego. W postępowaniu przed sądem II instancji z urzędu uwzględniane są, jeśli chodzi o naruszenie przepisów prawa procesowego, tzw. przyczyny nieważności. Wśród tych przyczyn nieważności wymieniony jest tylko jeden przypadek niewłaściwości, a mianowicie gdy sąd rejonowy orzekł w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu na wartość przedmiotu sporu (art. 379 pkt 6). W tym 6 Pogląd, że przed doręczeniem pozwu pozwanemu sąd z urzędu bada swoją właściwość i z urzędu bierze pod uwagę każdą niewłaściwość jest konsekwencją zasady prawnej przyjętej przez SN w uchwale z 25 października 1965 r., III CO 1/65 (OSNCP 1966, nr 7-8, poz. 107), zgodnie z którą ograniczenia zakresu badania właściwości sądu, przewidzianego w art. 202 zd. pierwsze k.p.c, nie stosuje się przed doręczeniem pozwu. Pogląd ten jest powszechnie akceptowany w praktyce sądów. Stanowisko doktryny jest zróżnicowane, por. np. W. Siedlecki, Z. Swieboda, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2004, s. 85. 22 Właściwość rzeczowa 169 jedynie przypadku sąd II instancji z urzędu uwzględni niewłaściwość sądu I instancji i na tej podstawie uchyli zaskarżone orzeczenie. Jednakże niewłaściwość nieusuwalna sądu w innych przypadkach jako uchybienie procesowe może stanowić przyczynę uzasadniającą zaskarżenie wyroku I instancji. Rozdział 22 WŁAŚCIWOŚĆ RZECZOWA § 1. Uwagi ogólne Jak już zostało wyjaśnione, właściwość rzeczowa polega na podziale spraw pomiędzy sądy różnego rzędu, rozpoznające sprawy w I instancji. Wynika z tego, że o właściwości rzeczowej mówić można tylko wówczas, gdy w danym systemie organizacji wymiaru sprawiedliwości i prawa procesowego rozpoznanie spraw w I instancji przekazane jest dwóm lub więcej rodzajom sądów różnego rzędu, bo tylko wówczas zachodzi potrzeba podziału kompetencji między tymi sądami. Natomiast zagadnienie właściwości rzeczowej z natury rzeczy nie powstaje i nie wymaga tym samym unormowania w ustawie w tych systemach organizacji wymiaru sprawiedliwości, które realizują zasadę jednolitego sądu I instancji. Zasada ta oznacza, iż wszystkie sprawy, bez względu na ich charakter, podmioty postępowania i inne mogące wchodzić w rachubę kryteria, rozpoznają sądy jednego rodzaju. W systemie tym zachodzi jedynie potrzeba rozgraniczenia terytorialnej właściwości sądów I instancji, tj. ich właściwości miejscowej. Zasada jednolitego, tj. powszechnego sądu I instancji, zbliżając sąd do obywatela, ułatwiając obywatelowi dostęp do drogi sądowej i gwarantując równy wymiar sprawiedliwości dla wszystkich obywateli i innych podmiotów prawa, należy do rzędu demokratycznych zasad wymiaru sprawiedliwości. Jej pełna realizacja nie zawsze jednak daje się osiągnąć i nie w każdych warunkach byłaby uzasadniona. Podstawowym czynnikiem warunkującym możliwość wprowadzenia w życie zasady jednolitego sądu I instancji jest posiadanie odpowiednio przygotowanej, doświadczonej kadry sędziowskiej, która gwarantowałaby należyty poziom orzecznictwa we wszystkich sprawach. Nie ulega wątpliwości, iż sprawy bardziej skomplikowane pod względem prawnym i rzadziej spotykane w praktyce sądowej wymagają posiadania przez sędziego większego zasobu wiedzy prawniczej i doświadczenia niż sprawy proste, często w praktyce sądowej występujące. Również stopień zaangażowania interesu społecznego i państwowego w sprawie pod-legającej rozpoznaniu przez sąd nie może być pomijany przy ocenie, jakie sądy maJą rozstrzygać poszczególne kategorie spraw. Należy mieć na uwadze, że przy lstnieniu sądów I instancji dwóch lub więcej rodzajów, w sądzie wyższego rzędu funkcjonują z reguły sędziowie mający za sobą dłuższy staż pracy zawodowej, a co 170 IV. Podmioty postępowania cywilnego I za tym idzie — większy zasób wiedzy i doświadczenia. Dlatego uzasadnione jest domniemanie, iż sędziowie orzekający w sądach wyższego rzędu dają z reguły większą gwarancję prawidłowego — tj. zgodnego z prawem i interesem społecznym — rozstrzygania spraw niż sędziowie w sądach niższego rzędu. Tym się tłumaczy, iż ustawodawca, mając na względzie charakter poszczególnych spraw, ich rzadkość lub częstotliwość, rodzaj występujących w nich zagadnień prawnych oraz stopień zaangażowania interesu społecznego, przydziela je do właściwości rzeczowej sądów wyższego bądź niższego rzędu. W państwach zachodnich — poza krajami skandynawskimi — zasada jednolitego sądu I instancji z reguły nie jest przyjęta. Rozpoznawanie spraw cywilnych jest tam zazwyczaj przekazane kilku różnym sądom I instancji, przy czym kryteria podziału spraw pomiędzy te sądy mają głównie charakter majątkowy (o czym będzie jeszcze mowa niżej). W Polsce przedwojennej podział spraw ze względu na ich przedmiot i charakter dokonany był pomiędzy sądy okręgowe, sądy grodzkie i sędziów pokoju, przy czym kompetencja sądów okręgowych, tj. sądów wyższego rzędu, była szeroka. Inaczej przedstawiała się ta sprawa w państwach tzw. realnego socjalizmu. Państwa te realizowały zasadę jednolitego sądu I instancji bądź w całej rozciągłości, bądź też w poważnym stopniu, przekazując ogół spraw sądom niższego rzędu i dopuszczając nieliczne tylko i uzasadnione względami na interes społeczny odstępstwa od tej zasady. Zasada jednolitego (powszechnego) sądu I instancji w sprawach cywilnych została zrealizowana w pełni w 1950 r. w byłej Czechosłowacji. W byłym ZSRR 96% spraw cywilnych rozpoznawały sądy ludowe, a tylko pozostałą liczbę spraw sądy obwodowe. Podobnie przedstawiała się sytuacja w innych krajach socjalistycznych. Polskie prawo procesowe realizuje postulat jednolitego sądu I instancji w ten sposób, iż przyjmuje jako zasadę właściwość rzeczową sądów niższego rzędu (rejonowych), których sieć terytorialna jest najgęstsza, dzięki czemu dostęp do nich jest najłatwiejszy dla obywatela; właściwość rzeczowa sądów wyższego rzędu (okręgowych) stanowi wyjątek od tej zasady, przewidziany w wypadkach uzasadnionych interesem społecznym i gospodarczym interesem państwa. § 2. Właściwość rzeczowa według k.p.c. I. W myśl art. 16 do właściwości sądów rejonowych należą wszystkie sprawy z wyjątkiem spraw zastrzeżonych dla sądów okręgowych. W świetle tego przepisu zasadą w naszym postępowaniu cywilnym jest właściwość rzeczowa sądów rejonowych, natomiast właściwość rzeczowa sądów okręgowych ma charakter odstępstwa od tej zasady. Z powyższych względów omówienia wymagają jedynie kategorie spraw należących do właściwości tych ostatnich sądów. Ustawodawca przekazał określone sprawy do właściwości sądów okręgowych, kierując się kryterium charakteru sprawy {ratione materiae) lub — w wypadku spraw o prawa majątkowe -— kryterium wartości przedmiotu sporu {ratione valoris). Na podstawie art. 17 do właściwości rzeczowej sądów okręgowych należą następujące kategorie spraw rozpoznawanych w procesie: 22 Właściwość rzeczowa 171 1) o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe, oprócz spraw o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o unieważnienie uznania dziecka oraz o rozwiązanie przysposobienia, 2) o ochronę praw autorskich i pokrewnych, jak również dotyczących wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych oraz o ochronę innych praw na dobrach niematerialnych, 3) o roszczenia wynikające z prawa prasowego, 4) o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych, oprócz spraw o alimenty, o naruszenie posiadania i o zniesienie wspólności majątkowej między małżonkami oraz spraw o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, 5) o wydanie orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni. Ad 1) Z powyższego wyliczenia wynika, że do właściwości sądów okręgowych należą sprawy o rozwód, o separację, o unieważnienie małżeństwa lub o ustalenie istnienia bądź nieistnienia małżeństwa. Do spraw o prawa niemajątkowe, podlegających właściwości sądów okręgowych, należą też sprawy dotyczące ochrony praw osobistych podmiotu, jak prawa do nazwiska, firmy, naruszenia czci itp., z mocy art. 23 i 24 k.c. Jeśli ze sprawą o prawa niemajątkowe jest połączone dochodzenie roszczeń majątkowych, sprawy o te roszczenia majątkowe rozpoznaje ten sąd, który jest właściwy dla spraw o prawa niemajątkowe, bez względu na wysokość dochodzo-nych roszczeń majątkowych (np. sąd okręgowy, rozpoznając sprawę o naruszenie dóbr osobistych, może rozstrzygnąć także o roszczeniu odszkodowawczym, choćby nie przekraczało ono siedemdziesięciu pięciu tysięcy złotych). Ad 2) Za przekazaniem do właściwości sądów okręgowych tych spraw przemawiała ich odrębność i szczególny charakter oraz trudności przy ich rozstrzyganiu. Do właściwości sądu okręgowego należą zatem sprawy o roszczenia uregulowane ustawą z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. nr 80, poz. 904 z późn. zm.) oraz należące do drogi sądowej sprawy o roszczenia wynikające z ustawy z 30 czerwca 2001 r. — prawo własności przemysłowej (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. nr 119, poz. 1117 z późn. zm.). Ad 3) Z zakresu prawa prasowego należą do właściwości sądów okręgowych sprawy o prawa określone ustawą z 26 stycznia 1984 r. — Prawo prasowe (Dz.U. m 5, poz. 24 z późn. zm.). Ad 4) Do właściwości sądów okręgowych przekazane zostały sprawy o prawa majątkowe o wartości przedmiotu sporu ponad siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych °Prócz: spraw o alimenty, o naruszenie posiadania, o zniesienie wspólności maJątkowej między małżonkami bez względu na to, jakie podmioty są stronami, a także sprawy o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem Prawnym. 172 IV. Podmioty postępowania cywilnego Ad 5) Chodzi tu o sprawy, w których przedmiotem jest żądanie wydania przez sąd orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni (por. art. 108a ustawy :i z 16 września 1982 r. — Prawo spółdzielcze, tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. nr 188, poz. 1848 z późn. zm.). Rozgraniczenie właściwości rzeczowej sądów rejonowych i okręgowych w procesie uregulowane zostało w pewnym zakresie odmiennie w niektórych postępowaniach odrębnych. Mowa będzie o tym przy omawianiu poszczególnych rodzajów tych postępowań. Sprawy należące do postępowania nieprocesowego są rozpoznawane w zasadzie przez sądy rejonowe (art. 507). Od tej zasady przewidziane są dwa wyjątki. Do właściwości rzeczowej sądów okręgowych należą sprawy o ubezwłasnowolnienie (art. 544 § 1) i sprawy o rozstrzygnięcie sporu między radą pracowniczą przedsiębiorstwa a dyrektorem przedsiębiorstwa, organami przedsiębiorstwa a organem założycielskim przedsiębiorstwa, organami przedsiębiorstwa a organem sprawującym nadzór nad przedsiębiorstwem (art. 6911 § 2). II. Rozgraniczenie właściwości rzeczowej między sądem rejonowym a sądem okręgowym o tyle jednak nie jest bezwzględne, że jest możliwe, aby każda w zasadzie sprawa należąca do właściwości rzeczowej sądu rejonowego została przejęta do rozpoznania przez sąd okręgowy. Możliwość taką przewiduje art. 18, w myśl którego, jeżeli przy rozpoznawaniu sprawy w sądzie rejonowym powstanie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, sąd ten może przekazać sprawę do rozpoznania sądowi okręgowemu; postanowienie o przekazaniu sprawy wymaga uzasadnienia. Jednakże sąd okręgowy nie jest związany postanowieniem sądu rejonowego o przekazaniu sprawy i może przed pierwszą rozprawą odmówić przyjęcia sprawy do rozpoznania i zwrócić ją sądowi rejonowemu, jeżeli uzna, że poważne wątpliwości nie zachodzą. Postanowienie w tej mierze zapada na posiedzeniu niejawnym w składzie trzech sędziów i wymaga uzasadnienia. Ponowne przekazanie tej samej sprawy przez sąd rejonowy nie jest dopuszczalne. Przekazanie sprawy przez sąd rejonowy sądowi okręgowemu na podstawie art. 18 jest możliwe nie tylko, gdy chodzi o sprawy rozpoznawane w procesie, lecz także w postępowaniu nieprocesowym, stosowanie do art. 13 § 2. Ponieważ jednak przepis art. 18 dotyczy zmiany właściwości rzeczowej w postępowaniu rozpoznawczym, zastosowanie jego nie wchodzi w grę, gdy chodzi o czynności należące do właściwości funkcyjnej sądu rejonowego (np. czynności pomocy sądowej). § 3. Obliczanie wartości przedmiotu sporu W związku z unormowaniem właściwości rzeczowej sądu pozostają przepisy kodeksu o wartości przedmiotu sporu. Przepisy te mają zastosowanie do oznaczenia właściwości sądu. Ustalenie wartości przedmiotu sporu ma jednak znaczenie we wszystkich sprawach o roszczenia majątkowe dla innych kwestii procesowych, jak ustalenia wysokości należnych opłat sądowych i kosztów procesu oraz wyna- 1 22. Właściwość rzeczowa 173 grodzenia adwokata lub radcy prawnego. Ustalenie wartości przedmiotu sporu może nastąpić tylko zgodnie z przepisami kodeksu. Wśród przepisów kodeksu dotyczących tego zagadnienia można odróżnić przepisy natury ogólnej, mające zastosowanie bardziej powszechne, oraz przepisy szczególne, przewidziane dla pewnych tylko kategorii spraw, w których mogłaby zachodzić wątpliwość co do tego, jak należy ustalać w nich wartość przedmiotu sporu. Kodeks zawiera także przepisy dotyczące badania i sprawdzania wartości przedmiotu sporu i następstw z tym związanych. „Ogólną zasadą, wyrażoną w art. 1261 § 1, jest to, że w każdym piśmie należy podać wartość przedmiotu sporu (lub wartość przedmiotu zaskarżenia), jeżeli od tej wartości zależy właściwość rzeczowa sądu lub wysokość opłaty (ewentualnie dopuszczalność środka odwoławczego, co odnosi się do wartości przedmiotu zaskarżenia). Ponadto, z art. 187 § 1 pkt 1 wynika, że powód ma obowiązek oznaczenia w każdej sprawie majątkowej wartości przedmiotu sporu zgodnie z przepisami kodeksu. Oznaczenie wartości przedmiotu sporu następuje przez podanie kwoty pieniężnej w złotych, z zaokrągleniem w górę do pełnego złotego (por. art. 19 § 2 i art. 1261 § 3). Obowiązek podania wartości przedmiotu sporu nie jest aktualny, gdy przedmiotem sporu jest roszczenie pieniężne, choćby zgłoszone w zamian innego przedmiotu, gdyż wtedy wartość przedmiotu sporu stanowi żądana kwota pieniężna (art. 19 § 1; por. także art. 1261 § 1). Kodeks wypowiada następnie ogólną zasadę, że do wartości przedmiotu sporu nie wlicza się odsetek, pożytków i kosztów, żądanych obok roszczenia głównego (art. 20). Nie chodzi tu tylko o koszty procesu, ale także o koszty, których strona dochodzi na zasadzie prawa materialnego, np. koszty protestu wekslowego żądane obok sumy wekslowej. Jeżeli powód jednym pozwem dochodzi kilku roszczeń, należy wartość roszczeń zliczyć razem (art. 21). Dotyczy to zarówno wypadków, gdy powód dochodzi kilku roszczeń przeciwko temu samemu pozwanemu (tzw. przedmiotowa kumulacja roszczeń, której dotyczy art. 191), jak i gdy dochodzi jednego lub kilku roszczeń przeciwko kilku pozwanym (tzw. podmiotowa kumulacja roszczeń, czyli współuczestnictwo procesowe — art. 72). Jeśli jednak powód żąda zasądzenia należności od kilku pozwanych solidarnie, wartość przedmiotu sporu stanowi jednokrotna wysokość należności niezależnie od liczby pozwanych. Oprócz tych ogólnych zasad kodeks podaje kilka reguł szczególnych dla następujących spraw: 1- W sprawach o prawo do świadczeń powtarzających się wartość przedmiotu sPoru stanowi suma świadczeń za jeden rok, a jeśli świadczenia trwają krócej niż rok — za ca}y czas ich trwania (art. 22). Przykłady: a) poszkodowany w wypadku samochodowym domaga się dożywotniej renty z tytułu lezdolności do pracy po czterysta złotych miesięcznie. Wartość przedmiotu sporu wynosi: czterysta z'°tych x 12 = cztery tysiące osiemset złotych; b) matka występuje o alimenty na rzecz dziecka 174 IV. Podmioty postępowania cywilnego przeciwko jego ojcu, żądając zasądzenia po pięćset zł miesięcznie od daty wniesienia pozwu do czasu uzyskania przez dziecko możności samodzielnego utrzymania się. Wartość przedmiotu sporu wynosi tu: pięćset złotych x 12 = sześć tysięcy złotych. Gdyby żądanie obejmowało nadto okres poprzedzający datę wniesienia pozwu, do wartości alimentów za rok należy dodać wartość alimentów za czas poprzedni. 2. W sprawach o istnienie, unieważnienie albo rozwiązanie umowy najmu lub dzierżawy, o wydanie lub odebranie przedmiotu najmu lub dzierżawy, wartość przedmiotu sporu stanowi przy umowach zawartych na czas określony — suma czynszu za czas sporny, lecz nie więcej niż za rok; przy umowach zawartych na czas nieokreślony suma czynszu za okres trzech miesięcy (art. 23). 3. W sprawach o roszczenia pracowników dotyczące nawiązania, istnienia lub rozwiązania stosunku pracy wartość przedmiotu sporu stanowi, przy umowach na czas określony — suma wynagrodzenia za pracę za okres sporny, lecz nie więcej niż za rok, a przy umowach na czas nieokreślony — za okres jednego roku (art. 231). 4. W sprawach o wydanie nieruchomości posiadanej bez tytułu prawnego lub na podstawie tytułu innego niż najem lub dzierżawa, wartość przedmiotu sporu oblicza się, przyjmując, stosownie do rodzaju nieruchomości i sposobu korzystania z niej, podaną przez powoda sumę odpowiadającą trzymiesięcznemu czynszowi najmu lub dzierżawy należnemu od danego rodzaju nieruchomości (art. 232). 5. W sprawach o zabezpieczenie albo o prawo zastawu lub hipotekę wartość przedmiotu sporu stanowi wysokość wierzytelności. Jeżeli przedmiot zabezpieczenia lub zastawu ma mniejszą wartość, rozstrzyga wartość mniejsza (art. 24). Oznaczenie wartości przedmiotu sporu należy do powoda, ale ocena ta podlega kontroli sądu, który może zarządzić sprawdzenie wartości przedmiotu sporu z urzędu lub na zarzut pozwanego. Z urzędu sąd może zarządzić dochodzenie celem sprawdzenia wartości przedmiotu sporu jedynie przed doręczeniem pozwu pozwanemu, jeśli na podstawie pozwu poweźmie wątpliwości co do oznaczenia tej wartości przez powoda zgodnie z przepisami kodeksu. Po doręczeniu pozwu sprawdzenie wartości przedmiotu sporu może być zarządzone na zarzut pozwanego, zgłoszony przez niego przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (art. 25 § 1 i 2). Ustalenie przeprowadzone przez sąd jest ostateczne, nie podlega zaskarżeniu ani kontroli ze strony wyższych instancji (art. 26). Jeżeli sąd w wyniku sprawdzenia wartości przedmiotu sporu uzna się niewłaściwym (w związku z art. 17 pkt 4), przekaże sprawę sądowi właściwemu, a gdy jest kilka sądów właściwych, temu z nich, który wskaże powód (art. 25 § 3). Wartość przedmiotu sporu, oznaczona przez powoda w pozwie i niezakwes-tionowana w sposób przewidziany w kodeksie, jak również wartość ustalona przez sąd w wyniku przeprowadzonego sprawdzenia pozostaje bez zmian w dalszym toku postępowania, choćby w tym czasie nastąpiła zmiana okoliczności faktycznych (np. wzrost lub obniżenie ceny przedmiotu, o który toczy się spór). Zmiana okoliczności faktycznych w toku sprawy wpłynie niewątpliwie na wyrokowanie sądu, nie zmieni jednak podstawy właściwości sądu, wynikającej z ustalonej wartości przedmiotu sporu, w myśl zasady perpetuatio fori wyrażonej w art. 15. 23 Właściwość miejscowa 175 Rozdział 23 WŁAŚCIWOŚĆ MIEJSCOWA Ustalenie przynależności konkretnej sprawy do właściwości miejscowej sądu jest ważne nie tylko z punktu widzenia sądu ze względu na konieczność przestrzegania zakresu kompetencji terytorialnej sądów, ale także z punktu widzenia stron i uczestników postępowania, dla których jest nader istotne, jaki sąd będzie rozpoznawał ich sprawę: czy sąd ich miejsca zamieszkania czy też inny, nieraz odległy sąd. Gdy obie strony procesu albo wszyscy uczestnicy postępowania nieprocesowego zamieszkują w okręgu tego samego sądu, wówczas nie ma problemu, gdyż ten sąd jest właściwy dla obu stron lub wszystkich uczestników postępowania. Problem wyłania się jednak wówczas, gdy strony lub uczestnicy postępowania zamieszkują lub mają swoje siedziby w okręgach różnych sądów. Wówczas ustawa procesowa musi określić, przed jaki sąd ma być wniesiona sprawa — czy przed sąd miejsca zamieszkania powoda (lub wnioskodawcy), czy pozwanego, czy też ewentualnie przed inny sąd, z którego okręgiem wiąże się przedmiot sprawy. W rozwoju prawa procesowego ustaliła się uznawana powszechnie od dawien dawna zasada, iż sprawę (proces) powinien rozpoznawać sąd właściwy dla pozwanego; do tego sądu powinien zwrócić się ze swym żądaniem powód (actor seąuitur forum rei). Pozwany bowiem zostaje wciągnięty do procesu przymusowo, podczas gdy dla powoda wszczęcie przez niego procesu jest aktem jego dyspozycji. Zasada ta jest nadal dominującą we współczesnym prawie procesowym, które jednak wprowadza do niej pewne uzupełnienia i odchylenia. Zasadę tę przyjmuje też polskie prawo procesowe. Przepisy k.p.c. rozróżniają trzy rodzaje właściwości miejscowej: ogólną, przemienną i wyłączną. Właściwość miejscowa ogólna stanowi zasadę; właściwość przemienna i wyłączna stanowią odchylenia od tej zasady. Właściwość miejscowa ogólna oparta jest na założeniu actor seąuitur forum rei- W myśl art. 27 § 1, powództwo wytacza się przed sąd I instancji, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania. Kodeks postępowania cywilnego nie daje odrębnego określenia miejsca zamieszkania, odwołując się do przepisów kodeksu cywilnego. Mają więc tu zastosowanie art. 25-28 k.c. Jeśli pozwany nie ma miejsca zamieszkania w Polsce, ogólną właściwość oznacza się według miejsca jego pobytu w Polsce, a gdy nie jest ono znane u° nie leży w Polsce — według ostatniego miejsca zamieszkania pozwanego w Polsce. Jeśli pozwany nie ma i nie miał miejsca zamieszkania w Polsce 1 w Polsce nie przebywa, a na podstawie przepisów o właściwości miejscowej Przemiennej nie da się ustalić innego sądu miejscowo właściwego, wówczas P°wód może zwrócić się do Sądu Najwyższego o oznaczenie sądu do rozpoznania sPrawy stosownie do art. 45. 176 IV. Podmioty postępowania cywilnego Jeśli stroną pozwaną jest osoba prawna lub inny podmiot niebędący osobą fizyczną, wówczas powództwo wytacza się według miejsca ich siedziby (art. 30). Jeżeli ustawa lub oparty na niej statut nie stanowi inaczej, siedzibą osoby prawnej jest miejscowość, w której ma siedzibę jej organ zarządzający (art. 41 k.c). Powództwo przeciwko Skarbowi Państwa wytacza się jednak według siedziby państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie (art. 29). Jednakże w sprawach, w których zastępstwo Skarbu Państwa wykonuje z mocy ustawy Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa, powództwo wytacza się według siedziby jej oddziału, w którego obszarze działania ma siedzibę jednostka organizacyjna, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie (art. 291). Właściwość miejscowa przemienna polega na tym, że ustawa zezwala powodowi w pewnych granicach na wybór sądu, a mianowicie może on wytoczyć powództwo bądź przed sąd właściwości ogólnej pozwanego, bądź przed inny sąd oznaczony w przepisach normujących właściwość przemienną (zob. art. 31). Właściwość przemienna dopuszczona jest w wypadkach, gdy charakter roszczenia dochodzonego przez powoda uzasadnia umożliwienie mu wytoczenia sprawy przed sąd dla niego dogodniejszy lub gdy związek przedmiotu sprawy z okręgiem sądu innego niż sąd miejsca zamieszkania lub siedziby pozwanego jest szczególnie silny. Właściwość przemienna jest dopuszczona w poniższych przypadkach: 1. Powództwo o roszczenie alimentacyjne oraz o ustalenie ojcostwa i związane z tym roszczenia wytoczyć można według miejsca zamieszkania osoby uprawnionej (art. 32). Przepis ten wchodzi w grę zarówno wówczas, gdy powództwo wytacza sama osoba uprawniona, jak i wówczas, gdy wytacza je prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich, kierownik ośrodka pomocy społecznej, inspektor pracy lub organizacja społeczna. 2. Powództwo o roszczenie majątkowe przeciwko przedsiębiorcy wytoczyć można przed sąd, w którego okręgu znajduje się zakład główny lub oddział, jeżeli roszczenie pozostaje w związku z działalnością tego zakładu lub oddziału (art. 33). Nie dotyczy to spraw, w których z mocy ustawy zastępstwo Skarbu Państwa wykonuje Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa (art. 331). 3. W myśl art. 34 powództwo o ustalenie istnienia umowy, o jej wykonanie, rozwiązanie lub unieważnienie, jak też o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy wytoczyć można przed sąd miejsca jej wykonania. Przepis ten zawiera nadto wymóg, aby w razie wątpliwości miejsce wykonania umowy było stwierdzone dokumentem. Należy mieć na uwadze, że w myśl art. 454 § 1 k.c, jeżeli miejsce świadczenia nie jest oznaczone w umowie ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione w miejscu, gdzie w chwili powstania zobowiązania dłużnik miał miejsce zamieszkania lub siedzibę, a gdy idzie o świadczenia pieniężne — w miejscu zamieszkania lub siedziby wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia. Ich więc miejsce 23 Właściwość miejscowa 177 zamieszkania lub siedziby będzie miarodajne dla określenia sądu przemiennie właściwego, jeżeli umowa nie określa miejsca wykonania zobowiązania. Jeżeli jednak zobowiązanie (umowne) ma związek z przedsiębiorstwem dłużnika lub wierzyciela, o miejscu spełnienia świadczenia rozstrzyga siedziba przedsiębiorstwa (art. 454 § 2 k.c). 4. W myśl art. 35 powództwo o roszczenie z czynu niedozwolonego wytoczyć można przed sąd, w którego okręgu nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. Przepis ten ma nader ważne znaczenie ze względu na znaczną w praktyce liczbę spraw o roszczenia z czynów niedozwolonych. 5. W myśl art. 36 powództwo o zapłatę należności za prowadzenie sprawy wytoczyć można przed sąd miejsca, gdzie pełnomocnik procesowy sprawę prowadził. Przepis ten ma zastosowanie także, gdy chodzi o dokonanie przez pełnomocnika procesowego poszczególnych czynności procesowych na terenie sądu innego niż sąd, przed którym toczyła się sprawa w postępowaniu rozpoznawczym (np. w sprawie o roszczenie adwokata o wynagrodzenie za zastępstwo strony przed sądem wezwanym przy przesłuchaniu świadków). 6. W myśl art. 37 powództwo o roszczenie ze stosunku najmu lub dzierżawy nieruchomości wytoczyć można przed sąd miejsca położenia nieruchomości. 7. Według art. 37' § 1, powództwo przeciwko zobowiązanemu z weksla lub czeku można wytoczyć przed sąd miejsca płatności. Stosownie do art. 371 § 2, kilku zobowiązanych z weksla lub czeku można łącznie pozwać przed sąd miejsca płatności lub sąd właściwości ogólnej dla akceptanta albo wystawcy weksla własnego lub czeku. 8. W myśl art. 461 § 1 w sprawach ze stosunku pracy powództwo można wytoczyć bądź przed sąd właściwości ogólnej pozwanego, bądź przed sąd, w którego okręgu praca jest, była lub miała być wykonywana, bądź też przed sąd, w którego okręgu znajduje się zakład pracy. 9. Właściwość przemienna wchodzi też w grę w przypadku zbiegu właściwości miejscowej kilku sądów. Zgodnie z art. 43, jeżeli uzasadniona jest właściwość kilku sądów albo jeżeli powództwo wytacza się przeciwko kilku osobom, dla których według przepisów o właściwości ogólnej właściwe są różne sądy, wybór nuędzy tymi sądami należy do powoda (§ 1). To samo dotyczy wypadku, gdy nieruchomość, której położenie jest podstawą oznaczenia właściwości sądu, jest Położona w kilku okręgach sądowych (§ 2). Stosownie więc do tego przepisu, w razie współuczestnictwa po stronie pozwanej wybór sądu należy do powoda; nie dotyczy to jednak współuczestnictwa procesowego formalnego (zob. rozdział 30 » 2), przy którym stosownie do art. 72 § 1 pkt 2 wymagana jest właściwość sądu la każdego pozwanego z osobna, jak też dla wszystkich wspólnie. Właściwość miejscowa wyłączna polega na tym, że w pewnych wypadkach Ustawa wprowadza wyjątki od właściwości ogólnej i ze względu na ścisły związek sPrawy z okręgiem pewnego sądu postanawia, że sąd ten będzie wyłącznie właściwy do jej rozpoznania. W tych wypadkach wybór między tym sądem 178 IV. Podmioty postępowania cywilnego a sądem właściwości ogólnej pozwanego nie wchodzi w rachubę. Właściwość wyłączna wyłącza więc właściwość ogólną. Jak była mowa, właściwości wyłącznej strony nie mogą zmieniać w drodze umowy prorogacyjnej (art. 46 § 2), a niewłaściwość sądu w wypadku, gdy w grę wchodzi właściwość wyłączna innego sądu, sąd, do którego sprawa wpłynęła, bierze pod rozwagę w każdym stanie sprawy (art. 202 zd. pierwsze). Właściwość wyłączna przewidziana jest w przypadkach poniższych: 1. W myśl art. 38 § 1 i 2 powództwo o własność lub o inne prawa rzeczowe na nieruchomości, jak również powództwo o posiadanie nieruchomości można wytoczyć wyłącznie przed sąd miejsca jej położenia. Jeżeli przedmiotem sporu jest służebność gruntowa, właściwość oznacza się według położenia nieruchomości obciążonej. Właściwość powyższa rozciąga się na roszczenia osobiste związane z prawami rzeczowymi i dochodzone łącznie z nimi przeciwko temu samemu pozwanemu. 2. W myśl art. 39 powództwo z tytułu dziedziczenia, zachowku, jak również z tytułu zapisu, polecenia oraz innych rozrządzeń testamentowych wytacza się wyłącznie przed sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. 3. W myśl art. 40 powództwo ze stosunku członkostwa spółdzielni, spółki lub stowarzyszenia wytacza się wyłącznie według miejsca ich siedziby. 4. W myśl art. 41 powództwo ze stosunku małżeństwa wytacza się wyłącznie przed sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie wspólne zamieszkanie, jeżeli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze stale przebywa. W braku takiej podstawy wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a gdy i tej podstawy nie ma — sąd miejsca zamieszkania powoda. Przepis ten ma zastosowanie w sprawach o rozwód, separację, unieważnienie małżeństwa oraz o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa. 5. W myśl art. 42 powództwo ze stosunku między rodzicami a dziećmi oraz między przysposabiającym a przysposobionym wytacza się wyłącznie przed sąd miejsca zamieszkania powoda, jeżeli brak jest podstaw do wytoczenia powództwa według przepisów o właściwości ogólnej (czyli według miejsca zamieszkania pozwanego). Przepis ten ma zastosowanie w sprawach o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o unieważnienie uznania dziecka oraz o rozwiązanie przysposobienia. Ostatnie dwa przepisy ustanawiają w istocie różne sądy, które stają się kolejno wyłącznie właściwe, jeśli brak jest podstaw do wytoczenia powództwa według właściwości wskazanej w pierwszej kolejności. 6. W myśl art. 461 § 2 w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych właściwy jest sąd, w którego okręgu ma miejsce zamieszkania strona odwołująca się od decyzji wydanej przez organ rentowy, chyba że przepis odrębny stanowi inaczej (patrz także rozdział 48 § 4). 24 Właściwość funkcyjna 179 Zasady powyższe mają zastosowanie do oznaczenia właściwości miejscowej w procesie. W postępowaniu nieprocesowym zasadą jest, że — o ile właściwość miejscowa nie jest oznaczona w przepisie szczególnym — wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania (siedziby) wnioskodawcy, a w braku miejsca zamieszkania — sąd miejsca jego pobytu. Do postępowania z urzędu właściwy jest sąd niiejsca, w którego okręgu nastąpiło zdarzenie będące podstawą wszczęcia postępowania. W braku wskazanych podstaw właściwy jest sąd dla m.st. Warszawy (art. 508 § 1). W postępowaniu nieprocesowym nie ma więc zastosowania przepis art. 45, przewidujący oznaczenie sądu do rozpoznania sprawy przez Sąd Najwyższy. W niektórych kategoriach spraw rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym przepisy szczególne wskazują inny sąd jako właściwy, niż sąd miejsca zamieszkania lub pobytu wnioskodawcy (np. w sprawach o uznanie za zmarłego — art. 526 § 1, posiłkowe znaczenie ma tu jednak art. 508 § 1, w sprawach o ubezwłasnowolnienie — art. 544 § 2, w sprawach spadkowych — art. 628). Ponadto art. 569 § 1 normuje w sposób odrębny właściwość sądu opiekuńczego. W myśl tego przepisu właściwy wyłącznie jest sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a w braku miejsca zamieszkania — sąd opiekuńczy miejsca jej pobytu. Jeżeli brak i tej podstawy — właściwy jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy. W sprawach z zakresu przepisów o przedsiębiorstwach państwowych i o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego, rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym, właściwy jest sąd miejsca siedziby przedsiębiorstwa, z którego działalnością wiąże się przedmiot sporu (art. 6912). Rozdział 24 WŁAŚCIWOŚĆ FUNKCYJNA Właściwość funkcyjna, o czym już wspomniano, polega na podziale funkcji oraz poszczególnych czynności procesowych w postępowaniu cywilnym pomiędzy sądami różnego szczebla lub sądami równorzędnymi. Główne znaczenie tego podziału polega na rozgraniczeniu funkcji sądu I i II instancji, stąd też niekiedy właściwość funkcyjną określa się jako właściwość instancyjną. Jednakże jest to ujęcie zbyt wąskie, gdyż właściwość funkcyjna polega nie tylko na rozgraniczeniu funkcji sądów różnych instancji, ale określa także, który sąd jest uprawniony do dokonywania poszczególnych czynności procesowych w toku postępowania. Szereg bowiem czynności procesowych, jak np. zabezpieczenie dowodów, przeprowadzenie czynności pomocy sądowej, postępowania pojednaw-Czego, należy do właściwości sądu rejonowego, niezależnie od tego, w której mstancji i w sądzie którego szczebla postępowanie toczy się lub ma się toczyć. Podobnie pewne czynności należą do właściwości sądów okręgowych lub Sądu Najwyższego, niezależnie od tego, w jakim sądzie postępowanie się toczy lub ma 180 IV. Podmioty postępowania cywilnego 24. Właściwość funkcyjna 181 się toczyć (np. oznaczenie przez Sąd Najwyższy sądu do rozpoznawania sprawy, gdy brak jest podstaw do ustalenia właściwości miejscowej sądu). Najważniejsze funkcje sądu rejonowego w postępowaniu cywilnym są następujące: w postępowaniu rozpoznawczym: 1) rozpoznawanie spraw cywilnych w I instancji w granicach swej właściwości rzeczowej i miejscowej (art. 16); 2) przyjmowanie środków odwoławczych (apelacji, zażaleń) od własnych orzeczeń i kontrola tych środków pod kątem zachowania warunków formalnych (art. 370 i 397 § 2); 3) rozpoznawanie zażaleń na własne postanowienia w wypadkach wskazanych w art. 395 § 2; 4) dokonywanie czynności pomocy sądowej na żądanie innych sądów (art. 235), sądów polubownych (art. 1192), innych organów (art. 44 § 1 i 3 p.u.s.p.) oraz sądów zagranicznych (art. 44 § 2 p.u.s.p., art. 1131-1132). 5) wydawanie nakazów zapłaty w postępowaniu nakazowym i upominawczym w granicach swojej właściwości rzeczowej i miejscowej (art. 4841 § 1, 4971 § 1) oraz rozpoznawanie w granicach tejże właściwości sprzeciwów i zarzutów od nakazów zapłaty; 6) prowadzenie postępowania uproszczonego (art. SOS^OS14); 7) funkcje sądu opiekuńczego (art. 568), którego kompetencje określają przepisy k.r.o. i k.p.c; 8) przyjmowanie wniosków o zwolnienie od kosztów sądowych lub ustanowienie adwokata lub radcy prawnego od strony niemającej miejsca zamieszkania w okręgu sądu, w którym sprawa się toczy lub ma być wytoczona (art. 105 ust. 2 ust. o k.s. i art. 117 § 2); 9) przyjmowanie w granicach swej właściwości rzeczowej i miejscowej od pracownika lub ubezpieczonego w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych powództw, środków odwoławczych i innych pism procesowych zgłaszanych ustnie do protokołu (art. 466); 10) przeprowadzenie postępowania pojednawczego przed wszczęciem procesu (art. 185 § 1); 11) rozpoznawanie skarg o wznowienie postępowania z przyczyn wskazanych w art. 401 i 4011, jeżeli zaskarżone zostaje orzeczenie, które wydał sąd rejonowy, gdy jednocześnie nie zostaje zaskarżone orzeczenie sądu wyższej instancji; sąd rejonowy jest właściwy także do wznowienia postępowania z innych przyczyn, jeżeli ostatnio orzekał co do istoty sprawy (art. 405); 12) przeprowadzenie postępowania o zabezpieczenie dowodów przed wszczęciem procesu i w toku procesu w wypadkach niecierpiących zwłoki (art. 311); 13) powoływanie jedynego arbitra lub arbitrów bądź arbitra przewodniczącego w wypadkach wskazanych w art. 1171 § 2 lub 1172, orzekanie o wyłączeniu arbitra w wypadkach wskazanych w art. 1176 § 2 lub 4, odwołanie arbitra w wypadku określonym w art. 1177 § 2 oraz wyznaczenie zastępczego arbitra w wypadku określonym w art. 1178 § 2 — w sprawach, które w braku zapisu na sąd polubowny należałyby do właściwości rzeczowej sądu rejonowego (w związku z art. 1158 § 1); 14) przyjmowanie na przechowanie akt sądu polubownego (art. 1204 § 1), uznawanie albo stwierdzanie wykonalności wyroków sądów polubownych lub ugod zawartych przed tym sądami (art. 1212 i n.) oraz rozpoznawanie skarg 0 uchylenie wyroków sądów polubownych wydanych w Polsce (art. 1205 i n.) — w sprawach, które w braku zapisu na sąd polubowny należałyby do właściwości rzeczowej sądu rejonowego (w związku z art. 1158 § 1); 15) przeprowadzanie postępowania o odtworzenie akt zaginionych lub zniszczonych, gdy sprawa toczyła się w sądzie rejonowym w I instancji (art. 719); w postępowaniu egzekucyjnym: 16) rozpoznawanie skarg na czynności komornika w postępowaniu egzekucyjnym (art. 767 § 1) oraz wykonywanie nadzoru nad działalnością komorników (art. 759 § 2 w zw. z art. 758); 17) sprawowanie funkcji organu egzekucyjnego w wypadkach wskazanych w ustawie (art. 759 § 1 w zw. z art. 758) przy egzekucji świadczeń niepieniężnych (art. 1049-1059), wyjawienie majątku (art. 913-9201), ustanowienie zarządu zajętej nieruchomości (art. 931-941) i w pewnych stadiach egzekucji z nieruchomości (art. 987-1003) oraz egzekucja przez zarząd przymusowy (art. 10641-106413) 1 egzekucja przez sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego (art. 106414--106423); 18) nadawanie klauzuli wykonalności tytułom egzekucyjnym pochodzącym od sądu, gdy sprawa się toczy w sądzie rejonowym jako sądzie I instancji, a także tytułom pochodzącym od sądu okręgowego jako sądu II instancji po zwrocie akt przez ten sąd (art. 781 § 1); 19) nadawanie klauzuli wykonalności tytułom egzekucyjnym niepochodzącym od sądów powszechnych (art. 781 § 2); inne funkcje: 20) rozpoznawanie skarg wyborczych na nieprawidłowość w spisach wyborców (art. 13, 15, 28 Ordynacji wyborczej do Sejmu RP i do Senatu RP z 12 kwietnia 2001 r., Dz.U. nr 46, poz. 499 ze zm. i art. 37 Ordynacji wyborczej do rad gmin, powiatów i sejmików województw z 16 lipca 1998 r., tekst jedn. Dz.U. z 2003, nr 159, poz. 1547 z późn. zm.); 21) prowadzenie w systemie informatycznym Krajowego Rejestru Sądowego Przez sądy rejestrowe, którymi są sądy rejonowe obejmujące swoją właściwością obszar województwa lub jego część (art. 1 i 2 ustawy z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. nr 17, poz 209 z późn. zm.). 22) rozpoznawanie skarg na orzeczenia referendarzy sądowych wydane w są-dzie rejonowym (art. 39822 § 1 zd. drugie); 23) orzekanie o poddaniu leczeniu osoby uzależnionej od alkoholu w zakładzie lecznictwa odwykowego (art. 26 ustawy z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, tekst jedn. Dz.U. z 2002 r., nr 147, poz. 1231 z późn. zm.); 182 IV. Podmioty postępowania cywilnego 24) orzekanie o przyjęciu do szpitala psychiatrycznego i wypisaniu z niego określonej osoby w wypadkach wskazanych w postanowieniach ustawy z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. nr 111, poz. 535 z późn. zm.). Najważniejsze funkcje sądu okręgowego są następujące: 1) rozpoznawanie w I instancji spraw cywilnych w granicach swojej właściwości rzeczowej i miejscowej (art. 17); 2) rozpoznawanie w II instancji środków odwoławczych od orzeczeń sądów rejonowych; 3) przyjmowanie środków odwoławczych na własne orzeczenia i kontrola tych środków pod kątem zachowania warunków formalnych (art. 369 § 1, 397 § 2, 3986 § 1 i 2); 4) rozpoznawanie w I instancji spraw należących do właściwości sądu rejonowego przekazanych przez ten sąd (art. 18); 5) orzekanie o wyłączeniu sędziego sądu rejonowego, gdy sąd ten z powodu braku dostatecznej liczby sędziów nie może wydać postanowienia (art. 52 § 1); 6) wyznaczanie sądu, gdy właściwy sąd rejonowy nie może z powodu przeszkody rozpoznać sprawy (art. 44); 7) wydawanie nakazów zapłaty w postępowaniu nakazowym i upominawczym w granicach swojej właściwości rzeczowej i miejscowej (art. 484' § 1, 4971 § 1) oraz rozpoznawanie w granicach tejże właściwości sprzeciwów i zarzutów od nakazów zapłaty; 8) nadawanie klauzuli wykonalności własnym orzeczeniom wydawanym w I instancji oraz w II instancji, dopóki akta sprawy znajdują się w sądzie okręgowym (art. 781 § 1); 9) przyjmowanie w granicach swej właściwości rzeczowej i miejscowej od pracownika lub ubezpieczonego w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych powództw, środków odwoławczych i innych pism procesowych zgłaszanych ustnie do protokołu (art. 466); 10) rozpoznawanie skarg o wznowienie postępowania z przyczyn wskazanych w art. 401 i 4011, jeżeli zaskarżone zostaje orzeczenie, które wydał sąd okręgowy, gdy jednocześnie nie zostaje zaskarżone orzeczenie sądu wyższej instancji; sąd okręgowy jest właściwy także do wznowienia postępowania z innych przyczyn, jeżeli ostatnio orzekał co do istoty sprawy (art. 405); 11) powoływanie jedynego arbitra lub arbitrów bądź arbitra przewodniczącego w wypadkach wskazanych w art. 1171 § 2 lub art. 1172, orzekanie o wyłączeniu arbitra w wypadkach wskazanych w art. 1176 § 2 lub 4, odwołanie arbitra w wypadku określonym w art. 1177 § 2 oraz wyznaczenie zastępczego arbitra w wypadku określonym w art. 1178 § 2 — w sprawach, które w braku zapisu na sąd polubowny należałyby do właściwości rzeczowej sądu okręgowego (w zw. z art. 1158 § 1); 12) przyjmowanie na przechowanie akt sądu polubownego (art. 1204 § 1)> uznawanie albo stwierdzanie wykonalności wyroków sądów polubownych lub ugod zawartych przed tym sądami (art. 1212 i nast.) oraz rozpoznawanie skarg o uchylenie wyroków sądów polubownych wydanych w Polsce (art. 1205 i n.) -— f 24 Właściwość funkcyjna 183 I sprawach, które w braku zapisu na sąd polubowny należałyby do właściwości rzeczowej sądu okręgowego (w zw. z art. 1158 § 1); 13) przeprowadzanie postępowania o uznanie orzeczeń zagranicznych oraz 0 stwierdzenie wykonalności zagranicznych tytułów egzekucyjnych (art. 1148 § li art. 1151 § 1); 14) przeprowadzanie postępowania o odtworzenie akt zaginionych lub zniszczonych, gdy sprawa toczyła się w sądzie okręgowym jako I instancji lub gdy chodzi o odtworzenie tylko akt sądu okręgowego jako II instancji (art. 719 k.p.c); 15) prowadzenie rejestru dzienników i czasopism (art. 20 i nast. ustawy z 26 stycznia 1984 r. — Prawo prasowe, Dz.U. nr 5, poz. 24 z późn. zm.); do właściwości funkcyjnej Sądu Okręgowego w Warszawie należy prowadzenie ewidencji partii politycznych (art. 11 ust. 1 ustawy z 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych, tekst jedn. Dz.U. z 2001 r., nr 79, poz. 857 z późn. zm.); 16) rozpoznawanie protestów przeciwko ważności wyborów do danej rady lub wyborów radnego (art. 59 Ordynacji wyborczej do rad gmin, powiatów 1 sejmików województw z 16 lipca 1998 r., tekst jedn. Dz.U. z 2003, nr 159, poz. 1547 z późn. zm.); 17) rozpoznawanie skarg na orzeczenia referendarzy sądowych wydane w sądzie okręgowym (art. 39822 § 1 zd. drugie). Podstawową funkcją sądów apelacyjnych jest rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń sądów okręgowych I instancji (art. 3 § 2 p.u.s.p.). Najważniejsze funkcje Sądu Najwyższego: 1) rozpoznawanie środków odwoławczych i środków zaskarżenia od orzeczeń sądowych stosownie do przepisów prawa procesowego, w szczególności skarg kasacyjnych (art. 1 pkt 1 lit. a ustawy o Sądzie Najwyższym, art. 3981 § 1); 2) rozpoznawanie skarg o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnych orzeczeń (art. 42410) 3) podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne (art. 1 pkt 1 lit. b ustawy o Sądzie Najwyższym; art. 390 k.p.c); 4) rozstrzyganie innych spraw określonych w ustawach (art. 1 pkt 1 lit. c ustawy o Sądzie Najwyższym); 5) rozpoznawanie protestów wyborczych oraz stwierdzania ważności wyborów do Sejmu i Senatu oraz wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, a także ważności referendum ogólnokrajowego i referendum konstytucyjnego, jak również rozpoznawanie protestów wyborczych w wyborach do Parlamentu Europejskiego (art. 1 pkt 2 i 2a ustawy o Sądzie Najwyższym oraz postanowienia odpowiednich ordynacji wyborczych). 6) oznaczenie sądu do rozpoznania sprawy, gdy nie można ustalić sądu miejscowo właściwego (art. 45); 7) przeprowadzanie postępowania o odtworzenie zaginionych lub zniszczonych akt Sądu Najwyższego (art. 719). Z powyższego zestawienia wynika, że w tej samej sprawie mogą być właściwe funkcyjnie do poszczególnych czynności różne sądy w różnych stadiach po- stepowania. Jeśli np. sprawa rozpoznawana w procesie należy do właściwości rzeczowej i miejscowej Sądu Okręgowego w Warszawie (który jest zarazem funkcyjnie właściwy do jej rozpoznania w I instancji), sądem właściwym do przeprowadzenia postępowania pojednawczego lub o zabezpieczenie dowodów przed wszczęciem procesu będzie właściwy sąd rejonowy, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania lub siedzibę albo w którego okręgu dowód ma być przeprowadzony; do przeprowadzenia dowodów w trybie pomocy sądowej w toku procesu może być właściwych kilka sądów rejonowych. Po zapadnięciu wyroku sądem właściwym do przyjęcia apelacji i kontroli zachowania warunków formalnych właściwy będzie sąd okręgowy, który orzekał w sprawie, a do jej rozpoznania sąd apelacyjny w Warszawie, wreszcie ewentualną skargę kasacyjną rozpatrzy Sąd Najwyższy. Rozdział 25 REFERENDARZE SĄDOWI Ustawą z 21 sierpnia 1997 r. o zmianie ustaw Prawo o ustroju sądów powszechnych, Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz ustawy o prokuraturze (Dz.U. nr 117, poz. 752) wprowadzono instytucję referendarzy sądowych. Utrzymała ją ustawa z 27 lipca 2001 r. — Prawo o ustroju sądów powszechnych. Zgodnie z 47l referendarz sądowy może wykonywać czynności w postępowaniu cywilnym w wypadkach wskazanych w ustawie. W zakresie powierzonych mu czynności referendarz sądowy ma kompetencje sądu, chyba że ustawa stanowi inaczej. Artykuł 147 § 1 p.u.s.p. stanowi, że referendarze sądowi są zatrudniani w sądach rejonowych i sądach okręgowych do wykonywania określonych w ustawach czynności należących do sądu w zakresie ochrony prawnej (por. także art. 2 § 2 p.u.s.p.). W szczególności referendarze sądowi mogą wykonywać czynności w postępowaniu w sprawach związanych z prowadzeniem ksiąg wieczystych i rejestrów sądowych oraz orzekaniem o kosztach sądowych. Okoliczność, że pewne czynności w postępowaniu mogą być wykonywane przez referendarzy sądowych, nie wyłącza oczywiście dopuszczalności ich podejmowania przez sąd. W obecnym stanie prawnym ustawy przewidują podejmowanie czynności przez referendarzy sądowych w kilku przypadkach. Zatem według art. 3531 § 2 referendarz sądowy może wydać nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym. Zgodnie z art. 5O91 § 1 referendarz sądowy może wykonywać czynności w sprawach o wpis w księdze wieczystej. Stosownie do § 2 tego artykułu czynności w postępowaniu rejestrowym może wykonywać referendarz sądowy z wyłączeniem prowadzenia rozprawy. Referendarz sądowy nie może 25. Referendarze sądowi 185 jednak wydać postanowienia zarządzającego pierwszy wpis spółek akcyjnych ani dokonać tych zmian w statutach tych spółek. Istotne są funkcje referendarzy sądowych w zakresie orzekania o kosztach sądowych, przewidziane w ustawie z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, oraz w zakresie wyliczenia kosztów procesu i orzekania co do ponoszenia kosztów sądowych, przewidziane w przepisach kodeksu postępowania cywilnego. Artykuł 82 ust. o k.s. stanowi, że referendarz sądowy może zarządzić zwrot opłat na zasadach określonych w art. 79-81 ust. o k.s., a art. 93 ust. 1 ust. o k.s., że referendarz sądowy może przyznać i ustalić należności świadków, biegłych, tłumaczy lub stron. Następnie w myśl art. 118 ust. o k.s. przewidziane w ustawie o kosztach sądowych czynności w zakresie zwalniania od kosztów sądowych może wykonywać także referendarz sądowy. Wreszcie według art. 125 ust. o k.s. czynności w sprawach odroczenia lub rozłożenia na raty należności sądowych może — na zarządzenie prezesa sądu rejonowego lub okręgowego — wykonywać referendarz sądowy. Z kolei art. 108 § 1 postanawia, że sąd rozstrzyga o kosztach procesu w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w instancji. Sąd może jednak rozstrzygnąć jedynie o zasadach poniesienia przez strony kosztów procesu, pozostawiając szczegółowe wyliczenie referendarzowi sądowemu; w tej sytuacji, po uprawomocnieniu się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, referendarz sądowy w sądzie pierwszej instancji wydaje postanowienie, w którym dokonuje szczegółowego wyliczenia kosztów obciążających strony. Wreszcie art. 1081 stanowi, że jeżeli w toku postępowania sąd nie orzekł o obowiązku poniesienia kosztów sądowych lub orzeczeniem nie objął całej kwoty należnej z tego tytułu, postanowienie w tym przedmiocie wydaje na posiedzeniu niejawnym sąd, przed którym sprawa się toczyła w I instancji, lub referendarz sądowy. Referendarz sądowy nadaje również klauzulę wykonalności tytułowi egzekucyjnemu pochodzącemu od referendarza sądowego z wyjątkiem nakazu zapłaty wydanego przez referendarza sądowego w postępowaniu upominawczym (por. art. 781 § 31 w zw. z art. 781 § 3 zd. drugie). Referendarz sądowy musi mieć skończone wyższe studia prawnicze i ukończyć aplikację trwającą rok. Instytucja podobna do referendarza sądowego znana jest obcym procedurom, nP- niemieckiej (Rechtspfleger). Celem jej powołania w prawie polskim było odciążenie sędziów w zakresie ich obowiązków7. Zob. M. Jędrzejewska, Możliwości i zakres ograniczenia obowiązków sędziego, PS 1995, nr 1, 186 IV. Podmioty postępowania cywilne„ B. Strony i uczestnicy postępowania Rozdział 26 POJĘCIE STRON I UCZESTNIKÓW POSTĘPOWANIA § 1. Uwagi wstępne Proces cywilny jest oparty na zasadzie dwustronności. Znaczy to, że w każdym procesie muszą występować dwie strony i tylko dwie strony: powód, tj. osoba, która występuje z powództwem w poszukiwaniu ochrony prawnej, i pozwany, czyli osoba, przeciwko której powództwo to jest skierowane (ściślejsze definicje stron procesowych podane są dalej). Strony w procesie są zawsze dwie, niezależnie od tego, ile podmiotów, tj. ilu współuczestników, występuje po każdej stronie. Prawo procesowe dopuszcza bowiem występowanie wielu podmiotów po każdej ze stron procesowych pod pewnymi warunkami (współuczestnictwo procesowe — zob. rozdział 30). Istnienie dwóch stron procesowych warunkuje możliwość toczenia się procesu. Gdyby w procesie występowała tylko jedna strona, co wyjątkowo może się zdarzyć, proces nie mógłby się toczyć i postępowanie musiałoby być umorzone. Na przykład, gdy w procesie (majątkowym) między krewnymi po śmierci powoda pozwany staje się jego jedynym następcą prawnym albo gdy w toku procesu między dwoma osobami prawnymi dochodzi do ich połączenia (fuzji). Następuje wówczas tzw. kumulacja stron procesowych, w której rezultacie brak jest jednej ze stron, postępowanie staje się bezprzedmiotowe i musi ulec umorzeniu, choćby dla jakichś względów było potrzebne ustalenie, czy zmarłemu powodowi służyła dochodzona wierzytelność lub inne prawo. Brak strony mógłby ujawnić się także bezpośrednio po wszczęciu procesu, gdyby okazało się, że powód pozwał osobę zmarłą lub inny nieistniejący podmiot prawny. Wówczas postępowanie powinno ulec umorzeniu (w praktyce dopuszcza się w takich wypadkach sprostowanie pozwu przez wskazanie następców prawnych zmarłego, o ile są znani). Zasada dwustronności obowiązuje także w postępowaniu egzekucyjnym, w którym występują również zawsze dwie strony, określane jako wierzyciel i dłużnik. Wierzycielem najczęściej jest podmiot, który w procesie występował jako powód, gdy powództwo jego zostało uwzględnione, role jednak mogą się odwrócić, gdy powództwo zostało oddalone; wówczas jako wierzyciel będzie występował pozwany, który może dochodzić zasądzonych na jego rzecz kosztów procesu. Należy nadto mieć na uwadze, że postępowanie egzekucyjne może wyjątkowo toczyć się także w sytuacji, gdy nie toczył się uprzednio żaden proces (np. gdy wierzyciel dochodzi należności od dłużnika na podstawie aktu notarialnego zaopatrzonego w klauzulę wykonalności, co jest przewidziane w art. 777 7(5 Pojęcie stron i uczestników postępowania 187 s 1 pkt 4-6 i § 3). W tych sytuacjach relacje między stronami procesu a stronami postępowania egzekucyjnego nie występują. Natomiast zasada dwustronności nie jest przyjęta w postępowaniu nieprocesowym, które jest oparte na zasadzie uczestnictwa. W postępowaniu tym osoby zainteresowane biorą udział jako uczestnicy (art. 510 § 1). Każdy uczestnik zajmuje stanowisko samodzielne i niezależne, przy czym nie musi występować tu (choć może to mieć miejsce) przeciwstawność stanowisk między uczestnikami. W postępowaniu nieprocesowym może występować nawet jeden uczestnik, gdy tylko jedna osoba jest zainteresowana wynikiem postępowania (np. w sprawie o sprostowanie aktu urodzenia osoba, której akt dotyczy, albo w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku jedyny spadkobierca). Niekiedy może występować wielu uczestników (np. w sprawie o działy spadku kilku spadkobierców). W procesie cywilnym poza stronami i obok nich mogą nadto występować w określonych sytuacjach i pod określonymi warunkami osoby trzecie, które mogą uczestniczyć w postępowaniu i dokonywać obok stron czynności procesowych. Jest to instytucja tzw. interwencji ubocznej (zob. rozdział 32 § 1). Wszystkie te osoby, tj. strony procesowe, interwenienci, strony postępowania egzekucyjnego i uczestnicy postępowania nieprocesowego (a także uczestnicy postępowań pomocniczych), określani są łącznie jako uczestnicy postępowania cywilnego. Wymienione osoby stanowią podmioty zainteresowane (bezpośrednio lub pośrednio) wynikiem postępowania. W szerszym znaczeniu terminem uczestników postępowania obejmuje się nadto np. prokuratora i Rzecznika Praw Obywatelskich, kierownika ośrodka pomocy społecznej, inspektora pracy i organizacje społeczne, jednak ich udział w postępowaniu cywilnym opiera się na innych zasadach i wypływa z innych założeń. Udział tych podmiotów w postępowaniu omówiony jest oddzielnie (por. rozdział 34). Natomiast w rozdziale niniejszym zajmujemy się problematyką dotyczącą pierwszej grupy uczestników postępowania cywilnego, w szczególności stron procesowych, ponieważ unormowanie wielu kwestii odnoszących się do nich jako uczestników procesu cywilnego, zasadniczego i modelowego rodzaju postępowania cywilnego, odnosi się także do uczestników innych rodzajów postępowania. Problematyka stron i innych uczestników postępowania cywilnego rodzi wiele istotnych zagadnień. Większość z nich występuje we wszystkich rodzajach postępowania cywilnego, niektóre tylko w procesie. Najważniejsze z nich, które kolejno zostaną omówione, to: 1. Kwestia, kogo należy uważać za stronę w procesie cywilnym; wymaga ona określenia pojęcia strony procesowej i omówienia stosunku tego pojęcia do pojęcia strony stosunku materialnoprawnego. 2. Zagadnienie, kto, tj. jakie podmioty mogą występować jako strony w procesie i inni uczestnicy postępowania. Jest to zagadnienie zdolności sądowej. 188 IV. Podmioty postępowania cywilnego 3. Zagadnienie, kto, tj. jakie podmioty są uprawnione do tego, aby występować jako strona w konkretnym procesie lub jako uczestnik innego postępowania. Jest to zagadnienie legitymacji procesowej. 4. Zagadnienie, jacy uczestnicy postępowania mają zdolność do dokonywania czynności procesowych w postępowaniu cywilnym, a jacy mogą dokonywać tych czynności tylko przez przedstawicieli ustawowych. Jest to zagadnienie zdolności procesowej. Wiąże się z nim dodatkowo zagadnienie zdolności postulacyjnej. 5. Zagadnienie występowania wielu podmiotów po jednej stronie procesu cywilnego, czyli zagadnienie współuczestnictwa procesowego. 6. Zagadnienie skutków śmierci strony lub uczestnika w toku postępowania lub likwidacji osoby prawnej oraz przejścia praw strony na inną osobę w toku postępowania, w szczególności kto, kiedy i w jaki sposób może wejść do postępowania na miejsce strony. Jest to zagadnienie następstwa procesowego. 7. Zagadnienie dopuszczalności innych zmian w osobach występujących w charakterze stron procesowych, czyli zmian podmiotowych w procesie. 8. Zagadnienie udziału osób trzecich w procesie cywilnym, czyli interwencji (głównej i ubocznej) oraz przypozwania. 9. Zagadnienie, kto może zastępować stronę lub uczestnika postępowania w charakterze przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika, czyli zagadnienie zastępstwa procesowego. § 2. Pojęcie strony procesowej W każdym stosunku cywilnoprawnym występują strony będące podmiotami tych stosunków. Skoro sprawy cywilne wynikają ze stosunków prawa cywilnego, prawa rodzinnego i prawa pracy (art. 1), nasuwać się może mniemanie, że stronami w procesach cywilnych są strony tych stosunków materialnoprawnych, na których tle wynikają spory. Istotnie, w praktyce najczęściej w charakterze stron w procesach cywilnych występują podmioty tych stosunków, np. wierzyciel dochodzi swej należności od dłużnika albo jedna ze stron, które zawarły umowę, domaga się stwierdzenia jej nieważności lub wygaśnięcia, małżonek domaga się rozwodu, czyli rozwiązania stosunku małżeństwa itp. Jednakże, mimo że sytuacje, w jakich ma miejsce zbieżność stron stosunku materialnoprawnego, z którego wynika spór, ze stronami procesu, występują w praktyce najczęściej, nie można utożsamiać pojęcia strony stosunku materialnoprawnego i strony procesowej. Jako strona w procesie cywilnym może bowiem występować i nierzadko występuje osoba lub inny podmiot, która nie jest stroną stosunku materialnoprawnego, stanowiącego przedmiot procesu. Sytuacja taka może występować w poniższych przypadkach: 1. Z powództwem może wystąpić każda osoba, która twierdzi, że łączy ją ze stroną pozwaną pewien stosunek, z którego wywodzi swoje prawa i obowiązki pozwanego. Czy jednak rzeczywiście stosunek taki łączy strony i czy powodowi 2(5 Pojęcie stron i uczestników postępowania 189 służą wobec pozwanego jakieś prawa, to stanowi przedmiot ustaleń i oceny sądu. jyloże się zdarzyć, że sąd oddali powództwo, uznając w wyniku postępowania dowodowego, że stosunek prawny, na jaki powołuje się powód, nie istnieje i że na pozwanym nie ciążą żadne zobowiązania wobec powoda. Na przykład powód żąda odszkodowania od pozwanego, twierdząc, że ten spowodował mu ze swej winy szkodę, sąd jednak ustala, że pozwany winy nie ponosi ani nie odpowiada za szkodę powoda z innego tytułu, i oddala powództwo; albo powód domaga się od pozwanego świadczeń z umowy, sąd jednak uznaje, że wobec nieziszczenia się warunku, pod jakim umowa została zawarta, lub wobec nieważności umowy, żaden stosunek prawny między stronami na podstawie tej umowy nie powstał, i oddala powództwo. W obu tych wypadkach toczy się proces i występują dwie strony procesowe, mimo że stosunek materialnoprawny między nimi nie istnieje. 2. W wielu przypadkach przepisy ustawy (materialnoprawne lub procesowe) uprawniają osobę niebędącą stroną danego stosunku prawnego do wystąpienia z powództwem o unieważnienie albo ustalenie istnienia lub nieistnienia danego stosunku prawnego, łączącego inne osoby. Na przykład, w myśl art. 13 § 2 k.r.o., unieważnienia małżeństwa z powodu pozostawania przez jednego z małżonków w poprzednio zawartym związku małżeńskim może żądać każdy, kto ma w tym interes prawny; podobnie w myśl art. 2 k.r.o. powództwo o ustalenie nieistnienia małżeństwa może wytoczyć każdy, kto ma w tym interes prawny; w myśl art. 189 można żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy powód ma w tym interes prawny. Z powództwem takim może wystąpić więc nie tylko strona danego stosunku prawnego, ale i każda zainteresowana osoba trzecia. 3. Gdy chodzi o powództwo o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego (np. o ustalenie nieistnienia małżeństwa lub wygaśnięcie umowy), to jeśli powództwo jest uzasadnione — z istoty rzeczy wynika, że stosunek prawny między stronami nie istnieje. 4. Powództwo na rzecz obywatela albo innego podmiotu może wytoczyć prokurator i Rzecznik Praw Obywatelskich, a w określonych wypadkach także organizacja społeczna i kierownik ośrodka pomocy społecznej oraz inspektor pracy 1 powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów. Na podstawie przepisów szczególnych prawa cywilnego lub procesowego z powództwem może wystąpić też kurator spadku, wykonawca testamentu, wierzyciel egzekwujący, zarządca egzekucyjny nieruchomości. We wszystkich tych wypadkach występuje z powództwem podmiot niebędący stroną stosunku prawnego, z którego wypływają prawa, o jakich ochronę cnodzi w procesie. W świetle powyższych sytuacji widać wyraźnie, że strony procesowej nie ^ożna utożsamiać ze stroną stosunku materialnoprawnego, z którego spór wynika. Pojęcie strony procesowej musi być przeto ustalone w sposób autonomiczny, niezależnie od pojęcia strony stosunku materialnego. 190 W. Podmioty postępowania cywilne 'go Prawo procesowe, które operuje pojęciem strony w licznych przepisach (w różnych zresztą zakresach i w różnym znaczeniu, o czym dalej), nie podaje definicji strony procesowej. Zdefiniowanie więc tego pojęcia jest rzeczą nauki prawa procesowego. W doktrynie współczesnej powszechnie określa się stronę procesową jako podmiot, który w imieniu własnym występuje do sądu z żądaniem ochrony prawnej (strona powodowa) lub przeciwko któremu żądanie tej ochrony jest skierowane (strona pozwana). W świetle tej definicji stroną procesową jest ten qui rem in iudicium ducit lub contra quem res in iudicum deducitur. Takie sformułowanie nie łączy pojęcia strony procesowej ze stroną stosunku material-noprawnego (choć nie wyłącza kumulacji tych osób) i obejmuje także podmioty poszukujące ochrony prawnej na rzecz innych podmiotów. Żądanie ochrony prawnej należy rozumieć tu najszerzej, nie tylko jako żądanie ochrony praw naruszonych, ale także jako żądanie ochrony pewnej sytuacji prawnej przez ustalenie istnienia albo nieistnienia stosunku prawnego, albo też przez ukształtowanie stosunku prawnego (poprzez jego zawiązanie, zmianę lub likwidację). W dawnej tradycyjnej nauce prawa procesowego definiowano stronę procesową jako podmiot, który w imieniu własnym i na rzecz swoją dochodzi ochrony prawnej (albo w imieniu którego i na rzecz którego postępowanie się toczy). Taką definicję spotkać można jeszcze i dzisiaj, choć rzadko, u niektórych autorów. Była ona odpowiednia na tle dawnego klasycznego prawa procesowego, które nie dopuszczało w zasadzie występowania z powództwami przez inne osoby, niż poszukujące ochrony prawnej własnych praw. W świetle aktualnego stanu prawnego definicja ta jednak nie jest wystarczająca i nie może być przyjęta. Nie można bowiem obecnie ograniczać pojęcia strony procesowej tylko do podmiotów, które dochodzą ochrony prawnej na swoją rzecz albo na rzecz których toczy się postępowanie. Po pierwsze bowiem nie zawsze osoba, na rzecz której toczy się postępowanie, uczestniczy w tym postępowaniu, po wtóre — takie ujęcie stawia poza pojęciem strony procesowej podmioty, które występują z powództwem na rzecz innych osób. Wprawdzie w praktyce najczęściej z powództwem występują osoby, którym służą prawa, o jakich ochronę się zwracają (albo które twierdzą, że służą im takie prawa) i w tych sytuacjach istotnie stroną procesową jest osoba, która w imieniu własnym i na rzecz swoją dochodzi ochrony prawnej (np. poszkodowany w wypadku dochodzi na rzecz swoją odszkodowania od sprawcy szkody). Są to nawet sytuacje typowe. Należy jednak mieć na uwadze, że — jak była mowa — powództwo na rzecz osoby uprawnionej może wytoczyć także prokurator (i to każde powództwo, poza powództwem o rozwód i o separację), a w wypadkach przewidzianych przepisami szczególnymi także organizacje społeczne i inne podmioty. Gdy prokurator wytacza powództwo na rzecz oznaczonej osoby, działa wprawdzie na jej rzecz, ale w imieniu własnym (a ściślej w imieniu państwa, które w postępowaniu cywilnym personifikuje urząd prokuratorski). Tak samo rzecz się ma, gdy powództwo 6 Pojęcie stron i uczestników postępowania 191 w ,/ytacza na rzecz obywatela np. Rzecznik Praw Obywatelskich, kierownik ośrodka pomocy społecznej, inspektor pracy, organizacja społeczna, powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów; podmioty te występują nie w ich imieniu, ale w imieniu własnym. W tych sytuacjach elementy cytowanej tradycyjnej definicji: „w której imieniu" i „na której rzecz" (postępowanie się toczy) rozchodzą się, co świadczy dobitnie, że nie można definiować strony procesowej za pomocą obu tych elementów łącznie wziętych. Są bowiem wypadki, gdy proces wytoczony jest w imieniu jednego podmiotu, ale na rzecz innego podmiotu. Oba te podmioty wchodzą w orbitę procesu, co wymaga rozważania ich pozycji w procesie. W szczególności powstaje problem, jaka jest pozycja procesowa prokuratora (i wyżej wymienionych podmiotów), który wytacza powództwo w swoim imieniu, ale na rzecz określonej osoby, oraz tej osoby, na rzecz której powództwo jest wytoczone. Czy oba te podmioty uważać za strony procesowe (lub łącznie za stronę procesową), czy też tylko jeden z nich i który? Dotyczy to także wymienionych wyżej podmiotów. Należy mieć na uwadze, że w razie wytoczenia powództwa przez prokuratora lub te podmioty na rzecz oznaczonej osoby, osoba ta nie staje się automatycznie uczestnikiem postępowania. Udział jej w procesie zależy od wstąpienia przez nią do sprawy; wówczas z mocy art. 55 uzyskuje ona charakter powoda. Póki jednak osoba ta nie wstąpi do sprawy wytoczonej przez prokuratora lub wyżej wymienione podmioty, nie jest ona uczestnikiem postępowania, a zatem nie może być uważana za stronę procesową. Płyną z tego określone konsekwencje, w szczególności na sądzie nie ciąży obowiązek doręczania tej osobie zawiadomień o terminach rozprawy i innych posiedzeń ani pism procesowych (poza odpisem pozwu). Natomiast obowiązki te ciążą na sądzie wobec prokuratora lub wymienionych podmiotów. Wynika z tego, że osoba, na rzecz której powództwo zostało wytoczone, jeśli nie wstępuje do sprawy, nie może być uważana za stronę procesową. Z drugiej jednak strony osoba, na rzecz której powództwo jest wytoczone, nie może być traktowana jako osoba obca wobec procesu, tak jak każda inna osoba niebiorąca udziału w postępowaniu, skoro jej prawa i obowiązki stanowią przed-roiot rozpoznania sądu i skoro jej właśnie dotyczyć będą skutki wyroku, który zapadnie w sprawie (art. 58). Status tej osoby w procesie nie może więc być utożsamiany ani ze statusem s r°ny procesowej, ani z pozycją osoby trzeciej stojącej poza procesem. Otóż te właśnie sytuacje prowadzą do wniosku, że w świetle obowiązującego Prawa procesowego nie wystarcza obecnie operować jednolitym pojęciem strony Procesowej. Należy rozróżnić strony w procesie cywilnym w dwojakim znaczeniu: s r°nę procesową w znaczeniu formalnym, czyli właściwą stronę procesową, Oraz stronę procesową w znaczeniu materialnym, którą nazywać będziemy s r°ną rzeczywistą. Określenie: „strona w znaczeniu materialnym" nie oznacza, iż 192 IV. Podmioty postępowania cywilnego 26 Pojęcie stron i uczestników postępowania 193 chodzi o stronę stosunku materialnoprawnego, który — o czym wspominano —. może nie istnieć, ale oznacza, że chodzi o osobę, o której ochronę praw materialnych proces się toczy. Stroną powodową we właściwym (procesowym) znaczeniu jest osoba lub inny podmiot, który we własnym imieniu poszukuje przed sądem ochrony prawnej praw podmiotowych własnych lub cudzych. Natomiast osoba, na rzecz której i w której interesie poszukiwana jest przed sądem ochrona jej praw podmiotowych, i której dotyczą skutki procesu oraz zapadłego w nim wyroku, jest stroną procesową w znaczeniu materialnym, czyli stroną rzeczywistą. Może ona być — i z reguły jest — zarazem stroną procesową w znaczeniu formalnym, jeśli poszukuje sama ochrony prawnej. Jeśli jednak ochrony tej na jej rzecz poszukuje inny podmiot, nie jest ona ipso iure uczestnikiem postępowania, choć może nim się stać w wypadkach przewidzianych w przepisach. Gdy chodzi o stronę pozwaną, to przez stronę rzeczywistą rozumieć należy podmiot, przeciwko któremu żądana jest ochrona prawna, przez stronę pozwaną w znaczeniu formalnym podmiot, który uprawniony jest do przeciwstawiania się w swoim imieniu żądaniu powództwa. Z reguły te dwie sytuacje zbiegają się (np. osoba, od której dochodzone jest odszkodowanie, jest stroną pozwaną w znaczeniu formalnym i materialnym jednocześnie), ale niekiedy mogą się oddzielać, gdy żądanie powództwa jest skierowane nie przeciwko stronie stosunku prawnego lub gdy wyjątkowo takiej strony brak, a do działania w procesie i przeciwstawianiu się żądaniu powództwa uprawniony jest na podstawie przepisów szczególnych inny podmiot (kurator, zarządca). W świetle powyższego stroną powodową w znaczeniu formalnym, niebędącą jednak stroną rzeczywistą, jest prokurator, inne podmioty omówione w rozdziale 34, a także niekiedy inne podmioty uprawnione do poszukiwania prawnej ochrony określonych podmiotów, jak zarządca egzekucyjny nieruchomości (art. 935 § 1), kurator spadku (art. 667 § 2), wykonawca testamentu (art. 988 § 2 k.c), wierzyciel egzekwujący (art. 887 i 902). Stroną pozwaną w znaczeniu formalnym, niebędącą stroną rzeczywistą, jest kurator w wypadkach, gdy w braku strony stosunku materialnoprawnego z mocy przepisu prawa powództwo ma być wytoczone przeciwko kuratorowi (albo gdy kurator wchodzi do procesu na miejsce zmarłej strony), np. w wypadkach przewidzianych w art. 19 § 1 i art. 84 § 2 k.r.o., art. 447 § 1 i 2, art. 448 § 1 i 2, art. 454 § 1, 2 i 3, a także kurator spadku i wykonawca testamentu oraz zarządca egzekucyjny nieruchomości, przeciwko którym powództwa mogą być wytaczane i którzy są pozwanymi, choć sprawa nie dotyczy ich praw osobistych. Gdyby odmówić tym podmiotom, a w szczególności prokuratorowi i innym podmiotom wskazanym w rozdziale 34 charakteru strony procesowej, gdy wytaczają one powództwo na rzecz oznaczonej osoby, a osoba ta nie wstępuje do postępowania, wówczas trzeba by przyjąć, że proces może się toczyć bez strony powodowej na skutek powództwa podmiotu, który powodem nie jest. Stanowisko takie nie daje się pogodzić z zasadą dwustronności procesu cywilnego. Jak przyjęliśmy, stroną w procesie w znaczeniu materialnym (stroną rzeczywistą) jest osoba, której praw proces dotyczy (np. właściciel nieruchomości, gdy zarządca egzekucyjny wytacza powództwo dotyczące tej nieruchomości). Z reguły stroną tą będzie strona stosunku materialnoprawnego, którego proces dotyczy, ale niekoniecznie musi to mieć miejsce. Jeśli podmiot uprawniony (np. prokurator) wszczyna proces i żąda ochrony prawnej praw podmiotowych, mających służyć określonej osobie, a okaże się, że prawa te służą innej osobie, to mimo to za stronę procesową w znaczeniu materialnym (rzeczywistą) uważać trzeba osobę, na rzecz której wytoczone było powództwo, gdyż skutki procesu (wyroku oddalającego powództwo) jej będą dotyczyć. Rozróżnienie strony procesowej w znaczeniu formalnym i materialnym jest przyjęte w judykaturze. Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 4 maja 1966 r., II CR 103/668, stwierdził, że: „termin strona w znaczeniu formalnym obejmuje oprócz strony w znaczeniu materialnym także osoby prowadzące proces wprawdzie w swoim imieniu, ale w interesie innej osoby". Również w doktrynie występuje rozróżnienie — choć niepowszechnie przyjęte — strony procesowej w znaczeniu formalnym i materialnym. Po wprowadzeniu w 1950 r. możliwości wytaczania powództwa na rzecz obywatela przez prokuratora, K. Stefko pierwszy wyraził pogląd, że: „Prokurator jest stroną w znaczeniu procesowym, skoro jest powodem, i w konsekwencji ma prawo dokonywania wszelkich czynności procesowych, ale nie jest stroną w znaczeniu prawnomaterial-nym"9, gdyż nie jest on podmiotem tego stosunku, prawnego lub prawa, o które wszczyna postępowanie, ani nie ma prawa rozporządzania tym prawem. Jakkolwiek osoba, na rzecz której prokurator lub inny podmiot omówiony w rozdziale 34 wytacza powództwo, nie jest uważana — o ile nie wstąpi do procesu — za właściwą stronę procesową, k.p.c. niekiedy nazywa ją wprost stroną (art. 58) albo traktuje jak stronę (np. przy dowodzie z przesłuchania stron art. 301). Nie powinno też ulegać wątpliwości, że niektóre inne przepisy k.p.c, które mówią o stronie, dotyczą nie strony procesowej w znaczeniu formalnym, ale strony rzeczywistej (np. art. 48 § 1, art. 49, 76). Natomiast znakomita większość Przepisów k.p.c. mówiących o stronie odnosi się jedynie do strony właściwej, biorącej udział w postępowaniu. Należy nadto zauważyć, że k.p.c. operuje pojęciem strony w różnych zakresach P°d innym jeszcze kątem. Niekiedy przepisy mówiące o stronie odnoszą się tylko osoby, która wytoczyła w swoim imieniu powództwo lub przeciwko której Powództwo jest wytoczone, czyli do właściwej strony procesowej (np. art. 144 § 1, OSNCP 1967, nr 2, poz. 25. K. Stefko, Udział prokuratora w postępowaniu cywilnym, Warszawa 1956, s. 65. 194 IV. Podmioty postępowania cywilnego art. 208 § 1, 299), niekiedy zaś także do każdej osoby, która występuje za stronę procesową, a więc do jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika (np. art. 209, 210, 228-232, 252, 253). Wreszcie należy nadmienić, że k.p.c. wyjątkowo mówi o stronie nie w znaczeniu strony procesowej, lecz strony stosunku materialnoprawnego. Tak jest w przepisach, które dotyczą umów procesowych, jakie mogą być zawierane przed wszczęciem procesu i powstaniem sporu (art. 46 § 1, art. 1104, 1105 § 1 i art. 1157). Jest zrozumiałe, że gdy przepisy te mówią o stronach, może dotyczyć to tylko stron oznaczonego stosunku prawnego, z którego spór może dopiero w przyszłości wyniknąć. Rozdział 27 ZDOLNOŚĆ SĄDOWA I. Po mówieniu pojęcia strony procesowej należy ustalić, kto może występować w charakterze strony w procesie cywilnym, a rozszerzając to zagadnienie na inne rodzaje postępowania — kto może brać udział w postępowaniu cywilnym jako jego uczestnik. Skoro postępowanie cywilne ma na celu ochronę praw podmiotowych wypływających ze stosunków materialnoprawnych, z jakich mogą wynikać sprawy cywilne (art. 1), to konsekwencją musi być dopuszczenie do udziału w postępowaniu, w charakterze stron i uczestników, podmiotów tych praw i podmiotów odpowiadających im obowiązków, czyli podmiotów stosunków materialnoprawnych podlegających ochronie w postępowaniu cywilnym. Wyłania się więc problem, jakie osoby i inne podmioty mogą występować w sądowym postępowaniu cywilnym w obronie swych praw w charakterze stron i uczestników. Problem ten wiąże się najściślej z zagadnieniem, jakie osoby i jednostki organizacyjne mogą być podmiotami praw i obowiązków cywilnoprawnych. O ile co do osób fizycznych problem ten nie nastręcza trudności, gdyż każda osoba fizyczna może być bez żadnych ograniczeń podmiotem praw i obowiązków cywilnoprawnych i im podobnych, o tyle trudności takie mogą się nasuwać, gdy chodzi o inne podmioty, nie każdy bowiem zespół osobowy lub jednostka organizacyjna może być podmiotem praw i obowiązków, na skutek czego nie może występować w postępowaniu cywilnym jako strona lub uczestnik. Zdolność do tego, aby w sądowym postępowaniu cywilnym występować w charakterze strony lub uczestnika, nazywana jest zdolnością sądową. Kodeks postępowania cywilnego w art. 64 daje definicję ustawową zdolności sądowej, określając ją jako: „zdolność występowania w procesie jako strona". Definicja ta, zawarta w dziale kodeksu normującym proces, nawiązuje tylko do uczestnictwa 27 Zdolność sądowa 195 w procesie i bierze pod uwagę tylko strony, pomijając innych uczestników procesu (interwenientów). Jednakże problem zdolności sądowej jest problemem szerszym i występuje we wszystkich rodzajach postępowania cywilnego, gdyż w nich wszystkich wchodzi w grę ochrona praw podmiotowych. Formalną podstawę do odpowiedniego rozszerzenia definicji zawartej w art. 64 na inne rodzaje postępowania daje art. 13 § 2. Zatem precyzując ustawową definicję zdolności sądowej, należy określić ją jako zdolność do występowania w sądowym postępowaniu cywilnym jako strona lub uczestnik postępowania. Zdolność sądowa jest ogólną kwalifikacją pewnych podmiotów, istniejącą niezależnie od faktycznego prowadzenia procesu lub innego postępowania, ale ujawniającą się w tym postępowaniu i warunkującą możność jego prowadzenia z udziałem danego podmiotu. Zdolność sądowa wiąże się ściśle z pojęciem zdolności prawnej. Skoro zdolność prawna jest zdolnością do posiadania praw i obowiązków materialnoprawnych, podmioty tych praw i obowiązków muszą mieć możność ich obrony i ich realizacji na właściwej drodze, którą dla praw i obowiązków cywilnoprawnych jest w zasadzie droga sądowa. Zdolność sądowa jest zatem atrybutem zdolności prawnej. Nie może istnieć zdolność prawna bez zdolności sądowej, gdyż w jej braku posiadanie praw byłoby iluzoryczne. Ale i odwrotnie, nie może istnieć zdolność sądowa bez zdolności prawnej, nie można bowiem przyjąć, aby w charakterze stron lub uczestników postępowania cywilnego mogły występować jakieś jednostki czy zespoły osobowe, które nie mogłyby być podmiotami stosunków prawnych, posiadać prawa i obowiązki. Między pojęciami zdolności prawnej i zdolności sądowej istnieje ścisła współzależność i wzajemne oddziaływanie, rzec można „sprzężenie zwrotne" — zdolność prawna warunkuje posiadanie zdolności sądowej i odwrotnie — zdolność sądowa jest wykładnikiem posiadania zdolności prawnej. Niektórzy autorzy widzą to zagadnienie tylko jednokierunkowo, uważając, że zdolność sądowa wypływa ze zdolności prawnej, inni kwestionują to i są zdania, że są to pojęcia równoległe, wynikające z tych samych źródeł. Wydaje się, że najtrafniejszym ujęciem stosunku między tymi pojęciami jest to, które — traktując zdolność sądową jako atrybut zdolności prawnej — podkreśla zarazem wzajemne uwarunkowanie tych dwóch pojęć. W świetle wcześniejszych uregulowań kodeksu cywilnego zdolność prawna Przysługiwała osobom fizycznym (art. 8) i osobom prawnym (art. 33). Kodeks cywilny regulował zdolność prawną tylko dwóch kategorii osób, mimo że w prak-yce życia społecznego i gospodarczego zdolność prawna przysługiwała także pewnym innym jednostkom organizacyjnym, w szczególności zespołom osobowym, które, chociaż nie miały osobowości prawnej, były dopuszczone do obrotu cywilnoprawnego i mogły być podmiotami praw i obowiązków oraz dokonywać czynności prawnych, gdyż było to niezbędne dla prowadzenia przez nie ich działalności. Fakt ten musiał wpływać też na przyznanie takim jednostkom czy Zespołom zdolności sądowej. 196 IV. Podmioty postępowania cywilnego Już na tle przepisów poprzednio obowiązującego k.p.c, który nie regulował wyraźnie zagadnienia zdolności sądowej, Sąd Najwyższy przyjął, że pewne organizacje społeczne, mimo iż nie mają osobowości prawnej, mogą występować jako strony w procesie cywilnym, a więc przyznał im zdolność sądową. Dotyczyło to partii politycznych (orzeczenie z 14 grudnia 1948 r., C 328/48)10 i organizacji akademickich (orzeczenie z 7 października 1950 r., ŁC 1055/50)11. Przyznanie tym organizacjom zdolności sądowej opierało się właśnie na przesłankach wiążących się z uczestnictwem tych organizacji w obrocie cywilnoprawnym, posiadaniu przez nie majątku, konieczności wchodzenia w stosunki cywilnoprawne dla zapewnienia realizacji ich zadań. Problem zdolności sądowej jednostek i zrzeszeń nieposiadających osobowości prawnej występował jeszcze niejednokrotnie w orzecznictwie sądowym, wywołując różne wątpliwości i sprzeczne rozstrzygnięcia, co było wynikiem nieunormowania przez prawo cywilne problemu zdolności prawnej tych jednostek. W ramach kodyfikacji prawa cywilnego z 1964 r. w jej pierwotnym kształcie problem zdolności prawnej jednostek i organizacji nieposiadających osobowości prawnej był nadal nieunormowany, i kodeks cywilny zajmował się jedynie zdolnością prawną osób fizycznych i prawnych. Jednakże dla usunięcia trudności i wątpliwości, jakie zagadnienie to wywoływało w praktyce, problem zdolności sądowej jednostek i organizacji, o jakich mowa, został uregulowany w nowym kodeksie postępowania cywilnego. Artykuł 64 § 1 i 2 stanowi, że zdolność sądową mają osoby fizyczne, osoby prawne oraz organizacje społeczne dopuszczone do działania na podstawie obowiązujących przepisów, choćby nie posiadały osobowości prawnej. Zmiany w podejściu do koncepcji podmiotów prawa cywilnego w ramach kodeksu cywilnego przyniosła ustawa z 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy — kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 49, poz. 408). Na mocy tej ustawy wprowadzono do kodeksu cywilnego art. 331 § 1, zgodnie z którym do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych • Nie dokonano jednak równocześnie odpowiedniej zmiany art. 64, pozostawiając przede wszystkim w mocy jego § 2. W świetle powyższego należy uznać, że zdolność sądową mają: 1) osoby fizyczne, 2) osoby prawne oraz 3) jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną. 10 OSN 1949, nr 2-3, poz. 57. Orzeczenie zapadło w czasie, gdy partie polityczne nie korzystały z przymiotu osobowości prawnej. 11 PiP 1951, nr 1, s. 152. 12 Por. Z. Radwański, Podmioty prawa cywilnego w świetle zmian kodeksu cywilnego przeprowadzonych ustawą z dnia 14 lutego 2003 r., PS 2003, nr 7-8, s. 6 i n. 27. Zdolność sądowa 197 L Ad 1) Osoby fizyczne posiadają zdolność sądową od chwili urodzenia do chwili śmierci, ponieważ każda osoba fizyczna, bez żadnych ograniczeń, ma zdolność prawną i może być podmiotem praw i obowiązków cywilnoprawnych. Co więcej, warunkową zdolność sądową posiada też tzw. nasciturus, ponieważ prawo cywilne uznaje zdolność prawną dziecka poczętego, a jeszcze nienarodzonego pod warunkiem, że urodzi się żywe (art. 927 § 2 i art. 972 k.c, art. 182 k.r.o.). W związku z tym prawo procesowe uznaje zdolność sądową nasciturusa pod tym samym warunkiem. W myśl art. 599 dla dziecka poczętego, lecz jeszcze nienarodzonego, sąd opiekuńczy ustanawia kuratora, który może reprezentować je w postępowaniu. Może to mieć miejsce np. w sytuacji, gdy ojciec dziecka poczętego, będący stroną w procesie, umiera w trakcie procesu; proces może być kontynuowany z udziałem jego następców prawnych, do których może zaliczać się i nasciturus. Zdolność sądowa osoby fizycznej gaśnie z chwilą jej śmierci. Jeśli dana osoba zmarła przed wszczęciem postępowania, nie może ono być już wszczęte ani w jej imieniu, ani na jej rzecz, ani przeciwko niej. Jeżeli śmierć strony lub uczestnika nastąpiła w toku postępowania, to od tej chwili postępowanie nie może już się toczyć i podlega zawieszeniu (art. 174 § 1 pkt 1). Dalszy bieg postępowania zależy od tego, czy postępowanie dotyczy praw lub obowiązków osoby zmarłej, które mogą przejść na jej następców prawnych, czy też praw ściśle osobistych, które gasną z chwilą śmierci osoby uprawnionej. Zagadnienie to omówione zostanie w rozdziale dotyczącym następstwa procesowego (rozdział 31). Ad 2) Osoby prawne nabywają zdolność sądową z chwilą nabycia osobowości prawnej. W świetle odpowiednich przepisów nabycie osobowości prawnej następuje bądź przez powołanie do życia danej osoby (instytucji, organizacji) w drodze ustawy, bądź też przez rejestrację danej jednostki lub zrzeszenia osób (przedsiębiorstwa, spółdzielni, fundacji, związku zawodowego, stowarzyszenia) przez właściwy organ. Zdolność sądowa osoby prawnej gaśnie z chwilą jej likwidacji (np. wskutek skreślenia z rejestru lub uchylenia ustawy powołującej do życia daną osobę prawną). Zwykle likwidacja osoby prawnej łączy się z przejściem jej majątku, praw i zobowiązań na inną osobę prawną (np. w razie łączenia się spółek kapitałowych przez przejęcie, por. art. 494 § 1 k.s.h.; spółka przejmowana zostaje rozwiązana bez przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego, por. art. 493 § 1 k.s.h.); ma wtedy miejsce następstwo prawne, które pozwala na kontynuację postępowania z udziałem następcy. Niekiedy jednak następstwo takie nie ma miejsca (np. w wypadku skreślenia z Krajowego Rejestru Sądowego stowarzyszenia wskutek jego likwidacji). Jeśli utrata zdolności sądowej przez osobę prawną następuje w toku postępowania, ulega ono zawieszeniu (art. 174 « 1 pkt 1), a możliwość jego kontynuacji zależy od tego, czy istnieje następca Prawny tej osoby (art. 180 § 1 pkt 2); w przeciwnym razie postępowanie ulega umorzeniu (art. 182 § 1). Ad 3) Trzecią kategorię podmiotów, którym przysługuje zdolność sądowa, stanowią jednostki organizacyjne, niebędące osobami prawnymi, którym usta- 198 IV. Podmioty postępowania cywilnego wa przyznaje zdolność prawną. Wniosek taki ma uzasadnienie w treści art. 64 § 1 w zw. z art. 33' § 1 k.c. Skoro ten ostatni przepis nakazuje do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosować odpowiednio przepisy o osobach prawnych i nie zastrzega, że chodzi jedynie o przepisy o osobach prawnych zawarte w kodeksie cywilnym, to uznać należy, że na podstawie art. 33' § 1 k.c. do takich jednostek organizacyjnych należy odpowiednio stosować również art. 64 § 1. Zatem już na podstawie art. 64 § 1 w zw. z art. 331 § 1 k.c. można stwierdzić, że każda jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, wyposażona przez ustawę w zdolność prawną, automatycznie korzysta ze zdolności sądowej13. Utrzymany w mocy art. 64 § 2 stanowi, że zdolność sądową mają także organizacje społeczne dopuszczone do działania na podstawie obowiązujących przepisów prawa, choćby nie posiadały osobowości prawnej. Przepis ten spełniał istotną funkcję w okresie, gdy nie obowiązywał jeszcze wspomniany art. 331 § 1 k.c. Przedmiot analizy doktryny i orzecznictwa stanowiła wtedy kwestia, czy dany podmiot może być uznany za organizację społeczną w rozumieniu art. 64 § 214. Podkreślano, że warunkiem posiadania przez organizację społeczną zdolności sądowej jest to, aby była: „dopuszczona do działania na podstawie obowiązujących przepisów". Chodzi tu o dopuszczenie organizacji społecznej do prowadzenia działalności (społecznej, politycznej, kulturalnej, gospodarczej), zgodnej z jej celami, na terenie kraju lub na pewnym obszarze administracyjnym. Zdolność sądowa na podstawie cytowanego przepisu to przymiot organizacji społecznych działających legalnie. W praktyce wynikła kwestia zdolności sądowej różnego rodzaju komitetów powoływanych bądź do działalności stałej (komitety rodzicielskie w szkołach, komitety blokowe), bądź też dla realizacji określonych celów (komitety elektryfikacyjne wsi, budowy pomników, domów kultury itp.) Judykatura w tej mierze zajęła stanowisko raczej negatywne. Zatem Sąd Najwyższy nie przyznał zdolności sądowej np. komitetowi rodzicielskiemu (uchwała z 7 lipca 1966 r., III PZP 11/66)15. Była to jednak kwestia dyskusyjna i orzecznictwo Sądu Najwyższego wywoływało krytykę w literaturze. Należy uznać, że w obecnym stanie prawnym funkcję ogólnej podstawy zdolności sądowej jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, pełni art. 64 § 1 w zw. z art. 331 § 1 k-Ci Przyjmując, że każda organizacja społeczna niemająca osobowości prawnej jes jednocześnie jednostką organizacyjną oraz że organizacje społeczne dopuszczone 13 Tak również Z. Radwański, op. cit., s. 8-9; K. Piasecki, Postępowanie sporne Warszawa 2004, s. 184. ¦ ce- 14 Problematykę tę omawia T. Misiuk w artykule: Pojęcie organizacji społecznych ludu pracuj go, PiP 1969, nr 1. 15 OSNCP 1966, nr 11, poz. 189. 27. Zdolność sądowa 199 do działania na podstawie obowiązujących przepisów to organizacje wyposażone przez ustawę w zdolność prawną16, stwierdzić należy, że art. 64 § 2 w odniesieniu do organizacji społecznych niemających osobowości prawnej jest obecnie jedynie normatywnym potwierdzeniem stanu rzeczy wynikającego już z treści art. 64 § 1 w zw. z art. 331 § 1 k.c. Podkreślić jednak należy, że art. 64 § 2 odnosi się wyłącznie do organizacji społecznych niemających osobowości prawnej, a więc nie obejmuje wszystkich jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi. W tym sensie zakres podmiotowy zdolności sądowej przyznanej na podstawie art. 64 § 1 w zw. z art. 33' § 1 k.c. jest szerszy niż zakres podmiotowy zdolności sądowej wynikający z art. 64 § 2. II. Problem zdolności sądowej państwowych jednostek organizacyjnych przedstawia się także inaczej w postępowaniu z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. W myśl art. 460 § 1, zdolność sądową ma także pracodawca, chociażby nie posiadał osobowości prawnej, a także organ rentowy. Przepis ten ma znaczenie przede wszystkim dla pracodawców będących państwowymi jednostkami organizacyjnymi, ale niemających osobowości prawnej, ponieważ inne podmioty będące pracodawcami, np. spółdzielnie, spółki handlowe, organizacje społeczne, posiadają z reguły zdolność sądową z racji posiadania osobowości prawnej lub zdolności prawnej. W świetle art. 460 § 1 zdolność sądową mają wszelkie państwowe jednostki organizacyjne jako pracodawcy. W tym więc postępowaniu Skarb Państwa nie występuje. W postępowaniu przed sądem gospodarczym zgodnie z art. 4797, zdolność sądową mają także przedsiębiorcy będący jednostkami organizacyjnymi, niemają-cymi osobowości prawnej. Słusznie przewidywano, że przepis ten będzie budził poważne wątpliwości z powodu jego niedookreśloności17. W doktrynie i judykaturze, na tle tego przepisu, rozważano głównie: zdolność sądową jednostek organizacyjnych osób prawnych, w tym przede wszystkim arbu Państwa, spółek cywilnych oraz przedsiębiorstw zagranicznych. Jeśli chodzi o zdolność sądową jednostek organizacyjnych osób prawnych, to drąó NaJwyższy w uchwale z 18 czerwca 1991 r., III CZP 40/9118, przyjął, że rejony rog publicznych są podmiotami gospodarczymi posiadającymi w postępowaniu dział l™ gospodarczym zdolność sądową w zakresie prowadzonej przez nie wych3"?01 gospodarczeJ- S^d Najwyższy uznał, że o zdolności sądowej państwo- ności JP Ck organizacyJnych Skarbu Państwa decyduje ich przedmiot działal- zdoln TOWadzenie działalności gospodarczej powoduje, że mają one w jej ramach sc sądową, w zakresie innej działalności zdolność sądową ma Skarb 16 p T-Misiuk l^danie niniejsze§° P^ecznika z 2002 r. — J. Jodłowski, Z. Resich. J. Lapierre, 17 p Jod*owska, Postępowania cywilne, Warszawa 2002, s. 180. s 25. r' ' Włodyka, Ustawa o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych, PiP 1990, z. 3, °SNCP 1992, nr 2, poz. 17 z glosą J. Mokrego, PS 1992, z. 9, s. 84. 198 IV. Podmioty postępowania cywilne 'go wa przyznaje zdolność prawną. Wniosek taki ma uzasadnienie w treści art. 64 § 1 w zw. z art. 33' § 1 k.c. Skoro ten ostatni przepis nakazuje do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosować odpowiednio przepisy o osobach prawnych i nie zastrzega, że chodzi jedynie o przepisy o osobach prawnych zawarte w kodeksie cywilnym, to uznać należy, że na podstawie art. 331 § 1 k.c. do takich jednostek organizacyjnych należy odpowiednio stosować również art. 64 § 1. Zatem już na podstawie art. 64 § 1 w zw. z art. 331 § 1 k.c. można stwierdzić, że każda jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, wyposażona przez ustawę w zdolność prawną, automatycznie korzysta ze zdolności sądowej13. Utrzymany w mocy art. 64 § 2 stanowi, że zdolność sądową mają także organizacje społeczne dopuszczone do działania na podstawie obowiązujących przepisów prawa, choćby nie posiadały osobowości prawnej. Przepis ten spełniał istotną funkcję w okresie, gdy nie obowiązywał jeszcze wspomniany art. 331 § 1 k.c. Przedmiot analizy doktryny i orzecznictwa stanowiła wtedy kwestia, czy dany podmiot może być uznany za organizację społeczną w rozumieniu art. 64 § 214. Podkreślano, że warunkiem posiadania przez organizację społeczną zdolności sądowej jest to, aby była: „dopuszczona do działania na podstawie obowiązujących przepisów". Chodzi tu o dopuszczenie organizacji społecznej do prowadzenia działalności (społecznej, politycznej, kulturalnej, gospodarczej), zgodnej z jej celami, na terenie kraju lub na pewnym obszarze administracyjnym. Zdolność sądowa na podstawie cytowanego przepisu to przymiot organizacji społecznych działających legalnie. W praktyce wynikła kwestia zdolności sądowej różnego rodzaju komitetów powoływanych bądź do działalności stałej (komitety rodzicielskie w szkołach, komitety blokowe), bądź też dla realizacji określonych celów (komitety elektryfikacyjne wsi, budowy pomników, domów kultury itp.) Judykatura w tej mierze zajęła stanowisko raczej negatywne. Zatem Sąd Najwyższy nie przyznał zdolności sądowej np. komitetowi rodzicielskiemu (uchwała z 7 lipca 1966 r., III PZP 11/66)15. Była to jednak kwestia dyskusyjna i orzecznictwo Sądu Najwyższego wywoływało krytykę w literaturze. Należy uznać, że w obecnym stanie prawnym funkcję ogólnej podstawy zdolności sądowej jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, pełni art. 64 § 1 w zw. z art. 331 § 1 k.c. Przyjmując, że każda organizacja społeczna niemająca osobowości prawnej jest jednocześnie jednostką organizacyjną oraz że organizacje społeczne dopuszczone 13 Tak również Z. Radwański, op. cit, s. 8-9; K. Piasecki, Postępowanie sporne rozpoznawcze, Warszawa 2004, s. 184. 14 Problematykę tę omawia T. Misiuk w artykule: Pojęcie organizacji społecznych ludu pracującego, PiP 1969, nr 1. 15 OSNCP 1966, nr 11, poz. 189. 27. Zdolność sądowa 199 do działania na podstawie obowiązujących przepisów to organizacje wyposażone przez ustawę w zdolność prawną16, stwierdzić należy, że art. 64 § 2 w odniesieniu do organizacji społecznych niemających osobowości prawnej jest obecnie jedynie normatywnym potwierdzeniem stanu rzeczy wynikającego już z treści art. 64 s 1 w zw. z art. 331 § 1 k.c. Podkreślić jednak należy, że art. 64 § 2 odnosi się wyłącznie do organizacji społecznych niemających osobowości prawnej, a więc nie obejmuje wszystkich jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi. W tym sensie zakres podmiotowy zdolności sądowej przyznanej na podstawie art. 64 § 1 w zw. z art. 331 § 1 k.c. jest szerszy niż zakres podmiotowy zdolności sądowej wynikający z art. 64 § 2. II. Problem zdolności sądowej państwowych jednostek organizacyjnych przedstawia się także inaczej w postępowaniu z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. W myśl art. 460 § 1, zdolność sądową ma także pracodawca, chociażby nie posiadał osobowości prawnej, a także organ rentowy. Przepis ten ma znaczenie przede wszystkim dla pracodawców będących państwowymi jednostkami organizacyjnymi, ale niemających osobowości prawnej, ponieważ inne podmioty będące pracodawcami, np. spółdzielnie, spółki handlowe, organizacje społeczne, posiadają z reguły zdolność sądową z racji posiadania osobowości prawnej lub zdolności prawnej. W świetle art. 460 § 1 zdolność sądową mają wszelkie państwowe jednostki organizacyjne jako pracodawcy. W tym więc postępowaniu Skarb Państwa nie występuje. W postępowaniu przed sądem gospodarczym zgodnie z art. 4797, zdolność sądową mają także przedsiębiorcy będący jednostkami organizacyjnymi, niemają-cymi osobowości prawnej. Słusznie przewidywano, że przepis ten będzie budził poważne wątpliwości z powodu jego niedookreśloności17. W doktrynie i judykaturze, na tle tego przepisu, rozważano głównie: zdolność sądową jednostek organizacyjnych osób prawnych, w tym przede wszystkim Skarbu Państwa, spółek cywilnych oraz przedsiębiorstw zagranicznych. Jeśli chodzi o zdolność sądową jednostek organizacyjnych osób prawnych, to Sąd Najwyższy w uchwale z 18 czerwca 1991 r., III CZP 40/9118, przyjął, że rejony dróg publicznych są podmiotami gospodarczymi posiadającymi w postępowaniu przed sądem gospodarczym zdolność sądową w zakresie prowadzonej przez nie działalności gospodarczej. Sąd Najwyższy uznał, że o zdolności sądowej państwowych jednostek organizacyjnych Skarbu Państwa decyduje ich przedmiot działalności. Prowadzenie działalności gospodarczej powoduje, że mają one w jej ramach zdolność sądową, w zakresie innej działalności zdolność sądową ma Skarb Por. wydanie niniejszego podręcznika z 2002 r. — J. Jodłowski, Z. Resich. J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, Postępowania cywilne, Warszawa 2002, s. 180. Por. S. Włodyka, Ustawa o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych, PiP 1990, z. 3, s. 25. OSNCP 1992, nr 2, poz. 17 z glosą J. Mokrego, PS 1992, z. 9, s. 84. 200 IV. Podmioty postępowania cywilnego Państwa. Stanowisko Sądu Najwyższego ma charakter ogólny, choć odnosi się do rejonów dróg publicznych (zresztą już nieistniejących). Zdaniem Sądu Najwyższego, utworzenie zgodnie z prawem jednostek organizacyjnych tej samej osoby prawnej, odznaczającej się dużym zakresem samodzielności finansowej i niezależności ekonomicznej oraz odrębną podmiotowością gospodarczą uzasadnia samodzielność ich podmiotowości prawnej w zakresie stosunków umownych gospodar-czo-cywilno-prawnych z wszystkimi wynikającymi stąd skutkami. Procesową konsekwencją tego jest fakt, że podmioty gospodarcze będące jednostkami organizacyjnymi Skarbu Państwa (wszystkie) mają w postępowaniu gospodarczym procesowym zdolność sądową w rozumieniu art. 4797 w zakresie prowadzonej przez nie działalności gospodarczej19. Teza ta budzi wątpliwości, gdyż Skarb Państwa ma osobowość prawną, a zatem także ma zdolność sądową, nie mogą więc jej mieć jednostki organizacyjne Skarbu Państwa, nawet wówczas, gdy prowadzą działalność gospodarczą20. Należy zauważyć, że w późniejszym orzecznictwie Sąd Najwyższy zmienił stanowisko dotyczące jednostek organizacyjnych Skarbu Państwa, uznając, że nie mają one zdolności sądowej, lecz że ma ją Skarb Państwa. Wyrazem tego była uchwała z 14 października 1994 r., III CZP 16/9421, dotycząca jednostek organizacyjnych powołanych na podstawie ustawy z 28 września 1991 r. o lasach. Sąd Najwyższy uznał, że jednostki te nie mają osobowości prawnej i w konsekwencji zdolność sądową ma Skarb Państwa. Następnie w uchwale z 25 kwietnia 1996 r., III CZP 34/9622, Sąd Najwyższy przyjął, że zakłady jednostki budżetowej gminy i gospodarstwa pomocnicze jednostki budżetowej nie mają zdolności sądowej w rozumieniu art. 4797. Odrębną kwestią jest problem uznania zdolności sądowej w postępowaniu przed sądem gospodarczym jednostek organizacyjnych osób prawnych innych niż Skarb Państwa. W tym wypadku Sąd Najwyższy po pewnych wcześniejszych wahaniach przyjął w uchwale z 11 marca 1994 r„ III CZP 21/9423, że Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych nie ma zdolności sądowej przed sądem gospodarczym na podstawie art. 4797 k.p.c, ponieważ osobowość prawną mają związki zawodowe. Tym samym Sąd Najwyższy uznał, że jednostki organizacyjne osoby prawnej nie mogą mieć odrębnej od tej osoby zdolności sądowej. Zdolność sądów 201 19 Ibidem. 20 Por. J. Pietrzykowski, Sądownictwo gospodarcze. Komentarz, Warszawa 1990, s. 23; M. Jęd-rzejewska, Problemy wynikające z regulacji zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego, PS j 1993, nr 10, s. 53 i n.; R. Obrębski, „Zdolność sądowa" jednostek organizacyjnych osób prawnych, PS j 1996, nr 1, s. 37 i n. i 21 OSNC 1995, nr 3, poz. 40. : 22 OSNC 1996, nr 7-8, poz. 103. 23 OSNCP 1994, nr 11, poz. 203. Kolejny problem dotyczył objęcia zakresem art. 4797 spółek cywilnych. Zagadnienie miało charakter sporny w doktrynie i orzecznictwie24. Obecnie problem ten jest bezprzedmiotowy. Spółka cywilna nie jest bowiem przedsiębiorcą w świetle art. 431 k.c. oraz art. 4 ust. 1 ustawy z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. nr 173, poz. 1807 z późn. zm.); według art. 4 ust. 2 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej za przedsiębiorców uznaje się wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej. W efekcie spółka cywilna nie ma zdolności sądowej na podstawie art. 4797. W sprawach z zakresu przepisów o przedsiębiorstwach państwowych i samorządzie załogi, w myśl art. 6913, zdolność sądową ma dyrektor przedsiębiorstwa. Przepis ten jest uzasadniony tym, że dyrektor przedsiębiorstwa w tych sprawach działa nie w imieniu własnym ani w imieniu przedsiębiorstwa, lecz jako odrębny podmiot z tytułu swej funkcji. Zdolność sądową ma również rada pracownicza, mimo iż samorząd załogi, którego jest organem, nie posiada osobowości prawnej. Zdolność sądowa określonych podmiotów przewidziana została niekiedy wprost w przepisach szczególnych. Chodzi tu przykładowo o handlowe spółki osobowe (art. 8 § 1 k.s.h.), spółki kapitałowe w organizacji (art. 11 § 1 k.s.h.), zarząd, radę nadzorczą lub komisję rewizyjną spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (por. art. 250 pkt 1 i art. 252 § 2 k.s.h. — w sprawach o uchylenie lub stwierdzenie nieważności uchwały wspólników), zarząd lub radę nadzorczą spółki akcyjnej (por. art. 422 § 2 pkt 1 i art. 425 § 1 k.s.h. — w sprawach 0 uchylenie lub stwierdzenie nieważności uchwały walnego zgromadzenia) 1 o wspólnotę mieszkaniową (art. 6 ustawy z 24 czerwca 1994 r. o własności lokali, tekst jedn. Dz.U. z 2000 r., nr 80, poz. 903 z późn. zm.). Należy jednak uznać, że w odniesieniu do handlowych spółek osobowych, spółek kapitałowych w organizacji i wspólnot mieszkaniowych powołane przepisy szczególne są obecnie jedynie potwierdzeniem stanu normatywnego w zakresie zdolności sądowej tych podmiotów będącego konsekwencją ogólnej regulacji art. 64 § 1 w zw. z art. 331 § 1 k.c. III. Zdolność sądową obywateli państw obcych, zagranicznych osób prawnych oraz zagranicznych jednostek niemających osobowości prawnej, a także osób nieposiadających żadnego obywatelstwa, ocenia się — w myśl art. 1117 k.p.c. — według przepisów k.p.c.25 Oznacza to, że również wszyscy obywatele °bcy i tzw. bezpaństwowcy (osoby fizyczne) posiadają zdolność sądową w po- Zob. przegląd orzecznictwa i poglądów doktryny u M. Kowalskiej, Historyczny punkt widzenia na r°zwój poglądów w sprawie zdolności sądowej spółki cywilnej, [w:] Wokół problematyki cywilno-Procesowej. Studium teoretycznoprawne. Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej Profesora Kazimierza Korzana, Katowice 2001, s. 120 i n. oraz J. Kniecia, Problematyka zdolności sądowej spółki cywilnej w świetle zmian w prawie gospodarczym, handlowym i cywilnym, Studia Iuridica Lublinensia 2°04, t. 3, s. 67 i n. Co do problematyki zdolności sądowej przedsiębiorstw zagranicznych zob. D. Pawłyszcze, Podmioty gospodarcze — zagadnienia procesowe (I), „Przegląd Prawa Handlowego" 1993, nr 9. 202 IV. Podmioty postępowania cywilne 'go stepowaniu cywilnym przed sądami polskimi. To samo dotyczy zagranicznych osób prawnych z tym, że ich osobowość prawną należy ustalać i oceniać na podstawie przepisów państwa, w którym istnieją. Co do zagranicznych jednostek niemających osobowości prawnej, to ujęcie art. 1117 odbiega wprawdzie od unormowania art. 64 § 2, ale koresponduje obecnie z art. 64 § 1 w zw. z 331 § 1 k.c. Przyjąć zatem należy, że jednostki takie (przede wszystkim stowarzyszenia) posiadają zdolność sądową w postępowaniu przed sądem polskim, o ile na podstawie przepisów państwa, w jakim działają, mogą być podmiotami praw i obowiązków i dokonywać czynności cywilnoprawnych, czyli mają zdolność prawną. IV. Zdolność sądowa stanowi przesłankę procesową, której istnienie sąd bada z urzędu w każdym stanie sprawy (art. 202 zd. drugie). Powstaje problem skutków braku zdolności sądowej. Wyłania się on przede wszystkim co do zdolności sądowej organizacji społecznych i wszelkich zespołów osobowych oraz jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej. Normując skutki braku zdolności sądowej, k.p.c. rozróżnia sytuacje, gdy braki w tym zakresie dadzą się uzupełnić i gdy uzupełnienie ich nie jest możliwe. Pierwsza sytuacja może wchodzić w grę, gdy np. pewien zespół założycielski zgłosił do rejestracji spółdzielnię lub stowarzyszenie, a sąd rejestrowy nie podjął jeszcze decyzji w kwestii rejestracji, od której zależy uzyskanie przez taki podmiot osobowości prawnej, a w konsekwencji zdolności sądowej, albo gdy poinformowano właściwy organ nadzorujący o utworzeniu stowarzyszenia zwykłego, a nie upłynął jeszcze termin, w którym sąd rejestrowy mógł zakazać założenia stowarzyszenia zwykłego. W tych sytuacjach, w myśl art. 70 § 1, sąd wyznacza odpowiedni termin do uzupełnienia zdolności sądowej, przy czym, w myśl art. 70 § 2, sąd może dopuścić tymczasowo do czynności podmiot niemający zdolności sądowej (który to podmiot przepis ten nazywa niezbyt ściśle „stroną"; stroną może być on tylko warunkowo, o ile brak zdolności sądowej zostanie uzupełniony, w przeciwnym razie nie może on być uznany za stronę w żadnym stadium postępowania). Dopuszczenie to następuje z zastrzeżeniem, że przed upływem wyznaczonego terminu brak zdolności sądowej będzie uzupełniony. Jeśli nastąpi rejestracja stowarzyszenia lub spółdzielni albo postanowienie o zakazie założenia stowarzyszenia zwykłego nie zostanie wydane, dana osoba prawna lub organizacja społeczna niemająca osobowości prawnej staje się stroną i czynności podjęte przez osoby za nie działające stają się ważne i skuteczne, a postępowanie może się toczyć. Jeśli braki te nie zostały w wyznaczonym terminie uzupełnione lub nie mogą być uzupełnione (np. wobec odmowy zarejestrowania spółdzielni lub stowarzyszenia), sąd zniesie postępowanie w zakresie, w jakim jest ono dotknięte brakiem (art. 71) i w tym zakresie odrzuca pozew (art. 199 § 1 pkt 3). Jeśli sąd I instancji rozpoznałby sprawę z udziałem podmiotu niemającego zdolności sądowej, byłoby to równoznaczne z rozpoznaniem sprawy bez udziału jednej strony i skutkowałoby nieważnością postępowania (art. 379 pkt 2); o skutkach nieważności jest mowa przy okazji omawiania środków odwoławczych. 28 LegitymacJa procesowa 203 Zdolność sądowa stanowi przesłankę procesową nie tylko procesu, ale wszelkich rodzajów postępowania sądowego cywilnego. Brak jej w postępowaniu nieprocesowym wywołuje te same skutki co w procesie (art. 13 § 2 k.p.c), z tym że odrzucenie wniosku lub umorzenie postępowania następuje co do uczestnika, którego brak ten dotyczy. W postępowaniu egzekucyjnym skutki braku zdolności sądowej uregulowane są przepisem art. 824, stosownie do którego postępowanie umarza się w całości lub części, jeśli wierzyciel lub dłużnik nie ma zdolności sądowej, przy czym umorzenie postępowania z tego powodu nastąpić może dopiero wówczas, gdy w terminie wyznaczonym przez organ egzekucyjny brak ten nie zostanie usunięty. Jednakże należy zauważyć, że w postępowaniu egzekucyjnym może wchodzić w rachubę jedynie następczy brak zdolności sądowej, tj. zaistniały w toku postępowania, gdyż tytuł wykonawczy nie może być wydany na rzecz osoby lub jednostki organizacyjnej niemającej zdolności sądowej ani przeciwko takiej osobie lub jednostce. Rozdział 28 LEGITYMACJA PROCESOWA I. Aby ochrona prawna pewnych praw lub stosunków prawnych w drodze konkretyzacji norm prawa materialnego mogła być przez sąd udzielona, po pierwsze musi być żądana na rzecz osoby, której służy dane uprawnienie materialne wobec innej osoby, po wtóre — z żądaniem udzielenia tej ochrony musi wystąpić osoba do tego uprawniona. Sprawa cywilna dotycząca określonego stosunku prawnego nie może być wszczęta przez jakikolwiek podmiot prawny, lecz jedynie przez podmiot (lub grupę podmiotów) określony, który ma do tego uprawnienie. To uprawnienie do poszukiwania ochrony prawnej w konkretnej sprawie nazywane jest legitymacją procesową. Problem legitymacji procesowej występuje w każdym postępowaniu, ale przede wszystkim odgrywa on szczególnie istotną rolę w procesie cywilnym, na którego tle pojęcie to się zrodziło i wykształciło. Dlatego w pierwszej kolejności i obszerniej zajmiemy się problematyką legitymacji procesowej w procesie cywilnym. Rozróżniana jest legitymacja procesowa czynna i bierna. Pierwsza dotyczy strony powodowej i oznacza — mówiąc najogólniej — uprawnienie do wszczęcia 1 Pr°wadzenia procesu, druga dotyczy strony pozwanej i uzasadnia występowanie w procesie w charakterze pozwanego. Należy odróżnić prawo do uzyskania ochrony prawnej, czyli do uzyskania korzystnego wyroku sądowego, oraz prawo do żądania udzielenia tej ochrony, czyli — gdy chodzi o legitymację czynną — prawo do wszczęcia procesu. ^ związku z tym rozróżniana jest legitymacja materialna i legitymacja proceso-Wa- Legitymacja materialna (legitimatio ad causam) oznacza posiadanie przez 204 IV. Podmioty postępowania cywilneg dany podmiot prawa podmiotowego lub interesu prawnego mogącego podlegać ochronie w drodze sądowej. Legitymacja procesowa {legitimatio ad processus) zwana także niekiedy formalną, oznacza uprawnienie do wytoczenia powództwa i popierania go w celu uzyskania ochrony praw podmiotowych własnych lub cudzych W przeciwieństwie do zdolności sądowej legitymacja procesowa nie stanowi jakiejś ogólnej kwalifikacji podmiotu, która jest cechą trwałą i musi podlegać jednolitej ocenie w każdym procesie i poza procesem, ale stanowi szczególne uprawnienie do prowadzenia konkretnego procesu (lub grupy procesów) i podlega odrębnej ocenie w każdym procesie. Najczęściej legitymacja materialna i legitymacja procesowa zespalają się, gdyż z reguły każdy podmiot prawa podmiotowego może domagać się we własnym imieniu i na swoją rzecz ochrony swego prawa przed właściwym organem. Na przykład poszkodowany w wypadku samochodowym może dochodzić w swoim imieniu i na swoją rzecz odszkodowania od posiadacza samochodu i — z mocy przepisów szczególnych — od zakładu ubezpieczeń. W tym wypadku legitymacja zarówno materialna, jak i procesowa (czynna) służy poszkodowanemu; legitymacja materialna i procesowa bierna — posiadaczowi samochodu i zakładowi ubezpieczeń. Legitymacja materialna i legitymacja procesowa mogą się jednak nie pokrywać. Rozdział legitymacji może nastąpić w dwóch grupach wypadków. Po pierwsze, jak już wiemy, powództwo na rzecz każdego podmiotu może wytoczyć prokurator i inne podmioty omówione w rozdziale 34. Ponadto, w wypadkach wskazanych przez przepisy szczególne, powództwo, poza osobą, której służy prawo podmiotowe, wytoczyć mogą na jej rzecz także inne osoby (np. wierzyciel egzekwujący może dochodzić wierzytelności przysługującej jego dłużnikowi — art. 887 i 902). W tych wszystkich przypadkach osoba będąca (lub mieniąca się być) podmiotem prawa podmiotowego i posiadająca legitymację materialną nie traci legitymacji procesowej, gdyż zawsze może sama wytoczyć powództwo na swoją rzecz. Jednocześnie legitymację procesową zyskuje z mocy przepisu ustawy inny podmiot — prokurator, inne podmioty omówione w rozdziale 34 i wierzyciel egzekwujący — który nie posiada legitymacji materialnej i który domaga się ochrony prawnej na rzecz innej osoby. Po wtóre, w niektórych wypadkach legitymacja procesowa może być zwykle przejściowo — odjęta podmiotowi, któremu służy legitymacja materialna, i przeniesiona na inny podmiot. Jest to możliwe tylko na podstawie przepisu ustawy. Tak na przykład w razie ustanowienia zarządcy egzekucyjnego nieruchomości z mocy art. 935, w sprawach wynikających z zarządu, a dotyczących tej nieruchomości, może pozywać i być pozwany zarządca, natomiast w okresie trwania tego zarządu nie może realizować praw dotyczących tej nieruchomości jej właściciel. W tym wypadku legitymacja materialna służy nadal właścicielowi, natomiast legitymacja procesowa zarządcy egzekucyjnemu. Również w razie ustanowienia przez spadkodawcę wykonawcy testamentu, w okresie przed wydaniem spadku spadkobiercom i zapisobiercom, tylko wykonawca testamentu może pozywać i być pozwany procesowa 205 sprawach dotyczących spadku. Służy mu w tych sprawach legitymacja proceso-choć nie posiada legitymacji materialnej. Podobnie rzecz się ma z kuratorem dku ustanowionym w trybie art. 666, któremu w okresie trwania kurateli spadku łuży wyłącznie legitymacja procesowa w sprawach dotyczących spadku. Jak łatwo zauważyć, rozróżnienie legitymacji materialnej i legitymacji procesowej wiąże się ściśle i koreluje z rozróżnieniem pojęcia stron w znaczeniu materialnym i w znaczeniu formalnym. Stroną w znaczeniu materialnym (stroną rzeczywistą) jest zawsze ta osoba, której służy legitymacja materialna {ad causam), stroną w znaczeniu formalnym jest natomiast ta osoba, której służy legitymacja formalna {ad processus). Zatem mogą istnieć dwie grupy podmiotów mających legitymację procesową: jedne, które posiadają zarazem legitymację materialną i legitymację procesową (jest to sytuacja typowa), i drugie, które posiadają tylko legitymację procesową, nie mając legitymacji materialnej. Dotyczy to także strony pozwanej. Z reguły legitymację procesową bierną ma podmiot, który ma legitymację materialną bierną (np. dłużnik, druga strona stosunku materialnoprawnego, o którego rozwiązanie albo unieważnienie chodzi w procesie). Natomiast w wypadkach, gdy powództwo jest skierowane na podstawie przepisu ustawy nie przeciwko stronie spornego stosunku prawnego, lecz — wobec jej braku — przeciwko kuratorowi, wówczas kuratorowi służy legitymacja procesowa bierna, ale nie posiada on legitymacji materialnej. Niektórzy autorzy nie rozróżniają legitymacji materialnej i legitymacji procesowej, biorąc pod uwagę jednolite pojęcie legitymacji procesowej ujmowane jako uprawnienie do występowania w charakterze strony w procesie, ale traktują je jako uprawnienie materialne, którego brak prowadzi do oddalenia powództwa. Stanowisko to jest konsekwencją nierozróżniania przez tych autorów pojęcia strony procesowej (w znaczeniu formalnym) i strony rzeczywistej (w znaczeniu materialnym), czego wynikiem jest ujmowanie legitymacji do występowania w charakterze strony w procesie jako jednolitego uprawnienia26. Nie może jednak ulegać wątpliwości, że uprawnienie do uzyskania ochrony sądowej swoich praw podmiotowych i uprawnienie do wszczęcia procesu, celem uzyskania ochrony praw podmiotowych (własnych lub cudzych), są to uprawnienia rożnego rodzaju, które leżą w różnych płaszczyznach i stanowią różne jakości. Dlatego sprowadzanie ich do wspólnego mianownika i tworzenie z nich jednej ogólnej kategorii nie jest słuszne. Zresztą autorzy, którzy odrzucają pojęcie legitymacji materialnej i przyjmują jednolitą kategorię legitymacji procesowej jako Podziału na legitymację procesową i materialną nie przyjmują, posługując się jednolitym Pojęciem legitymacji procesowej np. W. Siedlecki, Z. Świeboda, op. cit., s. 116-119; H. Dolecki, dostępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2005, s. 94-96 oraz W. Broniewicz, Pojęcie legitymacji procesowej, [w:] Studia z procesu cywilnego, red. K. Korzan, Katowice 1986, s. 81 i n.; tenże, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2005, s. 133-137. W. Broniewicz przyjmuje jednak rozróżnienie na stronę w znaczeniu procesowym i stronę w znaczeniu materialnym. 206 IV. Podmioty postępowania cywilnego uprawnienia do dochodzenia ochrony praw podmiotowych oraz stawiają znak równości między tym uprawnieniem a posiadaniem materialnych praw podmiotowych, nie utrzymują się w tej jednolitej koncepcji i są zmuszeni dopuszczać jednak odstępstwa od tak pojętej legitymacji. I oni bowiem przyjmują możność występowania w procesie w pewnych wypadkach (określonych mianem „substytucji procesowej") we własnym imieniu osób różnych od osób materialnie uprawnionych, uznając, że wówczas legitymowane procesowo są osoby działające we własnym imieniu na rzecz innych osób. Mianem „substytucji procesowej" (albo „podstawienia procesowego") obejmuje się te właśnie wypadki, gdy inna osoba niż podmiot uprawniony materialnie może żądać (zamiast lub obok tego podmiotu) ochrony prawnej i działać w procesie w charakterze powoda lub pozwanego —jak np. kurator spadku, wykonawca testamentu, zarządca egzekucyjny, wierzyciel egzekwujący. Są to właśnie przypadki, w których przepisy ustawy wyposażają pewne podmioty niemające legitymacji materialnej w legitymację procesową. Najdobitniej rozróżnienie między legitymacją materialną a legitymacją procesową ukazuje się w wypadku powództwa prokuratora, którego pozycji w procesie w żadnym razie nie można rozpatrywać w płaszczyźnie „substytucji procesowej", co sprowadzałoby się do traktowania prokuratora jako substytuta procesowego osoby, na rzecz której wytacza on powództwo. Jednakże legitymacja procesowa prokuratora, przewidziana w przepisach ustawowych, wypływa z innych założeń, a mianowicie z zadania ochrony praworządności, interesu społecznego i praw obywateli. To samo dotyczy innych podmiotów omówionych w rozdziale 34, których założeniem legitymacji procesowej jest ochrona praw obywateli i interesu społecznego. Legitymacja procesowa prokuratora i wymienionych ostatnio podmiotów ma charakter — używając sformułowania prof. M. Waligórskiego — „legitymacji publicznej" w przeciwieństwie do „legitymacji prywatnej" pozostałych osób. II. Jeśli idzie o źródła legitymacji procesowej, to z tego, co dotychczas zostało powiedziane, wynika, że legitymacja procesowa może wypływać bądź z posiadania prawa podmiotowego, bądź z przepisu ustawy, który może ją przyznać osobom niebędącym podmiotami prawa materialnego, o jakiego ochronę prawną chodzi. Legitymacja procesowa z reguły wypływa z legitymacji materialnej i przysługuje podmiotom stosunków materialnoprawnych jako atrybut posiadanych przez nie praw podmiotowych. Są to wypadki najczęstsze i typowe. Drugim źródłem legitymacji procesowej jest ustawa, która może przyznać podmiotom niebędącym stronami stosunku prawnego uprawnienia do wszczynania i prowadzenia procesu we własnym imieniu. Odróżnić przy tym należy sytuacje, w których uprawnienie to ma charakter czysto procesowy, od wypadków, gdy przyznanie legitymacji procesowej łączy się z przyznaniem zarazem legitymacji materialnej. Ma to miejsce, gdy podmiot, niebędący stroną stosunku materialnop-rawnego, którego dotyczy proces, z mocy przepisu ustawy może żądać ustalenia lub ukształtowania stosunku prawnego, niezależnie od uprawnień strony tego 25 Legitymacja procesowa 207 stosunku (np. w wypadkach wskazanych w art. 2, 13 § 2 i art. 14 § 2 k.r.o. oraz 189). Przepisy te przyznają pewnym osobom zarazem legitymację materialną i legitymację procesową z uwagi na posiadanie przez nie interesu prawnego, respektowanego i chronionego przez prawo. Natomiast w wypadkach, gdy przepis ustawy przyznaje pewnym podmiotom jedynie uprawnienie do wszczęcia procesu dla ochrony praw innego podmiotu, ma miejsce przyznanie jedynie legitymacji procesowej, bez jednoczesnego przyznania legitymacji materialnej. Podmiot wyposażony w taką legitymację procesową (prokurator i inne podmioty omówione w rozdziale 34, zarządca egzekucyjny) działa dla ochrony praw cudzych i uzyskanie przez niego pozytywnego orzeczenia sądowego w przeciwieństwie do poprzednich wypadków zależy od posiadania prawa przez osobę, na rzecz której powództwo zostało wytoczone. Źródłem legitymacji procesowej mogą więc być przepisy bądź prawa materialnego, bądź procesowego. Nietrafne jest stanowisko, które przyjmują zwolennicy jednolitego pojęcia legitymacji procesowej jako uprawnienia materialnego, że legitymacja procesowa wypływa zawsze z prawa materialnego. III. Rozróżniana jest legitymacja procesowa indywidualna, grupowa i łączna. Legitymacja procesowa indywidualna wchodzi w rachubę wówczas, gdy prawo wytoczenia służy jednej określonej osobie (pomijając prawo prokuratora, który może wytoczyć w zasadzie każde powództwo na rzecz innej osoby) lub gdy powództwo może być wytoczone przeciwko jednej tylko określonej osobie. Na przykład legitymację indywidualną czynną posiada wierzyciel, legitymację indywidualną bierną — jego dłużnik osobisty. Legitymacja procesowa grupowa wchodzi w grę wówczas, gdy istnieje grupa osób (co najmniej dwie), z których każda może wytoczyć powództwo niezależnie od pozostałych, lub gdy istnieje taka grupa osób, przeciwko którym powództwo może być oddzielnie wytoczone. Na przykład legitymację grupową czynną mają członkowie spółdzielni do wytoczenia powództwa zaskarżającego uchwałę walnego zgromadzenia spółdzielni (art. 42 prawa spółdzielczego); legitymację grupową bierną mają dłużnicy solidarni, których wierzyciel może pozwać bądź wszystkich, bądź niektórych. Legitymacja procesowa łączna wchodzi w grę wówczas, gdy z mocy ustawy z powództwem mogą wystąpić tylko wszystkie osoby uprawnione łącznie lub gdy powództwo może być wytoczone tylko przeciwko wszystkim podmiotom danego stosunku prawnego łącznie. Na przykład legitymację łączną czynną mają współwłaściciele nieruchomości w sprawie o unieważnienie umowy sprzedaży tej nieruchomości; egitymację łączną bierną mają np. małżonkowie w sprawie z powództwa prokura-°ra lub osoby trzeciej o unieważnienie małżeństwa albo dziecko i matka w spra-Wle o zaprzeczenie ojcostwa z powództwa męża matki. IV. Gdy chodzi o skutki braku legitymacji w procesie, należy rozróżnić skutki braku legitymacji materialnej i legitymacji procesowej. Legitymacja materialna — a więc posiadanie prawa podmiotowego lub interesu prawnego — stanowi przesłankę materialną powództwa, której brak nie pozwala na udzielenie jŚŁ 208 IV. Podmioty postępowania cywilnego 29 Zdolność procesowa. Przedstawicielstwo ustawowe. Zdolność postulacyjna 209 ochrony prawnej. Brak legitymacji materialnej (czynnej lub biernej) skutkuje więc w zasadzie oddaleniem powództwa. Oczywiście istnienie legitymacji materialnej nie przesądza jeszcze samo przez się o uwzględnieniu powództwa, które może być oddalone z innych przyczyn (np. z powodu przedawnienia roszczenia). Gdy idzie o brak legitymacji procesowej, to w literaturze i judykaturze przyjęty jest na ogół pogląd, że brak ten również prowadzi do oddalenia powództwa. Jednakże zagadnienie to jest zwykle rozpatrywane na tle sytuacji, gdy legitymacja procesowa i legitymacja materialna zespalają się; w szczególności orzeczenia Sądu Najwyższego oddalające powództwa z braku legitymacji procesowej dotyczą takich właśnie wypadków, gdy brak tej legitymacji był wynikiem braku legitymacji materialnej. Pozwala to przyjąć, że oddalenie powództwa w tych wypadkach następuje w istocie z braku legitymacji materialnej, którego rezultatem jest także brak legitymacji procesowej, stanowiący wtórną przyczynę oddalenia powództwa. Natomiast w judykaturze nie była dotychczas rozważana kwestia skutków braku legitymacji procesowej (formalnej) podmiotu, któremu nie służy legitymacja materialna. Brak legitymacji procesowej w sytuacji, gdy w samym założeniu nie łączy się ona z legitymacją materialną i gdy ta ostatnia służy innej osobie (stronie rzeczywistej), nie może być uważany za brak przesłanki materialnej powództwa. Legitymacja materialna, warunkująca możność udzielenia ochrony prawnej, w konkretnej sprawie istnieje, ale po stronie osoby, na rzecz której powództwo jest wytoczone. Sam brak legitymacji procesowej (formalnej) nie może więc uzasadniać oddalenia powództwa (np. w wypadku, gdy z powództwem występuje organizacja społeczna nieupoważniona do wszczynania postępowania na rzecz obywateli albo gdy powództwo jest wytoczone przeciwko kuratorowi, gdy osoba, która pełniła tę funkcję, została z niej zwolniona). W tych wypadkach brak byłoby w ogóle podstaw do wydania wyroku, którym sąd orzeka o spornym stosunku prawnym; w razie bowiem stwierdzenia, że powództwo na rzecz innej osoby wytoczyła osoba nieuprawniona, sąd w ogóle nie rozpoznaje spornego stosunku prawnego. Nasuwa się więc tu zastosowanie odrzucenia pozwu wniesionego przez osobę nieuprawnioną formalnie. Rozwiązanie takie zostało już wysunięte w literaturze27 i wydaje się ono trafne. Przeciwstawia mu się jednak argument, że przepisy k.p.c. mówiące o odrzuceniu pozwu (art. 199, 1099, 1124 § 3 i art. 1165 § 1) nie wymieniają takiej przyczyny odrzucenia pozwu. Jeśli wyliczenie przyczyn odrzucenia pozwu w wymienionych przepisach traktować jako wyczerpujące, wówczas trzeba by dojść do wniosku, że w omawianym wypadku ma miejsce luka w ustawie, która usprawiedliwia zastosowanie analogii {analogia legis). Uzasadnia to odrzucenie pozwu. Jednakże ani oddalenie powództwa z powodu braku legitymacji materialnej, ani odrzucenie pozwu z powodu braku legitymacji procesowej (formalnej) nie 27 T. Misiuk, Udział organizacji społecznych w ochronie praw obywateli w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 1972, s. 161 i n. mOgą nastąpić wprost. Kodeks postępowania cywilnego zawiera bowiem cały kompas przepisów mających na celu uniknięcie tak daleko idących konsekwencji braku legitymacji w procesie i pozwalających na konwalidację tego braku oraz na kontynuowanie procesu z udziałem osób legitymowanych. Celowi temu służą przepisy o zmianach podmiotowych w procesie (art. 194-196), która to instytucja będzie omówiona dalej (rozdział 31 § 3). Jeśli chodzi o inne rodzaje postępowania cywilnego poza procesem, to w postępowaniu egzekucyjnym legitymacja zarówno wierzyciela, jak dłużnika wynika z treści tytułu wykonawczego, który wskazuje, na czyją rzecz i przeciwko komu może być prowadzona egzekucja na podstawie tego tytułu. Jednak i w tym postępowaniu legitymację czynną do wszczęcia postępowania ma prokurator i Rzecznik Praw Obywatelskich (w każdej sprawie) oraz podmioty omówione w rozdziale 34 w sprawach tam wymienionych. W postępowaniu nieprocesowym problem legitymacji jest uregulowany w zasadzie przez art. 510, zgodnie z którym udział w sprawie może wziąć każdy, czyich praw dotyczy wynik postępowania. Wyjątkowo na podstawie przepisów szczególnych mogą brać udział w tym postępowaniu, a także zgłaszać wnioski o jego wszczęcie, tylko osoby określone — z wyłączeniem innych osób zainteresowanych (np. w sprawie o ubezwłasnowolnienie — osoby wskazane w art. 545 § 1 i 2; w sprawie o wyjawienie przedmiotów spadkowych w postępowaniu spadkowym — osoby wskazane w art. 655 § 1). Legitymację w sprawie o uznanie skuteczności zagranicznego orzeczenia w Polsce ma każdy, kto ma w tym interes prawny (art. 1147 § 1). Rozdział 29 ZDOLNOŚĆ PROCESOWA. PRZEDSTAWICIELSTWO USTAWOWE. ZDOLNOŚĆ POSTULACYJNA I. Nie każda osoba, która ma zdolność prawną, może samodzielnie dokonywać czynności prawnych. Nie mogą ich dokonywać małoletni i osoby ubezwłasnowolnione (art. 11 i 12 k.c). Ta zasada prawa cywilnego znajduje swoje odbicie także w sądowym postępowaniu cywilnym. Nie każda osoba (fizyczna), która posiada zdolność sądową i może występować w postępowaniu jako strona lub uczestnik, może działać w postępowaniu i skutecznie dokonywać czynności procesowych. Możność działania w postępowaniu mają tylko te osoby, którym służy zdolność procesowa. Kodeks postępowania cywilnego w art. 65 § 1 zawiera ustawową definicję zdolności procesowej, określając ją jako zdolność do czynności procesowych. 210 IV. Podmioty postępowania cywilnes 79 Zdolność procesowa. Przedstawicielstwo ustawowe. Zdolność postulacyjna 211 Według tego przepisu zdolność procesową mają osoby fizyczne posiadające pełną zdolność do czynności prawnych, osoby prawne oraz organizacje społeczne wskazane w art. 64 § 2 k.p.c, czyli organizacje społeczne niemające osobowości prawnej, dopuszczone do działania na podstawie obowiązujących przepisów. Przy ustalaniu, kto ma zdolność procesową w postępowaniu cywilnym, trzeba jednak mieć na względzie, podobnie, jak w wypadku zdolności sądowej, znaczenie art. 331 § 1 k.c. Ponieważ przepis ten nakazuje odpowiednio stosować w ogólności przepisy o osobach prawnych do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, to należy uznać, że do jednostek tych stosuje się również art. 65 § 1 w części, w której przyznaje on osobom prawnym zdolność procesową. W efekcie należy uznać, że zdolność procesowa przysługuje: 1) osobom fizycznym, mającym pełną zdolność do czynności prawnych, 2) osobom prawnym oraz 3) jednostkom organizacyjnym niebędącym osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną. Ad 1) W stosunku do osób fizycznych kodeks rozróżnia zdolność procesową pełną i ograniczoną. Zdolność procesową pełną mają osoby o pełnej zdolności do czynności prawnych. Jakim osobom zdolność ta służy, decyduje więc prawo materialne. W myśl art. 11 i 12 k.c. pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie nieubezwłasnowolnione. Tym więc osobom służy też pełna zdolność procesowa. Natomiast małoletni, którzy ukończyli lat 13, oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych (art. 15 k.c). Stosownie do art. 65 § 2, osoba fizyczna ograniczona w zdolności do czynności prawnych ma zdolność procesową tylko w sprawach wynikających z czynności prawnych, których może dokonywać samodzielnie. Z przepisu tego wynika, że ograniczona zdolność procesowa polega nie na ograniczeniu czynności procesowych, jakich może dokonywać osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych, ale na ograniczeniu rodzajów spraw, w jakich może ona działać samodzielnie. Stosownie do art. 20 i 21 k.c, osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody swego przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego oraz rozporządzać swoim zarobkiem. Ponadto, na podstawie art. 190 i n. k.p. młodociani, którzy ukończyli lat 16, mogą zawierać umowy o pracę. Otóż, gdyby sprawa wynikła z czynności prawnej, której dokonała w granicach swych uprawnień osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych, wówczas w sprawie tej osoba ta może działać i dokonywać wszelkich czynności procesowych. Jest to szczególnie ważne w sprawach ze stosunku pracy, w których małoletni pracownicy mogą występować zarówno w charakterze strony powodowej, dochodząc swych roszczeń, jak i strony pozwanej (w sprawach z powództwa pracodawcy). Natomiast w pozostałych sprawach, zarówno w procesach, jak i w innym postępowaniu, małoletni, choćby ukończyli lat 13, i osoby ubezwłasnowolnione mogą podejmować czynności procesowe tylko przez swego przedstawiciela ustawowego (art. 66). Przedstawicielem ustawowym małoletniego pozostającego pod władzą rodzicielską są jego rodzice, przy czym każde z nich może reprezentować go i działać samodzielnie (art. 98 § 1 k.r.o.). Jeżeli władza rodzicielska przysługuje tylko jednemu z rodziców, on jest przedstawicielem ustawowym dziecka. W przypadku braku rodziców lub gdy obojgu odebrana jest władza rodzicielska, przedstawicielem ustawowym małoletniego jest opiekun. Jednakże, w myśl art. 98 § 2 i 3 k.r.o., żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka w postępowaniu przed sądem w sprawach wynikających z czynności prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem, chyba że chodzi o należne dziecku od jednego z rodziców środki utrzymania i wychowania. W tym ostatnim wypadku dziecko reprezentować może drugie z rodziców, co też często występuje w procesach alimentacyjnych. W innych sytuacjach, gdy rodzice nie mogą reprezentować dziecka w postępowaniu sądowym (np. w postępowaniu spadkowym po dziadku dziecka, gdy i dziecko, i jedno z rodziców występują jako uczestnicy postępowania), reprezentuje dziecko kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy (art. 99 k.r.o.). Przedstawicielem ustawowym osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie jest jej opiekun lub rodzice (art. 13 § 2 k.c), a osoby ubezwłasnowolnionej częściowo kurator (art. 16 § 2 k.c), jeżeli sąd opiekuńczy upoważni go do reprezentowania tej osoby i do zarządu jej majątkiem (art. 181 § 1 k.r.o.). Zdolność procesowa jest częściowo odmiennie uregulowana w postępowaniu nieprocesowym w sprawach dotyczących osób małoletnich i ubezwłasnowolnionych. W myśl art. 573 osoba pozostająca pod władzą rodzicielską, opieką albo kuratelą ma zdolność do podejmowania czynności w postępowaniu dotyczącym tej osoby, chyba że nie ma zdolności do czynności prawnych. Oznacza to, że w postępowaniu tym zdolność do podejmowania czynności mają małoletni, którzy ukończyli lat 13 i ubezwłasnowolnieni częściowo. Ponadto, w myśl art. 560, ubezwłasnowolniony jest zawsze uprawniony do zaskarżenia wszelkich postanowień w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie. Ad 2) i 3) Osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, mają zawsze pełną zdolność Procesową. Żadne ograniczenia zdolności procesowej tych osób nie są przewidziane- Osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, ale mające zdolność prawną i tym samym zdolność sądową i procesową, dokonują czynności procesowych przez swe organy uprawnione do działania w ich imieniu. Oczywiście osoby wchodzące w skład tych organów muszą mieć zdolność do czynności prawnych, a zatem i zdolność procesową. Zdolność procesową ma w sprawach z zakresu prawa pracy także pracodawca, choćby nie miał osobowości prawnej, co jest konsekwencją przyznania mu 212 IV. Podmioty postępowania cywilnego zdolności sądowej (art. 460 § 1). To samo dotyczy organu rentowego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. Zdolność procesową mają również inne wymienione wyżej podmioty, którym przysługuje zdolność sądowa (por. uwagi w rozdziale 27). II. Brak zdolności procesowej może zatem występować tylko u osoby fizycznej. Może on łączyć się z brakiem przedstawiciela ustawowego. Natomiast w odniesieniu do osób prawnych i jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej może wchodzić w rachubę brak organu powołanego do jej reprezentowania (np. brak całkowity lub zdekompletowanie zarządu spółdzielni lub stowarzyszenia). Z tego też względu k.p.c. odrębnie reguluje skutki braku zdolności procesowej i skutki braku organu powołanego do reprezentowania osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niebędącej osobą prawną. Jeżeli braki w zakresie zdolności procesowej dają się uzupełnić, sąd stosownie do art. 70 § 1 — wyznaczy w tym celu odpowiedni termin dla konwalidowania tego braku. Brak zdolności procesowej osoby fizycznej może być zawsze kon-walidowany przez wezwanie do udziału w sprawie jej przedstawiciela ustawowego, a jeśli przedstawiciela takiego nie ma — przez ustanowienie go. Jeśli małoletni ma rodziców, pod których władzą rodzicielską pozostaje, wzywa się rodziców (lub jedno z nich). Jeśli małoletni będący stroną lub uczestnikiem postępowania nie pozostaje pod władzą rodzicielską i nie ma przedstawiciela ustawowego, powinien być wyznaczony opiekun, o co sąd, przed którym toczy się postępowanie, zwraca się z urzędu do sądu opiekuńczego (art. 70 § 1, art. 145 k.r.o.). Jednakże, w myśl art. 69, dla strony niemającej zdolności procesowej, która nie ma przedstawiciela ustawowego, sąd na wniosek strony przeciwnej ustanowi kuratora, jeżeli strona ta podejmuje przeciwko drugiej stronie czynność procesową niecierpiącą zwłoki. Kurator ustanowiony w tym trybie ma charakter procesowy, a funkcja jego jest przejściowa do czasu ustanowienia opiekuna. W myśl art. 70 § 2 sąd może dopuścić tymczasowo do czynności stronę niemającą zdolności procesowej, z zastrzeżeniem, że przed upływem wyznaczonego terminu brak ten będzie uzupełniony, a czynności zatwierdzone przez powołaną do tego osobę, czyli ustanowionego przedstawiciela ustawowego. Przepis art. 69 ma zastosowanie w zasadzie w sytuacji, gdy brak zdolności procesowej ma miejsce po stronie pozwanego, art. 70 § 1 natomiast, gdy brak ten ma miejsce po stronie powoda. Po wezwaniu do sprawy przedstawiciela ustawowego powoda, który nie ma zdolności procesowej, dalszy bieg postępowania zależy od tego, czy przedstawiciel ustawowy potwierdzi czynności procesowe powoda, a w szczególności wniesienie pozwu, czy też odmówi ich potwierdzenia lub nie weźmie udziału w postępowaniu. W pierwszym wypadku postępowanie będzie się toczyło z udziałem przedstawiciela ustawowego i brak zdolności procesowej będzie w ten sposób konwalidowany ab initio, w drugim sąd odrzuci pozew z powodu braku zdolności procesowej powoda (art. 199 § 1 pkt 3 i § 2). Natomiast odrzucenie pozwu z powodu braku takiej zdolności pozwanego nie może nastąpić, ponieważ wejście strony pozwanej 29- i zdolność procesowa. Przedstawicielstwo ustawowe. Zdolność postulacyjna 213 do procesu jest obligatoryjne i następuje bez jej zgody. Jeśli przedstawiciel ustawowy pozwanego niemającego zdolności procesowej zostanie zawiadomiony należycie o toczącym się postępowaniu i nie weźmie w nim udziału, wówczas sąd może rozpoznać sprawę bez udziału strony pozwanej i wydać wyrok zaoczny. Brak zdolności procesowej jest przesłanką procesową, którą sąd bierze z urzędu pod rozwagę w każdym stadium sprawy. Gdyby sąd rozpoznał sprawę mimo braku zdolności procesowej jednej ze stron i nieustanowienia przedstawiciela ustawowego, postępowanie będzie dotknięte nieważnością (art. 379 pkt 2). O skutkach nieważności jest mowa w rozdziałach dotyczących środków odwoławczych. III. Odpowiednikiem braku przedstawiciela ustawowego osoby fizycznej niemającej zdolności procesowej jest brak organu powołanego do reprezentowania osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niebędącej osobą prawną. Brak ten uniemożliwia działanie tych podmiotów w postępowaniu, a więc nie pozwala na realizację przysługującej im zdolności procesowej. W razie braku organu, o jakim mowa (lub braku w jego składzie), sąd wyznaczy odpowiedni termin na jego uzupełnienie, względnie powinien zwrócić się do sądu opiekuńczego o ustanowienie dla tej osoby kuratora (art. 42 § 1 k.c. i 603). Kurator taki powinien postarać się niezwłocznie o powołanie organów osoby prawnej, a w razie potrzeby o jej likwidację (art. 42 § 2 k.c). Ten tryb postępowania stosuje się odpowiednio także w wypadku, gdy brak zachodzi w składzie organu jednostki organizacyjnej niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną (na podstawie art. 331 § 1 k.c). Poza tym dla strony niemającej organu powołanego do jej reprezentacji sąd może, podobnie jak dla strony niemającej zdolności procesowej, na wniosek strony przeciwnej ustanowić kuratora, jeżeli strona ta podejmuje przeciwko drugiej stronie czynność procesową niecierpiącą zwłoki (art. 69). Jeżeli w składzie organów jednostki organizacyjnej, będącej powodem zachodzi brak uniemożliwiający jej działanie, który nie będzie uzupełniony, sąd odrzuci pozew (art. 199 s 1 pkt 3 i § 2). Brak w składzie organów zarówno strony powodowej, jak i pozwanej sąd bierze pod uwagę w każdym stanie sprawy (art. 202). Na tej Podstawie można stwierdzić, że brak w składzie organów osoby prawnej lub jednostki organizyjnej niebędącej osobą prawną, uniemożliwiający jej działanie, stanowi również przesłankę procesową. Jeśli strona lub uczestnik postępowania straci zdolność procesową w toku Postępowania, co może nastąpić wskutek ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego, sąd zawiesza postępowanie (art. 174 § 1 pkt 1), które podejmuje z chwilą ustanowienia przedstawiciela ustawowego dla tej strony lub uczestnika (art- 180 § 1 pkt 3). Podobnie sąd zawiesi postępowanie, jeżeli w toku pompowania zajdą braki w składzie organów jednostki organizacyjnej będącej stroną hb uczestnikiem postępowania, uniemożliwiające jej działanie (art. 174 § 1 pkt 2); 214 IV. Podmioty postępowania cywilnego sąd podejmie zawieszone postępowanie, gdy brak ten będzie uzupełniony, a jeśli to nie nastąpi, może dojść do umorzenia postępowania, jeśli osoba prawna lub jednostka organizacyjna ulegnie likwidacji bez ustanowienia następcy prawnego (art. 182 § 1 k.p.c. w zw. z art. 42 § 2 k.c). IV. Stosownie do art. 1117, zdolność procesową obywateli państw obcych, osób niemających żadnego obywatelstwa, zagranicznych osób prawnych oraz zagranicznych jednostek nieposiadających osobowości prawnej ocenia się podobnie jak ich zdolność sądową według przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Oznacza to, że cudzoziemiec (osoba fizyczna) ma zdolność procesową w postępowaniu przed sądem polskim, jeśli ma zdolność do czynności prawnych; o tym, czy ta ostatnia zdolność mu przysługuje i w jakim zakresie, decyduje prawo cywilne państwa, którego jest obywatelem (w odniesieniu do bezpaństwowców zamieszkałych w Polsce — decyduje polskie prawo cywilne). Zagraniczne osoby prawne mają zdolność procesową, a także zagraniczne jednostki nieposiadające osobowości prawnej mają zdolność procesową, jeżeli według prawa państwa, w którym działają, posiadają zdolność do czynności prawnych. V. Zdolność postulacyjna oznacza zdolność do samodzielnego (osobistego) dokonywania czynności procesowych, bez potrzeby korzystania z pełnomocnika. Fakt, że strona lub uczestnik postępowania posiadają zdolność procesową, nie przesądza jeszcze kwestii, czy mogą samodzielnie uczestniczyć w dokonywaniu czynności procesowych. Do tego muszą być dodatkowo wyposażeni w zdolność postulacyjna. W ujęciu teoretycznym można mówić o dwojakiego rodzaju ograniczeniach zdolności postulacyjnej. Brak tej zdolności może być zatem wynikiem przyczyn natury faktycznej (np. strona nie może osobiście uczestniczyć w czynnościach procesowych z powodu nieznajomości języka urzędowego sądu lub ułomności — osoba głuchoniema). Ograniczenie zdolności postulacyjnej może wynikać także z przyczyn o charakterze prawnym (np. gdy prawo ustanawia bezwzględny przymus korzystania z zastępstwa przez pełnomocnika, w szczególności będącego adwokatem lub radcą prawnym; tzw. przymus względny nie ogranicza zdolności postulacyjnej strony lub uczestnika postępowania, a jedynie prawo wyboru pełnomocnika)28. W świetle prawa polskiego zapewnieniu możności osobistego działania przed sądem przez osobę niewładającą w wystarczającym stopniu językiem polskim służy regulacja art. 5 § 2 i 3 p.u.s.p. Przepisy te przewidują, że osoba taka ma prawo do występowania przed sądem w znanym przez nią języku i bezpłatnego korzystania z tłumacza. O przyznaniu tłumacza orzeka sąd właściwy do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji; wniosek o przyznanie tłumacza zgłoszony w toku sprawy rozpoznaje sąd tej instancji, w której sprawa się toczy. 28 O zdolności postulacyjnej patrz także W. Broniewicz, op. cit., s. 152-154; W. Siedlecki, Z. Świeboda, op. cit, s. 115-116. 3O Współuczestnictwo procesowe 215 O ograniczeniu zdolności postulacyjnej z przyczyn prawnych można mówić w zakresie, w którym przepisy k.p.c. ustanawiają tzw. bezwzględny przymus adwokacko-radcowski. Oznacza on, że pewne czynności procesowe strona lub uczestnik postępowania mogą dokonać tylko przez pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym. Regulację taką zawiera art. 871 § 1, który stanowi, że w postępowaniu przed Sądem Najwyższym obowiązuje zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych; zastępstwo to dotyczy także czynności procesowych związanych z postępowaniem przed Sądem Najwyższym, podejmowanych przed sądem niższej instancji. Zastępstwo przez adwokata lub radcę prawnego według art. 871 § 1 nie jest jednak obowiązkowe w postępowaniu o zwolnienie od kosztów sądowych oraz o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, jak również, gdy stroną, jej organem, jej przedstawicielem ustawowym lub pełnomocnikiem jest sędzia, prokurator, notariusz albo profesor lub doktor habilitowany nauk prawnych, a także gdy stroną, jej organem lub jej przedstawicielem ustawowym jest adwokat, radca prawny lub radca Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (art. 871 § 2). Jeżeli zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych jest obowiązkowe, w razie śmierci adwokata lub radcy prawnego, skreślenia z listy adwokatów lub radców prawnych, utraty możliwości wykonywania zawodu albo utraty zdolności procesowej, sąd zawiesza postępowanie z urzędu, wyznaczając odpowiedni termin do wskazania innego adwokata lub radcy prawnego, i po upływie tego terminu podejmuje postępowanie. Przepis art. 175 stosuje się odpowiednio (art. 1751). Rozdział 30 WSPÓŁUCZESTNICTWO PROCESOWE § 1. Uwagi ogólne To, że w każdym procesie cywilnym występują dwie strony i tylko dwie strony — powód i pozwany — nie jest równoznaczne z tym, aby występowały zawsze tylko dwa podmioty. Po każdej stronie procesu może występować więcej podmiotów. Należy bowiem mieć na uwadze, że skoro proces cywilny wynika zawsze z określonego stosunku materialnoprawnego, a w stosunkach tych może występować więcej podmiotów, to w razie dojścia do sporu wszystkie te podmioty m°gą brać w nim udział. Wielopodmiotowości stosunków materialnoprawnych prawa cywilnego i rodzinnego, a także innych stosunków materialnoprawnych Mogących leżeć u podstaw procesu, odpowiada wielopodmiotowość stron procesowych. Podmioty te jednak nie mogą występować w procesie w układach dowolnych, lecz muszą być uszeregowane w sposób odpowiadający ich powiązaniom materialnoprawnym, tak aby występowały po jednej lub po drugiej stronie w charakterze współpozwanych lub współpowodów. Na przykład, jeśli ktoś 216 IV. Podmioty postępowania cywilnego występuje z żądaniem dotyczącym nieruchomości należącej do kilku współwłaścicieli, powinien pozwać ich wszystkich. Najczęściej wielopodmiotowość strony procesowej wynika ze stosunku współwłasności, niepodzielności i solidarności zobowiązań. Także, gdy chodzi o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa albo o ukształtowanie stosunku prawnego, proces musi objąć wszystkie podmioty tego stosunku i dojść może w tych wypadkach do współuczestnictwa procesowego (np. gdy mąż matki występuje o zaprzeczenie ojcostwa, musi pozwać matkę i dziecko — art. 66 k.r.o.). Jednakże wielopodmiotowość w procesie może być także wynikiem tego, że spór powstaje na podłożu dwóch lub więcej stosunków prawnych powiązanych ze sobą, i jest wówczas celowe i uzasadnione, aby w ramach jednego procesu rozstrzygnięcie dotyczyło wszystkich spornych stosunków. Na przykład, wierzyciel chce dochodzić swej należności jednocześnie i solidarnie od swego dłużnika osobistego (np. z tytułu udzielonej mu pożyczki) i od jego poręczyciela. Zamiast wytaczać dwa odrębne procesy — jeden przeciwko dłużnikowi i drugi przeciwko poręczycielowi, wierzyciel może pozwać ich łącznie jednym powództwem, mimo iż w sytuacji tej inny stosunek materialnoprawny istnieje między wierzycielem a dłużnikiem, a inny między wierzycielem a poręczycielem; wspólny jest tu przedmiot sporu — świadczenie, którego domaga się powód, a które stanowi przedmiot jego roszczeń zarówno w stosunku do dłużnika, jak i poręczyciela. W omawianym wypadku wierzyciel nie musi jednak wytaczać powództwa przeciwko dłużnikowi i poręczycielowi jednocześnie, może najpierw pozwać dłużnika, a dopiero po bezskutecznej egzekucji dochodzić należności od jego poręczyciela. Wielopodmiotowość po stronie pozwanych jest więc w tej sytuacji fakultatywna. Te wypadki występowania po jednej lub drugiej stronie procesu (albo po obu stronach jednocześnie) kilku podmiotów nazywane są współuczestnictwem procesowym29. Współuczestnictwo po stronie powodowej nazywane jest współuczestnictwem czynnym, po stronie pozwanej współuczestnictwem biernym. Współuczestnictwo procesowe może istnieć od początku postępowania na skutek wniesienia powództwa przez kilku powodów lub przeciwko kilku pozwanym, może jednak powstać także w toku postępowania na skutek zmian podmiotowych w procesie. W związku z tym rozróżnia się współuczestnictwo pierwotne i następcze. To ostatnie może powstać w następujących wypadkach: a) gdy w miejsce zmarłej strony wejdzie kilku jej następców prawnych, b) gdy w miejsce strony, która zbyła przedmiot sporu, wejdzie kilku jego nabywców (art. 192 pkt 3), c) gdy do wzięcia udziału w sprawie w charakterze pozwanych sąd wezwie na wniosek powoda (art. 194 § 3) osoby przewidziane w art. 194 § 1 i 2 oraz 196 § 1 i 2, które omawiamy dalej (§ 4). 29 W k.p.c. użyte są terminy „współuczestnictwo w sporze" i „współuczestnictwo sporu", jednak w doktrynie i judykaturze przyjęte są powszechnie określenia „współuczestnictwo procesowe" i „współuczestnicy procesowi". g Współuczestnictwo procesowe 217 Prawo procesowe może ze względów celowości i ekonomii procesowej dopuścić współuczestnictwo procesowe i w innych jeszcze wypadkach niż wskazane poprzednio, tj. także wtedy, gdy nie uzasadnia go wielopodmiotowość stosunku materialnoprawnego lub powiązanie stosunków prawnych, na których podłożu powstaje spór. Zakres dopuszczalności współuczestnictwa procesowego w różnych systemach prawa procesowego jest różny; jedne dopuszczają współuczestnictwo jedynie w wypadkach, gdy uzasadnia to więź materialnoprawna między współuczestnikami, inne także w sytuacjach, gdy więzi takiej brak, ale celowe jest połączenie sporów wynikających z kilku stosunków prawnych w jednym procesie, jeśli tylko istnieje jakiś łącznik, choćby formalny, między spornymi stosunkami. Polskie prawo procesowe należy do tej drugiej grupy systemów i dopuszcza współuczestnictwo procesowe w bardzo szerokim zakresie. Podstawowe przepisy o współuczestnictwie procesowym zgrupowane są w k.p.c. w dziale zatytułowanym „Współuczestnictwo w sporze" (art. 72-74). Jednakże przepisy dotyczące współuczestnictwa procesowego znajdują się także w innych działach kodeksu (w szczególności art. 43 § 1, art. 75, 105, 141 § 1 i 2, 194-196 i 198, 378 § 2), które należy mieć na uwadze przy omawianiu tej instytucji. § 2. Współuczestnictwo procesowe materialne i formalne Tradycyjny podział współuczestnictwa procesowego polega na rozróżnieniu współuczestnictwa materialnego i współuczestnictwa formalnego. Podział ten przyjęty jest również w polskim prawie procesowym. W myśl art. 72 § 1 kilka osób może w jednej sprawie występować w roli powodów lub pozwanych, jeżeli przedmiot sporu stanowią: 1) prawa i obowiązki im wspólne lub oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej; 2) roszczenia lub zobowiązania jednego rodzaju, oparte na jednakowej podstawie faktycznej i prawnej, jeżeli ponadto właściwość sądu jest uzasadniona dla każdego z roszczeń lub zobowiązań z osobna, jako też dla wszystkich wspólnie. Pierwszy wypadek określony jest w tym przepisie jako współuczestnictwo materialne, drugi jako współuczestnictwo formalne. Określenia te mają zatem znaczenie terminów ustawowych. Jak wynika z przepisu, współuczestnictwo procesowe materialne może zaistnieć w dwóch sytuacjach: 1) jeśli prawa lub obowiązki współuczestników są im wspólne, 2) jeśli prawa lub obowiązki współuczestników są oparte na tej samej Podstawie faktycznej i prawnej. 218 IV. Podmioty postępowania cywilne Wspólność praw występuje z reguły po stronie powodów (np. dwóch współwłaścicieli nieruchomości dochodzi należności z tytułu czynszu za lokal), wspólność obowiązków z reguły po stronie pozwanych (np. wierzyciel dochodzi należności od dwóch dłużników solidarnych). Tożsamość podstawy musi wchodzić w grę jednocześnie co do podstawy faktycznej i podstawy prawnej, przy czym warunek wspólności praw lub obowiązków nie jest już wymagany. Na przykład wierzyciel spadkodawcy dochodzi od jego spadkobierców po podziale spadku długu spadkodawcy w częściach odpowiadających udziałom poszczególnych spadkobierców w spadku; podstawą faktyczną jest tu zaciągnięcie długu przez spadkodawcę i jego zgon oraz przejście jego praw i obowiązków na określonych spadkobierców, podstawą prawną — przepisy k.c. o odpowiedzialności spadkobierców. Współuczestnictwo materialne uwarunkowane więc jest zawsze więzią mate-rialnoprawną istniejącą między współuczestnikami oraz między każdym z nich a stroną przeciwną. Ma ono miejsce w sytuacjach wskazanych na wstępie — bądź wielopodmiotowości jednego stosunku prawnego, z którego spór wynika, bądź powiązania dwóch lub więcej stosunków prawnych, na których podłożu spór wynika. Zarówno w pierwszym, jak w drugim wypadku musi istnieć związek każdego ze współuczestników z przedmiotem sporu, który jest jeden (jak zwłaszcza świadczenie dochodzone przez stronę powodową od kilku pozwanych odpowiadających na tej samej lub na różnych podstawach prawnych). Współuczestnictwo formalne, znane raczej nielicznym ustawom procesowym, jest w świetle art. 72 § 1 pkt 2 uwarunkowane tym, aby przedmiot sporu stanowiły roszczenia lub zobowiązania jednego rodzaju, oparte na jednakowej podstawie faktycznej i prawnej. Wystarcza tu więc jednorodzajowość roszczeń lub zobowiązań oraz podobieństwo podstawy faktycznej i prawnej, na jakiej są one oparte, nie jest natomiast wymagana ich wspólność lub tożsamość podstawy faktycznej i prawnej. Współuczestnictwo formalne może wchodzić w rachubę np. gdy spółdzielnia budowlano-mieszkaniowa dochodzi jednym pozwem należności z tytułu opłat za świadczenia od kilkunastu członków lub gdy kilku poszkodowanych w jednym wypadku kolejowym dochodzi jednym pozwem odszkodowania od kolei. W tych sytuacjach mamy do czynienia w istocie z kilkoma odrębnymi procesami pomiędzy tym samym powodem a różnymi pozwanymi albo pomiędzy tym samym pozwanym a różnymi powodami, połączonymi w ramach jednej sprawy. Założeniem dopuszczalności i celowości takiej kumulacji roszczeń w jednym procesie jest domniemanie, że sprawy te nadają się do jednakowego rozstrzygnięcia, ponieważ wynikają z nich — wobec analogiczności podstawy faktycznej i prawnej — te same problemy faktyczne i prawne i może być przeprowadzone wspólne postępowanie dowodowe. Kumulacja ta może więc przynieść pewne korzyści z punktu widzenia ekonomii procesowej. Współuczestnictwo formalne procesowe jest nadto uwarunkowane wymogiem, aby właściwość sądu była uzasadniona dla każdego z roszczeń lub zobowiązań 0 Współuczestnictwo procesowe 219 osobna, jako też dla wszystkich wspólnie. Chodzi tu zarówno o właściwość miejscową, która musi być uzasadniona dla każdego pozwanego z osobna fart. 43 § 1 me ma tu wiec zastosowania), jak i o właściwość rzeczową, która musi być uzasadniona dla każdego pozwanego z osobna, jak i dla wszystkich łącznie. § 3. Współuczestnictwo procesowe konieczne i jednolite Kodeks postępowania cywilnego wyodrębnia nadto dwa dalsze rodzaje współuczestnictwa procesowego: współuczestnictwo konieczne (art. 72 § 2) i współuczestnictwo jednolite (art. 73 § 2). Oba te rodzaje współuczestnictwa stanowią kwalifikowane wypadki współuczestnictwa materialnego. Nie wchodzą one w grę przy współuczestnictwie formalnym. I. Jako współuczestnictwo konieczne kodeks określa sytuacje, gdy przeciwko kilku osobom sprawa może toczyć się tylko łącznie (art. 72 § 2). Z określenia tego mogłoby wynikać, że współuczestnictwo konieczne może mieć miejsce tylko po stronie pozwanej, skoro tylko na ten wypadek wskazuje cytowany przepis. Jednakże w innym przepisie (art. 195 § 1) kodeks bierze pod uwagę sytuacje, gdy nie występują w charakterze powodów lub pozwanych wszystkie osoby, których łączny udział w sprawie jest konieczny, a zatem dopuszcza możliwość występowania współuczestnictwa koniecznego po obu stronach. Należy jednak stwierdzić, że wypadki współuczestnictwa koniecznego czynnego są nader rzadkie w praktyce, a nawet wchodzą w grę zupełnie wyjątkowo, podczas gdy wypadki współuczestnictwa koniecznego biernego zdarzają się w praktyce o wiele częściej. O tym, kiedy może mieć miejsce sytuacja, gdy w charakterze powodów lub pozwanych muszą występować wszystkie osoby, których łączny udział w procesie jest konieczny, czyli kiedy sprawa może się toczyć tylko w imieniu wszystkich osób uprawnionych lub przeciwko kilku osobom łącznie, decydują przepisy prawa materialnego. Chodzi tu bowiem o przypadki legitymacji procesowej łącznej (zob. rozdział 28), ta zaś zależy od stosunku materialnoprawnego łączącego podmioty, przeciwko którym lub na rzecz których proces ma być wytoczony. Sytuacje, na których tle może powstać współuczestnictwo konieczne, wynikają najczęściej ze stosunków prawa rodzinnego, rzeczowego, zobowiązaniowego, a także na tle stosunków prawa autorskiego i własności przemysłowej. Na Przykład, jeśli mąż matki występuje o zaprzeczenie ojcostwa, musi pozwać matkę 1 dziecko (art. 66 k.r.o.); jeśli wspólnik żąda rozwiązania spółki przez sąd, musi Pozwać wszystkich wspólników (art. 874 k.c); jeśli czyjeś prawa autorskie zostają naruszone przez dwóch współautorów innego utworu, pokrzywdzony autor powinien pozwać o zaniechanie naruszenia jego praw i o inne roszczenia obu Współautorów tego utworu. Współuczestnictwo powodów w sprawie wykluczenia Wspólnika ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (art. 266 k.s.h.) jest 220 IV. Podmioty postępowania cywilnego koniecznym i jednolitym (wyrok Sądu Najwyższego z 19 marca 1997 r., II CKJSf 31/9730; zob. ponadto przykłady legitymacji łącznej w rozdziale 28). Współuczestnictwo procesowe konieczne ma zawsze miejsce, gdy prokurator albo osoba trzecia występuje o ustalenie istnienia lub nieistnienia albo o ukształtowanie stosunku prawnego łączącego inne osoby (art. 57, 189, 447, 448, 454 § 2, 3, 4 k.p.c; art. 2, 13 § 2, art. 14 § 2 k.r.o.). Ma tu miejsce współuczestnictwo konieczne bierne. Zdarzyć się może, że gdy stroną powodową jest przedsiębiorca, a sprawa może się toczyć tylko przeciwko kilku podmiotom łącznie, jednym z tych podmiotów jest drugi przedsiębiorca. Powstaje wówczas problem, czy sprawa taka może się toczyć w postępowaniu zwykłym procesowym łącznie przeciwko wszystkim tym podmiotom, czy też sprawa pomiędzy tymi podmiotami powinna być przekazana do postępowania odrębnego na podstawie art. 201 k.p.c. Przepis art. 72 § 2 przesądza tę kwestię na rzecz postępowania procesowego zwykłego, stanowiąc, że w omawianym wypadku współuczestnictwo procesowe jest dopuszczalne. Jakie skutki powoduje brak w zakresie współuczestnictwa koniecznego czynnego lub biernego (tj. nie wy stąpienia w charakterze powoda lub niezapozwania jednego ze współuczestników koniecznych)? Zagadnienie poruszono częściowo już w rozdziale o legitymacji procesowej. Brak ten powinien być usunięty przez sąd z urzędu. Stosownie do art. 195 § 1, jeżeli okaże się, że nie występują w charakterze powodów lub pozwanych wszystkie osoby, których łączny udział w sprawie jest konieczny, sąd wezwie stronę powodową, aby oznaczyła w wyznaczonym terminie osoby niebiorące udziału w taki sposób, by ich wezwanie lub zawiadomienie było możliwe, a w razie potrzeby, aby wystąpiła z wnioskiem o ustanowienie kuratora. Następnie, stosownie do art. 195 § 2, sąd wezwie osoby niezapozwane do wzięcia udziału w sprawie w charakterze pozwanych. Osoby, których udział w sprawie w charakterze powodów jest konieczny, sąd zawiadomi o toczącym się procesie. Osoby te mogą w ciągu dwóch tygodni od doręczenia zawiadomienia przystąpić do sprawy w charakterze powodów. Jeśli osoby te nie przystąpią do sprawy, będzie musiało nastąpić oddalenie powództwa z braku legitymacji procesowej łącznej (czynnej). Zatem brak w zakresie współuczestnictwa koniecznego może być zawsze konwalidowany, gdy chodzi o współuczestnictwo bierne, natomiast jego konwalidacja przy współudziale czynnym zależy od zachowania się osób, które powinny występować w charakterze współuczestników koniecznych. II. Współuczestnictwo jednolite zachodzi wówczas, jak określa to art. 73 § 2, gdy z istoty spornego stosunku prawnego lub z przepisu ustawy wynika, że wyrok ma dotyczyć niepodzielnie wszystkich współuczestników. Sformułowanie to oznacza, że wyrok musi być w pełni taki sam, tzn. zawierać identyczne rozstrzygnięcia w stosunku do wszystkich współuczestników (nie może np- OSP 1997, nr 11, poz. 208 z glosą J. Kozaka. q Współuczestnictwo procesowe 221 uwzględniać powództwa w stosunku do niektórych pozwanych, a oddalać go w stosunku do pozostałych). Rozbieżność rozstrzygnięcia stanowiłaby wewnętrzną sprzeczność wyroku i nie dałaby się pogodzić ani z istotą spornego stosunku prawnego, ani z zasadami logiki. Współuczestnictwo jednolite z istoty spornego stosunku prawnego najczęściej wchodzi w rachubę w wypadkach praw i zobowiązań niepodzielnych oraz stosunków prawa rodzinnego. Na przykład, gdy właściciel nieruchomości występuje przeciwko dwóm współwłaścicielom sąsiedniej nieruchomości o zniesienie służebności (art. 294 k.c), wyrok musi być jednakowy wobec obu pozwanych, tj. musi być albo uwzględniający powództwo, albo oddalający je, gdyż nie dałoby się pogodzić z istotą współwłasności i służebności gruntowej ani z logiką, aby wyrok uwzględniał powództwo wobec jednego z pozwanych, a oddalał je wobec drugiego. Podobnie w sprawie powództwa prokuratura albo osoby trzeciej o unieważnienie małżeństwa (art. 13 § 2 i art. 14 § 2 k.r.o.), wyrok musi być jednakowy w stosunku do obu pozwanych małżonków, gdyż byłoby nielogiczne i sprzeczne z istotą małżeństwa, gdyby sąd uznał małżeństwo za nieważne w stosunku do jednego z małżonków i za ważne w stosunku do drugiego. Natomiast solidarność zobowiązań z reguły nie uzasadnia jednolitości współuczestnictwa, gdyż w pewnych sytuacjach możliwe jest zasądzenie dochodzonej należności od jednego dłużnika solidarnego i oddalenie powództwa wobec drugiego na podstawie zarzutów, które dotyczą tylko tego ostatniego. Współuczestnictwo jednolite może niekiedy wynikać z przepisu ustawy, gdy ten stanowi, że wyrok ma odnieść niepodzielny skutek wobec współuczestników. Przykładem może być tu wytoczenie powództwa przez grupę członków spółdzielni zaskarżających uchwałę walnego zgromadzenia; ponieważ w myśl art. 42 § 9 prawa spółdzielczego orzeczenie sądu ustalające nieistnienie albo nieważność uchwały walnego zgromadzenia bądź uchylające uchwałę ma moc prawną względem wszystkich członków spółdzielni, przeto współuczestnictwo procesowe po stronie powodów ma charakter jednolity. Istota współuczestnictwa jednolitego polega na tym, że sprawę traktuje się jako jedną i niepodzielną wobec wszystkich współuczestników. Znajduje to wyraz w tym, że wbrew ogólnej zasadzie, iż każdy współuczestnik działa w imieniu własnym (art. 73 § 1) — czynności procesowe poszczególnych współuczestników Jednolitych są skuteczne wobec wszystkich współuczestników; np. zgłoszenie Przez jednego współuczestnika zarzutu formalnego lub materialnego prowadzącego do odrzucenia pozwu lub oddalenia powództwa są skuteczne wobec pozostałych Współuczestników albo wniesienie środka odwoławczego przez jednego współuczestnika spowoduje rozpoznanie tego środka przez sąd II instancji wobec Wszystkich współuczestników. Z istoty współuczestnictwa jednolitego wynika nadto, że akty dyspozycji materialnej nie mogą być dokonywane przez poszczegól-nych współuczestników, lecz tylko łącznie przez nich wszystkich. W myśl art. 73 S 2, do zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia lub uznania powództwa potrzeba zgody wszystkich współuczestników. 222 IV. Podmioty postępowania cywilu 'ego III. Jeśli chodzi o wzajemny stosunek współuczestnictwa koniecznego i jednolitego, to analiza wypadków współuczestnictwa koniecznego wykazuje, że współuczestnictwo to w zasadzie zawsze jest jednocześnie współuczestnictwem jednolitym31. Natomiast zakresy obu współuczestnictw nie pokrywają się w sytuacji odwrotnej, tj. nie w każdym wypadku współuczestnictwa jednolitego musi być ono jednocześnie współuczestnictwem koniecznym. Współuczestnictwo jednolite może bowiem wchodzić w grę także wówczas, gdy ma ono charakter fakultatywny i dochodzi do skutku w wyniku legitymacji grupowej (jak na przykład współuczestnictwo powodów w sprawie o uchylenie uchwały walnego zgromadzenia spółdzielni). Jeżeli współuczestnictwo jednolite ma zarazem charakter współuczestnictwa koniecznego, to należy przyjąć, że cofnięcie pozwu nie może nastąpić bez zgody wszystkich współuczestników jednolitych (w wypadku współuczestnictwa czynnego), gdyż wniesienie pozwu, czyli wystąpienie do sądu z żądaniem ochrony prawnej, stanowi nie tylko czynność procesową, lecz akt dyspozycji materialnej, którego nie może niweczyć czynność jednego ze współuczestników. Natomiast cofnięcie pozwu przez jednego współuczestnika może być skuteczne (ale tylko wobec tego współuczestnika) w tych wypadkach, gdy legitymacja procesowa współuczestników ma charakter grupowy, a nie łączny i w konsekwencji współuczestnictwo nie ma charakteru współuczestnictwa koniecznego (np. we wskazanym wypadku powództwo kilku członków spółdzielni o uchylenie uchwały walnego zgromadzenia). § 4. Inne wypadki współuczestnictwa procesowego. Współuczestnictwo konkurencyjne Jakkolwiek w przepisach art. 72-74 wyraźnie wyodrębnione zostały omówione wyżej rodzaje współuczestnictwa, a więc współuczestnictwo: materialne, formalne, konieczne i jednolite, to jednak na podstawie innych przepisów k.p.c. można wyodrębnić jeszcze dalsze rodzaje współuczestnictwa. Wchodzą one w grę w związku ze zmianami podmiotowymi w procesie oraz z instytucją interwencji głównej. Stosownie do art. 194 § 1 i 2, jeżeli okaże się, że powództwo nie zostało wniesione przeciwko osobie, która powinna być w sprawie stroną pozwaną, sąd na 0 Współuczestnictwo procesowe 223 31 Niektórzy autorzy uważają, że współuczestnictwo konieczne może nie mieć charakteru współuczestnictwa jednolitego, i wskazują, że ma to miejsce np. w sprawie opartej na art. 841 § 2, tj. gdy osoba trzecia pozywa wierzyciela egzekwującego, a zarazem dłużnika, o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji. Jednakże i w tym wypadku współuczestnictwo ma charakter jednolity, gdyż wyrok uznający prawa powoda do spornego przedmiotu i zwalniający przedmiot ten spod zajęcia będzie skuteczny jednakowo zarówno wobec wierzyciela, jak: wobec dłużnika. i wniosek powoda lub pozwanego wezwie tę osobę do wzięcia udziału w sprawie. Osoba wezwana do wzięcia udziału w sprawie w charakterze pozwanego może za zgodą obu stron wstąpić w miejsce pozwanego, który wówczas będzie zwolniony od udziału w sprawie. Jeżeli jednak obie strony nie wyrażą zgody na wstąpienie do sprawy osoby wezwanej w miejsce pozwanego albo ona sama nie wyrazi na to zgody, wówczas osoba ta występować będzie w procesie w charakterze pozwanego obok dotychczasowego pozwanego, który nadal pozostanie w tym procesie. W rezultacie po stronie pozwanej występować będą obok siebie dwie osoby, których interesy będą ze sobą sprzeczne i które będą się bronić (a w każdym razie mogą się bronić) przeciwko żądaniu powoda — poza innymi zarzutami — zarzutem braku legitymacji biernej i dopiero sąd w wyroku rozstrzyganie, która z nich jest odpowiedzialna wobec powoda lub z innych względów powinna być stroną pozwaną, a której nie służy legitymacja procesowa bierna. Podobnie w odwrotnej sytuacji, jeżeli okaże się, że powództwo zostało wniesione nie przez osobę, która powinna występować w sprawie w charakterze powoda, sąd na wniosek powoda zawiadomi o toczącym się procesie osobę przez niego wskazaną. Osoba ta może w ciągu dwóch tygodni od doręczenia zawiadomienia wstąpić do sprawy w charakterze powoda. Osoba zawiadomiona, która zgłosiła przystąpienie do sprawy w charakterze powoda, może za zgodą obu stron wstąpić na miejsce strony powodowej, która wówczas będzie od udziału w sprawie zwolniona (art. 196 § 1 i 2). Jeśli jednak strony nie wyrażą zgody na wejście do sprawy osoby zawiadomionej na miejsce powoda, a ona sama zgłosi przystąpienie do sprawy, wówczas osoba ta będzie występować w procesie obok dotychczasowego powoda i dopiero sąd w wyroku rozstrzygnie, której z tych dwóch osób służy dochodzone roszczenie lub inne uprawnienie, a która nie ma legitymacji procesowej czynnej. W stosunku do tej ostatniej osoby sąd oddali powództwo. W sytuacjach omówionych powyżej powstaje więc albo następstwo procesowe, jeśli osoba wezwana lub zawiadomiona wejdzie do sprawy na miejsce pozwanego lub powoda za zgodą obu stron (zob. rozdział 31 o następstwie procesowym), albo współuczestnictwo procesowe. Jest to współuczestnictwo szczególnego rodzaju, które nie jest ani materialnym, ani formalnym, sytuacje bowiem wynikające z art. 194 § 1 i 2 i art. 196 § 1 i 2 nie mieszczą się w hipotezach przewidzianych w art. 72 § 1 pkt 1 i 2. W literaturze początkowo były wyrażane wątpliwości, czy wypadki te można zaliczać do współuczestnictwa, ale obecnie traktuje się je jako szczególny rodzaj współuczestnictwa, określanego jako „współuczestnictwo nienazwane" albo „konkurencyjne"32. Ta ostatnia nazwa wydaje się być właściwsza, Jest bowiem adekwatna do sytuacji wynikających na tle cytowanych przepisów. "_ sytuacjach tych bowiem występuje swoista „konkurencja" negatywna legitymacji procesowej biernej bądź czynnej osób występujących w procesie obok siebie po Jednej stronie, które reprezentują własne prawa i działają na swoją rzecz i w swoim in. M. Jędrzejewska, Współuczestnictwo procesowe (istota, zakres, rodzaje), Warszawa 1975, s. 226 224 IV. Podmioty postępowania cywilnego imieniu. Jest więc spełniony podstawowy warunek współuczestnictwa, tj. występowania obok siebie w roli powodów lub pozwanych kilku osób. Gdy jednak przy współuczestnictwie materialnym występują obok siebie osoby, których legitymacja procesowa jest albo łączna, albo grupowa, a przy współuczestnictwie formalnym osoby, których legitymacje mają charakter indywidualny, ale są niejako równoległe i jednokierunkowe, to w sytuacjach wynikających z art. 194 § l5 2 i art. 196 § 2 występują obok siebie dwie osoby, z których tylko jednej przysługuje legitymacja procesowa, a druga jej nie posiada i jest spór o to, której z nich ta legitymacja przysługuje. Szczególny rodzaj współuczestnictwa wynika też w wypadku interwencji głównej, gdy osoba trzecia występuje z powództwem przeciwko obu stronom toczącego się procesu o rzecz lub o prawo, o które toczy się spór między tymi stronami (o interwencji głównej zob. rozdział 32 § 3). W tej sytuacji powód i pozwany z pierwotnego procesu stają się współpozwanymi w procesie interwencyjnym. Powstaje więc między nimi współuczestnictwo procesowe, które również nie jest ani współuczestnictwem materialnym, ani formalnym, gdyż nie wypełnia hipotez art. 72 § 1 pkt 1 i 2. Współuczestnictwo to można również zaliczyć do współuczestnictwa „konkurencyjnego", ponieważ jego założeniem jest konkurencja negatywna uprawnień stron pierwotnego procesu do przedmiotu sporu (z którymi konkuruje nadto roszczenie interwenienta głównego). § 5. Stosunki między współuczestnikami Jak układają się w procesie stosunki między współuczestnikami? W zasadzie każdy z nich działa w imieniu własnym (art. 73 § 1) i może samodzielnie popierać sprawę (art. 74). Oznacza to, że w zasadzie czynności procesowe poszczególnych współuczestników są skuteczne tylko wobec nich samych i nie wywierają skutków wobec innych współuczestników, podobnie jak niedokonanie czynności procesowej może szkodzić tylko współuczestnikowi, który się go dopuścił. Od tej zasady są pewne wyjątki. Po pierwsze, jak już była mowa, przy współuczestnictwie jednolitym czynności procesowe współuczestników działających są skuteczne wobec niedziałających (art. 73 § 2). Po wtóre, przy współuczestnictwie materialnym (niejednolitym), wniesienie apelacji przez jednego współuczestnika od wyroku niekorzystnego także dla innych współuczestników może wywrzeć skutek również na ich korzyść. W myśl bowiem art. 378 § 2 sąd II instancji może z urzędu rozpoznać sprawę na rzecz współuczestników, którzy wyroku nie zaskarżyli, gdy będące przedmiotem zaskarżenia prawa lub obowiązki są wspólne także dla tych współuczestników. Zmiana lub uchylenie wyroku na korzyść współuczestników, którzy wyroku nie zaskarżyli, może nastąpić wówczas, gdy te same motywy przemawiają za jego zmianą lub uchyleniem wobec wszystkich współuczestników i gdy rozbieżność rozstrzygnięcia sprawy wobec poszczególnych współuczestników byłaby sprzeczna z przepisami prawa materialnego i naruszała poczucie słuszności. Q y/spółuczestnictwo procesowe 225 Na posiedzenia sądowe wzywa się wszystkich współuczestników, chyba że sprawa co do niektórych z nich jest już zakończona (art. 74). Jeśli jeden ze współpozwanych nje stawi się na rozprawę, może przeciwko niemu zapaść wyrok zaoczny (będzie to wyrok częściowy), z wyjątkiem wypadku współuczestnictwa jednolitego; w tym wypadku stawienie się choćby jednego z współpozwanych i podjęcie przez niego obrony odnosi skutki wobec pozostałych. Współuczestnicy mogą ustanowić wspólnego pełnomocnika, jeśli nie zachodzi między nimi kolizja interesów. Jeśli chodzi o koszty procesu w wypadku współuczestnictwa, to stosownie do art. 105 § 1 i 2, współuczestnicy sporu zwracają koszty procesu w częściach równych. Sąd może jednak nakazać zwrot kosztów odpowiednio do udziału każdego ze współuczestników w sprawie, jeśli pod tym względem zachodzą znaczne różnice. Na współuczestników sporu odpowiadających solidarnie co do istoty sprawy sąd włoży solidarny obowiązek zwrotu kosztów. Za koszty wynikłe z czynności procesowych, podjętych przez poszczególnych współuczestników wyłącznie we własnym interesie, inni współuczestnicy nie odpowiadają. Współuczestnik sporu, niebędący współuczestnikiem jednolitym, może być świadkiem co do faktów dotyczących innego współuczestnika (art. 260), natomiast współuczestnicy jednolici nie mogą być świadkami (art. 259 pkt 4). Szczególna sytuacja procesowa istnieje między prokuratorem, który wytoczy powództwo na rzecz oznaczonej osoby, a tą osobą, jeśli przystąpi ona do sprawy w charakterze powoda. Stosownie do art. 56 § 1 w takiej sytuacji do udziału prokuratora stosuje się odpowiednio przepisy o współuczestnictwie jednolitym. Odpowiednio a nie wprost, ponieważ pomiędzy prokuratorem a osobą, na rzecz której wytoczył on powództwo, nie zachodzi stosunek współuczestnictwa. Współuczestnicy procesowi (zarówno osoby będące zarazem stroną w znaczeniu materialnym i w znaczeniu formalnym, jak i osoby będące stroną tylko w znaczeniu formalnym, np. kuratorzy) muszą mieć samodzielną pozycję wobec przedmiotu sporu, którego rozstrzygnięcie sądu będzie dotyczyć i dlatego to rozstrzygnięcie musi odnosić się do sfery prawnej reprezentowanej przez każdego ze współuczestników. W przypadku prokuratora (a także podmiotów omówionych w rozdziale 34 występujących z powództwem na rzecz oznaczonej osoby) jego udział i udział osoby, na której rzecz wytoczył on powództwo, związane są z jednym i tym samym przedmiotem procesu, jednakże rozstrzygnięcie sądu będzie odnosiło się tylko do sfery prawnej osoby, na rzecz której powództwo zostało wytoczone. Sytuacja ta różni się więc od sytuacji, gdy sąd rozstrzyga sprawę w stosunku do Poszczególnych współuczestników, gdyż rozstrzygnięcie sądu o żądaniu zgłoszonym przez prokuratora (lub inne podmioty omówione w rozdziale 34) pokrywa się z rozstrzygnięciem o żądaniu samej strony. Nie można więc mówić o współuczestnictwie prokuratora (lub podmiotów wymienionych ostatnio) i osoby, na której rzecz powództwo zostało wytoczone i która wstąpiła do sprawy w charakterze Powoda. 226 IV. Podmioty postępowania cywilnego Rozdział 31 NASTĘPSTWO PROCESOWE I INNE ZMIANY PODMIOTOWE W PROCESIE § 1. Pojęcie i rodzaje następstwa procesowego W toku sądowego postępowania cywilnego mogą wystąpić różne zmiany podmiotowe, czyli zmiany w składzie stron i uczestników postępowania. Zmiany te mogą być skutkiem nie tylko omówionych już częściowo wypadków śmierci strony lub uczestnika albo likwidacji w toku postępowania osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej będącej stroną lub uczestnikiem postępowania. W procesie zmiany te mogą być także wynikiem zmian w stosunkach materialnoprawnych, z jakich proces wynika, w szczególności przejście w toku procesu praw lub obowiązków strony na inną osobę może prowadzić, i z reguły prowadzi, do zmiany w osobach stron. To samo może dotyczyć postępowania egzekucyjnego. Ponadto, prawo procesowe dopuszcza — jak już o tym wzmiankowano — zmiany w osobach stron procesowych w wypadkach, gdy biorą udział w procesie osoby niemające legitymacji procesowej (czynnej lub biernej), a powinny brać w nim udział inne osoby. Ma to na celu uniknięcie potrzeby oddalenia powództwa i wytaczania nowego powództwa przeciwko innej osobie. Wreszcie wyjątkowo prawo procesowe dopuszcza wejście na miejsce strony innej osoby, mimo iż nie nastąpiły żadne zmiany w stosunku materialnoprawnym, z którego proces wynika, ani też nie ma miejsca brak legitymacji procesowej (wejście interwenienta ubocznego na miejsce strony). Sytuacje, w których na miejsce strony lub uczestnika postępowania wchodzi inna osoba, a pierwotna strona lub uczestnik występuje z postępowania, nazywane są następstwem procesowym. Następstwo procesowe ma szczególne znaczenie w procesie, w którym ma miejsce ściśle określony i stały układ stron. W postępowaniu nieprocesowym, w którym uczestnikiem może być każda zainteresowana osoba, następstwo procesowe wchodzi w grę tylko w razie śmierci uczestnika postępowania (lub likwidacji osoby prawnej albo innej jednostki organizacyjnej będącej uczestnikiem), gdyż w innych sytuacjach, związanych ze zmianą stosunków prawnych, osoby zainteresowane, których może dotyczyć wynik postępowania, mogą zawsze wejść do postępowania i brać w nim udział jako samodzielni uczestnicy. Aby można było mówić o następstwie procesowym, wejście nowej osoby do postępowania musi być dokonane na miejsce strony lub uczestnika. Wejście do postępowania nowej osoby, która działać będzie obok dotychczasowej strony lub uczestnika, nie stanowi następstwa procesowego. Następca procesowy wchodzi w sytuację procesową swego poprzednika, a więc jest związany jego dotychczasowymi czynnościami procesowymi, jak również czynnościami podejmowany- 7. Następstwo procesowe i inne zmiany podmiotowe w procesie 227 ffli przez stronę przeciwną przeciwko poprzednikowi i nie może podejmować czynności, w szczególności zgłaszać zarzutów, które są już niedopuszczalne ze względu na stan sprawy. Wypadki następstwa procesowego można sklasyfikować według kilku kryteriów. Najistotniejsze jest rozróżnienie wypadków, w których następstwo procesowe jest wynikiem następstwa prawnego, a więc rezultatem zmian zaszłych w osobach podmiotów stosunku prawnego, z jakiego sprawa wynika, oraz wypadków, w których nie wiąże się ono z następstwem prawnym i ma charakter czysto procesowy. Następstwo procesowe jako rezultat następstwa prawnego może być skutkiem bądź śmierci osoby fizycznej lub likwidacji osoby prawnej albo innej jednostki organizacyjnej będącej stroną lub uczestnikiem postępowania (successio mortis causa), bądź też może być wynikiem czynności prawnej, dotyczącej przedmiotu sporu (successio inter vivos). Następstwo procesowe może mieć charakter ogólny lub szczególny. Pierwsze ma miejsce, gdy następca prawny strony lub uczestnika, w wyniku przejścia na niego ogółu praw i obowiązków zmarłego (lub zlikwidowanej osoby prawnej albo innej jednostki organizacyjnej), nabywa legitymację do wejścia na miejsce strony lub uczestnika we wszelkich toczących się w chwili otwarcia następstwa prawnego procesach lub innych postępowaniach. Następstwo procesowe ogólne może powstać tylko mortis causa. Natomiast następstwo o charakterze szczególnym zarówno mortis causa, jak inter vivos — np. gdy właściciel nieruchomości, której dotyczy proces, sprzeda ją albo daruje osobie trzeciej w czasie trwania procesu albo gdy powód dokona cesji na osobę trzecią wierzytelności dochodzonej w procesie, albo wreszcie, gdy strona zmarła w toku procesu zapisze w testamencie nieruchomość, której dotyczy proces, jakiejś osobie. W tych wypadkach nabywca, cesjonariusz lub zapisobierca mogą stać się następcami procesowymi strony i wejść do procesu, ale tylko tego, który dotyczy danej rzeczy lub prawa. Nie zawsze jednak może dojść do następstwa procesowego. W pewnych wypadkach, gdy proces dotyczy praw ściśle osobistych, które gasną ze śmiercią osoby uprawnionej, albo ściśle osobistej sytuacji jednej ze stron, jakiej zmiana po śmierci tej osoby jest niemożliwa, proces staje się bezprzedmiotowy i nie może być Prowadzony, mimo iż istnieją następcy prawni (ogólni) zmarłej strony. Zatem, w myśl art. 446 postępowanie w sprawie o rozwód umarza się w razie śmierci jednego z małżonków, co jest konsekwencją tego, że małżeństwo ustaje z chwilą śmierci małżonka, a więc żądanie jego rozwiązania staje się bezprzedmiotowe. przepis ten dotyczy także umorzenia postępowania w sprawie o separację. Inną jest rzeczą, że ze względu na konsekwencje, jakie w zakresie dziedziczenia między rnałżonkami może wywrzeć wina w spowodowaniu rozkładu pożycia, art. 940 k.c. dopuszcza powództwo spadkobierców zmarłego małżonka o wyłączenie drugiego Małżonka od dziedziczenia, jeśli spadkodawca wystąpił o rozwód lub separację z winy drugiego małżonka, a żądanie to było uzasadnione. Również w sprawie 228 IV. Podmioty postępowania cywilnego o zaprzeczenie ojcostwa lub o unieważnienie uznania dziecka postępowanie umarza się w razie śmierci dziecka (art. 456 § 3), co jest konsekwencją tego, że p0 śmierci dziecka zaprzeczenie ojcostwa i unieważnienie uznania nie jest tu możliwe (art. 71 i 83 k.r.o.). § 2. Następstwo procesowe wynikające z następstwa prawnego Wypadki następstwa procesowego będącego rezultatem następstwa prawnego uregulowane są w k.p.c. w sposób następujący: I. Następstwo procesowe mortis causa. Jak już wspomniano, w razie śmierci strony sąd zawiesza z urzędu postępowanie i to ze skutkiem od chwili jej zgonu, niezależnie od tego, kiedy sąd dowiedział się o tym fakcie i wydał postanowienie o zawieszeniu postępowania. Nie dotyczy to jedynie wypadków wskazanych, kiedy wskutek śmierci strony postępowanie się umarza. Zawieszenie postępowania następuje także wtedy, gdy z mocy przepisów szczególnych po śmierci strony postępowanie nie może toczyć się z udziałem jej następców prawnych, lecz jego kontynuacja jest możliwa tylko z udziałem kuratora (w sprawach o unieważnienie małżeństwa w razie śmierci pozwanego — art. 450 § 1 i 3, w sprawach o pochodzenie w razie śmierci mężczyzny, o którego ojcostwo chodzi oraz w sprawach o rozwiązanie przysposobienia w razie śmierci przysposabiającego — art. 456 § 2). Sąd podejmuje postępowanie z urzędu z chwilą zgłoszenia się lub wskazania następców prawnych zmarłego albo ustanowienia we właściwej drodze kuratora spadku (art. 180 § 1 pkt 1). Jeśli spadkobiercy (lub zapisobiercy) zmarłego nie zgłoszą się sami, może wskazać ich strona przeciwna, współuczestnik, interwenient uboczny lub prokurator. Sąd Najwyższy przyjął w jednym ze swych orzeczeń, że również sąd z urzędu może ustalić, kto jest następcą prawnym zmarłej strony, jeśli dane co do tego może uzyskać z materiału sprawy. Judykatura przyjęła też, iż spadkobierca zgłaszający się jako następca prawny zmarłej strony nie musi legitymować się postanowieniem sądu spadkowego o stwierdzeniu nabycia spadku, przewidzianym w art. 1025 k.c. i 669. Sąd dopuści każdego, kto zgłasza się jako następca prawny zmarłej strony, ale o tym, czy rzeczywiście następcy procesowemu służą prawa spadkowe lub ciążą na nim zobowiązania spadkodawcy, sąd rozstrzygnie w orzeczeniu końcowym o istocie sprawy, czyli w wyroku. Tryb przewidziany w art. 180 § 1 pkt 1 dotyczy zgłoszenia się lub wskazania zarówno spadkobierców jako następców ogólnych, jak i zapisobierców jako następców szczególnych zmarłej strony. W sprawie o unieważnienie małżeństwa zakreślony jest termin sześciu miesięcy na zgłoszenie się spadkobierców po zawieszeniu postępowania wskutek śmierci powoda; w razie niezgłoszenia się ich w tym terminie postępowanie ulega umorzeniu. 31. Następstwo procesowe i inne zmiany podmiotowe w procesie 229 Podobny tryb postępowania przyjęty jest, gdy strona niebędąca osobą fizyczną traci zdolność sądową w toku postępowania, a więc gdy osoba prawna lub jednostka organizacyjna ulega likwidacji. Postępowanie w tym wypadku zawiesza się (art. 174 § 1 pkt 1) i podejmuje się je, gdy zgłosi się inna jednostka organizacyjna jako następca prawny takiej strony; postępowanie umarza się w razie stwierdzenia braku następcy prawnego strony, która utraciła zdolność sądową (art. 182 § 1). Stosownie do art. 13 § 2 tryb zawieszenia i podjęcia postępowania przewidziany w art. 174 § 1 pkt 1 i art. 180 § 1 pkt 1 ma zastosowanie także w razie śmierci uczestnika postępowania nieprocesowego. W postępowaniu egzekucyjnym, stosownie do art. 819, organ egzekucyjny zawiesza postępowanie z urzędu w razie śmierci wierzyciela lub dłużnika; postępowanie podejmuje się z udziałem spadkobierców zmarłego, z tym że, jeżeli spadkobiercy dłużnika nie objęli spadku albo nie są znani, a nie ma kuratora spadku, sąd na wniosek wierzyciela ustanowi dla nich kuratora. II. Następstwo procesowe inter vivos. W razie zbycia w toku sprawy rzeczy lub prawa objętych sporem (w drodze sprzedaży, darowizny, cesji, zamiany) nabywca może wejść do procesu na miejsce zbywcy za zezwoleniem strony przeciwnej i to także wówczas, gdy należy do osób, których udział w sprawie uzasadniałby jej rozpoznanie przez sąd gospodarczy (art. 192 pkt 3). Ponieważ postępowanie zwykłe staje się już nieodpowiednie, należy rozpoznać sprawę w postępowaniu właściwym, tzn. w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych, a jeżeli dany sąd, w związku ze zmianą postępowania, stał się niewłaściwy rzeczowo, przekaże on ją sądowi właściwemu (art. 201). Warunkiem następstwa procesowego w tych wypadkach jest zgoda strony przeciwnej; w razie jej braku zbycie rzeczy lub prawa nie ma wpływu na bieg sprawy, która toczy się nadal z udziałem zbywcy, tak jakby żadne zmiany w sytuacji prawnej nie nastąpiły. Jednakże w takim wypadku przejście praw powoda lub obowiązków pozwanego na nabywcę będzie uwidocznione w tytule wykonawczym, który zgodnie z art. 788 § 1 zostanie wydany z uwzględnieniem tych zmian zaszłych w toku sprawy lub po jej zakończeniu (po powstaniu tytułu egzekucyjnego). § 3. Następstwo procesowe niewynikające z następstwa prawnego Następstwo procesowe niezwiązane z następstwem prawnym, a więc mające czysto procesowy charakter, może wystąpić w świetle przepisów k.p.c. w następujących przypadkach: 1- W myśl art. 83 za zgodą obu stron interwenient uboczny może WeJść na miejsce strony, do której przystąpił. Wypadek ten omówiony jest w rozdziale 32 § 1. 230 IV. Podmioty postępowania cywilnego 37 Następstwo procesowe i inne zmiany podmiotowe w procesie 231 2. Dalsze wypadki następstwa procesowego mogą mieć miejsce w razie zmian podmiotowych w procesie, związanych z pozwaniem osoby niemającej legitymacji procesowej biernej albo wystąpieniem z powództwem przez osobę, której nie służy legitymacja procesowa czynna. Stosownie do art. 194 § 1 i 2, jeżeli okaże się w toku postępowania, że powództwo nie zostało wniesione przeciwko osobie, która powinna być w sprawie stroną pozwaną, sąd na wniosek powoda lub pozwanego wezwie tę osobę do wzięcia udziału w sprawie. Wezwanie takie zastępuje pozwanie (art. 198 § 1). Osoba wezwana do wzięcia udziału w sprawie w charakterze pozwanego może za zgodą obu stron wstąpić w miejsce pozwanego, który będzie wówczas zwolniony od udziału w sprawie. W tym wypadku ma więc miejsce następstwo procesowe po stronie pozwanej. Wezwanie do wzięcia udziału w sprawie następuje na wniosek powoda lub pozwanego, który może zgłosić zarzut, że nie on, lecz inna osoba jest biernie legitymowana w danej sprawie. Jeżeli strony lub jedna z nich nie zgodzi się na wejście osoby wezwanej na miejsce pozwanego, wówczas do następstwa procesowego nie dojdzie, ale osoba wezwana będzie brała udział w procesie po stronie pozwanej obok pierwotnego pozwanego i sąd dopiero w wyroku rozstrzygnie — jeżeli uwzględni powództwo co do zasady — która z tych osób jest zobowiązana wobec powoda. W takiej sytuacji dojdzie do występowania po stronie pozwanej dwóch podmiotów, do których w myśl art. 198 § 4 stosuje się odpowiednio przepisy o współuczestnictwie, chociaż współuczestnictwo między nimi w istocie nie zachodzi ani materialne, ani formalne, gdyż warunki wskazane dla obu tych rodzajów współuczestnictwa w art. 72 § 1 nie są spełnione. Między osobami tymi występuje rodzaj negatywnej konkurencji — istnieje spór co do tego, która z nich jest zobowiązana wobec powoda, a więc której służy legitymacja bierna. Jak już wspomniano, sytuację tę określają niektórzy autorzy mianem współuczestnictwa procesowego konkurencyjnego. Podobna sytuacja może mieć miejsce po stronie powodowej. W myśl art. 196 § 1 i 2, jeżeli okaże się, że powództwo zostało wniesione nie przez osobę, która powinna występować w sprawie w charakterze powoda, sąd na wniosek powoda zawiadomi o toczącym się procesie osobę przez niego wskazaną, która może w ciągu dwóch tygodni od doręczenia zawiadomienia wstąpić do sprawy w charakterze powoda. W tym wypadku osoba ta może za zgodą obu stron wstąpić na miejsce strony powodowej, która wówczas będzie od udziału zwolniona. Także w tej sytuacji dojdzie do następstwa procesowego po stronie powodowej. W razie braku zgody stron na wejście osoby zawiadomionej na miejsce powoda, występować ona będzie obok powoda i również w tym wypadku sąd — jeżeli 1 uwzględni w zasadzie powództwo — rozstrzygnie w wyroku, której z tych osób służy dochodzone roszczenie. W tej ostatniej sytuacji do powoda i osoby zawiadomionej, która zgłosiła przystąpienie do sprawy, stosuje się odpowiednio przepisy o współuczestnictwie (art. 198 § 4). Jednakże następstwo procesowe, do jakiego dojść może w dwóch ostatnio omówionych wypadkach, tj. wstąpienie osoby wezwanej na miejsce pozwanego lub na miejsce powoda osoby zawiadomionej, różni się w sposób istotny od poprzednio omówionych wypadków następstwa procesowego pod jednym względem. Otóż w myśl art. 198 § 3 osoby wezwane zgodnie z art. 194 do wzięcia udziału w sprawie, a także osoby zawiadomione — art. 196, mogą przy pierwszej czynności procesowej żądać powtórzenia dotychczasowego postępowania w całości lub części, stosownie do okoliczności sprawy. Zatem, jeśli osoby te zajmą miejsce pozwanego lub powoda, nie są one w zasadzie — w przeciwieństwie do pozostałych następców procesowych — związane czynnościami procesowymi swych poprzedników i czynnościami przedsięwziętymi przeciwko poprzednikom. Jeśli jednak nie zażądają w terminie wskazanym powtórzenia postępowania w całości lub części, będą związane dokonanymi uprzednio czynnościami. Rozróżnienie sytuacji, gdy następstwo procesowe jest wynikiem następstwa prawnego i gdy ma ono charakter czysto procesowy, nie wiążąc się z następstwem prawnym, jest istotne przede wszystkim dlatego, że następcy procesowemu, będącemu zarazem następcą prawnym strony, służą przeciwko stronie przeciwnej wszystkie zarzuty, które służyły jego poprzednikowi. Natomiast następca procesowy niebędący następcą prawnym strony i niewywodzący od niej swych praw może zgłaszać zarzuty tylko własne, tj. służące mu osobiście wobec strony przeciwnej. W związku z rozróżnieniem strony procesowej w znaczeniu formalnym oraz w znaczeniu materialnym (strony rzeczywistej — zob. rozdział 26 § 2), powstaje problem, czy następstwo procesowe w procesie wchodzi w grę po osobach będących stronami w jednym i drugim znaczeniu. Przepisy k.p.c. dotyczące następstwa procesowego niewątpliwie odnoszą się w pełnym zakresie do stron będących zarazem stronami procesowymi i stronami rzeczywistymi, tj. działającymi we własnym imieniu i na swoją rzecz. W razie jednak, gdy proces toczy się w imieniu jednej osoby, a na rzecz drugiej osoby, a więc gdy inna osoba zajmuje pozycję strony procesowej, a inna jest stroną rzeczywistą, następstwo procesowe jako instytucja procesowa realizująca się w postępowaniu ma zastosowanie do strony procesowej. Przykładem może tu być wejście kuratora spadku lub wykonawcy testamentu na miejsce spadkodawcy, który był stroną procesu, i odwrotnie — wejście spadkobierców na miejsce kuratora lub wykonawcy testamentu albo w razie śmierci wierzyciela egzekwującego, który wytoczył powództwo o należność swego dłużnika (art. 887 i 902), wejście na jego miejsce jego spadkobierców. Oczywiście następstwo procesowe nie wchodzi w grę w stosunku do prokuratora 1 podmiotów omówionych w rozdziale 34. W razie śmierci osoby, na rzecz której powództwo zostało wytoczone, ale która nie bierze udziału w postępowaniu, tryb przewidziany w art. 174 i 180, tj. zawieszenie postępowania i podjęcie go z udziałem następców zmarłej osoby, nie Wa zastosowania, ponieważ osoba ta, chociaż jest stroną rzeczywistą, nie jest Uczestnikiem postępowania. Skoro jednak powództwo wytoczone jest na rzecz tej 232 IV. Podmioty postępowania cywilnego osoby, jest oczywiste, że w razie jej zgonu dochodzone roszczenie nie może być już zasądzone na rzecz tej osoby. Podmiot wytaczający powództwo (prokurator, podmioty wymienione w rozdziale 34), jeżeli podtrzymuje żądanie pomimo śmierci osoby, na rzecz której wytoczył powództwo, powinien więc wskazać jej następców prawnych i dokonać odpowiedniej modyfikacji żądania. Rozdział 32 INTERWENCJA UBOCZNA. PRZYPOZWANIE. INTERWENCJA GŁÓWNA § 1. Interwencja uboczna I. W procesie cywilnym występują dwie strony — powód i pozwany i wynik tego procesu w zasadzie oddziaływa jedynie na ich prawa i obowiązki i na ich sytuację prawną. Natomiast wynik procesu nie wywiera w zasadzie skutków bezpośrednich na sytuację prawną osób trzecich. W stosunku do nich proces toczący się między stronami jest res inter alios gęsta. Wyrok zapadły w tym procesie ma powagę rzeczy osądzonej tylko między stronami inter partes i nie może naruszać praw osób trzecich niebędących stronami procesu ani w inny sposób rozstrzygać o ich sytuacji prawnej. Jednakże zdarzają się sytuacje, gdy ze względu na stosunki łączące osobę trzecią z jedną ze stron, wynik procesu może w sposób pośredni wpłynąć na sytuację prawną tej osoby w sposób korzystny lub niekorzystny. Dla osoby trzeciej nie jest bowiem niekiedy obojętne, czy pewne prawo, o jakiego realizację lub ustalenie występuje powód, z którym łączą tę osobę jakieś stosunki prawne, będzie powodowi przyznane, czy też sąd uzna, że prawo to mu nie przysługuje. Podobnie dla osoby trzeciej może nie być obojętne, czy sąd stwierdzi, że na pozwanym, z którym tę osobę łączą jakieś stosunki prawne, ciążą pewne zobowiązania, czy też stwierdzi, że jest on od nich wolny. Na przykład wyrok stwierdzający, że prawo do własności rzeczy służy nie powodowi, lecz pozwanemu, może być niekorzystny dla wierzyciela powoda, który nie będzie mógł skierować do tej rzeczy egzekucji swej należności; odwrotnie, może być korzystny dla wierzyciela pozwanego, który będzie mógł skierować do tej rzeczy egzekucję swej należności, przypadającej od pozwanego. Z kolei dla osoby trzeciej, która odpowiada cywilnie za szkody spowodowane przez sprawcę szkody, nie jest obojętne, czy w procesie odszkodowawczym sąd uzna winę sprawcy szkody, warunkującą odpowiedzialność tej osoby trzeciej. Mając na względzie te sytuacje, prawo procesowe umożliwia w uzasadnionych wypadkach osobie trzeciej branie udziału w procesie toczącym się między innymi osobami. Możliwość tę stwarza instytucja interwencji ubocznej, wywodząca się jeszcze z prawa rzymskiego. Interwencja uboczna oznacza wstąpienie do procesu 32. Interwencja uboczna. Przypozwanie. Interwencja głów 233 po jednej lub drugiej stronie i branie w nim udziału obok strony, do której osoba ta, zwana interwenientem ubocznym, przystępuje. Interwenient uboczny nie dochodzi jednak w procesie tym żadnych praw własnych, ale współdziała ze stroną, do której przystąpił, w obronie jej praw, których dotyczy proces. W ten sposób pośrednio broni swej sytuacji prawnej, na którą może wpłynąć wygranie lub przegranie procesu przez tę stronę. Udział osoby trzeciej w procesie po jednej lub drugiej stronie uzasadniony jest z reguły istnieniem stosunku prawnego między interwenientem ubocznym a stroną, do której on przystąpił; wyjątkowo jednak może go uzasadniać także stosunek prawny łączący interwenienta ubocznego ze stroną przeciwną. W polskim prawie procesowym instytucja interwencji ubocznej uregulowana jest przepisami art. 76-83 i 107. Stosownie do art. 76, kto ma interes prawny w tym, aby sprawa została rozstrzygnięta na korzyść jednej ze stron, może w każdym stanie sprawy aż do zamknięcia rozprawy w II instancji przystąpić do tej strony. Takie przystąpienie do strony przez osobę trzecią stojącą poza procesem wymieniony przepis nazywa interwencją uboczną. Jak wynika z treści powyższego przepisu, warunkiem przystąpienia interwenienta ubocznego do jednej ze stron procesowych jest posiadanie przez niego interesu prawnego w rozstrzygnięciu sprawy na korzyść tej strony. Kodeks nie określa bliżej pojęcia interesu prawnego, do jakiego odwołuje się zresztą nie tylko w art. 76, ale i w innych przepisach (art. 189, 510, 1147 § 1). Pojęcie to zostało jednak gruntownie wyjaśnione w doktrynie i judykaturze. Dla jego należytej oceny decydujące znaczenie ma to, że chodzi tu o interes prawny, a więc o taką sytuację, że osoba trzecia, niebędąca stroną procesową, jest zainteresowana wynikiem procesu dlatego, że wynik ten może oddziaływać, choćby w sposób pośredni, na jej sferę prawną, tj. na układ stosunków prawnych ze stroną, do której przystępuje, lub ze stroną przeciwną. Nie wystarcza zatem do zgłoszenia interwencji ubocznej zainteresowanie jedynie majątkowe wynikiem procesu albo zaangażowanie moralne lub emocjonalne po jednej ze stron. Na przykład osoby mogące dziedziczyć po wierzycielu dochodzącym w procesie należności do swego dłużnika nie mogą zgłosić interwencji ubocznej, ponieważ ich zainteresowanie wynikiem procesu w tej sytuacji nie ma charakteru prawnego, lecz jest czysto majątkowe (ekspektatywa uzyskania większego spadku); podobnie w procesie wytoczonym przez jakąś osobę o zaniechanie działania naruszającego jej cześć lub inne dobro osobiste (art. 23 i 24 k.c.) małżonek lub dzieci tej osoby nie mogą zgłosić interwencji ubocznej, ponieważ ich zainteresowanie wynikiem procesu na korzyść tej osoby leży w sferze moral-no-uczuciowej, a nie prawnej. Natomiast — oprócz przykładów już podanych — może zgłosić interwencję uboczną sprzedawca rzeczy po stronie nabywcy, gdy ten zostanie pozwany przez osobę trzecią, roszczącą sobie prawa do tej rzeczy, w razie bowiem wygrania Procesu przez powoda sprzedawca może odpowiadać wobec nabywcy z tytułu rCkojmi za wady prawne; może zgłosić interwencję uboczną po stronie pozwanego 234 IV. Podmioty postępowania cywilnego dłużnika jego małżonek, pozostający z nim we wspólności ustawowej, ponieważ wierzyciel w razie wygrania procesu i uzyskania tytułu egzekucyjnego będzie mógł uzyskać klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika (po spełnieniu określonych warunków por. m.in. art. 787) i egzekwować należność z majątku objętego wspólnością majątkową; interwencję uboczną może też zgłosić członek spółdzielni w sprawie wytoczonej przez drugiego członka spółdzielni zaskarżającego uchwałę walnego zgromadzenia spółdzielni, gdyż orzeczenie sądu ustalające nieistnienie albo nieważność uchwały walnego zgromadzenia bądź uchylające uchwałę będzie miało skutek także wobec niego (art. 42 § 9 prawa spółdzielczego). W tych wszystkich wypadkach wynik procesu może oddziaływać na sferę prawną interwenienta, a więc interes jego ma charakter prawny. Niektórzy autorzy33 określają interes prawny jako obiektywną, tj. wywołaną rzeczywistym naruszeniem albo zagrożeniem określonej sfery prawnej potrzebę uzyskania określonej treści wyroku. Określenie to, chociaż trafnie podkreśla niektóre elementy interesu prawnego, jest jednak niewystarczające, ponieważ kładzie nacisk wyłącznie na aspekt defensywny tego interesu (tj. potrzebę obrony przeciwko naruszeniu lub zagrożeniu prawa), podczas gdy w grę może wchodzić także aspekt ofensywny interesu prawnego, tj. dążenie do uzyskania korzystniejszej sytuacji prawnej dzięki uzyskaniu odpowiedniego wyroku. Z drugiej strony określenie to w odniesieniu do interesu prawnego mogącego uzasadniać zgłoszenie interwencji ubocznej idzie za daleko, obejmując także sytuację naruszenia prawa; ten, kogo prawo zostało już naruszone, ma podstawę do wystąpienia z własnym powództwem o jego ochronę i nie może ograniczać się do przystąpienia do strony toczącego się procesu; byłaby to droga niewystarczająca dla ochrony prawa naruszonego (chyba że wyjątkowo wyrok może odnieść skutek bezpośredni między interwenientem a stroną przeciwną, o czym dalej). Zasięg podmiotowy interwencji ubocznej, tj. krąg osób, które mogą ją zgłaszać, nie jest ograniczony. Mogą to być zatem wszystkie podmioty, którym służy zdolność sądowa. Jeśli w procesie występuje jako jedna strona przedsiębiorca, nie jest wyłączone zgłoszenie interwencji ubocznej po drugiej stronie przez innego przedsiębiorcę, ponieważ interwenient uboczny nie jest stroną procesu, a zatem sprawa na skutek zgłoszenia interwencji ubocznej przez przedsiębiorcę nie nabiera charakteru sprawy gospodarczej. Również zasięg przedmiotowy spraw, w których interwencja uboczna jest dopuszczalna, nie jest ograniczony. W zasadzie więc interwencja może być zgłoszona w każdej sprawie bez względu na jej charakter, a więc zarówno majątkowej, jak i niemajątkowej. Jednakże judykatura Sądu Najwyższego zajmuje stanowisko w dużym stopniu negatywne co do interwencji ubocznej w sprawach o prawa stanu, poważnie ją ograniczając albo wręcz wyłączając, w szczególności w sprawach o pochodzenie (o ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa). Stanowisko to »2 Interwencja uboczna. Przypozwanie. Interwencja główna 235 33 T. Rowiński, Interes prawny w procesie cywilnym i w postępowaniu nieprocesowym, Warszawa 1971, s. 26. w świetle art. 76 budzi jednak poważne wątpliwości i wywołuje krytykę ze strony przeważającej części doktryny, która wypowiada się za dopuszczalnością interwencji ubocznej we wszelkich sprawach, także o prawa stanu. W uchwale dotyczącej tej materii z 30 września 1975 r., III CZP 18/75, Sąd Najwyższy przyjął pogląd, że w sprawie o ustalenie ojcostwa zgłoszenie interwencji ubocznej przez spadkobiercę domniemanego ojca nie jest dopuszczalne, dopuścił jednak zgłoszenie takiej interwencji przez dziecko zmarłego domniemanego ojca34. Stanowisko Sądu Najwyższego opiera się na założeniu, że ze względu na ściśle osobisty charakter spraw o prawa stanu pojęcie interesu prawnego we wstąpieniu do tych spraw musi być zacieśnione. Interwencja uboczna może być wniesiona w każdym stadium postępowania, od jego wszczęcia do zamknięcia rozprawy w II instancji. Jeśli chodzi o tryb wstąpienia interwenienta ubocznego do sprawy, to jest wymagana tu forma pisemna (art. 77 § 1). W piśmie zawierającym oświadczenie o wstąpieniu do sprawy interwenient uboczny obowiązany jest podać, jaki ma interes prawny we wstąpieniu, oraz wskazać stronę, do której przystępuje. Pismo to doręcza się obu stronom. Oświadczenie interwenienta nie jest jednak samo przez się wystarczające. Każda ze stron może bowiem zgłosić opozycję przeciwko wstąpieniu interwenienta ubocznego, z tym że powinna to uczynić nie później niż przy rozpoczęciu najbliższej rozprawy. W razie wniesienia opozycji sąd rozstrzygnie kwestię dopuszczalności interwencji ubocznej i bądź uwzględni opozycję, co wyeliminuje interwenienta od udziału w sprawie, bądź oddali ją, jeśli interwenient uprawdopodobni, że ma interes prawny we wstąpieniu do sprawy. Do czasu rozstrzygnięcia opozycji interwenient uboczny bierze udział w sprawie. Może on połączyć ze zgłoszeniem interwencji dokonanie innej czynności procesowej (np. może wnieść jednocześnie zarzuty prowadzące do odrzucenia pozwu albo wnieść apelację od wyroku niekorzystnego dla strony, do której przystąpił). Jaką pozycję zajmuje interwenient uboczny w procesie i na czym polega jego rola? W literaturze interwenienta ubocznego nazywa się zwykle pomocnikiem i kontrolerem strony. Pomocnikiem — ponieważ czynnościami swymi interwenient uboczny ma współdziałać ze stroną, do której przystąpił, w celu uzyskania korzystnego dla niej rozstrzygnięcia sprawy. Kontrolerem — ponieważ interwenient uboczny dla ochrony własnego interesu prawnego może czuwać i kontrolować, czy strona prowadzi należytą obronę i zgłasza wszystkie przysługujące jej zarzuty przeciwko żądaniom i twierdzeniom strony przeciwnej, a w razie potrzeby może zgłaszać je za stronę, gdy ta nie prowadzi należytej obrony. Ma to znaczenie zwłaszcza pod kątem możliwego przyszłego procesu między interwenientem a stroną, do której przystąpił (np. procesu regresowego między interwenientem będącym sprzedawcą a pozwanym nabywcą rzeczy). Właśnie dlatego, że interwenient uboczny może kontrolować działalność procesową strony, nie może on w stosunku do strony, do której przystąpił, podnieść zarzutu, że sprawa została rozstrzygnięta błędnie albo że strona ta prowadziła OSNCP 1976, nr 7-8, poz. 150. 236 IV. Podmioty postępowania cywilnego I 32. Interwencja uboczna. Przypozwanie. Interwencja główna 237 proces wadliwie. Stosownie do art. 82 jest to możliwe tylko wtedy, gdy stan sprawy w chwili przystąpienia interwenienta uniemożliwił mu korzystanie ze środków obrony albo gdy strona umyślnie lub przez niedbalstwo nie skorzystała ze środków, które nie były interwenientowi znane. W myśl art. 79 interwenient uboczny jest uprawniony do wszelkich czynności* procesowych dopuszczalnych według stanu sprawy. Nie mogą one jednaki pozostawać w sprzeczności z czynnościami i oświadczeniami strony, do której! przystąpił. Wynika z tego, że ograniczenia czynności procesowych interwenient0' są dwojakie: 1) ze względu na niedopuszczalność czynności w danym stadium sprawy (np. interwenient, który wstąpił do sprawy po wdaniu się pozwanego w spór, nie może zgłosić już zarzutu tzw. usuwalnej niewłaściwości miejscowej sądu art. 202 zd. pierwsze); 2) ze względu na sprzeczność z czynnością lub oświadczeniem strony (np. interwenient nie może wnieść apelacji od wyroku, gdy zapadł on na skutek 1 uznania powództwa przez pozwanego). ¦ Interwenient uboczny nie może też oczywiście dokonywać żadnych aktów dyspozycyjnych, takich jak zrzeczenie się roszczenia, uznanie powództwa, zawarcie ugody, gdyż akty takie mogą dokonywać tylko strony, którym służą prawa materialne, jakich akty te dotyczą. Z drugiej strony udział interwenienta ubocznego w sprawie nie stoi na przeszkodzie dokonaniu tych aktów przez stronę, gdyż interwenient nie może się sprzeciwić ich dokonaniu. Poza tymi ograniczeniami interwenient uboczny może dokonywać wszelkich czynności procesowych, a więc zgłaszać wszelkie wnioski (zwłaszcza dowodowe), wnosić środki odwoławcze, zgłaszać zarzuty zarówno formalne (np. niedopuszczalność drogi sądowej), jak i merytoryczne (np. zarzut przedawnienia roszczenia strony przeciwnej). Rozróżniane są dwa rodzaje interwencji ubocznej: zwykła i kwalifikowana, nazywana w literaturze samoistną. Ta ostatnia występuje wówczas, gdy z istoty spornego stosunku prawnego lub z ustawy wynika, że wyrok w sprawie ma odnieść bezpośredni skutek prawny w stosunku między interwenientem a przeciwnikiem strony, do której przystąpił (art. 81). Sytuacja ta stanowi więc wyjątek od zasady, o jakiej była mowa, że wyrok odnosi bezpośredni skutek tylko między stronami, a w stosunku do interwenienta ubocznego jako osoby trzeciej może odnieść tylko skutek pośredni. Przykładem sytuacji, gdy wyrok w sprawie ma odnieść skutek bezpośredni między interwenientem a przeciwnikiem strony, do której przystąpił, może być wspomniany wypadek, gdy członek spółdzielni zgłasza interwencję uboczną po stronie drugiego członka, który wystąpił przeciwko spółdzielni zaskarżające uchwałę walnego zgromadzenia; w myśl bowiem art. 42 § 9 Prawa spółdzielczego, orzeczenie sądu ustalające nieistnienie albo nieważność uchwały walnego zgromadzenia bądź uchylające uchwałę ma moc prawną względem wszystkich członków spółdzielni, a więc odnosi skutek bezpośredni także w stosunku do interwenienta ubocznego. Również w sprawie z powództwa jednego współwłaściciela nieruchomości dotyczącej tej nieruchomości (np. o eksmisję lokatora lub dzierżawcy albo o ustalenie wygaśnięcia lub zniesienie służebności ciążącej na tej nieruchomości — art. 291, 294 k.c.) wyrok odniesie skutek bezpośredni względem wszystkich współwłaścicieli tej nieruchomości. Interwencja uboczna w tych wypadkach będzie więc miała charakter samoistny. Analiza wypadków interwencji samoistnej prowadzi do wniosku, że interwencja ta wchodzi w rachubę wówczas, gdy interwenient jest podmiotem stosunku prawnego, którego spór dotyczy, i mógłby on uczestniczyć w procesie jako strona, gdyby wystąpił z powództwem łącznie z powodem. Interwenient uboczny samoistny jest więc w istocie stroną rzeczywistą sporu, choć nie jest stroną procesową; proces toczy się z mocy ustawy również na jego rzecz. Stosownie do art. 81 do stanowiska interwenienta samoistnego stosuje się odpowiednio przepisy o współuczestnictwie jednolitym. Wynika z tego przede wszystkim, że zrzeczenie się roszczenia, uznanie powództwa i zawarcie ugody wymaga dla swej skuteczności zgody interwenienta ubocznego, tak jak każdego współuczestnika jednolitego. W myśl art. 83 za zgodą stron interwenient uboczny może wejść na miejsce strony, do której przystąpił. Jest to jeden z wypadków następstwa procesowego. Wejście interwenienta ubocznego na miejsce strony jest możliwe nie tylko w wypadku interwencji samoistnej, kiedy to jedna osoba uprawniona materialnie wchodzi na miejsce drugiej osoby uprawnionej, ale także w wypadku interwencji ubocznej zwykłej. Może to wystąpić w tych sytuacjach, gdy strona jest mniej zainteresowana wynikiem procesu od interwenienta ubocznego, gdyż w razie niekorzystnego dla niej wyniku w ostatecznym rezultacie skutki prawne przegranej sprawy obciążać będą interwenienta ubocznego. Zatem np. w procesie odszkodowawczym, w większym stopniu może być zainteresowana wynikiem procesu osoba trzecia, która odpowiada cywilnie za sprawcę szkody niż on sam jako pozwany w sprawie; gdy wiadomo, że wierzyciel będzie dochodził pokrycia swej należności nie od sprawcy szkody, który może być słabo wypłacalny, ale od interwenienta jako osoby odpowiedzialnej za niego, pozwany może za zgodą strony wyjść z procesu, a jego miejsce może zająć interwenient. Trzeba jednak przyjąć, że jeżeli interwencję uboczną zgłosił przedsiębiorca, to może on wejść w miejsce strony nawet wówczas, gdy stroną przeciwną jest inny przedsiębiorca. W takiej sytuacji w trybie art. 201 § 2 sprawa powinna być jednak przekazana do rozpoznania sądowi gospodarczemu, który rozpozna ją w postępowaniu odrębnym. § 2. Przypozwanie Interwencja uboczna najczęściej dochodzi do skutku z własnej inicjatywy interwenienta, który, dowiedziawszy się o sprawie, której wynik może oddziaływać Pośrednio na jego sferę prawną, zgłasza swe wstąpienie do sprawy. Jednakże interwencja uboczna może dojść do skutku także z inicjatywy strony, która może °yć zainteresowana w tym, aby osoba trzecia brała udział w sprawie ze względu na 238 IV. Podmioty postępowania cywilnego stosunek prawny, jaki łączy stronę z tą osobą. Zdarza się to przede wszystkim w wypadkach, gdy stronie pozwanej w razie przegrania procesu może służyć regres przeciwko osobie trzeciej. Wówczas udział tej osoby w procesie jest pożądany, a nawet konieczny, aby mogła ona zgłosić wszystkie zarzuty przeciwko żądaniu strony przeciwnej i aby nie mogła następnie zarzucić stronie, z którą wiąże ją stosunek prawny, w przyszłym procesie regresowym, nienależytej obrony. Inicjatywa strony zmierzająca do wejścia osoby trzeciej do sprawy w charakterze interwenienta ubocznego realizuje się w drodze przypozwania (litis denun-tiatio). Przypozwanie polega na zawiadomieniu osoby trzeciej o toczącym się procesie i wezwaniu jej przez stronę do wzięcia udziału w sprawie. Instytucja przypozwania uregulowana jest w k.p.c. w art. 84. W myśl tego przepisu strona, której w razie niekorzystnego dla niej rozstrzygnięcia przysługiwałoby roszczenie względem osoby trzeciej albo przeciwko której osoba trzecia mogłaby wystąpić z roszczeniem, może zawiadomić taką osobę o toczącym się procesie i wezwać ją do wzięcia w nim udziału. W tym celu strona wnosi do sądu pismo procesowe wskazujące przyczynę wezwania i stan sprawy. Pismo to doręcza się niezwłocznie osobie trzeciej, która może zgłosić swe przystąpienie do strony jako interwenient uboczny. Osoba przypozwana nie staje się jeszcze uczestnikiem postępowania przez sam fakt doręczenia jej pisma zawierającego przypozwanie. Dopiero zgłoszenie interwencji ubocznej przez nią powoduje jej wejście do procesu i uprawnia ją do dokonywania czynności procesowych. Do jej udziału w postępowaniu stosuje się przepisy o interwencji ubocznej. W myśl art. 85 skutki związane z interwencją uboczną określone w art. 82 powstają w stosunku do wezwanego, który nie zgłosił przystąpienia do sprawy, z chwilą, w której przystąpienie było możliwe. Z zestawienia tych dwóch przepisów wynika, że przypozwany, który nie zgłosi interwencji ubocznej, nie będzie mógł podnosić w przyszłym procesie regresowym między nim a stroną, która go wezwała do udziału w sprawie, zarzutu, że sprawa została rozstrzygnięta błędnie albo że strona ta prowadziła proces wadliwie. W wielu wypadkach przepisy prawa materialnego nakazują stronie stosunku prawnego zawiadomić drugą stronę o wytoczeniu przeciwko niej powództwa przez osobę trzecią i określają skutki, jakie powoduje zaniechanie tego obowiązku. Zatem w myśl art. 573 k.c. kupujący, przeciwko któremu osoba trzecia dochodzi roszczeń dotyczących rzeczy sprzedanej, obowiązany jest niezwłocznie zawiadomić o tym sprzedawcę i wezwać go do udziału w sprawie pod rygorem utraty roszczenia z tytułu rękojmi za wadę prawną; w myśl art. 665 k.c, jeżeli osoba trzecia dochodzi przeciwko najemcy roszczeń dotyczących rzeczy najętej, najemca powinien niezwłocznie zawiadomić o tym wynajmującego; w myśl art. 884 k.c poręczyciel, przeciwko któremu wierzyciel dochodzi roszczenia, powinien zawiadomić niezwłocznie dłużnika, wzywając go do wzięcia udziału w sprawie. Interwencja uboczna. Przypozwanie. Interwencja główna 239 § 3. Interwencja główna Prawo procesowe normuje nadto tzw. interwencję główną. Instytucja ta, mimo swej nazwy, niewiele ma wspólnego z interwencją uboczną. Interwencja główna jest bowiem w swej istocie powództwem osoby trzeciej wytoczonym przeciwko stronom toczącego się już procesu o jakąś rzecz lub prawo. Jedynym więc elementem wspólnym dla interwencji głównej i ubocznej jest to, że dotyczą one działania osoby trzeciej dla ochrony własnych praw lub własnych interesów, ale działanie to realizuje się zupełnie różnymi drogami. W myśl art. 75, kto występuje z roszczeniem o rzecz lub prawo, o które sprawa toczy się pomiędzy innymi osobami, może aż do zamknięcia rozprawy w I instancji wytoczyć powództwo o tę rzecz lub prawo przeciwko obu stronom przed sąd, w którym toczy się sprawa. Takie powództwo kodeks nazywa interwencją główną. Jak z treści przytoczonego przepisu wynika, może ono być wytoczone w tym sądzie, w którym toczy się już sprawa dotycząca tego samego przedmiotu sporu, co ma na celu umożliwienie rozpoznania obu spraw przez ten sam sąd, ewentualnie łącznie, w szczególności przeprowadzenie wspólnego postępowania dowodowego. Interwenient główny pozywa obie strony pierwotnej sprawy, np. gdy powód A wystąpił przeciwko pozwanemu B o wydanie rzeczy, stanowiącej, jak twierdzi, jego własność, osoba C, która rości sobie prawo do tej rzeczy, może zapozwać osoby A i B, wnosząc o wydanie jej spornej rzeczy. Wytoczenie powództwa interwencyjnego ma wpływ na toczące się postępowanie w pierwszej sprawie. Wchodzą tu w grę dwie możliwości. Po pierwsze, w myśl art. 177 § 1 pkt 2, sąd może zawiesić postępowanie, jeżeli osoba trzecia wystąpiła przeciwko obu stronom z interwencją główną. W takim wypadku sąd rozstrzygnie najpierw sprawę z powództwa interwencyjnego, a potem dopiero sprawę pierwotną, co tłumaczy się tym, że uwzględnienie powództwa interwencyjnego i uznanie, że prawo do spornej rzeczy służy interwenientowi głównemu, a nie powodowi ani pozwanemu, przesądzi o bezzasadności powództwa A przeciwko B, a tym samym uczyni bezprzedmiotową sprawę pomiędzy A i B. Natomiast sprawa ta nadal będzie aktualna w razie oddalenia powództwa interwencyjnego. Po wtóre, sąd może, w myśl art. 219, połączyć obie sprawy jako pozostające ze sobą w związku, do łącznego rozpoznania, a także rozstrzygnięcia. Należy nadmienić, że interwencja główna nie jest obligatoryjną drogą dochodzenia roszczenia przez osobę trzecią. Osoba ta może bowiem ograniczyć się do pozwania tylko jednej strony, jeśli to może doprowadzić do zaspokojenia jej roszczenia. Zatem w podanym przykładzie osoba C może zapozwać tylko posiadacza rzeczy B, żądając wydania przez niego tej rzeczy. W tym wypadku powództwo musi być wytoczone przed S3d właściwości ogólnej pozwanego (lub przemiennej), powód nie może skorzystać już 2 wytoczenia powództwa do sądu, przed którym toczy się sprawa między osobami A- i B. Skoro więc interwencja główna nie jest obligatoryjną drogą dochodzenia roszczenia w przypadku, gdy o tę samą rzecz lub prawo toczy się już proces między innymi osobami, nie można przyjąć, że w wypadku interwencji głównej ma miejsce Współuczestnictwo konieczne po stronie pozwanych, jak twierdzą niektórzy autorzy. 240 IV. Podmioty postępowania cywilnego Rozdział 33 PEŁNOMOCNICTWO PROCESOWE^ ZASTĘPSTWO PROCESOWE SKARBU PAŃSTWA § 1. Pełnomocnictwo procesowe I. Reprezentacja stron i uczestników postępowania w sądowym postępowaniu cywilnym może wynikać bądź z ustawy, bądź z woli osób reprezentowanych. Przedstawicielstwo ustawowe wchodzi w rachubę w wypadkach, gdy strona lub uczestnik (osoba fizyczna) nie ma zdolności procesowej. Wypadki te i instytucja przedstawicielstwa ustawowego zostały omówione w rozdziale 29. Natomiast strona i uczestnik postępowania, którzy mają zdolność procesową, nie muszą działać w postępowaniu osobiście i mogą udzielić pełnomocnictwa do zastępowania ich przed sądem lub organem egzekucyjnym. Pełnomocnictwa takiego może udzielić także przedstawiciel ustawowy. Pełnomocnictwo do zastępowania strony lub uczestnika w postępowaniu sądowym nazywane jest pełnomocnictwem procesowym. Instytucja ta jest uregulowana w k.p.c. w art. 86-97, a ponadto w wielu innych przepisach kodeksu (art. 98, 99, 117-123, 132, 141, 175, 426, 465, 585 § 3). Pełnomocnictwo procesowe może być albo ogólne, upoważniające do prowadzenia wszelkich spraw sądowych mocodawcy, albo szczególne do konkretnej sprawy; ponadto w grę wchodzi pełnomocnictwo do niektórych tylko czynności procesowych (art. 88). Niekiedy pełnomocnictwo ogólne nie jest wystarczające i ustawa żąda wykazania się przez pełnomocnika pełnomocnictwem szczególnym. Tak na przykład w myśl art. 426 do reprezentowania strony w sprawie małżeńskiej niemajątkowej konieczne jest pełnomocnictwo udzielone do prowadzenia danej sprawy. Pełnomocnictwo procesowe obejmuje z samego prawa umocowanie do wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych, nie wyłączając powództwa wzajemnego, skargi o wznowienie postępowania oraz postępowania wywołanego ich wniesieniem, jak również wynikającego z wniesienia interwencji głównej przeciwko mocodawcy, a ponadto do wszystkich czynności dotyczących zabezpieczenia i egzekucji (art. 91 pkt 1 i 2). Zatem pełnomocnictwo procesowe obejmuje umocowanie do wszelkich czynności procesowych w postępowaniu rozpoznawczym, pomocniczym i egzekucyjnym. Co więcej, pełnomocnictwo procesowe nie gaśnie z chwilą zakończenia sprawy, tj. z momentem uprawomocnienia się wyroku lub innego orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, lecz uprawnia pełnomocnika do działania w razie potrzeby po uprawomocnieniu się tego orzeczenia, a mianowicie do wniesienia skargi o wznowienie postępowania. pełnomocnictwo procesowe. Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa 241 Jeżeli chodzi o czynności o charakterze dyspozycyjnym, to pełnomocnik ma prawo w imieniu mocodawcy zawrzeć ugodę, zrzec się roszczenia albo uznać powództwo tylko wówczas, gdy czynności te nie zostały wyłączone w pełnomocnictwie. Pełnomocnik procesowy ma prawo udzielić dalszego pełnomocnictwa (substytucji), ale tylko adwokatowi lub radcy prawnemu. Pełnomocnik procesowy ma prawo do odbioru kosztów procesu od strony przeciwnej, natomiast pełnomocnictwo procesowe nie obejmuje z samego prawa umocowania do odbioru należności zasądzonej na rzecz mocodawcy lub innego świadczenia. Uprawnienie to musi być wyraźnie przewidziane w pełnomocnictwie albo stanowić przedmiot odrębnego umocowania. Poza pełnomocnictwem procesowym w pełnym zakresie, obejmującym z samego prawa uprawnienie wyżej wskazane, kodeks w art. 88 przewiduje nadto pełnomocnictwo do niektórych czynności procesowych (np. do udziału w imieniu strony w postępowaniu o zabezpieczenie dowodu, w postępowaniu dowodowym przed sądem wezwanym). Jest to więc rodzaj pełnomocnictwa procesowego niepełnego (choć kodeks nie nazywa tego pełnomocnictwa pełnomocnictwem procesowym). Jeżeli pełnomocnictwo procesowe jest połączone z umocowaniem szerszym, obejmującym także czynności pozaprocesowe, to zakres, czas trwania i skutki takiego szerokiego umocowania ocenia się według treści pełnomocnictwa oraz przepisów prawa cywilnego (art. 92). II. Pełnomocnikiem może być adwokat lub radca prawny, a w sprawach własności przemysłowej także rzecznik patentowy, a ponadto osoba sprawująca zarząd majątkiem lub interesami strony oraz osoba pozostająca ze stroną w stałym stosunku zlecenia, jeżeli przedmiot sprawy wchodzi w zakres tego zlecenia, współuczestnik sporu, jak również rodzice, małżonek, rodzeństwo lub zstępni strony oraz osoby pozostające ze stroną w stosunku przysposobienia (art. 87 § 1). Pełnomocnikiem osoby prawnej lub przedsiębiorcy, w tym nieposiadającego osobowości prawnej, może być również pracownik tej jednostki albo jej organu nadrzędnego (art. 87 § 2). Osoba prawna prowadząca, na podstawie odrębnych przepisów, obsługę prawną przedsiębiorcy, osoby prawnej lub innej jednostki organizacyjnej może udzielić pełnomocnictwa procesowego — w imieniu podmiotu, którego obsługę prowadzi — adwokatowi lub radcy prawnemu, jeżeli została do tego upoważniona przez ten podmiot. W sprawach o ustalenie ojcostwa i o roszczenia alimentacyjne pełnomocnikiem może być również przedstawiciel właściwego w sprawach z zakresu pomocy społecznej organu jednostki samorządu terytorialnego oraz organizacji społecznej, maJącej na celu udzielanie pomocy rodzinie. Minister Sprawiedliwości określa, w drodze rozporządzenia, wykaz tych organizacji społecznych (art. 87 § 3; por. § 1 pkt 1 w zw. z § 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 10 listopada 2000 r. w sprawie określenia wykazu organizacji społecznych uprawnionych do działania przed sądem w imieniu lub na rzecz obywateli, Dz.U. nr 100, Poz. 1080 z późn. zm.). 242 IV. Podmioty postępowania cywilnego W myśl art. 87 § 4 w sprawach związanych z prowadzeniem gospodarstwa rolnego pełnomocnikiem rolnika może być również przedstawiciel organizacji zrzeszającej rolników indywidualnych, której rolnik jest członkiem, a w myśl § 5 tegoż przepisu w sprawach związanych z ochroną praw konsumentów pełnomocnikiem może być przedstawiciel organizacji, do której zadań statutowych należy ochrona konsumentów. Według art. 87 § 6 w sprawach związanych z ochroną własności przemysłowej pełnomocnikiem twórcy projektu wynalazczego może być również przedstawiciel organizacji, do której zadań statutowych należą sprawy popierania własności przemysłowej i udzielania pomocy twórcom projektów wynalazczych. W sprawach ze stosunku pracy pełnomocnikiem pracownika może być również (poza osobami wskazanymi w art. 87 § 1) przedstawiciel związku zawodowego i to zarówno, gdy pracownik (lub inna osoba dochodząca należności ze stosunku pracy) jest stroną powodową, jak i wówczas, gdy pracownik jest stroną pozwaną (art. 465 § 1 i art. 4777). Pełnomocnikiem pracownika może być również inspektor pracy albo pracownik zakładu pracy, w którym mocodawca jest lub był zatrudniony, a ubezpieczonego także przedstawiciel organizacji zrzeszającej emerytów i rencistów. W sprawach z zakresu przepisów o przedsiębiorstwach państwowych i o samorządzie załogi, stosownie do art. 6915, pełnomocnikiem rady pracowniczej może być również (tj. poza osobami wskazanymi w art. 87 § 1) każdy pracownik przedsiębiorstwa, któremu przysługuje bierne prawo wyborcze do organów samorządu załogi przedsiębiorstwa lub radca prawny niezatrudniony w tym przedsiębiorstwie; pełnomocnikiem dyrektora przedsiębiorstwa może być również radca prawny lub inny pracownik przedsiębiorstwa; wreszcie pełnomocnikiem dyrektora przedsiębiorstwa i rady pracowniczej w sprawach między nimi a organem założycielskim lub organem sprawującym nadzór nad przedsiębiorstwem może być również radca prawny przedsiębiorstwa, chyba że między dyrektorem a radą zachodzi sprzeczność interesów. Na temat pełnomocników w postępowaniu w sprawach gospodarczych por. rozdział 48 § 6. Warunki, na których strona lub uczestnik postępowania mogą być reprezentowani w postępowaniu cywilnym przez prawnika zagranicznego (występującego m.in. w charakterze pełnomocnika), określa obecnie ustawa z 5 lipca 2002 r. o świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 126, poz. 1069 z późn. zm.)35. III. Co do formy pełnomocnictwa procesowego, to w zasadzie powinno ono być udzielone na piśmie i podpisane przez mocodawcę. Za stronę, która nie może 35 Szczegółowo zob. Z. Klatka, Reprezentowanie klienta przez prawnika zagranicznego w postępowaniu przed sądami i innymi organami władzy publicznej (umowa o współdziałanie z radcą prawnym lub adwokatem), „Radca Prawny" 2004, nr 5, s. 115 i n. j. pełnomocnictwo procesowe. Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa 243 się podpisać, podpisuje pełnomocnictwo osoba przez nią upoważniona, z wymienieniem przyczyny, dla której strona sama się nie podpisała (art. 90). W toku rozprawy pełnomocnictwo może być udzielone ustnie na posiedzeniu sądu przez oświadczenie złożone przez stronę i wciągnięte do protokołu. Pełnomocnictwo udzielane przez osobę fizyczną składane przez radcę prawnego powinno zawierać oświadczenie pełnomocnika, że nie pozostaje on w stosunku pracy (art. 89 § 3). Wydaje się, że art. 89 § 3 jest obecnie bezprzedmiotowy, ponieważ uchylony został art. 8 ust. 2 ustawy z 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 123, poz. 1059 z późn. zm.), z którego wynikało, że radca prawny pozostający w stosunku pracy nie mógł świadczyć pomocy prawnej osobom fizycznym. Pełnomocnik obowiązany jest przy pierwszej czynności procesowej dołączyć do akt sprawy pełnomocnictwo z podpisem mocodawcy lub wierzytelny odpis pełnomocnictwa. Adwokat i radca prawny, a także rzecznik patentowy mogą sami uwierzytelnić odpis udzielonego im pełnomocnictwa36. Sąd może w razie wątpliwości zażądać urzędowego poświadczenia podpisu stron. Czynności pełnomocnika wiążą mocodawcę, chyba że zostały wyraźnie wyłączone z treści pełnomocnictwa lub pełnomocnictwo nie obejmuje ich z mocy prawa (np. dokonanie zapisu na sąd polubowny). Mocodawca stawający jednocześnie z pełnomocnikiem może niezwłocznie prostować lub odwoływać oświadczenia pełnomocnika. Doręczenia pism procesowych oraz orzeczeń przeznaczonych dla strony lub uczestnika sąd dokonuje do rąk pełnomocnika. W toku sprawy adwokaci i radcy prawni mogą doręczać sobie nawzajem pisma bezpośrednio za potwierdzeniem odbioru i oznaczeniem daty (art. 132 § 1). IV. Jeśli chodzi o naturę prawną pełnomocnictwa procesowego, to w literaturze sporny jest problem, czy udzielenie pełnomocnictwa procesowego jest aktem jednostronnym czy też aktem dwustronnym (umową). Zagadnienie to wiąże się z problemem charakteru pełnomocnictwa w ogóle. W nauce prawa cywilnego materialnego przeważa pogląd, że udzielenie pełnomocnictwa jest czynnością jednostronną; nie jest to jednak pogląd wyłącznie przyjęty. Jeśli idzie o pełnomocnictwo procesowe, to nie powinno ulegać wątpliwości, że ma ono charakter dwustronny, skoro pełnomocnik procesowy ma nie tylko prawo reprezentować mocodawcę, ale ma obowiązek działać za niego i jest odpowiedzialny za szkody wywołane bezczynnością lub niewłaściwym działaniem, a ponadto może pełnomocnictwo wypowiedzieć. Obowiązek działania za stronę nie może być nałożony Przez mocodawcę na pełnomocnika jednostronnie, niezbędne jest przyjęcie pełnomocnictwa procesowego przez pełnomocnika (wyraźnie lub konkludentnie przez fakt złożenia pełnomocnictwa sądowi). Samo wystawienie pełnomocnictwa przez stronę i złożenie go przez nią do akt sprawy nie mogłoby jeszcze powodować 6 Jeżeli radca prawny lub adwokat został umocowany na podstawie dalszego pełnomocnictwa Procesowego, jest on uprawniony do uwierzytelnienia jedynie odpisu swego pełnomocnictwa, por. "chwałę SN z 19 maja 2004 r., III CZP 21/04, MoP 2004, nr 15, s. 720. 244 IV. Podmioty postępowania cywilnego skuteczności pełnomocnictwa procesowego, jeśli pełnomocnik nie skorzystałby z niego i nie dał wyrazu, że je przyjmuje37. Pełnomocnictwo procesowe łączy się najczęściej z innym stosunkiem prawnym istniejącym między pełnomocnikiem a mocodawcą. U podstaw pełnomocnictwa procesowego może leżeć inny stosunek prawny, tzw. stosunek podstawowy, w szczególności stosunek zlecenia, który występuje zawsze, gdy pełnomocnictwo jest udzielone adwokatowi lub radcy prawnemu. Poza tym u podstaw pełnomocnictwa procesowego może leżeć np. stosunek pracy (z radcą prawnym lub pracownikiem przedsiębiorcy, jednostki organizacyjnej) albo stosunek prawa rodzinnego (pokrewieństwo, małżeństwo). Jednak taki stosunek podstawowy nie zawsze musi występować przy pełnomocnictwie procesowym; może być go brak, na przykład, gdy współuczestnik sporu udziela pełnomocnictwa drugiemu współuczestnikowi. V. Pełnomocnictwo procesowe wygasa przez: 1) wypowiedzenie, 2) śmierć pełnomocnika, utratę przez niego zdolności procesowej lub kwalifikacji, która umożliwiała w danym wypadku sprawowanie przez niego funkcji pełnomocnika (np. skreślenia adwokata lub radcy prawnego z właściwej listy, o ile nie może być pełnomocnikiem z innego tytułu), 3) śmierć strony (lub uczestnika) albo utratę przez stronę niebędącą osobą fizyczną zdolności sądowej, 4) osiągnięcie celu, dla którego pełnomocnictwo zostało udzielone. Wypowiedzenie pełnomocnictwa procesowego przez mocodawcę odnosi skutek prawny w stosunku do sądu z chwilą zawiadomienia go o tym, w stosunku zaś do przeciwnika i innych uczestników — z chwilą doręczenia im tego zawiadomienia przez sąd. Jeżeli pełnomocnikiem procesowym jest adwokat lub radca prawny w razie wypowiedzenia pełnomocnictwa obowiązany jest on działać za mocodawcę jeszcze przez dwa tygodnie, chyba że mocodawca zwolni go od tego obowiązku. Każdy inny pełnomocnik powinien, mimo wypowiedzenia, działać za mocodawcę przez ten sam czas, jeżeli jest to konieczne do uchronienia mocodawcy od niekorzystnych skutków prawnych (art. 94). W razie śmierci pełnomocnika pełnomocnictwo procesowe wygasa, przy czym postępowanie może toczyć się dalej dopiero po wezwaniu strony niestawającej. Wezwanie doręcza się stronie w miejscu jej rzeczywistego zamieszkania, zawiadamiając ją równocześnie o śmierci pełnomocnika procesowego (art. 175). Jeżeli zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych jest obowiązkowe, w razie śmierci adwokata lub radcy prawnego, skreślenia z listy adwokatów lub 37 Za tezą, że pełnomocnictwo procesowe powstaje w drodze dwustronnej czynności prawnej, opowiedział się Sąd Najwyższy m.in. w postanowieniu z 19 listopada 1998 r., III CZ 133/98, OSNC 1999, nr 4, poz. 86. W doktrynie por. przede wszystkim Z. Krzemiński, Pełnomocnik w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 1971, s. 33 i n. Pogląd, że udzielenie pełnomocnictwa jest wynikiem jednostronnej czynności prawnej, wypowiedział m.in. J. Sobkowski, Pełnomocnictwo procesowe, jego istota, powstanie i wygaśnięcie, Poznań 1967, s. 19 i 61-63. 33. Pełnomocnictwo procesowe. Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa 245 radców prawnych, utraty możliwości wykonywania zawodu albo utraty zdolności procesowej, sąd zawiesza postępowanie z urzędu, wyznaczając odpowiedni termin do wskazania innego adwokata lub radcy prawnego, i po upływie tego terminu podejmuje postępowanie (art. 175'). W razie śmierci strony lub uczestnika albo utraty przez nich zdolności sądowej pełnomocnictwo wygasa, jednakże pełnomocnik strony działa aż do czasu zawieszenia postępowania (art. 96). Jest to więc upoważnienie ustawowe dla pełnomocnika do działania mimo śmierci strony (utraty przez nią zdolności sądowej), celem doprowadzenia sprawy do stanu umożliwiającego dalszy bieg postępowania z udziałem następców prawnych strony. Jeśli pełnomocnictwa procesowego udzielił przedstawiciel ustawowy strony małoletniej, powstaje kwestia, czy pełnomocnictwo to wygasa z chwilą osiągnięcia przez stronę pełnoletności i wygaśnięcia przedstawicielstwa ustawowego. Stanowisko judykatury w tej mierze jest niejednolite. W uchwale z 3 maja 1968 r., III PZP 9/6838 Sąd Najwyższy przyjął, że pełnomocnictwo procesowe udzielone przez przedstawiciela ustawowego małoletniego dziecka, w jego imieniu, wygasa z chwilą uzyskania przez dziecko pełnoletności. Natomiast w orzeczeniu z 15 lipca 1974 r., I CR 366/7439, Sąd Najwyższy wypowiedział pogląd, że osiągnięcie pełnoletności przez stronę zwolnioną od kosztów sądowych nie pozbawia wyznaczonego adwokata uprawnienia do dalszej obrony takiej strony już pełnoletniej, co może implikować, że również pełnomocnictwo udzielone przez przedstawiciela ustawowego małoletniej strony nie wygasa wskutek osiągnięcia pełnoletności przez stronę. W doktrynie również zarysowała się rozbieżność poglądów. Rozstrzygnięcie tej kwestii zależy od odpowiedzi na pytanie, czyim pełnomocnikiem jest pełnomocnik ustanowiony przez przedstawiciela ustawowego. Skoro art. 86 przewiduje, że strony i ich przedstawiciele ustawowi mogą działać przed sądem osobiście lub przez pełnomocników, wydaje się uzasadnionym pogląd, że pełnomocnik ustanowiony przez przedstawiciela ustawowego małoletniej strony jest jego pełnomocnikiem, a zatem pełnomocnictwo wygasa z chwilą ustania przedstawicielstwa ustawowego wskutek osiągnięcia pełnoletności przez małoletniego. To samo dotyczy wypadku, gdy ubezwłasnowolniony odzyskuje zdolność procesową w toku procesu wskutek uchylenia postanowienia o ubezwłasnowolnieniu. Zatem z dwóch przytoczonych orzeczeń Sądu Najwyższego pierwsze uznać należy za trafne. W najnowszym orzecznictwie dominuje jednak pogląd przeciwny, zakładający, że pełnomocnictwo procesowe udzielone przez przedstawiciela ustawowego małoletniego dziecka w jego imieniu nie wygasa z chwilą dojścia do pełnoletniości40. VI. Brak pełnomocnictwa procesowego sąd bierze pod rozwagę z urzędu w każdym stanie sprawy (art. 202 zd. drugie) i w zasadzie nie powinien dopuścić 38 OSPiKA 1969, nr 2, poz. 31. 39 OSPiKA 1976, nr 10, poz. 178. 40 Por. wyrok SN z 9 marca 1983 r., I CR 34/83, OSNCP 1983, nr 11, poz. 180 oraz uchwałę SN 11 października 1995 r., III CZP 139/95, OSNC 1996, nr 1, poz. 17. 246 IV. Podmioty postępowania cywilnego do udziału w sprawie osoby, która nie może wylegitymować się pełnomocnictwem. Brak należytego umocowania pełnomocnika procesowego strony lub uczestnika stanowi przyczynę nieważności postępowania, która może stanowić zarzut apelacyjny, ponadto sąd II instancji w granicach zaskarżenia bierze ją z urzędu pod uwagę (art. 378 § 1), podobnie Sąd Najwyższy rozpoznający skargę kasacyjną (art. 39813 § 1). Wyjątkowo tylko po wniesieniu pozwu sąd może dopuścić tymczasowo do podjęcia naglącej czynności procesowej osobę niemogącą na razie przedstawić pełnomocnictwa. Zarządzenie to sąd może uzależnić od zabezpieczenia kosztów. Sąd wyznaczy równocześnie termin, w ciągu którego osoba działająca bez pełnomocnictwa powinna je złożyć albo przedstawić zatwierdzenie swej czynności przez stronę. Jeżeli termin upłynął bezskutecznie, sąd pominie czynności procesowe tej osoby. W tym wypadku przeciwnik może żądać od działającego bez umocowania zwrotu kosztów spowodowanych jego tymczasowym dopuszczeniem (art. 97). Koszty ustanowienia pełnomocnika procesowego zalicza się do kosztów procesu, które strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi. W szczególności do niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez adwokata zalicza się wynagrodzenie, jednak nie wyższe niż stawki opłat określone w odrębnych przepisach i wydatki jednego adwokata (art. 98 § 1 i 3). Stronom reprezentowanym przez radcę prawnego lub rzecznika patentowego zwraca się koszty w wysokości należnej według przepisów o wynagrodzeniu adwokata (art. 99). VII. Z ustanowieniem pełnomocnika procesowego przez stronę lub jej przedstawiciela ustawowego równoznaczne jest wyznaczenie adwokata lub radcy prawnego dla strony korzystającej ze zwolnienia od kosztów sądowych (z mocy ustawy lub na podstawie decyzji sądu). Jest to problematyka pomocy prawnej z urzędu (art. 117-124) i zostanie omówiona odrębnie (zob. uwagi w rozdziale 42 § 5). W tym miejscu należy tylko wskazać, że ustanowienie adwokata lub radcy prawnego dla strony zwolnionej od kosztów sądowych jest równoznaczne z udzieleniem pełnomocnictwa procesowego (art. 118). § 2. Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa I. Skarb Państwa jako osoba prawna posiada w postępowaniu cywilnym zdolność sądową i zdolność procesową (art. 64 § 1 i art. 65 § 1). Jest jednak szczególną osobą prawną, ponieważ pozbawioną swoich organów. W obrocie prawnym występują przede wszystkim jednostki organizacyjne Skarbu Państwa, niemające osobowości prawnej (tzw. stationes fisci). W ujęciu teoretycznym zastępstwo procesowe Skarbu Państwa (państwa) w postępowaniach sądowych, w tym również w postępowaniu cywilnym, może być, co do zasady, zorganizowane albo w sposób scentralizowany — w wyniku przekazania uprawnień w tym 33. Pełnomocnictwo procesowe. Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa 247 zakresie wyspecjalizowanemu organowi, albo w sposób zdecentralizowany — polegający na rozdzieleniu tych uprawnień pomiędzy różne organy w zależności od ich przedmiotowego i terytorialnego zakresu działania41. System zcentralizowany zastępstwa procesowego Skarbu Państwa obowiązywał przede wszystkim w okresie istnienia Prokuratorii Generalnej RP (1919-1951). Podstawę obowiązywania Prokuratorii Generalnej RP stanowił najpierw dekret Naczelnika Państwa z 7 lutego 1919 r. (Dz.U. nr 14, poz. 181), a następnie ustawa z 21 lipca 1919 r. o utworzeniu Prokuratorii Generalnej RP (Dz.U. nr 65, poz. 390), gruntownie zmieniona rozporządzeniem Prezydenta RP z 9 grudnia 1924 r. (Dz.U. nr 107, poz. 967). Z kolei system zdecentralizowany ostatecznie wprowadzony został na mocy dekretu z 2 czerwca 1954 r. o zastępstwie sądowym władz, urzędów, instytucji i przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. nr 25, poz. 93) i przyjęty również w pierwotnej wersji regulacji kodeksu postępowania cywilnego (art. 67 § 2). W obecnym stanie prawnym przepis art. 67 § 2 zd. pierwsze stanowi wprawdzie, że za Skarb Państwa podejmuje czynności procesowe organ państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej, jednak zd. drugie tego przepisu przewiduje, że w zakresie określonym odrębną ustawą za Skarb Państwa czynności procesowe podejmuje Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa. II. Regulacja powyższa jest konsekwencją przyjęcia ustawy z 8 lipca 2005 r. 0 Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz.U. nr ..., poz. ...). Ustawa w szerokim zakresie przywróciła w prawie polskim system scentralizowanego zastępstwa procesowego Skarbu Państwa, aczkolwiek w licznych wypadkach nadal obowiązuje system zdecentralizowany zgodnie z art. 67 § 2 zd. pierwsze oraz zgodnie z postanowieniami ustaw szczególnych. Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa utworzona została w celu zapewnienia ochrony prawnej praw i interesów Skarbu Państwa, jest państwową jednostką organizacyjną i działa pod nadzorem ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa (art. 1 ustawy). Do zadań Prokuratorii Generalnej należą: 1) wyłączne zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przed Sądem Najwyższym 1 Naczelnym Sądem Administracyjnym; 2) zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przed sądami powszechnymi, wojskowymi, administracyjnymi i polubownymi; 3) zastępstwo Rzeczypospolitej Polskiej przed sądami, trybunałami i innymi organami orzekającymi w stosunkach międzynarodowych; 4) wydawanie opinii prawnych (art. 4 ust. 1 ustawy). Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przez Prokuratorię Generalną dotyczy spraw, w których Skarb Państwa jest lub powinien być stroną powodową albo 41 Zob. M. Jędrzejewska, Skarb Państwa w procesie cywilnym, Studia Iuridica 1994, t. XXI, s. 71; W- Broniewicz, op. cit., s. 157; M. Dziurda, Reprezentacja Skarbu Państwa w procesie cywilnym, Kraków 2005, s. 17. 248 IV. Podmioty postępowania cywilneg jj Pełnomocnictwo procesowe. Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa 249 pozwaną, albo też uczestnikiem postępowania przed sądem, trybunałem lub innym organem orzekającym (art. 4 ust. 2 ustawy). Zastępstwo to obejmuje zatem w szczególności sprawy rozpoznawane w postępowaniu cywilnym, w których występuje Skarb Państwa. Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przez Prokuratorię Generalną nie obejmuje spraw z zakresu stosunku pracy lub stosunku służbowego w administracji publicznej, spraw wieczystoksięgowych, spraw w przedmiocie wpisu do właściwego rejestru, spraw podatkowych oraz spraw rozpoznawanych w postępowaniu upadłościowym, naprawczym lub egzekucyjnym. Prokuratoria Generalna może jednak przejąć wymienione sprawy, o ile wymaga tego ochrona ważnych praw lub interesów Skarbu Państwa. Przejęcie następuje z urzędu lub na wniosek organu władzy publicznej, państwowej jednostki organizacyjnej niemają-cej osobowości prawnej lub innego podmiotu, któremu powierzono wykonywanie zadań publicznych na podstawie ustawy lub porozumienia albo na wniosek organu jednostki samorządu terytorialnego. Przejęcie może nastąpić w każdym stadium postępowania. Prezes Prokuratorii Generalnej albo dyrektor jej oddziału może odmówić przejęcia sprawy w terminie 14 dni od dnia doręczenia wniosku o przejęcie. Stanowisko Prezesa Prokuratorii Generalnej albo dyrektora jej oddziału w przedmiocie przejęcia sprawy jest wiążące (art. 4 ust. 4 i art. 6 ustawy). W postępowaniu przed sądami, trybunałami i innymi organami orzekającymi w stosunkach międzynarodowych Prokuratoria Generalna bierze udział na wezwanie organu władzy publicznej, jeżeli zachodzi konieczność ochrony praw lub interesów Skarbu Państwa (art. 7 ustawy). Prokuratoria Generalna nie wykonuje zastępstwa procesowego państwowych osób prawnych (art. 4 ust. 5 ustawy). Podmioty te jako strony lub uczestnicy postępowania samodzielnie zapewniają sobie zastępstwo procesowe. Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przez Prokuratorię Generalną jest obowiązkowe, jeżeli wartość przedmiotu sprawy przewyższa kwotę 1000 000 zł. W sprawie o naprawienie szkody wyrządzonej przez wydanie ustawy lub rozporządzenia Rady Ministrów niezgodnych z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą, a także w sprawie o naprawienie szkody wyrządzonej przez niewydanie takiego aktu normatywnego, którego obowiązek wydania przewiduje przepis prawa, zastępstwo procesowe Skarbu Państwa wykonuje Prokuratoria Generalna. W sprawie o naprawienie szkody wyrządzonej przez wydanie lub niewydanie rozporządzenia przez inny organ konstytucyjnie do tego powołany czynności procesowe za Skarb Państwa podejmuje ten organ. Prokuratoria Generalna z urzędu lub na wniosek organu państwowej jednostki organizacyjnej może przejąć zastępstwo procesowe w każdej sprawie, jeżeli wymaga tego ochrona ważnych praw lub interesów Skarbu Państwa. Stanowisko Prokuratorii Generalnej w przedmiocie przejęcia sprawy jest wiążące. W przypadku przejęcia Prokuratoria Generalna zawiadamia sąd oraz strony lub uczestników postępowania o przejęciu zastępstwa procesowego; przejęcie wyłącza dotychczasowego przedstawiciela Skarbu Państwa od udziału w dalszym postępowaniu (art. 8 ustawy). W sprawach, w których wartość przedmiotu sporu nie przewyższa kwoty 1000 000 zł, oraz w których z mocy odrębnych ustaw prawa lub interesy Skarbu Państwa reprezentują organy lub jednostki organizacyjne określone w art. 6 ust. 1 ustawy, czynności w sprawie podejmują organy tych podmiotów (ustawa określa te podmioty mianem „podmiotów reprezentujących Skarb Państwa"). Prokuratoria Generalna z urzędu lub na wniosek tych podmiotów może przejąć zastępstwo procesowe, jeżeli wymaga tego ochrona ważnych praw lub interesów Skarbu Państwa (art. 9 ustawy). Organ władzy publicznej, który powierzył innemu podmiotowi wykonywanie zadań publicznych na podstawie porozumienia, zawiadamia o tym Prezesa Prokuratorii Generalnej. Podmiot reprezentujący Skarb Państwa zawiadamia Prokuratorię Generalną o każdym postępowaniu wszczętym przed sądem, trybunałem lub innym organem orzekającym, w którym podmiot ten występuje jako przedstawiciel Skarbu Państwa oraz o stanie prawnym lub faktycznym związanym z działalnością tego podmiotu, który uzasadnia wystąpienie z roszczeniem Skarbu Państwa, wraz z szczegółowymi informacjami o przedmiocie postępowania albo rodzaju roszczenia (art. 12 ustawy). III. Właściwym do wykonywania zastępstwa procesowego jest oddział Prokuratorii Generalnej, w którego okręgu znajduje się siedziba podmiotu reprezentującego Skarb Państwa, z którego działalnością wiąże się dochodzone roszczenie. Prezes Prokuratorii Generalnej może przekazać sprawę innemu oddziałowi lub Głównemu Urzędowi Prokuratorii Generalnej, jeżeli wymaga tego ochrona praw lub interesów Skarbu Państwa. Podmiot reprezentujący Skarb Państwa, po otrzymaniu pozwu, innego pisma procesowego lub wezwania w sprawie, w której Prokuratoria Generalna wykonuje zastępstwo procesowe Skarbu Państwa, niezwłocznie przekazuje je Prokuratorii Generalnej wraz ze swoim stanowiskiem, szczegółowymi informacjami o przedmiocie postępowania oraz dowodami w sprawie. W przypadkach wymagających wiadomości specjalnych Prokuratoria Generalna może zasięgać opinii biegłych i tłumaczy (art. 13 ust. 1—4 ustawy). Podmioty reprezentujące Skarb Państwa składają Prokuratorii Generalnej, na jsj żądanie lub z własnej inicjatywy, wnioski co do czynności procesowych w sprawach, w których Prokuratoria Generalna wykonuje zastępstwo procesowe Skarbu Państwa, w szczególności co do wszczęcia procesu, cofnięcia powództwa, uznania roszczenia, wycofania powództwa wzajemnego, zawarcia ugody lub wniesienia środków odwoławczych. Prokuratoria Generalna nie jest związana treścią powyższych wniosków. W razie niezgodności stanowiska Prokuratorii Generalnej z wnioskiem podmiotu reprezentującego Skarb Państwa, stanowisko Prokuratorii Generalnej jest wiążące. O zajętym stanowisku zawiadamia się Wnioskodawcę wraz z podaniem uzasadnienia na piśmie (art. 14 ust. 1-2 ustawy). 250 IV. Podmioty postępowania cywilneo Czynności zastępstwa przed sądami, trybunałami i innymi organami orzekającymi wykonują wyłącznie radcowie Prokuratorii Generalnej. Czynności zastępstwa mogą wykonywać również Prezes i wiceprezesi Prokuratorii Generalnej. Dokumentem upoważniającym radcę Prokuratorii Generalnej do wykonywania czynności zastępstwa jest legitymacja służbowa, która zawiera w szczególności imię i nazwisko oraz stanowisko służbowe radcy Prokuratorii Generalnej (art. 15 ust. 1-3 ustawy). Jeżeli zachodzi konieczność wykonywania zastępstwa procesowego przed sądami, trybunałami lub innymi organami orzekającymi w sprawach wymagających znajomości prawa obcego albo procedur lub instytucji międzynarodowych, Prokuratoria Generalna może powierzyć to zastępstwo w drodze umowy cywilnoprawnej radcy prawnemu, adwokatowi lub innej osobie uprawnionej do występowania w charakterze pełnomocnika procesowego. Koszty związane z ustanowieniem takiego pełnomocnika procesowego ponosi Prokuratoria Generalna (art. 17 ust. 1-2 ustawy). Co do szczególnych regulacji w zakresie właściwości miejscowej sądu w sprawach, w których zastępstwo procesowe Skarbu Państwa wykonuje z mocy ustawy Prokuratoria Generalna zob. uwagi w rozdziale 23 (art. 29l i 33'). IV. Pracami Prokuratorii Generalnej kieruje Prezes Prokuratorii Generalnej przy pomocy wiceprezesów i dyrektorów oddziałów Prokuratorii Generalnej (art. 19 ust. 1 ustawy). W skład Prokuratorii Generalnej wchodzą Główny Urząd Prokuratorii Generalnej z siedzibą w mieście stołecznym Warszawie oraz oddziały Prokuratorii Generalnej z siedzibami w miejscowościach, w których mają siedziby sądy apelacyjne. Oddziały Prokuratorii Generalnej działają w obszarach właściwości sądów apelacyjnych, w których mają siedzibę. W obszarze właściwości Sądu Apelacyjnego w Warszawie zadania oddziału Prokuratorii Generalnej wykonuje Główny Urząd Prokuratorii Generalnej (art. 22 ust. 1-3 ustawy). Oddziały Prokuratorii Generalnej w okręgach swojej właściwości miejscowej samodzielnie wykonują zadania i czynności Prokuratorii Generalnej. Oddziałem Prokuratorii Generalnej kieruje dyrektor oddziału, któremu funkcję tę powierza Prezes Prokuratorii Generalnej (art. 23 ust. 1 i 2 ustawy). W Prokuratorii Generalnej są zatrudnieni radcowie Prokuratorii Generalnej i starsi radcowie Prokuratorii Generalnej (art. 26 ustawy), do których, jak wskazano powyżej, należy przede wszystkim wykonywanie czynności zastępstwa procesowego Skarbu Państwa. 34. Udział prokuratora, Rzecznika Praw Obywatelskich... 251 C. Prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich, rzecznik konsumentów, organizacje społeczne i inne podmioty Rozdział 34 UDZIAŁ PROKURATORA, RZECZNIKA PRAW OBYWATELSKICH, RZECZNIKA KONSUMENTÓW, ORGANIZACJI SPOŁECZNYCH, PREZESA URZĘDU OCHRONY KONKURENCJI I KONSUMENTÓW, KIEROWNIKA OŚRODKA POMOCY SPOŁECZNEJ, KIEROWNIKA POWIATOWEGO CENTRUM POMOCY RODZINIE I INSPEKTORA PRACY W POSTĘPOWANIU CYWILNYM § 1. Udział prokuratora w postępowaniu cywilnym Jedną z najbardziej charakterystycznych cech postępowania cywilnego dawnych państw realnego socjalizmu była możliwość szerokiego udziału prokuratora w tym postępowaniu, a w szczególności przysługujące mu prawo do wszczęcia każdej, w zasadzie, sprawy cywilnej. Ta możliwość charakteryzowała prawo procesowe wszystkich tych krajów; jedyne różnice, jakie występowały w tej mierze pomiędzy poszczególnymi systemami, dotyczyły udziału prokuratora w sprawach odnoszących się do praw osobistych obywateli oraz pewnych kwestii formalnoprocesowych42. W systemach państw zachodnich udział prokuratury w procesie cywilnym jest wprawdzie także przewidziany, ale z reguły w nader ograniczonym zakresie, naJczęściej w sprawach małżeńskich i rodzinnych oraz w sprawach, w których wchodzą w grę interesy fiskalne państwa. W innych sprawach udział ten z reguły nie jest dopuszczony, co wynika z koncepcji procesu cywilnego jako instytucji stojącej na straży interesów prywatnych i z przyznania inicjatywie osób zaintereso- Odmienne w pewnym stopniu zasady udziału prokuratora w postępowaniu cywilnym obowiązy-w% jedynie w byłej NRD, gdzie na podstawie kodeksu postępowania cywilnego, który wszedł w życie z dniem 1 stycznia 1976 r. prokurator mógł wprawdzie brać udział w postępowaniu w każdej sprawie cywilnej, jednakże wytaczać powództwo i wszczynać postępowanie mógł tylko w sprawach o roszczenia pracowników, o unieważnienie małżeństwa i o ubezwłasnowolnienie. 252 IV. Podmioty postępowania cywilnego wanych roli dominującej. Jeśli zaś nawet w niektórych państwach zachodnich, jak zwłaszcza we Francji, prawo procesowe przewiduje możność udziału prokuratora w procesie cywilnym w szerszym zakresie dla ochrony porządku publicznego, to w praktyce udział ten występuje wyjątkowo i jest ograniczany przez orzecznictwo sądowe, przyjmujące zwężającą wykładnię pojęcia porządku publicznego. W okresie międzywojennym i po wojnie do 1950 r. udział prokuratora w postępowaniu cywilnym w Polsce był dopuszczony w nader ograniczonym zakresie. Prokurator mógł wnosić powództwo o unieważnienie małżeństwa, wszczynać pewne sprawy w postępowaniu niespornym, jak sprawy o ubezwłasnowolnienie, o ustanowienie kuratora dla osoby zaginionej, o uznanie za zmarłego. Szersze kompetencje prokuratura miała jedynie w postępowaniu kasacyjnym przed Sądem Najwyższym, gdzie prokurator mógł przedstawiać opinię i zgłaszać wnioski w każdej sprawie, celem zapewnienia jednolitej wykładni prawa. W ramach reformy postępowania cywilnego, dokonanej ustawą z 20 lipca 1950 r., uprawnienia prokuratury zostały znacznie rozszerzone. Do k.p.c. zostały wprowadzone przepisy normujące udział prokuratora w postępowaniu cywilnym na nowych zasadach. W myśl art. 90 d.k.p.c. prokurator mógł wnosić powództwo i uczestniczyć w każdej sprawie, jeżeli uważał, że wymaga tego interes Państwa Ludowego; mógł także zaskarżyć każde orzeczenie sądowe. Artykuł 91 stanowił, że prokurator nie był związany z żadną ze stron i mógł składać oświadczenia i wnioski, jakie uznał za celowe, oraz przytaczać fakty i dowody na ich potwierdzenie. Przepisy te zapewniały możność szerokiego udziału prokuratora w postępowaniu cywilnym i wytaczania powództw, co zwłaszcza w pierwszych latach po drugiej wojnie było szczególnie potrzebne celem uporządkowania stanu prawnego w dziedzinie stosunków prawa cywilnego i rodzinnego oraz uregulowania sytuacji prawnej wielu obywateli. Niemniej nie w pełni wyczerpujące sformułowania przepisów d.k.p.c. pozostawiły niektóre kwesie otwarte, co przyczyniało się do powstania pewnych wątpliwości w judykaturze i kontrowersji w doktrynie. Dotyczyło to w szczególności kwestii pozycji prokuratora w procesie — czy wytaczając powództwo na rzecz obywatela jest on stroną powodową, czy tylko zajmuje pozycję strony powodowej, pozostając reprezentantem państwa, oraz czy prokurator może wnosić powództwa w sprawach o prawa stanu, a zwłaszcza w sprawach o zaprzeczenie ojcostwa, bez zgody osób zainteresowanych. Judykatura w tej ostatniej kwestii była rozbieżna. Kodeks postępowania cywilnego z 1964 r. unormował materię udziału prokuratora w postępowaniu cywilnym w sposób bardziej szczegółowy, dzięki czemu wątpliwości wyżej wskazane obecnie nie powstają. Udział prokuratora w postępowaniu cywilnym normuje art. 7 oraz 55-60, a ponadto dotyczy tej materii szereg przepisów zamieszczonych w poszczególnych działach kodeksu (106, 210 § 1, art. 448, 449, 454, 457, 546 § 2, art. 1148 § 2). Podstawowym przepisem normującym udział prokuratora w postępowaniu cywilnym jest art. 7 zamieszczony w tytule wstępnym kodeksu. W myśl tego 14 Udział prokuratora, Rzecznika Praw Obywatelskich... 253 przepisu prokurator może żądać wszczęcia postępowania w każdej sprawie, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu, jeżeli według jego oceny wymaga tego ochrona praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego. W sprawach niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego prokurator może wytaczać powództwa tylko w wypadkach wskazanych w ustawie. Z treści art. 7 wynikają poniższe ustalenia. 1. Udział prokuratora może polegać bądź na wszczęciu postępowania (w szczególności na wytoczeniu powództwa), bądź też na przystąpieniu do sprawy wszczętej przez inny podmiot i na uczestnictwie w tym postępowaniu. Natomiast k.p.c. nie przewiduje możliwości występowania prokuratora jako strony pozwanej w procesie; instytucja tzw. pozwanego z ustawy, znana niektórym systemom prawa procesowego, nie jest znana polskiemu prawu procesowemu. 2. Prokurator może wszcząć każde postępowanie, a więc nie tylko proces przez wytoczenie powództwa, ale także postępowanie nieprocesowe, egzekucyjne i postępowanie pomocnicze przez zgłoszenie odpowiedniego wniosku o wszczęcie postępowania. 3. Udział prokuratora w postępowaniu cywilnym opiera się na przesłankach wskazanych w art. 7, którymi są ochrona: praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego. Ochrona praworządności i interesu społecznego wchodzą w grę w każdym wypadku wszczęcia przez prokuratora postępowania lub wstąpienia do sprawy, zadanie to bowiem stanowi istotę funkcji prokuratora, który działa jako strażnik praworządności i interesu społecznego. Natomiast ochrona praw obywateli może wchodzić w rachubę w konkretnych sprawach zależnie od stanu faktycznego i od tego, czy prokurator działa w obronie praw określonej osoby (obywatela). Ocena, czy wymienione przesłanki przemawiają za udziałem prokuratora w konkretnej sprawie, należy wyłącznie do prokuratora (a ściśle do urzędu prokuratorskiego) i nie podlega kontroli sądu. 4. Prokurator może wytaczać powództwa we wszelkich sprawach majątkowych, a także niemajątkowych niewynikających ze stosunków prawa rodzinnego. Natomiast w sprawach niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego może on wytaczać powództwa tylko w wypadkach wskazanych w ustawie. Wypadki te wskazuje k.r.o.; w myśl przepisów tego kodeksu prokurator może wytaczać powództwa: o unieważnienie oraz ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa (art. 22), o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka lub o unieważnienie uznania dziecka (art. 86) oraz o rozwiązanie przysposobienia (art. 127). Z zestawienia tego wynika, że w sprawach niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego prokurator nie może wytaczać powództwa jedynie w sprawach o rozwód i o separację. 5. Prokurator może wszczynać inne rodzaje postępowania, a więc postępowanie nieprocesowe, egzekucyjne i pomocnicze w zasadzie w każdej sprawie. Jeśli jednak chodzi o postępowanie nieprocesowe, to pewne ograniczenie w tym 254 IV. Podmioty postępowania cywilnego zakresie wynika stąd, że niekiedy zgłoszenie wniosku o wszczęcie postępowania nieprocesowego łączy się z oświadczeniem woli wnioskodawcy np. w wypadku wniosku o orzeczenie przysposobienia. Takiego wniosku nie może więc zgłaszać prokurator, ponieważ nie może on składać oświadczeń woli za osoby zainteresowane. 6. Prokurator może brać udział w każdym toczącym się postępowaniu wszczętym na wniosek innej osoby uprawnionej lub z urzędu, bez żadnych ograniczeń związanych z charakterem sprawy. W świetle przepisów k.p.c. należy rozróżnić dwa rodzaje powództwa prokuratora. Pierwszy, gdy prokurator, działając nie tylko dla ochrony praworządności i interesu społecznego, działa także dla ochrony praw obywateli i wytacza powództwo na rzecz oznaczonej osoby lub Skarbu Państwa. Drugi rodzaj wchodzi w grę wówczas, gdy prokurator wytacza powództwo jedynie dla ochrony praworządności i interesu społecznego i nie działa na rzecz oznaczonej osoby lub innego podmiotu. W pierwszym przypadku prokurator powinien wskazać osobę, na rzecz której wytacza powództwo; osobę tę sąd zawiadamia o tym, doręczając jej odpis pozwu. Osoba ta może wstąpić do sprawy w każdym jej stanie w charakterze powoda; w tym wypadku do udziału prokuratora w sprawie stosuje się odpowiednio przepisy o współuczestnictwie jednolitym (art. 56 § 1). Wynika z tego, że czynności procesowe prokuratora są skuteczne wobec powoda i odwrotnie, natomiast cofnięcie pozwu, zrzeczenie się roszczenia oraz zawarcie ugody przez powoda wymaga zgody prokuratora. Obowiązek wskazania osoby, na rzecz której prokurator wytacza powództwo, nie wchodzi w grę w sprawach niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego (art. 55), z wyjątkiem spraw o ustalenie ojcostwa, w których prokurator powinien wskazać dziecko, na rzecz którego wytacza powództwo (art. 454 § 1). Jeśli osoba, na rzecz której prokurator wytoczył powództwo, nie wstąpi do sprawy, prokurator działa samodzielnie jako strona powodowa, nie może jednak samodzielnie rozporządzać przedmiotem sporu (art. 56 § 2); może wszakże samodzielnie cofnąć pozew przez siebie wytoczony. Drugi typ powództwa prokuratora wchodzi w rachubę wówczas, gdy prokurator, wytaczając powództwo, nie działa na rzecz żadnej oznaczonej osoby, a więc wnosi je wyłącznie w ochronie praworządności i interesu społecznego, np. występuje o unieważnienie umowy lub innej czynności prawnej sprzecznej z prawem lub z zasadami współżycia społecznego na podstawie art. 58 k.c. W takich wypadkach wnosi on pozew przeciwko wszystkim osobom będącym stronami stosunku prawnego, którego dotyczy powództwo. Tę zasadę stosuje się także we wszystkich wypadkach powództwa prokuratora w sprawach niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego z wyjątkiem spraw o ustalenie ojcostwa, o czym była mowa wyżej. Przepisy art. 448 oraz art. 454 § 2, 3 i 4 wskazują szczegółowo, kogo prokurator pozywa w tych sprawach. 4. Udział prokuratora, Rzecznika Praw Obywatelskich... 255 Prokurator, wytaczając powództwo na rzecz oznaczonej osoby, korzysta z legitymacji procesowej formalnej; jest on, o czym wspomniano (zob. rozdział 26 § 2), stroną powodową w znaczeniu formalnym. Natomiast w pozostałych wypadkach korzysta z legitymacji materialnej (a raczej personifikuje legitymację materialną Państwa, którego jest reprezentantem). W literaturze mówi się, iż w wypadkach powództwa prokuratora przewidzianego w art. 57 k.p.c. i w przepisach k.r.o. działa on „własnym prawem". W tych wypadkach prokurator jest stroną powodową zarówno w znaczeniu formalnym, jak i materialnym. W wypadkach, gdy prokurator wytacza powództwo na rzecz oznaczonej osoby, dochodząc praw jej przysługujących, powstaje nader istotna kwestia, czy wyrok zapadły w takiej sprawie, w szczególności wyrok niekorzystny dla takiej osoby, ma wobec niej powagę rzeczy osądzonej i jest dla niej wiążący. Kwestię tę normuje art. 58, w myśl którego wyrok prawomocny zapadły w sprawie wytoczonej przez prokuratora ma powagę rzeczy osądzonej pomiędzy stroną, na rzecz której prokurator wytoczył powództwo, a stroną przeciwną. Jednakże w sprawach 0 roszczenia majątkowe prawomocne rozstrzygnięcie sprawy nie pozbawia strony zainteresowanej, która nie brała udziału w sporze, możności dochodzenia swoich roszczeń w całości lub w tej części, w której nie zostały zasądzone. Wynika z tego, że wyrok prawomocny zapadły w sprawie z powództwa prokuratora na rzecz oznaczonej osoby ma w zasadzie powagę rzeczy osądzonej i jest wiążący dla strony, na rzecz której prokurator wytoczył powództwo, z wyjątkiem wyroków oddalających powództwo w całości lub częściowo w sprawach majątkowych. W sprawach tych osoba zainteresowana może nadto dochodzić swych roszczeń, nieobjętych powództwem prokuratora. Jak już wspomniano, prokurator może wstąpić do każdej sprawy wszczętej przez inną osobę. W myśl art. 60 może on wstąpić do postępowania w każdym jego stadium. W przeciwieństwie do wypadków wytoczenia powództwa na rzecz oznaczonej osoby, w których prokurator działa na rzecz tej osoby, i w razie jej wstąpienia do sprawy jest z nią związany stosunkiem gwasz-w^półuczestnictwa jednolitego, w wypadku wstąpienia do procesu wszczętego przez inny podmiot, prokurator nie jest związany z żadną ze stron (art. 60); podobnie w postępowaniu nieprocesowym nie jest związany z żadnym uczestnikiem postępowania. Wstępując do toczącego się postępowania, prokurator działa wyłącznie jako rzecznik interesu społecznego i praworządności, co nie stoi na przeszkodzie, żeby popierał żądanie jednej lub drugiej strony, jeśli uważa, że uzasadnia to ochrona praw obywateli. Prokurator, który wstępuje do postępowania, może składać oświadczenia 1 zgłaszać wnioski, jakie uzna za celowe, oraz przytaczać fakty i dowody na ich Poparcie. Należy doręczać mu pisma procesowe, zawiadomienia o terminach i Posiedzeniach oraz orzeczenia sądowe. Prokurator może zaskarżyć każde orzeczenie, od którego służy środek odwoławczy. Terminy do zaskarżenia orzeczeń, ustanowione dla stron, wiążą również prokuratora (art. 60 § 2). 256 IV. Podmioty postępowania cywilneo0 L Wstąpienie prokuratora do sprawy następuje z inicjatywy bądź samego prokuratora, bądź sądu. Stosownie do art. 59 sąd zawiadamia prokuratora o każdej sprawie, w której udział jego uważa za konieczny. Jednakże takie zawiadomienie sądu nie jest wiążące dla prokuratora, który sam ocenia, czy zachodzą przesłanki jego udziału w sprawie, wskazane w art. 7. W niektórych sprawach sąd obowiązany jest zawiadomić prokuratora 0 wszczęciu postępowania i o terminach posiedzeń. Są to sprawy następujące: 1) o unieważnienie oraz o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa (art. 449 § 1), 2) o zaprzeczenie ojcostwa lub o unieważnienie uznania dziecka (art. 457). Wreszcie w niektórych sprawach udział prokuratora jest obligatoryjny. Są to sprawy: o ubezwłasnowolnienie (art. 546 § 2) i o uznanie zagranicznego orzeczenia sądowego (art. 1148 § 2). Prokurator, gdy bierze udział w postępowaniu, może zabierać głos na rozprawie w każdym jej stanie (art. 210 § 1). Udział prokuratora w sprawie nie uzasadnia zasądzenia zwrotu kosztów na rzecz Skarbu Państwa ani od Skarbu Państwa (art. 106). Prokurator nie ma obowiązku uiszczania kosztów sądowych (art. 96 ust. 1 pkt 6 ust. o k.s.). Na podstawie art. 207 ustawy z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (tekst jedn.: Dz.U. z 2004 r., nr 159, poz. 1667 z późn. zm.), w sprawach cywilnych z zakresu tworzenia i działania tych funduszy Przewodniczącemu Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych przysługują uprawnienia prokuratora wynikające z właściwych przepisów kodeksu postępowania cywilnego. W myśl art. 18 ust. 1 ustawy z 29 lipca 2005 r. o nadzorze nad rynkiem kapitałowym w sprawach cywilnych wynikających ze stosunków związanych z uczestnictwem w obrocie na rynku kapitałowym albo dotyczących podmiotów działających na tym rynku Przewodniczącemu Komisji Papierów Wartościowych 1 Giełd przysługują uprawnienia prokuratora wynikające z przepisów kodeksu postępowania cywilnego. § 2. Udział Rzecznika Praw Obywatelskich w postępowaniu cywilnym Zgodnie z art. 208 Konstytucji RP, Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych. Na podstawie art. 14 pkt 4 ustawy z 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. nr 14, poz. 147) Rzecznik Praw Obywatelskich może żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak również wziąć udział w każdym toczącym się postępowaniu na prawach przysługujących prokuratorowi. 34. zial prokuratora, Rzecznika Praw Obywatelskich... 257 § 3. Udział powiatowego (miejskiego) rzecznika konsumentów w postępowaniu cywilnym Według art. 633 w sprawach o ochronę konsumentów powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów może wytaczać powództwa na rzecz obywateli, a także wstępować, za zgodą powoda, do postępowania w tych sprawach w każdym jego stadium. Stosownie do art. 634 w powyższych sprawach do rzecznika konsumentów stosuje się odpowiednio przepisy o prokuratorze. W przeciwieństwie do prokuratora wstępującego do postępowania, który nie jest związany z żadną ze stron, rzecznik konsumentów powinien popierać stronę, z którą jest związany, czyli powoda, gdyż ochronie jego praw ma służyć. Poza powyższą formą udziału rzecznika konsumentów na rzecz konkretnego konsumenta, według art. 47938 powództwo o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone może wytoczyć także powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów. W związku z tym można uznać, że rzecznik konsumentów działa w tych sprawach w ochronie interesu grupowego, co wynika z art. 47943, który przewiduje, że wyrok prawomocny ma skutek wobec osób trzecich od chwili wpisania uznanego za niedozwolone postanowienia wzorca umowy do rejestru, o którym mowa w art. 47945 § 2. \ § 4. Udział organizacji społecznych w postępowaniu cywilnym W Polsce udział organizacji społecznych w postępowaniu cywilnym został wprowadzony po raz pierwszy do kodeksu postępowania cywilnego w 1964 roku43. W myśl art. 8 organizacje społeczne, których zadanie statutowe nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej, mogą dla ochrony praw obywateli, w wypadkach wskazanych w ustawie, spowodować wszczęcie postępowania, jak również brać udział w toczącym się postępowaniu. Z przepisu tego wynika, że udział organizacji społecznych w postępowaniu cywilnym, podobnie jak udział prokuratora, może polegać na wszczęciu postępowania oraz na wstąpieniu do toczącego S1C postępowania. W przeciwieństwie jednak do prokuratora, organizacje społecz-ne nie mogą brać udziału w każdej sprawie, lecz tylko w sprawach wyraźnie wskazanych w ustawie, gdyż jest to wyjątek od zasady, że w postępowaniu cywilnym działają osoby, które powołują się na przysługujące im prawa podmiotowe. Poza tym na podstawie art. 8 organizacje społeczne działają dla ochrony praw konkretnych obywateli. Jak to jednak wynika z przepisów powołanych niżej, organizacje społeczne mogą działać również w celu ochrony interesu grupowego44. Zob. T. Misiuk, Udział organizacji społecznych w ochronie praw obywateli w państwowym Postępowaniu cywilnym, Warszawa 1972. T. Misiuk-Jodłowska, Udział organizacji społecznych w postępowaniu sądowym (uwagi de legę ferenda), Księga Pamiątkowa ku czci profesora Tomasza Dybowskiego, „Studia Iuridica" 1994, tom 21, s- 82 i n. postulowała udział w postępowaniu cywilnym niektórych organizacji ze skutkiem erga omnes. 258 IV. Podmioty postępowania cywilnego W myśl art. 61 § 1 organizacje społeczne, których zadanie statutowe nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej, mogą wytaczać powództwa na rzecz obywateli w sprawach o roszczenia alimentacyjne oraz w sprawach o ochronę konsumentów. W tej ostatniej kategorii organizacje społeczne wytaczały powództwa w sprawach zakończonych już orzeczeniami Sądu Najwyższego. Można tu wymienić postanowienia Sądu Najwyższego z 22 listopada 1999 r., I CKN 772/9945, z 15 marca 2000 r„ I CKN 1325/9946 i uchwałę z 29 lutego 2000 r., III CZP 26/9947. W dwóch pierwszych wypadkach powództwo wytoczyła Federacja Konsumentów. Stosownie do art. 61 § 2 w sprawach o roszczenia alimentacyjne oraz w sprawach o ochronę konsumentów organizacja społeczna, której zadanie statutowe nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej, może wstąpić do postępowania w każdym jego stadium. Według art. 61 § 3 organizacje społeczne, do których zadań statutowych należy ochrona środowiska, ochrona konsumentów albo ochrona praw własności przemysłowej, mogą w sprawach z tego zakresu wstąpić, za zgodą powoda, do postępowania w każdym jego stadium. Ponadto, w myśl art. 61 § 4, organizacje społeczne, do których zadań statutowych należy ochrona równości oraz niedyskryminacji przez bezpodstawne bezpośrednie lub pośrednie zróżnicowanie praw i obowiązków obywateli, mogą w sprawach o roszczenia z tego zakresu wytaczać za zgodą obywateli powództwa na ich rzecz oraz, za zgodą powoda, wstępować do postępowania w każdym jego stadium. Na podstawie art. 462 w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych uprawnione organizacje społeczne — wskazane w art. 61 — mogą powodować wszczęcie postępowania na rzecz pracowników oraz ubezpieczonych. Artykuły 61-63 stosuje się odpowiednio. Dotychczas wykaz organizacji społecznych uprawnionych do wszczynania postępowania na rzecz obywateli i do brania udziału w postępowaniu ustalał rozporządzeniem Minister Sprawiedliwości. Ostatnio w tym zakresie obowiązywało rozporządzenie z 10 listopada 2000 r. (Dz.U. nr 100, poz. 1080 z późn. zm.). Wskutek zmian art. 61 wprowadzonych ustawą z 2 lipca 2004 r. Minister Sprawiedliwości utracił uprawnienie do ustalania wykazu organizacji społecznych uprawnionych do wszczynania postępowania na rzecz obywateli i do brania udziału w postępowaniu. Obecnie zatem każda organizacja społeczna, której zadania statutowe nie polegają na prowadzeniu działalności gospodarczej, może w sprawach alimentacyjnych oraz sprawach o ochronę konsumentów wytaczać powództwa na rzecz obywateli i wstąpić do postępowania w każdym jego stadium (art. 61 § 1 i 2). W wypadkach natomiast wskazanych w art. 61 § 3 i 4 decydujące 45 OSNC 2000, nr 7-8, poz. 129. 46 OSNC 2000, nr 9, poz. 169. 47 OSNC 2000, nr 9, poz. 152. 34. Udział prokuratora, Rzecznika Praw Obywatelskich... 259 znaczenie ma natomiast to, czy sprawa, w której organizacja chce wstąpić do postępowania (§ 3) bądź wszcząć postępowanie lub wstąpić do postępowania (§ 4), należy do zakresu zadań statutowych danej organizacji społecznej. Organizacja społeczna wytaczająca powództwo na rzecz oznaczonej osoby korzysta z legitymacji procesowej (formalnej) i jest stroną procesową w znaczeniu formalnym. Stosownie do art. 62 do organizacji społecznych wnoszących powództwa na rzecz obywateli, jak również do uczestnictwa takich organizacji w postępowaniu dla ochrony praw obywateli, stosuje się odpowiednio przepisy o prokuratorze (z wyjątkiem uprawnienia do zabierania głosu w każdym stanie sprawy art. 210 § 1). W przeciwieństwie do prokuratora wstępującego do postępowania, który nie jest związany z żadną ze stron, organizacja społeczna powinna popierać stronę, z którą jest związana — z reguły powoda. Organizacja społeczna wstępująca do postępowania jest jego uczestnikiem, ponieważ działa we własnym imieniu, nie jest jednak stroną z uwagi na dwustronność procesu. Kodeks postępowania cywilnego zna ponadto inne formy udziału organizacji społecznych, a także ich przedstawicieli w postępowaniu cywilnym. Specyficzną formą udziału organizacji społecznych w sądowym postępowaniu cywilnym jest przedstawianie przez nie poglądu. W myśl art. 63 organizacje wymienione w art. 61, które nie uczestniczą w sprawie, mogą przedstawiać w sprawie istotny pogląd, wyrażony w uchwale lub oświadczeniu ich należycie umocowanych organów. Pogląd organizacji społecznej ma charakter opinii, która może być dla sądu pomocna, nie jest jednak dla niego wiążąca. Ponadto, jak była o tym mowa, przedstawiciele uprawnionych organizacji społecznych mogą w określonych kategoriach spraw cywilnych występować w charakterze pełnomocników osób poszukujących ochrony prawnej (zob. art. 87 § 3-6, art. 465 § 1, art. 585 § 3 oraz uwagi zawarte w rozdziale 33 § 1). Od udziału organizacji społecznych na rzecz oznaczonych osób należy odróżnić udział organizacji społecznych w postępowaniu cywilnym w celu ochrony interesu grupowego. Stosownie do art. 323 ust. 2 ustawy z 27 kwietnia 2001 r. — Prawo ochrony środowiska (Dz.U. nr 62, poz. 627 z późn. zm.), jeżeli zagrożenie lub naruszenie dotyczy środowiska jako dobra wspólnego, z roszczeniem, o którym mowa w ustępie 1 tego przepisu, mogą wystąpić, poza Skarbem Państwa i jednostkami samorządu terytorialnego, organizacje ekologiczne, za które — zgodnie z art. 3 pkt 16 wymienionej ustawy — uważa się organizacje społeczne, których celem statutowym jest ochrona środowiska. Z ust. 1 art. 323 ustawy wynika, że chodzi o bezprawne oddziaływanie na środowisko zagrażające szkodą lub wyrządzające szkodę, w której to sytuacji uprawniony podmiot może żądać od Podmiotu odpowiedzialnego za to zagrożenie lub naruszenie przywrócenia stanu zgodnego z prawem i podjęcia środków zapobiegawczych, w szczególności przez zamontowanie instalacji lub urządzeń zabezpieczających przed zagrożeniem lub 260 IV. Podmioty postępowania cywilnego naruszeniem; w razie gdy jest to niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, może on żądać zaprzestania działalności powodującej to zagrożenie lub naruszenie. Zgodnie z art. 322 prawa o ochronie środowiska, do odpowiedzialności za szkody spowodowane oddziaływaniem na środowisko stosuje się przepisy kodeksu cywilnego, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. Sąd Najwyższy w uchwale z 8 listopada 1989 r., III CZP 76/8948, wydanej pod rządem art. 100 ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska z 31 stycznia 1980 r. (tekst jedn. Dz.U. z 1994 r. nr 49, poz. 196 z późn. zm.), którą to uchwałę należy uznać za aktualną, uznał, że wymieniony ostatnio przepis „[...] nie ma na celu ochrony indywidualnych praw obywateli. Nie pozostaje przeto w żadnym związku z art. 8 k.p.c. ani art. 61 § 1". Można więc uznać, że uprawnienia organizacji społecznych, dotyczące ochrony środowiska służą ochronie interesu grupowego, zwłaszcza że obowiązujące obecnie prawo ochrony środowiska daje tym organizacjom uprawnienie do działania w sądzie, jeżeli zagrożenie lub naruszenie dotyczy środowiska jako dobra wspólnego. Ochrona dobra wspólnego może wiązać się z ochroną interesu grupy, której zagrożenie lub naruszenie środowiska dotyczy lub ogółu obywateli w państwie i wówczas będzie można mówić o ochronie szerzej pojętego interesu ogólnego, chociaż wyrok nie odnosi skutku erga omnes49. Zgodnie z art. 47938, powództwo o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone może wytoczyć także organizacja społeczna, do której zadań statutowych należy ochrona interesów konsumentów. Te powództwa mają skutek jedynie na przyszłość i nie naruszają umów już zawartych (art. 47942 § 1). Do tego powództwa można również odnieść powołany wyżej pogląd Sądu Najwyższego, że powództwo to nie ma na celu ochrony indywidualnych praw obywateli, nie pozostaje przeto w związku z art. 8 k.p.c. i art. 61 § 1. To, że wyrok na mocy art. 47943 jest skuteczny wobec osób trzecich od chwili wpisania uznanego za niedozwolone postanowienia wzorca umowy do rejestru, o którym mowa w art. 47945 § 2 (por. rozdział 48 § 6) do rejestru, potwierdza pogląd, że powództwo, o którym mowa, ma na celu ochronę interesu grupowego. Artykuł 47938 wyraźnie nawiązuje do dyrektywy 93/13 EWG z 5 kwietnia 1993 r.50. § 5. Udział Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w postępowaniu cywilnym Zgodnie z art. 47938 k.p.c, powództwo o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone może wytoczyć również Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji 48 OSNC 1990, nr 6, poz. 71. 49 Zob. T. Misiuk, Powództwo organizacji społecznych w sprawach dotyczących środowiska, [w:] Studia z prawa postępowania cywilnego. Księga Pamiątkowa ku czci Zbigniewa Resicha, Warszawa 1985, s. 197. Por. także T. Misiuk, Udział organizacji społecznych w sądowym postępowaniu cywilnym de legeferenda, PS 2003, nr 1, s. 94 i n. 50 Zob. E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, Warszawa 1999, s. 544. 34. JJdział prokuratora, Rzecznika Praw Obywatelskich... 261 i Konsumentów. Organ ten ma przeto uprawnienie do obrony interesu grupowego konsumentów w wymienionej sprawie (zob. na ten temat § 4). § 6. Udział kierownika ośrodka pomocy społecznej i kierownika powiatowego centrum pomocy rodzinie w postępowaniu cywilnym Według art. 110 ust. 5 ustawy z 12 marca 2004 r. r. o pomocy społecznej (Dz.U. nr 64, poz. 593 z późn. zm.) kierownik ośrodka pomocy społecznej może wytaczać na rzecz obywateli powództwa o roszczenia alimentacyjne. W tym wypadku w postępowaniu przed sądem stosuje się odpowiednio przepisy o udziale prokuratora w postępowaniu cywilnym, z czego należy wnosić, że kierownik ośrodka pomocy społecznej może, podobnie jak prokurator, wstąpić do toczącej się już sprawy z zastrzeżeniem, o którym mowa w § 3 i 4 tego rozdziału. Podobnie w myśl art. 112 ust. 3 ustawy o pomocy społecznej kierownik powiatowego centrum pomocy rodzinie może wytaczać na rzecz obywateli powództwa o roszczenia alimentacyjne. W postępowaniu przed sądem także stosuje się wtedy odpowiednio przepisy o udziale prokuratora w postępowaniu cywilnym. § 7. Udział inspektora pracy w postępowaniu cywilnym Na podstawie ustawy z 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy — Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. nr 24, poz. 110 z późn. zm.) według powołanego tą ustawą art. 631 k.p.c. oraz art. 462, w sprawach o ustalenie istnienia stosunku pracy inspektorzy pracy mogą wytaczać powództwa na rzecz obywateli, a także wstępować za zgodą powoda, do postępowania w wymienionej sprawie w każdym stadium. Według art. 632 w sprawach wymienionych w art. 63' do inspektorów pracy stosuje się odpowiednio przepisy o prokuratorze z zastrzeżeniem, o którym mowa w § 3 i 4 tego rozdziału. Uprawnienie to jest wykonywane w postępowaniu w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Status inspektorów pracy oraz ich kompetencje regulują przepisy ustawy z 6 marca 1981 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. nr 124, poz. 1362 z późn. zm.), a ich uprawnienie do wytaczania powództw i przystępowania do toczącego się postępowania wynika także z art. 8 ust. 1 pkt lla tej ustawy. Za błędny należy uznać pogląd wyrażony w uzasadnieniu wyroku z 2 kwietnia 1998 r., I PKN 521/9751, że „inspektor pracy, który wstąpił do postępowania 0 ustalenie istnienia stosunku pracy po stronie powodowej, jest stroną tego Postępowania i realizuje w nim własne prawa". Stanowisko to jest sprzeczne z fundamentalną regułą dwustronności procesu cywilnego. W związku z tym za 51 OSNAPiUS 1999, nr 6, poz 203. Por. także J. Iwulski, Udział inspektora pracy w postępowaniu 0 ustalenie istnienia stosunku pracy, PiZS 1998, nr 9, s. 25. 262 IV. Podmioty postępowania cywilnego nietrafną należy uznać tezę tego wyroku, według której „niezawiadomienie inspektora pracy, który wstąpił do postępowania o ustalenie istnienia stosunku pracy, o terminie rozprawy, na której zapadł wyrok, powoduje nieważność postępowania ze względu na pozbawienie inspektora pracy możliwości obrony jego praw" (art. 379 pkt 5). § 8. Udział właściwych organów w postępowaniu cywilnym w sprawie o nieważność nabycia nieruchomości przez cudzoziemców Stosownie do 6 ust. 2 ustawy z 24 lipca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. nr 167, poz. 1758 z późn. zm.) w razie nabycia nieruchomości wbrew przepisom ustawy, o nieważności nabycia orzeka sąd także na żądanie, właściwego ze względu na miejsce położenia nieruchomości, wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa lub wojewody albo na żądanie ministra właściwego do spraw wewnętrznych. Zasadę tę stosuje się odpowiednio w razie nabycia lub objęcia udziałów lub akcji w spółce handlowej wbrew przepisom art. 3e ustawy (por. art. 6 ust. 3 ustawy). Dział V PRZEDMIOT POSTĘPOWANIA CYWILNEGO Rozdział 35 POWÓDZTWO I JEGO RODZAJE § 1. Prawo do powództwa I. Rozwój nauki w zakresie teoretycznego uzasadnienia prawa do powództwa odzwierciedlają różne teorie dotyczące tzw. prawa skargi. Można tu wydzielić trzy grupy teorii, a mianowicie: materialnego prawa skargi, publicznego prawa skargi oraz teorie mieszane. Znane są również różnice poglądów między zwolennikami kierunku dualistycznego oraz kierunku jedności porządku prawnego. , Przez materialne prawo skargi (Savigny) rozumiano stosunek wynikający z naruszenia prawa, odnosząc przy tym actio (Klage, Klagerecht) do uprawnienia poszkodowanego. Była więc ona tylko postacią prawa podmiotowego, w którą przekształciła się na skutek jego naruszenia. W dalszym rozwoju (Windscheid, Biilow, Degenkolb) wypracowano teorię publicznego prawa skargi. Oskar Biilow pierwszy wystąpił z twierdzeniem, że porządek prawny jest ustanowiony dla utrzymania dobra ogółu. Degenkolb wykazał, iż wystarczy, gdy powód twierdzi, że posiada roszczenie, aby mieć prawo do powództwa, tzn. do tego, aby sąd przeprowadził proces i wydał wyrok stosownie do jego wyników. W tym się więc wyraża treść publicznego prawa skargi, które jest skierowane przeciwko organowi państwowemu. '2.. W ramach koncepcji publicznego prawa skargi powstała teoria abstrakcyjnego prawa skargi (Jellinek), przyjmująca, że każdy, kto ma zdolność prawną, może zwrócić się do sądu o przeprowadzenie postępowania cywilnego, a więc ma abstrakcyjne prawo do ochrony sądowej. ."¦. Krytykę teorii abstrakcyjnego prawa skargi przeprowadził A. Wach, który sformułował teorię tzw. roszczeń ochronnych (Rechtsschutzanspruch) i teorię tzw. konkretnego prawa skargi. Według mego, abstrakcyjne prawo skargi to w istocie rzeczy zwykła możność wnoszenia skargi; należy je odróżnić od roszczenia ochronnego. _Teoria roszczeń ochronnych definiowała prawo skargi jako publicznoprawne roszczenie osoby prywatnej przeciwko państwu o udzielenie ochrony prawnej zgodnej z pozytywnym prawem procesowym. Ta „skarga" ma charakter subiektywny, gdyż nie przysługuje każdemu, lecz temu, w stosunku do Kogo zachodzą przesłanki ochrony prawnej (Rechtschutzvoraussetzungen). Roszczenie to skierowane jest przeciwko państwu. Należy je odróżnić od prawa materialnego skierowanego do przeciwnika. W nauce francuskiej rozróżnia się prawo i tzw. l'action en justice, którą traktuje się jako jedną z form prawa, pozwalającą na to, aby „zobowiązać" sąd. Rozróżnia się również Uaction en justice od żądania (la demande en justice). Uaction en justice stanowi pewnego rodzaju moc prawną (puissance), Podczas gdy demande en justice stanowi efektywne już wykonanie (realizację) tej prawnej możności. 264 V. Przedmiot postępowania cywilnego II. W nauce polskiej własną teorię prawa do powództwa przedstawił Z. Resich1. Według jego poglądu, prawo procesowe nie tylko określa sposób ochrony praw materialnych, lecz również określa formy realizacji konstytucyjnego prawa do ochrony, które w zakresie sądownictwa nazywa się prawem do wymiaru sprawiedliwości. To konstytucyjne prawo do ochrony wynika z art. 45 Konstytucji. Każdy podmiot może zwrócić się do sądu z żądaniem udzielania mu ochrony sądowej w zakresie wymiaru sprawiedliwości. Przesłanki tej ochrony określa Konstytucja. Jeśli więc istnieje podmiot, który zwróci się do sądu z żądaniem udzielenia mu ochrony sądowej w zakresie wymiaru sprawiedliwości, to konstytucyjne przesłanki są spełnione i powstaje w tym zakresie konkretny obowiązek sądu, odpowiadający prawu do wymiaru sprawiedliwości w znaczeniu konkretnym. W ten sposób zawiązuje się stosunek prawnoprocesowy, mający charakter stosunku prawnopaństwowego. W ramach tego stosunku zakres obowiązku sądu jest uzależniony od treści żądania i od istniejących przesłanek procesowych. Minimalny jednak (lecz konieczny) obowiązek sądu polega na zbadaniu, czy istnieją procesowe przesłanki do udzielenia pełnej ochrony sądowej w sensie merytorycznego zbadania wysuniętego żądania. Z tego punktu widzenia istnieją trzy zakresy obowiązku sądu, uzależnione od istnienia odpowiednich przesłanek, a mianowicie: stwierdzenie istnienia przesłanek konstytucyjnych wkłada nań obowiązek badania sprawy, stwierdzenie istnienia przesłanek procesowych wymaganych do ochrony wysuniętego żądania wkłada nań obowiązek merytorycznego badania sprawy, stwierdzenie zaś istnienia merytorycznych przesłanek pozwoli na pozytywne uwzględnienie żądania. Z rozważań tych wynika, że podmiotowi poszukującemu ochrony sądowej przysługują w stosunku do sądu następujące prawa: 1) prawo do zwrócenia się do sądu o udzielenie ochrony sądowej (prawo do wymiaru sprawiedliwości); 2) prawo do merytorycznego zbadania wysuniętego w sądzie żądania, uzależnione od istnienia procesowych przesłanek (formalne prawo do powództwa); 3) prawo do merytorycznego uwzględnienia przez sąd żądania, uzależnione od istnienia przesłanek prawnomaterialnych (materialne prawo do powództwa). Ponieważ formalne prawo do powództwa jest uzależnione również od przesłanek prawa do wymiaru sprawiedliwości, terminem tym można sensu largo objąć prawo do wymiaru sprawiedliwości. W konsekwencji można mówić o formalnym i materialnym prawie do powództwa lub też jeszcze ogólniej o prawie do powództwa, obejmując tym terminem powyższe dwa aspekty. Można również mówić o prawie do powództwa w znaczeniu formalnym (procesowym) i materialnym. Prawo do powództwa w znaczeniu formalnym uzależnione jest od istnienia przesłanek procesowych, a więc od podstawy prawnoprocesowej, natomiast prawo do powództwa w znaczeniu materialnym 1 Z. Resieh, Przesłanki procesowe, Warszawa 1966, s. 22 i n. 35. Powództwo i jego rodzaje 265 uzależnione jest od przesłanek prawnomaterialnych, a więc od podstawy prawno-materialnej. Wniesienie uzasadnionego powództwa oznacza wniesienie powództwa mającego uzasadnioną podstawę prawnomaterialną; można wtedy twierdzić, że powód ma prawo do powództwa w znaczeniu materialnym. Aby mógł on jednak przed sądem to wykazać, musi mieć również formalne prawo do powództwa, a więc muszą istnieć procesowe przesłanki, które uzależnione są od treści powództwa. Teoria Z. Resicha nie została jednak ogólnie przyjęta w nauce polskiej. Nie zgodził się z nią W. Siedlecki2, który w ogóle kwestionował potrzebę przyjmowania tego rodzaju konstrukcji prawa do powództwa i uważał, że „chodzi tu po prostu o prawną możność przysługującą każdemu podmiotowi dla ochrony jego sfery prawnej, uznanej przez porządek prawny państwa, w którym podmiot ten działa. Tego rodzaju możność przysługuje zarówno na podstawie przepisów prawa materialnego, jak i na podstawie przepisów prawa procesowego, które wzajemnie uzupełniają się. Co więcej, prawo to może przyznawać tę możność nie tylko bezpośrednio zainteresowanemu podmiotowi prawnemu, ale także organowi państwowemu (np. prokuratorowi) lub organizacji społecznej, działającej na rzecz zainteresowanego podmiotu, lub nawet sądowi działającemu z urzędu. Chodzi tu bowiem o możność wszczęcia postępowania cywilnego i wywołania wszelkich skutków prawnych, jakie ustawa wiąże z jego wszczęciem i przeprowadzeniem". Omawiana kwestia należy do bardzo trudnych i spornych nie tylko w doktrynie polskiej, ale i obcej3. Z. Resich przy rozwiązywaniu tej kwestii pozostawał pod zbyt dużym wpływem teorii roszczeń ochronnych (Rechtsschutzanspruch) A. Wącha4. Tymczasem teoria ta, swego czasu w Niemczech niemal panująca, została we współczesnej doktrynie europejskiej odrzucona przez większość proce-sualistów5. Jej krytycy trafnie zwrócili uwagę na fakt, iż owo publicznoprawne roszczenie jednostki wobec państwa „skonstruowano według cywilistycznego schematu stosunku prawnego zachodzącego pomiędzy uprawnionym a zobowiązanym, i w schemacie tym stanowisko podmiotu uprawnionego do uzyskania świadczenia (ochrony prawnej) przyznano obywatelowi, stanowisko zaś podmiotu zobowiązanego do świadczenia przeznaczono państwu. Przy takiej zatem konstrukcji, traktującej państwo jako zobowiązane do świadczenia pewnych usług na rzecz obywatela, uświęcono w sposób jaskrawy podporządkowanie interesu publicznego interesowi jednostki"6. W. Siedlecki, Prawo procesowe cywilne a prawo cywilne materialne, „Krakowskie Studia Prawnicze" 1969, z. 3-4, s. 84 i n. 3 Patrz P. Całamandrei, Względny charakter pojęcia skargi, PPC 1939, nr 1-2, s. 8 i n. A. Wach, Handbuch des deutschen Zivilprozessrechts, Leipzig 1885, t. 1, s. 19-24 oraz idem, Der Feststellungsanspruch, Leipzig 1888, s. 1 i n., patrz także wyżej s. 260 . Patrz H. Trammer, Następcza bezprzedmiotowość procesu cywilnego, Kraków 1950, s. 11 i cytowane tam wypowiedzi procesualistów niemieckich Schwarza i Lenza; patrz także: P. Całamandrei, °P- cit., s. 9 i n. P. Całamandrei, op. cit., s. 10. 266 V. Przedmiot postępowania cywilnego Teorię roszczeń ochronnych (Rechtsschutzanspruch) poddał trafnej krytyce także profesor Jerzy Jodłowski7, stwierdzając — podobnie jak cytowany wyżej Piero Calamandrei — że „przenoszenie cywilnoprawnego pojęcia roszczenia do innych stosunków prawnych jest niewłaściwe". Na skutek pomyłki redakcyjnej w wypowiedzi profesora Jodłowskiego „roszczenie ochronne" (Rechtsschutzanspruch) zostało mylnie przetłumaczone jako „roszczenie procesowe". Tymczasem w rzeczywistości „roszczeniu procesowemu" odpowiada inny niemiecki termin: „Prozessanspruch", którym profesor Jodłowski w cytowanej tu wypowiedzi się nie zajmował. To sprostowanie jest konieczne, ponieważ na skutek wspomnianej pomyłki w tłumaczeniu pojęcia „Rechtsschutzanspruch" Jerzy Jodłowski był przez niektórych autorów niesłusznie uważany za przeciwnika posługiwania się w polskiej procesualistyce pojęciem „roszczenie procesowe". W rzeczywistości autor ten tylko słusznie krytykował błędną teorię „roszczeń ochronnych" sformułowaną przez Adolfa Wącha w dziewiętnastym wieku. Trzeba tu jeszcze raz bardzo mocno podkreślić, że procesowa teoria roszczeń ochronnych (Rechtsschutzanspruch) nie ma nic wspólnego z pojęciem roszczenia procesowego (Prozessanspruch), a jedynie z powodu podobieństwa nazwy jest z nim czasem błędnie utożsamiana, co powoduje nieporozumienia. O roszczeniu procesowym mowa jest szczegółowo niżej w rozdziale 36. Cytowany w powoływanej tu pracy P. Calamandrei inny wybitny procesualista włoski Redenti wyraził pogląd, że w wyniku żądania ochrony prawnej przez powoda nie rodzi się żadne zobowiązanie po stronie sędziego, ponieważ nie wykonuje on ciążącego na nim specyficznego zobowiązania, lecz wchodzi automatycznie w swe funkcje celem realizacji swych instytucjonalnych zadań własnych jako organ państwowej władzy sądowniczej8. Podobny pogląd wyraża W. Siedlecki, który twierdzi, że obowiązek organów władzy sądowniczej do działania jest obowiązkiem urzędowym, wynikającym z wykonywania przez tę władzę zadań państwa, a nie ze spełnienia żądań jednostek czy podmiotów wnoszących pozwy celem zrealizowania ich rzekomego „publicznego prawa podmiotowego". „Urzeczywistnienie bowiem obowiązującej normy prawnej w zakresie stosunków cywilnoprawnych leży nie tylko w interesie strony, która występuje z inicjatywą przeprowadzenia procesu cywilnego, ale w interesie państwa i całego społeczeństwa, gdyż chodzi tu o realizację i ugruntowanie praworządności, będącej podstawą całego ustroju państwowego. Żądanie jednostki przeto nie stwarza obowiązku działania sądu, ale jedynie obowiązek już istniejący uaktualnia w konkretnym wypadku"9. Słusznie zauważa P. Calamandrei, że „istotny problem, dookoła którego obraca się cała wspomniana wyżej polemika, da się sprowadzić właściwie do jednego zagadnienia, a mianowicie do tego, czy w procesie cywilnym należy dopatrywać 7 J. Jodłowski, Do Redakcji „Państwa i Prawa", PiP 1967, nr 4-5, s. 836 8 P. Calamandrei, op. cit., s. 13. 9 W. Siedlecki, Przedmiot postępowania cywilnego, [w:] Wstęp do systemu prawa procesowego cywilnego, Warszawa 1974, s. 160-161. 35. Powództwo i jego rodzaje 267 się przysługi, jaką państwo oddaje jednostce, przez dostarczenie jej środka zdatnego do urzeczywistnienia jej prawa podmiotowego, czy też przysługi, jaką jednostka oddaje państwu przez dostarczenie mu sposobności do urzeczywistnienia prawa przedmiotowego"10. Wydaje się, że państwo i jednostka oddają sobie te przysługi wzajemnie, i to ku obopólnej korzyści. Za W. Siedleckim można przyjąć, że prawo do sądu, które w odniesieniu do postępowania cywilnego można określić także jako prawo do powództwa, znajduje swoje wystarczające uzasadnienie w przepisach cywilnego prawa materialnego i procesowego, które wzajemnie się uzupełniają. Identyczne stanowisko zajmuje H. Trammer, który twierdzi, że komu system prawny daje prawo podmiotowe, „temu tym samym zapewnia ochronę sądową, która jest jedną z funkcji systemu współczesnego prawa prywatnego"11. Już więc w samym systemie prawa prywatnego znajduje się wystarczająca podstawa dla prawa do sądu w sprawach cywilnych, czyli prawa do powództwa. Dokonując takiego stwierdzenia, trzeba więc przyjąć, że art. 45 Konstytucji nie ustanowił tego prawa, lecz jedynie prawo już istniejące potwierdził i uczynił z niego zasadę nie tylko zwykłego prawa ustawowego, ale także prawa konstytucyjnego. Dlatego nie można podzielić poglądów wyrażonych po 1997 roku, według których prawo do sądu miałoby być „odrębnym i niezależnym od innych powiązań normatywnych prawem przysługującym jednostce wobec państwa. W szczególności prawo to przysługuje na mocy postanowienia konstytucyjnego każdemu niezależnie od istnienia i treści stosunku material-noprawnego i wynikających z niego uprawnień i obowiązków"12. Poszukiwanie odrębnej, konstytucyjnej, niezależnej od przepisów prawa cywilnego materialnego i procesowego podstawy do prawa do sądu w sprawach cywilnych (prawa do powództwa) byłoby potrzebne tylko wówczas, gdyby według przepisów prawa procesowego powództwo mógł wytoczyć tylko ten, komu rzeczywiście i z całą pewnością służy prawo podmiotowe. Wiadomo jednak, że tak nie jest. We współczesnych systemach procesowych powództwo wytoczyć może bowiem każdy, kto twierdzi, że przysługuje mu jakieś uprawnienie wynikające ze stosunku materialnoprawnego, i to niezależnie od tego, czy konstytucja danego kraju zawiera przepis o prawie do sądu, czy też nie. Proces zostaje wszczęty i toczy się właśnie po to, aby stwierdzić prawdziwość tego twierdzenia, które w doktrynie jest określane jako roszczenie formalne lub roszczenie procesowe. Istotną cechą roszczenia formalnego (procesowego) jest właśnie to, że do zakończenia procesu 1 uPrawomocnienia się wyroku nie wiadomo, czy jest ono prawdziwe, to znaczy, czy stronie rzeczywiście służy jakieś prawo podmiotowe i wynikające z niego roszczenia. P. Calamandrei, op. cit., s. 2. » ' H. Trammer, op. cit., s. 10-11. Patrz H. Mądrzak, Prawo do sądu jako gwarancja ochrony praw człowieka, [w:] Podstawowe Prawa jednostki i ich ochrona sądowa, Warszawa 1997, s. 197; Z. Czeszejko-Sochacki, Prawo do sądu w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (ogólna charakterystyka), PiP 1997, nr 11-12, s. 88-89. 268 V. Przedmiot postępowania cywilnego Z powyższych wywodów nie można jednak wyciągać wniosku, że zapisanie prawa do sądu w Konstytucji nie jest rzeczą istotną, skoro prawo to ma już swoje źródło w systemach prawa sądowego. To, że prawo do sądu zostało potwierdzone przez Konstytucję, jest niewątpliwie rzeczą ważną. Znaczenie tego faktu polega jednak nie na tym, że przepis Konstytucji stworzył to prawo, lecz na tym, że Konstytucja chroni je przed ewentualnymi zakusami władzy wykonawczej i ustawodawczej, gdyby chciały one to prawo ograniczyć. W PRL były bowiem przypadki istotnego ograniczenia prawa do sądu, polegające na tym, że ważne sprawy cywilne (w rozumieniu art. 1) zostały wyłączone z drogi sądowej i przekazane do rozpoznawania organom, które nie były ani niezależne, ani niezawisłe. Chodzi tu zwłaszcza o roszczenia pracowników ze stosunku pracy oraz sprawy gospodarcze, w których stronami były tzw. jednostki gospodarki uspołecznionej. Obecnie, w związku z kategorycznym brzmieniem art. 45 ust. 1 Konstytucji, takie ograniczenie prawa do sądu byłoby niemożliwe. Prawo do sądu, jako zasada prawa konstytucyjnego, stanowi też ważną dyrektywę interpretacyjną dla wszystkich organów stosujących prawo, zarówno sądowych, jak i administracyjnych. Gdy zachodzi wątpliwość, czy na podstawie obowiązujących przepisów dana sprawa należy do drogi sądowej, czy administracyjnej, to wątpliwość taką należy rozstrzygnąć na korzyść drogi sądowej, zgodnie z zasadą in dubio pro curia. Na temat prawa do sądu jako naczelnej zasady wymiaru sprawiedliwości patrz rozdział 14. § 2. Pojęcie powództwa I. Powództwo jest procesowym środkiem ochrony praw podmiotowych przed sądem. Jest to procesowy środek zawierający wniosek skierowany do sądu 0 udzielenie ochrony prawnej w drodze procesu cywilnego. Jest to procesowy środek, za którego pośrednictwem powód zgłasza do sądu w stosunku do pozwanego konkretne żądanie. Treścią powództwa jest treść wniosku skierowanego do sądu oraz treść żądania skierowanego poprzez sąd do pozwanego. W powództwie powód występuje z żądaniem urzeczywistnienia normy prawnej w drodze orzeczenia sądowego. Powództwo jest czynnością procesową zawierającą oświadczenie wiedzy i woli powoda domagającego się od sądu udzielenia ochrony prawnej w stosunku do pozwanego. Treść tego oświadczenia będzie decydowała o kierunku procesu 1 o jego ramach, jego zaś zasadność będzie decydowała o wyniku procesu. Powództwo wytaczane jest w zasadzie przez wniesienie pisma procesowego, zwanego pozwem (art. 187). II. Każde powództwo składa się z dwóch istotnych elementów, a mianowicie: z żądania i jego uzasadnienia. Uzasadnienie służy również do konkretyzacji samego żądania. Żądanie zaś jest istotnym elementem każdego powództwa. 35. Powództwo i jego rodzaje 269 Zawiera ono rezultat stanu faktycznego przedstawionego przez powoda (np. żądanie zapłaty określonej kwoty, wydania gruntu itp.). Żądanie obejmuje treść twierdzenia prawnego, na które powód powołuje się, i jednocześnie wniosek o udzielenia tak właśnie sformułowanemu twierdzeniu ochrony prawnej. Artykuł 187 § 1 pkt 2 wymaga przytoczenia w pozwie „okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie". To jest podstawa faktyczna powództwa. Kwalifikacja prawna tego stanu faktycznego należy do sądu (da mihi factum, dabo tibi ius). W nauce prawa procesowego cywilnego istnieją dwie teorie dotyczące podstawy powództwa: indywidualizacji i substancjonowania. Według pierwszej teorii, podstawą powództwa jest specjalny stosunek prawny, z którego roszczenie wypływa. Ten stosunek prawny jako idealny wynik realnych zdarzeń faktycznych jest prawną kwalifikacją stanu faktycznego. Powództwo musi podawać znamiona odróżniające stosunek prawny będący podstawą roszczenia od innych stosunków prawnych, bez bliższego określenia sposobu powstania roszczenia (np. stosunek dzierżawy, pożyczki). W krytyce teorii indywidualizacji zauważono trafnie, że teoria ta nadaje kwalifikacji prawnej, dokonanej przez stronę, znaczenie, jakiego ona nigdy nie ma. Natomiast teoria substancjonowania wymaga podania ogółu okoliczności faktycznych potrzebnych do uzasadnienia powództwa pod względem prawnym, a więc zdarzeń, które wyczerpują znamiona normy prawnej, na której opiera się roszczenie. Na gruncie teorii substancjonowania pojawiły się następnie mniej skrajne odłamy, które tym się odznaczały, że nie żądały substancjonowania, lecz konkretyzacji lub indywidualizacji stanu faktycznego (Rosenberg). W tym ujęciu powód powinien podać jedynie stan faktyczny, i to tak, aby pozwany mógł wiedzieć, co jest przedmiotem sporu. W ten sposób porzuca się wymaganie obiektywnego uzasadnienia powództwa i zadowala się wymaganiem uzasadnienia subiektywnego. Czy zaś uzasadnienie takie jest również obiektywne, to stanowi przesłankę korzystnego dla powoda wyroku, a nie formalne wymaganie prawne. Paragraf 226 austriackiej procedury cywilnej wymagał jedynie podania jakichkolwiek faktów, bez potrzeby substancjonowania stanu faktycznego dyspozycji określonych norm. Podobne stanowisko zajął kodeks polski z 1930 r. W tym też kierunku poszedł dalszy rozwój. § 3. Rodzaje powództw I. W zależności od zawartej w żądaniu powództwa treści wniosku o udzielenie ochrony prawnej rozróżnia się trzy zasadnicze rodzaje powództw w procesie cywilnym: 1) powództwo o zasądzenie świadczenia, 2) powództwo o ustalenie prawa lub stosunku prawnego, 3) powództwo o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego. 270 V. Przedmiot postępowania , II. Powództwo o zasądzenie świadczenia jest najbardziej typowym i najcześ ciej spotykanym w praktyce rodzajem powództw. Powództwo to jest środkiem dochodzenia przez wierzycieli świadczeń należnych im od dłużników. Treść tych świadczeń zależy od treści konkretnego żądania. Treścią świadczenia może bvć danie, czynienie, nieczynienie, zaprzestanie lub znoszenie (dare,facere, nonfacere omittere, pati). Podstawa faktyczna powództwa zawiera okoliczności faktyczne' które zdaniem powoda uzasadniają z punktu widzenia prawa materialnego jego żądanie, a więc uzasadniają powstanie i istnienie roszczenia prawnomaterialnego Najczęściej spotykane powództwa o zasądzenie to przede wszystkim powództwa: odszkodowawcze, alimentacyjne, o należność za pracę, windykacyjne (o wydanie rzeczy). Często spotykane są również powództwa o opróżnienie pomieszczenia (eksmisyjne), dokonanie określonej czynności itp. Wyrok wydany zgodnie z żądaniem pozwu, a więc zasądzający od pozwanego należne świadczenie, nadaje się do egzekucji. Z powództwami o zasądzenie wiąże się problem wymagalności i zaskarżalno-ści roszczenia. Stosownie do art. 316 § 1: „zasądzeniu roszczenia nie stoi na przeszkodzie okoliczność, że stało się ono wymagalne w toku sprawy". Wynikają stąd dwie zasady, a mianowicie: 1) w drodze powództwa o zasądzenie można dochodzić w zasadzie roszczeń już wymagalnych, 2) roszczenia te powinny być wymagalne w zasadzie najpóźniej w chwili zamknięcia rozprawy. Wyjątek wprowadza art. 190, według którego można dochodzić przyszłych powtarzających się świadczeń, jeżeli nie sprzeciwia się temu treść łączącego strony stosunku prawnego (np. o rentę lub alimenty). W procesie cywilnym można skutecznie dochodzić tylko takich roszczeń, które są zaskarżalne. W związku z tym nie można skutecznie dochodzić roszczeń wypływających ze zobowiązań naturalnych lub niezupełnych (np. z tytułu gry i zakładu — art. 413 k.c). Roszczenia przedawnionego nie można skutecznie dochodzić, chyba że ten, przeciwko komu roszczenie przysługuje, zrzeka się korzystania z przedawnienia, ale zrzeczenie nie może nastąpić przed upływem przedawnienia. Sąd nie uwzględnia upływu przedawnienia z urzędu, lecz jedynie na zarzut (art. 117 k.c). Należy jeszcze wyjaśnić, że mimo wymagalności i zaskarżalności dochodzone-go roszczenia, powództwo o świadczenie może ulec oddaleniu, jeżeli sąd uzna, że uwzględnienie dochodzonego roszczenia byłoby sprzeczne z jego społeczno-gos-podarczym przeznaczeniem lub z zasadami współżycia społecznego (np. powództwo dla szykany — art. 5 k.c). W powództwach o zasądzenie, żądanie pozwu może być również sformułowane: 1) alternatywnie, 2) jako tzw. facultas alternativa i 3) jako żądanie ewentualne. 5 poWództwo i jego rodzaje 271 Sformułowanie alternatywne występuje wówczas, gdy chodzi o wypadek powiązania przemiennego, przy którym prawo wyboru świadczenia przysługuje dłużnikowi (np. gdy zastrzeżono, że jedno świadczenie ma polegać na przeniesieniu własności nieruchomości, a drugie na oddaniu jej w wieloletnią dzierżawę). Tak zwana facultas alternativa (upoważnienie przemienne) zachodzi wówczas, gdy dłużnikowi przysługuje uprawnienie do jednostronnego zwolnienia się od długu przez wykonanie innego świadczenia niż świadczenie główne (tak np. obdarowany ma obowiązek dostarczyć środków utrzymania darczyńcy, który po wykonaniu darowizny popadnie w niedostatek; może się jednak uwolnić od tego obowiązku, gdy zwróci darczyńcy wartość wzbogacenia będącego następstwem darowizny — art. 897 k.c). Żądanie pozwu może być także ewentualne, tzn. zgłoszone w pozwie na wypadek nieuwzględnienia przez sąd żądania postawionego na pierwszym miejscu. W takim wypadku sąd rozpozna i orzeknie o żądaniu ewentualnym dopiero po oddaleniu żądania pierwszego. Rozpoznawanie żądania ewentualnego jest bezprzedmiotowe, jeżeli sąd uwzględni żądanie pierwsze. Żądanie ewentualne może dotyczyć nie tylko zasądzenia świadczeń, ale także ustalenia lub ukształtowania prawa lub stosunku prawnego. III. Stosownie do art. 189, powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia Ilub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Oprócz tego art. 34 wspomina o powództwie o ustalenie istnienia umowy, a art. 425 o powództwie o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa. Do powództw o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego należą te o ustalenie nieważności czynności prawnej (np. powództwo o ustalenie nieważności umowy). W tym miejscu należy nadmienić, że każde powództwo o zasądzenie mieści w sobie żądanie ustalenia; aby móc bowiem domagać się świadczenia, należy przede wszystkim wykazać istnienie prawa lub stosunku prawnego, z którego obowiązek świadczenia wynika (np. aby móc zasądzić czynsz dzierżawny, należy najpierw ustalić istnienie ważnego stosunku dzierżawy). Powództwo o ustalenie z art. 189 musi odpowiadać określonym warunkom, a mianowicie: 1) w drodze takiego powództwa można żądać tylko ustalenia istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa; 2) powództwo o ustalenie może wytoczyć ten, kto ma interes prawny w tym ustaleniu; 3) powództwo o ustalenie może wytoczyć podmiot, który ma czynną legitymację. W drodze powództwa o ustalenie można więc żądać tylko ustalenia stosunku prawnego lub prawa (jak np. ustalenie służebności przechodu, stosunku spółki, stosunku użyczenia). Nie można zaś ustalać jakiegoś faktu (np. że dom postawiono w określonym dniu), właściwości jakiejś rzeczy (np. że sprzedany towar ma wady), 272 V. Przedmiot postępowania cywilnego , powództwo i jego rodzaje 273 stanu psychicznego (np. dobrej wiary strony). Nie można też ustalać związku przyczynowego pomiędzy dwoma faktami (np. między wypadkiem samochodowym a chorobą). Nie można żądać tego rodzaju ustalenia nawet wówczas, gdyby ono miało jakieś znaczenie dla sytuacji prawnej powoda. W drodze powództw o ustalenie można żądać ustalenia tylko tego rodzaju praw lub stosunków prawnych, które należą do drogi sądowej. Mogą należeć do dziedziny prawa cywilnego, prawa rodzinnego i prawa pracy. Mogą dotyczyć praw majątkowych i niemajątkowych (np. ustalenie nieważności umowy). Powództwa o ustalenie mogą występować jako powództwa pozytywne (o ustalenie istnienia) lub negatywne (o ustalenie nieistnienia). Interes prawny, jaki powinien wykazać powód przy powództwie o ustalenie, najczęściej wynika z zagrożenia sfery prawnej powoda, i to sfery majątkowej lub niemajątkowej (np. interes prawny w ustaleniu służebności przechodu, gdy pozwany odgraża się, że zagrodzi przejście). Powód powinien wykazać interes prawny przy wytoczeniu powództwa. Jest to okoliczność wyłącznie charakteryzująca powództwa ustalające. Sąd powinien z urzędu badać, czy podany w pozwie interes prawny uzasadnia wytoczenie powództwa ustalającego. W naszym procesie interes prawny uznaje się za przesłankę merytoryczną powództwa, w razie więc jej braku powództwo podlega oddaleniu. Czynną legitymację do wytoczenia powództwa o ustalenie może mieć: 1) podmiot, który w konkretnej sprawie wobec przeciwnika ma interes prawny w ustaleniu istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa; 2) prokurator, i to zarówno wówczas, gdy działa na rzecz określonej osoby, jak również gdy wytacza powództwo wyłącznie w interesie społecznym lub dla ochrony praworządności; 3) inne podmioty działające na tych samych zasadach co prokurator (patrz rozdział 34). Na mocy szczególnej regulacji zawartej w art. 1891 uprawnienie do żądania ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa przysługuje, w toku prowadzonego postępowania, organowi podatkowemu lub organowi kontroli skarbowej, jeżeli ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa jest niezbędne dla oceny skutków podatkowych. Powództwo o ustalenie nie podlega ograniczeniom czasowym (tak jak to ma miejsce przy powództwach o świadczenie). Wyrok ustalający nie nadaje się do egzekucji (z wyjątkiem ewentualnego orzeczenia co do kosztów). Ma powagę rzeczy osądzonej w stosunku do ustalonego prawa lub stosunku prawnego. IV. Strony, dokonując czynności prawnych, z reguły same kształtują swoje stosunki prawne, nawiązując je, rozwiązując bądź zmieniając. Są jednak sytuacje, 1 w których prawo im na to nie zezwala. Strony nie mogą np. w drodze umowy rozwiązać małżeństwa. Zdarzają się również takie sytuacje, w których prawo nie zabrania stronom kształtowania ich stosunku prawnego, ale one, niestety, nie mogą w tym przedmiocie dojść do porozumienia, np. gdy chodzi o rozwiązanie spółki. Jeden wspólnik chce koniecznie spółkę utrzymać, a drugi dąży do jej rozwiązania, twierdząc, że ma po temu ważne powody (art. 874 k.c). W takich sytuacjach prawo materialne daje stronom możliwość wytoczenia powództwa o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego. Zmierza ono do przekształcenia istniejącego stanu prawnego przez: 1) utworzenie stosunku prawnego lub prawa (np. powództwo o zawarcie umowy przyrzeczonej, powództwo o ustalenie ojcostwa); 2) zmianę istniejącego stosunku prawnego lub prawa (np. powództwo o obniżenie świadczeń z umowy zawartej pod wpływem wyzysku — art. 388 § 1 k.c); 3) zniesienie stosunku prawnego lub prawa (np. powództwo o rozwód, o unieważnienie małżeństwa, o zaprzeczenie ojcostwa, o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną, o uchylenie uchwały walnego zgromadzenia spółdzielni, o uchylenie uchwały wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub o uchylenie uchwały walnego zgromadzenia spółki akcyjnej). Wyrok zapadły z powództwa o ukształtowanie wywiera zawsze skutek konstytutywny, i to albo z mocą ex nunc, tzn. od chwili jego uprawomocnienia się (np. wyrok rozwodowy), albo z mocą ex tunc, tzn. z mocą wsteczną (np. wyrok unieważniający małżeństwo). Prawo materialne przewiduje liczne wypadki powództw o ukształtowanie, i to w różnych dziedzinach. Poza wypadkami wyżej wymienionymi wspomnieć można o powództwach o zniesienie wspólności majątkowej małżeńskiej, o ustalenie lub zaprzeczenie macierzyństwa, o unieważnienie umowy, powództwa przeciweg-zekucyjne, powództwa o zobowiązanie pozwanego do złożenia określonego oświadczenia woli (art. 1047 § 1). Powództwo o ukształtowanie: 1) nie zakłada naruszenia prawa powoda przez pozwanego; 2) nie zmierza w zasadzie do zasądzenia świadczenia, w związku z czym wyrok z takiego powództwa nie stanowi w zasadzie tytułu egzekucyjnego; mogą być jednak wyjątki (np. art. 632 § 2 k.c); 3) nie wymaga wykazania interesu prawnego ze strony powoda; wystarczy tu legitymacja powoda wynikająca z przepisów prawa. Cechy te wskazują na pewne podobieństwa i różnice w stosunku do powództw 0 zasądzenie i o ustalenie. 274 V. Przedmiot postępowania cywilnego 36. Przedmiot procesu cywilnego 275 Rozdział 36 PRZEDMIOT PROCESU CYWILNEGO I. Rozwój poglądów nauki odnośnie do przedmiotu procesu wiązał się ściśle z koncepcją roszczeń procesowych. Roszczenie w pojęciu prawa materialnego to możność domagania się od drugiego podmiotu pewnego zachowania się. Roszczenie procesowe natomiast uważane jest na ogół za twierdzenie prawne powoda. Przeszło ono najpierw całą ewolucję wraz z prądem „windykacji" materii prawa procesowego od materii prawa materialnego, na którego terenie pierwotnie występowało i skąd właściwie wywodzi się jego byt (Biilow, Degenkolb). W nauce podnoszono, że zgodność pomiędzy pojęciem roszczenia prawnomaterialnego i prawnoprocesowego jest czysto pozorna, prawo materialne bowiem operuje pojęciem roszczenia jako obiektywnie istniejącego i mającego swój odpowiednik w zobowiązaniu strony przeciwnej. Roszczenie procesowe zaś nie ma tego obiektywnego charakteru i stanowi jednostronne zapatrywanie powoda, wymagające dopiero obiektywnego potwierdzenia przez sąd. Różnica ta występuje szczególnie jaskrawo przy negatywnych powództwach o ustalenie lub gdy z prawomocnego orzeczenia sądu wynika brak istnienia roszczenia prawnomaterialnego. II. W nauce polskiej większość autorów wyraża pogląd, że przedmiotem procesu jest roszczenie procesowe, zwane też niekiedy — dla odróżnienia od roszczenia prawnomaterialnego — roszczeniem formalnym. Marian Waligórski przez roszczenie procesowe, stanowiące przedmiot procesu, rozumiał twierdzenie prawne o określonej bliżej treści, przedstawione sądowi celem uzyskania co do niego bliżej oznaczonej ochrony prawnej. Bardzo podobnie definiuje przedmiot procesu Kazimierz Korzan. Władysław Siedlecki określał roszczenie procesowe jako żądanie urzeczywistnienia w konkretnym wypadku oznaczonej normy prawnej przez wydanie orzeczenia sądowego określonej treści. Żądanie to jest zindywidualizowane okolicznościami faktycznymi, które powód przytacza w pozwie dla uzasadnienia swojego żądania. Witold Broniewicz roszczenie procesowe określa jako twierdzenie o istnieniu (nieistnieniu) danej normy prawnej jednostkowokonkretnej, celem uzyskania wiążącego ustalenia tego istnienia (nieistnienia). Obszerne i wnikliwe rozważania na temat przedmiotu procesu przedstawił H. Trammer13. Wynik tych rozważań zachował aktualność do dziś, mimo że został opublikowany w 1950 r., a więc jeszcze pod rządem dawnego k.p.c. z 1930 r. H. Trammer, op. cit., s. 1-18. i H. Trammer twierdzi, że skoro termin roszczenie użyty jest przez k.p.c. na określenie tego, co tworzy przedmiot każdego procesu (o zasądzenie, o ustalenie i o ukształtowanie), to trzeba przyjąć, że rozumiany jest on w znaczeniu szerszym od prawnomaterialnego. Pod tym terminem kryć się więc może nie tylko roszczenie w pojęciu prawnomaterialnym sensu stricto, ale „w ogóle każdy interes prawnomaterialny, mogący być przedmiotem ochrony sądowej, udzielanej w drodze procesu cywilnego". Roszczenie w pojęciu prawnomaterialnym w tym najobszerniejszym znaczeniu autor nazywa krótko „roszczeniem materialnym". Nawet jednak tak szeroko rozumiane roszczenie materialne nie może być, jego zdaniem, traktowane jako przedmiot procesu. Jeżeli bowiem powód wytoczy powództwo bezzasadne, to żadnego roszczenia materialnego wówczas nie ma. Natomiast sam proces oczywiście jest; został wszczęty, będzie się toczył i zakończy się wyrokiem. Jeżeli w tym procesie zostały spełnione wszystkie przesłanki procesowe, to proces ten — oceniany wyłącznie z punktu widzenia przepisów k.p.c. — będzie procesem najzupełniej prawidłowym i kompletnym; miał bowiem swój początek, przebieg i merytoryczne zakończenie w postaci wyroku. To, że ten wyrok będzie oddalający powództwo, nie wpływa oczywiście na ocenę czysto proceduralną tego postępowania. Proces ten nie był więc bezprzedmiotowy; musiał mieć jakiś swój przedmiot, skoro z punktu widzenia czysto procesowego przebiegał prawidłowo. Przedmiot procesu stanowi bowiem przesłankę procesową sensu largo i jeżeli przesłanki tej brak, to proces w ogóle toczyć się nie może. Powstaje zatem pytanie, co było przedmiotem tego procesu, skoro brak w nim było roszczenia materialnego. H. Trammer odpowiada na to pytanie bardzo przekonująco: Przedmiotem tego procesu było twierdzenie powoda, że przysługuje mu wobec pozwanego roszczenie materialne o określonej bliżej treści. Takie twierdzenie powoda, przedłożone sądowi celem uzyskania dla niego ochrony prawnej, występuje w każdym bez wyjątku procesie i to właśnie ono jest przedmiotem każdego procesu. To twierdzenie powoda nazywa Trammer — w odróżnieniu od roszczenia materialnego — „roszczeniem formalnym". Dochodzimy więc do konkluzji: przedmiotem każdego procesu jest roszczenie formalne. Niektórzy procesualiści nazywają je również w celu odróżnienia od roszczenia materialnoprawnego roszczeniem procesowym (patrz autorzy cytowani w niniejszym rozdziale). To roszczenie formalne (procesowe) jest jak gdyby osią, wokół której obraca się cały proces. Zadaniem sądu jest bowiem sprawdzenie w toku procesu, czy to twierdzenie powoda jest zgodne z rzeczywistością, czy też nie. Jeżeli jest ono zgodne z rzeczywistością, a więc prawdziwe — zapada wyrok uwzględniający Powództwo; jeżeli nie jest zgodne z prawdą — wyrok oddalający powództwo. H. Trammer zwraca uwagę na fakt, iż „[...] między roszczeniem materialnym 1 roszczeniem formalnym zachodzi istotna różnica logiczna. Podczas gdy roszczenie materialne, obiektywnie rzecz biorąc, albo istnieje, albo nie istnieje (zależnie od przepisów prawa materialnego), to roszczenie formalne powstaje zawsze i istnieje z chwilą wystąpienia z nim przez powoda w procesie i ma swój odrębny byt procesowy". 276 V. Przedmiot postępowania cywilnego Wyżej przedstawiony pogląd jest niewątpliwie uzasadniony przez H. Tram-mera w sposób jasny i logiczny. Jest on też — co bardzo ważne — zgodny ze strukturą polskiego procesu cywilnego i z terminologią używaną w przepisach kodeksu postępowania cywilnego. Zachował on więc swą aktualność również pod rządem obecnej ustawy. Zapewne z tych przyczyn we współczesnej nauce polskiej dominuje określenie przedmiotu procesu jako roszczenia procesowego (formalnego)14. Co prawda, u różnych autorów zachodzą pewne różnice w rozumieniu tego pojęcia, ale nie są to różnice zasadnicze, ponieważ główny nurt rozumowania, polegający na wykluczeniu pojęcia roszczenia materialnego jako przedmiotu procesu, jest u nich wszystkich wspólny. III. Koncepcja roszczenia procesowego jako przedmiotu procesu cywilnego określana jest przez doktrynę mianem koncepcji „procesowej" dla odróżnienia od występujących również współcześnie tzw. orientacji materialnoprawnych. Według zwolenników orientacji materialnoprawnych przedmiot procesu cywilnego należy łączyć nie z roszczeniem procesowym, lecz z prawem materialnym czy też sytuacją prawną. Przedstawicielem tej orientacji obecnie jest przede wszystkim K. Piasecki. Przyjmuje on, że przedmiotem procesu jest pewna sytuacja material-noprawna (materialnoprawnie relewantna). „Sytuacja" czy też „sytuacja prawna" wskazuje na naturę sporu o prawo i jego materialnoprawny charakter. Sytuacja zawiera w sobie elementy faktyczne, ale materialnoprawnie produktywne. Pojęcie to jest postrzegane jako pojemne do tego stopnia, że może obejmować prawo podmiotowe, stosunek prawny, status prawny itd. Określenie przedmiotu procesu za pomocą sytuacji prawnej — w ocenie K. Piaseckiego — jest zarazem tak ogólne, że można je odnieść do wszelkich spraw (o zasądzenie, o ustalenie i o ukształtowanie). Sytuację prawną konstytuują: żądanie powództwa i przytoczone dla jego uzasadnienia fakty (causa petendi). Sytuacja prawna ma być w toku procesu wyjaśniona; stanowi ona res iudicanda. Dopiero w wyroku okaże się, czy rzeczywiście istnieje dochodzone prawo lub stosunek prawny15. 14 Koncepcję roszczenia procesowego (formalnego) jako przedmiotu procesu przyjmują w swoich pracach poza H. Trammerem następujący autorzy: W. Broniewicz, K. Korzan, T. Rowiński, M. Sawczuk, W. Siedlecki, M. Tyczka, M. Waligórski, E. Węgierek, S. Włodyka. Bliższe informacje na temat ich prac, w których tę koncepcję przyjęli — patrz: W. Siedlecki, Przedmiot postępowania..., s. 155-156; patrz także K. Korzan, Roszczenie procesowe jako przedmiot postępowania cywilnego w kontekście prawa dostępu do sądu i prawa do powództwa, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Witolda Broniewicza, Łódź 1998, s. 175 i n. 15 Por. K. Piasecki, Wyrok w pierwszej instancji w procesie cywilnym, Warszawa 1981, s. 72; tenże, Postępowanie sporne rozpoznawcze, Warszawa 2004, s. 19-21. Zob. także A. Zieliński, Postępowanie cywilne. Kompendium, Warszawa 2004, s. 88. Dawniej w ramach orientacji materialnoprawnej lokowała się również koncepcja Z. Resicha tzw. rzeczywistego przedmiotu procesu cywilnego; por. Z. Resich, Istota procesu cywilnego, Warszawa 1985, s. 70-76. Dział VI CZYNNOŚCI PROCESOWE. KOSZTY POSTĘPOWANIA I USTANOWIENIE ADWOKATA LUB RADCY PRAWNEGO PRZEZ SĄD Rozdział 37 CZYNNOŚCI PROCESOWE § 1. Charakterystyka czynności procesowych Proces jako akt prawny, działalność, składa się z czynności zawiązujących lub rozwiązujących stosunki prawnoprocesowe oraz z innych czynności procesowych i działań, które są przedmiotem stosunków procesowych, zgodnie z ich treścią. Poza czynnościami procesowymi na rozwój procesu oddziałują również inne zdarzenia (np. upływ czasu, śmierć strony). W nauce jest sporne, co należy rozumieć przez czynność procesową. Siedlecki np. daje następującą jej definicję: „Czynnością procesową jest taka formalna czynność podmiotu procesowego, która według przepisów ustawy procesowej może wywrzeć skutki prawne dla procesu cywilnego". Zdaniem Broniewicza, czynnościami postępowania są czynności podmiotu postępowania wywołujące określony skutek w postępowaniu, czynności procesowe uczestników postępowania są przejawami wykonywania przez uczestników ich uprawnień procesowych. Zdaniem zaś Berutowicza, czynnościami procesowymi można nazwać „te elementy działania podmiotów postępowania cywilnego, które podejmowane są na podstawie odpowiednich uprawnień bądź w wykonaniu obowiązków procesowych i w formie uregulowanej przez prawo procesowe, dla wywołania określonych skutków prawnoprocesowych". Powyższe definicje wskazują na związek czynności procesowych z prawami i obowiązkami procesowymi lub ze skutkiem procesowym. Nie wskazują zaś na ich związek ze stosunkami prawnoprocesowymi, a ten ma istotne znaczenie, czynności procesowe bowiem jak to już wyżej podniesiono stanowią przedmiot stosunków prawnoprocesowych. Zatem związek powinien znaleźć odbicie w ich definicji. O ile więc w prawie materialnym o czynności prawnej możemy mówić wówczas, gdy czynność ta zmierza do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku cywilnoprawnego, o tyle w dziedzinie procesu cywilnego o czynności 278 VI. Czynności procesowe. Koszty postępowania i ustanowienie adwokata... procesowej powiemy wówczas, gdy czynność ta zmierza do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnoprocesowego. Przy definiowaniu czynności procesowych należy jeszcze uwzględnić dwa aspekty: po pierwsze fakt, że czynność procesowa może powstać w wyniku działania wyłącznie podmiotu procesowego, po drugie okoliczność, że czynność ta musi zachować formę przewidzianą przez prawo procesowe. W konsekwencji przez czynność procesową należy rozumieć formalną czynność podmiotu procesowego, która według prawa procesowego może wywołać powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnoprocesowego. Definicja ta odnosi się również do czynności postępowania nieprocesowego i czynności egzekucyjnych. Termin czynność procesowa jest terminem ustawowym (zob. art. 167, 169 § 3). Czynność procesowa stanowi wśród innych działań procesowych lub zdarzeń procesowych główny element, z którego składa się proces, element decydujący o jego rozwoju i ważności. Pojęcie czynności procesowej należy, obok pojęcia stosunku prawnoprocesowego, do centralnych pojęć prawa procesowego. Od czynności procesowych należy odróżnić działania procesowe. Do nich należą czynności dokonywane przez strony procesowe poza procesem, które wywołują jednak skutki procesowe (np. tzw. umowy procesowe lub przedproceso-we, jak umowa o właściwość sądu, zapis na sąd polubowny). Do czynności procesowych nie zaliczamy również działań osób trzecich w procesie, a więc osób niebędących podmiotami procesowymi (np. świadków lub biegłych). Czynności procesowe związane są ze stosunkami prawnoprocesowymi, uregulowane są przez prawo procesowe i wywołują skutki prawne przez to prawo przewidziane. Skutki te mogą być bezpośrednie lub pośrednie. Wśród nich najważniejszy jest jednolity końcowy skutek procesowy, który może mieć charakter bezpośredni (np. przy czynności procesowej wydania wyroku) lub pośredni (np. przy czynności procesowej podniesienia zarzutu niewłaściwości sądu). Czynności procesowe wykazują istotne odmienności w zależności od tego, przez jaki podmiot procesowy zostają dokonane, czy przez strony procesowe (lub interwenientów), czy przez organ sądowy, czy też przez prokuratora lub organizację społeczną. Takie też jest kryterium pierwszego podziału czynności procesowych (kryterium podmiotowe). Z uwagi na powyższe odmienności dalszą charakterystykę czynności procesowych rozwiniemy przy uwzględnieniu charakteru podmiotów tychże czynności. Czynności procesowe (nazywane także czynnościami postępowania, por. art. 1133 § 3) można jeszcze podzielić w odniesieniu do trybu postępowania, w ramach którego są dokonywane. Przede wszystkim można je jednak podzielić na czynności procesowe i czynności egzekucyjne. 37. Czynności procesowe 279 § 2. Czynności procesowe sądu W każdym stosunku prawnoprocesowym musi występować organ sądowy. Bez tego elementu nie można mówić o tego rodzaju stosunku. W stosunku tym sąd zajmuje pozycję organu państwowego, wobec którego każdy inny podmiot procesu występuje w pozycji podporządkowania. I jakkolwiek sąd ma w stosunku do innych podmiotów procesu nie tylko prawa, lecz i obowiązki, to jednak stosunek ten charakteryzuje zawsze cecha podporządkowania. Takie zaś cechy władcze mają czynności procesowe sądu. Poszczególne podmioty procesu mogą domagać się od sądu określonych czynności, przewidzianych w prawie, nie zmienia to jednak postaci rzeczy, że zwracają się wtedy do sądu, jak do każdego innego organu państwowego zobowiązanego do wykonywania swych funkcji państwowych. Ten obowiązek sądu ma charakter obligatoryjny, dlatego też czynności sądu mogą być egzekwowane za pomocą odpowiednich środków prawnych. Przez czynności procesowe sądu należy rozumieć wszystkie czynności sądu lub jego organów zastępczych czy pomocniczych, przewidziane przez prawo. Aby jednak można było mówić o czynności procesowej sądu, muszą istnieć trzy warunki, a mianowicie czynność procesowa musi być dokonana: 1) przez organ sądowy w rozumieniu prawa procesowego, 2) w formie przepisanej dla takiej czynności bezwzględnie obowiązującymi przepisami ustawy procesowej, 3) w stosunku do istniejących osób fizycznych lub innych podmiotów. Wśród czynności sądowych można wymienić następujące rodzaje: 1) czynności kierujące postępowaniem i zapewniające porządek na sali rozpraw (np. art. 149, 153, 155); 2) czynności, których celem jest zbadanie wszystkich istotnych okoliczności sprawy (art. 213 § 1, art. 228, 229, 230, 231 itd.); 3) czynności kontrolujące akty dyspozycyjne stron (np. art. 203 § 4, art. 213 § 2, art. 223 § 2); 4) czynności sądowe kończące postępowanie w danej sprawie, jak wyroki (art. 316), postanowienia odrzucające pozew (art. 199 § 1) lub umarzające postępowanie (art. 355 § 1). W postępowaniu nieprocesowym merytoryczne zakończenie sprawy występuje w formie postanowień (chyba że przepis szczególny stanowi inaczej), a nie wyroków (art. 516 w zw. z art. 521 § 1). Czynności procesowe sądu odpowiadać muszą określonym w prawie procesowym wymogom (co do składu sądu, formy czynności, czasu, miejsca itp.). Braki w tym zakresie powodują wadliwość danych czynności. Uchylenie wadliwej czynności procesowej sądu może nastąpić tylko za pomocą środków przewidzianych prawem procesowym, a mianowicie wskutek ponownej czynności sądu. W toku postępowania wadliwe orzeczenie sądowe 280 VI. Czynności procesowe. Koszty postępowania i ustanowienie adwokata.. 37. Czynności procesowe 281 zachowuje swą moc tak długo, dopóki nie zostanie uchylone innym orzeczeniem, i to nawet w wypadku nieważności postępowania. Jeżeli nie dojdzie w toku postępowania do korektory wadliwego orzeczenia, to wadliwość ta zostaje pokryta prawomocnością kończącego postępowanie orzeczenia. Wadliwe prawomocne orzeczenie, kończące postępowanie w sprawie, może być wzruszone w drodze skargi kasacyjnej lub skargi o wznowienie. Do tego momentu zachowuje swą moc. § 3. Czynności procesowe stron i uczestników postępowania I. Czynności procesowe stron wykazują określone specyficzne cechy. 1. Czynność procesowa powinna być dokonana w formie przez prawo procesowe przewidzianej (cecha formalności). 2. Czynności procesowe powinny być dokonane w zasadzie w ciągu pewnych okresów, po których upływie ustaje możność skutecznego ich dokonania (cecha prekluzyjności). Dotyczy to zarówno terminów ustawowych i sądowych, jak i stadiów postępowania (np. art. 202 zd. pierwsze, art. 369). 3. Czynności procesowe stron mają charakter fakultatywny, strony procesowe nie mają bowiem prawnego obowiązku podejmowania czynności procesowych w postępowaniu cywilnym, dokonują ich dla obrony swych praw. Do dokonania czynności procesowych nie można stron zmusić. Ocena ich zachowania się w procesie należy do sądu (art. 230). 4. Czynności procesowe stron są odwołalne, co jest konsekwencją ich cechy fakultatywności. Odwołanie czynności procesowej następuje w ramach procesu cywilnego przez złożenie nowego oświadczenia procesowego, podlegającego ocenie sądu. Nie zachodzi konieczność uchylania się od skutków procesowych oświadczeń zawartych w odwoływanej czynności. Nie dotyczy to jednak czynności prawnomaterialnych występujących w procesie w ramach aktów dyspozycyjnych stron (czynności rozporządzających stron) — o czym jednak później. Regułę co do odwołalności czynności procesowych ustawa powtarza czasem w sposób szczególny (np. art. 203 odnośnie do cofnięcia pozwu). Odwołanie czynności procesowej może jednak nastąpić tylko dopóty, dopóki czynność ta nie osiągnęła swego skutku (np. cofnąć pozew można do chwili uprawomocnienia się wyroku). W pewnych wypadkach ustawa przewiduje szczególne ograniczenia odwołalności czynności procesowych (art. 512). II. W nauce podkreśla się różnice, jakie zachodzą między czynnościami procesowymi a czynnościami prawnymi prawa materialnego. Poglądy te są trafne, lecz w argumentacji za daleko idące, gdyż oderwane od teorii stosunków prawnoprocesowych. W istocie rzeczy różnica między czynnościami procesowymi a czynnościami prawnymi prawa materialnego sprowadza się głównie do tego, że w dziedzinie prawa materialnego chodzi o czynność zmierzającą do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnomaterialnego, w prawie zaś procesowym chodzi o stosunek prawnoprocesowy. Przy czynności prawnomaterialnej występujące w niej oświadczenie woli skierowane jest na stosunek prawnomaterialny (np. stosunek dzierżawy), przy czynności procesowej zawarte w niej oświadczenie woli skierowane jest na stosunek prawnoprocesowy (np. złożenie wniosku o zawieszenie postępowania lub umorzenie postępowania). W ramach nauki procesu cywilnego spotyka się podział czynności procesowych na oświadczenia woli i oświadczenia wiedzy, w zależności od tego, czy oświadczenie zmierza do wywołania określonego skutku procesowego (np. wniosek o przywrócenie terminu), czy też komunikuje jedynie organowi procesowemu informację o faktach (twierdzenie, przyznanie). III. Wymogi prawne czynności procesowej dotyczyć mogą przedmiotu, treści i formy czynności procesowej. 1. Wymogi podmiotowe dotyczą przede wszystkim cech podmiotu, bez których nie może on stać się stroną procesową lub skutecznie dokonywać czynności procesowych. Tutaj przede wszystkim uwzględnić należy wymóg działania przez stronę z pełną świadomością skutków procesowych tego działania. W sytuacji, w której strona posiada zdolność procesową, lecz sąd uważa, że jej stan psychiczny powoduje niemożność działania z pełnym rozeznaniem, zawiadamia o tym prokuratora i zawiesza postępowanie. Do wymogów podmiotowych należy zaliczyć również legitymację do dokonania określonej czynności procesowej, którą trzeba odróżnić od legitymacji procesowej, dotyczącej prawa żądania merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy. Uprawnienie do podjęcia konkretnej czynności procesowej jest skutkiem zajmowania przez stronę określonej pozycji w procesie (np. tylko pozwany może wnieść odpowiedź na pozew). 2. Treść czynności procesowej wynika przede wszystkim z zawartych w niej oświadczeń stron. Treść czynności procesowej wyraża jej osnowa określająca cel i skutek, jaki ma być przez daną czynność osiągnięty, oraz uzasadnienie (art. 126, 187 § 1 pkt 1, art. 368). 3. Czynność procesowa powinna być dokonana w formie, miejscu i czasie przez prawo procesowe przewidzianych (art. 126 i inne). IV. Czynność procesowa, która nie odpowiada formalnym wymogom przewidzianym przez prawo procesowe, jest wadliwa. Ocena tej wadliwości należy do sądu. Wady czynności procesowej mogą pociągać za sobą jej niebyłość, nieważność lub bezskuteczność. Czynność, która nie wykazuje istotnych cech czynności Procesowej, może być uznana za nieistniejącą (niebyłą). Czynność procesowa może być uznana za nieważną w wypadkach przez prawo procesowe przewidzianych (art. 199, 379, 1099). Czynność procesowa może być również uznana za 282 VI. Czynności procesowe. Koszty postępowania i ustanowienie adwokata. bezskuteczną. Na przykład czynność procesowa podjęta przez stronę po upływie terminu jest bezskuteczna (art. 167). Bezskuteczność może być bezwzględna lub względna. V. Wspomniano już, że strona może odwołać (cofnąć) dokonaną czynność procesową, przy czym ocena skuteczności tego odwołania należy do sądu. Dotyczy to czynności wadliwych i niewadliwych. Strona może się powołać również na wadliwość w powzięciu swej woli (np. błąd, groźba, przymus). Problem ten wywołał szeroką dyskusję na tle czynności dyspozycyjnych procesowych, mających szczególną pozycję wśród czynności procesowych (np. cofnięcie pozwu, ugoda, zrzeczenie się roszczenia, uznanie powództwa). Powstało mianowicie pytanie, czy sąd, oceniając skuteczność odwołania czynności dyspozycyjnej strony, powinien również uwzględnić przepisy prawa cywilnego materialnego. W nauce niemieckiej przy przyjęciu zasady odwołalności czynności procesowych stron, która wynika z bardzo silnie tam podkreślonej cechy fakultatywności tych czynności, wytworzyły się dwa obozy, w zależności od ustosunkowania się do problemu znaczenia woli dla ważności czynności procesowych stron, a w szczególności tzw. procesowych oświadczeń woli. Pierwszy obóz, przyjmując za punkt wyjścia stanowisko tzw. teorii oświadczenia woli, nie przyznaje woli stron znaczenia procesowego, drugi, opierając się na tzw. teorii woli, zajmuje stanowisko odmienne. Obóz pierwszy jest silniej reprezentowany. Jego zwolennicy stwierdzają, że przepisy prawa materialnego dotyczące błędu, podstępu i przymusu nie mogą nawet per analogiom mieć zastosowania w procesie cywilnym. Przyjmuje się założenie, że prawo procesowe wystarczająco troszczy się o to, aby braki w tym zakresie nie doprowadziły do szkodliwych następstw1. Pogląd powyższy jest w zasadzie trafny, ale wymaga pewnego uzupełnienia. Dotyczy ono tych czynności, przez które dokonuje się równocześnie czynności przewidzianych przez prawo materialne (np. ugoda, zrzeczenie się). W tych wypadkach przy stosowaniu przepisów prawa procesowego powinny być respektowane również odnoszące się do tych czynności prawnych przepisy prawa materialnego, m.in. przepisy o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczeń woli. Trudno bowiem zgodzić się ze stanowiskiem, według którego ta sama czynność prawna, jeżeli dokonana jest poza procesem, podlega przepisom prawa materialnego, dokonana zaś w procesie nie podlega tym przepisom. Wytworzyłaby się w ten sposób anormalna sytuacja polegająca na tym, że w procesie można by było dopuścić odwołanie czynności prawnej z powodu wad woli nawet po upływie terminu przewidzianego w art. 88 k.c. Takie dopuszczenie odwołania przekraczałoby kompetencję sądu procesowego. W zasadzie cała różnica w ustosunkowaniu się do tych czynności dokonanych w procesie i poza procesem polega na tym, że czynności dokonane w procesie poddane są bezpośredniej kontroli sądu bez 1 W najnowszej doktrynie niemieckiej por. L. Rosenberg, K. H. Schwab, P. Gottwald, Zwilprozes-srecht, Miinchen 2004, s. 412-413. 97 Czynności procesowe 283 potrzeby wytaczania odrębnych powództw. Sąd, akceptując je całym swym autorytetem, powinien szczególnie czuwać nad tym, aby czynności prawne dokonywane w ramach czynności procesowych, przez niego akceptowane, w pełni odpowiadały prawu. W tym miejscu jednak wyłania się następne związane z powyższym pytanie, czy dla skuteczności czynności prawnomaterialnej dokonanej w procesie konieczne jest stwierdzenie, że i wymogi przewidziane przez prawo procesowe są spełnione. Odpowiedź na to pytanie wiąże się z problemem, czy w wypadku, gdy w ramach procesowych aktów dyspozycyjnych dokonana zostaje czynność prawa materialnego, należy przyjąć istnienie dwóch odrębnych czynności prawnych, czy jednej. W tym przedmiocie w doktrynie europejskiej zaznaczyły się trzy kierunki: prawnomaterialnego monizmu, prawnomaterialnego i prawnoprocesowego dualizmu oraz prawnoprocesowego monizmu. W orzecznictwie Sądu Najwyższego i w literaturze polskiej można ostatnio zauważyć tendencje do przyjęcia kierunku prawnoprocesowego i prawnomaterialnego dualizmu. Tak na przykład wywodzi M. Piekarski2: „Wyżej wskazałem, że niektóre składniki stanu faktycznego, konkretyzującego czynność materialnopraw-ną, mogą występować także w stanie faktycznym konkretyzującym czynność procesową, zwaną wówczas kwalifikowaną. Jej związek z czynnością materialnop-rawną mógłby być pojmowany dwojako. Mianowicie obie czynności mogłyby być traktowane łącznie jako nierozerwalna jedność o «podwójnej naturze» jednocześnie materialnoprawnej i procesowej albo oddzielnie jako dwa odrębne stany o jakościowo odmiennej treści prawnej. Wypowiedziałem się za ostatnio wymienioną koncepcją. Jej stosowanie pociąga za sobą konsekwencje praktyczne. Osobne bowiem traktowanie czynności materialnoprawnej przypisuje jej niezależny byt od pozostającej z nią w związku osobno ocenianej czynności procesowej. Mianowicie, jeśliby się okazało, że czynność procesowa nie czyni zadość wymaganiom procedury cywilnej i dlatego nie powoduje przewidzianych w tej procedurze skutków, materialnoprawne następstwa czynności odpowiadające wymaganiom prawa materialnego pozostają w mocy poza zasięgiem postępowania cywilnego. Natomiast w razie przypisania tzw. kwalifikowanej czynności procesowej owej rzekomo nierozłącznej «podwójnej natury», skuteczność procesowa takiej czynności byłaby uzależniona od stwierdzenia, że czynność materialnoprawna odpowiada wymaganiom prawa materialnego; i odwrotnie taka czynność, mimo spełnienia wymagań przewidzianych w prawie materialnym, nie pociągałaby za sobą następstw w tym przepisie przewidzianych, jeśliby nie odpowiadała wymaganiom prawa procesowego. Takie pojmowanie ugody sądowej i innych tzw. kwalifikowanych czynności procesowych nie dałoby się pogodzić z potrzebami praktyki". M. Piekarski, Czynności materialnoprawne a procesowe w sprawach cywilnych, „Studia Prawnicze" 1973, z. 37, s. 132. Taki sam pogląd wyraził wcześniej J. Lapierre w swej monografii: Ugoda s<łdowa w polskim procesie cywilnym, Warszawa 1968, s. 88 i n. 284 VI. Czynności procesowe. Koszty postępowania i ustanowienie adwokata.. Mimo swej sugestywności powyższa konstrukcja, która przyjmuje, że z tego samego zespołu zdarzeń procesowych, z tego samego oświadczenia procesowego tworzy się dwie oddzielne czynności prawne od siebie uniezależnione, może wydawać się dyskusyjna. Powstaje bowiem pytanie, czy można tworzyć konstrukcję, w której czynność prawnomaterialną dokonaną w procesie odrywa się od czynności procesowej, w ramach której jej dokonano. Na to pytanie Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi twierdzącej w uchwale z 20 grudnia 1969 r., II PZP 43/693, która spotkała się także z pozytywną oceną doktryny4. Stanowisko to może być ocenione jako odpowiadające potrzebom praktyki. VI. Czynności stron w postępowaniu zabezpieczającym i egzekucyjnym mają na ogół te same cechy co czynności procesowe stron w procesie cywilnym. Czynności uczestników postępowania nieprocesowego charakteryzuje pewna odmienność występująca głównie tam, gdzie postępowanie toczy się z urzędu. § 4. Czynności procesowe prokuratora, organizacji społecznych i innych podmiotów działających na tych samych zasadach co prokurator Czynności procesowe prokuratora wykazują w stosunku do czynności procesowych stron pewne odmienności, wynikające głównie stąd, że prokurator jako podmiot procesu występuje zawsze jako rzecznik interesu społecznego, i to nawet wówczas, gdy występuje z pozycji strony powodowej, wytaczając powództwo na rzecz oznaczonej osoby lub w sprawach niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego. Prokurator bowiem nigdy nie występuje bezpośrednio w obronie własnych interesów. Ten specyficzny charakter pozycji prokuratora i dokonywanych przez niego czynności procesowych cechuje w jeszcze silniejszy sposób jego pozycję i czynności, gdy wytacza powództwo z art. 57 przeciwko wszystkim osobom będącym stronami stosunku prawnego lub gdy wstępuje do toczącej się sprawy na podstawie art. 60. W szczególności wówczas, gdy prokurator przedstawia w sprawie pogląd prokuratury w aspekcie interesu ogólnego, jego oświadczenie nabiera cech oświadczenia organu urzędowego. Zawsze jednak podlega ocenie sądu. W związku z powyższym czynności prokuratora pozbawione są cech fakultatywności, prokurator bowiem jest zobowiązany do działania, gdy interes społeczny tego wymaga. Ten interes społeczny ocenia sam prokurator. Poza tym czynności procesowe prokuratora mają charakter formalny i pre- kluzyjny, tzn. muszą być podejmowane w takiej samej formie i w tych samych terminach, co czynności procesowe stron. Jego przywilej polega na tym, że na podstawie art. 210 § 1 sąd udziela mu głosu w każdym stanie sprawy oraz doręcza mu z urzędu orzeczenia sądowe (art. 60 § 1 infine). OSNC 1970, nr 3, poz. 40. A. Szpunar, Z problematyki ugody w prawie cywilnym, PS 1995, nr 9, §. 3. 38. Pisma procesowe 285 Czynności procesowe prokuratora są odwołalne, nie jest to jednak w tym wypadku konsekwencją cechy fakultatywności czynności procesowej, jak to ma miejsce przy czynnościach procesowych stron, lecz konsekwencją faktu, że prokurator występuje jako rzecznik interesu społecznego i powinien dążyć w procesie do realizacji zasady prawdy materialnej. W związku z tym odwołalność taka będzie dotyczyła głównie czynności procesowych wadliwych, a nie czynności procesowych niewadliwych. Prawo prokuratora do dokonywania czynności procesowych jest jednak ograniczone tym, że zgodnie z art. 56 § 2 prokurator nie może samodzielnie rozporządzać przedmiotem sporu. Uwagi powyższe dotyczące czynności procesowych prokuratora wytaczającego powództwo na rzecz oznaczonej osoby (art. 55) odnoszą się także do czynności procesowych organizacji społecznych i innych podmiotów działających na tych samych zasadach co prokurator (patrz rozdział 34). Odmiennie należy ocenić czynności procesowe organizacji społecznej, przy których przedstawia ona sądowi istotny dla sprawy pogląd (art. 63). Rozdział 38 PISMA PROCESOWE I. W terminologii kodeksu postępowania cywilnego rozróżnia się pisma procesowe i pisma sądowe. Przez pisma procesowe rozumie się pisma stron lub uczestników postępowania kierowane do organów procesowych, a obejmujące swą treścią wnioski i oświadczenia składane poza posiedzeniem (art. 125 § 1). Zgodnie z art. 125 § 2, jeżeli przepis szczególny tak stanowi, pisma procesowe wnosi się na urzędowych formularzach lub na elektronicznych nośnikach informatycznych. Przepisami szczególnymi nakazującymi wnoszenie pism procesowych na urzędowych formularzach są: art. 187\ 493 § 2, 503 § 2 i art. 5052 (patrz o tym rozdziały 43 i 48) oraz art. 6262 § 1. Wzory i sposób udostępniania stronom urzędowych formularzy określa Minister Sprawiedliwości w drodze rozporządzenia (art. 125 § 3). Obecnie obowiązują w tym zakresie rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 29 maja 2002 r. w sprawie określenia wzorów i sposobu udostępniania stronom urzędowych formularzy pism procesowych w postępowaniu cywilnym (Dz.U. nr 80, poz. 728 z późn. zm.) oraz rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 14 sierpnia 2003 r. w sprawie określenia wzorów i sposobu udostępniania urzędowych formularzy wniosków stosowanych w sądach rejono-wych prowadzących księgi wieczyste w systemie informatycznym (Dz.U. nr 156, P°z. 1527). 286 VI. Czynności procesowe. Koszty postępowania i ustanowienie adwokata^ Wnoszenie pism procesowych na elektronicznych nośnikach informatycznych wymaga wyposażenia sądów w odpowiednie środki techniczne. Minister Sprawiedliwości może określić, w drodze rozporządzenia, szczegółowe zasady i termin wprowadzenia techniki informatycznej, warunki, jakim powinny odpowiadać elektroniczne nośniki informatyczne, na których pisma procesowe mają być wnoszone, tryb odtwarzania danych na nich zawartych oraz sposób ich przechowywania i zabezpieczania, uwzględniając stan wyposażenia sądów w odpowiednie środki techniczne i poziom rozwoju technik informatycznych (art. 125 § 4). Dotychczas Minister Sprawiedliwości nie wydał rozporządzenia wprowadzającego obowiązek wnoszenia pism procesowych na elektronicznych nośnikach informatycznych. Od pism procesowych w powyższym znaczeniu należy odróżnić pisma sądowe, które pochodzą od sądu, a przeznaczone są dla stron lub uczestników postępowania (np. wezwania, orzeczenia). Kodeks postępowania cywilnego używa jednak często terminu „pisma sądowe" zbiorczo, zarówno dla pism procesowych, jak i pism organów procesowych (art. 131 § 2, 133 § 3, 136 § 2, 1134, 1135 § 2). Poza sytuacjami objętymi wymogami zasady ustności (np. złożenie na rozprawie zeznań) strony i uczestnicy mogą, a niekiedy muszą, swoje wnioski i oświadczenia przedstawić organom procesowym w formie pisma procesowego. Pisma te mogą mieć formę zwykłą (np. pismo zgłaszające dowód z przesłuchania stron) lub kwalifikowaną (np. pozwu, apelacji). W każdym razie pisma procesowe powinny odpowiadać wymaganiom formalnym. Proces polski cechuje tendencja do odformalizowania. Wyraża się ona w dążeniu, aby proces raz rozpoczęty był w miarę możliwości doprowadzony do końca i aby zbędne, przesadne przeszkody formalne nie przeszkadzały w poszukiwaniu ochrony sądowej. W ramach zmian dokonanych w ostatnich latach można jednak odnotować wyraźny wzrost znaczenia dochowania warunków formalnych pism procesowych. Przejawem większego znaczenia formalizmu procesowego jest w szczególności wprowadzenie obowiązku stosowania urzędowych formularzy w wypadkach wskazanych w ustawie. Stosownie do wymogów ogólnych każdego pisma procesowego, jakie przewiduje art. 126, każde pismo procesowe powinno zawierać: 1) oznaczenie sądu, do którego jest skierowane, imię i nazwisko lub nazwę stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników, 2) oznaczenie rodzaju pisma, 3) osnowę wniosku lub oświadczenia oraz dowody na poparcie przytoczonych okoliczności, 4) podpis strony albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika, 5) wymienienie załączników. Jeżeli pismo procesowe jest pierwszym pismem w sprawie, powinno ponadto zawierać oznaczenie miejsca zamieszkania lub siedziby stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników oraz przedmiotu sporu, pisma zaś dalsze sygnaturę akt. 38. Pisma procesowe 287 Poza tym kodeks wymaga, aby do pisma dołączyć pełnomocnictwo, jeżeli pismo wnosi pełnomocnik, który przedtem nie złożył pełnomocnictwa. Ponadto kodeks zawiera jeszcze przepis, że za stronę, która nie może się podpisać, podpisuje pismo osoba przez nią upoważniona, z wymienieniem przyczyny, dla której strona sama się nie podpisała. Wreszcie zgodnie z art. 126' § 1, w każdym piśmie procesowym należy podać wartość przedmiotu sporu lub wartość przedmiotu zaskarżenia, jeżeli od tej wartości zależy właściwość sądu, wysokość opłaty lub dopuszczalność środka odwoławczego, a przedmiotem sprawy nie jest oznaczona kwota pieniężna. Artykuł 1261 § 3 stanowi, że wartości przedmiotu sporu lub zaskarżenia podaje się w złotych, zaokrąglając w górę do pełnego złotego. Do pisma procesowego należy dołączyć jego odpisy i odpisy załączników w celu doręczenia ich uczestniczącym w sprawie osobom, a ponadto, jeżeli w sądzie nie złożono załączników w oryginale, po jednym odpisie każdego załącznika do akt sądowych (art. 128). To są ogólne warunki każdego pisma procesowego. Przy pismach procesowych kwalifikowanych istnieją dodatkowe, szczególne warunki formalne. Do tych ostatnich należą przykładowo pisma przygotowawcze, w których stosownie do art. 127 strona ma: 1) zwięźle podać stan sprawy, 2) wypowiedzieć się co do twierdzeń strony przeciwnej i dowodów przez nią powołanych, 3) wskazać dowody, które mają być przedstawione na rozprawie, lub je załączyć. Taka forma przewidziana jest dla pism procesowych mających przygotować rozprawę. W zasadzie taką formę powinny również wykazywać pisma procesowe, składane przez strony w toku postępowania sądowego, a ustosunkowujące się do meritum sprawy. Ponadto przy każdym piśmie, podlegającym opłacie sądowej, należy załączyć dowód uiszczenia opłaty, aczkolwiek samo wymaganie uiszczenia należnej opłaty nie jest warunkiem formalnym pisma procesowego w rozumieniu przepisów kodeksu, lecz wymaganiem samoistnym (por. art. 130 § 1 zd. pierwsze). II. Niedochowanie wymagań przewidzianych dla pisma procesowego może polegać na niedochowaniu ustanowionych dla niego warunków formalnych lub na jego nieopłaceniu w sytuacji, w której podlega ono opłacie. Postępowanie w obu tych wypadkach jest wprawdzie po części uregulowane analogicznie, jednak w tym miejscu podjęta zostanie jedynie kwestia niedochowania warunków formalnych pisma procesowego, podczas gdy kwestia jego nieopłacenia i związanych z tym skutków przedstawiona zostanie w uwagach poświęconych problematyce kosztów sądowych (zob. rozdział 42 § 1). Jeżeli więc pismo procesowe nie może otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych, przewodniczący wzywa stronę, pod rygo- 288 VI. Czynności procesowe. Koszty postępowania i ustanowienie adwokata rem zwrócenia pisma, do poprawienia lub uzupełnienia go w terminie tygodniowym (art. 130 § 1 zd. pierwsze). W wypadku jednak, gdy pismo wniosła osoba zamieszkała lub mająca siedzibę za granicą, która nie ma w kraju przedstawiciela, przewodniczący wyznacza termin do poprawienia lub uzupełnienia pisma nie krótszy niż miesiąc (art. 130 § I1). Wezwanie przewodniczącego ma charakter zarządzenia, na które nie przysługuje zażalenie. Zgodnie z art. 130 § 2, po bezskutecznym upływie terminu przewodniczący zwraca pismo stronie i wówczas pismo zwrócone nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma procesowego, co dotyczy nie tylko skutków procesowych, lecz i prawnomaterialnych (np. przerwanie biegu przedawnienia). Natomiast w myśl art. 130 § 3, pismo poprawione lub uzupełnione we właściwym terminie wywołuje skutki od chwili jego wniesienia. Paragraf 4 art. 130 zawiera wyjątek od zasady, że pisma sądowe doręcza się obu stronom procesowym. W tym wypadku zarządzenie przewodniczącego o zwrocie pozwu doręcza się tylko powodowi. Przejawem tendencji do odformalizowania naszego procesu jest treść zdania drugiego § 1 art. 130, stosownie do którego mylne oznaczenie pisma procesowego lub inne oczywiste niedokładności nie stanowią przeszkody do nadania pismu biegu i rozpoznania go w trybie właściwym. Dotyczy to takich np. sytuacji, jak niedokładne oznaczenie sądu, przedmiotu sprawy lub strony, gdy z treści pisma wynika, o kogo lub o co chodzi. Do typowych wypadków niedochowania warunków formalnych pisma procesowego uzasadniających zastosowanie art. 130 można zaliczyć np. brak podpisu na piśmie, brak załączników lub pełnomocnictwa, odpisu pozwu. Nie każdy jednak brak można sanować w trybie art. 130. Uprawdopodobnienie okoliczności uzasadniających ustanowienie kuratora (art. 144 § 1) należy do wymogów merytorycznych, a nie formalnych. Jego brak prowadzi do odmowy ustanowienia kuratora, a nie do zwrotu pozwu. Podobnie brak wyczerpujących dowodów przedstawionych w pozwie nie może być uzupełniony w trybie art. 130. Z wskazanych wyżej przykładów wynika, że rygor z art. 130 można stosować również przy kwalifikowanych pismach procesowych (np. przy pozwie), chyba że kodeks przewiduje inne szczególne rozwiązanie, jak np. odrzucenie apelacji (art. 370). Wreszcie art. 130 § 5 stanowi, że pisma procesowe sporządzone z naruszeniem art. 871 podlegają zwrotowi bez wzywania do usunięcia braków, chyba że ustawa stanowi inaczej. W wypadku, gdy pismo procesowe powinno być wniesione na urzędowym formularzu, skutki niedochowania warunków formalnych i sposób postępowania określa art. 1301. W obecnym brzmieniu przepis ten stanowi, że jeżeli pismo procesowe, które powinno być wniesione na urzędowym formularzu, nie zostało 39. Doręczenia 289 wniesione na takim formularzu lub nie może otrzymać prawidłowego biegu na skutek niezachowania innych warunków formalnych, przewodniczący wzywa stronę do jego poprawienia lub uzupełnienia w terminie tygodniowym, przesyłając złożone pismo; wezwanie powinno wskazywać wszystkie braki pism oraz zawierać pouczenie o treści art. 1301 § 2, tj. o skutkach niewykonania zarządzenia (art. 1301 § I1). W razie bezskutecznego upływu terminu lub ponownego złożenia pisma dotkniętego brakami przewodniczący zarządza zwrot pisma; sprzeciw od wyroku zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty oraz sprzeciw od nakazu zapłaty sąd odrzuca (art. 1301 § 2). Reguły wynikające z art. 1301 § I1 i § 2 stosuje się odpowiednio do pism procesowych, które powinny być wniesione na elektronicznych nośnikach informatycznych (art. 1301 § 3). Pewne odmienności występują w postępowaniu nieprocesowym w sprawach, w których postępowanie może być wszczęte z urzędu. Tutaj wadliwość pisma procesowego w zakresie niedochowania warunków formalnych nie może wpływać ujemnie na bieg sprawy. Rozdział 39 DORĘCZENIA I. Prawidłowe doręczenie pism procesowych oraz pism sądowych ma istotne znaczenie dla szybkości postępowania i ekonomii procesu. Ma również poważne znaczenie z punktu widzenia zabezpieczenia praw stron procesowych i możności ich obrony5. Zgodnie z art. 131, sąd dokonuje doręczeń przez pocztę, komornika, woźnych, a także przez sądową służbę doręczeniową. Minister Sprawiedliwości może, w drodze rozporządzenia, utworzyć sądową służbę doręczeniową, określić jej organizację oraz szczegółowy tryb doręczania przez tę służbę pism sądowych, mając na względzie zapewnienie skuteczności doręczeń, zachowania wymogów postępowania sądowego, ochronę praw osób, którym pisma są doręczane, oraz ochronę ich danych osobowych. Dotychczas sądowa służba doręczeniowa nie została utworzona. Pozbawienie strony możności obrony przez naruszenie przepisów procesowych dotyczących doręczeń może prowadzić do nieważności postępowania (art. 379 Pkt 5). Z uwagi na te ważne skutki procesowe przyjęto w naszym procesie zasadę dokonywania doręczeń pism procesowych przez sąd z urzędu, a więc zasadę oficjalnośd doręczeń. Wyjątek od zasady oficjalności wprowadza ze względu na zasadę ekonomii procesowej art. 132 § 1, stosownie do którego w toku sprawy adwokaci i radcy Zasady doręczeń uregulowane są w art. 131-147 k.p.c. oraz w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 17 czerwca 1999 r. w sprawie szczegółowego trybu doręczania pism sądowych przez pocztę w postępowaniu cywilnym (Dz.U. nr 62, poz. 697 z późn. zm.). 290 VI. Czynności procesowe. Koszty postępowania i ustanowienie adwokata... prawni mogą doręczać sobie nawzajem pisma bezpośrednio za potwierdzeniem odbioru i oznaczeniem daty. Jeszcze dalej idący wyjątek od zasady oficjalności doręczeń wprowadza art. 4799 § 1 w postępowaniu w sprawach gospodarczych. Zgodnie z tym przepisem, w toku sprawy strona reprezentowana przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego jest obowiązana doręczać odpisy pism procesowych z załącznikami bezpośrednio stronie przeciwnej. Do pisma procesowego wniesionego do sądu strona dołącza dowód doręczenia drugiej stronie odpisu pisma albo dowód wysłania go listem poleconym; pisma, do których nie dołączono dowodu doręczenia albo dowodu wysłania listem poleconym, podlegają zwrotowi bez wzywania do usunięcia tego braku. Wymaganie dokonywania doręczeń bezpośrednio stronie przeciwnej nie dotyczy pozwu wzajemnego, apelacji, skargi kasacyjnej, zażalenia, sprzeciwu od wyroku zaocznego, sprzeciwu od nakazu zapłaty, zarzutów od nakazu zapłaty, wniosku o zabezpieczenie powództwa i skargi o wznowienie postępowania. Te pisma procesowe strona ma zawsze obowiązek złożyć w sądzie z odpisami dla strony przeciwnej (art. 4799 § 2). W sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych sąd może stosować uproszczone formy doręczeń (zawiadomień, wezwań, zarządzeń) z pominięciem sposobów przewidzianych przez przepisy ogólne o doręczeniach (art. 472). Może on w tym celu wykorzystać np. telefon, telefax, telegram, telefonogram. W taki sam sposób sąd może dokonywać wezwań w postępowaniu uproszczonym (art. 5056 § 1). Nie może on natomiast korzystać z takich form doręczeń w sprawach z zakresu prawa pracy, w których pracownik jest stroną pozwaną (art. 4777). Wymogami szybkości i uproszczenia postępowania tłumaczyć sobie również należy art. 132 § 2, który zezwala na doręczenie pism adresatowi bezpośrednio w sekretariacie sądu. W sposób szczególny unormowane jest doręczenie pism w międzynarodowym postępowaniu cywilnym (art. 1132 § 2 art. 1135 k.p.c. i rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 stycznia 2002 r. w sprawie szczegółowych czynności sądów w sprawach z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego oraz karnego w stosunkach międzynarodowych, Dz.U. nr 17, poz. 164). Trzeba jednak pamiętać, że w tym zakresie pierwszeństwo przed ewentualnymi regulacjami wewnętrznego prawa polskiego mają postanowienia europejskiego prawa procesowego cywilnego oraz umów międzynarodowych. II. Jeżeli stroną jest osoba fizyczna, doręczenia dokonuje się jej osobiście, a gdy nie ma ona zdolności procesowej — jej przedstawicielowi ustawowemu (art. 133 § 1). Jeżeli zaś adresatem jest osoba prawna lub organizacja, która nie ma osobowości prawnej, ale ma zdolność sądową, doręczenia dokonuje się organowi uprawnionemu do reprezentowania jej przed sądem lub do rąk upoważnionego do 39. Doręczenia 291 odbioru pism pracownika (art. 133 § 2). Jeżeli ustanowiono pełnomocnika procesowego lub osobę upoważnioną do odbioru, doręczenia należy dokonać tym osobom. Jednakże Skarbowi Państwa doręczenia zawsze dokonuje się do rąk uprawnionego do reprezentowania go przed sądem organu lub do rąk uprawnionego do odbioru pism pracownika (art. 133 § 3). Na podkreślenie zasługuje obowiązek doręczenia pism pełnomocnikowi, gdy został ustanowiony, a nie bezpośrednio samej stronie. Jeżeli pełnomocnik udzielił dalszego pełnomocnictwa, doręczenie może być skutecznie dokonane także do rąk tzw. substytuta. Doręczenia dokonuje się w mieszkaniu, w miejscu pracy lub tam, gdzie się adresata zastanie (art. 135). Zasada ta dotyczy osób fizycznych. Pisma procesowe dla przedsiębiorców i wspólników spółek handlowych, wpisanych do rejestru sądowego na podstawie odrębnych przepisów, doręcza się na adres podany w rejestrze, chyba że strona wskazała inny adres do doręczeń. Jeżeli ostatni wpisany adres został wykreślony jako niezgodny z rzeczywistym stanem rzeczy i nie zgłoszono wniosku o wpis nowego, adres wykreślony jest uważany za adres podany w rejestrze (art. 133 § 2a). Ważne postanowienia w związku z tym zawierają art. 136 i 139 § 3. Pierwszy z tych przepisów stanowi, że strony i ich przedstawiciele mają obowiązek zawiadamiać sąd o każdej zmianie swego zamieszkania. W razie zaniedbania tego obowiązku pismo sądowe pozostawia się w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia, chyba że nowy adres jest sądowi znany. O powyższym obowiązku i skutkach jego niedopełnienia sąd powinien pouczyć stronę przy pierwszym doręczeniu. Pozostawienie w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia nie wchodzi jednak w grę, gdy doręczona ma być skarga o wznowienie postępowania. Z kolei art. 139 § 3 przewiduje, że pisma dla osób prawnych, organizacji, osób fizycznych podlegających wpisowi do rejestru albo ewidencji na podstawie odrębnych przepisów — w razie niemożności doręczenia w sposób przewidziany w przepisach kodeksu z uwagi na nieujawnienie w rejestrze zmiany adresu — pozostawia się w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia, chyba że nowy adres jest sądowi znany. Według art. 139 § 4 sąd rejestrowy przy ogłoszeniu lub doręczeniu postanowienia o pierwszym wpisie poucza wnioskodawcę o skutkach zaniedbania ujawnienia w rejestrze zmiany adresu. Stosownie do art. 1135, strona zamieszkała za granicą, jeżeli nie ustanowiła Pełnomocnika do prowadzenia sprawy zamieszkałego w Polsce, obowiązana jest wskazać w Polsce pełnomocnika do doręczeń. W razie niewskazania go, przeznaczone dla tej strony pisma sądowe pozostawia się w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia. Stronę należy o tym pouczyć przy pierwszym doręczeniu. Strona Powinna być również pouczona o możliwości złożenia odpowiedzi na pismo Wszczynające postępowanie i wyjaśnień na piśmie oraz o tym, kto może być ustanowiony pełnomocnikiem. 292 VI. Czynności procesowe. Koszty postępowania i ustanowienie adwokata. III. W zależności od tego, komu się doręcza pismo, rozróżnia się doręczenie właściwe i doręczenie zastępcze. Doręczenie właściwe oznacza doręczenie sanie-mu adresatowi, doręczenie zaś zastępcze nieadresatowi. Doręczenie zastępcze aktualne jest w wypadkach, gdy adresat jest osobą fizyczną. Jeżeli doręczający nie zastanie adresata w mieszkaniu, może doręczyć pismo sądowe domownikowi, a gdyby go nie było — administracji domu, dozorcy domu lub sołtysowi, jeżeli osoby te nie są przeciwnikami adresata w sprawie i podjęły się oddania mu pisma. Jeżeli doręczający nie zastanie adresata w miejscu pracy, może doręczyć pismo osobie upoważnionej do odbioru pism (art. 138 § 1 i 2). W razie niemożności doręczenia pisma ani w sposób właściwy, ani zastępczy, pismo przesłane pocztą należy złożyć w placówce pocztowej operatora publicznego, a doręczane w inny sposób — w urzędzie właściwej gminy, umieszczając zawiadomienie o tym (tzw. awizo) w drzwiach mieszkania adresata lub w oddawczej skrzynce pocztowej (art. 139 § 1). Jeżeli adresat lub jego domownik odmawia przyjęcia pisma, pozostawia się je w miejscu doręczenia, a gdyby to było niemożliwe, pismo przesłane pocztą składa się — uprzedzając o tym — w placówce pocztowej operatora publicznego lub, w przypadku pism doręczanych w inny sposób, w urzędzie właściwej gminy (art. 139 § 2). Odbierający pismo potwierdza odbiór i jego datę własnoręcznym podpisem. Jeżeli tego nie chce lub nie może uczynić, doręczający sam oznacza datę doręczenia oraz przyczyny braku podpisu (art. 142 § 1). IV. Jeżeli danemu podmiotowi, którego miejsce pobytu nie jest znane, ma być doręczony pozew lub inne pismo procesowe wywołujące potrzebę podjęcia obrony jego praw, doręczenie może do chwili zgłoszenia się strony albo jej przedstawiciela lub pełnomocnika nastąpić tylko do rąk kuratora ustanowionego na wniosek osoby zainteresowanej przez przewodniczącego (poza rozprawą) lub sąd orzekający (na rozprawie — art. 143 i 144 § 1). W tym jednak wypadku wnioskodawca powinien uprawdopodobnić, że miejsce pobytu strony jest nieznane, przy czym w sprawach o roszczenia alimentacyjne, jak również w sprawach o ustalenie ojcostwa przed ustanowieniem kuratora musi być przeprowadzone stosowne dochodzenie w celu ustalenia miejsca zamieszkania lub pobytu pozwanego. 0 ustanowieniu kuratora przewodniczący ogłosi publicznie w budynku sądowym 1 lokalu wójta (burmistrza, prezydenta miasta), w sprawach zaś większej wagi, gdy uzna to za potrzebne, także w prasie (art. 144 § 2). Z chwilą doręczenia pisma kuratorowi doręczenie staje się skuteczne. Sąd może jednak uzależnić skuteczność doręczenia od upływu oznaczonego terminu od chwili wywieszenia obwieszczenia w budynku sądowym (art. 144 § 3). W wypadkach, w których ustanowienie kuratora według kodeksu nie jest wymagane, pismo doręcza się stronie, której miejsce pobytu nie jest znane, przez wywieszenie w budynku sądowym. Doręczenie staje się skuteczne z upływem miesiąca od dnia wywieszenia (art. 145). Przepisy o doręczeniu stronie, której miejsce pobytu nie jest znane, i ustanowieniu dla niej kuratora stosuje się również 40. Posiedzenia sądowe 293 do organizacji, które nie mają organów albo których organy są nieznane z miejsca pobytu (art. 146). Należy przyjąć, że dotyczy to nie tylko organizacji, ale w ogóle podmiotów innych niż osoby fizyczne, które mają jednak zdolność sądową (osób prawnych i jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, ale mających zdolność prawną). Gdy okaże się, że żądanie ustanowienia kuratora lub wywieszenia pisma nie było uzasadnione, sąd zarządzi doręczenie pisma w sposób właściwy, a w miarę potrzeby zniesie na wniosek strony zainteresowanej postępowanie przeprowadzone z udziałem kuratora lub po wywieszeniu pisma w budynku sądowym (art. 147). V. W dni ustawowo uznane za wolne od pracy, jak też w porze nocnej doręczać można tylko w wyjątkowych wypadkach za uprzednim zarządzeniem prezesa sądu (art. 134 § 1). Rozdział 40 POSIEDZENIA SĄDOWE I. W postępowaniu cywilnym rozróżnia się posiedzenia sądowe jawne i niejawne, przy czym, zgodnie z zasadą jawności, regułę stanowią jawne posiedzenia, wyjątek zaś posiedzenia niejawne (por. rozdział 14 § 9). Możliwość dokonania czynności procesowej na posiedzeniu niejawnym uzależniona jest od szczególnego, ustawowego upoważnienia (np. art. 123). Posiedzenia jawne odbywają się z udziałem stron bądź uczestników postępowania i ich przedstawicieli, a także w zasadzie przy udziale publiczności (o ile nie są prowadzone przy drzwiach zamkniętych). Na posiedzenia zaś niejawne, poza sądem i protokolantem, mają wstęp na salę sądową tylko osoby wezwane (art. 152). Posiedzenia niejawne przewidziane są głównie do rozstrzygania kwestii formalnych (np. z powodu braków formalnych pism procesowych lub braku bezwzględnych przesłanek procesowych) lub wpadkowych (np. rozstrzygnięcie w przedmiocie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego). Jawne posiedzenia sądowe dzielimy na rozprawy oraz inne posiedzenia jawne. W tym jednak zakresie panują odmienne zasady w zależności od trybu Postępowania. W procesie cywilnym naj częstsze są posiedzenia j awne wyznaczone na rozprawę 1 te stanowią w zasadzie regułę. Inne posiedzenia wyznacza się dla ściśle określonych czynności, jak np. dla przeprowadzenia dowodu przed sądem wezwanym. W postępowaniu nieprocesowym obowiązuje odwrotna zasada. Rozprawa odbywa się tylko w wypadkach wskazanych w ustawie. W innych wypadkach wyznaczenie rozprawy zależy od uznania sądu (art. 514). 294 VI. Czynności procesowe. Koszty postępowania i ustanowienie adwokata.. W postępowaniu egzekucyjnym posiedzenia sądowe wyznaczane są na rozprawę w nielicznych wypadkach, przewidzianych prawem egzekucyjnym (np. art. 768, 794). Poza tym obowiązuje zasada, że sąd rozpoznaje sprawy egzekucyjne na posiedzeniu niejawnym, chyba że zachodzi potrzeba wyznaczenia rozprawy albo wysłuchania na posiedzeniu stron lub innych osób (art. 766). II. Posiedzenie sądowe wyznacza przewodniczący z urzędu. Przewodniczący też otwiera, prowadzi i zamyka posiedzenia, udziela głosu, zadaje pytania, upoważnia do zadawania pytań i ogłasza orzeczenia. Przewodniczący może także odebrać głos, gdy przemawiający go nadużywa, jak również uchylić pytanie, jeśli uzna je za niewłaściwe lub zbyteczne (art. 155). Stosuje też tzw. policję sesyjną. Może więc zarządzić usunięcie z posiedzenia osób niewłaściwie się zachowujących. Strony mogą w toku posiedzenia, a jeżeli nie były obecne na najbliższym posiedzeniu, zwrócić uwagę sądu na uchybienia przepisom postępowania, wnosząc o wpisanie zastrzeżenia do protokołu. Stronie, która zastrzeżenia nie zgłosiła, nie przysługuje prawo powoływania się na takie uchybienia w dalszym toku postępowania, chyba że chodzi o przepisy postępowania, których naruszenie sąd powinien wziąć pod rozwagę z urzędu, albo że strona uprawdopodobni, iż nie zgłosiła zastrzeżeń bez swej winy (art. 162). Prekluzja, przewidziana w art. 162, odnosi się do tego rodzaju uchybień, które nie powodują nieważności postępowania, ale mogą mieć wpływ na wynik sprawy (np. nieprawidłowości w zakresie doręczenia wezwania lub w zakresie postępowania dowodowego). W toku posiedzenia wnioski, oświadczenia, uzupełnienia i sprostowania wniosków i oświadczeń można zamieścić w załączniku do protokołu; gdy stronę zastępuje adwokat, radca prawny, rzecznik patentowy lub Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa, przewodniczący może zażądać złożenia takiego załącznika w wyznaczonym terminie (art. 161). III. Z przebiegu posiedzenia jawnego protokolant pod kierunkiem przewodniczącego spisuje protokół. Przy wydawaniu wyroków zaocznych wystarcza zaznaczenie w aktach, że pozwany nie stawił się na posiedzenie, nie żądał przeprowadzenia rozprawy w swej nieobecności i nie złożył żadnych wyjaśnień oraz wzmianka co do ogłoszenia wyroku. Z posiedzenia niejawnego sporządza się tylko notatkę urzędową, jeżeli nie wydano orzeczenia (art. 157). Protokół powinien odpowiadać warunkom formalnym i materialnym wskazanym w art. 158. Protokół podpisują przewodniczący i protokolant. Protokół może być napisany ręcznie lub na maszynie. Może też być spisany pismem stenograficznym. Istnieje również możliwość utrwalenia przebiegu czynności protokołowanych za pomocą aparatury dźwiękowej, o czym należy przed uruchomieniem aparatury dźwiękowej uprzedzić wszystkie osoby uczestniczące w czynności (art. 159). 41. Terminy w postępowaniu cywilnym 295 Protokół podlega kontroli stron procesowych. Strony mogą więc żądać sprostowania lub uzupełnienia protokołu, nie później jednak niż na następnym posiedzeniu, a jeśli chodzi o protokół rozprawy, po której zamknięciu nastąpiło wydanie wyroku — dopóki akta sprawy znajdują się w sądzie. Od zarządzenia przewodniczącego strony mogą odwołać się do sądu w terminie tygodniowym od doręczenia im zarządzenia (art. 160). Rozdział 41 TERMINY W POSTĘPOWANIU CYWILNYM § 1. Rodzaje terminów W postępowaniu cywilnym rozróżnia się6 terminy: 1) ustawowe, 2) sądowe, 3) umowne, 4) instrukcyjne. Terminami ustawowymi są terminy przewidziane w ustawie (jak np. terminy do wniesienia środków odwoławczych). Wśród nich rozróżnia się terminy ad quem, przed których upływem czynność powinna być dokonana (jak np. dwutygodniowy termin z art. 369 § 1 do wniesienia apelacji), oraz terminy post ąuem, po których upływie czynność może być dokonana (jak np. trzyletni albo dziesięcioletni termin z art. 182 § 1, po których upływie sąd powinien w wypadkach w przepisie tym wskazanych umorzyć zawieszone postępowanie). Terminami sądowymi są terminy wyznaczone przez sąd lub przewodniczącego (art. 164), jak np. termin do złożenia pisma przygotowawczego (art. 207 § 2) lub termin do uzupełnienia braku zdolności sądowej lub procesowej (art. 70 § 1 i art. 199 § 2). Zarówno terminy ustawowe, jak i sądowe są terminami prekluzyjnymi (zawitymi), co oznacza, iż uchybienie im powoduje bezskuteczność danej czynności procesowej (art. 167). Sąd obowiązany jest z urzędu czuwać nad zachowaniem ternunów procesowych. Istnieją jednak zasadnicze różnice co do charakteru terminów ustawowych i sądowych. Terminy ustawowe nie mogą być przez sąd ani przedłużone, ani Na temat terminów zob. W. Broniewicz, Terminy w postępowaniu cywilnym, NP 1971, nr 9, s- 1317 i n. Autor przeprowadza różne podziały terminów; jego wywody częściowo odbiegają od Przedstawionych w tekście. 296 VI. Czynności procesowe. Koszty postępowania i ustanowienie adwokata skrócone. Natomiast terminy sądowe mogą być przez przewodniczącego przedłużone lub skrócone, lecz tylko z ważnej przyczyny i gdy wniosek taki zostanie zgłoszony przed upływem tegoż terminu (art. 166). Dalsza różnica pomiędzy powyższymi terminami wyraża się w tym, że terminy ustawowe biegną od momentu początkowego wskazanego w ustawie, natomiast bieg terminu sądowego — według art. 164 — rozpoczyna się od ogłoszenia w tym przedmiocie postanowienia lub zarządzenia, a gdy kodeks przewiduje doręczenie z urzędu — od jego doręczenia. Terminem umownym jest termin oznaczony w umowie uczestników postępowania. Termin ten wchodzi w grę w jednym wypadku, a mianowicie w razie zawieszenia postępowania rozpoznawczego na zgodny wniosek uczestników. Mogą oni oznaczyć termin zawieszenia, z tym że nie może on być krótszy niż trzy miesiące, a dłuższy niż trzy lata (art. 181 pkt 1 i art. 182 § 1). Kodeks przewiduje ponadto w pewnych wypadkach terminy dla czynności sądu, mające zapewnić sprawność działania organów sądowych w postępowaniu cywilnym. Terminy te mają charakter terminów instrukcyjnych, co oznacza, że uchybienie im przez sąd nie daje uprawnień stronom do kwestionowania czynności sądu (np. dwutygodniowy termin z art. 326 § 1 dla odroczenia ogłoszenia wyroku). Terminy oblicza się według przepisów prawa cywilnego (art. 111 i nast. k.c). Kodeks postępowania cywilnego ponadto stanowi (art. 165), że oddanie pisma procesowego w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego jest równoznaczne z wniesieniem go do sądu. To samo dotyczy złożenia pisma przez żołnierza w dowództwie jednostki wojskowej albo przez osobę pozbawioną wolności w administracji zakładu karnego oraz przez członka załogi polskiego statku morskiego u kapitana statku. Od terminów procesowych w sensie okresów oznaczonych w jednostkach miary czasu dla dokonania określonych czynności procesowych należy odróżnić termin w znaczeniu daty danej czynności sądu (jak np. termin rozprawy — art. 206). W postępowaniu egzekucyjnym istnieją jeszcze terminy wyznaczone przez komornika. § 2. Uchybienie i przywrócenie terminu I. Czynność procesowa podjęta przez stronę po upływie terminu jest bezskuteczna. Kodeks określa w art. 167 zasadniczy skutek uchybienia terminowi procesowemu, zarówno ustawowemu, jak i sądowemu. Skutek ten następuje sam przez się (ipso iure), chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Takim przepisem jest np. art. 1124 § 3, który skutek ten uzależnia przy kaucji aktorycznej od złożenia przez pozwanego odpowiedniego wniosku. Czynność procesowa przeto dokonana po upływie terminu nie może być przez sąd uwzględniona, gdyż nie wywołuje ona żadnych skutków procesowych. l, Terminy w postępowaniu cywilnym 297 Uchybienie terminowi może, w zależności od oceny sądu, spowodować nałożenie na stronę obowiązku zwrotu kosztów jako niesumienne lub oczywiście niewłaściwe postępowanie (art. 103). Poza tym zasadniczym, ogólnym skutkiem uchybienia terminowi procesowemu — uchybienie może wywołać jeszcze dalsze skutki procesowe, zależnie od rodzaju czynności procesowej, której nie dokonano w wyznaczonym terminie. Te szczególne skutki mogą dotyczyć dalszego postępowania (np. zwrot pisma procesowego — art. 130 § 2, odrzucenie pozwu — art. 71 i 199 § 2, odrzucenie apelacji — art. 370). Należy podkreślić, że art. 167 odnosi się tylko do terminów procesowych, gdyż skutki uchybienia terminu prawa materialnego określają przepisy prawa materialnego. II. Terminy dokonywania czynności uczestników postępowania mogą mieć charakter przywracalny lub nieprzywracalny. Charakter nieprzywracalny mają tego rodzaju terminy, jak roczny termin do złożenia wniosku o przywrócenie terminu (art. 169 § 4), pięcioletni termin do złożenia skargi o wznowienie postępowania (art. 408). Terminy te odznaczają się długością. Terminy o charakterze przywracalnym są krótkie. Przywrócenie uchybionego terminu następuje na wniosek zainteresowanego uczestnika postępowania (art. 168 § 1) po przeprowadzeniu postępowania restytucyjnego. Wniosek składa się do sądu, w którym miała być dokonana czynność procesowa. Skuteczne przywrócenie terminu wymaga spełnienia określonych w ustawie warunków, a mianowicie warunków: formalnych, dopuszczalności i zasadności. Do warunków formalnych należy zaliczyć: 1) warunki pisma procesowego (art. 169 § 1 w zw. z art. 126), 2) uprawdopodobnienie okoliczności uzasadniających wniosek (art. 169 § 2), 3) jednoczesne dokonanie czynności, do której odnosi się termin (art. 169 § 3). W razie niezachowania warunków formalnych przewodniczący wzywa wnioskodawcę do uzupełnienia wniosku w terminie tygodniowym pod rygorem zwrotu wniosku (art. 130 § 1). Do warunków dopuszczalności przywrócenia terminu zalicza się: 1) ujemne dla wnioskodawcy skutki uchybienia terminu (art. 168 § 2), 2) aktualność czynności, której dotyczy termin, ze względu na stan postępowania, 3) złożenie wniosku w przepisanym terminie, a więc w terminie tygodniowym od czasu ustania przyczyny uchybienia terminowi (art. 169 § 1). Po upływie roku od uchybionego terminu jego przywrócenie jest dopuszczalne tylko w wypadkach wyjątkowych (art. 169 § 4). 298 VI. Czynności procesowe. Koszty postępowania i ustanowienie adwokata. Ujemne dla wnioskodawcy skutki uchybienia terminowi nie zachodzą wówczas, gdy uchybienie czynności procesowej nie wywołało żadnych ujemnych skutków procesowych, jak również, gdy skutki uchybienia mogą być jeszcze inną drogą usunięte. Uchybienie terminowi sądowemu na ogół nie pozbawia uczestnika możności dokonania danej czynności, jeżeli tylko stan postępowania na to zezwala. Mimo upływu, np. terminu do złożenia pisma przygotowawczego, pozwany może oświadczenia, które powinien złożyć w tym piśmie, złożyć później, w zasadzie aż do zamknięcia rozprawy — art. 217 § 1. W konsekwencji należy uznać, iż niedopuszczalne jest na ogół przywracanie terminów sądowych. Stosownie do postanowienia art. 171 spóźniony lub z mocy ustawy niedopuszczalny wniosek o przywrócenie terminu sąd odrzuci na posiedzeniu niejawnym. Specjalny przykład niedopuszczalności przywrócenia terminu wymienia art. 170, a mianowicie co do środka odwoławczego od wyroku orzekającego rozwód lub unieważnienie małżeństwa albo ustalającego nieistnienie małżeństwa, jeśli choćby jedna ze stron zawarła po uprawomocnieniu się wyroku nowy związek małżeński. Ratio legis tego przepisu jest oczywista. Chodzi o to, aby nie doprowadzać do bigamii. Zgłoszenie wniosku o przywrócenie terminu nie wstrzymuje postępowania w sprawie ani wykonania orzeczenia; sąd może jednak, stosownie do okoliczności, wstrzymać postępowanie lub wykonanie orzeczenia. Postanowienie w tym zakresie może być wydane na posiedzeniu niejawnym. W razie uwzględnienia wniosku sąd może natychmiast przystąpić do rozpoznania sprawy (art. 172). Jeżeli wniosek restytucyjny odpowiada warunkom formalnym i warunkom dopuszczalności przywrócenia terminu, sąd przystąpi do jego merytorycznego zbadania, a więc do zbadania warunku jego zasadności. Warunkiem zasadności wniosku jest brak winy uczestnika w uchybieniu terminowi (art. 168 § 1). Przyjęcie przez kodeks braku winy jako kryterium zasadności wniosku o przywrócenie uchybionego terminu daje sądowi możność dokładnego uwzględnienia wszelkich okoliczności faktycznych. Strona przy tym nie jest obowiązana udowodnić braku swej winy, lecz wystarczy uprawdopodobnienie. Strona powinna uprawdopodobnić, że mimo całej swej staranności nie mogła czynności dokonać w terminie, a więc że zachodziła przeszkoda od niej niezależna. Przeszkoda ta musi istnieć przez cały czas biegu terminu przepisanego dla dokonania czynności procesowej. Dla przykładu można podać następujące wypadki z praktyki: udzielenie stronie przez pracownika sądowego mylnej informacji co do terminów zaskarżenia, wniesienia opłaty itp., nieprawidłowości w doręczeniu stronie pisma sądowego, choroba strony działającej osobiście. Stroną w rozumieniu przepisów o przywrócenie uchybionego terminu jest nie tylko sama strona, lecz także jej przedstawiciel ustawowy lub pełnomocnik procesowy, który za nią działa w procesie. Wobec tego uchybienie czynności procesowej przez pełnomocnika nie może stanowić podstawy żądania przywrócenia terminu przez samą stronę. Pełnomocnik odpowiada także za winę osób, 41. Terminy w postępowaniu cywilnym 299 którymi się posługuje. W szczególności zaniedbanie przez personel administracyjny, np. spółki adwokackiej lub radcowskiej albo kancelarii, czynności koniecznej do zachowania terminu procesowego, zleconej przez adwokata lub radcę prawnego, nie uzasadnia w zasadzie przywrócenia uchybionego terminu. Postanowienie o przywróceniu terminu może być wydane na posiedzeniu niejawnym (art. 168 § 1 zd. drugie), co nie wyklucza rozpoznania wniosku 0 przywrócenie na posiedzeniu jawnym (po przeprowadzeniu rozprawy — art. 148 § 2). Natomiast oddalenie wniosku o przywrócenie terminu może nastąpić tylko na posiedzeniu jawnym (art. 148 § 1). Na postanowienie uwzględniające wniosek o przywrócenie terminu nie przysługuje stronie przeciwnej zażalenie. Jeśli chodzi natomiast o postanowienie odrzucające albo oddalające wniosek o przywrócenie terminu, to w orzecznictwie 1 doktrynie przez długi czas przyjmowano, że jeśli jest to postanowienie kończące postępowanie w sprawie, to przysługuje na nie zażalenie (art. 394 § 1). Jako przykład podawano postanowienie sądu pierwszej instancji odrzucające lub oddalające wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji, na które miało przysługiwać zażalenie do sądu drugiej instancji7. W doktrynie podniesiono jednak, że takie postanowienie nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie. Sąd odrzucając albo oddalając wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji powinien bowiem wydać jeszcze postanowienie o odrzuceniu apelacji (wniesionej wraz z wnioskiem o przywrócenie terminu, por. art. 169 § 3) z racji tego, że została wniesiona po terminie i jest niedopuszczalna8. Pogląd ten znalazł odzwierciedlenie w postanowieniu Sądu Najwyższego z 11 sierpnia 1999 r., I CKN 367/99, w którym stwierdzono, że na postanowienie sądu pierwszej instancji oddalające wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji zażalenie nie przysługuje9. Postępowanie restytucyjne jest przeznaczone dla uczestników postępowania i odnosi się tylko do terminów przewidzianych dla uczestników, a nie dla sądu. Dlatego nie może być zastosowane do przywrócenia tego rodzaju terminu, jak np. termin rozprawy sądowej. Postępowanie restytucyjne jest przewidziane wyłącznie dla terminów procesowych. Nie można więc tą drogą przywracać terminów prawa materialnego, jak np. odnośnie do roszczenia z art. 344 k.c. o przywrócenie naruszonego posiadania. Pogląd ten podtrzymuje nadal np. H. Dolecki, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2005, s. 133. R. Obrębski, Pojęcie postanowień kończących postępowanie w sprawach cywilnych, PS 1999, nr H-12, s. 124 i n.; tenże, Dopuszczalność zażalenia i kasacji od postanowień dotyczących wniosku 0 Przywrócenie terminu (na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego), PS 2000, nr 1, s. 29 i n. 9 OSNC 2000, nr 3, poz. 48. Por. także uzasadnienie uchwały SN z 31.5.2000 r., III ZP 1/00, OSNC 2°01, nr 1, poz. 1. 300 VI. Czynności procesowe. Koszty postępowania i ustanowienie adwokata Rozdział 42 KOSZTY POSTĘPOWANIA. POMOC PRAWNA Z URZĘDU § 1. Pojęcie i rodzaje kosztów postępowania I. Problem kosztów postępowania można rozpatrywać w różnych płaszczyznach. Postępowanie cywilne jako jedna z form wymiaru sprawiedliwości jest związane z poważnymi wydatkami państwa przewidzianymi na ten kierunek jego działalności. Koszty postępowania można również rozpatrywać z punktu widzenia funkcji postępowania cywilnego. System kosztów postępowania powinien być tak ukształtowany, aby nie utrudniał obrony praw obywateli, lecz równocześnie nie zachęcał do prowadzenia lekkomyślnych, złośliwych lub fikcyjnych procesów. Każdy proces pociąga za sobą nakłady ze strony uczestników, proces nieuzasadniony powoduje znaczną stratę czasu, i to tak ze strony funkcjonariuszy państwowych, jak i ze strony uczestników. System kosztów postępowania jest odbiciem określonej polityki państwa, lecz przy równoczesnym przyjęciu jako kryterium interesu społecznego. W konsekwencji prowadzi to do ułatwień w zakresie kosztów sądowych przy takich procesach, jak np. o alimenty, rentę, i do utrudnienia w takich, które prowadzą np. do rozbicia rodziny (proces o rozwód). Koszty postępowania można także rozpatrywać w płaszczyźnie praw, obowiązków i ciężarów procesowych uczestników postępowania. W tym aspekcie koszty te występują w roli pewnego rodzaju regulatora postępowania sądowego. W końcu można w nich dostrzegać elementy prewencji przed nadużywaniem praw procesowych i represji (np. art. 103). II. Koszty postępowania są to koszty ponoszone w związku z postępowaniem. Dzielą się na: 1) koszty sądowe, 2) koszty związane z działaniem pełnomocnika, 3) koszty związane z działaniem uczestnika. Ad. 1) Problematyka kosztów sądowych uregulowana jest przede wszystkim w ustawie z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. nr 167, poz. 1398). Koszty sądowe są to koszty przypadające od uczestnika na rzecz sądu. Obejmują one opłaty i wydatki (art. 2 ust. 1 ust. o k.s.). Opłacie podlega pismo, jeżeli przepis ustawy przewiduje jej pobranie. W szczególności opłacie podlegają takie pisma, jak pozew i pozew wzajemny, pisma obejmujące środki odwoławcze i środki zaskarżenia, wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego, o wpis i wykreślenie w księdze wieczystej itp. (art. 3 ust. 1-2 ust. o k.s.). Ą2, Koszty postępowania. Pomoc prawna z urzędu 301 Opłacie podlega wniosek o wydanie na podstawie akt: odpisu, wypisu, zaświadczenia, wyciągu, innego dokumentu oraz kopii, a nadto wniosek o wydanie odpisu księgi wieczystej. W tych wypadkach pobieraną opłatę ustawodawca określa mianem opłaty kancelaryjnej (art. 3 ust. 3 ust. o k.s.) Opłatę należy uiścić przy wniesieniu do sądu pisma podlegającego opłacie (art. 10 ust. o k.s.). Zgodnie z art. 11 ust. o k.s. opłata pobierana od pisma może być stała, tj. oznaczona ryczałtową sumą pieniężną (pobiera się ją w sprawach o prawa niemajątkowe oraz we wskazanych w ustawie o kosztach sądowych niektórych sprawach o prawa majątkowe, por. art. 12 ust. o k.s.), stosunkowa, tj. obliczona od wartości przedmiotu sporu (pobiera się ją w sprawach o prawa majątkowe, por. 13 ust. o k.s.), albo podstawowa. Opłata podstawowa pobierana jest w wypadkach wskazanych w art. 14 ust. o k.s. Ponadto, od pisma wniesionego w sprawie o prawa majątkowe, w której wartości przedmiotu spora nie da się ustalić w chwili jej wszczęcia, przewodniczący określa opłatę tymczasową. W orzeczeniu kończącym postępowanie w I instancji sąd określa wtedy opłatę ostateczną, która jest bądź opłatą stosunkową, obliczoną od wartości przedmiotu sporu ustalonej w toku postępowania, bądź opłatą określoną przez sąd, jeżeli wartości tej nie udało się ustalić (art. 15 ust. 1 i 3 ust. o k.s.). Wydatki obejmują w szczególności: koszty podróży strony zwolnionej od kosztów sądowych związane z nakazanym przez sąd jej osobistym stawiennictwem; zwrot kosztów podróży i noclegu oraz utraconych zarobków lub dochodów świadków; wynagrodzenie i zwrot kosztów poniesionych przez biegłych, tłumaczy oraz kuratorów ustanowionych dla strony w danej sprawie; wynagrodzenie należne innym osobom lub instytucjom oraz zwrot poniesionych przez nie kosztów; koszty przeprowadzenia innych dowodów; koszty przewozu zwierząt i rzeczy, utrzymywania ich lub przechowywania; koszty ogłoszeń; koszty osadzenia i pobytu w areszcie; ryczałty należne kuratorom sądowym za przeprowadzenie wywiadu środowiskowego (w sprawach o unieważnienie małżeństwa, o rozwód oraz separację), a także za uczestniczenie przy ustalonych przez sąd kontaktach rodziców z dziećmi. Wydatki związane z doręczaniem pism sądowych nie obciążają stron, podobnie jak wydatki związane ze zwrotem opłat (art. 5 ust. 1-3 ust. o k.s.). Nie stanowią wydatków koszty mediacji (art. 6 ust. o k.s.). Do uiszczenia kosztów sądowych obowiązana jest strona, która wnosi do sądu pismo podlegające opłacie lub powodujące wydatki, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 2 ust. 2 ust. o k.s.). W postępowaniu dotyczącym kosztów sądowych stosuje się przepisy kodeksu Postępowania cywilnego, jeżeli ustawa o kosztach sądowych nie stanowi inaczej. Postanowienie sądu lub referendarza w przedmiocie kosztów sądowych może być wydane na posiedzeniu niejawnym (art. 8 ust. 1 i 2 ust. o k.s.). Z przepisów kodeksu postępowania cywilnego wynikają następujące reguły dotyczące postępowania dotyczącego kosztów sądowych. 302 VI. Czynności procesowe. Koszty postępowania i ustanowienie adwokcn ta... Sąd nie podejmie żadnej czynności na skutek pisma, od którego nie została uiszczona należna opłata; nie żąda się opłaty od pisma, jeżeli już z jego treści wynika, że podlega ono odrzuceniu (art. 1262). Mowa była już przy omawianiu pism procesowych (zob. rozdział 38) o tym, że jednym z warunków formalnych każdego pisma procesowego jest podanie wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu zaskarżenia, jeżeli od tej wartości zależy właściwość sądu, wysokość opłaty lub dopuszczalność środka odwoławczego, a przedmiotem sprawy nie jest oznaczona kwota pieniężna (art. 1261 § 1). Postępowanie w razie nieuiszczenia należnej opłaty od pisma procesowego uregulowane jest częściowo w sposób analogiczny do postępowania, w razie gdy niedochowanie zostały warunki formalne pisma procesowego. Z art. 130 § 1 zd. pierwsze wynika zatem, że jeżeli od pisma nie uiszczono należnej opłaty, przewodniczący wzywa stronę, pod rygorem zwrócenia pisma, do opłacenia go w terminie tygodniowym. W wypadku, gdy pismo wniosła osoba zamieszkała lub mająca siedzibę za granicą, która nie ma w kraju przedstawiciela, art. 130 § I1 przewiduje wyznaczenie przez przewodniczącego terminu do uiszczenia opłaty nie krótszego niż miesiąc. Po bezskutecznym upływie terminu przewodniczący zwraca pismo stronie; nie wywołuje ono wtedy żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma procesowego do sądu. Natomiast pismo opłacone w terminie wywołuje skutki od chwili jego wniesienia (art. 130 § 2 i 3). Od powyższych reguł ogólnych przewidziane są w pewnych wypadkach odstępstwa w razie, gdy pismo wniósł adwokat, radca prawny lub rzecznik patentowy albo gdy chodzi o pisma wnoszone przez przedsiębiorcę w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych lub o wniosek składany w postępowaniu wieczystoksięgowym oraz w postępowaniu rejestrowym. Zatem pismo wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, które nie zostało należycie opłacone, przewodniczący zwraca bez wezwania o uiszczenie opłaty, jeżeli pismo podlega opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu (art. 1302 § 1). W terminie tygodniowym od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie pisma z powyższych przyczyn strona może uiścić brakującą opłatę. Jeżeli opłata została wniesiona we właściwej wysokości, pismo wywołuje skutek od daty pierwotnego wniesienia. Skutek taki nie następuje w razie kolejnego zwrotu pisma z tej samej przyczyny (art. 1302 § 2). Sąd odrzuca jednak bez wezwania o uiszczenie opłaty wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego środki odwoławcze lub środki zaskarżenia (apelację, zażalenie, skargę kasacyjną, skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, sprzeciw od wyroku zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty, skargę na orzeczenie referendarza sądowego) podlegające opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia (art. 1302 § 3). Ą2. Koszty postępowania. Pomoc prawna z urzędu 303 Przepisów § 1 i § 3 art. 1302 nie stosuje się, gdy obowiązek uiszczenia opłaty stosunkowej powstał na skutek sprawdzenia przez sąd wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu lub zaskarżenia (art. 1302 § 5). Reguły wynikające z art. 1302 § 1-3 stosuje się do pisma wniesionego w postępowaniu w sprawach gospodarczych także wówczas, gdy przedsiębiorcy nie reprezentuje adwokat lub radca prawny. W takim jednak wypadku zarządzenie o zwrocie pisma powinno zawierać określenie wysokości należnej opłaty stosunkowej, jeżeli opłata została uiszczona w niewłaściwej wysokości, oraz wskazanie skutków ponownego wniesienia pisma (art. 1302 § 4). W postępowaniu wieczystksięgowym oraz w postępowaniu rejestrowym wniosek podlegający opłacie stałej, który nie został należycie opłacony, przewodniczący zwraca bez wezwania o uiszczenie tej opłaty; w zarządzeniu o zwrocie pisma należy wskazać wysokość należnej opłaty stałej. Nie ma tu zastosowania art. 1302 § 2 (zob. art. 5111 § 1 i 2). Warto zwrócić uwagą na fakt, że przedstawione powyżej zasady, wynikające z art. 1261, art. 1262, art. 130 § 1 i § I1 oraz art. 1302, stosuje się odpowiednio, gdy przed wysłaniem odpisu pisma innym stronom, a w braku takich stron — przed wysłaniem zawiadomienia o terminie posiedzenia, powstał obowiązek uiszczenia lub uzupełnienia opłaty na skutek ustalenia przez sąd wyższej wartości przedmiotu sporu, cofnięcia zwolnienia od kosztów sądowych albo uchylenia kurateli (art. 1303 § 1). Jeżeli jednak obowiązek uiszczenia lub uzupełnienia opłaty powstał na skutek rozszerzenia lub innej zmiany żądania, z innych przyczyn niż wymienione w art. 1303 § 1, albo po wysłaniu odpisu pisma innym stronom, a w braku takich stron — po wysłaniu zawiadomienia o terminie posiedzenia, przewodniczący wzywa zobowiązanego do uiszczenia należnej opłaty w terminie tygodnia, a jeżeli mieszka on lub ma siedzibę za granicą i nie ma w kraju przedstawiciela ¦ w terminie nie krótszym od miesiąca. W razie bezskutecznego upływu terminu, sąd prowadzi sprawę bez wstrzymywania biegu postępowania, a o obowiązku uiszczenia opłaty orzeka w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji, stosując odpowiednio zasady obowiązujące przy zwrocie kosztów procesu (art. 1303 § 2). Z kolei w odniesieniu do wydatków obowiązuje zasada, że strona, która wnosi 0 Podjęcie czynności połączonej z wydatkami, obowiązana jest uiścić zaliczkę na ich pokrycie w wysokości i terminie oznaczonym przez sąd. Jeżeli więcej niż jedna strona wnosi o podjęcie czynności, sąd zobowiązuje, każdą stronę, która z czynności wywodzi skutki prawne, do uiszczenia zaliczki w równych częściach lub w mnym stosunku według swego uznania. Przewodniczący wzywa stronę zobowiązaną do wniesienia zaliczki, aby w wyznaczonym terminie, nie dłuższym niż dwa tygodnie, zapłaciła oznaczoną kwotę. Jeżeli strona mieszka lub ma siedzibę za granicą, wyznaczony termin nie może być krótszy niż miesiąc. Jeżeli okazuje się, że przewidywane lub rzeczywiste wydatki są większe od wniesionej zaliczki, 304 VI. Czynności procesowe. Koszty postępowania i ustanowienie adwoka przewodniczący wzywa o jej uzupełnienie w tym samym trybie. Sąd podejmie czynność połączoną z wydatkami, jeżeli zaliczka zostanie uiszczona w oznaczonej wysokości. W razie nieuiszczenia zaliczki, sąd pominie czynność połączoną z wydatkami (art. 1304 § 1-5). Ad. 2) Odnośnie do kosztów związanych z działaniem pełnomocnika należy rozróżnić reprezentowanie strony przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego i przez inne osoby. W wypadku reprezentowania strony przez adwokata jako pełnomocnika do niezbędnych kosztów procesu zalicza się wynagrodzenie, jednak nie wyższe niż stawki opłat określone w odrębnych przepisach, i wydatki jednego adwokata (art. 98 § 3). Pod tym względem z adwokatami zrównani zostali radcy prawni i rzecznicy patentowi (art. 99). Dodatkowo art. 99 nakazuje stosować przepisy o kosztach należnych stronie reprezentowanej przez adwokata do sytuacji, w której Skarb Państwa reprezentowany jest przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa. W stosunku do pełnomocników niebędacych adwokatami, radcami prawnymi lub rzecznikami patentowymi do niezbędnych kosztów procesu zalicza się tylko koszty przejazdów do sądu oraz równowartość zarobku utraconego wskutek stawiennictwa w sądzie, z tym że ogólna suma nie może przekraczać wynagrodzenia jednego adwokata wykonującego zawód w siedzibie sądu procesowego (art. 98 § 2). Wynagrodzenie adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego regulują odrębne przepisy (por. odesłanie zawarte w art. 98 § 4 oraz w art. 99). Wysokość wynagrodzenia adwokatów (należnych im opłat stanowiących podstawę zasądzenia kosztów zastępstwa prawnego) reguluje rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. nr 163, poz. 1348 z późn. zm.), a wynagrodzenia radców prawnych rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz.U. nr 163, poz. 1349 z późn. zm.). Do rzeczników patentowych zastosowanie mają natomiast przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 3 grudnia 2003 r. w sprawie opłat za czynności rzeczników patentowych (Dz.U. nr 212, poz. 2076 z późn. zm.). Ad. 3) Strona procesowa tylko wówczas może żądać zwrotu osobistych kosztów przejazdu oraz równowartości utraconego zarobku, jeżeli prowadzi proces osobiście. Ogólna suma nie może przekraczać wynagrodzenia jednego adwokata wykonującego zawód w siedzibie sądu procesowego (art. 98 § 2). Zasady zwrotu utraconego zarobku lub dochodu oraz kosztów stawiennictwa strony w sądzie regulują odrębne przepisy (art. 98 § 4; chodzi tu o odpowiednie przepisy ust. o k.s., w szczególności jej art. 85-87 w zw. z art. 91). Ą2 Koszty postępowania. Pomoc prawna z urzędu 305 W skład kosztów postępowania wchodzić mogą także koszty mediacji. Przepis ait. 981 § 1 stanowi bowiem, że do niezbędnych kosztów procesu zalicza się koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd. Jeżeli postępowanie cywilne zostało wszczęte w ciągu trzech miesięcy od dnia zakończenia mediacji, która nie została zakończona ugodą albo zawarta ugoda nie została zatwierdzona przez sąd, do niezbędnych kosztów procesu zalicza się także koszty mediacji w wysokości nieprzekracząjącej czwartej części opłaty (art. 981 § 2). Według art. 981 § 3, do określenia kosztów mediacji stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące niezbędnych kosztów procesu prowadzonego przez stronę osobiście lub przez pełnomocnika niebędącego adwokatem lub radcą prawnym (art. 98 § 2) oraz przepisy dotyczące niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez adwokata (art. 98 § 3). Minister Sprawiedliwości określa, w drodze rozporządzenia, wysokość wynagrodzenia mediatora za prowadzenie postępowania mediacyjnego wszczętego na podstawie skierowania sądu i wydatki mediatora podlegające zwrotowi, biorąc pod uwagę rodzaj sprawy i wartość przedmiotu sporu oraz niezbędne wydatki związane z prowadzeniem mediacji (art. 98' § 4). § 2. Zasady obowiązujące co do kosztów postępowania I. W zakresie ponoszenia kosztów procesu kodeks postępowania cywilnego uznaje szereg zasad (art. 98-110), a mianowicie zasady: 1) przyznawania kosztów procesu niezbędnych do celowego dochodzenia w procesie praw, 2) odpowiedzialności za wynik procesu, 3) stosunkowego rozdzielenia kosztów procesu, 4) kompensaty kosztów procesu, 5) słuszności, 6) zawinienia, 7) koncentracji kosztów procesu. Ocena niezbędności kosztów procesu do celowego dochodzenia praw i celowej obrony należy do sądu. Ocena ta uzależniona jest od konkretnych okoliczności sprawy. W przepisie art. 109 § 2 mowa jest o tym, że orzekając o wysokości przyznanych stronie kosztów procesu, sąd bierze pod uwagę celowość poniesionych kosztów oraz niezbędność ich poniesienia z uwagi na charakter sprawy. Przy ustalaniu wysokości kosztów poniesionych przez stronę reprezentowaną przez pełnomocnika będącego adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentowym, sąd bierze pod uwagę niezbędny nakład pracy pełnomocnika oraz czynności podjęte przez niego w sprawie, a także charakter sprawy i wkład pełnomocnika w przyczynienie się do jej wyjaśnienia i rozstrzygnięcia. Według wyraźnych wskazań kodeksu (art. 98 § 2-3 i art. 99 oraz art. 981), do niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez adwokata lub radcę Prawnego zalicza się wynagrodzenie, jednak nie wyższe niż stawki opłat określone w odrębnych przepisach, i wydatki jednego adwokata lub radcy prawnego, koszty 306 VI. Czynności procesowe. Koszty postępowania i ustanowienie adwokata... sądowe oraz koszty nakazanego przez sąd osobistego stawiennictwa strony. Stronom reprezentowanym przez rzecznika patentowego zwraca się koszty na tych samych zasadach. To samo dotyczy Skarbu Państwa, gdy jest reprezentowany przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa. Do niezbędnych zaś kosztów procesu prowadzonego przez stronę osobiście lub przez pełnomocnika, który nie jest adwokatem ani radcą prawnym, zalicza się poniesione przez nią koszty sądowe, koszty przejazdów do sądu strony lub jej pełnomocnika oraz równowartość zarobku utraconego wskutek stawiennictwa w sądzie. Suma kosztów przejazdów i równowartości utraconego zarobku nie może przekraczać wynagrodzenia jednego adwokata lub radcy prawnego wykonującego zawód w siedzibie sądu procesowego. Do niezbędnych kosztów procesu zalicza się koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd. Jeżeli postępowanie cywilne zostało wszczęte w ciągu trzech miesięcy od dnia zakończenia mediacji, która nie została zakończona ugodą albo zawarta ugoda nie została zatwierdzona przez sąd, do niezbędnych kosztów procesu zalicza się także koszty mediacji w wysokości nieprze-kraczającej czwartej części opłaty. Zasada odpowiedzialności za wynik procesu, oznaczająca, że strona przegrywająca obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty procesu (art. 98 § 1), jest generalną zasadą w zakresie zwrotu kosztów procesu, dalsze zaś zasady tego typu, jak zasady stosunkowego rozdzielenia, kompensaty, słuszności i zawinienia, mają charakter uzupełniający i dostosowane są do ściśle określonych sytuacji. Zasada stosunkowego rozdzielenia kosztów procesu jest dostosowaniem zasady odpowiedzialności za wynik procesu do sytuacji, w której proces przegrała częściowo każda ze stron i każda strona jest obowiązana zwrócić przeciwnikowi koszty w innej wysokości (powód np. domagał się zapłaty 10 000 zł, pozwany wniósł o oddalenie powództwa w całości). W tej sytuacji wzajemne należności stron z tytułu kosztów procesu ulegają kompensacie do wysokości należności mniejszej, w rezultacie czego jedna ze stron obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi nadwyżkę. Jeżeli zaistnieje tego rodzaju sytuacja, w której każda ze stron częściowo! połowicznie przegrała proces (np. powództwo o 10 000 zł zostało zasądzone dol wysokości 5000 zł), wówczas wchodzi w zastosowanie zasada kompensaty, a więc I zasada wzajemnego pełnego zniesienia należności stron z tytułu kosztów procesu.! Pełną kompensatę stosuje się również przy zawarciu ugody sądowej, jeżeli stronyl nie postanowiły inaczej (art. 104). Podobnie, koszty mediacji prowadzonej na? skutek skierowania przez sąd i zakończonej ugodą znosi się wzajemnie, jeżeli strony nie postanowiły inaczej (art. 1041). Sąd może jednak włożyć na jedną ze stron obowiązek zwrotu wszystkich kosztów, jeżeli jej przeciwnik uległ tylko co do nieznacznej części swego żądania 42. Koszty postępowania. Pomoc prawna z urzędu 307 (np. w procesie o 10 000 zł zasądzono 9500 zł) albo gdy określenie należnej mu sumy zależało od wzajemnego obrachunku lub oceny sądu (np. w procesie o rozliczenie między wspólnikami lub w procesie o zadośćuczynienie za krzywdę moralną). Zasada słuszności (art. 102) polega na tym, że w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami. Zasada ta jest nowością naszego kodeksu i stanowi ważne, z punktu widzenia społecznego, uzupełnienie zasady odpowiedzialności za wynik procesu, której mechaniczne i obowiązkowe stosowanie prowadziło w dawnym naszym k.p.c. w pewnych sytuacjach do krzywdzących rozstrzygnięć. Dla przykładu można tutaj wspomnieć o uwzględnieniu powództwa zgodnie z żądaniem powoda i orzeczenia rozwodu z wyłącznej winy powoda lub 0 sytuacji, w której zasądzenie od przegrywającej strony kosztów procesu uzasadniałoby pogląd, że doszło do nadużycia praw ze strony wygrywającego proces. Zasada zawinienia występuje w trzech wypadkach: 1. Zwrot kosztów należy się pozwanemu pomimo uwzględnienia powództwa, jeżeli nie dał powodu do wytoczenia sprawy i uznał przy pierwszej czynności procesowej żądanie pozwu. Na przykład powód czy to dla szykany, czy „ujął się swoją ambicją", czy też z innego powodu nie zwrócił się do pozwanego przed wytoczeniem procesu o zaspokojenie jego pretensji (art. 101), 2. Niezależnie od wyniku sprawy sąd może włożyć na stronę lub interwenienta ubocznego obowiązek zwrotu kosztów, wywołanych ich niesumiennym lub oczywiście niewłaściwym postępowaniem; dotyczy to zwłaszcza kosztów powstałych wskutek uchylenia się od wyjaśnień lub złożenia wyjaśnień niezgodnych z prawdą, zatajenia lub opóźnionego powołania dowodów, a także nieusprawiedliwionej odmowy poddania się mediacji, na którą strona uprzednio wyraziła zgodę (art. 103 § 1 i 2), 3. Sąd może zasądzić od świadka, biegłego, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego, po ich wysłuchaniu, zwrot kosztów wywołanych rażącą ich winą (art. 110). Zaznaczyć należy, że sąd może zasądzić zawinione koszty procesu z art. 103 1 110, nie czekając na zakończenie procesu i nawet bez wniosku strony, a więc z urzędu. Postanowienia te wzmacniają władzę dyskrecjonalną sędziego, podnoszą autorytet sądu, mają wpływ na realizację zasady prawdy materialnej i zasady ekonomii procesowej. Postanowienia te nadają w tym zakresie czynnościom stron charakter obowiązków procesowych, a nie tylko ciężarów procesowych. W końcu postanowienia te są wyrazem realizacji zasad kodeksu cywilnego (art. 5 k.c), z których wynika, iż nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Artykuł 103 wiąże się ściśle z obowiązkami stron wyrażonymi w art. 3. Odmienne zasady co do zwrotu kosztów istnieją w stosunku do współuczestników. Zgodnie więc z art. 105 współuczestnicy sporu zwracają koszty procesu 308 VI. Czynności procesowe. Koszty postępowania i ustanowienie adwokata... w częściach równych. Sąd może jednak nakazać zwrot kosztów odpowiednio do udziału każdego ze współuczestników w sprawie, jeżeli pod tym względem zachodzą znaczne różnice. Na współuczestników sporu odpowiadających solidarnie co do istoty sprawy sąd włoży solidarny obowiązek zwrotu kosztów. Za koszty wynikłe z czynności procesowych podjętych przez poszczególnych współuczestników wyłącznie we własnym interesie inni współuczestnicy nie odpowiadają. Odnośnie do prokuratora kodeks wyraźnie w art. 106 stwierdza, że udział prokuratora w sprawie nie uzasadnia zwrotu kosztów na rzecz Skarbu Państwa ani od Skarbu Państwa. W stosunku do interwenientów ubocznych zasady zwrotu kosztów procesu uregulowane są w art. 107. Zasada koncentracji kosztów procesu polega na tym, że sąd rozstrzyga 0 zwrocie kosztów procesu w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w instancji. Jedynie w razie uchylenia przez sąd II instancji orzeczenia sądu I instancji 1 przekazania sprawy temu sądowi do ponownego rozpoznania ten sąd rozstrzyga również o kosztach instancji odwoławczej (art. 108 § 1 zd. pierwsze i art. 108 § 2). Istotne jest to, że sąd może rozstrzygnąć jedynie o zasadach poniesienia przez strony kosztów procesu, pozostawiając szczegółowe wyliczenie referendarzowi sądowemu; w tej sytuacji, po uprawomocnieniu się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, referendarz sądowy w sądzie I instancji wydaje postanowienie, w którym dokonuje szczegółowego wyliczenia kosztów obciążających strony (art. 108 § 1 zd. drugie i trzecie). Jeżeli strona chce uzyskać zwrot kosztów procesu, powinna pod rygorem wygaśnięcia roszczenia o zwrot kosztów, najpóźniej przed zamknięciem rozprawy bezpośrednio poprzedzającej wydanie orzeczenia kończącego postępowanie w instancji, złożyć sądowi spis kosztów albo wniosek o przyznanie kosztów według norm przepisanych. Tylko o kosztach należnych stronie działającej bez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego sąd orzeka z urzędu (art. 109 § 1). Rozstrzygnięcie co do kosztów zapada zawsze w formie postanowienia, choćby było zamieszczone w wyroku. Odrębne znaczenie ma regulacja art. 1081, dotycząca orzekania o obowiązku poniesienia kosztów sądowych. Mianowicie, jeżeli w toku postępowania sąd nie orzekł o obowiązku poniesienia kosztów sądowych lub orzeczeniem nie objął całej kwoty należnej z tego tytułu, postanowienie w tym przedmiocie wydaje na posiedzeniu niejawnym sąd, przed którym sprawa toczyła się w I instancji, lub referendarz sądowy. II. W postępowaniu nieprocesowym każdy uczestnik ponosi koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie, wobec czego nie przysługuje mu zwrot kosztów od innych uczestników. Od tej zasady możliwe są wyjątki 42. Koszty postępowania. Pomoc prawna z urzędu 309 w wypadkach, gdy uczestnicy są w różnym stopniu zainteresowani w wyniku postępowania albo interesy ich są sprzeczne. W tych wypadkach sąd może rozdzielić obowiązek ponoszenia kosztów lub włożyć go na jednego z uczestników, a także orzec zwrot kosztów od jednego uczestnika na rzecz drugiego (art. 520). W postępowaniu egzekucyjnym dłużnik powinien zwrócić wierzycielowi koszty niezbędne do celowego przeprowadzenia egzekucji. Koszty egzekucyjne ściąga się z urzędu wraz z egzekwowanym roszczeniem. Koszt egzekucji ustala postanowieniem komornik, jeżeli przeprowadzenie egzekucji należy do niego. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie stronom oraz komornikowi (art. 770). § 3. Zabezpieczenie kosztów procesu Zabezpieczenie kosztów procesu może wystąpić w dwóch wypadkach, a mianowicie: w związku z tymczasowym dopuszczeniem do podjęcia naglącej czynności procesowej osoby niemogącej przedstawić pełnomocnictwa (art. 97) oraz w stosunku do cudzoziemców w związku z tzw. kaucją aktoryczną. Jeżeli powództwo wytacza cudzoziemiec, pozwany może być narażony w wypadku wygrania przez siebie procesu na niemożność albo trudności w uzyskaniu od powoda zwrotu kosztów procesu. Tę sytuację przewiduje kodeks postępowania cywilnego i dlatego stanowi (art. 1119), że powód cudzoziemiec jest obowiązany na żądanie pozwanego złożyć kaucję na zabezpieczenie kosztów procesu. Artykuł 1120 przewiduje pewne wyjątki od tej zasady. Pozwany może zgłosić żądanie zabezpieczenia kosztów najpóźniej przy pierwszej czynności procesowej. Późniejsze zgłoszenie żądania jest dopuszczalne, jeżeli dopiero w toku sprawy: 1) pozwany dowiedział się, że powód jest cudzoziemcem, 2) ustała podstawa prawna do zwolnienia powoda od obowiązku złożenia kaucji. Wysokość kaucji i termin jej złożenia oznacza sąd. Po bezskutecznym upływie terminu złożenia kaucji pozwany może zgłosić wniosek o odrzucenie pozwu albo środka odwoławczego. Instytucja kaucji aktorycznej jest uregulowana w części IV kodeksu postępowania cywilnego, obejmującej przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego. § 4. Zwolnienie od kosztów sądowych I. Społeczne aspekty całego systemu kosztów postępowania, aspekty fiskalne, funkcja i polityka wymiaru sprawiedliwości w tym zakresie, elementy prewencyjne i represyjne znajdują szczególny wyraz w instytucji zwolnienia od kosztów sądowych. Ustawowa regulacja tej instytucji musi brać pod uwagę wszystkie możliwe aspekty, a m.in. fakt, że proces nie może służyć do zaspokajania 310 VI. Czynności procesowe. Koszty postępowania i i ustanowienie adwokata... 42. Koszty postępowania. Pomoc prawna z urzędu 311 pieniaczych tendencji obywateli. Znaczenie społeczne instytucji zwolnienia od kosztów sądowych wyraża się przede wszystkim w tym, że umożliwia prowadzenie procesów osobom i innym podmiotom, które w innej sytuacji nie mogłyby sobie na to pozwolić. Instytucja zwolnienia od kosztów sądowych w prawie polskim uregulowana jest obecnie w art. 94-118 ust. o k.s. W myśl tych przepisów zwolnienie od kosztów sądowych może wynikać: 1) z mocy ustawy albo 2) z mocy postanowienia sądu lub referendarza sądowego. W każdym z powyższych wypadków zwolnienie od kosztów sądowych może być całkowite lub częściowe, a ponadto mieć charakter podmiotowy, przedmiotowy lub mieszany (podmiotowo-przedmiotowy). Z mocy ustawy zgodnie z art. 96 ust. 1 ust. o k.s. nie mają obowiązku uiszczenia kosztów sądowych: 1) strona dochodząca ustalenia ojcostwa lub macierzyństwa oraz roszczeń z tym związanych; jednak według art. 96 ust. 4 ust. o k.s. w wypadku, gdy powództwo o ustalenie ojcostwa okaże się oczywiście bezzasadne, sąd w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie może obciążyć powoda nieuiszczonymi kosztami sądowymi, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy; 2) strona dochodząca roszczeń alimentacyjnych oraz strona pozwana w sprawie 0 obniżenie alimentów; 3) strona wnosząca o uznanie postanowień umownych za niedozwolone; 4) pracownik wnoszący powództwo lub strona wnosząca odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych, z zastrzeżeniem art. 35 i art. 36 ust. o k.s.; art. 35 ust. o k.s. stanowi, że w sprawach z zakresu prawa pracy pobiera się jednak opłatę podstawową w wysokości 30 zł wyłącznie od apelacji, zażalenia, skargi kasacyjnej i skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, a gdy wartość przedmiotu sporu przewyższa 50 tys. zł. — pobiera się od wszystkich podlegających opłacie pism procesowych opłatę stosunkową; ponadto pracownik i pracodawca uiszczają opłatę podstawową od wymienionych pism procesowych także w sprawie o ustalenie istnienia stosunku pracy wytoczonej z powództwa inspektora pracy. Z kolei z art. 36 ust. o k.s. wynika, że w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych i w sprawach z zakresu odwołań rozpoznawanych przez sąd pracy i ubezpieczeń społecznych pobierana jest opłata podstawowa w wysokości 30 zł wyłącznie od apelacji, zażalenia skargi kasacyjnej 1 skargi i stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia; 5) kurator wyznaczony przez sąd orzekający lub sąd opiekuńczy dla danej sprawy; 6) prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka; 7) powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów w sprawach dotyczących ochrony zbiorowych interesów konsumentów; 8) inspektor pracy oraz związki zawodowe w sprawach z zakresu prawa pracy; 9) strona w sprawach związanych z ochroną zdrowia psychicznego; 10) powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów w sprawach dotyczących ochrony indywidualnych interesów konsumenta — w zakresie przyznanego konsumentowi przez sąd zwolnienia od kosztów sądowych. Za kuratora wydatki ponosi tymczasowo strona, dla której kurator został ustanowiony, a gdyby to nie było możliwe — strona, która swym wnioskiem lub swą czynnością spowodowała ustanowienie kuratora, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. W pozostałych wskazanych powyżej wypadkach za stronę zwolnioną od kosztów sądowych wydatki ponosi tymczasowo Skarb Państwa (art. 96 ust. 2-3 ust. o k.s.). Odrębna regulacja co do ponoszenia wydatków dotyczy sprawa z zakresu prawa pracy i spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych. W pierwszym wypadku w toku postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy o roszczenia pracownika wydatki obciążające pracownika ponosi tymczasowo Skarb Państwa. Sąd pracy w orzeczeniu kończącym postępowanie w instancji rozstrzyga o tych wydatkach zgodnie z art. 113 ust. o k.s., z tym że obciążenie pracownika tymi wydatkami może nastąpić w wypadkach szczególnie uzasadnionych (art. 97 ust. o k.s.). W odniesieniu do spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych obowiązuje natomiast zasada, że w toku postępowania wydatki ponosi Skarb Państwa (art. 98 ust. o k.s.). Z zastrzeżeniem powołanych powyżej regulacji obowiązuje zasada, że strona w całości zwolniona od kosztów sądowych z mocy ustawy nie uiszcza opłat sądowych i nie ponosi wydatków, które obciążają tymczasowo Skarb Państwa (art. 100 ust. 1 ust. o k.s.). Częściowe zwolnienie z mocy ustawy przewidziane zostało dla Skarbu Państwa — zgodnie z art. 94 ust. o k.s. nie ma on obowiązku uiszczania opłat. Ponadto przepis art. 95 ust. o k.s. wskazuje kilka kategorii pism procesowych, od których nie pobiera się opłat (np. wniosek o zabezpieczenie roszczenia, zgłoszony w piśmie rozpoczynającym postępowanie). Zwolnienie na mocy postanowienia sądu może być również całkowite lub częściowe. Strona, której sąd przyznał całkowite zwolnienie od kosztów sądowych, ma obowiązek uiścić opłatę podstawową wskazaną w art. 14 ust. o k.s., od wszystkich pism podlegających opłacie, o ile przepis szczególny nie stanowi inaczej (art. 100 ust. 2 ust. o k.s.). Sąd może zwolnić stronę od kosztów sądowych w części, jeżeli strona jest w stanie ponieść tylko część tych kosztów. Częściowe zwolnienie od tych kosztów może polegać na zwolnieniu od poniesienia albo ułamkowej lub procentowej ich części, albo określonej ich kwoty, albo niektórych opłat lub wydatków. Może też Polegać na przyznaniu zwolnienia co do pewnej części roszczenia lub co do niektórych roszczeń dochodzonych łącznie; roszczenia te lub ich części sąd oznacza w postanowieniu o przyznaniu częściowego zwolnienia od kosztów sądowych. Strona częściowo zwolniona od kosztów sądowych obowiązana jest uiścić opłaty oraz ponieść wydatki w takiej wysokości, jaka nie jest objęta 312 VI. Czynności procesowe. Koszty postępowania i ustanowienie adwokata... zwolnieniem przyznanym przez sąd. Przepis art. 100 ust. 1 ust. o k.s. stosuje się odpowiednio (art. 101 ust. 1-3 ust. o k.s.). II. Postępowanie w sprawie zwolnienia od kosztów sądowych uregulowane jest w sposób następujący. Zwolnienia od kosztów sądowych może się domagać osoba fizyczna, która złożyła oświadczenie, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Do wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych powinno być dołączone oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów. Oświadczenie sporządza się według ustalonego wzoru. Jeżeli oświadczenie nie zostało złożone albo nie zawiera wszystkich wymaganych danych, stosuje się art. 130 k.p.c, co oznacza, że sąd wzywa stronę pod rygorem zwrotu wniosku do przedstawienia oświadczenia lub poprawienia. Wniosek o zwolnienie od kosztów strony reprezentowanej przez adwokata lub radcę prawnego złożony bez dołączenia oświadczenia przewodniczący zwraca jednak bez wzywania o uzupełnienie braków formalnych wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych (art. 102 ust. 1-2 i 4 ust. o k.s.). Sąd może odebrać od osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów sądowych przyrzeczenie o treści określonej w ustawie o kosztach sądowych. Przed odebraniem przyrzeczenia należy pouczyć osobę ubiegającą się o zwolnienie od kosztów sądowych o treści art. 111, czyli o możliwości skazania na grzywnę strony, która uzyskała zwolnienie od kosztów sądowych na podstawie świadomego podania nieprawdziwych okoliczności (art. 102 ust. 3 ust. o k.s.). Sąd może przyznać zwolnienie od kosztów sądowych osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, jeżeli wykazała, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie (art. 103 ust. o k.s.). Organizacjom społecznym, których zadanie nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej, sąd może przyznać zwolnienie od kosztów sądowych w ich własnych sprawach prowadzonych w związku z działalnością społeczną, naukową, oświatową, kulturalną, dobroczynną, samopomocową, w zakresie ochrony konsumenta, ochrony środowiska i opieki społecznej. Przyznając zwolnienie od kosztów sądowych, sąd uwzględnia przede wszystkim statutowe cele działalności danej organizacji i możliwości oraz potrzeby realizacji tych celów na drodze postępowania cywilnego (art. 104 ust. o k.s.). Wniosek o przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych należy zgłosić na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy. Złożenie wniosku do protokołu nie uchyla obowiązku sporządzenia oświadczenia, o którym mowa w art. 102 ust. 2 ust. o k.s., według ustalonego wzoru. Osoba fizyczna, która nie ma miejsca zamieszkania w siedzibie tego sądu, może złożyć wniosek o przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych w sądzie rejonowym właściwym ze względu na miejsce swego zamieszkania. Sąd przesyła niezwłocznie ten wniosek właściwemu sądowi (art. 105 ust. 1-2 ust. o k.s.). Co do 42. Koszty postępowania. Pomoc prawna z urzędu 313 szczególnej regulacji obowiązującej w postępowaniu wieczystoksięgowym zob. art. 106 ust. o k.s. Zgłoszenie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych oraz wniesienie środka odwoławczego od postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych nie wstrzymuje biegu toczącego się postępowania, chyba że chodzi o zwolnienie powoda od kosztów sądowych na skutek wniosku zgłoszonego w pozwie lub przed wytoczeniem powództwa (art. 112 ust. o k.s.). Sąd może zarządzić stosowne dochodzenie, jeżeli na podstawie okoliczności sprawy lub oświadczeń strony przeciwnej powziął wątpliwości co do rzeczywistego stanu majątkowego strony domagającej się zwolnienia od kosztów sądowych lub z niego korzystającej. Sąd odmawia zwolnienia od kosztów sądowych stronie w razie oczywistej bezzasadności dochodzonego roszczenia lub obrony praw (art. 109 ust. 1-2 ust. o k.s.). Tego rodzaju sytuacja wymaga od sądu bardzo wnikliwej oceny, aby tą drogą nie doszło do zamknięcia obywatelowi lub innemu podmiotowi drogi do sądowej ochrony słusznych jego praw. Praktyka sądowa przyjmuje za oczywiście bezzasadne pod względem prawnym powództwo tylko wówczas, gdy każdy prawnik z góry, bez głębszej analizy prawnej stanu faktycznego, może powiedzieć, że powództwo nie może być uwzględnione. Pod względem faktycznym bezzasadność oczywistą przyjmuje się, gdy wnioski wysnute przez stronę z podanych przez nią faktów są rażąco sprzeczne z przyjętymi powszechnie zasadami logiki. W razie oddalenia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych strona nie może ponownie domagać się zwolnienia, powołując się na te same okoliczności, które stanowiły uzasadnienie oddalonego wniosku. Ponowny wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, oparty na tych samych okolicznościach, podlega odrzuceniu. Na odrzucenie wniosku nie przysługuje zażalenie (art. 107 ust. 1-2 ust. o k.s.). Sąd cofa zwolnienie od kosztów sądowych, jeżeli okazało się, że okoliczności, na podstawie których je przyznano, nie istniały lub przestały istnieć. W obu wypadkach strona obowiązana jest uiścić wszystkie przepisane opłaty oraz zwrócić wydatki, jednakże w drugim wypadku sąd może obciążyć stronę tym obowiązkiem także częściowo, stosownie do zmiany, jaka nastąpiła w jej stosunkach. W takim wypadku stosuje się przepis art. 111. Ten ostatni przepis stanowi, że stronę, która uzyskała zwolnienie od kosztów sądowych na podstawie świadomego podania nieprawdziwych okoliczności, sąd, cofając zwolnienie, skazuje na grzywnę w wysokości do 1 000 złotych. Niezależnie od obowiązku uiszczenia grzywny, strona powinna uiścić wszystkie przepisane opłaty i pokryć obciążające ją wydatki. Natomiast osobę, która ponownie zgłosiła wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, świadomie podając nieprawdziwe okoliczności o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania, sąd, odrzucając wniosek, skazuje na grzywnę w wysokości do 2000 złotych. III. Mowa była już o skutkach zwolnienia od kosztów sądowych wynikającego z mocy ustawy lub z postanowienia sądu (art. 100 ust. 1 i 2 oraz art. 101 ust. 1-3 314 VI. Czynności procesowe. Koszty postępowania i ustanowienie adwokata i ust. o k.s.). Pamiętać jednak należy, że zwolnienie to ma umożliwiać jedynie uprawnionemu dochodzenie lub obronę jego praw. Dlatego oczywistym jest, te zwolnienie od kosztów sądowych nie zwalnia strony od obowiązku zwrotu kosztów procesu przeciwnikowi (por. zasady przedstawione w § 2 tego rozdziału). Ponadto, w wypadku gdy w danym postępowaniu jedna ze stron lub obie strony korzystały w określonym zakresie ze zwolnienia od kosztów sądowych, powstaje problem pokrycia kosztów sądowych, których strona nie miała obowiązku uiścić, w razie zakończenia postępowania. W ustawie o kosztach postępowania zawarte są w tym względzie odpowiednie postanowienia (art. 113-117 ust. o k.s.). Zatem kosztami sądowymi, których strona nie miała obowiązku uiścić lub których nie miał obowiązku uiścić kurator albo prokurator, sąd w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji obciąży przeciwnika, jeżeli istnieją do tego podstawy, przy odpowiednim zastosowaniu zasad obowiązujących przy zwrocie kosztów procesu (art. 113 ust. 1 ust. o k.s.). Koszty nieobciążające przeciwnika sąd w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji nakazuje ściągnąć z roszczenia zasądzonego na rzecz: 1) strony, której czynność spowodowała ich powstanie, 2) strony zastąpionej przez kuratora lub 3) osoby, na której rzecz prokurator wytoczył powództwo lub zgłosił wniosek o wszczęcie postępowania (art. 113 ust. 2 ust. o k.s.). Nie dotyczy to jednak opłat, których nie miał obowiązku uiścić Skarb Państwa (art. 113 ust. 5 ust. o k.s.). Koszty sądowe, których nie miał obowiązku uiścić kurator, sąd może nakazać ściągnąć z innego majątku strony zastąpionej przez kuratora (art. 113 ust. 3). W wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może odstąpić od przewidzianego w art. 113 ust. 2 i 3 obciążenia kosztami (art. 113 ust. 4 ust. o k.s.). W wypadkach uregulowanych w art. 113 ust. 2 i 3 ust. o k.s. Skarbowi Państwa przysługuje na zasądzonym roszczeniu ustawowe prawo zastawu (art. 114 ust. o k.s.). Roszczenie Skarbu Państwa o uiszczenie kosztów sądowych przedawnia się z upływem trzech lat, licząc od dnia, w którym nastąpiło prawomocne zakończenie sprawy (art. 116 ust. o k.s.). Strony mogą w ugodzie sądowej ustalić, którą z nich i w jakiej części mają obciążać nieuiszczone koszty sądowe. Jeżeli ugoda nie stanowi inaczej, w sprawie zakończonej ugodą koszty, o których mowa w art. 113 ust. 1, ponoszą obie strony w równych częściach. Przepisy art. 113 ust. 2-5 stosuje się odpowiednio (art. 117 ust. o k.s.). IV. Przypomnieć w tym miejscu należy, że czynności w zakresie zwalniania od kosztów sądowych, przewidziane w ustawie o kosztach sądowych, może wykonywać nie tylko sąd, ale także referendarz sądowy (art. 118 ust. o k.s.). 42 Koszty postępowania. Pomoc prawna z urzędu 315 § 5. Pomoc prawna z urzędu I. Mianem pomocy prawnej z urzędu kodeks postępowania cywilnego określa instytucję ustanowienia adwokata lub radcy prawnego przez sąd (por. tytuł działu II tytułu V księgi pierwszej części pierwszej). Instytucja ta ma służyć temu, aby strona, która nie jest w stanie pokryć kosztów wynagrodzenia fachowego pełnomocnika, mogła skorzystać z pomocy takiego pełnomocnika, gdy jest to wskazane dla zapewnienia należytej ochrony jej praw w postępowaniu cywilnym. Strona zwolniona przez sąd od kosztów sądowych w całości lub części ma prawo zgłosić na piśmie lub ustnie do protokołu, wniosek o ustanowienie dla niej adwokata lub radcy prawnego. Wniosek strona zgłasza w sądzie, w którym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy. Strona, która nie ma miejsca zamieszkania w siedzibie tego sądu, może zgłosić wniosek w sądzie rejonowym właściwym ze względu na miejsce swego zamieszkania, który niezwłocznie przesyła ten wniosek sądowi właściwemu. Wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, zgłoszony po raz pierwszy w postępowaniu apelacyjnym lub kasacyjnym sąd może przekazać do rozpoznania sądowi I instancji (art. 117 § 1-3). Sąd uwzględni wniosek, jeżeli udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie uzna za potrzebny. O wyznaczenie adwokata lub radcy prawnego sąd zwraca się do właściwej okręgowej rady adwokackiej lub rady okręgowej izby radców prawnych. Jeżeli adwokat lub radca prawny ustanowiony w ten sposób ma podjąć czynności poza siedzibą sądu orzekającego, właściwa okręgowa rada adwokacka lub rada okręgowej izby radców prawnych, na wniosek ustanowionego adwokata lub radcy prawnego, wyznaczy w razie potrzeby adwokata lub radcę prawnego z innej miejscowości (art. 117 § 4-5). Strona korzystająca z ustawowego zwolnienia od kosztów sądowych może zgłosić w trybie określonym w art. 117 § 1-5, wniosek o ustanowienie dla niej adwokata lub radcy prawnego, jeżeli na podstawie oświadczenia, zawartego we wniosku, obejmującego szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania, wykaże, że nie może, bez uszczerbku utrzymania swojego i rodziny, ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego. Od sądu zależy uznanie powyższego oświadczenia za dostateczne do ustanowienia adwokata lub radcy prawnego (art. 117 § 6-7). Zgłoszenie wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, jak również wniesienie środka odwoławczego od odmowy ich ustanowienia nie wstrzymuje biegu toczącego się postępowania, chyba że chodzi o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego dla powoda na skutek wniosku zgłoszonego w pozwie lub przed wytoczeniem powództwa. Sąd może jednak wstrzymać rozpoznanie sprawy aż do Prawomocnego rozstrzygnięcia wniosku i w związku z tym nie wyznaczać rozprawy, a wyznaczoną rozprawę odwołać lub odroczyć (art. 124). 316 VI. Czynności procesowe. Koszty postępowania i ustanowienie adwokat Ustanowienie adwokata lub radcy prawnego dla strony zwolnionej od kosztów (z mocy postanowienia sądu albo z mocy ustawy) jest równoznaczne z udzielę niem pełnomocnictwa procesowego (art. 118). Ustanowienie adwokata lub radcy prawnego wygasa ze śmiercią strony, która je uzyskała. Jednakże na zasadzie tego ustanowienia adwokat lub radca prawny strony podejmuje czynności procesowe niecierpiące zwłoki. Adwokat lub radca prawny może z ważnych przyczyn wnosić o zwolnienie go od obowiązku zastępowania strony w procesie. Okręgowa rada adwokacka lub rada okręgowej izby radców prawnych, zwalniając adwokata lub radcę prawnego, wyznaczy jednocześnie innego adwokata lub radcę prawnego (art. 119). Sąd cofnie ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, jeżeli okaże się, że okoliczności, na których podstawie je przyznano, nie istniały lub przestały istnieć. W powyższych wypadkach strona obowiązana jest uiścić wynagrodzenie adwokata lub radcy prawnego dla niej ustanowionego. Ponadto, w wypadku gdy okoliczności, na podstawie których przyznano ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, przestały istnieć, sąd może obciążyć stronę tym obowiązkiem tylko częściowo, stosownie do zmiany, jaka nastąpiła w jej stosunkach. Stronę, która uzyskała ustanowienie adwokata lub radcy prawnego na podstawie podania świadomie nieprawdziwych okoliczności, sąd skaże na grzywnę, niezależnie od jej obowiązku uiszczenia wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego (art. 120). Ustanowienie adwokata lub radcy prawnego nie zwalnia strony od obowiązku zwrotu kosztów przeciwnikowi (art. 121). Adwokat lub radca prawny ustanowiony zgodnie z przepisami niniejszego działu ma prawo — z wyłączeniem strony — ściągnąć sumę należną mu tytułem wynagrodzenia i zwrotu wydatków z kosztów zasądzonych na rzecz tej strony od przeciwnika. Przeciwnik nie może czynić żadnych potrąceń, z wyjątkiem kosztów nawzajem mu przyznanych od strony zwolnionej od kosztów sądowych. Na kosztach, przypadających od przeciwnika strony zwolnionej od kosztów sądowych, należności adwokata lub radcy prawnego ustanowionego przez sąd przysługuje pierwszeństwo przed roszczeniami osób trzecich (art. 122). Postanowienie o ustanowieniu i cofnięciu ustanowienia adwokata lub radcy prawnego oraz o skazaniu na grzywnę i nałożeniu na stronę obowiązku uiszczenia ich wynagrodzenia sąd może wydać na posiedzeniu niejawnym (art. 123). II. Z przedstawionych regulacji wynika, że adwokat lub radca prawny może być co do zasady ustanowiony tylko na wniosek strony. Od tej zasady wyjątek przewiduje art. 48 ustawy z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. nr 11, poz. 535 z późn. zm.), zgodnie z którym sąd może ustanowić dla osoby, której postępowanie dotyczy bezpośrednio, adwokata z urzędu, nawet bez złożenia wniosku, jeżeli osoba ta ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku, a sąd uzna udział adwokata w sprawie za potrzebny. Dział VII POSTĘPOWANIE W I INSTANCJI A Rozdział 43 WSZCZĘCIE POSTĘPOWANIA § 1. Wytoczenie powództwa I. Wszczęcie procesu cywilnego następuje przez wytoczenie powództwa. Wytoczenia powództwa dokonuje się przez wniesienie pozwu, tj. pisma procesowego, zawierającego żądanie ochrony prawnej, będące treścią powództwa. Pisemna forma powództwa jest obligatoryjna, na co wskazuje art. 187 § 1, w myśl którego: „pozew powinien czynić zadość warunkom pisma procesowego". Pozew jako pismo procesowe powinien odpowiadać wszystkim wymogom formalnym wskazanym w art. 126 § 1 (zob. rozdział 38). Ponadto pozew powinien zawierać treść konkretyzującą zgłoszone w nim powództwo, a mianowicie: 1) dokładnie określone żądanie, a w sprawach o prawa majątkowe także oznaczenie wartości przedmiotu sporu, chyba że przedmiotem sprawy jest oznaczona kwota pieniężna; 2) przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie, a w miarę potrzeby uzasadniających również właściwość sądu. Żądanie powództwa powinno być dokładnie określone, a więc wskazywać, jakiego rozstrzygnięcia powód domaga się od sądu, a ponadto wskazywać, zasądzenia jakiego świadczenia od pozwanego powód żąda, wskazywać stosunek prawny lub prawo, którego ustalenie istnienia lub nieistnienia albo ukształtowania powód się domaga, wreszcie wskazywać zakres posiadania i sposób jego ochrony, którego powód domaga się w powództwie posesoryjnym. Powód może dochodzić jednym pozwem kilku roszczeń przeciwko temu samemu pozwanemu (art. 191). Dopuszczalna jest więc kumulacja przedmiotowa roszczeń, która jednak uwarunkowana jest tym, aby roszczenia te nadawały się do tego samego trybu postępowania i należały do właściwości tego samego sądu ze Względu na ich ogólną wartość. W razie, gdy roszczenia są różnego rodzaju, kumulacja przedmiotowa jest możliwa o tyle tylko, o ile dla któregokolwiek z tych roszczeń nie jest przewidziane postępowanie odrębne ani też nie zachodzi niewłaściwość sądu według przepisów o właściwości bez względu na wartość przedmiotu 318 VII. Postępowanie w I instancji sporu. Powód może też dochodzić w jednym pozwie roszczeń przeciwko ju pozwanym, o ile zachodzą podstawy współuczestnictwa materialnego lub formalnego, wskazane w art. 72 § 1 (zob. rozdział 30). Pozew może zawierać żądanie alternatywne albo ewentualne. Żądanie alternatywne może być zgłoszone wówczas, gdy powód opierając się na przepisach prawa materialnego, dotyczących zobowiązań przemiennych, domaga się zasądzenia od dłużnika bądź jednego, bądź drugiego świadczenia (art. 365 k.c). Żądanie ewentualne występuje wówczas, gdy powód zgłasza pewne żądanie jako główne, a na wypadek jego oddalenia zgłasza zastępczo drugie żądanie (zob. rozdział 35). Pozew może nadto zawierać wnioski o zabezpieczenie powództwa, o nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności i o przeprowadzenie rozprawy w nieobecności powoda oraz wnioski służące do przygotowania rozprawy, a w szczególności wnioski o: 1) wezwanie na rozprawę wskazanych przez powoda świadków i biegłych, 2) dokonanie oględzin, 3) polecenie pozwanemu dostarczenia na rozprawę dokumentu będącego w jego posiadaniu, a potrzebnego do przeprowadzania dowodu, lub przedmiotu oględzin, 4) zażądanie dostarczenia na rozprawę dowodów znajdujących się w sądach, urzędach lub u osób trzecich. Ponadto pozew może zawierać inne wnioski mające na celu umożliwienie przeprowadzenia postępowania, jak w szczególności wnioski o: 1) zwolnienie powoda od kosztów sądowych (art. 105 ust. 1 ust. o k.s.), 2) wyznaczenie kuratora dla pozwanego, niemającego zdolności procesowej i przedstawiciela ustawowego, oraz dla osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej, niemającej organu powołanego do jej reprezentowania (art. 69), 3) wyznaczenie kuratora dla doręczeń, gdy miejsce pobytu pozwanego jest nieznane (art. 143 i 144), 4) zabezpieczenie dowodu (art. 310). Gdy powództwo jest wytaczane do sądu, który nie jest sądem właściwości ogólnej pozwanego, a właściwość sądu nie wynika bezpośrednio z przytoczonych okoliczności faktycznych, powód powinien dołączyć do pozwu dokumenty uzasadniające właściwość sądu (por. art. 34 i 46). Jeśli pozew wnosi pełnomocnik, powinien dołączyć on pełnomocnictwo (art. 126 § 3). Również przedstawiciel ustawowy powoda i organ uprawniony do działania za osobę prawną powinni dołączyć do pozwu dokumenty wykazujące ich legitymację do działania za stronę powodową (art. 68). Według art. 1871 k.p.c, jeżeli powód będący usługodawcą lub sprzedawcą dochodzi roszczeń wynikających z umów o: 1) świadczenie usług pocztowych i telekomunikacyjnych, 2) przewóz osób i bagażu w komunikacji masowej, 3) dostarczanie energii elektrycznej, gazu i oleju opałowego, dostarczanie wody i odprowadzanie ścieków, 4) wywóz nieczystości, Wszczęcie postępowania 319 5) dostarczanie energii cieplnej — jest obowiązany wnieść pozew na urzędowym formularzu. Zgodnie z art. 1872 k.p.c, w tych sprawach pozew wnosi się na elektronicznych nośnikach informatycznych, o których mowa w rozdziale o pismach procesowych, jeżeli przepis szczególny tak stanowi. II. Po wpłynięciu pozwu do sądu przewodniczący bada, czy pozew odpowiada wszystkim warunkom formalnym wymaganym dla pisma procesowego, a ponadto, czy spełnia wymogi wskazane w art. 187 § 1 oraz czy jest należycie opłacony. Jeśli pozew nie może otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych lub nie uiszczono od niego należnej opłaty, przewodniczący, stosownie do art. 130 § 1 i § 2, wzywa powoda pod rygorem zwrotu pozwu do poprawienia lub uzupełnienia go w terminie tygodniowym. Jednak, gdy pozew wniosła osoba zamieszkała lub mająca siedzibę za granicą, która nie ma w kraju przedstawiciela, przewodniczący wyznacza termin do poprawienia lub uzupełnienia pozwu albo uiszczenia opłaty nie krótszy niż miesiąc (art. 130 § I1). Po bezskutecznym upływie terminu przewodniczący zwraca pozew powodowi, przy czym zarządzenie o zwrocie pozwu doręcza się tylko powodowi (art. 130 § 4). Pozwany więc nie uczestniczy jeszcze w tej fazie postępowania. W wypadku, gdy pozew powinien być wniesiony na urzędowym formularzu, sposób poprawienia i uzupełnienia braków formalnych reguluje art. 1301 § I1 i 2. Jeżeli pozew został wniesiony przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego i nie został należycie opłacony, a podlegał opłacie stałej lub stosunkowej obliczanej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu, stosuje się art. 1302 § 1 i 2. Ta sama reguła w postępowaniu w sprawach gospodarczych dotyczy pozwu wniesionego przez przedsiębiorcę, choćby nie był reprezentowany przez adwokata lub radcę prawnego (art. 1302 § 4). Jeśli pozew odpowiada wszystkim wymogom formalnym i został należycie opłacony lub braki jego zostały w terminie poprawione i uzupełnione, a opłata uiszczona, przewodniczący nadaje dalszy bieg sprawie. Następnym stadium, jeszcze przed doręczeniem odpisu pozwu pozwanemu i przed wyznaczeniem rozprawy, jest zbadanie, czy sprawa może być rozpoznana przez sąd. Ł-hodzi tu o zbadanie okoliczności mających znaczenie przesłanek procesowych. Sąd bada wstępnie, czy droga sądowa jest dopuszczalna, czy istnieje jurysdykcja krajowa, czy sprawa o to samo roszczenie między tymi samymi stronami nie toczy się albo nie została już prawomocnie osądzona, czy strony mają zdolność sądową i procesową oraz czy strona, będąca osobą prawną lub jednostką organiza-cyjną niemającą osbowości prawnej, ma organ powołany do jej reprezentowania. W przypadku stwierdzenia niedopuszczalności drogi sądowej, braku jurysdykcji krajowej lub zwolnienia od niej, zawisłości sporu lub powagi rzeczy osądzonej sąd odrzuca pozew (art. 199 § 1, 1099). Odrzucenie pozwu w tej pierwszej fazie Postępowania może nastąpić na posiedzeniu niejawnym (art. 199 § 3). Jeśli jednak sąd w tej fazie postępowania nie odrzuci pozwu z braku dostatecznych danych (np. 320 VII. Postępowanie w I i nie wiedząc, że sprawa o to samo roszczenie między tymi samymi stronami zo już prawomocnie osądzona), odrzucenie może nastąpić w dalszych fazach a stepowania, i to na rozprawie, gdyż sąd w każdym stanie sprawy bierze pod uw brak istnienia przesłanek pozytywnych lub istnienie przesłanek negatywnych Od zasady odrzucenia pozwu z powodu niedopuszczalności drogi sądów ¦ istnieje wyjątek, a mianowicie, że sąd nie może odrzucić pozwu w sprawie, któ dotyczy roszczeń pracownika. Taką sprawę sąd z urzędu przekaże właściwemu organowi, chyba że organ ten uznał się już uprzednio za niewłaściwy (art. 464 § 1). Ponadto wspomniany już art. 1991 stanowi, że sąd nie może odrzucić pozwu z tego powodu, że do rozpoznania sprawy właściwy jest organ administracji publicznej lub sąd administracyjny, jeżeli organ administracji publicznej lub sąd administracyjny uznały się w tej sprawie za niewłaściwe. Odrzucenie pozwu z powodu braku zdolności sądowej jednej ze stron lub zdolności procesowej powoda i niedziałania za niego przedstawiciela ustawowego lub braku w składzie organów jednostki organizacyjnej będącej powodem, uniemożliwiającego jej działanie, może nastąpić dopiero wówczas, gdy brak ten nie będzie uzupełniony zgodnie z art. 69-71 (zob. rozdziały 27 i 29). Sformułowanie „odrzucenie pozwu", które ma znaczenie techniczno-prawne, oznacza, że sąd pozostawia powództwo bez rozpoznania, uznając, że sprawa nie może być rozpoznana i rozstrzygana przez sąd z braku przesłanek procesowych. Przyczyną odrzucenia pozwu może być nadto zapis na sąd polubowny, ale może to nastąpić tylko wówczas, gdy pozwany podniesie zarzut zapisu na sąd polubowny przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (art. 1165 § 1). Odrzucenie pozwu z tej przyczyny może więc nastąpić dopiero po doręczeniu pozwu pozwanemu i nie wchodzi w rachubę w stadium badania przesłanek procesowych przez sąd przed tym momentem. Odrzucenie pozwu z powodu zapisu na sąd polubowny nie wchodzi jednak w grę, gdy zapis na sąd polubowny jest nieważny, bezskuteczny, niewykonalny albo utracił moc, jak również wtedy, gdy sąd polubowny orzekł o swej niewłaściwości (art. 1165 § 2). III. Jeżeli sąd uzna, że sprawa nadaje się do rozpoznania i że nie zachodzą podstawy do odrzucenia pozwu, bada swoją właściwość oraz kwestię trybu postępowania. Jeżeli sąd stwierdzi swoją niewłaściwość, przekazuje sprawę do sądu właściwego (art. 200 § 1 —zob. rozdział 21). Badana jest również kwestia, w jakim trybie sprawa powinna być rozpoznana, czy w procesie, czy też w postępowaniu nieprocesowym, a jeśli w procesie — czy w postępowaniu ogólnym, czy odrębnym-Nie jest wiążące oznaczenie pisma wszczynającego postępowanie, w myśl bowiem art. 130 § 1 mylne oznaczenie pisma procesowego lub inne oczywiste niedokładności nie stanowią przeszkody do nadania pismu biegu i rozpoznania go w trybie właściwym. Zatem mimo oznaczenia pisma jako „pozew" może być ono potraktowane jako wniosek podlegający rozpoznaniu w postępowaniu nieprocesowym, a pismo oznaczone jako „wniosek" lub „skarga" itp. może potraktowane jako pozew, jeśli treść jego odpowiada wymogom powództwa, a sprawa należy do trybu procesowego- 321 Według art. 201 § 1, przewodniczący bada, w jakim trybie sprawa powinna / rozpoznana oraz czy podlega rozpoznaniu według przepisów o postępowaniu Hrebnym i wydaje odpowiednie zarządzenia. W wypadkach wskazanych w usta-• prZewodniczący wyznacza posiedzenie niejawne w celu wydania nakazu aołaty w postępowaniu upominawczym. Zgodnie z § 2 powołanego przepisu, eżeli sprawę wszczęto lub prowadzono w trybie niewłaściwym, sąd rozpozna ją w trybie właściwym lub przekaże właściwemu sądowi do rozpoznania w takim trybie. Na przykład, gdy do sądu okręgowego wniesiono pozew o zniesienie współwłasności nieruchomości, sąd ten przekaże sprawę do właściwego miejscowo sądu rejonowego celem rozpoznania jej w postępowaniu nieprocesowym. W wypadku przekazania stosuje się odpowiednio przepisy § 2 i 3 art. 200. Każda jednak strona może żądać powtórzenia czynności sądu dokonanych bez jej udziału. Jeżeli pozew nie podlega zwrotowi ani odrzuceniu, a sąd jest właściwy i sprawa podlega rozpoznaniu w procesie, przewodniczący wyznacza rozprawę i zarządzi doręczenie odpisu pozwu pozwanemu. Jeżeli jednak powód w pozwie zawarł wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu nakazowym, najpierw (przed doręczeniem pozwu i wyznaczeniem rozprawy) musi być zbadana kwestia, czy istnieją podstawy do wydania nakazu zapłaty. W razie braku podstaw do wydania nakazu zapłaty, przewodniczący wyznacza rozprawę, chyba że sprawa może być rozpatrzona na posiedzeniu niejawnym (art. 486 § 1). Mimo braku podstaw do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym albo braku stosownego wniosku w pozwie w grę wchodzić bowiem może jeszcze wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, co następuje na posiedzeniu niejawnym i poprzedza ewentualne doręczenie odpisu pozwu pozwanemu (por. 497' § 2). Jeżeli brak jest podstaw do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, przewodniczący wyznacza rozprawę, chyba że sprawa może być rozpoznana na posiedzeniu niejawnym (art. 498 § 2). IV. Wszczęcie postępowania nieprocesowego następuje w zasadzie przez wniesienie wniosku zawierającego żądanie wydania przez sąd odpowiedniego orzeczenia. Do wniosku zapoczątkowującego postępowanie odnoszą się w zasadzie kwestie poruszone w związku z wszczęciem procesu oraz stosuje się odpowiednio ipor. art. 13 § 2) przepisy o pismach procesowych i o pozwie z modyfikacjami wynikającymi z różnic między procesem a postępowaniem nieprocesowym. Zatem wniosek nie musi zawierać treści wskazanej w art. 187 § 1, wystarcza treść skazana w art. 126 § 1 i 1261 § 1; wniosek nie będzie zawierał oznaczenia stron, natomiast powinien wskazywać wszystkie osoby zainteresowane jako uczestników Postępowania (art. 510 § 1). Postępowanie nieprocesowe, jak już wspomniano, może być też wszczęte z urzędu przez sąd opiekuńczy i w innych wypadkach wskazanych w przepisach (zob. rozdział 5 § 3). Wszczęcie następuje na podstawie postanowienia sądu i sąd Sam ustala uczestników postępowania. 322 VII. Postępowanie w I instancji Również wszczęcie postępowania pomocniczego następuje w zasadzie na podstawie wniosku, konkretyzującego żądanie; wniosek powinien odpowiadać wymogom art. 126 § 1 i 1261 § 1. Jednakże wszczęcie postępowania rekwizycyjnego następuje z urzędu na skutek zwrócenia się sądu, w którym toczy się sprawa, do sądu wezwanego. Postępowanie o odtworzenie akt może być wszczęte na wniosek lub z urzędu (art. 717 § 1). Także postępowanie zabezpieczające może być wszczęte z urzędu w wypadkach, w których postępowanie może być wszczęte bez wniosku (art. 732). Wszczęcie postępowania egzekucyjnego normują art. 796 i następne. § 2. Skutki wytoczenia powództwa i doręczenia pozwu I. Wniesienie pozwu, czyli wytoczenie powództwa, jest pierwszą czynnością procesową powoda, ale jego znaczenie nie ogranicza się do tego. Jest to zarazem akt dyspozycji materialnej ze strony powoda, stanowi bowiem wyraz jego woli poszukiwania na drodze sądowej ochrony swoich praw (lub praw innego podmiotu uprawnionego). Z tego względu skutki wytoczenia powództwa muszą być rozpatrywane w podwójnej płaszczyźnie: procesowej i materialnoprawnej. Skutki procesowe wniesienia pozwu są następujące: 1) wniesienie pozwu zapoczątkowuje postępowanie i uruchamia cały mechanizm działania sądu, zobowiązując sąd do podjęcia wszystkich niezbędnych czynności w celu nadania biegu sprawie (zob. § 1); 2) wniesienie pozwu statuuje na cały czas trwania postępowania właściwość sądu (prorogatio fori — art. 15 § 1) i jurysdykcję krajową (prorogatio iurisdic-tionis — art. 1097), z wyjątkiem, gdy jurysdykcja krajowa jest oparta na zamieszkaniu, pobycie lub siedzibie strony pozwanej w Polsce, wtedy bowiem dla stabilizacji jurysdykcji krajowej decydujące jest doręczenie pozwu pozwanemu (art. 1103 pkt I)1. Skutki materialnoprawne wytoczenia powództwa są następujące: 1) wniesienie pozwu do sądu przerywa bieg przedawnienia (art. 123 § 1 pkt 1 k.c), a także bieg zasiedzenia (art. 175 k.c.) i bieg wszystkich terminów prawa materialnego zakreślonych dla dochodzenia pewnych praw i wytoczenia powództwa (np. art. 64 k.r.o.); ¦ 2) od dnia wniesienia pozwu możliwe jest liczenie odsetek od zaległych odsetek (art. 482 § 1 k.c); 1 Zob. jednak co do odmiennej wykładni art. 1103 pkt 1. K. Weitz, Jurysdykcja krajowa w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2005, s. 429-430. Podniesiono tu, że w wypadku, gdy jurysdykcja krajowa jest oparta na zamieszkaniu, pobycie lub siedzibie strony pozwanej w Polsce zgodnie z art. 1103 pkt 1, wtedy dla istnienia jurysdykcji krajowej decydujące jest wyłącznie to, czy strona pozwana przebywa, zamieszkuje lub ma siedzibę w Polsce w chwili doręczenia jej pozwu. Reguła stabilizacji jurysdykcji krajowej nie ma wtedy zastosowania z uwagi na użyty w art. 1103 pkt 1 subokreślnik temporalny. 43 Wszczęcie postępowania 323 3) po wytoczeniu przez poszkodowanego powództwa o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, w razie jego śmierci w toku procesu, roszczenie to przechodzi na spadkobierców (art. 445 § 3 k.c); 4) po wytoczeniu przez małżonka powództwa o unieważnienie małżeństwa, w razie jego śmierci unieważnienia mogą dochodzić jego zstępni (art. 19 § 2 k.r.o.); 5) po wytoczeniu przez małżonka powództwa o rozwód lub separację z winy drugiego małżonka, w razie śmierci powoda, jego spadkobiercy mogą wytoczyć powództwo o ustalenie, że żądanie rozwodu lub separacji było uzasadnione i o wyłączenie drugiego małżonka od dziedziczenia (art. 940 k.c). II. Powyższe skutki wytoczenia powództwa — zarówno procesowe, jak materialnoprawne — następują i utrzymują się o tyle tylko, o ile wniesienie pozwu dokonane zostało w sposób ważny i skuteczny i o ile powód nie cofnął następnie swego powództwa. W myśl art. 130 § 2 pismo procesowe (a więc i pozew) zwrócone nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z jego wniesieniem do sądu. Podobnie, w myśl art. 203 § 2, pozew cofnięty (zob. rozdział 44 § 2) nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wytoczeniem powództwa. Również w razie umorzenia postępowania zawieszonego na zgodny wniosek stron i z niektórych innych przyczyn pozew nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wytoczeniem powództwa (art. 182 § 2). Zatem np. pozew zwrócony na skutek braków formalnych nieuzupełnionych w terminie nie przerywa biegu przedawnienia; pozew wniesiony prawidłowo przerywa je, ale w razie następnego cofnięcia go przez powoda albo umorzenia postępowania zawieszonego na zgodny wniosek stron, przerwa biegu przedawnienia upada i następuje taki stan, jakby przerwy tej nie było. Kodeks nie zawiera przepisu, który by normował wyraźnie wpływ odrzucenia pozwu na skutki wytoczenia powództwa. Należy uznać, że w zasadzie pozew odrzucony również nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wytoczeniem powództwa (np. pozew odrzucony z powodu niedopuszczalności drogi sądowej nie przerywa przedawnienia). Jeśli jednak odrzucenie pozwu było wadliwe i nieuzasadnione, należy uznać, że — ponieważ postanowienie o odrzuceniu pozwu nie korzysta z powagi rzeczy osądzonej — w razie ponownego wniesienia pozwu skutki wytoczenia pierwszego powództwa utrzymują się w mocy (np. gdy sąd odrzucił pozew, błędnie przyjmując brak jurysdykcji krajowej, w razie ponownego wniesienia pozwu i przyjęcia go do rozpoznania, dla przerwy przedawnienia miarodajny będzie moment wniesienia pierwszego pozwu). W stosunku do osób, które przystępują do sprawy w charakterze powodów w trybie art. 195 i 196, skutki, jakie ustawa wiąże z wytoczeniem powództwa, następują z chwilą przystąpienia tych osób do sprawy (art. 198 § 2; zob. rozdział 31 § 3). III. Niektóre skutki, zarówno procesowe, jak i materialnoprawne, prawo łączy nie z samym wytoczeniem powództwa, ale z momentem doręczenia pozwu 324 VII. Postępowanie w I inst pozwanemu. Z tą bowiem dopiero chwilą pozwany wchodzi jako strona H procesu i zawiązuje się stosunek procesowy między powodem a pozwanym Następuje stan postępowania odpowiadający litis contestatio w procesie rzymskim Skutki doręczenia pozwu pozwanemu są wskazane przede wszystkim w art. 192 k.p.c. W myśl tego przepisu z chwilą doręczenia pozwu: 1) nie można w toku sprawy wszcząć pomiędzy tymi samymi stronami nowego postępowania o to samo roszczenie; 2) pozwany może wytoczyć przeciw powodowi powództwo wzajemne; 3) zbycie w toku sprawy rzeczy lub prawa, objętych sporem, nie ma wpływu na dalszy bieg sprawy; nabywca może jednak wejść na miejsce zbywcy za zezwoleniem strony przeciwnej. Ad 1) Doręczenie pozwu pozwanemu stwarza stan zawisłości sporu, który stanowi ujemną przesłankę procesową i skutkuje odrzucenie nowego pozwu o to samo roszczenie (art. 199 § 1 pkt 2). Zawisłość sporu jako negatywna przesłanka procesowa wchodzi w grę wówczas, gdy identyczny jest przedmiot sporu i identyczne strony w obu procesach. Identyczność stron nie oznacza jednak, aby strony musiały występować w obu procesach w tym samym charakterze, a więc aby powództwo w obu sprawach było wniesione przez tego samego powoda przeciwko temu samemu pozwanemu. Role stron mogą być odwrócone, jeśli tylko w obu procesach występują te same osoby i chodzi o ten sam przedmiot sporu. Na przykład, jeśli małżonek wystąpił o rozwód, z chwilą doręczenia pozwu drugiemu małżonkowi powstaje stan sprawy zawisłej, który stoi na przeszkodzie wystąpieniu ze sprawą o rozwód przez drugiego małżonka; jeśli osoba mieniąca się być właścicielem rzeczy występuje przeciwko posiadaczowi tej rzeczy o jej wydanie, stwarza to stan sprawy zawisłej, który stoi na przeszkodzie wystąpieniu przez posiadacza rzeczy przeciwko powodowi o ustalenie, że rzecz stanowi jego własność, gdyż kwestia własności rzeczy spornej jest już objęta zakresem rozpoznania sądu w pierwszej sprawie. Ad 2) Zob. rozdział 45. Ad 3) Zob. rozdział 31 § 2. Niektóre skutki doręczenia pozwu pozwanemu są wskazane nadto w innych przepisach prawa procesowego i materialnego. Zatem, jak była już mowa, doręczenie pozwu pozwanemu zamieszkałemu, przebywającemu lub mającemu siedzibę w Polsce statuuje jurysdykcję krajową, o ile jest ona oparta na jednej z tych podstaw (art. 1103 pkt 1 w związku z art. 1097)2. Pewne skutki materialnoprawne wytoczenia powództwa uzależnione są od tego, aby pozwany dowiedział się o wytoczeniu powództwa, a więc w zasadzie powstają z chwilą doręczenia mu pozwu; dotyczy to w szczególności ograniczenia roszczeń samoistnego posiadania w dobrej wierze przeciwko właścicielowi rzeczy o zwrot nakładów poczynionych Por. w związku z tym uwagę w przypisie 1 powyżej. Ad Zawieszenie i umorzenie postępowania 325 po tym momencie (art. 225 i 226 k.c). Chwila doręczenia pozwu zapoczątkowuje także wymagalność roszczenia, gdy termin wykonania świadczenia nie jest oznaczony i zależy od wezwania dłużnika przez wierzyciela (art. 455 k.c). W tym momencie dociera bowiem do dłużnika oświadczenie woli powoda o wezwaniu do spełnienia świadczenia w taki sposób, że dłużnik może się z nim zapoznać. Skutki związane z doręczeniem pozwu także upadają w razie cofnięcia pozwu, umorzenia postępowania zawieszonego na zgodny wniosek stron albo zasadnego odrzucenia pozwu. Zwrot pozwu po jego doręczeniu pozwanemu nie wchodzi w grę. Rozdział 44 ZAWIESZENIE I UMORZENIE POSTĘPOWANIA § 1. Zawieszenie postępowania Tok postępowania prawidłowego może doznać niekiedy czasowej przeszkody, na skutek czego w okresie jej trwania postępowanie nie może się toczyć. Następuje wówczas zawieszenie postępowania. Postępowanie może być zawieszone także ze względów celowości, gdy wskazane jest wstrzymanie się z rozstrzygnięciem danej sprawy do czasu zakończenia innej sprawy, toczącej się w postępowaniu sądowym lub nawet pozasądowym, która pozostaje z nią w związku. Prawo procesowe dopuszcza też zawieszenie postępowania na podstawie woli stron, gdy chcą one czasowo wstrzymać bieg sprawy. Zawieszenie postępowania jest to taki stan postępowania, w którym trwa nadal stan zawisłości sprawy, ale tok postępowania ulega wstrzymaniu, sprawa spoczywa bez biegu i w zasadzie żadne czynności procesowe nie są podejmowane; w okresie zawieszenia postępowania żadne terminy w zasadzie nie biegną; po ustaniu przyczyn zawieszenia postępowanie zostaje podjęte na nowo. Stosownie do art. 179 § 3 podczas zawieszenia sąd nie podejmuje żadnych czynności z wyjątkiem tych, które mają na celu podjęcie postępowania albo zabezpieczenie powództwa lub dowodu. Czynności podejmowane przez strony, a nie dotyczące tych przedmiotów, wywołują skutki dopiero z chwilą podjęcia postępowania. W okresie zawieszenia postępowania z innych przyczyn niż zgodny wniosek stron, ich niestwiennictwo lub niemożność nadania sprawie dalszego biegu żadne terminy nie biegną i zaczynają biec od początku z chwilą podjęcia Postępowania. Terminy sądowe należy w miarę potrzeby wyznaczać na nowo (art. 179 § 2). Jedynie w wypadku zawieszenia postępowania na zgodny wniosek stron albo wskutek ich niestawiennictwa lub niemożności nadania sprawie dalszego biegu, zawieszenie wstrzymuje tylko bieg terminów sądowych, które biegną dalej dopiero z chwilą podjęcia postępowania (art. 179 § 3). 326 VII. Postępowanie w I instancji W świetle przepisów k.p.c. przyczyny zawieszenia postępowania mogą być podzielone z jednej strony na przyczyny powodujące bądź obligatoryjne, bądź fakultatywne zawieszenie postępowania, z drugiej zaś na przyczyny mające charakter przeszkody obiektywnej prawidłowego biegu postępowania, przyczyny uzasadniające zawieszenie postępowania ze względów celowości i przyczyny zależne od woli stron. Obligatoryjne zawieszenie postępowania następuje bądź z mocy prawa, bądź w drodze decyzji sądu podejmowanej z urzędu w wypadku zaistnienia przyczyny uniemożliwiającej prowadzenie postępowania. Zawieszenie postępowania z mocy prawa ma miejsce tylko w jednym wypadku — w razie zaprzestania czynności przez sąd wskutek siły wyższej (art. 173). Z urzędu sąd zawiesza postępowanie w wypadkach następujących: 1) w razie śmierci strony lub jej przedstawiciela ustawowego, utraty przez nich zdolności procesowej, utraty przez stronę zdolności sądowej lub utraty przez przedstawiciela ustawowego charakteru takiego przedstawiciela; 2) jeżeli w składzie organów jednostki organizacyjnej będącej stroną zachodzą braki uniemożliwiające jej działanie; 3) jeżeli strona lub jej przedstawiciel ustawowy znajdują się w miejscowości pozbawionej wskutek nadzwyczajnych wydarzeń komunikacji z siedzibą sądu; 4) jeżeli ogłoszono upadłość strony, a spór dotyczy przedmiotu wchodzącego w skład masy upadłości (art. 174 § 1). W wypadkach wymienionych w pkt 1 i 4 zawieszenie ma skutek od chwili zdarzeń, które je spowodowały. Zawieszając postępowanie, sąd z urzędu uchyla wtedy orzeczenia wydane po nastąpieniu tych zdarzeń, chyba że nastąpiły one po zamknięciu rozprawy (art. 174 § 2). W razie śmierci pełnomocnika procesowego postępowanie nie ulega zawieszeniu, lecz może toczyć się dalej dopiero po wezwaniu strony nie stawaj ącej. Wezwanie doręcza się stronie w miejscu jej rzeczywistego zamieszkania, zawiadamiając ją równocześnie o śmierci pełnomocnika procesowego. Nie stosuje się wtedy art. 136 § 2 (art. 175). Jeżeli zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych jest obowiązkowe, w razie śmierci adwokata lub radcy prawnego, skreślenia z listy adwokatów lub radców prawnych, utraty możliwości wykonywania zawodu albo utraty zdolności procesowej, sąd zawiesza postępowanie z urzędu, wyznaczając odpowiedni termin do wskazania innego adwokata lub radcy prawnego, i po upływie tego terminu podejmuje postępowanie. Odpowiednio zastosowanie ma wtedy także art. 175 (art. 1751). Obligatoryjny charakter ma zawieszenie postępowania na wniosek pozwanego spadkobiercy dłużnika, jeżeli powód dochodzi przeciwko niemu wykonania obowiązku należącego do długów spadkowych, a spadkobierca nie złożył jeszcze oświadczenia o przyjęciu spadku i termin do złożenia takiego oświadczenia jeszcze nie upłynął (art. 176). 44. Zawieszenie i umorzenie postępowania 327 Fakultatywne zawieszenie postępowania może nastąpić na skutek decyzji sądu podejmowanej z urzędu, gdy sąd uzna to za wskazane ze względu na związek sprawy z innym toczącym się postępowaniem sądowym lub pozasądowym oraz gdy wynikają w toku postępowania pewne przeszkody formalne, które mogą być usunięte przez czynności procesowe stron. W myśl art. 177 sąd może zawiesić postępowanie z urzędu: 1) jeżeli rozstrzygnięcie sprawy zależy od wyniku innego toczącego się postępowania cywilnego; 2) jeżeli osoba trzecia wystąpiła przeciwko obu stronom z interwencją główną; 3) jeżeli rozstrzygnięcie sprawy zależy od uprzedniej decyzji organu administracji publicznej; 4) jeżeli ujawni się czyn, którego ustalenie w drodze karnej lub dyscyplinarnej mogłoby wywrzeć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej; 5) w razie niestawiennictwa obu stron na rozprawie, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, oraz w razie niestawiennictwa powoda, gdy powód nie żądał rozpoznania sprawy w jego nieobecności, a pozwany nie zgłosił wniosku o rozpoznanie sprawy; 6) jeżeli na skutek braku lub wskazania złego adresu powoda albo nie-wskazania przez powoda w wyznaczonym terminie adresu pozwanego lub niewykonania przez powoda innych zarządzeń nie można nadać sprawie dalszego biegu. Jeżeli postępowanie karne, dyscyplinarne lub administracyjne nie jest jeszcze rozpoczęte, a jego rozpoczęcie zależy od wniosku strony, sąd wyznaczy termin do wszczęcia postępowania, w innych wypadkach może zwrócić się do właściwego organu. Fakultatywne zawieszenie postępowania może nastąpić także na zgodny wniosek stron (art. 178). Do tego rodzaju porozumienia stron dochodzi wówczas, gdy strony podejmują pertraktacje co do polubownego załatwienia sporu i chcą na czas ich trwania wstrzymać bieg sprawy. Zależnie od wyniku tych pertraktacji albo zawieszone postępowanie ulegnie podjęciu na nowo i spór będzie kontynuowany, albo dojdzie do zawarcia ugody lub innego polubownego załatwienia sprawy. Postępowanie zawieszone na zgodny wniosek może też nie być już podjęte i ulega umorzeniu. W wypadku zawieszenia postępowania z urzędu podjęcie postępowania następuje również przez sąd z urzędu, gdy ustaną przyczyny zawieszenia. W szczególności podjęcie następuje (art. 180 § 1): 1) w razie śmierci strony — z chwilą zgłoszenia się lub wskazania następców prawnych zmarłego albo z chwilą ustanowienia we właściwej drodze kuratora spadku; 2) w razie utraty zdolności sądowej — z chwilą ustalenia ogólnego następcy prawnego; 3) w razie braku przedstawiciela ustawowego — z chwilą jego ustanowienia; 4) gdy rozstrzygnięcie sprawy zależy od wyniku innego postępowania — z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia kończącego to postępowanie; sąd może jednak i przedtem, stosownie do okoliczności, podjąć dalsze postępowanie. 328 VII. Postępowanie w I instancji Jeżeli w ciągu roku od dnia postanowienia o zawieszeniu postępowania nie zgłoszą się lub nie zostaną wskazani następcy prawni zmarłej strony, sąd może z urzędu zwrócić się do sądu spadku o ustanowienie kuratora spadku, chyba że kurator taki już wcześniej został ustanowiony (art. 180 § 2). W wypadku zawieszenia postępowania na wniosek podjęcie postępowania następuje również na wniosek którejkolwiek ze stron, a mianowicie: 1) gdy postępowanie zostało zawieszone na wniosek spadkobiercy — p0 złożeniu oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku albo po upływie terminu złożenia takiego oświadczenia; 2) w wypadku zawieszenia na wniosek obu stron albo wskutek niestawiennictwa — nie wcześniej niż po upływie trzech miesięcy od zawieszenia, jeżeli strony we wniosku o zawieszenie nie oznaczyły dłuższego terminu (art. 181). Jeżeli wniosek o podjęcie zawieszonego postępowania na zgodny wniosek stron lub na wniosek spadkobiercy, jak również z przyczyn wskazanych w art. 177 § 1 pkt 5 i 6 nie zostanie zgłoszony w ciągu trzech lat od daty postanowienia o zawieszeniu, sąd umarza postępowanie. Uzasadnione to jest tendencją, aby spoczywanie sprawy bez biegu nie przeciągało się nadmiernie. Ponadto sąd umorzy postępowanie w razie stwierdzenia braku następcy prawnego strony, która utraciła zdolność sądową, a w każdym razie po upływie lat trzech od daty postanowienia o zawieszeniu z tej przyczyny. Sąd także umorzy postępowanie w razie śmierci strony po upływie lat dziesięciu od daty postanowienia o zawieszeniu postępowania z tej przyczyny (art. 182 § 1). Szczególny wypadek zawieszenia postępowania jest przewidziany w sprawach o rozwód. Stosownie do art. 440 § 1, jeżeli sąd nabierze przekonania, że istnieją widoki na utrzymanie pożycia małżeńskiego, zawiesza postępowanie. Zawieszenie takie może nastąpić tylko raz w toku postępowania. Podjęcie postępowania następuje na wniosek jednej ze stron, nie wcześniej jednak niż po upływie trzech miesięcy od dnia zawieszenia postępowania. W razie niezgłoszenia takiego wniosku w ciągu roku po zawieszeniu sąd umorzy postępowanie. Zawieszenie postępowania nieprocesowego następuje w takich samych wypadkach i na takich samych zasadach jak w procesie, z tym że przyczyny dotyczące strony odnoszą się do uczestników postępowania, a zawieszenie na zgodny wniosek wymaga zgody wszystkich uczestników. Zawieszenie postępowania egzekucyjnego normują art. 818-821. § 2. Umorzenie postępowania Postępowanie cywilne w zasadzie kończy się z momentem osiągnięcia swego celu, a więc postępowanie rozpoznawcze z momentem wydania przez sąd ostatecznego orzeczenia rozstrzygającego istotę sprawy (tj. wyroku w procesie i po- 4. Zawieszenie i umorzenie postępowania 329 stanowienia co do istoty sprawy w postępowaniu nieprocesowym), a postępowanie egzekucyjne z momentem wykonania tytułu egzekucyjnego. Jednakże mogą powstać w toku postępowania sytuacje, gdy osiągnięcie celu przez postępowanie staje się niemożliwe albo jest nieaktualne. Wówczas postępowanie ulega umorzeniu. Umorzenie postępowania (rozpoznawczego) jest to formalne zakończenie postępowania orzeczeniem sądu, które nie rozstrzyga o istocie sprawy. Wypadki umorzenia postępowania wskazane są w art. 355 § 1, który ma na względzie umorzenie postępowania procesowego. Stosownie do tego przepisu sąd wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania, jeżeli powód cofnął ze skutkiem prawnym pozew lub jeżeli wydanie wyroku stało się z innych przyczyn zbędne lub niedopuszczalne. Pierwszą przyczyną umorzenia postępowania jest więc cofnięcie pozwu przez powoda. Tak jak wniesienie pozwu jest zarazem czynnością procesową i aktem dyspozycji materialnej wyrażającym wolę powoda poszukiwania ochrony prawnej, tak i cofnięcie pozwu ma ten podwójny charakter. Przez cofnięcie pozwu powód wycofuje zgłoszone żądanie udzielenia przez sąd ochrony prawnej. Cofnięcie pozwu może być połączone z oświadczeniem o zrzeczeniu się dochodzonego roszczenia albo może nie zawierać takiego oświadczenia. W tym ostatnim wypadku cofnięcie pozwu oznacza, że powód wycofuje swoje powództwo i rezygnuje z jego rozpoznania w procesie wszczętym na skutek tego pozwu. Cofnięcie pozwu bez zrzeczenia się roszczenia może być dokonane do chwili rozpoczęcia rozprawy bez zgody pozwanego, a od tego momentu (aż do wydania wyroku przez sąd II instancji) tylko za zgodą pozwanego (art. 203 § 1); jeżeli pozwany nie złoży oświadczenia w tym przedmiocie, uważa się, że wyraża zgodę (art. 203 § 3). Cofnięcie pozwu bez zrzeczenia się roszczenia nie stoi na przeszkodzie wytoczeniu przez powoda nowego powództwa, z tym że — jak już wspomniano — pozew cofnięty nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wytoczeniem powództwa (art. 203 § 2). Cofnięcie pozwu połączone ze zrzeczeniem się roszczenia nie wymaga zgody pozwanego i może być dokonane aż do wydania wyroku. Zrzeczenie się przez powoda roszczenia w toku procesu ma charakter czynności materialnoprawnej. Jest ono równoznaczne ze zwolnieniem pozwanego z długu i powoduje wygaśnięcie zobowiązania. Jeśli mimo zrzeczenia się roszczenia powód wystąpiłby z nowym powództwem o to samo roszczenie, powództwo takie ulegnie oddaleniu ze względu na wygaśnięcie zobowiązania. Zrzeczenie się roszczenia przez powoda może nastąpić tylko wówczas, gdy w świetle prawa materialnego powód może rozporządzać swym prawem podmiotowym i zrzec się swego roszczenia. W tych wypadkach, gdy powództwo obejmuje żądanie nie dotyczące roszczenia materialnoprawnego, ale praw osobistych niemajątkowych, powód nie może zrzec się skutecznie swego prawa, a zatem w tych wypadkach może wchodzić w grę tylko zwykłe cofnięcie pozwu, wymaga- 330 VII. Postępowanie w I instancji jące, po rozpoczęciu rozprawy, zgody pozwanego (kwestia ta została omówiona bliżej w rozdziale 18). Jednakże cofnięcie pozwu wymaga dla swej skuteczności nie tylko zgody pozwanego, a połączone ze zrzeczeniem się roszczenia nie staje się skuteczne samo przez się. Jako akt dyspozycji materialnej cofnięcie pozwu podlega nadto kontroli sądu. Stosownie do art. 203 § 4 sąd uzna za niedopuszczalne cofnięcie pozwu, jak również zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia, jeżeli czynność taka jest niezgodna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa. Jeśli cofnięcie pozwu jest skuteczne, tj. jeśli sąd uzna je za dopuszczalne, a pozwany wyrazi swą zgodę, gdy jest ona wymagana, sąd umorzy postępowanie. Postanowienie o umorzeniu postępowania może zapaść na posiedzeniu niejawnym, jeżeli powód cofnął ze skutkiem prawnym pozew w piśmie procesowym albo gdy strony zawarły ugodę przed mediatorem, którą zatwierdził sąd (art. 355 § 2). Jeśli powód cofa pozew tylko częściowo, sąd umorzy postępowanie tylko w odpowiedniej części. Ponadto umorzenie postępowania następuje, gdy wydanie wyroku stało się zbędne z innych przyczyn. Nastąpi to w szczególności w razie zawarcia przez strony ugody sądowej, o ile ugoda taka została zawarta skutecznie, tj. jeśli strony mogą swobodnie dysponować prawami stanowiącymi jej przedmiot i jeśli sąd uznał ją za dopuszczalną (art. 223 w związku z art. 203 § 4). Umorzenie postępowania następuje także, gdy rozpoznanie sprawy przez sąd i wydanie wyroku stało się niedopuszczalne. Może to mieć miejsce np. gdy pozwany w toku postępowania nabył immunitet dyplomatyczny (art. 1113) albo gdy ustawa wyłączyła ze skutkiem natychmiastowym pewną kategorię spraw z drogi sądowej, nie przewidując kontynuacji spraw sądowych będących w toku. Umorzenie postępowania następuje w zasadzie również wówczas, gdy proces dotyczy stanu cywilnego strony lub jej praw osobistych, które wygasają z jej śmiercią, jeśli przepis szczególny nie przewiduje możności kontynuacji postępowania z udziałem następców prawnych strony lub kuratora (jak np. art. 19 k.r.o., por. art. 450 i 456 k.p.c). Postępowanie w sprawach o rozwód i separację umarza się w razie śmierci jednego z małżonków jako bezprzedmiotowe (art. 446). Umorzenie postępowania nieprocesowego, stosownie do art. 13 § 2, następuje w tych samych wypadkach i na tych samych zasadach co umorzenie postępowania procesowego. Jednakże cofnięcie wniosku po rozpoczęciu posiedzenia albo po złożeniu przez któregokolwiek z uczestników oświadczenia na piśmie jest skuteczne tylko wtedy, gdy inni uczestnicy nie sprzeciwiali się temu w terminie wyznaczonym. Cofnięcie wniosku o wszczęcie postępowania jest bezskuteczne w sprawie, której wszczęcie mogło nastąpić z urzędu (art. 512 § 1 i 2). Umorzenie postępowania egzekucyjnego normują art. 823-828. 45. Obrona pozwanego 331 Rozdział 45 OBRONA POZWANEGO § 1. Uwagi ogólne Z chwilą doręczenia pozwu pozwanemu powstaje — jak to już wyżej stwierdziliśmy — zawisłość procesowa. Od tego też momentu zawiązuje się w stosunku do pozwanego bezpośrednio stosunek procesowy. Pozwany staje się podmiotem tego stosunku prawnego i uzyskuje szereg praw. Od tego momentu obciążają go również różne ciężary procesowe. Prawo do obrony pozwanego jest emanacją konstytucyjnego prawa każdego obywatela do ochrony jego sfery prawnej (art. 45 Konstytucji), jest realizacją jego prawa do wymiaru sprawiedliwości, jest odpowiednikiem prawa do powództwa. Prawo do obrony jest realizowane przez różnego rodzaju czynności procesowe i działania pozwanego. Każda czynność procesowa pozwanego powinna odpowiadać wszystkim formalnym wymogom i cechom czynności procesowej. Wśród nich występują cechy: formalności, prekluzyjności, fakultatywności i od-wołalności. Z punktu widzenia procesowej pozycji pozwanego najbardziej charakterystyczną jest cecha fakultatywności. Pozwany bowiem nie ma obowiązku prawnego podejmowania obrony w procesie. Do dokonania tego typu czynności procesowych nie można go zmusić. Na nim spoczywają jedynie ciężary procesowe, pozwany musi się jedynie liczyć z konsekwencjami ich wypełnienia. Ocena jego zachowania się należy do sądu (art. 230). Zachowanie się pozwanego i formy jego obrony uzależnione są od konkretnej sytuacji procesowej i od jego woli. Z tego punktu widzenia można rozróżnić następujące pozycje procesowe strony pozwanej: 1) pozwany uznaje powództwo, 2) pozwany nie podejmuje obrony, 3) pozwany ogranicza się do wniosku o oddalenie powództwa i ogólnego zaprzeczenia podstawy faktycznej powództwa, 4) pozwany podnosi zarzuty procesowe, 5) pozwany wnosi powództwo wzajemne. § 2. Uznanie powództwa Uznanie powództwa jest czynnością procesową należącą do rzędu aktów dyspozycyjnych. Przez uznanie powództwa rozumiemy oświadczenie pozwanego, że zgadza się z żądaniem pozwu, a tym samym zgadza się na wydanie wyroku zgodnie z treścią żądania pozwu. Może być również częściowe uznanie powództwa. Uznanie powództwa w procesie państw zachodnich traktuje się z reguły jako oświadczenie woli. W naszym procesie jest ono natomiast przez większość 332 VII. Postępowanie w I instt 'ancji 45. Obrona pozwanego 333 autorów i judykaturę Sądu Najwyższego traktowane najczęściej jako oświadczenie wiedzy i woli. Zgodnie z art. 213 § 2, sąd jest związany uznaniem powództwa chyba że uznanie jest sprzeczne z prawem lub z zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa. Taka konstrukcja uznania odpowiada treści zasady dyspozycyjności i zasadzie prawdy materialnej. W każdym razie przez uznanie powództwa pozwany oświadcza, że w zasadzie zgadza się z podstawą powództwa i że w zasadzie przyznaje okoliczności faktyczne stanowiące podstawę faktyczną powództwa. Uznanie powództwa tym się jednak różni od przyznania faktów, że ponadto zawiera jeszcze element woli skierowany na rozwiązanie istniejącego stosunku procesowego i wydanie wyroku zgodnie z żądaniem pozwu. Element woli występuje tutaj jeszcze w płaszczyźnie prawnomaterialnej, w uznaniu bowiem powództwa jako czynności procesowej mogą występować równocześnie elementy innych czynności prawnych, tj. czynności prawnomaterialnych, jak np. uznania niewłaściwego (art. 123 § 1 pkt 2 k.c.) lub darowizny. W procesie, w którym stosunek prawny objęty żądaniem pozwu istnieje, uznanie powództwa wywrze skutki prawnomaterialne w zakresie tegoż stosunku prawnego. Wśród procesowych skutków uznania powództwa wskazać można na następujące: 1) sąd jest związany uznaniem, chyba że uznanie jest sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa (art. 213 § 2). Tylko w sprawach małżeńskich oraz sprawach między rodzicami a dziećmi sąd mimo uznania musi przeprowadzić postępowanie dowodowe (art. 431 i 458); 2) jeżeli pozwany nie dał powodu do wytoczenia powództwa i uznał powództwo przy pierwszej czynności, należy mu się zwrot kosztów od powoda (art. 101); 3) jeżeli sąd uwzględnia powództwo o zasądzenie świadczenia uznane przez pozwanego, nadaje wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności (art. 333 § 1 pkt 2). Z zakresu materialnoprawnych skutków uznania można wskazać — poza wyżej wspomnianym uznaniem niewłaściwym (art. 123 § 1 pkt 2 k.c.) — następujące: 1) uznanie powództwa o zasądzenie świadczenia z roszczenia przedawnionego jest zrzeczeniem się korzystania z przedawnienia (art. 117 § 2 k.c); 2) uznanie powództwa o zasądzenie świadczenia jeszcze nie wymagalnego powoduje zawarcie między powodem a pozwanym umowy o natychmiastowej wymagalności świadczenia; 3) uznanie powództwa pomimo zaprzeczenia podstawy faktycznej powództwa może w sobie zawierać czynność darowizny (art. 888 k.c), zrzeczenia (art. 179 k.c.) lub inną czynność prawnomaterialną. W tym sensie uznanie powództwa jako czynność procesowa, o ile zawiera w sobie równocześnie odpowiednie elementy innych czynności prawnych o charakterze prawnomaterialnym, wywołuje również skutki prawnomaterialne. W końcu dodać należy, że przy współuczestnictwie jednolitym do uznania powództwa potrzebna jest zgoda wszystkich współuczestników (art. 73 § 2). § 3. Niepodjęcie obrony przez pozwanego Pozwany może zachować się w procesie zupełnie biernie i nie podjąć żadnych środków obrony. Pozwany może więc w ogóle nie zgłosić się na rozprawę i nie wnieść żadnego pisma procesowego. Pozwany może przed pierwszą rozprawą wnieść odpowiedź na pozew (art. 207). W sprawach małżeńskich i rodzinnych sąd może skazać na grzywnę stronę, która nie stawi się bez usprawiedliwionych powodów na posiedzenie mimo wezwania sądu (art. 429). Konsekwencją braku obrony pozwanego mogą być: a) zawieszenie postępowania, gdy na rozprawę nie stawi się również powód (art. 177 § 1 pkt 5), b) wydanie wyroku zaocznego, gdy zachodzą warunki przewidziane w art. 339. § 4. Zaprzeczenie i zarzuty w procesie I. Zaprzeczenie w procesie jest czynnością procesową zawierającą oświadczenie wiedzy strony, która zaprzecza istnieniu lub nieistnieniu określonej okoliczności faktycznej. Zaprzeczenie to może dotyczyć poszczególnych okoliczności faktycznych, jak również ich całokształtu. Szczególną postacią zaprzeczenia jest dokonane przez pozwanego zaprzeczenie podstawy faktycznej powództwa, która zwykle wiąże się z wnioskiem o oddalenie powództwa. Zaprzeczenie jest odwrotną postacią instytucji przyznania okoliczności faktycznych. Zaprzeczenie może mieć postać zwykłej negacji, może jednak wystąpić w formie twierdzenia o sprzecznej treści z twierdzeniem strony przeciwnej (negatio per positionem alterius), a więc w formie tzw. zaprzeczenia umotywowanego. Zaprzeczenie może dotyczyć twierdzeń strony przeciwnej, twierdzeń innego podmiotu procesu (jak np. prokuratora, interwenienta ubocznego, współuczestnika) lub innych okoliczności faktycznych (np. ujawnionych w zeznaniu świadka). Zaprzeczenie może być dokonane w sposób wyraźny lub dorozumiany. Brak zaprzeczenia może być uznany przez sąd za dorozumiane przyznanie (art. 230). W procesie istotne znaczenie ma ustosunkowanie się pozwanego do podstawy faktycznej powództwa. Przyznanie okoliczności faktycznych stanowiących podstawę faktyczną powództwa, a więc okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie pozwu (art. 187 § 1 pkt 2), umożliwia merytoryczne rozstrzygnięcie sprawy bez konieczności prowadzenia postępowania dowodowego. Oczywiście Pod warunkiem, iż przyznanie to nie budzi wątpliwości (art. 229). Gdy natomiast Pozwany zaprzeczy podstawę faktyczną powództwa, a sąd uzna te okoliczności 334 VII. Postępowanie w I instancji faktyczne za istotne dla sprawy (art. 227), zachodzi konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego celem dokonania przez sąd odpowiednich ustaleń. Decydujące w procesie znaczenie ma zaprzeczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie pozwu, a nie ocen prawnych przedstawionych przez stronę przeciwną (lub inny podmiot procesowy). Ocena bowiem prawna stanu faktycznego ustalonego przez sąd należy do sądu. Dotyczy to więc również kwalifikacji prawnej okoliczności faktycznych objętych twierdzeniami stron i innych podmiotów. Jest to zgodne z zasadą: da mihi factum dabo tibi ius. II. Przez zarzuty procesowe rozumie się czynności procesowe, poprzez które zmierza się do obrony praw w procesie. Występują one zawsze z pozycji obronnej. Zarzuty procesowe w ścisłym tego słowa znaczeniu związane są z likwidacją istniejącego stosunku procesowego albo z jego przekształceniem. W ramach zarzutów procesowych rozróżnia się: zarzuty formalne i zarzuty merytoryczne w zależności od tego, czy zarzuty te opierają się na przepisach prawa procesowego i dotyczą biegu postępowania sądowego, czy dotyczą przedmiotu procesu, a więc merytorycznego rozstrzygnięcia istoty sprawy. Zarzuty procesowe w ogólności dzieli się na zarzuty niweczące, czyli peremp-toryjne (jak np. zarzut niedopuszczalności drogi sądowej, merytoryczny zarzut upływu terminu zawitego), oraz zarzuty zawieszające, czyli dylatoryjne (jak np. zarzut niewłaściwości sądu lub merytoryczny zarzut przedwczesności powództwa). Uwzględnienie pierwszych kończy proces w sposób trwały, uwzględnienie drugich odracza jedynie rozstrzygnięcie sprawy. W ramach zarzutów formalnych najważniejsze są te zarzuty, które dotyczą przesłanek procesu, gdyż uwzględnienie ich prowadzi do odrzucenia pozwu lub uznania postępowania za nieważne lub też do innych skutków procesowych istotnych dla postępowania sądowego. Oświadczenia złożone przez strony w procesie dotyczące braku przesłanek procesowych dodatnich lub istnienia przesłanek procesowych ujemnych nazywa się —jak o tym już wyżej wspomniano zarzutami formalnymi. Znaczenie zarzutów formalnych, które wiążą się w razie ich uwzględnienia z odrzuceniem pozwu, podnosi kodeks postępowania cywilnego w art. 222, stosownie do którego sąd, oddalając zarzuty, których uwzględnienie uzasadniałoby odrzucenie pozwu, wyda oddzielne postanowienie i może wstrzymać dalsze rozpoznanie sprawy, aż do uprawomocnienia się tego postanowienia. Oddalenie innych zarzutów formalnych sąd stwierdza w uzasadnieniu orzeczenia kończącego postępowanie, przytaczając powody rozstrzygnięcia. Sąd może ograniczyć rozprawę do poszczególnych zarzutów (art. 220), a więc również do istotnych zarzutów formalnych. Pozwany nie może odmówić wdania się w spór co do istoty sprawy, chociaż wniósł zarzuty formalne (art. 221). 45. Obrona pozwanego 335 Kodeks wprowadza pewne ograniczenia czasowe, a więc prekluzję co do możliwości podnoszenia w procesie zarzutów. Zatem stosownie do art. 202 zd. pierwsze — niewłaściwość sądu dającą się usunąć za pomocą umowy stron sąd bierze pod rozwagę tylko na zarzut pozwanego zgłoszony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy. Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, okoliczności, które uzasadniają odrzucenie pozwu, jak również niewłaściwy tryb postępowania, brak należytego umocowania pełnomocnika, brak zdolności procesowej pozwanego, brak w składzie jego organów lub niedziałanie jego przedstawiciela ustawowego sąd bierze pod uwagę z urzędu w każdym stanie sprawy. Prekluzję dla zarzutu zapisu na sąd polubowny ustanawia art. 1165 § 1. Od zarzutów formalnych w ścisłym tego słowa znaczeniu odróżnia się wnioski formalne oraz oświadczenia składane w procesie, a zmierzające nie do odrzucenia pozwu względnie do istotnego przekształcenia stosunku procesowego, lecz polegające na zwróceniu sądowi uwagi na naruszenie jakichś przepisów procesowych. Taka sytuacja zachodzi np. przy wniosku o wyłączenie sędziego (art. 50 § 2) lub zarzucie błędnego oznaczenia wartości przedmiotu sporu (art. 25 § 2). Zarzuty merytoryczne, a więc te, które dotyczą przedmiotu sporu, można podzielić na dwie grupy w zależności od tego, czy: 1) dotyczą prawa, na którym powód opiera swe żądanie, lub jego legitymacji procesowej (czynnej), 2) opierają się na własnym prawie pozwanego lub dotyczą jego legitymacji procesowej (biernej). Zarzuty, które dotyczą prawa, na jakim powód opiera swe żądanie (roszczenia, uprawnienia, interesu prawnego), mogą polegać na podaniu faktów, które miały przeszkodzić w powstaniu tego prawa (np. zarzut braku zdolności do czynności prawnej) lub na podaniu okoliczności niweczących (np. zarzut przedawnienia). Zarzuty, które opierają się na własnym prawie pozwanego, nie kwestionują prawa powoda, lecz przeciwstawiają mu prawo pozwanego, zwalniające go od obowiązku uczynienia zadość żądaniu pozwu (np. zarzut potrącenia). Zarzuty polegają więc na przytoczeniu okoliczności faktycznych obezwładniających ważne prawo powoda. Zarzuty merytoryczne powinny być podnoszone przede wszystkim do zamknięcia rozprawy w I instancji. Niekiedy ustawodawca przewiduje jednak, że zarzuty powinny zostać podniesione przez stronę w określonym czasie w postępowaniu przed sądem I instancji pod rygorem utraty prawa ich późniejszego Powoływania (por. w sprawach gospodarczych art. 47912 § 1 i art. 47914 § 2, w postępowaniu uproszczonym — art. 5055). Pozwany, gdy zwleka z podniesieniem zarzutów, może narazić się na obciążenie go kosztami procesu tym wywołanymi, i to bez względu na wynik sprawy. 336 VII. Postępowanie w I instancji Przy podnoszeniu zarzutów procesowych wchodzą w grę normalne reguły rozkładu ciężaru dowodów i pozwany musi w zasadzie udowodnić podstawę faktyczną swego zarzutu (art. 6 k.c). Przeciw zarzutom pozwanego może oczywiście powód bronić się kontrzarzuta-mi (replika), z kolei pozwany może kontrzarzutowi powoda przedstawić dalszy zarzut (duplika) itd. § 5. Powództwo wzajemne Powództwo wzajemne, czyli powództwo wytoczone przez pozwanego przeciwko powodowi w ramach tego samego procesu, znane było już w procesie rzymskim. Pozwany mógł wówczas przed sądem, w którym toczył się przeciwko niemu proces, pozwać powoda o roszczenie pozostające w związku z pretensją przeciwko niemu dochodzoną. Instytucja ta przeszła w późniejszym okresie całą ewolucję. W prawie państw zachodnich przyznano jej rolę środka obronnego strony pozwanej. W naszym procesie powództwo wzajemne jest traktowane nie tylko jako środek obrony pozwanego, i to w jego najostrzejszej formie, lecz również jako samodzielne powództwo, wytoczone przez pozwanego w celu łącznego rozpoznania go z powództwem głównym. Powództwo wzajemne ma więc podwójny charakter procesowy. Pozwany ze swym żądaniem oddalenia powództwa głównego łączy żądanie wydania orzeczenia według treści powództwa wzajemnego (np. powód żąda 10 000 zł z tytułu umowy sprzedaży, pozwany zaś wytacza powództwo wzajemne o zapłatę 12 000 zł z tytułu pożyczki). Powództwo wzajemne może być wnoszone niezależnie od tego, czy pozwany uznaje żądanie powoda, czy nie, i niezależnie od zarzutów, jakie przeciwko powodowi podnosi. Sąd obowiązany jest o każdym powództwie rozstrzygać oddzielnie. Powództwo wzajemne z uwagi na swój charakter samodzielnego powództwa musi czynić zadość warunkom formalnym przewidzianym dla każdego pozwu, przede wszystkim zaś musi odpowiadać przesłankom procesowym. W literaturze podnosi się, że słabą stroną instytucji powództwa wzajemnego jest to, że opóźnia bieg postępowania z powództwa głównego. W ogólnym jednak bilansie odpowiada ona zasadom ekonomii procesowej, gdyż eliminuje konieczność prowadzenia dwóch procesów. Według art. 204 warunki dopuszczalności powództwa wzajemnego są następujące: 1) stan sprawy w toku (a więc dopiero po zawiśnięciu sprawy), 2) zachowanie przepisanego terminu, 3) związek z powództwem głównym względnie zdatność roszczenia wzajemnego do potrącenia z roszczeniem głównym, 4) identyczność stron. 45. Obrona pozwanego 337 Ad 2) Powództwo wzajemne można wytoczyć bądź w odpowiedzi na pozew, bądź oddzielnie, nie później jednak niż na pierwszej rozprawie albo w sprzeciwie od wyroku zaocznego. Po pierwszej rozprawie następuje prekluzja wniesienia powództwa wzajemnego, i to bez względu na to, czy sąd ograniczył rozprawę do zarzutów formalnych lub zagadnień wstępnych (art. 220). W postępowaniu upominawczym pozwany może wytoczyć powództwo wzajemne w sprzeciwie od nakazu zapłaty lub przy pierwszej rozprawie. Ad 3) Powództwo wzajemne jest dopuszczalne tylko w dwóch sytuacjach, a mianowicie: a) gdy roszczenie wzajemne jest w związku z roszczeniem powoda, b) gdy roszczenie wzajemne nadaje się do potrącenia. O istniejącym „związku" pomiędzy powództwem głównym i powództwem wzajemnym można mówić tylko wówczas, gdy związek ten dotyczy istotnych elementów przedmiotów obydwu powództw. Chodzi oczywiście o istotne okoliczności faktyczne uzasadniające żądanie tychże powództw. O tym, czy roszczenie nadaje się do potrącenia, decyduje prawo materialne (art. 498 k.c). Pozwany może oczywiście ograniczyć się do podniesienia zarzutu potrącenia w ramach zarzutów przeciwko żądaniu pozwu głównego bez wytaczania powództwa wzajemnego. Z instytucji powództwa wzajemnego skorzysta jednak z reguły wówczas, gdy roszczenie nadające się do potrącenia przewyższa roszczenie pozwu głównego i pozwany tę nadwyżkę chciałby mieć przez sąd zasądzoną. Tylko tą drogą pozwany mógłby uzyskać tytuł egzekucyjny. Bez wytoczenia powództwa wzajemnego mógłby jedynie uzyskać oddalenie powództwa głównego. Ad 4) Przy powództwie wzajemnym musi zachodzić w stosunku do powództwa głównego identyczność stron, a więc może to uczynić tylko pozwany z powództwa głównego. Pozwany nie może zapozwać obok powoda jeszcze innej osoby, dlatego też w takiej sytuacji przy współuczestnictwie koniecznym (w którym współuczestnicy muszą występować łącznie) powództwo wzajemne jest niedopuszczalne. Przy innych formach współuczestnictwa występującego w procesie z powództwa głównego, i to obojętnie, czy czynnego, czy biernego, każdy ze współuczestników pozwanych może wytoczyć powództwo wzajemne przeciw każdemu ze współuczestników powodów. Pozew wzajemny wnosi się do sądu pozwu głównego. Jeżeli jednak pozew wzajemny podlega rozpoznaniu przez sąd okręgowy, a sprawa wszczęta była w sądzie rejonowym, sąd ten przekazuje całą sprawę sądowi właściwemu do rozpoznania powództwa wzajemnego (art. 204 § 2). Zasadą jest, że powództwo główne i powództwo wzajemne powinny być rozpoznane łącznie i rozstrzygnięte jednym wyrokiem. Sąd może jednak, według swego uznania, zarządzić oddzielną rozprawę co do pozwu głównego i pozwu wzajemnego (art. 218). Sąd może także wydać wyrok częściowy co do pozwu głównego i pozwu wzajemnego (art. 317 § 2). 338 VII. Postępowanie w I instancji 46. Mediacja. Postępowanie pojednawcze. Ugoda sądowa 339 W pewnych rodzajach postępowania procesowego ustawodawca wyłączył możliwość wystąpienia przez pozwanego z powództwem wzajemnym. Nie jest zatem dopuszczalne powództwo wzajemne o rozwód lub separację (art. 439 § 1) lub powództwo wzajemne o ustalenie ojcostwa (art. 4541 § 1). Powództwo wzajemne jest niedopuszczalne także w sprawach o naruszenie posiadania (art. 479) i w sprawach, w których wydano nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym (art. 493 § 4 — chodzi o etap postępowania po wniesieniu zarzutów od nakazu zapłaty). W postępowaniu uproszczonym powództwo wzajemne oraz zarzut potrącenia są dopuszczalne, jeżeli roszczenia nadają się do rozpoznania w postępowaniu uproszczonym (art. 5054 § 2). Sytuacja podobna do tej, która powstaje w razie wytoczenia powództwa wzajemnego, ma miejsce, gdy proces się toczy w sądzie rejonowym, a pozwany wcześniej wytoczył już przeciwko powodowi powództwo przed sądem okręgowym, a roszczenia stron pozostają ze sobą w związku lub nadają się do potrącenia. Wówczas sąd rejonowy może na wniosek pozwanego, złożony aż do zamknięcia rozprawy w pierwszej instancji, przekazać sprawę sądowi okręgowemu (art. 205). Podobieństwo sytuacji z art. 205 do powództwa wzajemnego wyraża się m.in. w tym, że pozwany, gdyby wcześniej wytoczono przeciwko niemu pozew w sądzie rejonowym, mógłby przeciwko powodowi wnieść powództwo wzajemne. Ponadto w jednej i drugiej sytuacji chodzi głównie o to, aby uniknąć odmiennej oceny tego samego stanu faktycznego i pozostać w zgodzie z zasadą ekonomii procesowej. W końcu nadmienić należy, że instytucja powództwa wzajemnego nie ma zastosowania w postępowaniu nieprocesowym, a to z uwagi na jego odmienną strukturę. Poza tym każdy z uczestników postępowania nieprocesowego może korzystać z wszystkich form przewidzianych w procesie dla obrony pozwanego. Adekwatność stosowanych w postępowaniu nieprocesowym środków obrony w stosunku do form przewidzianych w procesie zachodzi jednak w zasadzie tylko w tego typu sprawach, w których można mówić o występowaniu sprzecznych interesów między poszczególnymi uczestnikami3. Rozdział 46 MEDIACJA. POSTĘPOWANIE POJEDNAWCZE. UGODA SĄDOWA § 1. Mediacja I. Współcześnie znaczenia nabierają metody rozwiązywania sporów poza postępowaniem prowadzonym przez sąd państwowy. Wyodrębnia się grupę tzw. alternatywnych sposobów (form) rozwiązywania sporów (ADR — Alter-native Dispute Resolution). 3 Por. W. Siedlecki, Z. Świeboda, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2004, s. 208-209. Jednym z nich jest mediacja, której istota w ujęciu teoretycznym polega na tym, że oznacza ona pośredniczenie osoby trzeciej w rozwiązaniu sporu, które ma pochodzić bezpośrednio od zainteresowanych stron. Mediator jest neutralnym podmiotem, mającym za zadanie stworzenie warunków do zawarcia ugody przez osoby pozostające w sporze. Podejmując się próby nakłonienia stron do wypracowania satysfakcjonującego porozumienia, mediator może oczywiście wykorzystywać w swoim działaniu różnego rodzaju techniki negocjacyjne4. II. Instytucja mediacji została wprowadzona do polskiego prawa postępowania cywilnego na mocy ustawy z 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy — Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 172, poz. 1438). Z art. 10 wynika, że w sprawach, w których dopuszczalne jest zawarcie ugody przed sądem, strony mogą także zawrzeć ugodę przed mediatorem. Oznacza to, że mediacja ma charakter uniwersalny, ponieważ co do zasady może być przeprowadzona w każdej sprawie podlegającej rozpoznaniu w postępowaniu cywilnym, chyba że jest to sprawa, w której w ogóle niedopuszczalne byłoby zawarcie przez strony ugody. Poza wypadkiem spraw rozwodowych i o separację nie ma żadnych szczególnych regulacji, które modyfikowałyby kształt mediacji ze względu na charakter spraw, w których miałaby być ona przeprowadzona. Przepisy kodeksu postępowania cywilnego odróżniają mediację prowadzoną przed wszczęciem postępowania w sprawie (mediacja przedprocesowa) oraz mediację, która może być prowadzona w toku postępowania sądowego (art. 1831 § 2 zd. pierwsze i § 4)5. Mediacja może mieć za podstawę umowę stron (umowę o mediację)6. W umowie o mediację strony określają w szczególności przedmiot mediacji, osobę mediatora albo sposób wyboru mediatora (art. 1831 § 3). Umowa o mediację może być zawarta także przez wyrażenie przez stronę zgody na mediację, gdy druga strona złożyła wniosek o przeprowadzenie mediacji zgodnie z art. 1836 § 1 (art. 1831 § 2 zd. drugie). Mediacja może być także prowadzona na podstawie postanowienia sądu kierującego strony do mediacji (art. 1831 § 2 zd. pierwsze). Dotyczy to jednak wyłącznie sytuacji, w której mediacja ma być prowadzona w toku postępowania. Mediacja w każdym wypadku jest dobrowolna (art. 1831 § 1). Dotyczy to także sytuacji, gdy mediacja miałaby być prowadzona na podstawie postanowienia sądu o skierowaniu stron do mediacji (por. art. 1831 § 4, art. 1838 § 3 zd. drugie, art. 18310 § 2). 4 Tak A. Wach, Alternatywne formy rozwiązywania sporów sportowych, Warszawa 2005, s. 223. Por. R. Zegadło, Mediacja w toku postępowania cywilnego — uwagi na tle projektu Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005, s. 1535. 6 Zob. M. Pazdan, Umowa o mediację, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Profesora Janusza Szwaji, Kraków 2004, s. 260 i n. 340 VII. Postępowanie w I instancji Kodeks postępowania cywilnego nie ustanawia szczególnych wymagań jeśli chodzi o osobę mediatora. Mediatorem może być osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych, korzystająca w pełni z praw publicznych. Mediatorem nie może być sędzia. Nie dotyczy to sędziów w stanie spoczynku. Organizacje społeczne i zawodowe mogą prowadzić listy stałych mediatorów oraz tworzyć ośrodki mediacyjne. Wpis na listę wymaga wyrażonej na piśmie zgody mediatora. Informację o listach stałych mediatorów oraz o ośrodkach mediacyjnych przekazuje się prezesowi sądu okręgowego. Stały mediator może odmówić prowadzenia mediacji tylko z ważnych powodów, o których jest obowiązany niezwłocznie powiadomić strony, a jeżeli strony do mediacji skierował sąd — również sąd (art. 1832 § 1-4). Postępowanie mediacyjne cechuje poufność oraz to, że nie jest ono jawne (art. 1834 § 1). Mediator jest obowiązany zachować w tajemnicy fakty, o których dowiedział się w związku z prowadzeniem mediacji, chyba że strony zwolnią go z tego obowiązku. Bezskuteczne jest powoływanie się w toku postępowania przed sądem lub sądem polubownym na propozycje ugodowe, propozycje wzajemnych ustępstw lub inne oświadczenia składane w postępowaniu mediacyjnym (art. 1834 § 2 i 3). Mediator powinien zachować bezstronność przy prowadzeniu mediacji (art. 1833). Według art. 1835, mediator ma prawo do wynagrodzenia i zwrotu wydatków związanych z przeprowadzeniem mediacji, chyba że wyraził zgodę na prowadzenie mediacji bez wynagrodzenia. Wynagrodzenie i zwrot wydatków obciążają strony. III. Wszczęcie mediacji przez stronę następuje z chwilą doręczenia mediatorowi wniosku o przeprowadzenie mediacji, z dołączonym dowodem doręczenia jego odpisu drugiej stronie. Mimo doręczenia wniosku o wszczęcie mediacji, mediacja nie zostaje wszczęta, jeżeli: 1) stały mediator, w terminie tygodnia od dnia doręczenia mu wniosku o przeprowadzenie mediacji, odmówił przeprowadzenia mediacji, 2) strony zawarły umowę o mediację, w której wskazano jako mediatora osobę niebędącą stałym mediatorem, a osoba ta, w terminie tygodnia od dnia doręczenia jej wniosku o przeprowadzenie mediacji, odmówiła przeprowadzenia mediacji, 3) strony zawarły umowę o mediację bez wskazania mediatora i osoba, do której strona zwróciła się o przeprowadzenie mediacji, w terminie tygodnia od dnia doręczenia jej wniosku o przeprowadzenie mediacji, nie wyraziła zgody na przeprowadzenie mediacji albo druga strona w terminie tygodnia nie wyraziła zgody na osobę mediatora, 4) strony nie zawarły umowy o mediację, a druga strona nie wyraziła zgody na mediację (art. 1836 § 1 i 2). Wniosek o przeprowadzenie mediacji zawiera oznaczenie stron, dokładnie określone żądanie, przytoczenie okoliczności uzasadniających żądanie, podpis strony oraz wymienienie załączników. Jeżeli strony zawarły umowę o mediację na piśmie, do wniosku dołącza się odpis tej umowy (art. 1837). 46. Mediacja. Postępowanie pojednawcze. Ugoda sądowa 341 W toku postępowania sąd aż do zamknięcia pierwszego posiedzenia wyznaczonego na rozprawę może skierować strony do mediacji. Po zamknięciu tego posiedzenia sąd może skierować strony do mediacji tylko na zgodny wniosek stron. Sąd może skierować strony do mediacji tylko raz w toku postępowania (art. 1838 § 1 i 2). Kodeks postępowania cywilnego przypisuje pewne znaczenie procesowe okoliczności, że strony zawarły umowę o mediację, a mimo to jedna ze stron zdecydowała się na wniesienie sprawy do sądu. Zgodnie z art. 2021, jeżeli strony przed wszczęciem postępowania sądowego zawarły umowę o mediację, sąd kieruje strony do mediacji na zarzut pozwanego zgłoszony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy. Co do zasady więc skierowanie stron do mediacji ma charakter fakultatywny — sąd może to uczynić, ale nie ma takiego obowiązku. Inaczej rzecz przedstawia się tylko w wypadku wskazanym w art. 2021, gdyż wtedy podniesienie przez pozwanego zarzutu istnienia umowy o mediację przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy powoduje, że sąd jest obowiązany skierować strony do mediacji. Jednak także w tym wypadku sama mediacja pozostaje dobrowolna (por. art. 1838 § 3 zd. drugie). Postanowienie o skierowaniu stron do mediacji może być wydane na posiedzeniu niejawnym. Mediacji nie prowadzi się jednak, jeżeli strona w terminie tygodnia od dnia ogłoszenia lub doręczenia jej postanowienia o skierowaniu do mediacji nie wyraziła zgody na mediację (art. 1838 § 3). Nieusprawiedliwiona odmowa poddania się mediacji, na którą strona uprzednio wyraziła zgodę, może być jednak podstawą obciążenia strony powstałymi wskutek tego kosztami procesu, niezależnie od wyniku sprawy (art. 103 § 1 i 2). Kierując strony do mediacji, sąd wyznacza mediatora; jednakże strony mogą wybrać innego mediatora. Na zgodny wniosek stron sąd może upoważnić mediatora do zapoznania się z aktami sprawy. Kierując strony do mediacji, sąd wyznacza czas jej trwania na okres do miesiąca, chyba że strony zgodnie wniosły o wyznaczenie dłuższego terminu na przeprowadzenie mediacji. W trakcie mediacji termin na jej przeprowadzenie może być przedłużony na zgodny wniosek stron. Przewodniczący wyznacza rozprawę po upływie terminu do przeprowadzenia mediacji, a przed jego upływem, jeżeli choć jedna ze stron oświadczy, że nie wyraża zgody na mediację (art. 1839 i 18310 § 1 i 2). Skierowanie stron do mediacji przez sąd nie jest dopuszczalne w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nakazowym, upominawczym i uproszczonym (art. 1838 § 4). Są to postępowania przyspieszone; przeprowadzanie w ich ramach mediacji mogłoby przyczynić się do ich wydłużenia. Ponadto przeprowadzanie mediacji w ramach postępowania nakazowego w jego etapie do wydania nakazu zapłaty oraz w całym postępowaniu upominawczym nie dałoby się pogodzić ze strukturą tych postępowań. Należy podkreślić, że wszczęcie mediacji zgodnie z art. 123 § 1 pkt 3 k.c. powoduje przerwę biegu przedawnienia. Regulacja ta ma znaczenie w odniesieniu do mediacji przedprocesowej. 342 VII. Postępowanie w I instancji IV. Przebieg postępowania mediacyjnego jest następujący (dotyczy to zarówno mediacji przeprocesowej, jak i w toku postępowania sądowego). Mediator niezwłocznie ustala termin i miejsce posiedzenia mediacyjnego. Wyznaczenie posiedzenia mediacyjnego nie jest wymagane, jeżeli strony zgodzą się na przeprowadzenie mediacji bez posiedzenia mediacyjnego (art. 18311). Z przebiegu mediacji sporządza się protokół, w którym oznacza się miejsce i czas przeprowadzenia mediacji, a także imiona, nazwiska (nazwy) i adresy stron, imię i nazwisko oraz adres mediatora, a ponadto wynik mediacji. Protokół podpisuje mediator. Jeżeli strony zawarły ugodę przed mediatorem, ugodę zamieszcza się w protokole albo załącza się do niego. Strony podpisują ugodę. Niemożność podpisania ugody mediator stwierdza w protokole. Mediator doręcza stronom odpis protokołu (art. 18312 § 1-3). Po zawarciu ugody mediator niezwłocznie składa protokół w sądzie, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy według właściwości ogólnej lub wyłącznej (art. 18313 § 1). Przepis ten ma na względzie sytuację, gdy przeprowadzono mediację przedprocesową zakończoną ugodą. W razie skierowania przez sąd sprawy do mediacji, mediator składa protokół w sądzie rozpoznającym sprawę (art. 18313 § 2). V. Jeżeli zawarto ugodę przed mediatorem, sąd, w którym złożony został protokół z przebiegu mediacji, na wniosek strony niezwłocznie przeprowadza postępowanie co do zatwierdzenia ugody zawartej przed mediatorem. W wypadku, gdy ugoda podlega wykonaniu w drodze egzekucji, sąd zatwierdzają przez nadanie jej klauzuli wykonalności; w przeciwnym przypadku sąd zatwierdza ugodę postanowieniem na posiedzeniu niejawnym (art. 18314 § 1 i 2). Ugoda zawarta przed mediatorem jest tytułem egzekucyjnym, jeżeli nadaje się do wykonania w drodze egzekucji (art. 777 § 1 pkt 21). Sąd odmawia nadania klauzuli wykonalności albo zatwierdzenia ugody zawartej przed mediatorem, w całości lub części, jeżeli ugoda jest sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa, a także gdy jest niezrozumiała lub zawiera sprzeczności (art. 18314 § 3). Na postanowienie w przedmiocie zatwierdzenia ugody przed mediatorem przysługuje zażalenie (art. 394 § 1 pkt 101). Zażalenie przysługuje także wtedy, gdy zatwierdzenie ugody przed mediatorem następuje przez nadanie jej klauzuli wykonalności (art. 795 § 1). Ugoda zawarta przed mediatorem ma po jej zatwierdzeniu przez sąd moc prawną ugody zawartej przed sądem. Nie uchybia to jednak przepisom o szczególnej formie czynności prawnej (art. 18315 § 1 i 2). Jeżeli mediacja zakończona ugodą przed mediatorem prowadzona była w toku postępowania na skutek skierowania stron do mediacji przez sąd, zawarcie ugody stanowi podstawę do umorzenia postępowania (art. 355 § 1). Umorzenie postępowania będzie jednak mogło nastąpić dopiero po uprawomocnieniu się za- 46. Mediacja. Postępowanie pojednawcze. Ugoda sądowa 343 twierdzenia ugody przed mediatorem przez sąd. Postanowienie o umorzeniu postępowania może być wydane na posiedzeniu niejawnym (art. 355 § 2). VI. Na temat odrębności mediacji prowadzonej w toku postępowania w sprawie o rozwód lub separację zob. uwagi w rozdziale 48 § 2. § 2. Postępowanie pojednawcze Przedprocesowe postępowanie pojednawcze uregulowane jest w art. 184-186. Służy ono ugodowemu załatwianiu spraw jeszcze przed formalnym wytoczeniem powództwa. Istnienie tego postępowania jest przejawem idei ugodowego załatwiania spraw, znajdującej wyraz w licznych przepisach kodeksu postępowania cywilnego. Postępowanie pojednawcze należy odróżnić od omówionej w poprzednim punkcie mediacji, w tym przede wszystkim mediacji prowadzonej na podstawie umowy stron przed wszczęciem postępowania. Podstawowa różnica sprowadza się do tego, że mediacja prowadzona jest przez neutralnego względem stron mediatora, który nie ma żadnych uprawnień judykacyjnych. Natomiast postępowanie pojednawcze toczy się przed sądem, aczkolwiek sąd nie występuje tu w funkcji organu rozstrzygającego sprawę. Rozróżnia się postępowanie pojednawcze fakultatywne dotyczące fazy przed-procesowej w postępowaniu zwykłym (art. 184-186) oraz postępowanie pojednawcze, także mające charakter fakultatywny występujące w związku z postępowaniem odrębnym, a mianowicie w sprawach ze stosunku pracy (art. 468 § 1 w związku z art. 244 k.p.). Ponadto w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych strony mają obowiązek przeprowadzenia przed procesem rokowań, które spełniają taką samą funkcję jak postępowanie pojednawcze (zob. rozdział 48 § 6). Obecnie zajmiemy się postępowaniem pojednawczym fakultatywnym, dotyczącym fazy przedproceso-wej w postępowaniu zwykłym. O zawezwanie do próby ugodowej — bez względu na właściwość rzeczową można zwrócić się do sądu rejonowego ogólnie właściwego dla przeciwnika jeszcze przed formalnym wytoczeniem powództwa. W wezwaniu należy oznaczyć zwięźle sprawę (art. 185 § 1). Nie muszą więc być zachowane wszystkie wymogi przewidziane w art. 187. Postępowanie pojednawcze przeprowadza sąd w składzie jednoosobowym (art. 185 § 2). Z posiedzenia spisuje się protokół, a jeżeli doszło do zawarcia ugody, osnowę jej wciąga się do protokołu. Strony podpisują ugodę; niemożność podpisania ugody sąd stwierdza w protokole (art. 185 § 3). Jeżeli wzywający nie stawi się na posiedzenie, sąd na żądanie przeciwnika włoży na niego obowiązek zwrotu kosztów wywołanych próbą ugodową. Jeśli zaś przeciwnik bez usprawiedliwienia nie stawi się na posiedzenie, sąd na żądanie 344 VII. Postępowanie w / instancji Mediacja. Postępowanie pojednawcze. Ugoda sądowa 345 wzywającego, który wniósł następnie w tej sprawie pozew, uwzględni koszty wywołane próbą ugodową w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie (art. 186). Drogą ugody sądowej zawartej w postępowaniu pojednawczym mogą być uregulowane tylko takie sprawy cywilne, których charakter na to zezwala. Tą drogą nie można więc uregulować spraw, np. o unieważnienie małżeństwa 0 zaprzeczenie pochodzenia dziecka z małżeństwa. Sąd uzna ugodę na niedopuszczalną jeżeli jej treść jest niezgodna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa (art. 184). Nawet w tej fazie postępowania ugoda zawarta przez strony podlega kontroli sądu, który może się sprzeciwić jej zawarciu, zgodnie z treścią zasady dyspozycyjności. W sytuacji gdy sąd nie sprzeciwi się zawarciu ugody, postępowanie pojednawcze podlega umorzeniu, ugoda sądowa zaś staje się tytułem egzekucyjnym. § 2. Ugoda sądowa I. Stosownie do art. 10 k.p.c. wyrażającego ogólne założenie kodeksu w sprawach, w których zawarcie ugody jest dopuszczalne, sąd powinien w każdym stanie postępowania dążyć do ich ugodowego załatwienia. Zgodnie więc z art. 223, przewodniczący powinien we właściwej chwili skłaniać strony do pojednania, zwłaszcza na pierwszym posiedzeniu, po wstępnym wyjaśnieniu stanowiska stron. Dotyczy to również postępowania apelacyjnego (art. 391 § 1). Osnowa ugody zawartej przed sądem powinna być wciągnięta do protokołu rozprawy i stwierdzona podpisami stron. Niemożność podpisania sąd stwierdzi w protokole. Podobnie jak przy innych aktach dyspozycyjnych stron (cofnięcie pozwu, zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia, uznanie powództwa) sąd uzna zawarcie ugody za niedopuszczalne, jeżeli czynność taka jest niezgodna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa (art. 203 § 4 w zw. z art. 223 § 2). II. W nauce procesu cywilnego panuje zgodne przekonanie, że problemy związane z ugodą sądową należą do zagadnień bardzo trudnych i spornych . Głównym problemem, który należy rozwiązać, jest problem natury prawnej ugody sądowej. Trzeba odpowiedzieć na pytanie, czy ugoda ta jest umową materialnoprawną zawartą przed sądem, czy jest czynnością procesową, czy też wreszcie jest aktem prawnym o podwójnej naturze prawnej, tzn. jednocześnie jest 1 umową materialnoprawną, i czynnością procesową. Od sposobu rozwiązania tego problemu podstawowego zależy z kolei rozwiązanie wielu ważnych zagadnień szczegółowych, takich jak warunki ważności Por. H. Trammer, Ugoda wedle przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, Kraków 1933, s. 32. A. ugody sądowej, jej skutki prawnomaterialne i procesowe, możliwość jej obalenia w nowym procesie i wreszcie dyskutowany obecnie, bardzo ważny dla praktyki problem możliwości uzyskania na podstawie ugody zawartej przed sądem wyroku, który stworzyłby większą niż ugoda stabilizację sytuacji prawnej stron. Wracając do problemu natury prawnej ugody sądowej, należy stwierdzić, że w doktrynie najbardziej rozpowszechniona jest wyżej wspomniana teoria o podwójnej naturze prawnej ugody8. Zwolenników tej teorii nie zadowala określenie ugody jako umowy cywilnoprawnej zawartej w formie procesowej i wyposażonej w procesowe skutki. Ich zdaniem, element procesowy w ugodzie nie ogranicza się tylko do zewnętrznej formy ugody i do jej skutków, lecz należy do istotnej treści ugody, wpływając decydująco na jej naturę prawną. Według tej teorii, ugoda sądowa jest jednocześnie umową cywilnoprawną i czynnością procesową. Jest ona aktem o podwójnej, mieszanej naturze prawnej. Ugoda sądowa, mimo że jest złożona z dwóch pierwiastków: prawnomaterialnego i procesowego, stanowi jedną czynność prawną. Obydwa te pierwiastki są ze sobą integralnie złączone i tylko łącznie tworzą ten specyficzny akt prawny, jakim jest ugoda sądowa. W konsekwencji zatem nieważność ugody z punktu widzenia prwa materialnego powoduje również jej nieważność czy też bezskuteczność jako czynności procesowej. Teoria o podwójnej naturze prawnej ugody sądowej w przedstawionym wyżej tradycyjnym ujęciu, mimo trafnego wyróżnienia w ugodzie dwóch różnych pierwiastków, ma jednak poważne wady. Tworzy bowiem niejasne, trudne do rozszyfrowania, a tym samym nieprzydatne dla praktyki sądowej pojęcie czynności prawnej o mieszanej naturze — nieczytelną prawną hybrydę. Od razu powstaje w odniesieniu do takiej czynności pytanie, jak daleko sięga jej charakter prawno-materialny i gdzie zaczyna się jej natura procesowa. Na to pytanie żaden ze zwolenników tej teorii nie daje — bo dać nie może — jasnej odpowiedzi. Pociąga to za sobą bardzo istotną trudność, mianowicie trudność prawidłowej oceny, w jakim zakresie do ugody sądowej należy stosować w praktyce przepisy prawa materialnego, a w jakim przepisy procesowe. Przy rozstrzygnięciu tej kwestii każdy ze zwolenników owej tradycyjnej teorii kieruje się swym własnym, subiektywnym poczuciem prawnym, co stawia w ogóle pod znakiem zapytania praktyczną przydatność omawianej teorii dla rozwiązywania zagadnień związanych z ugodą. III. W doktrynie polskiej przedstawiona została także dualistyczna koncepcja ugody9. Koncepcja ta od wyżej scharakteryzowanej, tradycyjnej teorii, różni się w sposób zasadniczy. Według dualistycznej koncepcji ugody sądowej, wspomniane wyżej dwa elementy: materialnoprawny i procesowy, nie zlewają się ze 8 Patrz np. Z. Fenichel, Ugoda sądowa, NPC 1933, nr 10, s. 294; J. Jodłowski, Z. Resich, Postępowanie cywilne, Warszawa 1987, s. 339; A. Schónke, H. Schróder, W. Niese, Lerbuch des 2ivilprozefirechts, Karlsruhe 1956, s. 239; F. Lent, Zhilprozefirecht, Miinchen u. Berlin 1957, s. 131; L. Rosenberg, K. H. Schwab, P. Gottwald, Zivilprozessrecht, Miinchen 2004, s. 895. 9 Patrz J. Lapierre, Ugoda sądowa w polskim procesie cywilnym, Warszawa 1968, s. 88 i n. 346 VII. Postępowanie w I instancji sobą tak dalece i tak integralnie, aby nie można ich rozdzielić — co głosi teoria tradycyjna. Owszem, stanowią one razem jeden akt prawny, ale każdy z nich ma swoją własną, bardzo wyraźnie określoną treść, a ponadto ważność każdego z nich ocenia się według przepisów z tej dziedziny prawa, do której dany element należy. Według tej koncepcji, ugoda sądowa jest zatem aktem prawnym złożonym; w jej skład wchodzą następujące czynności prawne stron: 1) ugoda cywilnoprawna (art. 917 k.c.) zawarta przed sądem w toku procesu, dotycząca istniejącego między stronami spornego stosunku prawnego, stanowiącego podstawę powództwa w danym procesie; 2) dorozumiane (w praktyce zresztą bardzo często składane wyraźnie) procesowe oświadczenie woli stron skierowane do sądu — tej treści, że strony z powodu zawarcia ugody likwidującej ich spór in merito żądają umorzenia postępowania. Jak wyżej wspomniano, każda z dwóch wymienionych czynności prawnych podlega ocenie według przepisów normujących tę gałąź prawa, do której dana czynność należy. Zatem ugoda cywilnoprawna, jej ważność i skuteczność oceniane są według przepisów kodeksu cywilnego, a ważność i skuteczność wniosku 0 umorzenie postępowania oceniana jest według przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Nieważność czy też bezskuteczność wniosku o umorzenie postępowania zawartego w ugodzie sądowej sama przez się nie powoduje nieważności umowy cywilnoprawnej wchodzącej w skład tej ugody i nie unicestwia jej skutków. Jednakże umowa ta nie jest już ugodą sądową, tzn. nie spowoduje umorzenia postępowania 1 nie będzie stanowiła tytułu egzekucyjnego. W tym sensie będzie ona procesowo bezskuteczna. Z powodu tej jej procesowej bezskuteczności strony mogą niekiedy kwestionować ugodę jako całość, twierdząc, że wola ich była skierowana wyłącznie na wywołanie wszystkich skutków normalnie wiążących się z ugodą sądową. Gdyby zatem wiedziały, że wszystkich tych skutków nie będzie można osiągnąć z powodu nieważności procesowej części ugody, to w ogóle żadnej ugody by nie zawierały. W takiej sytuacji podstawą prawną do zakwestionowania ugody sądowej jako całości będzie stosowany tu odpowiednio art. 58 § 3 k.c. Strony nie zawsze będą zmierzać jednak do unieważnienia materialnoprawnej części ugody. W pewnych okolicznościach bowiem również ugoda pozbawiona skutków procesowych (niestanowiąca np. tytułu egzekucyjnego) może być uznana przez darzące się wzajemnym zaufaniem strony za wystarczającą i definitywnie zlikwidować spór między nimi10. To, że ugoda taka nie może być podstawą do umorzenia postępowania, też nie będzie dla stron, które się pojednały, żadną przeszkodą, ponieważ skutek umorzenia postępowania osiągną w tej sytuacji przez cofnięcie pozwu przez powoda. Jeżeli nieważnością dotknięta jest materialnoprawna część ugody, to powód oczywiście odwoła zawarty w ugodzie sądowej swój wniosek o umorzenie 10 Do bardzo podobnego wniosku doszedł M. Lisiewski w glosie do uchwały Sądu Najwyższego z 18 lipca 1962 r., IV CO 20/60, OSPiKA 1964, nr 9, poz. 181. 46. Mediacja. Postępowanie pojednawcze. Ugoda sadowa 347 postępowania i proces będzie się toczył dalej tak, jakby żadnej ugody nie było. Odwołanie tego wniosku o umorzenie postępowania nie będzie jednak możliwe, gdy postanowienie o umorzeniu postępowania zdąży się uprawomocnić. W tej sytuacji powód z tego poprzedniego umorzonego procesu nie będzie miał innego wyjścia, jak tylko wytoczenie nowego powództwa. Gdyby pozwany w tym procesie podniósł zarzut rei transactae, to powód może zgłosić zarzut nieważności ugody. IV. Przedstawioną wyżej dualistyczną koncepcję ugody sądowej przyjął w całości i wykorzystał w swoich wytycznych z 20 grudnia 1969 r. Sąd Najwyższy11. | Wytyczne te zostały ocenione pozytywnie w doktrynie12. V. Stwierdzono, że częścią aktu prawnego złożonego, jakim jest ugoda sądowa, I jest umowa cywilnoprawna, która powinna spełniać wymagania przewidziane w art. 917 k.c. Stanowisko to podziela wielu autorów13. W doktrynie spotkać można jednak również pogląd odmienny, według którego ugoda zawarta przed sądem jest wprawdzie umową o charakterze materialnoprawnym, ale nie musi ona spełniać przesłanek wymienionych w art. 917 k.c. Zwolennicy tego poglądu utrzymują w szczególności, że przy zawieraniu ugody sądowej wzajemne ustępstwa stron nie są konieczne; może dojść zatem do skutku taka ugoda sądowa, w której tylko jedna ze stron czyni przeciwnikowi ustępstwa, nic w zamian za to od | niego nie otrzymując14. Pogląd ten jest nietrafny. Trzeba bowiem wziąć pod uwagę i fakt, że nasz kodeks postępowania cywilnego w przepisach dotyczących ugody wyraźnie nawiązuje do instytucji znanej pod tą samą nazwą w prawie materialnym. W przepisach k.p.c. użyty został termin „ugoda" bez żadnego przymiotnika, tzn. nie mówi się tu z reguły o ugodzie procesowej ani o ugodzie sądowej, lecz po prostu o ugodzie15. Termin „ugoda sądowa" został wprowadzony przez doktrynę jako termin roboczy w celu podkreślenia, że chodzi tu o ugodę zawartą przed sądem, a nie o czysto cywilnoprawną ugodę zawartą przez same strony poza sądem. Natomiast kodeks postępowania cywilnego nie tworzy swego własnego terminu na określenie ugody zawartej przed sądem, lecz posługuje się terminem wziętym bez żadnych zmian z prawa materialnego. Nasze prawo procesowe nie daje ani żadnej ustawowej definicji ugody, ani też nie określa, co należy do jej istotnej treści, tzn. jakie przesłanki powinny spełniać oświadczenia stron, aby je można było nazwać ugodą. Te kwestie w odniesieniu do materialnoprawnej części ugody sądowej Por. uchwałę całej Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego z 20 grudnia 11969 r., II PZP 43/69, zawierającą wytyczne w sprawie ugodowego załatwiania spraw pracowniczych przed sądem (OSNCP 1970, nr 3, poz. 40). 12 Patrz A. Szpunar, Z problematyki ugody w prawie cywilnym, PS 1995, nr 9, s. 3. Patrz np. J. Krajewski, Naruszenie prawa materialnego jako podstawa rewizji według k.p.c, NP 11958, nr 10; M. Piekarski, Ochrona uprawnień pracowniczych w postępowaniu cywilnym, NP 1967, nr 1, s. 45. 14 Patrz np. R. Czarnecki, Ugoda, NP 1967, nr 10, s. 1290. 15 Patrz m.in. art. 10, 73 § 2, 91 pkt 4, 104, 158 § 1 pkt 3, 223 § 1, 184, 185 § 3, 469, 47712, 47913 2,777 § 1 pkt 1 i 2, 781 §4, 1152. 348 VII. Postępowanie w I i, reguluje natomiast wyraźnie prawo materialne w art. 917 k.c. Jeżeliby się zatem przyjęło, że materialnoprawna część ugody sądowej nie musi odpowiadać wymaganiom określonym w art. 917 k.c, to w ogóle nie byłoby wiadomo, jakie przesłanki powinny być spełnione, aby ugoda ta została ważnie zawarta. Każdy mógłby wówczas określać materialnoprawne przesłanki ugody sądowej według swego subiektywnego odczucia z dużą dozą dowolności. Trafny wydaje się więc wniosek, że ustawodawca dlatego nie uregulował w k.p.c. materialnoprawnych przesłanek niezbędnych do powstania ugody sądowej, ponieważ przyjął, że przesłanki te zostały już określone w art. 917 k.c.16 W kodeksie postępowania cywilnego recypowano zatem materialnoprawne przesłanki ugody z kodeksu cywilnego, podobnie jak recypowano z tego kodeksu samą nazwę „ugoda". VI. W wyniku powyższych ustaleń przyjąć trzeba, że do cech ugody sądowej należą również wzajemne ustępstwa stron (art. 917 k.c). Ustępstwa te nie muszą jednak polegać ani na zobowiązaniu się przez strony do dodatkowych wzajemnych świadczeń, ani na obniżeniu lub podwyższeniu świadczeń, ani też na rozłożeniu tych świadczeń na raty. Ustępstwa mogą bowiem równie dobrze polegać na zrzeczeniu się przez strony uprawnień procesowych. Z chwilą bowiem, kiedy został wszczęty proces, w którym sąd ma orzekać o prawach i obowiązkach stron, wynikających z danego stosunku prawnego, niektóre przynajmniej ustępstwa stron o charakterze procesowym mogą stać się ustępstwami w zakresie istniejącego między nimi stosunku prawnego, w rozumieniu art. 917 k.c. Trzeba bowiem uwzględnić wtedy tę nową okoliczność, że sporny stosunek prawny łączący strony stał się przedmiotem procesu i ma się o nim roztrzygać w procesie. W tej sytuacji również ustępstwa procesowe stron w toku tego postępowania mogą bardzo silnie wywierać wpływ na ich uprawnienia wynikające z danego stosunku materialnego. Strefa uprawnień materialnych stron zaczyna się wówczas ściśle splatać ze sferą ich uprawnień procesowych. W związku z tym zauważyć należy, że już sam fakt, iż strony, zawierając ugodę sądową, rezygnują tym samym z rozstrzygnięcia sprawy wyrokiem w danym procesie jest w gruncie rzeczy istotnym ustępstwem z ich strony, ponieważ ugoda, nie mając powagi rzeczy osądzonej, nie stabilizuje ich sytuacji prawnej w takim stopniu jak prawomocny wyrok. VII. Według zaprezentowanej tu dualistycznej koncepcji ugody sądowej, w skład aktu prawnego złożonego, jakim jest ta ugoda, wchodzi także — jak wspomniano — wyraźne lub co najmniej dorozumiane oświadczenie procesowe stron, które określiliśmy jako ich zgodny wniosek o umorzenie postępowania. Twierdzenie to trzeba jednak uzasadnić, ponieważ niektórzy autorzy są zdania, że ugoda sądowa dlatego powoduje umorzenie postępowania, ponieważ strony zakończyły polubownie istniejący między nimi spór co do meritum sprawy. Nie ma już sporu, a więc wydanie wyroku stało się zbędne i sąd już tylko dlatego powinien umorzyć postępowanie (art. 355 § 1). Żaden wniosek stron o umorzenie postępowania17 nie jest tu już potrzebny. Pogląd ten, choć pozornie logiczny, jest 1 46. Mediacja. Postępowanie pojednawcze. Ugoda sądo 349 Takie samo stanowisko zajął Sąd Najwyższy w orzeczeniu powołanym w przypisie 11. li jednak na gruncie naszego k.p.c. nietrafny. Wygaśnięcie sporu między stronami co do meritum samo przez się nie wywołuje skutku w postaci umorzenia postępowania. Weźmy pod uwagę, że również w wypadku uznania powództwa spór co do meritum między stronami przestaje istnieć, a mimo to ustawa nie przewiduje tu umorzenia postępowania, lecz wydanie wyroku. Również w wypadku ugody pozasądowej zawartej w czasie trwania procesu, spór w znaczeniu cywilnoprawnym między stronami wygasa. Mimo to ugoda taka sama przez się, o ile w jej następstwie powód nie cofnie pozwu, nie spowoduje umorzenia postępowania, nawet jeżeli strony poinformują o niej sąd i przedłożą mu jej treść ujętą na piśmie. Podobna sytuacja powstanie, gdy pozwany spełni w czasie trwania procesu całe dochodzone w pozwie świadczenie. Spór między stronami wówczas również wygasa. Jeżeli powód w tej sytuacji nie odstąpi od żądania udzielenia mu ochrony sądowej, wówczas sąd nie umorzy postępowania, lecz wyda wyrok oddalający powództwo. H. Trammer, który przeanalizował wszystkie przypadki umorzenia postępowania, w wyniku swych rozważań stwierdza: „umorzenie postępowania [...] nie jest nigdy następstwem zgaśnięcia roszczenia materialnego [...] zgaśniecie roszczenia materialnego w toku procesu [...] nie wywrze samo przez się żadnego wpływu na byt i bieg procesu, a jedynie na treść wyroku [...]". Tezy te H. Trammer uzupełnia stwierdzeniem, że zgaśniecie roszczenia materialnego może „[...] zostać przez powoda i tylko przez powoda zużytkowane procesowo, tzn. powołane przez niego dla uzasadnienia oświadczenia procesowego [...] powodującego umorzenie postępowania"18. W świetle tych ustaleń, potwierdzonych przez orzecznictwo Sądu Najwyższego19, trzeba dojść do wniosku, że ugoda cywilnoprawna zawarta przez strony w toku procesu nie mogłaby sama przez się na gruncie naszego k.p.c. wywołać skutku umorzenia postępowania. Aby skutek taki mógł nastąpić, musi obok niej istnieć wyraźny lub dorozumiany wniosek stron zmierzający do wywołania tego skutku. Dlatego właśnie ugoda sądowa jest aktem prawnym złożonym z ugody cywilnoprawnej (art. 917 k.c.) i procesowego oświadczenia stron w postaci wniosku o umorzenie postępowania. VIII. Przejdźmy teraz do omówienia bardzo aktualnego i ważnego zagadnienia związanego z dążeniem do wzmocnienia roli ugody jako czynnika stabilizującego sytuację prawną stron w takim samym stopniu, jak stabilizuje ją prawomocny wyrok sądowy. Problem ten — niedoceniany dotąd przez doktrynę — został bardzo zasadnie podniesiony przez przedstawicieli praktyki wymiaru sprawiedliwości, a zwłaszcza przez sędziów20. Strony często boją się zawrzeć ugodę sądową Patrz np. Z. Fenichel, Czy w następstwie zawarcia ugody sądowej sąd wydać ma postanowienie o umorzeniu postępowania, PPC 1937, nr 3-4, s. 114. Patrz H. Trammer, Następcza bezprzedmiotowość procesu cywilnego, Kraków 1950, s. 19 i n. 19 Por. np. uchwałę Sądu Najwyższego z 18 lipca 1962 r., IV CO 20/GO, OSNCP 1964, nr 1, Poz. 3. 20 Patrz G. Bieniek i E. Warzocha, Funkcjonowanie przepisów kodeksu postępowania cywilnego w praktyce sądów powszechnych, NP 1985, nr 3, s. 3 i n. 350 VII. Postępowanie w I instancji 46. Mediacja. Postępowanie pojednawcze. Ugoda sądowa 351 z tego powodu, że nie daje im ona pełnego ustabilizowania ich sytuacji prawnej. Powód może bowiem wytoczyć nowy proces o to samo roszczenie i doprowadzić do obalenia uprzednio zawartej ugody sądowej, powołując się np. na wady oświadczenia woli istniejące w chwili jej zawierania. Taki stan rzeczy nie jest korzystny. Jednak dla zapobieżenia mu nie jest jednak konieczna zmiana ustawowa. Należy zwrócić uwagę na fakt dotychczas niedostrzegany, lub w każdym razie za mało dostrzegany, że na podstawie przepisów obecnie obowiązujących strony mogą uzyskać, dzięki zawartej przed sądem ugodzie, pełną stabilizację swojej sytuacji prawnej. Rozwiązanie tego problemu w sposób logiczny wynika z przyjętej powyżej dualistycznej koncepcji ugody sądowej. Skoro ugoda sądowa — jak wyżej wspomniano — składa się z dwóch czynności prawnych: ugody cywilnoprawnej i czynności procesowej, którą możemy tu w skrócie nazwać wnioskiem o umorzenie postępowania — to jest przecież oczywiste, że strony mogą w ogóle tego wniosku o umorzenie postępowania nie zgłosić. Zastąpią go natomiast wnioskiem o wydanie wyroku, w którym sąd, zgodnie z art. 316 § 1, musi uwzględnić zawartą przez nie ugodę cywilnoprawną, regulującą ich wzajemne prawa i obowiązki. W omawianej tu sytuacji nie dojdzie oczywiście do zawarcia ugody sądowej sensu stricto, ponieważ odpadł jej istotny element prawnoprocesowy w postaci wniosku o umorzenie postępowania. Dojdzie natomiast do zawarcia ugody cywilnoprawnej, ale nie zwykłej ugody pozasądowej, tylko zawartej przed sądem, a więc z natury rzeczy poddanej profesjonalnej kontroli co do jej zgodności z prawem i z zasadami współżycia społecznego oraz co do ewentualnego istnienia wad oświadczenia woli. Innej przecież ugody sąd — działając tu podobnie jak notariusz — nie zaaprobowałby. Taka ugoda zawarta przed sądem nie będzie ugodą sądową w technicznoprawnym rozumieniu tego słowa; natomiast zgodnie z powołanym wyżej art. 316 § 1 stanie się podstawą wyrokowania, a więc tym samym zostanie jak gdyby potwierdzona wyrokiem sądowym, który oczywiście korzysta z powagi rzeczy osądzonej. Pośrednio zatem ugoda staje się niewzruszalna tak jak wyrok. Mówiąc ściślej: można ją zmienić tylko poprzez zmianę wydanego na jej podstawie wyroku w drodze przysługujących od niego środków odwoławczych. A przecież o to właśnie stronom w wielu konkretnych sytuacjach chodzi, zwłaszcza wtedy, gdy nie darzą się wzajemnie pełnym zaufaniem i gdy któraś z nich ma podstawy do obaw, że jej przeciwnik może w przyszłości zmierzać do uchylenia się od skutków zawartej ugody. Taka wykładnia przepisów o ugodzie zawartej przed sądem może być uznana za całkowicie uprawnioną. Zważmy bowiem, że art. 10, który daje wyraz cechującej nasz kodeks postępowania cywilnego tendencji do ugodowego załatwiania spraw cywilnych, stanowi jednocześnie ważną dyrektywę interpretacyjną. Uwzględnienie tej dyrektywy oznacza, że przepisy k.p.c. należy tak interpretować, żeby zachęcały one strony do polubownego kończenia sporów w drodze ugody, a nie odstraszały ich od tego, jak to niekiedy obecnie się zdarza i co sygnalizują nam sędziowie, którzy nadaremnie starali się skłonić strony do ugody. Strony często nie dają się nakłonić do zawarcia ugody, uważając ją za niepełnowartościowe zakończenie procesu. Przy omówionej tu wykładni odnośnych przepisów k.p.c. oferuje się stronom dwie różne możliwości polubownego załatwienia ich sporu: albo zawarcia ugody sądowej sensu stricto, prowadzącej do umorzenia postępowania, albo też uzyskania wyroku na podstawie zawartej przed sądem ugody cywilnoprawnej. Strony wybiorą jedną z tych dwóch możliwości zależnie od ich konkretnej sytuacji, od ich wzajemnego zaufania do siebie itp. Nowoczesną procedurę powinna cechować pewna elastyczność w zakresie proponowanych stronom sposobów załatwienia ich sporów. Taka tendencja występuje bardzo wyraźne np. w procedurze francuskiej. Przyjrzyjmy się zatem, jak we Francji zostało rozwiązane omawiane zagadnienie. Przykład Francji jest najodpowiedniejszy, ponieważ w prawie procesowym francuskim ugoda sądowa jest uregulowana dokładnie tak jak w prawie polskim. To znaczy, że jest ona tam tytułem egzekucyjnym, ale nie posiada powagi rzeczy osądzonej. W związku z tym w doktrynie francuskiej wyraźnie podkreśla się fakt, że strony również po zawarciu ugody przed sądem mogą mieć interes prawny w tym, aby ich ugoda została potwierdzona wyrokiem sądowym po to, aby ustabilizować ich sytuację prawną. W prawie procesowym francuskim, podobniej jak w prawie polskim, brak wyraźnego przepisu stanowiącego, że strony po zawarciu ugody przed sądem mogą zgłosić wniosek o wydanie na jej podstawie wyroku. Mimo to dopuszczalność takiego wniosku nie budzi żadnych wątpliwości i jest powszechnie przyjmowana zarówno w doktrynie, jak i judykaturze21. Wyrok wydany na podstawie ugody zawartej przed sądem nosi nazwę jugement d'expedient. Nie jest to bynajmniej termin ustawowy, lecz wykreowany przez doktrynę i judykaturę. Jugement d'expedient jest oczywiście normalnym wyrokiem ze wszystkimi jego skutkami. Strony częściej korzystają we Francji z instytucji jugement d'expedient niż ze zwykłej ugody sądowej, ale wybór między tymi dwiema instytucjami zależy wyłącznie od ich woli i jest dokonywany zależnie od konkretnych okoliczności danej sprawy. Przyjmując dualistyczną koncepcję ugody sądowej, należy uznać, że takie sarno postępowanie możliwe jest na gruncie prawa polskiego, zwłaszcza obecnie, gdy dowartościowano znaczenie woli stron w kształtowaniu sytuacji procesowej. Patrz R. Perrot, Droit judiciaire prive, t. II, Paris 1976, s. 614; P. Catala, F. Terre, Procedurę Clv'le et voies d'execution, Paris 1976, s. 46; H. Croze, Ch. Morel, Procedurę civile, Paris 1988, s. 82; J- Vincent, S. Guinchard, Procedurę civile, Paris 1996, s. 153-154. 352 VII. Postępowanie w I instancji Rozdział 47 ROZPRAWA § 1. Uwagi ogólne I. Rozprawa jest centralnym punktem procesu cywilnego, przy czym jej kulminacyjnym momentem jest wydanie orzeczenia rozstrzygającego meritum sprawy lub w inny sposób kończącego postępowanie. Rozprawa w procesie cywilnym jest zjawiskiem dynamicznym, na którego kształtowanie się oddziałują wszystkie naczelne zasady postępowania cywilnego. Odnosi się to więc do zasady jawności (por. w szczególności art. 6 Europejskiej Konwencji o Ochronie Prawa Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r., por. rozdział 14 § 1), ustności, bezpośredniości, równości, kontradyktoryj-ności, prawdy materialnej, dyspozycyjności, swobodnej oceny dowodów, koncentracji materiału procesowego, kierownictwa sądu i przewodniczącego oraz instan-cyjności. Właśnie na rozprawie sądowej uzewnętrzniają się te wartości, których nosicielami są poszczególne naczelne zasady. Cel rozprawy objęty jest ogólnym celem procesu cywilnego i jego funkcjami. Tak bowiem rozprawa sądowa, jak i cały proces zmierzają do sprawiedliwego rozstrzygnięcia sporu przez wydanie normy konkretnej, odpowiadającej prawu i odtwarzającej rzeczywistość. Proces jest zjawiskiem społecznym, dlatego też rozprawa odbywa się z reguły jawnie, a więc pod kontrolą społeczną. Dążeniu do realizacji w procesie zasady prawdy materialnej odpowiadają zasady: bezpośredniości, ustności, swobodnej oceny dowodów i instancyjności. Należy dalej podnieść, że istotę rozprawy sądowej wyraża zasada kontradyk-toryjności (sporności) — por. powoływany wyżej art. 6 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka — która w powiązaniu z zasadą równości umożliwia stronom rozwinięcie pełnej inicjatywy w ochronie ich praw, uzupełnionej wyjątkowo aktywnością sądu. Do tego celu służy kierownictwo formalne i materialne sądu i przewodniczącego. Czynności procesowe stron dokonywane na rozprawie przyjmują czasem formę aktów dyspozycyjnych, a więc rozporządzających przedmiotem procesu, co ma przeważnie znaczenie decydujące dla wyników procesu. Z uwagi właśnie na znaczenie tych czynności w polskim procesie dochodzą one do skutku pod kontrolą sądu. Osiągnięcie tych celów jest w dużej mierze uzależnione od prawidłowego przygotowania rozprawy, do czego mobilizuje zasada koncentracji materiału procesowego. Zwrócić również należy uwagę na wychowawcze znaczenie rozprawy. Jej sprawne przeprowadzenie i pełne godności zachowanie się podmiotów procesu, a przede wszystkim sądu, oddziałuje skutecznie na podniesienie kultury prawnej 47. Rozprawa 353 uczestniczących w rozprawie lub obecnych na rozprawie osób. W szczególności ogłoszenie wyroku i przytoczenie przekonujących motywów jest ważnym elementem wychowawczym, umacniającym autorytet sądu i kształtującym społeczne uznanie jego prestiżu. Znaczenie rozprawy sądowej nie ogranicza się tylko do postępowania sądowego. Cywilna rozprawa bowiem —jak to stwierdził E. Wengerek —jest bodaj najlepszym wzorem dla wszystkich tego typu posiedzeń w jakimkolwiek postępowaniu, a więc administracyjnym itp. Dyspozycje dotyczące jej przygotowania, przebiegu i dokumentowania są niezwykle przydatne dla każdego posiedzenia prowadzonego w jakimkolwiek zespole, mają bowiem duże walory o charakterze organizatorskim, mogące wywrzeć dodatkowy wpływ na „załatwienie ludzkich spraw". Przeprowadzenie rozprawy jest we wszystkich procedurach bezwzględnym warunkiem ważności wyroku i tym samym stanowi centralne stadium procesu. Z rozprawy rezygnują ustawodawcy jedynie w tych sytuacjach, w których chodzi o rozstrzygnięcie kwestii formalnych. II. Przepisy kodeksu o rozprawie pozostają w ścisłym związku z przepisami o posiedzeniach sądowych. Rozprawa bowiem stanowi posiedzenie jawne, wyznaczone dla rozpoznania sprawy. Jest zasadą, że sąd orzekający w procesie rozpoznaje sprawę na rozprawie. Na posiedzeniu niejawnym sąd może rozpoznać sprawę, gdy przepis szczególny wyraźnie to dopuszcza (art. 148 § 1). Z całości jednak przepisów kodeksu wynika, że sąd I instancji orzekający w procesie nie może w zasadzie rozpoznać sprawy co do jej istoty na posiedzeniu niejawnym. Rozpoznanie więc sprawy co do jej istoty wymaga obligatoryjnie przeprowadzenia rozprawy. Od tej zasady kodeks przewiduje wyjątki w art. 341, 47917, art. 47918 § 2, 4841 § 3 i 4971 § 2. Posiedzenie sądowe wyznacza przewodniczący z urzędu, ilekroć wymaga tego stan sprawy (art. 149 § 1). Postanowienia szczegółowe określające krąg osób, które powinny być wezwane na posiedzenie, termin tego wezwania i jego treść zawierają art. 149 § 2 i 150, miejsce zaś posiedzeń sądowych określa art. 151. Na posiedzenie jawne wstęp na salę sądową mają poza stronami i osobami wezwanymi tylko osoby pełnoletnie (tzw. jawność wobec publiczności). Na posiedzenie niejawne mają wstęp tylko osoby wezwane (art. 152). Sąd z urzędu zarządza odbycie całego posiedzenia lub jego części przy drzwiach zamkniętych, jeżeli publiczne rozpoznanie sprawy zagraża porządkowi publicznemu lub moralności albo gdy mogą być ujawnione okoliczności objęte tajemnicą państwową lub służbową. Sąd może zarządzić odbycie posiedzenia przy drzwiach zamkniętych również na wniosek strony, jeżeli podane przez nią przyczyny uzna za uzasadnione lub jeżeli roztrząsane być mają szczegóły życia rodzinnego (art. 153 i 154, por. również art. 47910). 354 VII. Postępowanie w I instancji Kierownictwo formalne przewodniczącego reguluje art. 155, stosownie do którego przewodniczący otwiera, prowadzi i zamyka posiedzenie, udziela głosu zadaje pytania, upoważnia do zadawania pytań i ogłasza orzeczenie. Przewodniczący może odebrać głos, jak również uchylić pytanie, jeżeli uzna je za niewłaściwe lub zbyteczne. Wynika z powyższego, że nasz kodeks w płaszczyźnie formalnego kierownictwa na posiedzeniu przyjął zasadę kierownictwa przewodniczącego. Z przebiegu posiedzenia jawnego sporządza się protokół (art. 157 i 158). Protokół podlega kontroli stron procesowych w tym znaczeniu, że strony mogą żądać sprostowania lub uzupełnienia protokołu (art. 160). Niezależnie od tego wolno stronom, w toku posiedzenia, wnioski i oświadczenia, uzupełnienia i sprostowania zamieścić w załączniku do protokołu. Gdy stronę zastępuje adwokat, radca prawny, rzecznik patentowy lub Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa, przewodniczący może zażądać złożenia takiego załącznika w wyznaczonym terminie (art. 161). Kodeks stanowi, że strony mogą w toku postępowania, a jeżeli nie były na nim obecne, na najbliższym posiedzeniu, zwrócić uwagę sądowi na uchybienie przepisom postępowania, wnosząc o wpisanie zastrzeżenia do protokołu. Stronie, która zastrzeżenia nie zgłosiła, nie przysługuje prawo powołania się na takie uchybienie w toku dalszego postępowania, chyba że chodzi o przepisy postępowania, których naruszenie sąd powinien wziąć pod uwagę z urzędu, albo że strona uprawdopodobni, iż nie zgłosiła zastrzeżeń bez swej winy (art. 162). Prekluzję wynikającą z tego przepisu należy odnieść przeto do tego rodzaju uchybień procesowych, które, nie powodując nieważności postępowania, mogą mieć wpływ na wynik sprawy. W szczególności chodzi tu o pewne nieprawidłowości przy przeprowadzaniu poszczególnych dowodów lub w zakresie doręczenia wezwania na posiedzenie albo inne jeszcze uchybienia zaszłe w toku postępowania. § 2. Przygotowanie rozprawy I. Przygotowanie rozprawy należy do przewodniczącego. Zgodnie z zasadą koncentracji materiału procesowego ma ono na celu umożliwienie rozstrzygnięcia sprawy na pierwszym posiedzeniu. Kodeks nie przyjął osobnego postępowania przygotowawczego, natomiast daje przewodniczącemu uprawnienia do wydawania zarządzeń przed rozprawą celem jej przygotowania. Podstawą do ich wydania jest wniesiony pozew, ewentualnie także odpowiedź na pozew i dalsze pisma przygotowawcze stron. Na podstawie treści art. 208 przewodniczący może, stosownie do okoliczności, wydać na wniosek lub z urzędu następujące zarządzenia mające na celu przygotowanie rozprawy: — wezwać strony do stawienia się na rozprawę osobiście lub przez pełnomocnika, 47. Rozprawa 355 — zażądać na rozprawę od państwowej jednostki organizacyjnej lub jednostki organizacyjnej samorządu terytorialnego znajdujących się u nich dowodów, jeżeli strona sama dowodów tych otrzymać nie może, — wezwać na rozprawę wskazanych przez stronę świadków, — wezwać na rozprawę osoby powołane zgodnie przez strony na biegłych, — zarządzić przedstawienie dokumentów, przedmiotów oględzin, ksiąg, planów itp., — w razie konieczności zarządzić oględziny jeszcze przed rozprawą. Przewodniczący może jeszcze w razie potrzeby wydać inne zarządzenia. Na podstawie art. 207 § 2 przewodniczący może w sprawach zawiłych lub rozrachunkowych zarządzić przed pierwszą rozprawą wniesienie odpowiedzi na pozew lub, także w miarę potrzeby, wymianę przez strony dalszych pism przygotowawczych, przy czym oznaczy porządek składania pism, termin, w którym pisma należy złożyć, i okoliczności, które mają być wyjaśnione. W toku sprawy wymianę pism może zarządzić sąd. Najważniejszym jednak pismem procesowym pozwanego jest odpowiedź na pozew, w której pozwany — zgodnie z zasadą kontradyktoryjności i zasadą równości — oświadczy się co do faktów i dowodów powołanych w pozwie i przytoczy ze swej strony fakty i dowody oraz podniesie zarzuty celem odparcia twierdzeń strony powodowej. W ten sposób odpowiedź na pozew da sądowi orientację co do istotnych kwestii spornych między stronami i umożliwi prawidłowe pokierowanie sprawą. Wniesienie odpowiedzi na pozew jest obligatoryjne jedynie w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych (art. 47914). W tym wypadku obowiązek wniesienia odpowiedzi na pozew wypływa wprost z ustawy. Obowiązek wniesienia odpowiedzi na pozew może wypłynąć z zarządzenia przewodniczącego (art. 207 § 2 k.p.c). Ponadto, według art. 207 § 3 stronę reprezentowaną przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa przewodniczący może zobowiązać do złożenia w wyznaczonym terminie pisma przygotowawczego, w którym strona jest obowiązana do powołania wszystkich twierdzeń, zarzutów i dowodów pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku dalszego postępowania. Przepis ten ma na celu przyspieszenie postępowania przez skoncentrowanie materiału procesowego. Wynika z powyższego, że w polskim systemie nie przyjęto rozwiązań istniejących w innych państwach, głównie zachodnich, w których niezłożenie odpowiedzi na pozew traktuje się jako podstawę do wydania wyroku zaocznego. Wyjątek stanowią sprawy rozpoznawane w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych, gdzie niezłożenie odpowiedzi na pozew umożliwia wydanie sądowi wyroku zaocznego na posiedzeniu niejawnym (art. 47918 § 2). Przygotowanie rozprawy jest rzeczą bardzo istotną dla całego postępowania i wiąże się najczęściej z postulatem szybkości postępowania i ekonomii po- 356 VII. Postępowanie w I instancji 47. Rozprawa stepowania. Dobrze przygotowana rozprawa chroni przed utratą bezcennego społecznego czasu sądu, świadków itp. Dobrze przygotowana rozprawa daje od razu jasny obraz istoty sporu, pozwala na podjęcie właściwych czynności przez sąd i strony dla poznania tła procesu, jego aspektów prawnych i społecznych. Wadliwe przygotowanie rozprawy prowadzi często proces „na manowce", zaciemnia obraz sprawy i wyczerpuje niepotrzebnie inicjatywę i energię uczestników procesu. Szczegółowe zalecenia odnoszące się do przygotowania rozprawy zawiera Uchwała Zgromadzenia Ogólnego Sądu Najwyższego z 15 lipca 1974 r., Kw. 2/7422. W szczególności przygotowanie rozprawy powinno obejmować wstępną kontrolę pism procesowych pod względem formalnym i merytorycznym, przygotowanie rozprawy pod względem dowodowym i należyte rozplanowanie czynności, które mają być dokonane na wyznaczonej rozprawie. II. Trudno jest określić granicę czynności przewodniczącego i sądu w ramach wszczęcia procesu w stosunku do praw i obowiązków przewodniczącego występujących przy przygotowaniu rozprawy. Po wszczęciu procesu (po wniesieniu do sądu pozwu) dochodzi do badania pozwu pod względem formalnym, jak również do badania tych przesłanek procesowych, których brak powoduje odrzucenie pozwu (art. 199 i 1099) albo przekazanie sprawy do innego trybu postępowania, postępowania odrębnego lub do innego sądu (art. 200 i 201). Innymi słowy, w ramach wszczęcia postępowania bada się prawo do powództwa w znaczeniu formalnym (procesowym). Jeżeli jednak pewne braki zostaną dostrzeżone dopiero w toku przygotowania rozprawy, wówczas czynności te powinny być dokonane w tej fazie. W tym sensie można by uznać, że przygotowanie rozprawy sensu largo obejmuje również te czynności, które związane są z badaniem wymogów formalnych pozwu i procesowych przesłanek. Dopiero gdy w tym zakresie przewodniczący stwierdzi, że wymogi formalne są spełnione, wówczas przystąpi do przygotowania rozprawy w ścisłym tego słowa znaczeniu i podejmie zarządzenia z art. 206 i n. III. Przygotowanie rozprawy dotyczy również strony podmiotowej sprawy. Jeżeli więc np. okaże się, że powództwo nie zostało wytoczone przeciwko osobie, która powinna być w sprawie stroną pozwaną, sąd na wniosek powoda lub pozwanego wezwie tę osobę do wzięcia udziału w sprawie (art. 194 § 1) albo że powództwo o to samo roszczenie może być wytoczone przeciwko innym jeszcze osobom, sąd na wniosek powoda (art. 194 § 3) wezwie te osoby do wzięcia udziału w sprawie. Jeżeli okaże się, że nie występują w charakterze powodów lub pozwanych wszystkie osoby, których łączny udział w sprawie jest konieczny (współuczestnictwo konieczne), sąd podejmie kroki przewidziane w art. 195. Przed pierwszą rozprawą sąd ma obowiązek zawiadomić prokuratora o każdej sprawie, w której jego udział uważa za potrzebny (art. 59). 357 22 OSNCP 1974, nr 12, poz. 203. Sąd winien rozważyć, czy nie zachodzi potrzeba udziału w procesie organizacji społecznych, wskazanych w art. 61, lub innych podmiotów omówionych w rozdziale 34. § 3. Przebieg rozprawy I. Rozprawa jest fazą procesu cywilnego, w której następuje skompletowanie informacji o podstawie faktycznej sporu i stwierdzenie ich prawdziwości, a to celem odtworzenia na ich podstawie istotnych dla rozstrzygnięcia elementów stanu faktycznego sprawy i wydanie wyroku lub innego orzeczenia, kończącego postępowanie w I instancji. Rozprawa w procesie cywilnym ma z reguły charakter kontradyktoryjny i prowadzi do zetknięcia się obu stron przed sądem, dając im okazję do bezpośredniego przedstawienia ich twierdzeń faktycznych i poglądów prawnych oraz umożliwiając im wykazanie ich prawdziwości. Równocześnie rozprawa umożliwia sądowi przy wykorzystaniu przede wszystkim inicjatywy stron oraz wyjątkowo własnej aktywności wszechstronne zbadanie wszystkich istotnych okoliczności sprawy i ustalenie w ten sposób jej stanu faktycznego, a w konsekwencji samo rozstrzygnięcie sporu. Zgodnie z art. 210-226 i art. 316, można w przebiegu rozprawy wyróżnić następujące stadia: 1) wywołanie sprawy, 2) przedstawienie i wyjaśnienie stanowisk stron, • > 3) postępowanie dowodowe, ....-..¦ 4) roztrząsanie jego wyników, 5) zamknięcie rozprawy, <¦ 6) wydanie orzeczenia. II. Wywołanie sprawy ma na celu powiadomienie stron o przystąpieniu do rozpoznania ich sprawy oraz sprawdzenie obecności stron, a w wypadku ich niestawiennictwa prawidłowości ich zawiadomienia. Już na tym etapie może dojść do odroczenia rozprawy (np. z powodu wadliwego zawiadomienia jednej z nieobecnych stron), a nawet do zawieszenia postępowania (np. z art. 174 lub 177 pkt 5) lub umorzenia postępowania (np. z art. 446). III. Po wywołaniu sprawy i stwierdzeniu obecności stron czy prawidłowości ich zawiadomień dochodzi do przedstawienia i wyjaśnienia stanowisk stron. Najpierw więc powód, a następnie pozwany zgłaszają ustnie swe żądania i wnioski oraz przedstawiają twierdzenia i dowody na ich poparcie. Strony mogą ponadto wskazywać podstawy prawne swych żądań i wniosków. W razie zaś nieobecności strony na rozprawie przewodniczący lub wyznaczony przez niego sędzia sprawozdawca przedstawia jej wnioski, twierdzenia, dowody znajdujące się w aktach sprawy (art. 210 § 1 i 211). 358 VII. Postępowanie w I instancji 47. Rozprawa 359 Każda ze stron zobowiązana jest do złożenia oświadczenia co do twierdzeń strony przeciwnej, dotyczących okoliczności faktycznych (art. 210 § 2). Pozwany nie może odmówić wdania się w spór co do istoty sprawy, chociaż wniósł zarzuty formalne (art. 221). Na żądanie prokuratora sąd udziela mu głosu w każdym stanie rozprawy, a więc także w tej fazie. Właśnie ta faza rozprawy ma istotne znaczenie dla całego procesu i wyjaśnienia istoty sporu, dla ustalenia podstawy faktycznej sporu lub przeprowadzenia, o ile to tylko jest możliwe, postępowania dowodowego. Dużo w tym zakresie zależy od sprawnego kierownictwa na rozprawie. Dlatego też art. 212 stanowi, iż przewodniczący, jeżeli to możliwe, jeszcze przed wszczęciem postępowania dowodowego powinien przez zadawanie pytań stronom ustalić, jakie z istotnych okoliczności sprawy są między nimi sporne, i dążyć do ich wyjaśnienia. W tym momencie nabiera szczególnego znaczenia obowiązek stron dawania wyjaśnień zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek (art. 3). Jakkolwiek jest to tylko ciężar procesowy, ma jednak dla merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie. W związku z tym można twierdzić, że wyjaśnienie stron jest surogatem albo wstępem do dowodu z przesłuchania stron, jeszcze bez formalnych wymogów przewidzianych w art. 299-304. W razie uzasadnionej potrzeby przewodniczący może udzielić stronom niezbędnych pouczeń, a stosownie do okoliczności zwraca im uwagę na celowość ustanowienia pełnomocnika procesowego (art. 212 zd. drugie). Wyjątkowe znaczenie ma treść art. 212 zd. trzecie. Zgodnie z tym przepisem, w sprawach o alimenty i o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym przewodniczący poucza powoda występującego w sprawie bez adwokata lub radcy prawnego 0 roszczeniach wynikających z przytoczonych przez niego faktów. W tej fazie sąd powinien rozważyć, czy jest niezbędne w sprawie prowadzenie postępowania dowodowego. W tym zakresie musi wziąć pod uwagę nie tylko wyjaśnienia stron, lecz również rozważyć, czy w ich świetle nie można uznać faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy za przyznane, i to w sposób wyraźny lub domniemany (perfacta concludentia), na co zezwalają postanowienia art. 229 1 230, lub jako fakty notoryjne albo z urzędu znane (art. 228). Nie bez znaczenia są tutaj również możliwości operowania domniemaniami faktycznymi i prawnymi (art. 231 i 234). I tak, jak sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału, tak i tutaj, kierując się tymi samymi założeniami (art. 233) ocenia okoliczności sprawy w świetle wyjaśnień stron. W konsekwencji sąd musi zdecydować, czy jest konieczne postępowanie dowodowe, czy bez postępowania dowodowego można ustalić stan faktyczny sprawy i podstawę faktyczną sporu, niezbędną do oceny prawnej i rozstrzygnięcia sprawy. Innymi słowy, gdy sąd uzna, że w tej fazie rozprawy sprawa nadaje się do rozstrzygnięcia, wydaje wyrok (art. 316). Może to być wyrok końcowy, ale również może być częściowy, wstępny, z uznania, a nawet przy spełnieniu warunków art. 339 wyrok zaoczny. Może też dojść do odrzucenia pozwu lub umorzenia postępowania. Wszystko zależy od okoliczności sprawy i obrony pozwanego. Pozwany bowiem może podnieść istotne zarzuty formalne z tym, że niektóre tylko przed wdaniem się w spór co do istoty (art. 202 zd. pierwsze i 1165 § 1). Pozwany może również uznać powództwo (art. 213 § 2) lub podjąć obronę, a nawet wytoczyć powództwo wzajemne (art. 192 pkt 2). Po wyjaśnieniu stanowiska stron może dojść do zawarcia ugody sądowej. Stosownie do art. 223, przewodniczący powinien we właściwej chwili skłaniać strony do pojednania, zwłaszcza na pierwszym posiedzeniu, po wstępnym wyjaśnieniu stanowiska stron. Ponadto w grę wchodzi skierowanie stron do mediacji. Sąd może to uczynić z własnej inicjatywy aż do zamknięcia pierwszego posiedzenia sądowego wyznaczonego na rozprawę, zaś po zamknięciu tego posiedzenia tylko na zgodny wniosek stron (art. 1838 § 1). Jeżeli jednak strony przed wszczęciem postępowania sądowego zawarły umowę o mediację, sąd kieruje strony do mediacji na zarzut pozwanego zgłoszony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (art. 2021). IV. Gdy jednak w tej fazie rozprawy nie doszło do zakończenia procesu, a są w sprawie okoliczności faktyczne niewyjaśnione, a mające dla rozstrzygnięcia sporu istotne znaczenie, dalszy bieg rozprawy przyjmuje formę postępowania dowodowego, mającego dla realizacji zasady prawdy materialnej i ustalenia okoliczności sprawy najczęściej decydujące znaczenie (art. 235 i n.). Artykuł 210 § 3 mówi nie tylko o postępowaniu dowodowym, lecz również o rozstrząsaniu jego wyników. Są to tzw. w praktyce wywody końcowe, stanowiące ustosunkowanie się do wyników postępowania dowodowego odnośnie do twierdzeń stron dotyczących istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności; ma to wpłynąć na ukształtowanie się przekonania sędziowskiego, stanowiącego podstawę oceny wiarygodności i mocy poszczególnych dowodów przeprowadzonych w sprawie. Wydaje się, że tego rodzaju „roztrząsanie" wyników postępowania dowodowego może mieć również miejsce w toku tegoż postępowania. Powinno jednak występować w formie nienaruszającej prawidłowego biegu postępowania dowodowego. V. Przewodniczący zamyka rozprawę po przeprowadzeniu dowodów i udzieleniu głosu stronom (art. 224 § 1), a więc gdy stwierdzi, że sprawa nadaje się do rozstrzygnięcia. Należy przy tym zauważyć, że strona może aż do zamknięcia rozprawy przytaczać okoliczności faktyczne i dowody na uzasadnienie swych wniosków i twierdzeń lub dla odparcia wniosków i twierdzeń strony przeciwnej, z zastrzeżeniem jednakże niekorzystnych skutków, jakie według przepisów kodeksu mogą dla niej wyniknąć z działania na zwłokę lub niezastosowania się do zarządzeń przewodniczącego i postanowień sądu. Sąd zaś pominie środki dowodo- 360 VII. Postępowanie w I instancji 47. Rozprawa 361 we, jeżeli okoliczności sporne zostały już wyjaśnione dostatecznie lub jeżeli strona powołuje dowody jedynie dla zwłoki postępowania (art. 217 § 1 i 2; por. jednak art. 207 § 3 oraz szczególne regulacje co do prekluzji materiału procesowego obowiązujące w postępowaniu w sprawach gospodarczych, postępowaniu nakazowym i postępowaniu uproszczonym). W toku całej rozprawy dla wywołania aktywności stron tak w zakresie wyjaśnienia twierdzeń stron (pnus proferendi), jak i dowodów (onus probandi) istotne znaczenie mają reguły rozkładu ciężaru dowodów ustalone w art. 6 k.c. Te również reguły mają istotne znaczenie przy ocenie sądu, czy sprawa nadaje się do rozstrzygnięcia. Te w końcu reguły będą zazwyczaj miały istotne znaczenie dla kierunku merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy. Przed zamknięciem rozprawy przewodniczący udziela głosu stronom. Da to stronom okazję do analizy wyników postępowania dowodowego (tzw. roztrząsanie wyników postępowania dowodowego) oraz przedstawienia swych ocen prawnych. Jest to okazja do podsumowania wyników procesu w naświetleniu każdej ze stron i innych podmiotów procesu (np. prokuratora, interwenientów, organizacji społecznych). To ostatnie słowo ma z punktu widzenia zasady bezpośredniości istotne znaczenie dla ostatecznego ukształtowania się stanowiska sądu przy ustalaniu podstawy faktycznej rozstrzygnięcia i treści tegoż rozstrzygnięcia. Wyjątkowo tylko można zamknąć rozprawę, mimo że postępowanie dowodowe nie zostało w pełni przeprowadzone. Odnosi się to do wypadku, gdy ma być przeprowadzony jeszcze dowód przez sędziego wyznaczonego lub przez sąd wezwany albo gdy ma być przeprowadzony dowód z akt lub wyjaśnień organów administracji publicznej, a rozprawę co do tych dowodów sąd uzna za zbyteczną (art. 224 § 2). VI. Ostatnim etapem rozprawy jest po jej zamknięciu wydanie wyroku lub innego orzeczenia. Można by oczywiście twierdzić, że ten fragment nie wchodzi w ramy rozprawy, byłoby to chyba jednak niesłuszne. Przecież to jest właśnie kulminacyjny punkt postępowania w danej instancji i zwykle ma miejsce na tym samym posiedzeniu, na którym przewodniczący zamknął rozprawę (art. 224, 316 i 326 § 1), po naradzie sądu nad wydaniem orzeczenia. Sąd może zamkniętą rozprawę otworzyć na nowo (art. 225). W pewnych sytuacjach powinno nastąpić ponowne otwarcie zamkniętej rozprawy. Do tych sytuacji należy zaliczyć ujawnienie istotnych okoliczności dopiero po zamknięciu rozprawy (art. 316 § 2) oraz zmianę składu orzekającego jeszcze przed wydaniem wyroku (w związku z art. 323). Z punktu widzenia społecznego odbioru wartości wymiaru sprawiedliwości, kształtowania świadomości prawnej i kultury prawnej w społeczeństwie jest pożądane, aby ogłoszenie orzeczenia i przytoczenie motywów takiego stanowiska sądu odbyło się w miarę możności na tym właśnie posiedzeniu, na którym doszło i. do zamknięcia rozprawy. Wiąże się to zresztą o czym już nadmieniono ze sprawą prawidłowego prowadzenia procesu i rozumienia jego wychowawczej roli. Oczywiście są sytuacje, w których ze względu na skomplikowany stan sprawy lub z innych względów dochodzi do odroczenia ogłoszenia wyroku lub innego orzeczenia (por. art. 326 § 1 zd. drugie). VII. Sąd może zarządzić połączenie kilku oddzielnych spraw toczących się przed nim w celu ich łącznego rozpoznania albo także rozstrzygnięcia, jeżeli są ze sobą w związku lub mogły być objęte jednym pozwem (art. 219). Zarządzenie to nie odbiera samodzielności połączonym sprawom i nie powoduje skutków współuczestnictwa między stronami połączonych spraw, co może mieć znaczenie dla takich kwestii, jak ocena skutków czynności tych stron (art. 73) i ich wzajemne reprezentowanie (art. 87 § 1). Dlatego też wyrok powinien zawierać rozstrzygnięcie z osobna co do każdej z połączonych spraw. Warunkami zarządzenia łącznej rozprawy są: — toczenie się spraw przed tym samym sądem, — toczenie się w tym samym trybie, — istnienie związku pomiędzy tymi sprawami lub nadawanie się do objęcia ich jednym pozwem, przy czym związek ten należy tak rozumieć jak związek przy powództwie wzajemnym. Sąd może także zarządzić oddzielną rozprawę co do pozwu głównego i wzajemnego, jak też co do jednego z kilku roszczeń połączonych w jednym pozwie bądź głównym, bądź wzajemnym albo w stosunku do poszczególnych współuczestników (art. 218). Zarządzenie oddzielnej rozprawy dotyczy wypadków, w których zachodzi dopuszczalność powództwa wzajemnego oraz kumulacji roszczeń w jednym pozwie, ale rozpoznanie tych powództw lub roszczeń łącznie może utrudnić pracę sądu i spowodować zwłokę w rozstrzygnięciu sprawy. Zachodzi to zwłaszcza wówczas, gdy roszczenia nie są oparte na tych samych okolicznościach faktycznych. Wydanie postanowienia zarządzającego oddzielną rozprawę zależy od uznania sądu. Należy natomiast odróżnić od tych wypadków sytuacje, w których z powodu niedopuszczalności powództwa wzajemnego lub niedopuszczalności kumulacji roszczeń albo zmiany powództwa sąd jest obowiązany rozpoznać zgłoszone roszczenie jako sprawę oddzielną (art. 191, 193 § 1 i 204). Postanowienie obejmujące zarządzenie z art. 218 jest decyzją natury technicznej. Sąd nie jest związany nim i może je w toku rozprawy zmienić. Stronom nie przysługuje na to postanowienie odrębny środek zaskarżenia. Następstwem zaś wydania postanowienia może być wydanie wyroku lub nawet wyroków częściowych (art. 317). Kodeks przewiduje również możliwość zarządzenia oddzielnej rozprawy w stosunku do poszczególnych współuczestników, co jednak nie może oczywiście dotyczyć współuczestnictwa koniecznego i z reguły będzie celowe głównie w wypadkach współuczestnictwa formalnego. 362 VII. Postępowanie w 1 instancji Sąd może ograniczyć rozprawę do poszczególnych zarzutów lub zagadnień wstępnych (art. 220), co może być wskazane w aspekcie ekonomii procesowej Uwzględnienie bowiem zarzutu formalnego powodować może odrzucenie pozwu bez potrzeby badania meritum sprawy lub przekazanie sprawy sądowi właściwemu albo do innego trybu postępowania. Również uwzględnienie jakiegoś zarzutu merytorycznego, jak np. zarzutu przedawnienia, może prowadzić do oddalenia powództwa bez potrzeby badania zasadności względnie wysokości roszczenia. Oddalając zaś zarzuty, których uwzględnienie uzasadniałoby odrzucenie pozwu, sąd wyda oddzielne postanowienie i może wstrzymać dalsze rozpoznanie sprawy aż do uprawomocnienia się tego postanowienia. Oddalenie innych zarzutów formalnych stwierdza sąd w uzasadnieniu orzeczenia kończącego postępowanie, przytaczając powody rozstrzygnięcia (art. 222). VIII. Pewne odrębności przebiegu rozprawy przewidziane są w postępowaniach odrębnych, co w szczególności odnosi się do postępowania w sprawach o roszczenia pracownicze, z uwagi na instytucję czynności wyjaśniających (art. 468). Rozdział 48 POSTĘPOWANIA ODRĘBNE § 1. Uwagi ogólne W ramach procesu cywilnego rozróżnia się postępowanie zwykłe uregulowane w tytułach I-VI księgi I części I kodeksu oraz postępowania odrębne, uregulowane w tytule VII. Zgodnie z art. 13 § 1 zd. drugie, w wypadkach przewidzianych w ustawie sąd rozpoznaje sprawy według przepisów o postępowaniach odrębnych. Z przepisu tego wynika, że to nie powód, lecz sąd z urzędu decyduje o stosowaniu w toku rozpoznawania sprawy przepisów o postępowaniach odrębnych. Co więcej, stosowanie przepisów o postępowaniach odrębnych ma charakter obligatoryjny, jeśli sprawa spełnia określone przez ustawodawcę warunki, stanowiące kryteria kwalifikacji do określonego postępowania odrębnego. Inaczej jest tylko w postępowaniu nakazowym, które może być wszczęte jedynie na pisemny wniosek powoda zgłoszony w pozwie (art. 484 § 2). Postępowania te wykazują pewne odrębności, wypływające z charakteru spraw w nich rozpoznawanych. Poza tymi przepisami, które regulują ich odrębności, stosuje się do nich postanowienia dotyczące postępowania zwykłego (przepisy ogólne o procesie). & Postępowanie odrębne 363 W wyniku nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego z 24 maja 2000 r. art. 13 § 1 otrzymał nowe brzmienie, z którego wynika, że nie może być obecnie wątpliwości, iż postępowania odrębne nie mają rangi szczególnego trybu postępowania i są po prostu częścią trybu procesowego. Wniosek ten dodatkowo potwierdza brzmienie art. 201 § 1 zd. pierwsze, zgodnie z którym przewodniczący bada, w jakim trybie sprawa powinna być rozpoznana oraz czy podlega rozpoznaniu według przepisów o postępowaniu odrębnym, i wydaje odpowiednie zarządzenia. Przekazanie niektórych rodzajów spraw do postępowań odrębnych jest spowodowane ich szczególnymi cechami, które zostaną wskazane niżej przy omawianiu poszczególnych kategorii spraw rozpoznawanych w tych postępowaniach. W wypadku innych postępowań odrębnych znaczenie podstawowe ma wzgląd na zapewnienie szybkości i sprawności postępowania. Zakresy przedmiotowe niektórych postępowań odrębnych krzyżują się. Ta sama sprawa może więc spełniać kryteria przynależności do więcej niż jednego postępowania odrębnego. W takich sytuacjach w grę wchodzi kumulatywne stosowanie w tej samej sprawie przepisów regulujących dwa lub więcej postępowań odrębnych. W szczególności w tej samej sprawie może mieć miejsce stosowanie przepisów o postępowaniu uproszczonym, nakazowym lub upominawczym oraz o postępowaniu w sprawach gospodarczych. Możliwe jest także to, że w postępowaniu w sprawach z zakresu prawa pracy zastosowanie będą miały jednocześnie przepisy o postępowaniu uproszczonym. Stanowisko zakładające możliwość „nakładania się" na siebie przepisów o różnych postępowaniach odrębnych znajduje potwierdzenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Przykładowo, w uchwale z 27 listopada 2001 r., III CZP 61/01, Sąd Najwyższy stwierdził, że przepisy o postępowaniu uproszczonym stosuje się także w sprawach gospodarczych o roszczenia przewidziane w art. 505' k.p.c.23. Obecnie tezę tę dodatkowo potwierdza art. 50514. Są jednak również takie postępowania odrębne, które w założeniu nie krzyżują się z innym postępowaniami odrębnymi. Przykładowo sprawy małżeńskie są rozpoznawane według przepisów o postępowaniu w sprawach małżeńskich i nie mają w nich zastosowanie żadne przepisy regulujące inne postępowania odrębne. § 2. Postępowanie w sprawach małżeńskich I. Do postępowań o największym społecznym ciężarze gatunkowym należy niewątpliwie postępowanie w sprawach małżeńskich. Dlatego też ma ono charakter OSNC 2002, nr 5, poz. 62. Podobnie w uchwale z 14 grudnia 2001 r., III CZP 67/01, ..Prokuratura i Prawo" 2002, nr 6, s. 38. Zob. także W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie Warszawa 2005, s. 302. 364 VII. Postępowanie w 1 instancji obligatoryjny w tym sensie, że sprawy, dla których to postępowanie odrębne jest przewidziane, nie mogą być rozpoznawane w zwykłym postępowaniu. Jeżeli więc strona wniosłaby sprawę o rozwód do postępowania zwyczajnego, sąd ex officio przekaże ją do postępowania odrębnego (art. 201). W art. 425 określony został zakres zastosowania postępowania odrębnego w sprawach małżeńskich. Należą więc do niego sprawy następujące: 1) o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa, 2) o unieważnienie małżeństwa, 3) o rozwód, 4) o separację. Co się tyczy pierwszej kategorii powyższych spraw, to należą tu sprawy: a) o ustalenie, że małżeństwo nie zostało zawarte, b) o ustalenie, że małżeństwo zostało rozwiedzione, c) o ustalenie, że małżeństwo zostało unieważnione. Powództwa te mogą być wytoczone przez każdego z małżonków, prokuratora i osobę trzecią mającą interes prawny. Gdy wytoczone są przez prokuratora lub osobę trzecią, stronę pozwaną muszą tworzyć małżonkowie (współuczestnictwo konieczne). To samo dotyczy drugiej kategorii spraw, tj. spraw o unieważnienie małżeństwa w wypadkach, w których sprawy te mogą być wytoczone przez prokuratora lub osoby inne niż małżonkowie. W sprawach o rozwód lub o separację stronami w procesie mogą być wyłącznie małżonkowie. Wykluczone więc jest wytaczanie powództw o rozwód lub o separację przez prokuratora lub osobę trzecią. W dziale dotyczącym postępowania odrębnego w sprawach małżeńskich zawarte są na wstępie przepisy ogólne, wspólne dla wszystkich czterech kategorii spraw w tym postępowaniu rozpoznawanych. Na podstawie tych ogólnych przepisów wskazać można na poniżej wymienione odrębności postępowania. 1. Do reprezentowania strony konieczne jest pełnomocnictwo udzielone do prowadzenia danej sprawy (pełnomocnictwo szczególne — art. 426). 2. Posiedzenia sądu odbywają się przy drzwiach zamkniętych, chyba że obie strony żądają publicznego rozpoznania sprawy, a sąd uzna, że jawność nie zagraża moralności (art. 427). 3. Rozprawa odbywa się bez względu na niestawiennictwo jednej ze stron, jednakże w razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa powoda na pierwsze posiedzenie sądowe wyznaczone w celu przeprowadzenia rozprawy, postępowanie ulega zawieszeniu, chyba że prokurator popiera żądanie unieważnienia małżeństwa albo ustalenia istnienia lub nieistnienia małżeństwa (art. 428 i 182 § 3). 4. Jeżeli strona wezwana do osobistego stawiennictwa nie stawi się bez usprawiedliwionych powodów na posiedzenie, sąd może skazać ją na grzywnę 48. Postępowanie odrębne 365 według przepisów o karach za niestawiennictwo świadka, nie może jednak nakazać przymusowego sprowadzenia jej do sądu (art. 429). Postanowienie to stwarza wyłom od zasady fakultatywności czynności procesowych stron, w postępowaniu bowiem zwykłym, o ile strona nie stawi się do sądu pomimo wezwania do osobistego stawiennictwa, sąd nie może stosować środków przymusu. Postanowienie więc przewidziane w art. 429 w miejsce ciężaru procesowego wprowadza obowiązek procesowy. 5. Małoletni, którzy nie ukończyli lat trzynastu, a zstępni stron, którzy nie ukończyli lat siedemnastu, nie mogą być przesłuchani w charakterze świadków. Zakaz ten dotyczy formalnego przeprowadzenia dowodu (art. 430). Nie wyklucza atomiast informacyjnego przesłuchania w ramach dochodzeń. Osoby takie mogą być więc wezwane na posiedzenie jawne lub niejawne (np. sąd wzywa na posiedzenie niejawne dziecko stron przy rozstrzygnięciu w sprawie rozwodowej sprawy władzy rodzicielskiej art. 152 k.p.c. i 58 k.r.o.). 6. Sąd nie może oprzeć rozstrzygnięcia wyłącznie na uznaniu powództwa lub przyznaniu okoliczności faktycznych, a w razie zaoczności wyłącznie na twierdzeniach pozwu (art. 431). Jeżeli zatem pozwany nie stawi się na rozprawę pomimo nałożenia na niego grzywien, wówczas sąd może wprawdzie wydać wyrok zaoczny, lecz nie wyłącznie na podstawie twierdzeń powoda (art. 339 § 2), ale po przeprowadzeniu postępowania dowodowego. 7. Sąd nie może odmówić dopuszczenia dowodu z przesłuchania stron, jeżeli strona go powołuje, w sprawach zaś o rozwód lub o separację przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron jest obligatoryjne. Nie zmienia to przyjętej w art. 299 kolejności, według której dowód z przesłuchania strony prowadzi się na końcu postępowania dowodowego. Nie dotyczy to oczywiście sytuacji, w których sąd ogranicza postępowanie dowodowe do przesłuchania stron (np. art. 442). 8. Wyrok prawomocny ma skutek wobec osób trzecich. W tym miejscu kodeks wskazuje wyraźnie (art. 435) na wypadek prawomocności rozszerzonej. Nie dotyczy to roszczeń majątkowych, objętych wyrokiem. 9. Kodeks określa również wymogi co do treści protokołu rozprawy (art. 433) i wskazuje na możliwość przeprowadzenia wywiadu środowiskowego (art. 434). II. Rozdział drugi tytułu VII k.p.c. poświęcony jest wyłącznie sprawom o rozwód i o separację (art. 436^146). Zawiera on wiele szczegółowych postanowień, które stosuje się poza ogólnymi przepisami obowiązującymi w postępowaniu odrębnym w sprawach małżeńskich. W postępowaniu o rozwód lub o separację przewidziano pewne odmienności, jeśli chodzi o mediację w toku postępowania. Zgodnie z art. 436 § 1, jeżeli istnieją widoki na utrzymanie małżeństwa, sąd może skierować strony do mediacji. Skierowanie to jest możliwe także wtedy, gdy postępowanie zostało zawieszone. Do mediacji w sprawach o rozwód lub o separację stosuje się odpowiednio 366 VII. Postępowanie w I instancji 48. Postępowanie odrębn i przepisy ogólne o mediacji. Odmiennością jest jednak to, że przedmiotem mediacji może być także pojednanie małżonków (art. 436 § 2). Ponadto, mediatorami mogą być także kuratorzy sądowi oraz osoby wskazane przez rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne. Jeżeli strony nie uzgodniły osoby mediatora, sąd kieruje je do mediacji prowadzonej przez mediatora, którym jest kurator sądowy lub osoba wskazana przez rodzinny ośrodek diagnostyczno-kon-sultacyjny, albo do stałego mediatora posiadającego wiedzę teoretyczną i umiejętności praktyczne w zakresie prowadzenia mediacji w sprawach rodzinnych (art. 436 § 3 i 4). Instytucja mediacji w sprawach o rozwód lub o separację zastąpiła dawną instytucję posiedzeń pojednawczych. Niezależnie od możliwości skierowania stron do mediacji sąd może podejmować inne działania zmierzające do utrzymania pożycia małżeńskiego. Jeżeli więc sąd w toku rozprawy nabierze przekonania, że istnieją widoki na utrzymanie pożycia małżeńskiego, zawiesza postępowanie. Zawieszenie takie może nastąpić tylko wraz w toku postępowania. Podjęcie zaś zawieszonego postępowania następuje na wniosek jednej ze stron, nie wcześniej jednak niż po upływie trzech miesięcy od dnia zawieszenia postępowania, a nie później niż w ciągu roku po zawieszeniu, gdyż po upływie tego czasu sąd umorzy postępowanie (art. 440 i 428 § 2). W toku zawieszenia postępowania sąd może skierować strony do mediacji (por. art. 436 § 1). Postępowanie dowodowe w sprawie o rozwód lub o separację ma przede wszystkim na celu ustalenie okoliczności dotyczących rozkładu pożycia małżonków, jak również okoliczności dotyczących dzieci stron i ich sytuacji. Gdy strona pozwana uzna powództwo, sąd powinien wyjaśnić przyczyny, które ją do tego doprowadziły. W wypadku uznania żądania pozwu, sąd może ograniczyć postępowanie dowodowe do przesłuchania stron, jeżeli nie mają one wspólnych małoletnich dzieci (art. 442). Sąd uczyni to tylko wówczas, gdy uzna, że dalsze postępowanie dowodowe nie jest potrzebne z uwagi na to, że samo uznanie powództwa oraz motywy, dla których go dokonano, nie budzą wątpliwości, a okoliczności sprawy nie wskazują na potrzebę prowadzenia innych dowodów. W sprawie o rozwód lub o separację powództwo wzajemne jest niedopuszczalne. W czasie trwania procesu o rozwód lub o separację nie może być wszczęta odrębna sprawa o rozwód lub separację. Strona pozwana w sprawie o rozwód może jednak również żądać rozwodu albo separacji; strona pozwana w sprawie o separację może również żądać separacji albo rozwodu (art. 439 § 1-3). Powstaje tutaj ciekawa sytuacja. Powód może w toku rozprawy stracić zainteresowanie uzyskaniem rozwodu, lecz próba wycofania pozwu może się okazać nieskuteczna z uwagi na żądanie strony pozwanej orzeczenia rozwodu albo separacji. Wyrok zaspokajający żądanie strony pozwanej odpowiada roli, jaką miałby spełnić wyrok z powództwa wzajemnego. Dlatego też uważa się, że wyrok w sprawach o rozwód lub o separację ma skutek „obosieczny" (iudicum duplex). Nie należy tego 367 oczywiście mylić ze skutecznością tego rodzaju wyroków wobec osób trzecich (prawomocność rozszerzona). Małżonek (i to zarówno powód, jak i pozwany) może dochodzić roszczeń alimentacyjnych od drugiego małżonka na wypadek orzeczenia rozwodu albo separacji. Dochodzenie następuje przez zgłoszenie wniosku na rozprawie w obecności drugiego małżonka albo w piśmie, które należy doręczyć drugiemu małżonkowi. I w tym wypadku wniosek pozwanego małżonka zastępuje powództwo wzajemne, a jest przy tym wolny od jakichkolwiek wymogów formalnych i ograniczeń przewidzianych dla powództw wzajemnych (art. 204). W czasie trwania procesu o rozwód lub o separację nie może być wszczęta odrębna sprawa o zaspokojenie potrzeb rodziny i o alimenty pomiędzy małżonkami albo pomiędzy nimi a ich wspólnymi małoletnimi dziećmi co do świadczeń za okres od wytoczenia powództwa o rozwód lub separację. Pozew lub wniosek o zabezpieczenie w takiej sprawie sąd przekaże sądowi, w którym toczy się sprawa o rozwód lub o separację, w celu rozstrzygnięcia według przepisów o postępowaniu zabezpieczającym (art. 445 § 1). Postępowanie w sprawie o zaspokojenie potrzeb rodziny lub o alimenty, wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub o separację, ulega z urzędu zawieszeniu z chwilą wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację co do świadczeń za okres od jego wytoczenia. Z chwilą wydania w sprawie o rozwód lub o separację postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia wykonania obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny lub o alimenty wstrzymuje się także z mocy prawa wykonanie nieprawomocnych orzeczeń o obowiązku tych świadczeń wydanych w poprzednio wszczętej sprawie za okres od wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację (art. 445 § 2). Po prawomocnym zakończeniu sprawy o rozwód lub o separację zawieszone postępowanie podejmuje się z mocy prawa, orzeczenia zaś, których wykonanie było wstrzymane, podlegają wykonaniu, jednak tylko co do okresu, za który w sprawie o rozwód lub o separację nie orzeczono o roszczeniach objętych zawieszonym postępowaniem. W pozostałym zakresie postępowanie ulega z mocy prawa umorzeniu (art. 445 § 3). Jeżeli sprawa o rozwód lub o separację jest w toku, nie może być wszczęte odrębne postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi stron. W razie potrzeby orzeczenia o władzy rodzicielskiej, stosuje się przepisy o postępowaniu zabezpieczającym. Postępowanie w sprawie dotyczącej władzy rodzicielskiej wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub o separację ulega z urzędu zawieszeniu, a o władzy rodzicielskiej przez cały czas trwania sprawy o rozwód lub o separację sąd orzeka w postępowaniu zabezpieczającym. Sąd postanowi podjąć postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej, jeżeli w prawomocnym orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie o rozwód lub o separację nie orzeczono o władzy rodzicielskiej. W przeciwnym wypadku postępowanie ulega umorzeniu (art. 4451 § 1 i 2). Wyraźna tutaj jest tendencja do skoncentrowania tego typu rozstrzygnięć w toku postępowania o rozwód lub o separację. 368 VII. Postępowanie w I instancji 48. Postępowanie odrębne 369 Zgodnie z postanowieniami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, sąd procesowy rozstrzyga z urzędu w wyroku rozwodowym lub orzekającym separację o władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi obojga małżonków oraz orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków obowiązany jest do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka (art. 58 i 613 k.r.o.). Orzekając rozwód albo separację, sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Jednakże na zgodne żądanie małżonków sąd zaniecha orzekania o winie (art. 57 i 613 k.r.o.). Sąd nie orzeka o winie również wówczas, gdy separację orzeka na zgodny wniosek małżonków (art. 613 § 2 k.r.o.). Ponadto, w myśl art. 58 § 2-A i 613 k.r.o., sąd orzeka w wyroku rozwodowym lub orzekającym separację także o sposobie korzystania lub podziale wspólnego mieszkania małżonków, a na wniosek jednego z małżonków może w wyroku tym dokonać również podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki. Należy podkreślić, że w sprawie o rozwód lub o separację istnieje również możliwość skierowania stron do mediacji w kwestiach, które podlegają rozpoznaniu w toku postępowaniu rozwodowego lub separacyjnego bądź rozstrzygnięciu w wyroku rozwodowym lub separacyjnym. Według art. 4452, w każdym stanie sprawy o rozwód lub separację sąd może skierować strony do mediacji w celu ugodowego załatwienia spornych kwestii dotyczących zaspokojenia potrzeb rodziny, alimentów, sposobu sprawowania władzy rodzicielskiej, kontaktów z dziećmi oraz spraw majątkowych podlegających rozstrzygnięciu w wyroku orzekającym rozwód lub separację. Przepisy art. 436 § 3 i 4 stosuje się odpowiednio. III. Jeżeli powództwo o unieważnienie małżeństwa wytacza prokurator, pozywa on oboje małżonków. To samo dotyczy powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa. W sprawach o unieważnienie małżeństwa stosuje się odpowiednio art. 444 i 445, a więc postanowienia dotyczące dochodzenia roszczeń alimentacyjnych oraz postanowienia zmierzające do koncentracji rozstrzygnięć w zakresie alimentacji i obowiązku utrzymywania rodziny. Podobnie w sprawach o zniesienie wspólności majątkowej między małżonkami stosuje się odpowiednio wiele przepisów regulujących postępowanie w sprawach małżeńskich w ogólności oraz w sprawach o rozwód lub o separację (art. 452). § 3. Postępowanie w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi Odrębność postępowania w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi jest uzasadniona dużym znaczeniem społecznym tych spraw. Dlatego też postępowanie to ma charakter obligatoryjny. To znaczy, iż nie można na przykład w drodze innego postępowania przeprowadzić sądowego ustalenia ojcostwa, jak tylko w tym postępowaniu odrębnym. Do tego postępowania należą — zgodnie z art. 453 — następujące sprawy: 1) o ustalenie pochodzenia dziecka (o ustalenie ojcostwa albo macierzyństwa), 2) o zaprzeczenie pochodzenia dziecka, 3) o unieważnienie uznania, 4) o rozwiązanie przysposobienia. Powództwa o ustalenie ojcostwa (art. 72 k.r.o.) zmierzają do stwierdzenia, że dany mężczyzna jest ojcem dziecka (tzw. powództwo pozytywne). Na tle tych powództw rozwinęła się dyskusja w związku z pytaniem, czy po podniesieniu przez pozwanego zarzutu exceptio plurium concumbentium może nastąpić dopozwanie osób trzecich w trybie art. 194 § 3, co ułatwiłoby przeprowadzenie dowodu z próby krwi lub dowodu z badań antropologicznych równocześnie w stosunku do wszystkich pozwanych. Na to pytanie Sąd Najwyższy dał odpowiedź negatywną, zwracając uwagę na treść art. 84 § 2 k.r.o. W każdym jednak razie problem ten jest otwarty de legę ferenda. Do tej pierwszej grupy spraw zalicza się również powództwo o ustalenie macierzyństwa kobiety niewpisanej jako matka do aktu urodzenia dziecka. Do drugiej grupy, więc powództw o zaprzeczenie pochodzenia dziecka, należy kilka różnych wypadków, a więc zaprzeczenie pochodzenia dziecka z małżeństwa (art. 63 k.r.o.) oraz powództwo o ustalenie, że nie zachodzi ojcostwo określonego mężczyzny (niebędącego mężem matki), gdy szczególne względy uzasadniają interes prawny mężczyzny żądania ustalenia, że nie jest ojcem dziecka. Do tej grupy spraw zalicza się również powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa kobiety, która została błędnie wpisana do aktu urodzenia dziecka jako jego matka. Następna kategoria spraw to powództwa o unieważnienie uznania. Mogą być wytoczone przez mężczyznę, który uznał dziecko, przez matkę dziecka, przez dziecko (art. 82 k.r.o.) oraz przez prokuratora. Powództwo o rozwiązanie przysposobienia może nastąpić wyłącznie w procesie cywilnym, podczas gdy samo orzeczenie przysposobienia należy do kompetencji sądu opiekuńczego w trybie postępowania nieprocesowego (art. 586). II. Do odrębności postępowania w sprawach ze stosunków między rodzicami i dziećmi należą poniżej wymienione. 1. Do reprezentowania strony konieczne jest pełnomocnictwo szczególne (art. 426 w zw. z art. 458 § 1). 2. Jeżeli strona wezwana do osobistego stawiennictwa nie stawi się bez usprawiedliwionych powodów na posiedzenie, sąd może skazać ją na grzywnę według przepisów o karach za niestawiennictwo świadka, nie może jednak nakazać przymusowego sprowadzenia jej do sądu (art. 429 w zw. z art. 458 § 1). w 370 VII. Postępowanie w I instancji 48. Postępowanie odrębne 3. Sąd nie może oprzeć swego rozstrzygnięcia wyłącznie na uznaniu powództwa, a w razie niedziałania pozwanego w procesie — wyłącznie na twierdzeniach pozwu (art. 431 w zw. z art. 458 § 1). W tych sytuacjach sąd powinien przeprowadzić postępowanie dowodowe. 4. Wyrok prawomocny ma skutek wobec osób trzecich. Nie dotyczy to części orzekającej o prawach i roszczeniach majątkowych poszukiwanych łącznie z prawami niemajątkowymi (art. 435 w zw. z art. 458 § 1). Dalsza istotniejsza odrębność w stosunku do postępowania zwykłego dotyczy udziału w postępowaniach odrębnych prokuratora, a w szczególności wytaczania przez niego powództw. W tym zakresie kodeks postępowania cywilnego uzupełnia postanowienia kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Ponadto powództwo wzajemne o ustalenie ojcostwa jest niedopuszczalne. W czasie trwania procesu o ustalenie ojcostwa nie może być wszczęta odrębna sprawa o ustalenie ojcostwa. Strona pozwana w sprawie o ustalenie ojcostwa może jednak również żądać ustalenia ojcostwa (art. 4541). § 4. Postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych24 I. Należy odróżnić postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy i postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, wykazują one bowiem istotne odrębności. Uregulowane jednak zostały w kodeksie w tym samym dziale III z uwagi na występowanie w nich wielu elementów identycznych. Te ostatnie zawarte zostały w przepisach ogólnych tegoż działu (art. 459^-76). Zatem: 1. Zdolność sądową i procesową ma także pracodawca, chociażby nie posiadał osobowości prawnej, a w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych zdolność tę ma organ rentowy. Tutaj więc rozszerza się zakres wypadków zdolności sądowej i procesowej przewidzianej przez przepisy ogólne (art. 460 § 1). 2. Powództwo w sprawach z zakresu prawa pracy może być wytoczone bądź przed sąd właściwości ogólnej pozwanego, bądź przed sąd, w którego okręgu praca jest, była lub miała być wykonywana, bądź też przed sąd, w którego okręgu znajduje się zakład pracy (właściwość przemienna). Natomiast w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych właściwy jest sąd, w którego okręgu ma miejsce zamieszkania strona odwołująca się od decyzji wydanej przez organ rentowy, chyba że przepis odrębny stanowi inaczej. W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, w których wniesiono odwołanie od decyzji Zakładu Emerytal-no-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, wojskowego 371 24 Na temat rozwoju regulacji dotyczącej drogi dochodzenia roszczeń z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych w prawie polskim zob. J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Mi-siuk-Jodłowska, Postępowanie cywilne, Warszawa 2002, s. 81-87. organu emerytalnego albo organu emerytalnego właściwego w stosunku do funkcjonariuszy Służby Więziennej, właściwy jest sąd, w którego okręgu ma siedzibę ten organ. W sprawach, w których nie można określić właściwości sądu według przytoczonych przepisów, jak również w sprawach, w których ubezpieczony zamieszkały na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej otrzymuje świadczenie wypłacane przez wyznaczoną przez Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jednostkę organizacyjną tego Zakładu, właściwy jest sąd, w którego okręgu ma siedzibę organ rentowy (art. 461 § 1 i § 2-22). 3. Sąd właściwy może na zgodny wniosek stron przekazać sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu rozpoznającemu sprawy z zakresu prawa pracy lub ubezpieczeń społecznych, jeżeli przemawiają za tym względy celowości (art. 461 § 3). 4. Do właściwości sądów rejonowych, bez względu na wartość przedmiotu sporu, należą sprawy z zakresu prawa pracy o ustalenie istnienia stosunku pracy, o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia i o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy, a także sprawy dotyczące kar porządkowych i świadectwa pracy oraz roszczenia z tym związane (art. 461 § I1). 5. W sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych organizacje społeczne, o których mowa w art. 61, a także inspektorzy pracy w zakresie określonym w art. 631 mogą powodować wszczęcie postępowania na rzecz pracowników oraz ubezpieczonych. Przepisy art. 61-63 stosuje się odpowiednio. 6. Odrzucenie pozwu nie może nastąpić z powodu niedopuszczalności drogi sądowej, gdy do rozpoznania sprawy właściwy jest inny organ (art. 1, 199 § 1 pkt 1, 464). W tym wypadku sąd przekaże mu sprawę. Jeżeli jednak organ ten uprzednio uznał się za niewłaściwy, sąd rozpozna sprawę. 7. Pełnomocnikiem pracownika lub ubezpieczonego może być również przedstawiciel związku zawodowego lub inspektor pracy albo pracownik zakładu pracy, w którym mocodawca jest lub był zatrudniony, a ubezpieczonego także przedstawiciel organizacji zrzeszającej emerytów i rencistów (art. 465 § 1). 8. Pracownik lub ubezpieczony, działając bez adwokata lub radcy prawnego, może zgłosić w sądzie właściwym ustnie do protokołu powództwo oraz treść środków odwoławczych i innych pism procesowych (art. 466); przepisu tego nie stosuje się do skargi kasacyjnej i postępowania przed Sądem Najwyższym, wywołanego jej wniesieniem (art. 4751). 9. Sąd uzna zawarcie ugody, cofnięcie pozwu, sprzeciwu lub środka odwoławczego oraz zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia za niedopuszczalne także 372 VII. Postępowanie w I instancji 48. Postępowanie odrębne 373 wówczas, gdyby czynność ta naruszała słuszny interes pracownika lub ubezpieczonego (art. 469). Dalsze postanowienia przepisów ogólnych mają na celu przyspieszenie postępowania i jego odformalizowanie. Zatem sprawa powinna być przedmiotem wstępnego badania niezwłocznie po jej wpłynięciu (art. 467). Sąd podejmie czynności wyjaśniające (postępowanie wyjaśniające), jeżeli przemawiają za tym wyniki wstępnego badania sprawy, a także gdy sprawa nie była przedmiotem postępowania przed komisją pojednawczą, chyba że czynności te nie przyspieszą postępowania lub są oczywiście niecelowe z innych przyczyn (art. 468). Czynności wyjaśniające mają na celu: — usunięcie formalnych braków pism procesowych, — w sprawach z zakresu prawa pracy wyjaśnienie stanowiska stron oraz skłonienie ich do pojednania i zawarcia ugody, — ustalenie, jakie z istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności są sporne między stronami oraz czy i jakie dowody należy przeprowadzić w celu ich wyjaśnienia, — wyjaśnienie innych okoliczności istotnych dla sprawnego przeprowadzenia sprawy. Kodeks wprowadza określone terminy (art. 471) w celu przyspieszenia biegu sprawy. Wprowadza pewne ułatwienia w zakresie wzywania na rozprawę uczestników procesu (art. 472). Czyni też dalszy krok w kierunku odformalizowania postępowania dowodowego. Przyjmuje więc zasadę, iż w tych sprawach nie stosuje się przepisów ograniczających dopuszczalność dowodu ze świadków i z przesłuchania stron (art. 473 § 1 w związku z art. 246 i 247). Jednak opinie dotyczące oceny niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji wydaje biegły — lekarz legitymujący się świadectwem potwierdzającym umiejętności w zakresie orzecznictwa lekarskiego, uzyskanym w trybie określonym w przepisach o zawodzie lekarza dla świadectw potwierdzających posiadanie umiejętności z zakresu węższych dziedzin medycyny (art. 473 § 2). II. Przez sprawy z zakresu prawa pracy rozumie się sprawy o: 1) roszczenia ze stosunku pracy lub z nim związane, 2) ustalenie istnienia stosunku pracy, jeżeli łączący strony stosunek prawny, wbrew zawartej między nimi umowie, ma cechy stosunku pracy, 3) roszczenia z innych stosunków prawnych, do których z mocy odrębnych przepisów stosuje się przepisy prawa pracy, 4) odszkodowanie dochodzone od zakładu pracy na podstawie przepisów o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Pracownik może dochodzić swych roszczeń ze stosunku pracy na drodze sądowej, w postępowaniu odrębnym (art. 242 k.p.). Przed skierowaniem sprawy na drogę sądową pracownik może żądać wszczęcia postępowania pojednawczego przed komisją pojednawczą (postępowanie pojednawcze fakultatywne). Komisję pojednawczą powołują wspólnie pracodawca i zakładowa organizacja związkowa, a jeżeli u danego pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa — pracodawca, po uzyskaniu pozytywnej opinii pracowników (art. 244 § 3 k.p.). Postępowanie przed komisją pojednawczą nie ma charakteru obligatoryjnego; jego wszczęcie zależy od decyzji pracownika, na którego jedynie wniosek komisja wszczyna postępowanie. Pracownik może bądź wystąpić wprost do sądu pracy, bądź też żądać uprzedniego rozpoznania sprawy przez komisję pojednawczą. Jeśli postępowanie pojednawcze doprowadzi do zawarcia ugody, ugoda taka, podpisana przez strony i przez członków komisji, stanowi tytuł egzekucyjny i w razie jej niewykonania przez pracodawcę, podlega wykonaniu w trybie przepisów k.p.c, po nadaniu jej przez sąd klauzuli wykonalności. Niedopuszczalne jest zawarcie ugody, która byłaby sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego (art. 253 k.p.). Jeżeli postępowanie przed komisją pojednawczą nie doprowadziło do zawarcia ugody, komisja na żądanie pracownika, zgłoszone w terminie 14 dni, przekazuje sprawę sądowi pracy. W takim wypadku wniosek pracownika o polubowne załatwienie sprawy zastępuje pozew. Pracownik może jednak, zamiast zgłoszenia takiego żądania, wnieść pozew do sądu na zasadach ogólnych (art. 242-258 k.p.). III. Nie podlegają właściwości sądów pracy spory dotyczące: - 1) ustanowienia nowych warunków pracy i płacy, ' ;: ' 2) stosowania norm pracy, 3) pomieszczeń w hotelach robotniczych (art. 262 § 2 k.p.). W postępowaniu wszczętym z powództwa pracownika wezwania do udziału w sprawie, o którym mowa w art. 194 § 1 i 3, sąd może dokonać również z urzędu (art. 477 zd. pierwsze). Przewodniczący poucza pracownika o roszczeniach wynikających z przytoczonych przez niego faktów (art. 477 zd. drugie). Nie ma natomiast obecnie możliwości wyrokowania przez sąd ponad żądanie w sprawach z zakresu prawa pracy. Jedynie w wypadku, gdy pracownik dokonał wyboru jednego z przysługujących mu alternatywnie roszczeń, a zgłoszone roszczenie okaże się nieuzasadnione, sąd może z urzędu uwzględnić inne roszczenia alternatywne (art. 477'). Jest to ostatni wyjątek od zasady związania sądu granicami żądania. Zasądzając należność pracownika w sprawach z zakresu prawa pracy, sąd z urzędu nada wyrokowi przy jego wydaniu rygor natychmiastowej wykonalności w części nie przekraczającej pełnego jednomiesięcznego wynagrodzenia pracownika (art. 4772 § 1). Uznając wypowiedzenie umowy o pracę za bezskuteczne, sąd na wniosek pracownika może w wyroku nałożyć na zakład pracy obowiązek dalszego zatrudnienia pracownika do czasu prawomocnego rozpoznania sprawy (art. 4772 § 2). IJ 374 VII. Postępowanie w I instancji Wyrok sądu I instancji zasądzający świadczenia na rzecz pracownika lub członków jego rodziny, w stosunku do którego sąd II instancji oddalił apelację zakładu pracy, podlega natychmiastowemu wykonaniu także w części, w której sąd nie nadał mu rygoru natychmiastowej wykonalności na podstawie art. 4772 § 1. To samo dotyczy wyroków sądu II instancji zasądzających świadczenia na rzecz pracownika lub członków jego rodziny. Wyrokom takim sąd II instancji nadaje z urzędu klauzulę wykonalności w dniu ogłoszenia wyroku i taki tytuł egzekucyjny wydaje od razu uprawnionemu (art. Ali6). Podkreślić należy, iż wszystkie postanowienia wprowadzające odrębności postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy mają zastosowanie w sprawach, w których pracownik jest stroną powodową, nie wszystkie zaś, gdy pracownik jest stroną pozwaną (zob. art. 4777). W końcu podnieść należy, że w art. 476 § 5 zawarta jest rozszerzająca wykładnia terminu „pracownik" obejmująca m.in. członków rolniczej spółdzielni produkcyjnej. IV. Rozpoznanie spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych należy w I instancji do kompetencji sądów pracy i ubezpieczeń społecznych (w sądach rejonowych) albo sądów ubezpieczeń społecznych lub sądów pracy i ubezpieczeń społecznych (w sądach okręgowych), natomiast w II instancji orzekają w nich sądy ubezpieczeń społecznych lub sądy pracy i ubezpieczeń społecznych (w sądach okręgowych) albo sądy pracy i ubezpieczeń społecznych (w sądach apelacyjnych — por. art. 12 § 2, art. 16 § 1 pkt 4 i § 2 oraz art. 18 § 1 pkt 3 p.u.s.p.). Sądy te stanowią odrębne jednostki organizacyjne sadów rejonowych, sądów okręgowych lub sądów apelacyjnych. Obowiązuje zasada, że sprawy, w których wniesiono odwołanie od decyzji organów rentowych, należą w I instancji do właściwości sądów okręgowych (art. 4778 § 1). Wyjątkowo jednak pewne kategorie spraw przekazane zostały do właściwości sądów rejonowych. Sąd rejonowe są więc właściwe w sprawach: 1) o zasiłek chorobowy, wyrównawczy, opiekuńczy, macierzyński, porodowy, pogrzebowy, rodzinny oraz o dodatki do zasiłku rodzinnego, 2) o świadczenie rehabilitacyjne, 3) o odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy w gospodarstwie rolnym, wypadku w drodze do pracy lub z pracy, wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, wypadku lub choroby zawodowej pozostającej w związku z czynną służbą wojskową albo służbą w Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Straży Granicznej, Biurze Ochrony Rządu, Służbie Więziennej, Państwowej Straży Pożarnej i Służbie Celnej, 4) o ustalenie niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności i 5) o świadczenie z tytułu funduszu alimentacyjnego (fundusz ten został jednak zlikwidowany) (art. 4778 § 2). Przez sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych rozumie się sprawy, w których wniesiono odwołanie od decyzji organów rentowych dotyczących: 48. Postępowanie odrębne 375 1) ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia rodzinnego, 2) emerytur i rent, 3) w innych sprawach należących do właściwości Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, 4) odszkodowań przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą wojskową albo służbą w Policji lub Służbie Więziennej (art. 476 § 2). Przez sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych rozumie się także sprawy wszczęte na skutek niewydania przez organ rentowy decyzji we właściwym terminie, a także sprawy, w których wniesiono odwołanie od orzeczenia wojewódzkiego zespołu do spraw orzekania o stopniu niepełnosprawności oraz sprawy 0 roszczenia ze stosunków prawnych między członkami otwartych funduszy emerytalnych a tymi funduszami lub ich organami (art. 476 § 3). Odwołanie od decyzji organów rentowych wnosi się w terminie jednego miesiąca na piśmie od doręczenia decyzji do organu, który wydał decyzję, lub do protokołu sporządzonego przez ten organ (art. 4779 § 1). Postępowanie w I i II instancji uregulowane jest w art. 411^-41116. Organ rentowy, do którego wniesiono odwołanie, przekazuje niezwłocznie odwołanie wraz z aktami sprawy do sądu z zachowaniem przepisów odrębnych. Organ ten, jeżeli uzna odwołanie w całości za słuszne, może zmienić lub uchylić zaskarżoną decyzję. W tym wypadku odwołaniu nie nadaje się dalszego biegu (art. 4779 § 2). Jeżeli w odwołaniu od decyzji organu rentowego wskazano nowe okoliczności dotyczące niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji, które powstały po dniu wydania orzeczenia przez lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, od którego nie wniesiono sprzeciwu, lub orzeczenia komisji lekarskiej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, organ rentowy nie przekazuje odwołania do sądu, lecz kieruje do lekarza orzecznika do ponownego rozpatrzenia. Organ rentowy uchyla poprzednią decyzję, rozpatruje nowe okoliczności 1 wydaje nową decyzję, od której przysługuje odwołanie do sądu. Przepis ten stosuje się także wówczas, gdy nie można ustalić daty powstania wskazanych w odwołaniu nowych okoliczności (art. 4779 §2'). Sąd odrzuci odwołanie wniesione po upływie terminu, chyba że przekroczenie terminu nie jest nadmierne i nastąpiło z przyczyn niezależnych od odwołującego się. Sąd odrzuci odwołanie w sprawie o świadczenie z ubezpieczeń społecznych, do którego prawo jest uzależnione od stwierdzenia niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji, a podstawę do wydania decyzji stanowi orzeczenie lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, jeżeli osoba zainteresowana nie wniosła sprzeciwu od tego orzeczenia do komisji lekarskiej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i odwołanie jest oparte wyłącznie na zarzutach dotyczących tego orzeczenia. Jeżeli odwołanie opiera się także na zarzucie 376 VII. Postępowanie w I instancji 48. Postępowanie odrębne i nierozpatrzenia wniesionego po terminie sprzeciwu od tego orzeczenia, a wniesienie sprzeciwu po terminie nastąpiło z przyczyn niezależnych od osoby zainteresowanej, sąd uchyla decyzję, przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania organowi rentowemu i umarza postępowanie. W takim przypadku organ rentowy kieruje sprzeciw do rozpatrzenia do komisji lekarskiej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (art. 4779 § 3 i 31). Jeżeli organ rentowy nie wydał decyzji w terminie dwóch miesięcy, licząc od dnia zgłoszenia roszczenia w sposób przepisany, odwołanie można wnieść w każdym czasie po upływie tego terminu (art. 4779 § 4). Ubezpieczony może również wnieść odwołanie — z wyłączeniem odwołania dotyczącego niewydania decyzji w terminie — do protokołu w sądzie właściwym do rozpoznania sprawy albo w sądzie właściwym dla jego miejsca zamieszkania. Sąd, do którego wniesiono odwołanie, niezwłocznie przekazuje protokół organowi, od którego pochodzi zaskarżona decyzja, chyba że sąd ten jest właściwy do jego rozpoznania. W takim wypadku przewodniczący niezwłocznie zażąda akt sprawy i nada bieg odwołaniu, przesyłając odpis protokołu organowi, od którego pochodzi zaskarżona decyzja (art. 4779 § 5 i 6). Odwołanie powinno zawierać oznaczenie zaskarżonej decyzji, określenie i zwięzłe uzasadnienie zarzutów i wniosków oraz podpis ubezpieczonego albo jego przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika. Jeżeli ubezpieczony zgłosił nowe żądanie, dotychczas nierozpoznane przez organ rentowy, sąd przyjmuje to żądanie do protokołu i przekazuje go do rozpoznania organowi rentowemu (art. 47710). W postępowaniu z zakresu ubezpieczeń społecznych stronami są: ubezpieczony, inna osoba, której praw i obowiązków dotyczy zaskarżona decyzja, organ rentowy i zainteresowany. Zainteresowanym jest ten, czyje prawa lub obowiązki zależą od rozstrzygnięcia sprawy. Jeżeli osoba taka nie została wezwana do udziału w sprawie przed organem rentowym, sąd wezwie ją do udziału w postępowaniu bądź z urzędu, bądź na jej wniosek lub na wniosek jednej ze stron (art. 47711). W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych nie jest dopuszczalne zawarcie ugody (art. 47712). Zmiana przez organ rentowy zaskarżonej decyzji przed rozstrzygnięciem sprawy przez sąd — przez wydanie decyzji uwzględniającej w całości lub w części żądanie strony — powoduje umorzenie postępowania w całości lub w części; poza tym zmiana lub wykonanie decyzji nie ma wpływu na bieg sprawy (art. 47713). Sąd oddala odwołanie, jeżeli nie ma podstaw do jego uwzględnienia. W razie uwzględnienia odwołania sąd zmienia zaskarżoną decyzję w całości lub w części i orzeka co do istoty sprawy. Jeżeli odwołanie wniesiono w związku z niewyda-niem decyzji przez organ rentowy, sąd w razie uwzględnienia odwołania zobowiązuje organ rentowy do wydania decyzji w określonym terminie, zawiadamiając 377 0 tym organ nadrzędny, lub orzeka co do istoty sprawy. W sprawie o świadczenie z ubezpieczeń społecznych, do którego prawo jest uzależnione od stwierdzenia niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji, a podstawę do wydania decyzji stanowi orzeczenie lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych lub orzeczenie komisji lekarskiej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych 1 odwołanie od decyzji opiera się wyłącznie na zarzutach dotyczących tego orzeczenia, sąd nie orzeka co do istoty sprawy na podstawie nowych okoliczności dotyczących stwierdzenia niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji, które powstały po dniu złożenia odwołania od tej decyzji. W tym przypadku sąd uchyla decyzję, przekazuje sprawę do rozpoznania organowi rentowemu i umarza postępowanie (art. 47714). Sąd II instancji, uchylając wyrok i poprzedzającą go decyzję organu rentowego, może sprawę przekazać do ponownego rozpoznania bezpośrednio organowi rentowemu (art. 47714a). Przepisy art. 4779 § 21 i § 3, art. 47712 oraz art. 47714 § 4 stosuje się odpowiednio w sprawach o świadczenia z ubezpieczenia społecznego rolników (art. 47716). § 5. Postępowanie w sprawach o naruszenie posiadania Stosownie do art. 344 k.c, przeciwko temu, kto samowolnie naruszył posiadanie, jak również przeciwko temu, na czyją korzyść naruszenie nastąpiło, przysługuje posiadaczowi roszczenie o przywrócenie stanu poprzedniego i o zaniechanie naruszeń. Roszczenie to nie jest zależne od dobrej wiary posiadacza ani od zgodności posiadania ze stanem prawnym, chyba że prawomocne orzeczenie sądu lub innego powołanego do rozpoznania spraw tego rodzaju organu państwowego stwierdziło, że stan posiadania powstały na skutek naruszenia jest zgodny z prawem. Roszczenie wygasa, jeżeli nie będzie dochodzone w ciągu roku od chwili naruszenia. Naruszenie posiadania stwarza stan patologiczny, który należy jak najszybciej zlikwidować. Potrzeba szybkiego działania spowodowała przekazanie roszczeń posesoryjnych do odrębnego postępowania. Aby ten cel osiągnąć, kodeks postępowania cywilnego zawiera dwa postanowienia. Pierwsze z nich (art. 478) stwierdza, że w sprawach o naruszenie posiadania sąd bada jedynie ostatni stan posiadania i fakt jego naruszenia, nie rozpoznając samego prawa ani dobrej wiary pozwanego. Uproszczenie więc tego postępowania polega na ograniczeniu zakresu rozpoznania i orzekania sądu. Między innymi nie może sąd rozszerzyć postępowania na roszczenia odszkodowawcze, chociażby ściśle wiązały się z naruszeniem posiadania. Nie może również rozpoznawać w tym postępowaniu roszczeń należących do innego postępowania, co przede wszystkim odnosi się do roszczenia windykacyjnego. Obydwa tego typu powództwa mogą toczyć się równocześnie (tzn. posesoryjne i windykacyjne). 378 VII. Postępowanie w I instancji Pozwany nie może w procesie posesoryjnym wytoczyć powództwa wzajemnego, nie może też występować z roszczeniami wzajemnymi (art. 479). Jak to już wyżej stwierdziliśmy, pozwany nie może się powoływać na zgodność swego posiadania z prawem. Jedyny wyjątek polega na tym, że może podnieść taki zarzut, gdy prawomocne orzeczenie sądu lub innego organu państwowego stwierdziło, iż stan posiadania powstały na skutek naruszenia jest zgodny z prawem (art. 344 k.c). W wyroku uwzględniającym powództwo sąd w zależności od okoliczności sprawy nakazuje przywrócenie poprzedniego stanu albo zakazuje dalszego naruszania posiadania. Takiemu wyrokowi sąd może z urzędu nadać rygor natychmiastowej wykonalności. Poza powyższymi odrębnościami w postępowaniu o naruszenie posiadania stosuje się ogólne zasady i przepisy dotyczące postępowania zwykłego. § 6. Postępowanie w sprawach gospodarczych I. Wejście w życie 1 października 1989 r. ustawy z 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych (Dz.U. nr 33, poz. 175 z późn. zm., dalej: ustawa z 24 maja 1989 r.) należy uznać za punkt zwrotny w procesie transformacji gospodarki i reformowania prawa dotyczącego gospodarki. Z tym dniem został zlikwidowany Państwowy Arbitraż Gospodarczy, a tym samym został zniesiony odrębny, całkowicie niezależny w stosunku do drogi sądowej system rozstrzygania sporów z tzw. obrotu uspołecznionego. Spory te, chociaż o wiele za późno, wróciły jednak wreszcie do kompetencji niezawisłych sądów. Istniejący w Polsce od 1949 r. arbitraż państwowy nie był nigdy organem niezależnym i niezawisłym. Był on zawsze podporządkowany państwowym organom zarządzania gospodarką, co w istotny sposób decydowało o wyznaczeniu jego zadań i wpływało na treść jego orzeczeń wydawanych pod kątem potrzeb bieżącej polityki gospodarczej i niestety nie zawsze zgodnie z prawem25. Dla rozpoznawania i rozstrzygania sporów gospodarczych, to znaczy wszystkich sporów związanych z całym profesjonalnym obrotem gospodarczym, ustanowiono odrębną regulację prawną uwzględniającą specyficzne cechy tych spraw. W sądach rejonowych i w sądach okręgowych ustanowiono odrębne jednostki organizacyjne, zwane sądami gospodarczymi (art. 1 ustawy z 24 maja 1989). Do kodeksu postępowania cywilnego wprowadzono nowy rodzaj postępowania odrębnego: „Postępowanie w sprawach gospodarczych" (dział IVa). Wyodrębnienie osobnej kategorii spraw gospodarczych i przekazanie orzecznictwa w tych sprawach wyspecjalizowanym wydziałom sądów powszechnych (zwanym sądami gospodarczymi), które prowadzą je według odrębnej procedury, 25 Zob. w tej kwestii szczegółowo M. Tyczka, Model organu rozstrzygającego sprawy sporne związane z gospodarką uspołecznioną, PiP 1982, nr 3—4, s. 13 i n. 48. Postępowanie odrębne 379 wynika z faktu, że sprawy gospodarcze wykazują pewne cechy wspólne, które odróżniają je w sposób istotny od innych spraw cywilnych. Oto najważniejsze z tych cech wskazywane przez doktrynę26: 1. Sprawy, o których mowa, związane są z działalnością gospodarczą prowadzoną w sposób profesjonalny, stały (powtarzalny) i na własny rachunek. Działalność ta prowadzona w warunkach konkurencji musi w wysokim stopniu uwzględniać zasady opłacalności i zysku lub zasadę racjonalnego gospodarowania oraz zmierzać do szybkiego osiągania efektów. 2. Sprawy gospodarcze są bardzo często skomplikowane zarówno pod względem faktycznym, jak i prawnym. 3. Sprawy te powstają najczęściej w warunkach stałej współpracy stron i byłoby z reguły rzeczą korzystną dla nich, aby zaistniały spór prawny i toczący się proces tej współpracy nie przerwał. Dlatego formy proceduralne przewidziane dla rozpatrywania tych spraw powinny sprzyjać wyjściu z tego impasu w sposób jak najmniej antagonizujący strony. 4. W sprawach gospodarczych należy bezwzględnie respektować autonomię woli stron, co musi oznaczać ograniczenie kontroli sądowej w odniesieniu do ich czynności dyspozycyjnych w procesie. 5. W sprawach tych stronom z reguły bardziej zależy na rozstrzygnięciu racjonalnym gospodarczo aniżeli ściśle trzymającym się formalnej litery prawa. Z wyżej wymienionych cech wynika nie tylko konieczność poddania spraw gospodarczych odrębnej procedurze sądowej, lecz także otwarcia dla nich drogi postępowania przed sądem polubownym, a w postępowaniu przed sądem państwowym konieczność wzmocnienia tendencji do ugodowego załatwienia sporu. Droga postępowania przed sądem polubownym została dla sporów gospodarczych otwarta z dniem 1 października 1989 r. Natomiast tendencja do ugodowego załatwiania spraw cywilnych, która w ogóle jest charakterystyczna dla polskiego kodeksu postępowania cywilnego, w odniesieniu do spraw gospodarczych doznaje jeszcze — jak zobaczymy — istotnego wzmocnienia. II. Dla dalszych uwag kluczowe znaczenie ma pojęcie sprawy gospodarczej. Pojęcie to zostało zdefiniowane przez ustawodawcę dwukrotnie. Definicja szersza zawarta została w art. 2 ust. 1 i 2 ustawy z 24 maja 1989 r. Jej znaczenie jest takie, że określa ona zakres kompetencji sądów gospodarczych. Tak więc sprawami gospodarczymi według art. 2 ust. 1 ustawy z 24 maja 1989 r. są (i tym samym należą do kompetencji sądów gospodarczych) sprawy ze stosunków cywilnych miedzy przedsiębiorcami prowadzącymi działalność gospodarczą na zasadach 26 Por. S. Włodyka, Ustawa o rozpoznaniu przez sądy spraw gospodarczych, PiP 1990, nr 3, s. 16 ' powołana tam literatura. 380 VII. Postępowanie w I instancji 48. Postępowanie odrębne 381 określonych w odrębnych przepisach, w zakresie prowadzonej przez nich działalności gospodarczej. Ponadto sprawami gospodarczymi według art. 2 ust. 2 ustawy z 24 maja 1989 r. są sprawy: 1) ze stosunku spółki, 2) przeciwko przedsiębiorcom o zaniechanie naruszania środowiska i przywrócenie do stanu poprzedniego lub o naprawienie szkody z tym związanej oraz o zakazanie albo ograniczenie działalności zagrażającej środowisku, 3) między organami przedsiębiorstwa państwowego, 4) między przedsiębiorstwem państwowym lub jego organami a jego organem założycielskim lub organem sprawującym nadzór, 5) z zakresu prawa upadłościowego i prawa o postępowaniu układowym (obecnie z zakresu prawa upadłościowego i naprawczego), 6) inne, przekazane przez odrębne przepisy27. i Natomiast art. 4791 § 1 i 2, określając pojęcie spraw gospodarczych, wskazuje, które sprawy podlegają rozpoznaniu w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych. Dlatego art. 4791 § 1 stanowi, że przepisy działu IVa „Postępowanie w sprawach gospodarczych" stosuje się w sprawach ze stosunków cywilnych między przedsiębiorcami, w zakresie prowadzonej przez nich działalności gospodarczej (sprawy gospodarcze). Sprawami gospodarczymi w rozumieniu tego działu są jednak także sprawy: 1) ze stosunku spółki, 2) przeciwko przedsiębiorcom o zaniechanie naruszania środowiska i przywrócenie do stanu poprzedniego lub naprawienie szkody z tym związanej oraz zakazanie lub ograniczenie działalności zagrażającej środowisku, 3) należące do właściwości sądów na podstawie przepisów o ochronie konkurencji, prawa energetycznego, prawa telekomunikacyjnego, prawa pocztowego oraz przepisów o transporcie kolejowym, 4) przeciwko przedsiębiorcom o uznanie postanowień umownych za niedozwolone. Porównanie obu określeń pojęcia sprawy gospodarczej pozwala stwierdzić, że obok spraw gospodarczych rozpoznawanych w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych przez sąd gospodarczy mogą istnieć sprawy gospodarcze należące do kompetencji sądów gospodarczych, ale rozpoznawane w innym rodzaju lub nawet trybie postępowania. W efekcie można stwierdzić że: A. W procesie, w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych rozpoznawane są następujące sprawy: 1) sprawy gospodarcze określone w art. 479' § 1, 27 W powyższym wykazie nie zamieszczono spraw wymienionych w art. 2 ust. 2 pkt 6 ustawy z 24 maja 1989 r., ponieważ ustawa z 29 czerwca 1983 r. o poprawie gospodarki przedsiębiorstwa państwowego oraz jego upadłości, na gruncie której tego rodzaju sprawy mogły powstawać, została uchylona ustawą z 9 marca 1990 r. o zmianie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (Dz.U. nr 17, poz. 99 z późn. zm.). 2) sprawy gospodarcze określone w 4791 § 2, 3) sprawy ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego, które zapisane na ten sąd mają charakter sprawy gospodarczej i odpowiadają definicji z art. 4791 (art. 1205 i nast. w związku z art. 1158 § 1). B. W postępowaniu nieprocesowym przez sąd gospodarczy rozpoznawane są przykładowo sprawy między przedsiębiorstwem państwowym lub jego organami a jego organem założycielskim lub organem sprawującym nadzór art. 6911-6919), jak również sprawy o podział majątku wspólnego wspólników po rozwiązaniu spółki cywilnej (art. 2 ust. 2 pkt 1 ustawy z 24 maja 1989 r., art. 875 § 1 k.c. oraz art. 618 i nast. w zw. z art. 13 § I)28. C. W postępowaniu upadłościowym i naprawczym rozpoznawane są sprawy dotyczące upadłości i naprawcze (art. 2 ust. 2 pkt 7 ustawy z 24 maja 1989 r.). D. W postępowaniu procesowym zwykłym rozpoznawane są następujące sprawy gospodarcze: 1) o odszkodowanie na podstawie art. 64 ustawy z 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 112, poz. 981 z późn. zm.). Patrz art. 6919 oraz uchwała Sądu Najwyższego z 25 maja 1994 r., III CZP 38/9429; 2) sprawy ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego, które zapisane na ten sąd mają charakter sprawy gospodarczej, ale nie odpowiadają określeniu z art. 4791 (art. 1205 i nast. w związku z art. 1158 § 1); 3) inne sprawy gospodarcze przekazane sądom gospodarczym przez odrębne przepisy (art. 2 ust. 2 pkt 8 ustawy z 24 maja 1989 r.). Jest kilka kategorii spraw, które zostały przekazane sądom gospodarczym przez odrębne przepisy; inne sprawy mogą być jeszcze na podstawie wyżej wskazanego przepisu przekazywane, ponieważ otwiera on drogę do ewentualnego rozszerzenia kompetencji sądów gospodarczych w przyszłości. Oto przykłady spraw, które zostały przekazane sądom gospodarczym w myśl art. 2 ust. 2 pkt 8 ustawy z 24 maja 1989 r. Na podstawie art. 112 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. — Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 72, poz. 665 z późn. zm.) do kompetencji Sądu Okręgowego w Warszawie Sądu Gospodarczego zostały przekazane sprawy sporne wynikające ze stosunków między Narodowym Bankiem Polskim a innymi bankami na tle: 1) rezerwy obowiązkowej, 2) rozrachunków międzybankowych, ¦ "' ¦-.>¦-. « 3) obrotu papierami wartościowymi. 28 Por. postanowienie Sąd Najwyższego z 15 listopada 1990 r., II CZ 169/90, OSNCP 1992, nr 7-8 Poz. 135. 29 OSNCP 1994, nr 11, poz. 201. 382 VII. Postępowanie w I instancji Ponadto do kompetencji właściwego sądu gospodarczego należy rozpatrywanie sprzeciwu wobec uchwał i decyzji zarządu i rady nadzorczej banku, wniesionego przez kuratora nadzorującego wykonanie programu naprawczego przez bank (art. 144 ust. 1, 3 i 3a tejże ustawy). W doktrynie przyjmuje się, że sprawy gospodarcze wskazane w art. 4791 § l oraz art. 2 ust. 1 ustawy z 24 maja 1989 r. stanowią sprawy gospodarcze sensu stricto. Natomiast inne sprawy gospodarcze rozpoznawane w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych (art. 4791 § 2) lub też inne sprawy gospodarcze przekazane do kompetencji sądów gospodarczych (art. 2 ust. 2 ustawy z 24 maja 1989 r.) określa się mianem spraw gospodarczych sensu largo30. W dalszych uwagach przedmiotem rozważań będą wyłącznie sprawy gospodarcze (sensu stricto i sensu largo) rozpoznawane w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych. III. Zgodnie z art. 4791 § 1, przepisy działu IVa k.p.c. stosuje się w sprawach ze stosunków cywilnych między przedsiębiorcami w zakresie prowadzonej przez nich działalności gospodarczej (sprawy gospodarcze). To ogólne określenie spraw gospodarczych sensu stricto zostało, jak wskazano powyżej, uzupełnione w art. 4791 § 2, gdzie wskazano sprawy, które wprawdzie nie spełniają kryteriów z art. 4791 § 1, ale zostały uznane za sprawy gospodarcze i przekazane do postępowania odrębnego na mocy decyzji ustawodawcy (sprawy gospodarcze sensu largo). Z art. 4791 § 1 wynika, że sprawa, aby była sprawą gospodarczą w rozumieniu tego przepisu, musi odpowiadać trzem kryteriom. Zatem sprawa musi wynikać ze 1) stosunków cywilnych (kryterium przedmiotowe), 2) między przedsiębiorcami (kryterium podmiotowe) i 3) pozostawać w zakresie prowadzonej przez nich działalności gospodarczej (kryterium funkcjonalne)31. Pierwsze kryterium oznacza, że sprawa musi mieć charakter sprawy cywilnej (w sensie materialnym), a więc być sprawą, w której ochrona prawna sprowadza się do wywołania skutku w ramach stosunku cywilnoprawnego (majątkowego lub niemajątkowego) kreowanego przez podmioty występujące — na wypadek sporu — jako równoprawni partnerzy. Drugie kryterium nawiązuje do statusu stron postępowania — musi chodzić o sprawę między przedsiębiorcami. Przepisy kodeksu nie zawierają żadnej definicji przedsiębiorcy. Artykuł 4792 § 1 zawiera jedynie odesłanie do przykładowych przepisów szczególnych, w dużej mierze już nieobo-wiązujących. Ogólnie można przyjąć, że przedsiębiorcą w rozumieniu kodeksu jest 30 S. Włodyka, op. cit., s. 16; T. Misiuk, Rozpoznawanie i rozstrzyganie spraw gospodarczych, Pal. 1990, nr 1, s. 23. 31 S. Włodyka, op. cit., s. 18; J. Kozak, Sądownictwo gospodarcze, [w:] Studia z Prawa Gospodarczego i Hanldowego. Księga Pamiątkowa ku czci Profesora Stanisława Włodyki, Kraków 1996, s. 259. 48. Postępowanie odrębne 383 osoba (fizyczna, prawna lub jednostka organizacyjna), która została dopuszczona do prowadzenia działalności gospodarczej na mocy właściwych przepisów32. W różnych aktach prawnych znajdują się definicje pojęcia przedsiębiorcy. Za szczególnie przydatną dla potrzeb stosowania przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych uznać należy definicję zawartą w art. 43' k.c, zgodnie z którym przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Natomiast w myśl art. 4 ust. 1 ustawy z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalność gospodarczej (Dz.U. nr 173, poz. 1807 z późn. zm.) przedsiębiorcą w rozumieniu tej ustawy jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną — wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą. Ponadto art. 4 ust. 2 przywoływanej ustawy przewiduje, że za przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej. Z kolei działalność gospodarcza została określona w art. 2 ustawy jako zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. Wreszcie trzecie kryterium nawiązuje do związku funkcjonalnego między sprawą a działalnością gospodarczą przedsiębiorców będących stronami postępowania. Oznacza to, że nie każda sprawa cywilna między przedsiębiorcami jest sprawą gospodarczą; chodzić musi o sprawy będące wynikiem ich działalności gospodarczej. Sprawa cywilna między przedsiębiorcami nie należy zatem do kompetencji sądu gospodarczego, lecz sądu cywilnego, jeżeli nie wiąże się z ich profesjonalną działalnością gospodarczą. Artykuł 4792 § 2 wyłączył pewne podmioty prowadzące działalność gospodarczą z postępowania odrębnego uregulowanego w dziale IVa k.p.c. Zgodnie z nim przepisów wspomnianego działu nie stosuje się w sprawach, w których przynajmniej jedną ze stron jest: 1) osoba fizyczna prowadząca osobiście, niewymagającą zgłoszenia do Krajowego Rejestru Sądowego, działalność gospodarczą, z której zarobek stanowi dodatkowe źródło dochodu; 2) indywidualny rolnik w zakresie prowadzonej przez niego działalności wytwórczej, dotyczącej produkcji roślinnej, zwierzęcej, ogrodnictwa i sadownictwa. Powstaje pytanie, czy sprawy wyżej wymienionych podmiotów zostały wyłączone tylko z odrębnego postępowania w sprawach gospodarczych i przekazane do postępowania procesowego zwykłego, czy też zostały one wyłączone w ogóle z kompetencji sądów gospodarczych i poddane kompetencji zwyczajnych sądów 32 Por. uzasadnienia uchwał SN z 18 czerwca 1991 r„ III CZP 40/91 OSNCP 1992 nr 2 poz 17 i z 9 lipca 1993 r., III CZP 89/93, OSNCP 1994, nr 1, poz. 16. 384 VII. Postępowanie w I instancji 8. Postępowanie odrębne cywilnych. S. Włodyka wyraził pogląd, że chodzi tu tylko o wyłączenie spod odrębnego postępowania. Sprawy, o których mowa, mieszczą się bowiem w ogólnej normie art. 2 ust. 1 ustawy z 24 maja 1989 r. i nie zostały żadnym przepisem szczególnym wyłączone spod kompetencji sądów gospodarczych. Powinny być one zatem rozpoznawane przez sąd gospodarczy w zwykłym postępowaniu procesowym33. Argumenty wynikające z wykładni językowej i systemowej przemawiają za trafnością tego poglądu. Praktyka sądowa poszła jednak inną drogą. Sąd Najwyższy w uchwale z 18 marca 1991 r., II CZP 9/9134, stosując rozszerzającą wykładnię celowościową art. 4792 § 2 k.p.c, uznał, że sprawy podmiotów wymienionych w tym przepisie „rozpoznawane są na zasadach ogólnych przez sądy cywilne (ściśle zaś mówiąc, przez wydziały cywilne sądów rejonowych lub okręgowych)". Sprawy te są zatem zdaniem Sądu Najwyższego „w ogóle wyłączone spod kompetencji sądów gospodarczych". Sąd Najwyższy uzasadnił taką wykładnię art. 4792 § 2 k.p.c. wyraźną intencją ustawodawcy wynikającą z przedstawionego w Sejmie uzasadnienia projektu ustawy z 24 maja 1989 r. oraz specyficznymi cechami spraw objętych omawianym przepisem. Stanowisko Sądu Najwyższego nie zasługuje na aprobatę. Do postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych należą również sprawy pomiędzy samodzielnie działającymi przedsiębiorstwami zagranicznymi oraz sprawy pomiędzy spółkami z udziałem podmiotów zagranicznych i wreszcie sprawy między nimi a krajowymi przedsiębiorcami. Warunkiem rozpoznania tych spraw przez sąd polski w postępowaniu w sprawach gospodarczych jest jednak istnienie jurysdykcji krajowej. Oprócz spraw gospodarczych sensu stricto wskazanych w art. 479' § 1 do postępowania odrębnego należą sprawy gospodarcze sensu largo wskazane w art. 4791 § 2. W związku z tym trzeba zwrócić uwagę na dwie okoliczności. Wśród spraw wskazanych w art. 4791 § 2 znajdują się takie, w których przedsiębiorca może występować tylko po jednej ze stron (por. np. art. 479 § 2 pkt 2 lub 4). Ponadto, wśród spraw wskazanych w art. 4791 § 2 znajdują się takie, dla których ustawodawca w ramach postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych przewidział szczególne reguły postępowania, odbiegające zasadniczo od tych, które dotyczą pozostałych spraw gospodarczych (por. art. 4791 § 2 pkt 3 i 4). IV. Sprawy gospodarcze, w tym rozpoznawane w postępowaniu nakazowym i upominawczym, należą do właściwości sądów okręgowych, z wyjątkiem spraw, dla których zastrzeżona jest właściwość sądów rejonowych lub sądu ochrony konkurencji i konsumentów. Do właściwości sądów rejonowych należą sprawy: 1) w których wartość przedmiotu sporu nie przekracza stu tysięcy złotych, w tym sprawy rozpoznawane w postępowaniu nakazowym i upominawczym, 385 i 33 S Włodyka, op. cit., s. 18. . 34 OSNCP 1991, nr 8-9, poz. 98. Pogląd ten podzielił również Sąd Najwyższy w uchwale z 16 maja 1991 r., III CZP 39/91, OSNCP 1992, nr 1, poz. 9. 2) inne sprawy, przekazane tym sądom przez odrębne przepisy (art. 4793). Miejscową właściwość przemienną według miejsca wykonania umowy stosuje się nie tylko w przewidzianych w art. 34 sprawach o ustalenie istnienia umowy, 0 jej wykonanie, rozwiązanie lub unieważnienie, jako też o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, lecz także w sprawach o zawarcie umowy, o ustalenie jej treści oraz o zmianę umowy (art. 4794). V. Organizacje przedsiębiorców, np. izby gospodarcze, związki spółdzielcze itp., mogą za zgodą zrzeszonego w nich przedsiębiorcy wziąć udział w toczącym się postępowaniu, w którym przedsiębiorca ten występuje w charakterze strony (art. 4796). Nie mogą one natomiast wytoczyć powództwa na rzecz tego przedsiębiorcy. Do uczestnictwa takich organizacji w postępowaniu stosuje się odpowiednio przepisy o prokuraturze (art. 62 w związku z art. 4796). Oznacza to, że organizacja taka może wstąpić do postępowania w każdym jego stadium. Może ona składać oświadczenia i zgłaszać wnioski, jakie uzna za celowe, oraz przytaczać fakty i dowody na ich potwierdzenie. Od chwili, kiedy organizacja zgłosiła udział w postępowaniu, należy jej doręczać pisma procesowe, zawiadomienia o terminach 1 posiedzeniach oraz orzeczenia sądowe (art. 60 § 1). Jednakże, w przeciwieństwie do prokuratora, organizacja gospodarcza jest związana tylko z tą stroną, za której zgodą bierze udział w postępowaniu. Organizacja gospodarcza może zaskarżyć każde orzeczenie sądowe, od którego służy środek odwoławczy (art. 60 § 2). Organizacje gospodarcze wymienione w art. 4796, które nie uczestniczą w sprawie, mogą przedstawiać sądowi istotny dla sprawy pogląd wyrażony w uchwale lub oświadczeniu ich należycie umocowanych organów (art. 63). Jeżeli przepisy odrębne przyznają określonym podmiotom, które nie uczestniczą w sprawie, uprawnienie do przedstawiania sądowi istotnego dla sprawy poglądu, do podmiotów tych stosuje się odpowiednio art. 63; jednak na wniosek podmiotu uprawnionego sąd może zezwolić, aby pogląd został przedstawiony także ustnie na rozprawie. Na wniosek podmiotu uprawnionego sąd udostępnia akta sprawy w zakresie niezbędnym do przedstawienia poglądu (art. 4766a § 1 i 2). W postępowaniu przed sądem gospodarczym zdolność sądową mają także przedsiębiorcy będący jednostkami organizacyjnymi niemającymi osobowości prawnej, utworzonymi zgodnie z przepisami prawa, jeżeli ich przedmiot działania obejmuje prowadzenie działalności gospodarczej (art. 4797). Na temat problemów związanych z wykładnią tego przepisu zob. uwagi w rozdziale 27. Artykuł 4798 zezwala na występowanie w charakterze pełnomocników procesowych osobom reprezentującym zagraniczny podmiot prawny wobec polskich organów administracji publicznej na podstawie przepisów o zasadach prowadzenia na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej działalności gospodarczej w zakresie drobnej wytwórczości przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne, a także banki. Powyższy przepis uzupełnia ogólne przepisy art. 86-96 o pełnomocnikach procesowych i zezwala wymienionym w nim przedsiębiorcom zagranicznym na korzy- 386 VII. Postępowanie w I instancji stanie w procesie z pełnomocnika ustanowionego na podstawie art. 6 ust. 1 ustawy z 6 lipca 1982 r. (Dz.U. z 1989 r. nr 27, poz. 148 z późn. zm.). VI. Dla usprawnienia i przyspieszenia biegu procesu strona reprezentowana przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego jest obowiązana doręczać w toku sprawy odpisy pism procesowych z załącznikami bezpośrednio stronie przeciwnej. Do pisma procesowego wniesionego do sądu strona dołącza dowód doręczenia drugiej stronie odpisu pisma albo dowód wysłania go listem poleconym. Pisma, do których nie dołączono dowodu doręczenia albo dowodu wysłania listem poleconym, podlegają zwrotowi bez wzywania do usunięcia tego braku (art. 4799 § 1). Ten uproszczony tryb doręczeń nie może być jednak stosowany w odniesieniu do ważnych pism procesowych wymienionych taksatyw-nie w § 2 art. 4799. Te pisma strona musi złożyć w sądzie z odpisami dla strony przeciwnej, czyli zgodnie z obowiązującą w postępowaniu cywilnym zasadą oficjalności doręczeń. Pismo procesowe wniesione w postępowaniu w sprawach gospodarczych przez przedsiębiorcę, choćby nie reprezentował go adwokat lub radca prawny, w razie braku jego należytego opłacenia przewodniczący zwraca bez wezwania o uiszczenie opłaty, jeżeli pismo podlega opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przedmiotu sporu. Zarządzenie o zwrocie pisma powinno zawierać określenie wysokości należnej opłaty stosunkowej, jeżeli opłata została uiszczona w niewłaściwej wysokości, oraz wskazanie skutków ponownego wniesienia pisma. W terminie tygodniowym od dnia doręczenia zawiadomienia o zwrocie pisma strona może uiścić brakującą opłatę. Jeżeli opłata została wniesiona we właściwej wysokości, pismo wywołuje skutek od daty pierwotnego wniesienia. Skutek taki nie następuje w razie kolejnego zwrotu pisma z tej samej przyczyny (art. 1302 § 1 i 2 w zw. z art. 1302 § 4; por. jednak także art. 1302 § 5). Sąd odrzuca bez wezwania o uiszczenie opłaty wniesione przez przedsiębiorcę, choćby nie reprezentował go adwokat lub radca prawny, środki odwoławcze lub środki zaskarżenia (apelację, zażalenie, skargę kasacyjną, skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, sprzeciw od wyroku zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty, skargę na orzeczenie referendarza sądowego) podlegające opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia (art. 1302 § 3 w zw. z art. 1302 § 4; por. jednakże także art. 1302 § 5). Sąd poza ogólnymi przyczynami obligatoryjnego albo fakultatywnego odbycia posiedzenia przy drzwiach zamkniętych (art. 153) z urzędu lub na wniosek, zarządza odbycie posiedzenia lub jego części przy drzwiach zamkniętych także wtedy, gdy mogą być ujawnione okoliczności stanowiące tajemnicę produkcyjną lub handlową strony (art. 47910). Ogólny przepis art. 182 o umorzeniu zawieszonego postępowania ma w sprawach gospodarczych zastosowanie z tą tylko różnicą, że postępowanie zawieszone na zgodny wniosek stron (art. 178) oraz z przyczyn wskazanych w art. 177 § 1 48. Postępowanie odrębne 387 pkt 5 i 6 sąd umarza, jeżeli wniosek o podjęcie postępowania nie został zgłoszony w ciągu roku od daty postanowienia o zawieszeniu (art. 479n). VII. Jak już wyżej wspomniano, postępowanie w sprawach gospodarczych powinno być tak skonstruowane, aby w miarę możności jak najmniej antagonizować strony, które bardzo często pozostają ze sobą w stałej współpracy i byłoby dobrze, żeby ta współpraca na skutek procesu nie została przerwana. Tymczasem jest rzeczą wiadomą, że nawet najlepiej prowadzony proces z reguły, niestety, antagonizuje strony. Oparty na zasadzie kontradyktoryjności proces ustawia powoda i pozwanego po przeciwnych stronach barykady i niejako zmusza ich do walki. Mając to na uwadze, ustawodawca do postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych wprowadził jeszcze jedno przedprocesowe postępowanie pojednawcze, i to obligatoryjne35. Wzorował się tu na podobnym postępowaniu istniejącym w dawnej procedurze arbitrażowej (por. § 17 i § 18 ust. 3 rozporządzenia Rady Ministrów z 19 września 1983 r. w sprawie postępowania arbitrażowego, Dz.U. nr 57, poz. 255). W sprawach, w których odrębne przepisy nie przewidują obowiązku przeprowadzenia szczególnego postępowania reklamacyjnego36, powód powinien dołączyć do pozwu odpis wezwania do dobrowolnego spełnienia żądania oraz odpis oświadczenia co do stanowiska pozwanego w tym przedmiocie. Ponadto powinien on dołączyć informację lub odpisy pism o próbie wyjaśnienia między stronami spornych kwestii w drodze rokowań (art. 47912 § 2). Aby takie dokumenty zdobyć, a później, jeżeli dojdzie do procesu, dołączyć je do pozwu, powód musi przed wytoczeniem powództwa wszcząć swego rodzaju postępowanie, które w gruncie rzeczy nie jest niczym innym jak pozasądowym, przedprocesowym postępowaniem pojednawczym. Celem tego postępowania jest bowiem polubowne załatwienie sprawy przez same strony i zapobieżenie w ten sposób zbędnemu procesowi. Potencjalny powód przed wszczęciem procesu musi wezwać potencjalnego pozwanego do dobrowolnego spełnienia świadczenia w wyznaczonym terminie. W wezwaniu tym powinien on określić żądanie oraz wskazać okoliczności faktyczne, które to żądanie uzasadniają. Powinien to zrobić zwięźle, ale dokładnie. Chodzi bowiem o to, aby potencjalny pozwany miał możność merytorycznego ustosunkowania się do tego żądania. Jest on bowiem obowiązany zareagować na otrzymane wezwanie. Jeżeli potencjalny pozwany uzna żądanie przeciwnika za bezpodstawne i odmówi dobrowolnego spełnienia świadczenia, to powinien swoje stanowisko uzasadnić, wskazując w tym celu okoliczności faktyczne oraz załącza- 35 Artykuły 184-186 k.p.c. regulujące przedprocesowe postępowanie pojednawcze fakultatywne mogą być na ogólnych zasadach stosowane również w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych. Podobnie na ogólnych zasadach wchodzi w grę skierowanie stron do mediacji (art. 183' zd. pierwsze i art. 1838). 36 Spośród przepisów przewidujących szczególny tryb postępowania reklamacyjnego można wymienić np. postępowanie reklamacyjne przewidziane w ustawie z 15 listopada 1984 r. — Prawo przewozowe (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. nr 50, poz. 601 z późn. zm.) i w ustawie z 12 czerwca 2003 r. — Prawo pocztowe (Dz.U. nr 130, poz. 1188 z późn. zm.). 388 VII. Postępowanie w I instancji jąc w razie potrzeby dowody potwierdzające te okoliczności (np. fakt zapłaty, potrącenie). W tej sytuacji potencjalny powód, jeżeli podtrzymuje swe żądanie, powinien podjąć próbę wyjaśnienia spornych kwestii w drodze rokowań, o których mówi art. 47912 § 2. Jeżeli rokowania te nie dadzą oczekiwanego rezultatu i nie nastąpi dobrowolne spełnienie świadczenia przez dłużnika, wówczas wierzyciel kieruje z reguły pozew do sądu37. Jeżeli potencjalny powód nie zainicjuje wyżej omówionej próby polubownego załatwienia sporu albo potencjalny pozwany odmówi wzięcia w niej udziału, to ściągają oni na siebie określone sankcje. Powód, który uprzednio nie wyczerpał postępowania reklamacyjnego lub nie wezwał pozwanego do dobrowolnego spełnienia żądania, nie będzie mógł oczywiście dołączyć do pozwu odpisu tego wezwania lub odpisu reklamacji. W świetle art. 47912 § 3 przewodniczący jest wtedy uprawniony do wdrożenia trybu postępowania przewidzianego w art. 130. Przewodniczący może zatem wezwać powoda do przedstawienia odpisu wezwania do dobrowolnego spełnienia żądania lub reklamacji w terminie tygodniowym pod rygorem zwrotu pozwu. Po bezskutecznym upływie tego terminu nastąpi zwrot pozwu. Jest to sankcja o tyle surowa, że pozew zwrócony nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pozwu do sądu (art. 130 § 2), a więc pozew zwrócony nie przerywa np. biegu przedawnienia. Zastosowanie art. 130 w omawianej sytuacji ma jednak charakter fakultatywny. Zgodnie natomiast z § 4 art. 47912, sąd niezależnie od wyniku sprawy może obciążyć kosztami procesu w całości lub części tę stronę, która przez zaniechanie czynności wchodzących w zakres postępowania pojednawczego przyczyniła się do zbędnego wytoczenia sprawy lub wadliwego określenia jej zakresu. Jak wyżej wspomniano, przedprocesowe, pozasądowe postępowanie pojednawcze nie jest przeprowadzane w sprawach, dla których odrębne przepisy przewidują szczególne postępowanie reklamacyjne. Jest to zrozumiałe, ponieważ postępowanie reklamacyjne spełnia tę samą funkcję, którą ma do spełnienia wyżej omówione postępowanie pojednawcze. Obydwa te postępowania stanowią jak gdyby wstępne „sito" eliminujące z dalszego postępowania bardzo poważną liczbę spraw. Postępowania te uwalniają bardzo przeciążone pracą sądy gospodarcze od dużej liczby spraw załatwionych polubownie przez same strony38. Zwrócić należy też uwagę na fakt, że nawet wówczas, gdy w wyniku postępowania pojednawczego nie dojdzie do polubownego załatwienia sporu, to i tak pozostanie pozytywny efekt przeprowadzenia tego postępowania. Ma ono bowiem znaczenie dla koncentracji materiału procesowego, ponieważ prowadzi z reguły do wyjaśnienia podstawy faktycznej sporu. Jeżeli zatem dojdzie później 37 Podobnie było uregulowane przedprocesowe, obligatoryjne postępowanie pojednawcze w dawnej procedurze arbitrażowej. Zob. w tej kwestii J. Lapierre, Postępowanie pojednawcze i ugoda według nowych przepisów o postępowaniu arbitrażowym, [w:] Proces i prawo. Księga pamiątkowa ku czci profesora Jerzego Jodłowskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków 1989, s. 349 i n. 38 Por. S. Włodyka, Arbitraż gospodarczy, Warszawa 1985, s. 204 i n. 48. Postępowanie odrębne 389 do procesu co zdarza się w tej sytuacji najczęściej to zebrany w postępowaniu pojednawczym materiał ułatwi i przyspieszy jego przebieg. Powód, który przed wytoczeniem powództwa podejmie próbę ugodowego załatwienia sporu w trybie art. 184-186 i próba ta nie powiedzie się, powinien odpis swojego wezwania do próby ugodowej (art. 185 § 1) oraz odpis protokołu z nieudanego posiedzenia pojednawczego załączyć do pozwu. W ten sposób, jak się wydaje, spełni wymagania z art. 47912 § 2. Wyżej wymienione dokumenty zawierają bowiem wszystkie informacje, o które chodzi w powołanym przepisie. Będzie tam zarówno wezwanie do dobrowolnego spełnienia żądania, jak i informacja co do stanowiska pozwanego w tym przedmiocie oraz informacje o próbie wyjaśnienia spornych kwestii w drodze rokowań. Zatem zainicjowanie postępowania pojednawczego uregulowanego w art. 184-186 zastępuje dla powoda potrzebę przeprowadzenia obligatoryjnego przedprocesowego postępowania pojednawczego, które wynika z przepisu art. 47912. Podobnie uznać należy, że funkcję taką może spełnić zainicjowanie przed-procesowej mediacji na podstawie art. 1831 § 2 zd. pierwsze i art. 1836. Powód, który przed wytoczeniem powództwa wystąpił z wnioskiem o przeprowadzenie mediacji, gdy mediacja nie została wszczęta albo nie zakończyła się ugodą, powinien do pozwu załączyć wniosek o przeprowadzenie mediacji oraz — jeśli mediacja została wszczęta, ale nie zakończyła się ugodą — protokół z przebiegu mediacji. W ten sposób spełni również, jak się wydaje, wymaganie z art. 47912 § 2. Ugoda sądowa zawarta w sprawie gospodarczej nie różni się ani co do swej natury prawnej, ani co do skutków materialnoprawnych i procesowych od ugody sądowej zawieranej w zwykłym postępowaniu. Jeżeli została zawarta przez strony w toku procesu, to powoduje jego umorzenie, ponieważ czyni ona wydanie wyroku zbędnym (art. 355 § 1). Ugoda sądowa jest tytułem egzekucyjnym (art. 777 § 1 pkt 1), ale nie korzysta z powagi rzeczy osądzonej (arg. z art. 366). Częściowo odmiennie od zasad ogólnych uregulowano w art. 47913 § 2 zakres sądowej kontroli ugody. Wprawdzie tak samo jak w postępowaniu zwykłym (art. 223 § 2 w związku z art. 203 § 4) kontrola ta została ograniczona tylko do oceny zgodności zawartej ugody z prawem lub zasadami współżycia społecznego oraz do tego, czy nie było obejścia prawa. Sąd nie bada już zatem, czy ugoda nie narusza rażąco usprawiedliwionego interesu osób uprawnionych. Musi on natomiast uznać jej niedopuszczalność, także wówczas, gdy wymaga tego ochrona środowiska I lub ochrona produkcji należytej jakości. Wynika z tego, że sąd musi szczególnie | uważnie przyjrzeć się każdej ugodzie zawieranej przez strony w sprawach przeciwko przedsiębiorcom o zaniechanie naruszania środowiska i przywrócenie do stanu poprzedniego lub naprawienie szkody z tym związanej oraz zakazanie lub ograniczenie działalności zagrażającej środowisku (art. 4791 § 2 pkt 2). Natomiast problem produkcji należytej jakości występuje najczęściej w spra-Iwach z rękojmi lub gwarancji oraz w sprawach odszkodowawczych z tytułu Ii 390 VII. Postępowanie w I instancji 48. Postępowanie odrębne 391 nienależytego wykonania zobowiązania co do właściwej jakości produktu będącego przedmiotem sprzedaży lub umowy o dzieło39. Również w tych sprawach sąd powinien zatem bardzo uważnie przyjrzeć się ugodzie przed przyjęciem jej do protokołu rozprawy i w konsekwencji nadaniem jej mocy tytułu egzekucyjnego. VIII. Sąd może uznać za niedopuszczalne cofnięcie pozwu, zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia tylko wtedy, gdy okoliczności sprawy wskazują, że wymienione czynności są wynikiem niedozwolonych praktyk monopolistycznych lub ograniczających samodzielność przedsiębiorców, albo gdy wymaga tego ochrona produkcji należytej jakości (art. 47913 § 1). Jest rzeczą zrozumiałą i słuszną, że w postępowaniu w sprawach gospodarczych chronione są pewne dobra nadrzędne, mające ogólnogospodarcze i ogólnospołeczne znaczenie. Dlatego sąd, dokonując kontroli czynności dyspozycyjnych stron, takich jak: cofnięcie pozwu, zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia, powinien czuwać nad tym, aby te czynności procesowe nie były wykorzystywane przez monopolistę albo przez przedsiębiorcę zatruwającego środowisko lub dążącego do ograniczenia samodzielności gospodarczej innego podmiotu. I wreszcie, aby dana czynność dyspozycyjna nie była wykorzystana dla uchylenia się od odpowiedzialności przez producenta towarów marnej jakości, tandetnych i nieużytecznych. Takie nadużycie czynności dyspozycyjnej może nastąpić w równym stopniu we wszystkich wyżej wymienionych rodzajach tych czynności. Dlatego też zakres kontroli wszystkich czynności dyspozycyjnych wymienionych w art. 47913 powinien być jednakowy, tak jak to już obecnie jest w ogólnym procesie (por. art. 203 § 4 w związku z art. 223 § 2). Obecnie przyjęty inny niż dla ugody sądowej zakres kontroli czynności dyspozycyjnych wymienionych w § 1 art. 47913 jest nieuzasadniony. IX. W postępowaniu w sprawach gospodarczych, które powinny być rozpoznawane bardzo sprawnie i szybko, ogromnie ważna jest koncentracja materiału procesowego (patrz rozdział 19 § 4). Temu celowi służą w szczególności: art. 47912 § 1, 47914 § 2 oraz 47918 § 3. Zgodnie z tymi przepisami, powód w pozwie, a pozwany w obligatoryjnej odpowiedzi na pozew lub w sprzeciwie od wyroku zaocznego obowiązani są podać wszystkie twierdzenia, zarzuty oraz dowody na ich poparcie pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku postępowania, chyba że wykażą, iż ich powołanie w wyżej wymienionych pismach procesowych nie było możliwe albo że potrzeba powołania wynikła później. Zauważmy, że wiele przepisów postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych zostało wprowadzonych po to, aby uprościć, odformalizować i przyspieszyć postępowanie. Kilka z omówionych wyżej przepisów miało właśnie taki cel. A oto dalsze przepisy o takiej samej rafio legis. Stosownie do art. 47916, sąd powinien dążyć do wydania wyroku w sprawie w terminie trzech miesięcy od daty złożenia pozwu. Sprawy o zawarcie, zmianę 39 Zob. J. Pietrzykowski, Sądownictwo gospodarcze. Komentarz, Warszawa 1990, s. 28. i rozwiązanie umowy oraz o ustalenie jej treści powinny być rozpoznawane w pierwszej kolejności. Przepis ten jest częściowo recypowany z dawnej procedury obowiązującej przed organami Państwowego Arbitrażu Gospodarczego (por. § 60 ust. 1 nieobowiązującego rozporządzenia Rady Ministrów z 19 września 1983 r. w sprawie postępowania arbitrażowego, Dz.U. nr 57, poz. 255). Zgodnie z art. 47917, sąd może wydać wyrok na posiedzeniu niejawnym, gdy pozwany uznał powództwo. Przepis ten ma również na celu uproszczenie i przyspieszenie postępowania. Stanowi on istotny i daleko idący wyjątek od zasady sformułowanej w art. 316 § 1, że wyrok może być wydany tylko po przeprowadzeniu rozprawy, a więc posiedzenia jawnego z udziałem stron. Wyrok zaoczny również może być wydany na posiedzeniu niejawnym, jeżeli pozwany nie złożył odpowiedzi na pozew (art. 47918 § 2). Wyroki wydane na posiedzeniu niejawnym wiążą sąd od chwili podpisania sentencji i są one z urzędu doręczane przez sąd obu stronom z pouczeniem o przysługujących im środkach zaskarżenia (art. 47919). Ogólne przepisy o wznowieniu postępowania (art. 399^U6!) stosuje się również w postępowaniu w sprawach gospodarczych z tą tylko różnicą, że pięcioletni termin dla żądania wznowienia przewidziany w art. 408 został skrócony do lat dwóch (art. 47922). X. W rozdziałach 2, 4, 5 i 6 działu IVa uregulowane zostały postępowania w szczególnego rodzaju sprawach gospodarczych sensu largo. Chodzi o sprawy z zakresu ochrony konkurencji (art. 47928^ł7935), sprawy z zakresu regulacji energetyki (art. 47946-47956), sprawy z zakresu regulacji telekomunikacji i poczty (art. 47957^47967) i sprawy z zakresu regulacji transportu kolejowego. Sądem właściwym w tych wszystkich sprawach jest Sąd Okręgowy w Warszawie — Sąd Ochrony Konkurencji (art. 47928 § 1, 47946,47957 i 47968). Cechą charakterystyczną postępowań w tych sprawach jest to, że sąd rozpoznaje tu odwołania od decyzji administracyjnych oraz zażalenia na postanowienia organów administracji państwowej wydane w trybie postępowania administracyjnego. Sąd ochrony konkurencji i konsumentów jest właściwy w sprawach: 1) odwołań od decyzji Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, zwanego w omawianych przepisach „Prezesem Urzędu", 2) zażaleń na postanowienia wydawane przez Prezesa Urzędu w postępowaniach prowadzonych na podstawie przepisów ustawy z 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. nr 86, poz. 804 z późn. zm.) lub przepisów odrębnych, 3) zażaleń na postanowienia wydawane przez Prezesa Urzędu w postępowaniu zabezpieczającym prowadzonym na podstawie przepisów ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, 4) zażaleń na postanowienia wydawane w postępowaniu egzekucyjnym prowadzonym w celu wykonania obowiązków wynikających z decyzji i postanowień wydawanych przez Prezesa Urzędu (art. 47928 § 1). 392 VII. Postępowanie w I instancji Odwołanie od decyzji Prezesa Urzędu wnosi się za jego pośrednictwem do sądu ochrony konkurencji i konsumentów w terminie dwutygodniowym od dnia doręczenia decyzji. Odwołanie to powinno spełniać wymagania przepisane dla pisma procesowego oraz zawierać oznaczenie zaskarżonej decyzji, przytoczenie zarzutów wraz z ich zwięzłym uzasadnieniem i wskazanie dowodów; powinno ono także zawierać wniosek o uchylenie lub zmianę decyzji w całości lub w części (art. 47928 § 2 i 3). Stronami postępowania przed sądem ochrony konkurencji i konsumentów są Prezes Urzędu oraz podmiot będący stroną w postępowaniu przed Prezesem Urzędu, a także wnoszący zażalenie. W postępowaniu przed sądem ochrony konkurencji i konsumentów mogą brać udział jako uczestnicy podmioty dopuszczone do udziału w postępowaniu przed Prezesem Urzędu jako podmioty zainteresowane (art. 47929 § 1 i 2). Brak definicji podmiotu zainteresowanego. Uprawnionym do udziału w postępowaniu przed sądem antymonopolowym jako podmiot zainteresowany jest taki podmiot, który w takim charakterze występował już uprzednio w postępowaniu przed Prezesem Urzędu. Czyli a contrario, jeżeli dany podmiot nie występował jako zainteresowany w postępowaniu przed Prezesem Urzędu, to nie będzie on dopuszczony do udziału w postępowaniu przed sądem ochrony konkurencji i konsumentów, choćby miał niewątpliwy interes prawny w określonym rozstrzygnięciu sprawy. Jego interes prawny nie będzie w ogóle przez sąd badany. Takie przerzucenie obowiązku badania interesu prawnego podmiotu zainteresowanego z sądu na Prezesa Urzędu nie wydaje się trafne. Interes prawny podmiotu jest przesłanką materialnoprawną w postępowaniu i jego istnienie powinno być badane przez niezawisły sąd, a nie przez organ administracyjny, jakim jest Prezes Urzędu. Powstaje pytanie, jaką pozycję procesową ma podmiot (przedsiębiorca lub inny podmiot) zainteresowany, który bierze udział w postępowaniu przed sądem ochrony konkurencji i konsumentów. Zgodnie z art. 47929 § 2, podmiot zainteresowany biorący udział w postępowaniu staje się uczestnikiem tego postępowania. Jest on uczestnikiem, którego legitymacją do udziału w tym postępowaniu jest posiadany przez niego interes prawny, a więc jest to dokładnie ta sama przesłanka materialna, która stanowi legitymację do udziału w procesie interwenienta ubocznego (art. 76). Toteż trafny jest pogląd wyrażony przez Tadeusza Erecińskiego, że „w razie udziału zainteresowanego podmiotu jako uczestnika w postępowaniu przed sądem ochrony konkurencji i konsumentów powinny być odpowiednio stosowane przepisy o interwencji ubocznej samoistnej. Podmiot zainteresowany występuje bowiem faktycznie bądź po stronie przedsiębiorcy wnoszącego odwołanie i oczekującego, tak jak ten podmiot, zmiany decyzji Prezesa Urzędu, bądź staje po stronie Prezesa Urzędu, oczekując oddalenia wniesionego przez powoda odwołania"40. 40 T. Ereciński, [w:] Komentarz do Kodeksu Postępowania Cywilnego. Część pierwsza. Postępowanie rozpoznawcze, t. 1, red. T. Ereciński, Warszawa 2004, s. 1061. 48. Postępowanie odrębne 393 Pełnomocnikiem Prezesa Urzędu może być pracownik Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (art. 47929 § 3). Sąd ochrony konkurencji i konsumentów może, na wniosek strony, która wniosła odwołanie od decyzji Prezesa Urzędu wstrzymać wykonanie tej decyzji do czasu rozstrzygnięcia sprawy. Może on to zrobić na posiedzeniu niejawnym (art. 47930). Sąd ochrony konkurencji i konsumentów oddala odwołanie od decyzji Prezesa Urzędu, jeżeli nie ma podstaw do jego uwzględnienia. Sąd odrzuca odwołanie wniesione po upływie terminu do jego wniesienia, niedopuszczalne z innych przyczyn, a także wtedy, gdy nie uzupełniono w wyznaczonym terminie braków odwołania. W razie uwzględnienia odwołania, sąd ochrony konkurencji i konsumentów zaskarżoną decyzję albo uchyla, albo zmienia w całości lub w części i orzeka co do istoty sprawy (art. 47931a § 1-3). Zażalenie na postanowienie Prezesa Urzędu wnosi się za jego pośrednictwem do sądu ochrony konkurencji i konsumentów w terminie tygodniowym, licząc od dnia doręczenia tego postanowienia. Zażalenie to powinno tak jak odwołanie spełniać również wymagania przepisane dla pisma procesowego oraz zawierać oznaczenie zaskarżonego postanowienia, przytoczenie i uzasadnienie zarzutów oraz wskazanie dowodów. Powinno ono także zawierać wniosek o uchylenie lub zmianę postanowienia w całości lub w części (art. 47932 § 1 i 2 oraz art. 47928 § 2 i 3). W postępowaniu wywołanym zażaleniem stosuje się odpowiednio art. 47930 i art. 47931a (art. 47932 § 2). W postępowaniu przed sądem ochrony konkurencji i konsumentów chroni się tajemnicę przedsiębiorstwa oraz inne tajemnice podlegające ochronie na podstawie odrębnych przepisów (w kwestiach szczegółowych zob. art. 47933 § 1-5). Od wyroku sądu I instancji przysługuje apelacja. Skarga kasacyjna od orzeczenia sądu II instancji przysługuje niezależnie od wartości przedmiotu zaskarżenia (art. 47935 § 2). X. Postępowania w sprawach z zakresu regulacji energetyki, sprawach z zakresu regulacji telekomunikacji i poczty oraz w sprawach z zakresu regulacji transportu kolejowego są unormowane według tego samego schematu. W postępowaniach tych Sąd Okręgowy w Warszawie — Sąd Ochrony Konkurencji właściwy jest w sprawach: 1) odwołań od decyzji Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki i zażaleń na postanowienia tego Prezesa wydane w postępowaniach prowadzonych na podstawie przepisów ustawy z 19 kwietnia 1997 r. (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. nr 153, poz. 1504 z późn. zm.) lub przepisów odrębnych (art. 47946); 2) odwołań od decyzji Prezesa Urzędu Regulacji Telekomunikacji i Poczty oraz zażaleń na postanowienia tego Prezesa wydawane w postępowaniach prowadzonych na podstawie przepisów ustawy z 16 lipca 2004 r. —Prawo telekomunikacyjne (Dz.U. nr 171, poz. 1800 z późn. zm.) oraz ustawy z 12 czerwca 2003 r. —Prawo pocztowe (Dz.U. nr 130, poz. 1188 z późn. zm.) lub przepisów odrębnych (art. 47957) oraz 394 VII. Postępowanie w I instancji 3) odwołań od decyzji Prezesa Urzędu Transportu Kolejowego i zażaleń postanowienia tego Prezesa wydawane w postępowaniach prowadzonych na podstawie przepisów ustawy z 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym (Dz U nr 86, poz. 789 z późn. zm.) lub przepisów odrębnych (art. 47968). Odwołanie od decyzji właściwego Prezesa Urzędu wnosi się za jego pośrednictwem do sądu ochrony konkurencji i konsumentów w terminie dwutygodniowym od dnia doręczenia decyzji. Sąd ochrony konkurencji i konsumentów odrzuca odwołanie wniesione po upływie terminu do jego wniesienia, niedopuszczalne z innych przyczyn, a także wtedy, gdy nie uzupełniono w wyznaczonym terminie braków odwołania (art. 47947, 47958 i 47969). Właściwy Prezes Urzędu przekazuje niezwłocznie odwołanie wraz z aktami sprawy do sądu. Jeżeli Prezes Urzędu uzna odwołanie za słuszne, może — nie przekazując akt sądowi — uchylić albo zmienić swoją decyzję w całości lub w części, o czym bezzwłocznie powiadamia stronę, przesyłając jej nową decyzję, od której stronie służy odwołanie (art. 47948, art. 47959 i art. 47970). Odwołanie od decyzji właściwego Prezesa Urzędu powinno czynić zadość wymaganiom przepisanym dla pisma procesowego oraz zawierać oznaczenie zaskarżonej decyzji i wartości przedmiotu sporu, przytoczenie zarzutów, zwięzłe ich uzasadnienie, wskazanie dowodów, a także zawierać wniosek o uchylenie albo zmianę decyzji w całości lub w części (art. 47949, art. 47960 i art. 47971). W omawianych sprawach stronami są także właściwy Prezes Urzędu i zainteresowany . Zainteresowanym jest ten, czyje prawa lub obowiązki zależą od rozstrzygnięcia procesu. Jeżeli zainteresowany nie został wezwany do udziału w sprawie, sąd ochrony konkurencji i konsumentów wezwie go na wniosek strony albo z urzędu (art. 47950, 47961 j 47972). Zaletą takiego uregulowania jest to, że daje ono definicję podmiotu zainteresowanego i decyzję o tym, czy ktoś jest takim podmiotem, pozostawia — tak jak być powinno — sądowi ochrony konkurencji i konsumentów, a nie właściwemu Prezesowi Urzędu. Natomiast wadą tego uregulowania jest to, że podmiot zainteresowany traktuje ono jako stronę procesu. Tworzy w ten sposób „trzecią" stronę procesową, co jest oczywiście nie do przyjęcia, ponieważ postępowanie procesowejest postępowaniem dwustronnym. Trzeba zatem w drodze wykładni przyjąć, że pozycję procesową podmiotu zainteresowanego określimy w ten sposób, że przyznamy mu takie uprawnienia, jakie ma w procesie interwenient uboczny samoistny. Pełnomocnikiem właściwego Prezesa Urzędu może być pracownik właściwego Urzędu (art. 47951, 47962 i 47973). W razie wniesienia odwołania od decyzji Prezesa Urzędu, sąd ochrony konkurencji i konsumentów może, na wniosek strony, która wniosła odwołanie, wstrzymać wykonanie decyzji do czasu rozstrzygnięcia sprawy. Postanowienie może być wydane na posiedzeniu niejawnym (art. 47952, 47963 i 47974). Sąd ochrony konkurencji i konsumentów oddala odwołanie od decyzji właściwego Prezesa Urzędu, jeżeli nie ma podstaw do jego uwzględnienia. W razie 8. Postępowanie odrębne 395 uwzględnienia odwołania, sąd ochrony konkurencji i konsumentów zaskarżoną decyzję albo uchyla, albo zmienia w całości lub w części i orzeka co do istoty sprawy (art. 47953, 47964 i 47975). Do zażaleń wnoszonych w postępowaniach w omawianych sprawach stosuje się odpowiednio art. 47932 oraz przepisy dotyczące odwołań od decyzji (por. art. 47955, 47966 i 47977). Od wyroku sądu I instancji przysługuje apelacja. Skarga kasacyjna od orzeczenia sądu II instancji przysługuje niezależnie od wartości przedmiotu zaskarżenia (art. 47956 § 2, 47967 § 2 i 47978 § 2). W postępowaniu w sprawach z zakresu regulacji telekomunikacji i poczty odpowiednio stosuje się art. 47933 (art. 47966a). XII. Ustawa z 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz.U. nr 22, poz. 271 z późn. zm.) wprowadziła do kodeksu postępowania cywilnego w jego Dziale IVa dotyczącym postępowania w sprawach gospodarczych dodatkowy rozdział 3: „Postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone". To postępowanie jest konsekwencją wprowadzenia do kodeksu cywilnego przez wyżej wymienioną ustawę pojęcia: niedozwolone postanowienie umowne, którego ustawową definicję zawiera art. 3851 § 1 k.c. Zgodnie z tym przepisem, postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nie uzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki „w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne)". Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. Ponadto art. 3853 k.c. wymienia aż dwadzieścia trzy sytuacje, które w razie wątpliwości można uznać za niedozwolone postanowienia umowne. Pojęcie: niedozwolone postanowienia umowne zostało wprowadzone do polskiego prawa cywilnego za wzorem doktryny i judykatury francuskiej. We Francji istnieje ono pod nazwą: clause abusiveĄX, co niekiedy jest tłumaczone na język polski niezbyt fortunnie jako „klauzula abuzywna". Bardziej poprawne z punktu widzenia wymagań języka polskiego byłoby tu zastosowanie wolnego przekładu i używanie pojęcia „klauzula niedozwolona". Takie niedozwolone postanowienia umowne (clauses abusives) bywają niestety dość często wprowadzane przez jedną ze stron do wzorca umowy, w szczególności do ogólnych warunków umów, wzorów umów lub regulaminów. Dlatego rzeczą niezbędną było wprowadzenie do kodeksu postępowania cywilnego specjalnego, odrębnego postępowania, którego celem jest usuwanie w drodze wyroku sądowego owych klauzul niedozwolonych z wzorców umów. 41 Por. G. Cornu, Yocabulaire juńdiąue, Paris 1996, s. 6. 396 VII. Postępowanie w I instancji 48. Postępowanie odrębne Sprawy o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone należą do właściwości Sądu Okręgowego w Warszawie — Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (art. 47936). Powództwo w tych sprawach może wytoczyć każdy, kto według oferty pozwanego mógłby zawrzeć z nim umowę zawierającą postanowienie, którego uznania za niedozwolone żąda się pozwem. Powództwo takie może wytoczyć także organizacja społeczna, do której zadań statutowych należy ochrona interesów konsumentów, powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów oraz Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (art. 47938 § 1). Powództwo może ponadto wytoczyć zagraniczna organizacja wpisana na listę organizacji uprawnionych w państwach Unii Europejskiej do wszczęcia postępowania o uznanie pstanowień wzorca umowy za niedozwolone, opublikowana w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich, jeżeli cel jej działania uzasadnia wystąpienie przez nią z takim żądaniem dotyczącym wzorców umów stosowanych w Polsce, zagrażających interesom konsumentów w państwie członkowskim, w którym organizacja ta ma swoją siedzibę (art. 47938 § 2). Należy tu zwrócić uwagę na pewne, charakterystyczne cechy takiego powództwa. Jest ono wytaczane w sytuacji, gdy jeszcze żadna umowa nie została między stronami zawarta. Jest jedynie oferta przedstawiona przez pozwanego, która zdaniem powoda zawiera klauzule niedozwolone (clauses abusives). Powództwo takie ma zatem charakter prewencyjny. Wyrok, którego żąda powód, ma usunąć z oferowanego wzorca umowy klauzule niedozwolone, a tym samym uchronić przed pokrzywdzeniem i wyzyskiem przyszłych ewentualnych kontrahentów przedsiębiorcy, który takie klauzule do wzorca umowy wprowadził. Powództwo to jest powództwem o ukształtowanie, ponieważ zmierza do zmiany treści wzorca umowy. Z żądaniem uznania postanowienia wzorca umowy za niedozwolone można wystąpić również w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym pozwany zaniechał jego stosowania (art. 47939). Jeżeli po wytoczeniu powództwa pozwany zaniecha stosowania zaskarżonego postanowienia umownego, to fakt ten nie ma wpływu na bieg postępowania (art. 47940). W sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone sąd nie jest związany uznaniem powództwa i nie może wydać wyroku na podstawie samego uznania. Zawarcie ugody w tych sprawach jest niedopuszczalne (art. 47941). Takie ograniczenie zasady dyspozycyjności w tych sprawach jest uzasadnione, bowiem obok interesu prywatnego występuje tu także interes publiczny, polegający na tym, aby w obrocie prawnym nie funkcjonowały wzorce umów zawierające klauzule sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco naruszające interesy kontrahentów nieuczciwego przedsiębiorcy (art. 3851 § 1 k.c). W razie uwzględnienia powództwa sąd w sentencji wyroku przytacza treść postanowień wzorca umowy uznanych za niedozwolone i zakazuje ich wykorzys- 397 tywania. Sąd Okręgowy w Warszawie — Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów orzeka w tych sprawach jako sąd I instancji. Od jego orzeczenia przysługuje apelacja do sądu II instancji, a z kolei od orzeczenia tego sądu skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego (art. 47942). Odpis prawomocnego wyroku uwzględniającego powództwo sąd przesyła Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Prezes ten na podstawie otrzymanych wyroków prawomocnych prowadzi jawny rejestr postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone. Wyrok prawomocny od chwili wpisania go do tego rejestru ma skutek wobec osób trzecich. Wyrok taki jest również publikowany w Monitorze Sądowym i Gospodarczym (art. 47943^47945). § 7. Postępowanie nakazowe i upominawcze I. Postępowanie nakazowe. W myśl art. 4841 § 1, postępowanie nakazowe należy do właściwości rzeczowej sądów rejonowych i okręgowych. O tym, czy konkretna sprawa będzie rozpoznawana w sądzie rejonowym czy okręgowym, decyduje wartość przedmiotu sporu. Dla spraw, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa 75 tysięcy złotych, właściwy jest sąd okręgowy (art. 17 pkt 4), a dla spraw o wartości przedmiotu sporu równej tej kwocie lub niższej — sąd rejonowy. W postępowaniu nakazowym mogą być rozpoznawane również sprawy gospodarcze (por. art. 4793 § 1 i 2). Podobnie jest w postępowaniu upominawczym. Przesłanki wydania nakazu zapłaty w sprawach gospodarczych są takie same jak przesłanki ogólnie przyjęte dla postępowania nakazowego w pozostałych sprawach cywilnych nie mających charakteru spraw gospodarczych. Należy zwrócić uwagę na fakt, że w odniesieniu do postępowania nakazowego został wprowadzony wyjątek od zasady obowiązującej w innych postępowaniach odrębnych. Jak już była mowa, zasada jest taka, że to nie powód, lecz sąd z urzędu decyduje o stosowaniu w toku rozpoznawania sprawy przepisów o postępowaniach odrębnych (art. 13 § 1, zdanie drugie). Natomiast w postępowaniu nakazowym sąd może rozpoznać sprawę tylko i wyłącznie na pisemny wniosek powoda zgłoszony w pozwie (art. 484' § 2). Uzależnienie zastosowania postępowania nakazowego od wyraźnego pisemnego wniosku powoda uzasadnione jest tym, że powód może nie mieć całkowitej pewności, czy posiadane przez niego dowody (dokumenty) stanowią wystarczającą podstawę do tego, aby wydany nakaz zapłaty utrzymał się wobec zarzutów pozwanego, z którymi zawsze należy się liczyć i brać je pod uwagę. Rozpoznanie sprawy w postępowaniu nakazowym odbywa się na posiedzeniu niejawnym (art. 4841 § 3). W myśl art. 485 § 1, sąd wydaje nakaz zapłaty, jeżeli powód dochodzi roszczenia pieniężnego albo świadczenia innych rzeczy zamiennych, a okoliczności uzasadniające dochodzone żądanie są udowodnione dołączonym do pozwu: 398 VII. Postępowanie w I instancji 1) dokumentem urzędowym, 2) zaakceptowanym przez dłużnika rachunkiem, 3) wezwaniem dłużnika do zapłaty i pisemnym oświadczeniem dłużnika 0 uznaniu długu, 4) zaakceptowanym przez dłużnika żądaniem zapłaty, zwróconym przez bank 1 niezapłaconym z powodu braku środków na rachunku bankowym. W postępowaniu nakazowym nie można żądać świadczenia rzeczy oznaczonych indywidualnie. Rzeczami zamiennymi są rzeczy oznaczone co do gatunku. Świadczenie rzeczy zamiennych może dotyczyć zarówno większej ich liczby, określonej cyfrowo, jak i pojedynczej rzeczy. Wyżej wymienione dokumenty mogą być dołączone do pozwu w odpisie, ale pod warunkiem, że ich zgodność z oryginałem została poświadczona przez notariusza albo występujących w tej sprawie adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub radcę Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (art. 485 § 4 zd. pierwsze). Sąd wydaje nakaz zapłaty również przeciwko zobowiązanemu z weksla, czeku, warrantu lub rewersu, jeżeli jednak przejście praw z tych dokumentów na powoda nie wynika bezpośrednio z ich treści, musi on dołączyć do pozwu dokument, z którego takie przejście wynika (art. 485 § 2). Weksel, czek, warrant lub rewers oraz ewentualnie dokument o przejściu na powoda praw z weksla, czeku, warrantu lu rewersu muszą być dołączone do pozwu w oryginalne pod rygorem zwrotu pozwu na podstawie art. 130, jeżeli dokumenty te na wezwanie przewodniczącego nie zostaną złożone w terminie tygodniowym (art. 485 § 4 zd. drugie). Zgodnie z art. 485 § 2a, sąd wydaje również nakaz zapłaty na podstawie dołączonej do pozwu umowy, dowodu spełnienia wzajemnego świadczenia niepieniężnego oraz dowodu doręczenia dłużnikowi faktury lub rachunku, jeżeli powód dochodzi należności zapłaty świadczenia pieniężnego lub odsetek w transakcjach handlowych określonych w ustawie z 12 czerwca 2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych (Dz.U. nr 139, poz. 1323 z późn. zm.). W tym wypadku dopuszczalne jest załączenie do pozwu odpisów wymaganych dokumentów, jeżeli ich zgodność z oryginałem jest poświadczona przez notariusza albo występujących w sprawie adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego lub radcę Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (art. 485 § 4 zd. pierwsze). W postępowaniu nakazowym mogą dochodzić swoich roszczeń również banki. Bank musi dołączyć do pozwu wyciąg z ksiąg bankowych podpisany przez osoby upoważnione do składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych banku i opatrzony pieczęcią banku. Ponadto trzeba dołączyć do pozwu dowód doręczenia dłużnikowi pisemnego wezwania do zapłaty. Jeżeli któryś z wymienionych dokumentów nie zostanie złożony wraz z pozwem, przewodniczący wzywa bank do jego złożenia pod rygorem zwrotu pozwu (art. 485 § 3 i 4 zd. drugie). 48. Postępowanie odrębne 399 W razie braku podstaw do wydania nakazu zapłaty przewodniczący wyznacza rozprawę, chyba że sprawa może być rozpoznana na posiedzeniu niejawnym (art. 486). Możliwość rozpoznania sprawy na posiedzeniu niejawnym istnieje z uwagi na to, że w grę wchodzi jeszcze wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym. Ponadto, na posiedzeniu niejawnym może zostać wydany wyrok w sprawie gospodarczej (por. art. 479n i art. 47918 § 2). W sprawach, o których mowa w art. 485 § 2a, sąd wydaje nakaz zapłaty, a w razie braku podstaw do jego wydania przewodniczący wyznacza rozprawę albo posiedzenie niejawne nie później niż przed upływem 2 miesięcy od dnia wniesienia pozwu albo od dnia uzupełnienia braków pozwu. Jeżeli sąd uzna, że zostały spełnione wszystkie przesłanki do wydania nakazu zapłaty, to wydając ten nakaz, orzeka, że pozwany ma w ciągu dwóch tygodni od dnia doręczenia nakazu zaspokoić roszczenie w całości wraz z kosztami albo wnieść w tym terminie zarzuty. Nakaz zapłaty wydany na podstawie weksla, warrantu, rewersu lub czeku może być umieszczony na ich odpisie w formie skróconej. Sąd z urzędu doręcza nakaz zapłaty obydwu stronom, przy czym pozwanemu doręcza się go wraz z pozwem i załącznikami (art. 491). Nakaz zapłaty od chwili wydania stanowi tytuł zabezpieczenia, wykonalny bez nadawania mu klauzuli wykonalności. Kwota zasądzona nakazem wraz z wymagalnymi odsetkami stanowi sumę, której złożenie przez dłużnika do depozytu sądowego wystarczy do zabezpieczenia powództwa. Jeżeli nakaz zobowiązuje do wydania rzeczy zamiennych, to do zabezpieczenia powództwa wystarczy złożenie sumy równej wartości przedmiotu sporu (art. 492 § 1). Powód, wnosząc o dokonanie zabezpieczenia, jest obowiązany wskazać sposób zabezpieczenia. Sąd na wniosek pozwanego może ograniczyć zabezpieczenie według swego uznania. Przepis art. 742 oraz przepisy o ograniczeniu zabezpieczenia przeciwko Skarbowi Państwa stosuje się odpowiednio (art. 492 § 2). Nakaz zapłaty wydany na podstawie weksla, warrantu, rewersu lub czeku staje się natychmiast wykonalny po upływie terminu do zaspokojenia roszczenia. Jednak sąd może na wniosek pozwanego wstrzymać jego wykonanie, jeżeli zostały wniesione zarzuty. Przepisy o ograniczeniu wykonalności przeciwko Skarbowi Państwa stosuje się odpowiednio (art. 492 § 3). Jeżeli doręczenie nakazu zapłaty nie może nastąpić dlatego, że miejsce pobytu pozwanego nie jest znane, albo gdyby doręczenie mu nakazu nie mogło nastąpić w kraju, sąd z urzędu uchyla nakaz zapłaty, a przewodniczący podejmuje odpowiednie czynności. Jeżeli po wydaniu nakazu zapłaty okaże się, że pozwany w chwili wniesienia pozwu nie miał zdolności sądowej, zdolności procesowej albo organu powołanego do jego reprezentowania, a braki 400 VII. Postępowanie w I instancji te nie zostały usunięte w wyznaczonym terminie zgodnie z przepisami kodeksu sąd z urzędu uchyla nakaz zapłaty i wydaje odpowiednie postanowienie (art. 4921)' Pismo zawierające zarzuty wnosi się do sądu, który wydał nakaz zapłaty W tym piśmie pozwany powinien określić zakres zaskarżenia nakazu zapłaty, to znaczy wskazać, czy zaskarża go w całości, czy w części. Powinien on także zgłosić zarzuty, które pod rygorem ich utraty powinny być przedstawione przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy. Chodzi tu o następujące zarzuty zakwestionowanie podanej przez powoda wartości przedmiotu sporu (art. 25 § 2) istnienie zapisu na sąd polubowny (art. 1165 § 1) i niewłaściwość usuwalną sądu (art. 202 zd. pierwsze). Ponadto pozwany powinien zgłosić wszelkie pozostałe zarzuty przeciwko żądaniu pozwu oraz podać wszystkie fakty i dowody na ich potwierdzenie (art. 493 § 1). Zarzuty muszą być wniesione na urzędowym formularzu, jeżeli pozew był również wniesiony na takim formularzu (art. 493 § 2). W postępowaniu nakazowym zarzut potrącenia może być zgłoszony, ale do potrącenia mogą być przedstawione tylko takie wierzytelności, które są udowodnione dokumentami wymienionymi w art. 485. Powództwo wzajemne jest niedopuszczalne (art. 493 § 3 i 4). Zarzuty wniesione przez pozwanego po upływie terminu, nieopłacone lub z innych przyczyn niedopuszczalne oraz zarzuty, których braków pozwany nie usunął w terminie, zostają przez sąd odrzucone (art. 494 § 1) Zob. ponadto art. 1302 § 3 i 4. Jeżeli pozwany nie wniesie w terminie dwutygodniowym zarzutów spełniających wszystkie wymagania ustawowe, to nakaz zapłaty uprawomacnia się i wywołuje wszystkie skutki prawomocnego wyroku, a w szczególności staje się tytułem egzekucyjnym (art. 494 § 2 oraz art. 777 § 1 pkt 1). Natomiast w wypadku gdy pozwany wniesie prawidłowo zarzuty, przewodniczący wyznacza rozprawę i zarządza doręczenie zarzutów powodowi (art. 495 § 1). W związku z założeniem, iż postępowanie nakazowe ma być sprawne i szybkie i jest też rodzajem postępowania w pewnym stopniu uproszczonego, nie można w jego toku występować z nowymi roszczeniami zamiast lub obok dotychczasowych. Jak wyżej wspomniano, nie można również wnieść w tym postępowaniu powództwa wzajemnego. Jednakże powód w razie zmiany okoliczności może żądać zamiast pierwotnego przedmiotu sporu jego wartości lub innego przedmiotu, np. gdy pierwotny przedmiot uległ zniszczeniu. W sprawach o świadczenia powtarzające się powód może rozszerzyć żądanie pozwu o świadczenia za dalsze okresy (art. 495 § 2). W celu zapewnienia sprawności i szybkości postępowania nakazowego ustawodawca realizuje tu konsekwentnie zasadę koncentracji materiału procesowego (patrz rozdział 19 § 4). Temu celowi służy art. 495 § 3, w myśl którego okoliczno- 48. Postępowanie odrębne 401 ści faktyczne, zarzuty i wnioski dowodowe niezgłoszone w pozwie albo w piśmie zawierającym zarzuty od nakazu zapłaty mogą być rozpoznawane tylko wtedy, gdy strona wykaże, że nie mogła ich przytoczyć wcześniej lub gdy potrzeba ich powołania wynikła później. Powód musi mieć oczywiście możliwość ustosunkowania się merytorycznego do wniesionych przez pozwanego zarzutów. Dlatego też może powołać nowe fakty i dowody, ale tylko w terminie tygodnia od dnia doręczenia mu pisma pozwanego zawierającego zarzuty (art. 495 § 3). Zmiany podmiotowe powództwa, o których mówią art. 194-196 i art. 198, w postępowaniu nakazowym nie mogą być dokonywane. Po przeprowadzeniu rozprawy, która odbywa się w razie prawidłowego wniesienia przez pozwanego zarzutów, sąd wydaje wyrok, w którym nakaz zapłaty w całości lub części utrzymuje w mocy albo go uchyla i orzeka o żądaniu pozwu, bądź też wydaje postanowienie, w którym uchyla nakaz zapłaty i pozew odrzuca lub postępowanie umarza. W razie cofnięcia zarzutów, sąd, jeżeli nie uznaje cofnięcia za niedopuszczalne, orzeka postanowieniem, że nakaz pozostaje w mocy. Przepisy o kosztach w razie cofnięcia pozwu oraz art. 203 § 3 stosuje się odpowiednio (art. 497). II. Postępowanie upominawcze. Postępowanie upominawcze należy do zakresu działania sądów rejonowych i okręgowych w zależności od wartości przedmiotu sporu w rozpoznawanej sprawie (patrz art. 16 § 1 i art. 17 pkt 4). W postępowaniu tym sąd rozpoznaje sprawy na posiedzeniu niejawnym (art. 4971). Nakaz zapłaty może być wydany nie tylko przez sąd, ale także przez referendarza sądowego. Możliwość taką wprowadziła ustawa z 22 grudnia 2004 r. (por. nowy art. 353' § 2). Referendarz sądowy może wydawać nakazy zapłaty zarówno w zakresie właściwości rzeczowej sądu rejonowego, jak i sądu okręgowego (por. art. 2 § 2 i 147 § 1 p.u.s.p.). W sprawach, w których powód dochodzi roszczenia pieniężnego, a w innych sprawach, jeżeli przepis szczególny tak stanowi, wydawany jest nakaz zapłaty (art. 498 § 1). W postępowaniu upominawczym jest realizowana w pełni zasada, wynikająca z art. 13 § 1 zdanie drugie oraz z art. 201 § 1, polegająca na tym, że do rozpoznania sprawy w postępowaniu odrębnym nie potrzebny jest wniosek powoda, gdyż o tym decyduje sąd z urzędu, zgodnie z obowiązującymi przepisami dotyczącymi postępowań odrębnych. W myśl art. 201 § 1, przewodniczący bada, w jakim trybie sprawa powinna być rozpoznana oraz czy podlega rozpoznaniu według przepisów o postępowaniu odrębnym i wydaje odpowiednie zarządzenia. W wypadkach przewidzianych w ustawie przewodniczący wyznacza posiedzenie niejawne w celu wydania nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym. Z powyższej normy wynika wyraźnie, że przepisy o postępowaniu upominawczym są stosowane obligatoryjnie, niezależnie od tego, czy powód wnosił o to w pozwie. 402 VII. Postępowanie w I instancji 48. Postępowanie odrębne 403 Na tym między innymi polega różnica między postępowaniem upominawczym a postępowaniem nakazowym, gdzie, jak wspomniano, odpowiedni wniosek powoda jest niezbędny. Nowelizacja kodeksu postępowania cywilnego z 24 maja 2000 r. (patrz rozdział 9 § 1) nadała postępowaniu upominawczemu nowy charakter. Obecnie jego istotną funkcją stało się wstępne obligatoryjne rozważenie w każdej sprawie o roszczenie pieniężne, w tym również w sprawie gospodarczej, czy jest uzasadnione wydanie nakazu zapłaty. Ochronę pozwanego przed ewentualnym dążeniem powoda do uzyskania nakazu zapłaty w sytuacjach wątpliwych zapewnia art. 499. W myśl tego przepisu, sąd nie może wydać nakazu zapłaty, jeżeli według treści pozwu: 1) roszczenie jest oczywiście bezzasadne; 2) przytoczone okoliczności budzą wątpliwość; 3) zaspokojenie roszczenia zależy od świadczenia wzajemnego; 4) miejsce pobytu pozwanego nie jest znane albo gdyby doręczenie mu nakazu nie mogło nastąpić w kraju. W razie braku podstaw do wydania nakazu zapłaty przewodniczący wyznacza rozprawę, chyba że sprawa może być rozpoznana na posiedzeniu niejawnym (art. 498 § 2). W nakazie zapłaty nakazuje się pozwanemu, żeby w ciągu dwóch tygodni od doręczenia tego nakazu zaspokoił roszczenie w całości wraz z kosztami albo w tym terminie wniósł sprzeciw do sądu. Pozwanemu doręcza się nakaz zapłaty wraz z pozwem i pouczeniem o sposobie wniesienia sprzeciwu oraz o skutkach niezaskarżenia nakazu (art. 502). Jeżeli doręczenie nakazu zapłaty jest niemożliwe, ponieważ miejsce pobytu pozwanego jest nieznane albo nie można mu było doręczyć nakazu w kraju, sąd z urzędu uchyla nakaz zapłaty, a przewodniczący podejmuje odpowiednie czynności (art. 5021 § 1 w związku z art. 499 pkt 4). Uchylenie nakazu zapłaty przez sąd z urzędu następuje również w wypadku, gdy po wydaniu tego nakazu okaże się, że pozwany w chwili wniesienia pozwu nie miał zdolności sądowej, zdolności procesowej albo organu powołanego do jego reprezentowania, a braki te nie zostały usunięte w wyznaczonym terminie zgodnie z przepisami kodeksu (art. 5021 § 2). Pismo zawierające sprzeciw wnosi się do sądu, który wydał nakaz zapłaty, a w przypadku nakazu wydanego przez referendarza sądowego — do sądu, przed którym wytoczono powództwo. W piśmie tym pozwany powinien wskazać, czy zaskarża nakaz w całości, czy w części, przedstawić zarzuty, które pod rygorem ich utraty należy zgłosić przed wdaniem się w spór (patrz art. 25 § 2, art. 202 zd. pierwsze i art. 1165 § 1), a także pozostałe zarzuty przeciwko żądaniu pozwu oraz wszystkie okoliczności faktyczne i dowody na ich potwierdzenie (art. 503 § 1). I Sprzeciw powinien być wniesiony na urzędowym formularzu, jeżeli na takim formularzu był wniesiony pozew (art. 503 § 2). Sąd odrzuca sprzeciw wniesiony po upływie terminu lub z innych przyczyn niedopuszczalny albo którego braków pozwany nie usunął w terminie (art. 504 § 1). Nakaz zapłaty, który nie został skutecznie zaskarżony sprzeciwem w całości lub w części, ma skutki prawomocnego wyroku, w szczególności staje się tytułem egzekucyjnym (art. 504 § 2 w związku z art. 777 § 1 pkt 1). Natomiast w razie prawidłowego zaskarżenia nakazu zapłaty sprzeciwem, nakaz ten traci moc. W tym wypadku przewodniczący wyznacza rozprawę i zarządza doręczenie powodowi sprzeciwu razem z wezwaniem na rozprawę (art. 505 § 1). Nakaz zapłaty traci moc tylko w części zaskarżonej sprzeciwem; natomiast w części niezaskarżonej zachowuje skutki prawomocnego wyroku. Jeżeli tylko jeden ze współpozwanych o to samo roszczenie wniósł sprzeciw, to nakaz zapłaty traci moc tylko w stosunku do niego. W wypadku gdy sprzeciw został wniesiony tylko co do jednego lub niektórych uwzględnionych roszczeń, to powoduje on utratę mocy nakazu tylko co do tych roszczeń. § 8. Postępowanie uproszczone I. Postępowanie uproszczone zostało wprowadzone do kodeksu postępowania cywilnego ustawą z 24 maja 2000 r. (patrz rozdział 9 § 1) jako kolejny rodzaj postępowania odrębnego. Wprowadzenie tego postępowania ma na celu uproszczenie i usprawnienie, a w konsekwencji znaczne przyspieszenie rozpoznawania i rozstrzygania spraw stosunkowo drobnych, ale dla społeczeństwa ważnych, w tym spraw konsumenckich42. II. Przepisy regulujące postępowanie uproszczone stosuje się w następujących sprawach należących do właściwości rzeczowej sądów rejonowych: 1) o roszczenia wynikające z umów, jeżeli wartość przedmiotu sporu nie przekracza dziesięciu tysięcy złotych, a w sprawach o roszczenia wynikające z rękojmi, gwarancji jakości lub z niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową sprzedaży konsumenckiej, jeżeli wartość przedmiotu umowy nie przekracza tej kwoty, 2) o zapłatę czynszu najmu lokali mieszkalnych i opłat obciążających najemcę oraz opłat z tytułu korzystania z lokalu mieszkalnego w spółdzielni mieszkaniowej bez względu na wartość przedmiotu sporu (art. 5051). Dla określenia zakresu przedmiotowego postępowania uproszczonego w świetle art. 5051 pkt 1 istotne znaczenie ma wykładnia pojęcia „roszczenia wynikające 42 Zob. M. Manowska, Postępowanie uproszczone w procesie cywilnym, Warszawa 2002, s. 8 i n.; S. Cieślak, Postępowania przyspieszone w procesie cywilnym. Zarys postępowania nakazowego, upominawczego i uproszczonego, Warszawa 2004, s. 1 i n. oraz s. 69 i n. VII. Postępowanie w I instancji z umów". Sąd Najwyższy w uchwale z 26 czerwca 2002 r., III CZP 42/0243, przyjął, że sprawą o roszczenie wynikające z umowy jest sprawa o zasądzenie zwaloryzowanego, na podstawie art. 3581 § 3 k.c, świadczenia pieniężnego z tytułu umowy ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci. Sąd Najwyższy, uzasadniając to stanowisko, wskazał, że przemawia za nim fakt, iż podłożem sprawy o waloryzację jest umowa, a zaistnienie okoliczności wymienionych w art. 3581 § 3 k.c. aktualizuje jedynie możliwość wystąpienia z żądaniem waloryzacji. W uzasadnieniu uchwały z 20 listopada 2003 r., III CZP 77/0344, Sąd Najwyższy przyjął, że warunkiem kwalifikacji danego roszczenia jako wynikającego z umowy jest istnienie normatywnego stosunku wynikania pomiędzy roszczeniem a umową. Przez sformułowanie „roszczenie wynikające z umowy" należy rozumieć sytuację, w której umowa jest normatywnym podłożem uprawnienia. Nie chodzi przy tym wyłącznie o roszczenia wynikające tylko z samej treści określonej umowy, lecz także o roszczenia wynikające z reżimu ustanowionego przez ustawę (por. np. art. 56 k.c). Innymi słowy, roszczenia wynikające z umowy to uprawnienia wynikające z ogółu praw i obowiązków stron umowy, regulowanych nie tylko jej treścią, ale także przez przepisy dotyczące tej czynności prawnej. Kierując się tymi dyrektywami, Sąd Najwyższy uznał, że sprawa o ustalenie wstąpienia w stosunek najmu lokalu mieszkalnego w miejsce zmarłego najemcy nie podlega rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym. W postępowaniu uproszczonym następujące pisma procesowe powinny być sporządzone i wnoszone na urzędowych formularzach: pozew, odpowiedź na pozew, sprzeciw od wyroku zaocznego i pismo zawierające wnioski dowodowe (art. 5052). Na temat urzędowych formularzy zob. uwagi w rozdziale 38. W związku z tym, że postępowanie uproszczone, w którym są rozpoznawane sprawy o stosunkowo niewielkiej wartości przedmiotu sporu, zostało pomyślane jako postępowanie sprawne i szybkie, trzeba było w nim zrezygnować w całości lub w części z niektórych instytucji procesowych, które przedłużają bieg postępowania. Jednym pozwem można dochodzić tylko jednego roszczenia. Wyjątkowo połączenie kilku roszczeń w jednym pozwie jest dopuszczalne, gdy wynikają z tej samej umowy lub umów tego samego rodzaju (art. 5O53 § 1 i 2). Również prawo powoda do rozdrobnienia dochodzonego roszczenia jest ograniczone. Powód może dochodzić w postępowaniu uproszczonym części roszczenia tylko wtedy, gdy postępowanie to byłoby właściwe dla całego roszczenia wynikającego z faktów przytoczonych w pozwie (art. 5053 § 3). Sąd Najwyższy w uchwale z 11 lutego 2005 r„ III CZP 83/0445, wyjaśnił, że sprawa, w której powód dochodzi kwoty 48. Postępowanie odrębne 405 43 OSP 2003, nr 6, poz. 78. 44 OSNC 2004, nr 7-8, poz. 109. 45 Biuletyn SN 2005, nr 2, s. 10. 1 niższej niż wskazana w art. 5051 pkt 1, stanowiącej resztę zaspokojonego wcześniej roszczenia, którego wysokość przekraczała kwotę określoną w powyższym przepisie, podlega rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym. Zmiana powództwa zarówno podmiotowa, jak i przedmiotowa w tym postępowaniu jest niedopuszczalna. Nie można w nim również zgłosić interwencji głównej ani ubocznej, jak również dokonać przypozwania (art. 5054 § 1). Powództwo wzajemne oraz zarzut potrącenia są dopuszczalne tylko wtedy, gdy roszczenia nimi objęte nadają się do rozpoznania w postępowaniu uproszczonym (art. 5054 § 2). W postępowaniu uproszczonym istnieje prekluzja dla zgłaszania okoliczności faktycznych, zarzutów i wniosków dowodowych. Jeżeli nie zostaną one zgłoszone w pozwie, odpowiedzi na pozew, na pierwszym posiedzeniu przeznaczonym na rozprawę lub w sprzeciwie od wyroku zaocznego, to mogą być przez sąd wzięte pod uwagę tylko wtedy, gdy strona wykaże, że nie mogła ich powołać wcześniej lub gdy potrzeba ich powołania wynikła później. Powód może przytoczyć nowe okoliczności faktyczne i wnioski dowodowe nie później niż w terminie tygodniowym od dnia doręczenia mu odpowiedzi na pozew albo sprzeciwu od wyroku zaocznego (art. 5055). Sąd może wzywać strony, świadków lub inne osoby w sposób, który uzna za najbardziej celowy, nawet z pominięciem sposobów przewidzianych przez przepisy ogólne, jeżeli uzna to za niezbędne do przyspieszenia rozpoznania sprawy. Sąd może dokonywać takich wezwań przy zastosowaniu innych środków niż poczta lub woźny sądowy. Może on wykorzystać do tego celu np. telefon, telefax, telegram lub telefonogram (art. 5055 § 1 w związku z art. 472). W postępowaniu uproszczonym nie stosuje się przepisów o dowodzie z opinii biegłego i instytutu naukowego lub naukowo-badawczego (art. 5056 § 2). Jest to uzasadnione tym, że tego rodzaju dowód z reguły pociąga za sobą poważne koszty, które mogłyby nawet przewyższać wartość roszczenia mogącego podlegającego rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym. Poza tym można kierować się założeniem, że najczęściej wiadomości specjalne nie są potrzebne w sprawach, które należą do postępowania uproszczonego. Istotny jest wreszcie wzgląd na zapewnienie szybkości postępowania. Przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego z reguły wydłuża postępowanie. Wyłączenie dowodu z opinii biegłego w postępowaniu uproszczonym oznacza, że ustawodawca w większym stopniu w tym postępowaniu odwołuje się do wiedzy, rozsądku i życiowego doświadczenia sędziego. Koresponduje z tym regulacja art. 5056 § 3. Jeżeli sąd uzna, że ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione, może w wyroku zasądzić odpowiednią sumę według swej oceny. Nie może to być jednak ocena całkowicie dowolna, lecz musi opierać się na dokładnym rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy (art. 5056 § 3). 406 VII. Postępowanie w I instancji 49. Dowody 407 Jeżeli według oceny sądu sprawa jest szczególnie zawiła lub jej rozstrzygnięcie wymaga wiadomości specjalnych, co oznacza konieczność sięgnięcia do dowodu z opinii biegłego, wówczas sąd w dalszym ciągu rozpoznaje ją z pominięciem przepisów o postępowaniu uproszczonym (art. 5057). W takim wypadku nie pobiera się jednak uzupełniającej opłaty od pozwu. Artykułu 1303 § 2 nie stosuje się. Postępowanie apelacyjne w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu uproszczonym zawiera również liczne odrębności. Zostały one omówione szczegółowo w rozdziale 61 § 4. W sprawach rozpoznanych w postępowaniu uproszczonym skarga kasacyjna nie przysługuje (art. 3982 § 2 pkt 3). Z treści art. 50514 § 1 i 2 wynika, że w wypadku, gdy rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym podlegać ma sprawa z zakresu prawa pracy albo sprawa gospodarcza, wyłączone jest stosowanie niektórych przepisów regulujących postępowania odrębne w tych sprawach. Zatem w postępowaniu uproszczonym w sprawach z zakresu prawa pracy nie stosuje się art. 466, 467, 468, 470, 471, 477 i Ali1. Z kolei w postępowaniu uproszczonym w sprawach gospodarczych nie stosuje się art. 47912 § 1, 47914 § 2 i 47918 § 3. Rozdział 49 DOWODY § 1. Materiał procesowy W postępowaniu cywilnym rozróżnia się: 1) podstawę faktyczną powództwa, 2) materiał procesowy, 3) ustalenia faktyczne sądu zawarte w orzeczeniu sądowym kończącym postępowanie w danej instancji. Przez podstawę faktyczną powództwa rozumie się przytoczone w pozwie okoliczności faktyczne uzasadniające żądanie pozwu (art. 187 § 1 pkt 2). „Materiał procesowy" jest pojęciem daleko szerszym. Obejmuje ono nie tylko podstawę faktyczną powództwa, lecz również zarzuty pozwanego, oświadczenia innych podmiotów procesowych (np. prokuratora, organizacji społecznej, interwenientów), środki dowodowe przez te podmioty zgłoszone, wyniki postępowania dowodowego oraz inne czynności procesowe, działania i zdarzenia. „Materiał procesowy" jest więc pojęciem, które wyraża utrwalony w aktach sprawy całokształt dokonanych w sprawie czynności procesowych, działań i zdarzeń. Podstawa faktyczna powództwa obejmuje twierdzenia strony powodowej, dotyczące faktów zaszłych poza procesem. Na tym jednak sprawa się nie kończy, i chodzi bowiem o ten stan faktyczny, który powinien być objęty ustaleniami stanowiącymi podstawę faktyczną orzeczenia rozstrzygającego sprawę. Ten zaś stan faktyczny powinien obejmować również przebieg faktów zaszłych w samym procesie. Chodzi tu o czynności samych podmiotów procesu, jak np. wysunięcie przez prokuratora zarzutu niedopuszczalności drogi sądowej, co do żądania i uwzględnienia tego zarzutu przez sąd, wysunięcie przez pozwanego zarzutu przedawnienia, wypowiedzenia umowy, ugoda, dopuszczenie do uprawomocnienia się części orzeczenia itd. O ile przy badaniu tego odcinka rzeczywistości, który jest zawarty w twierdzeniach stron, bada się fakty zaszłe poza procesem, na które wpływ mają same strony i osoby trzecie, o tyle przy badaniu faktów zaszłych w samym procesie bada się fakty, na które poza stronami i interwenientami mają w pewnym zakresie wpływ również sąd i podmioty wskazane w rozdziale 34. W pewnych wypadkach fakty te mają znaczenie czysto proceduralne, jak np. przekazanie sprawy do innego trybu postępowania, w innych zaś czysto materialne, jak np. wypowiedzenie stosunku najmu. Do ustalenia tych faktów wystarcza najczęściej prosta rejestracja bezpośrednich spostrzeżeń. Z punktu widzenia jednak postępowania dowodowego najważniejszy z reguły materiał procesowy zawarty jest w oświadczeniach stron i w wynikach przeprowadzonego postępowania dowodowego. Na podstawie materiału procesowego zawartego w aktach sprawy sąd, wydając orzeczenie, dokonuje ustaleń faktycznych, mających jego zdaniem istotne dla sprawy znaczenie. W ten sposób powstaje podstawa faktyczna orzeczenia. Kwalifikacja prawna tejże podstawy faktycznej daje podstawę prawną do rozstrzygnięcia sprawy. Ustalenia sądu powinny być zgodne z treścią zebranego w sprawie materiału. Ich sprzeczność może być powołana jako zarzut w postępowaniu apelacyjnym. § 2. Dowód i jego przedmiot I. Dowodzenie jest czynnością myślową, mającą na celu wykazanie prawdziwości lub nieprawdziwości pewnych twierdzeń. Dowodzi się więc twierdzeń. Przedmiotem dowodu jest jednak fakt, którego dotyczy sprawdzane twierdzenie. W logice dowodem nazywany jest taki układ twierdzeń, z których jedno powiązane z innym stosunkiem wynikania daje się dedukcyjnie wyprowadzić. Polega to więc na wykazywaniu prawdziwości jakiegoś zdania na podstawie innego zdania, które jest uznawane za prawdziwe. W potocznym słowa znaczeniu dowodem nazywa się zarówno środek dowodowy (np. art. 3, 210 § 1), jak i czynność zmierzającą do wykazania prawdziwości jakiegoś twierdzenia (np. art. 227, 228 § 1, 229) lub wynik postępowania dowodowego (np. art. 233 § 1). 408 VII. Postępowanie w I instancji Według Berutowicza, „za dowód w postępowaniu cywilnym należy uważać każde źródło prawdziwych informacji bądź o faktach mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, bądź o wiarygodności twierdzeń stron lub uczestników postępowania o tychże faktach"46. Zdaniem tego Autora, wszystko to, co pośredniczy pomiędzy sędzią a faktem podlegającym twierdzeniu, nazywamy środkiem dowodowym. Zdaniem Siedleckiego, przez „dowód" w ścisłym tego słowa znaczeniu należy rozumieć „środek dowodowy, a zatem ten środek, który umożliwia dowodzenie, a więc pozwala na przekonanie się o istnieniu lub nieistnieniu oznaczonych faktów, a tym samym o prawdziwości względnie nieprawdziwości twierdzeń o tych faktach"47. Takie też stanowisko jest na ogół przyjęte przez praktykę. II. Według art. 227, przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie. Przez fakty rozumie się wszystkie elementy stanu faktycznego sprawy, a więc nie tylko fakty w potocznym tego słowa znaczeniu jako zdarzenia konkretne, zaszłe w czasie i przestrzeni, ale także wszelkie przejawy wewnętrznego życia ludzkiego, jak np. zamiar, dobra wola, które w przeciwieństwie do zdarzeń ujmowane są nie w stanie kinetycznym, ale statycznym (nieruchomym), np. pogoda, stan drogi48. Jak już podniesiono, przedmiotem dowodu powinny być tylko takie fakty, które mają dla sprawy istotne znaczenie. Tę istotność należy rozumieć w dwojakim znaczeniu, a mianowicie: 1) fakty te mają dotyczyć przedmiotu procesu, 2) powinny mieć znaczenie prawne. Przez stwierdzenie, iż fakty mają dotyczyć przedmiotu procesu, należy rozumieć ich związek z stosunkiem prawnym, którego dotyczy proces. Fakty, które mogą w procesie mieć znaczenie prawne, można podzielić na trzy grupy: 1) fakty prawotwórcze, np. fakt zawarcia umowy, fakt wyrządzenia szkody, 2) fakty tamujące powstanie prawa, np. brak jednego z warunków ważności czynności prawnej, 3) fakty niweczące prawo, np. fakt zapłaty należności. Sąd rozstrzyga na podstawie całokształtu okoliczności sprawy, które mogą być dla rozstrzygnięcia sprawy istotne. Kieruje się wówczas zasadą prawdy materialnej. Aktywność sądu dotyczyć powinna całokształtu okoliczności faktycznych dotyczących żądania strony i stosunku prawnego, na którym opiera swe żądanie, okoliczności nie tylko subiektywnie przez stronę przedstawionych, lecz mających 46 W. Berutowicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 1984, s. 168. 47 W. Siedlecki, Z. Świeboda, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2004, s. 221. 48 W. Siedlecki, Zasady wyrokowania w procesie cywilnym, Warszawa 1957, s. 231. Ą9. Dowody 409 znaczenie obiektywne, i nie ujętych jednostronnie, lecz wszechstronnie, w powiązaniu ze stosunkiem do osób trzecich i całego społeczeństwa. Ten krąg badań sądu ma jednak swoje granice. Jest nim określony przedmiot procesu. Ramy jego wytycza żądanie pozwu, skonkretyzowane podstawą faktyczną pozwu. III. Nie wszystkie fakty wymagają w procesie cywilnym dowodu. Nie wymagają więc dowodu: 1) fakty powszechnie znane (art. 228 § 1), 2) fakty znane sądowi urzędowo (art. 228 § 2), 3) fakty przyznane w toku postępowania przez stronę przeciwną, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości (art. 229), 4) fakty, co do których strona przeciwna nie wypowie się, lecz sąd uzna za przyznane (perfacta concludentia) art. 230. Doświadczenie uczy, że w tego typu sytuacjach pewne informacje o faktach bywają z reguły prawdziwe i wobec tego można zrezygnować z wykazywania ich prawdziwości za pomocą dowodu. Ad 1) Nie jest łatwo określić, co jest faktem notoryjnie znanym, gdyż zależy to od miejsca i czasu. Faktami takimi są na ogół zdarzenia, których znajomość jest dostępna każdemu przeciętnie rozsądnemu, o przeciętnym doświadczeniu życiowym, mieszkańcowi miejscowości, w której znajduje się siedziba sądu (wydarzenie historyczne, klęski żywiołowe itp.). Trudno np. byłoby twierdzić, że notoryjnie znane jest, że w okresie powojennym kamienice czynszowe przestały być w Polsce dla właścicieli rentownymi, jakkolwiek na ogół tak chyba jest. Nie każdy bowiem ma świadomość tego faktu. Można być jednak odmiennego zdania. Sprawa więc jest kontrowersyjna. Ad 2) Takie samo znaczenie mają fakty urzędowo sądowi znane, o czym sąd powinien poinformować strony na rozprawie. Są to fakty związane z działalnością sądu jako organu. Z reguły fakty te pozostają w związku z dokonywaniem określonych przez sąd czynności w innych sprawach zawisłych w sądzie, i to nie tylko cywilnych, ale i karnych. Sąd może np. z innej sprawy już wiedzieć, że stronie odebrano zwolnienie od kosztów sądowych lub znać stan hipoteczny jej nieruchomości. W takim wypadku włączenie danego faktu do podstawy faktycznej rozstrzygnięcia następuje bez prowadzenia w tym zakresie postępowania dowodowego. Podkreślić należy, że do faktów urzędowo znanych nie wchodzą te, które sędzia zna ze swej działalności prywatnej. Natomiast szczególne tutaj miejsce zajmuje znajomość faktu wydania prawomocnego wyroku skazującego, który wiąże sąd cywilny (art. 11). Ad 3) Przyznanie jest to oświadczenie strony potwierdzające prawdziwość twierdzenia drugiej strony o istnieniu albo nieistnieniu określonego faktu. Fakty przyznane nie wymagają dowodu, gdy przyznanie nie budzi wątpliwości. Przyznanie więc nie działa automatycznie, jak to ma miejsce w procesach opartych na 410 VII. Postępowanie w I instancji zasadzie prawdy formalnej. W świetle kodeksu postępowania cywilnego sąd oceni skuteczność przyznania, uwzględniając okoliczności sprawy. Szczególną czujność sąd zachowa, gdy sprawa będzie dotyczyła ważnego z punktu widzenia społecznego interesu (np. interesu rodziny, dziecka). Przyznanie jest oświadczeniem wiedzy. Należy je odróżnić od uznania powództwa, które w pierwszej linii jest oświadczeniem woli, a ponadto uznanie powództwa dotyczy żądania pozwu, podczas gdy przyznanie jest ograniczone do faktów objętych materiałem procesowym. Przyznanie połączone z dodatkowymi zastrzeżeniami musi być przez sąd ocenione przy uwzględnieniu całokształtu okoliczności sprawy. Przyznanie pozasądowe powinno być w procesie udowodnione. Przyznanie dotyczy faktów, a nie ocen prawnych. Ocena prawna należy do sądu. Ad 4) Gdy strona nie wypowie się co do twierdzeń strony przeciwnej o faktach, sąd może, mając na uwadze wyniki całej rozprawy, uznać te fakty za przyznane. Jest to tak zwane przyznanie dorozumiane. Wyrażona tutaj zasada odpowiada całemu modelowi procesu cywilnego, który w założeniach swych zmierza do pobudzenia inicjatyw stron, lecz ich do działania nie zmusza, pozostawiając sądowi ocenę ich zachowania do merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy. Podobnie jest w procesie niektórych państw zachodnich. Przedmiotem dowodu mogą być również, chociaż zupełnie wyjątkowo, zasady doświadczenia życiowego i samo prawo. Przez zasady doświadczenia życiowego rozumie się zasady ukształtowane w ramach ogólnego ludzkiego doświadczenia albo w ramach poszczególnych nauk i sztuk, przemysłu i handlu, rzemiosła itp. Najczęstszym środkiem dowodowym, za pomocą którego ustali się te zasady, będzie dowód z opinii biegłego. Sędzia zobowiązany jest znać obowiązujące przepisy prawne (iura novit curia). W zasadzie więc prawo nie powinno być przedmiotem dowodu. Wyjątkowo jednak, gdy treść prawa obcego nie jest znana sądowi i nie została stwierdzona w toku postępowania, sąd może się zwrócić do Ministra Sprawiedliwości o udzielenie tekstu tego prawa oraz o wyjaśnienie obcej praktyki sądowej. W tym wypadku sąd może również zasięgnąć opinii biegłego (art. 1143 § 1 i 3). W wyjątkowych również przypadkach przedmiotem dowodu może być prawo zwyczajowe oraz zagadnienia z niektórych bardziej wyspecjalizowanych działów prawa materialnego (jak np. prawa taryfowego). IV. Rozróżnia się w procesie domniemania faktyczne i domniemania prawne. Domniemanie faktyczne jest sformułowane w art. 231, który stwierdza, że sąd może uznać za ustalone fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych faktów. Sytuacja taka zachodzi wówczas, gdy faktu dla sprawy istotnego nie można udowodnić wprost za 49. Dowody 411 pomocą formalnie przeprowadzonych środków dowodowych albo przeprowadzenie takiego dowodu byłoby szczególnie utrudnione, a w ramach całokształtu okoliczności sprawy i na podstawie innego faktu w procesie ustalonego można wyprowadzić logiczny wniosek co do prawdziwości tego faktu. Sędzia korzysta tutaj z zasady swobodnej oceny dowodów. Korzysta przy tym z kryterium „wszelkiego prawdopodobieństwa". Z takich domniemań faktycznych korzysta się bardzo często w procesach o ustalenie ojcostwa. Ustalenie bowiem faktu obcowania cielesnego określonych osób wprost za pomocą formalnie przeprowadzonego dowodu (np. dowodu ze świadków) może być utrudnione lub niemożliwe, okoliczności jednak sprawy, np. wspólne zamieszkanie osób, mogą dać wystarczającą podstawę do ustalenia spornego faktu obcowania. Inną instytucję stanowią domniemania prawne, czyli domniemania ustanowione przez prawo (art. 234). Domniemania takie wiążą sąd, wniosek bowiem co do istnienia danego faktu w określonych przez ustawę okolicznościach wyciąga sama ustawa. Według np. art. 62 k.r.o. jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia, domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki. W takiej więc sytuacji sąd jest zwolniony od korzystania z domniemań faktycznych, musi jedynie ustalić, że istniało małżeństwo i dziecko urodziło się w ramach wskazanego w art. 62 k.r.o. czasu. Dalszy wniosek przeprowadza sama ustawa. Domniemania tego nie stosuje się jednak, jeżeli dziecko urodziło się po upływie trzystu dni od orzeczenia separacji. Domniemania prawne mogą być obalone, chyba że ustawa stanowi inaczej. W związku z tym dzieli się je na domniemania proste (zwykłe), które dopuszczają dowód na przeciwieństwo (praesumption.es iuris), oraz domniemania niezbite (praesumptiones iuris ac de iure), które wyłączają dowód na przeciwieństwo. Popularnie mówi się o domniemaniach usuwalnych i nieusuwalnych. Pierwsze mogą być obalone dowodem przeciwnym, który polega na tym, że w konkretnym wypadku, mimo istnienia podstawy domniemania, wniosek wyciągnięty z niej przez ustawodawcę może nie odpowiadać rzeczywistości. Takie domniemania prowadzą do odwrócenia ciężaru dowodu i stanowią regułę w naszym prawie. Przykładem takiego obalenia domniemania prawnego jest exceptio plurium con-cubentium (art. 85 k.r.o.). Kwestia, czy istnieją w prawie polskim domniemania prawne niewzruszalne, jest przedmiotem kontrowersji. Niekiedy jako przykład domniemania nieusuwalnego podaje się tzw. rękojmię wiary ksiąg wieczystych z art. 5 ustawy z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. nr 124, poz. 1361 z późn. zm.) w stosunku do tego, kto przez czynność prawną odpłatną nabywa własność lub inne prawo rzeczowe i nie jest w złej wierze. Pogląd ten jest jednak kwestionowany49. Zob. H. Dolecki, Ciężar dowodu w procesie cywilnym, Warszawa 1998, s. 141-144. 412 VII. Postępowanie w I instancji Domniemania prawne wiążą sąd tak długo, jak długo nie zostaną obalone dowodem przeciwnym. W praktyce był podnoszony problem, czy sąd władny jest z urzędu dopuścić dowody w celu obalenia domniemania prawnego. Wydaje się, że nie ma podstaw do odmawiania sądowi takiego prawa, gdy realizacja zasady prawdy materialnej tego wymaga, a w danym wypadku chodzi o domniemanie usuwalne. V. Uprawdopodobnienie jest środkiem zastępczym dowodu w znaczeniu ścisłym, który nie daje pewności istnienia danego faktu, lecz wskazuje na taką możliwość, czyni ten fakt prawdopodobnym. Dlatego więc, że uprawdopodobnienie daje przekonanie słabsze od pewności związanej z dowodem, środek ten przewiduje ustawa tylko odnośnie do takich faktów, które nie mają dla rozstrzygnięcia sprawy istotnego znaczenia i związane są z kwestiami ubocznymi (wpadkowymi). Tą drogą uwalnia się od konieczności przeprowadzania formalnych dowodów i daje się w ręce daleko prostszy środek procesowy. Stosownie do art. 243, zachowanie szczegółowych przepisów o postępowaniu dowodowym nie jest konieczne, ilekroć ustawa przewiduje uprawdopodobnienie zamiast dowodu. Uprawdopodobnienie przeprowadza się więc za pomocą środków nie skrępowanych wymogami stawianymi co do formy przez przepisy kodeksu dla przeprowadzania formalnych dowodów. Jako przykład można podać pisemne oświadczenie osób trzecich, recepis nadania na pocztę pisma itd. Przypadki, w których uprawdopodobnienie jest wystarczające i dopuszczalne, przewidziane są w różnych stadiach postępowania. Dla przykładu wskazać można art. 50, który przewiduje uprawdopodobnienie przyczyn wyłączenia sędziego, art. 78 § 2 nakazujący przy opozycji uprawdopodobnienie interesu interwenienta ubocznego lub art. 169 § 2, który stanowi, iż w piśmie o przywrócenie terminu należy uprawdopodobnić okoliczności uzasadniające wniosek. VI. Ciężar udowodnienia (onus probandi), czyli jak w praktyce się mówi ciężar dowodu, uregulowany jest w art. 232 k.p.c. i art. 6 k.c. W nauce wyróżnia się ciężar dowodu w znaczeniu formalnym (subiektywnym) i w znaczeniu materialnym (obiektywnym). Niekiedy mówi się w związku z tym o aspekcie procesowym i materialnoprawnym ciężaru dowodu50. Ciężar dowodu w znaczeniu formalnym dotyczy czynności dowodowych stron i wskazuje, która z nich, powód czy pozwany, powinna przedstawić lub wskazać środki dowodowe w celu wykazania prawdziwości twierdzeń o faktach, z których wywodzi skutki prawne. Dlatego niekiedy w doktrynie obcej ciężar dowodu w znaczeniu formalnym (subiektywnym) określa się także jako ciężar przeprowadzenia dowodu. Przyjąć należy, że ciężar dowodu w tym znaczeniu ma na względzie art. 232 zd. pierwsze, stanowiący, iż strony są obowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. Wprawdzie przepis ten posługuje się sformułowaniem „strony są obowiązane", jednak w rze- 5° W doktrynie obcej zob. L. Rosenberg, K. H. Schwab, P. Gottwald, ZMlprozessrecht, Miinchen 2004, s. 780-781. W literaturze polskiej por. H. Dolecki, op. cit., s. 54 i n. 50. Postępowanie dowodów 413 czywistości chodzi w nim nie o obowiązek, lecz o ciężar procesowy. Ciężar dowodu w znaczeniu formalnym jest charakterystyczny dla postępowań, w których obowiązuje zasada kontradyktoryjności. Złagodzenie ciężaru dowodu w znaczeniu formalnym ma miejsce, gdy ustawodawca przyznaje sądowi uprawnienie do dopuszczenia dowodów z urzędu (por. art. 232 zd. drugie). Z kolei ciężar dowodu w znaczeniu materialnym (obiektywnym) dotyczy prawnej oceny negatywnego wyniku postępowania dowodowego, tzn. ustalenia, jakie znaczenie dla wyniku procesu wywiera nieudowodnienie twierdzeń, z których strony wywodzą skutki prawne. Innymi słowy, przedmiotem ciężaru dowodu w znaczeniu materialnym jest kwestia, na czyją korzyść albo niekorzyść należy uwzględnić negatywny wynik postępowania dowodowego. Reguła ciężaru dowodu w znaczeniu materialnym pozwala więc na rozstrzygnięcie sprawy w sytuacji nieudowodnienia twierdzeń o okolicznościach faktycznych (tzw. non liąuet). Jest ona aktualna w każdym rodzaju postępowania, w którym konieczne jest dokonywanie ustaleń faktycznych, i dlatego ma zastosowanie niezależnie od tego, czy obowiązuje zasada kontradyktoryjności, czy też zasada śledcza. Wyrazem reguły ciężaru dowodu w znaczeniu materialnym jest art. 6 k.c, zgodnie z którym ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu wywodzi skutki prawne. Wyrażona w art. 6 k.c. zasada nakłada ciężar udowodnienia na twierdzącego, a nie na przeczącego (ei incumbit probatio qui dicit non qui negat). Twierdzący ponosi zatem negatywne skutki nieudowodnienia swoich twierdzeń. W pewnych jednak wypadkach ustawa przerzuca ciężar udowodnienia na przeczącego. Zachodzi to głównie przy domniemaniach prawnych. W razie bowiem zaprzeczenia domniemaniu (usuwalnemu), zaprzeczający powinien swoje zaprzeczenie udowodnić, !tj. powinien za pomocą środków dowodowych wykazać istnienie stanu przeciwnego niż wynika z domniemania. Rozdział 50 POSTĘPOWANIE DOWODOWE § 1. Przebieg postępowania dowodowego I. Postępowanie dowodowe jest tą częścią postępowania rozpoznawczego, ' której zostają zaprezentowane środki dowodowe. Obejmuje ono: 1) dopuszczenie danego środka dowodowego, w formie postanowienia i 2) zaprezentowanie (przeprowadzenie) środka dowodowego. Na temat postępowania dowodowego wypowiedział się Sąd Najwyższy w zale-beniach z 15 lipca 1974 r.51. Wskazał w nich co następuje: „Wydanie prawid- Uchwała Zgromadzenia Ogólnego SN, Kw. Pr. 2/74, OSNCP 1974, nr 12, poz. 203. VII. Postępowanie w I instancji 50. Postępowanie dowodowe 415 łowego orzeczenia uwarunkowane jest przede wszystkim wszechstronnym wyjaśnieniem wszystkich okoliczności sprawy, dotyczących zarówno strony przedmiotowej, jak i podmiotowej, w tym także w zakresie osobopoznawczym. Należyte więc przygotowanie i przeprowadzenie postępowania dowodowego przyczynia się do trafnego rozstrzygnięcia sprawy, jak również do zaoszczędzenia czasu, obniżenia kosztów postępowania, a w razie zaskarżenia orzeczenia umożliwia sądowi II instancji wydanie rozstrzygnięcia co do istoty sprawy. Dla osiągnięcia tych celów podstawowe znaczenie ma nie tylko właściwe przygotowanie się sędziów do posiedzenia i pełne wykorzystanie przez nich przepisów dotyczących postępowania dowodowego, ale również odpowiednie przygotowanie się samych stron, ich pełnomocników oraz biegłych. Z tych samych względów sędzia przed przystąpieniem do rozpoznania sprawy powinien rozważyć, jakie przepisy prawa materialnego mogą mieć zastosowanie do określonego stanu faktycznego sprawy lub do innych możliwych w danej sprawie wariantów tego stanu. Brak takiej orientacji prowadzi często do nieprawidłowości i przewlekłości postępowania dowodowego. Prawidłowość postępowania dowodowego zależy w szczególności od przestrzegania następujących wymagań ustawy: a) w sprawach cywilnych należy z reguły korzystać z informacyjnego badania stron (art. 210 § 1 k.p.c). Czynność ta bowiem pozwala nie tylko na pełniejsze zorientowanie się w istocie sprawy, ale wpływa na skrócenie postępowania dowodowego przez ustalenie okoliczności niespornych, a w konsekwencji niewy-magających dowodu oraz wydania poprawnego postanowienia dowodowego; b) w tej fazie postępowania należy również zobowiązać strony do przytoczenia wszystkich znanych im okoliczności faktycznych i dowodów, aby ich zgłaszanie w dalszym stadium ograniczyć tylko do takich okoliczności i dowodów, których powołanie nie było możliwe w fazie początkowej; trzeba również żądać podawania, jakich konkretnie twierdzeń i okoliczności dotyczą poszczególne dowody, co zapobiegłoby błędnej praktyce sumarycznego przytaczania dowodów (np. na okoliczności pozwu); c) każde postanowienie dowodowe powinno zawierać określenie poszczególnych tez dowodowych oraz środków dowodowych dotyczących każdej z tych tez; ogólnikowe określenie tezy dowodowej prowadzi z reguły do zbędnego dopuszczenia dowodów i przewlekłości w ich przeprowadzeniu; dopuszczając dowód ze świadków, należy ściśle określić fakty, które poszczególnymi zeznaniami mają być stwierdzone; d) zasada, że postępowanie dowodowe powinno się toczyć bezpośrednio przed sądem orzekającym, nie wyłącza oparcia się na dowodach zawartych w aktach innej sprawy (...)". Dopuszczenie środka dowodowego następuje w drodze wydania przez sąd postanowienia dowodowego (art. 236). W postanowieniu tym sąd oznacza: 1) fakty podlegające stwierdzeniu, 2) środek dowodowy, 3) stosownie do okoliczności sędziego lub sąd, który ma dowód przeprowadzić, a ponadto, 4) jeżeli to jest możliwe, termin i miejsce przeprowadzenia tego dowodu. Wskazanie przez sąd w postanowieniu dowodowym faktów, które mają być stwierdzone, powinno być w miarę możności ścisłe i nadawać cały kierunek postępowaniu dowodowemu. Dopuszczając dowód, sąd rozważy: 1) czy dany fakt ma istotne znaczenie dla sprawy, 2) czy dany fakt wymaga udowodnienia (gdyż może być np. notoryjnie znany), 3) czy dany środek dowodowy nie jest w danym wypadku wykluczony z uwagi na wprowadzone przez kodeks ograniczenia (np. z art. 246 i 247), 4) czy dany dowód nie został zgłoszony jedynie dla przewleczenia postępowania, 5) czy okoliczność, na którą dany dowód został zgłoszony, nie została już dostatecznie wyjaśniona (art. 217 § 2). Sąd nie jest związany swym postanowieniem dowodowym i może je stosownie do okoliczności uchylić lub zmienić na posiedzeniu niejawnym (art. 240 § 1). Dlatego też takie postanowienia zalicza się do przedstanowczych względnie niestanowczych decyzji sądu. II. Postępowanie dowodowe — zgodnie z zasadą bezpośredniości — odbywa się przed sądem orzekającym, chyba że sprzeciwia się temu charakter dowodu (np. oględziny miejsca wypadku) albo wzgląd na poważne niedogodności (np. choroba świadka) lub niewspółmierność kosztów w stosunku do przedmiotu sporu (np. odległe miejsce zamieszkania świadków). W takich wypadkach sąd orzekający zleci przeprowadzenie dowodu jednemu ze swych członków (sędzia wyznaczony) albo innemu sądowi (sąd wezwany). Wyjątki te powinny być jednak stosowane z dużą ostrożnością. Dowód np. z przesłuchania stron w sprawach rozwodowych powinien być przeprowadzony przed sądem orzekającym. Mogą jednak czasami występować tego rodzaju okoliczności, które przemawiać będą za przeprowadzeniem dowodu w drodze pomocy prawnej lub przez sędziego wyznaczonego. Jeżeli np. miejsce wypadku znajduje się poza okręgiem sądu orzekającego, a zachodzi potrzeba przesłuchania świadków przy równoczesnym przeprowadzeniu wizji lokalnej — wówczas dowody te powinny być przeprowadzone w drodze pomocy sądowej — przez sąd rejonowy, na którego terenie znajduje się miejsce wypadku. Sędzia wyznaczony i sąd wezwany mają w zakresie zleconego im postępowania dowodowego prawa przewodniczącego i prawa sądu orzekającego (art. 239). Z przeprowadzonego postępowania dowodowego sporządza się protokół. 416 VII. Postępowanie w I instancji Sąd orzekający może w każdym czasie zarządzić powtórzenie lub uzupełnienie postępowania dowodowego (art. 241). Jeżeli postępowanie dowodowe napotyka przeszkody o nieokreślonym czasie trwania (np. przewlekła choroba świadka), sąd może oznaczyć termin, po którego upływie dowód może być przeprowadzony tylko wówczas, gdy nie spowoduje zwłoki w postępowaniu (art. 242). III. W pewnych sytuacjach sąd może zarządzić dochodzenie w celu wyjaśnienia okoliczności potrzebnych do rozstrzygnięcia jakiejś kwestii wpadkowej (np. z art. 25 — sprawdzenie wartości przedmiotu sporu). W tych sytuacjach dochodzenie ma dostarczyć sądowi podstawy do rozstrzygnięcia tej kwestii incydentalnej bez potrzeby formalnego przeprowadzania środków dowodowych. IV. Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego sąd dokonuje oceny jego wyników wyrażających się w treści przeprowadzonych środków dowodowych (jak np. treści zeznań świadków, treści odczytanych dokumentów). W naszym postępowaniu cywilnym, opartym na zasadzie swobodnej oceny dowodów (a nie legalnej oceny dowodów) sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału (art. 233 § 1). Sąd oceni na tej samej podstawie, jakie znaczenie nadać odmowie przedstawienia przez stronę dowodu lub przeszkodom stawianym przez nią w jego przeprowadzeniu wbrew postanowieniom sądu (art. 233 § 2). Zasada swobodnej oceny dowodów doznaje jednak w naszym procesie kilku wyjątków ze względu na: 1) prejudycjalność wyroków karnych (art. 11), 2) domniemania prawne niewzruszalne, 3) przewidziane w ustawie ograniczenia w zakresie przeprowadzania dowodu ze świadków i przesłuchania stron w związku z istnieniem dokumentów itp. (art. 246-247). W pewnym sensie o ograniczeniu zasady swobodnej oceny dowodów możemy mówić przy instytucji wyroków zaocznych (tzw. prawdziwości twierdzeń powoda), uznania powództwa i przyznania. Swobodna ocena dowodów nie oznacza dowolności, musi bowiem opierać się na kryteriach pozwalających sprawdzić prawidłowość oceny. Dotyczy to w szczególności kontroli instancyjnej. Dokonana przez sąd ocena dowodów znajduje swój wyraz w uzasadnieniu wyroku (art. 328 § 2). Błędność tej oceny może być brana pod uwagę przy apelacji. Zarzuty dotyczące oceny dowodów nie mogą być jednak podstawą skargi kasacyjnej (art. 3983 § 3). V. W postępowaniu nieprocesowym stosuje się w zakresie postępowania dowodowego w sposób odpowiedni przepisy dotyczące procesu (art. 13). W postępowaniu nieprocesowym występuje jednak kilka odrębności. 50. Postępowanie dowodowe 417 Według art. 515 sąd w postępowaniu nieprocesowym może stosownie do okoliczności przesłuchać świadków i biegłych bez przyrzeczenia. Zależy to od uznania sądu, który nie jest związany wnioskiem uczestników. Sąd może również stosownie do okoliczności zarządzić przesłuchanie świadków i biegłych w nieobecności uczestników. Sąd może również zażądać od osób postronnych złożenia na piśmie wyjaśnień co do okoliczności sprawy. W postępowaniu przeto nieprocesowym dopuszczalne jest przeprowadzenie dowodu ze świadków w formie pisemnej, co nie jest dopuszczalne w procesie. W postępowaniu nieprocesowym sąd może, mimo niewyznaczenia rozprawy, wysłuchać przed rozstrzygnięciem sprawy uczestników na posiedzeniu sądowym lub zażądać od nich oświadczeń na piśmie (art. 514). Ta forma nie pokrywa się ani z informacyjnym przesłuchaniem stron na rozprawie, ani też z formalnym przeprowadzeniem dowodu z przesłuchania stron, które to formy stosuje się w procesie. Formy te mają również zastosowanie w postępowaniu nieprocesowym. W postępowaniu nieprocesowym w sprawach, które sąd może wszczynać z urzędu, realizacja zasady prawdy materialnej nabiera jeszcze większego znaczenia aniżeli w procesie cywilnym. W procesie cywilnym jak już wiemy wszczynanie postępowania z urzędu jest niedopuszczalne. § 2. Zabezpieczenie dowodów Zabezpieczenie dowodów, które ma na celu ochronę przed niebezpieczeństwem utraty możności przeprowadzenia w późniejszym okresie pewnych środków dowodowych, można zastosować przed procesem i w toku postępowania (art. 310-315). Zabezpieczenie dowodów może występować w dwóch wypadkach, a mianowicie: 1) gdy zachodzi obawa, że jego przeprowadzenie stanie się niewykonalne lub zbyt utrudnione albo 2) gdy z innych przyczyn zachodzi potrzeba stwierdzenia istniejącego stanu rzeczy. Wchodzą tutaj w grę tego rodzaju sytuacje, jak np. gdy świadek jest poważnie chory i zachodzi obawa o jego życie lub gdy np. budowla grozi zawaleniem, a zachodzi potrzeba ustalenia jej stanu. Zabezpieczenie dowodu może mieć również znaczenie prewencyjne w tym sensie, że np. stwierdzenie przed procesem określonego stanu rzeczy może zapobiec wytoczeniu procesu. Wniosek o zabezpieczenie dowodu składa się w sądzie właściwym do rozpoznania sprawy, a w wypadkach nie cierpiących zwłoki lub gdy postępowanie nie zostało jeszcze wszczęte — w sądzie rejonowym, w którego okręgu dowód ma być przeprowadzony. 418 VII. Postępowanie w I instancji Wniosek powinien zawierać: 1) oznaczenie wnioskodawcy i przeciwnika oraz innych osób zainteresowanych, 2) wskazanie faktów oraz dowodów, 3) przyczyny uzasadniające potrzebę zabezpieczenia dowodu. Rozdział 51 ŚRODKI DOWODOWE § 1. Uwagi wstępne I. Przez środek dowodowy (dowód w ścisłym tego słowa znaczeniu) rozumiemy taki środek, który umożliwia dowodzenie, a więc pozwala na przekonanie się o istnieniu lub nieistnieniu oznaczonych faktów. Środki dowodowe, czyli dowody w ścisłym tego słowa znaczeniu, dzieli się na: 1) bezpośrednie i pośrednie, 2) rzeczowe i osobowe. O dowodzie bezpośrednim mówimy wówczas, gdy sędzia może jakieś twierdzenie sprawdzić bezpośrednio poprzez własne obserwacje, doznania, własną interpretację. W tym wypadku fakt, który jest przedmiotem dowodu (np. ucięty palec u ręki powoda, uszkodzony samochód powoda), ustala sąd na podstawie własnych bezpośrednich obserwacji (np. w drodze oględzin). O dowodzie pośrednim mówi się wówczas, gdy fakt będący przedmiotem dowodu (np. uszkodzenie ciała powoda) nie zostaje ustalony bezpośrednio, a więc na podstawie osobistych obserwacji sędziego, lecz pośrednio na podstawie innych faktów (np. obserwacje świadka lub biegłego). Siła dowodu pośredniego jest uzależniona od liczby członów pośrednich dzielących sędziego od faktu stanowiącego przedmiot dowodu (np. świadek zeznaje, że sam widział uszkodzenie auta lub że mu o tym opowiadano). Przy dowodach pośrednich sędzia powinien operować przesłankami logicznymi i opierać się na zasadach doświadczenia życiowego. Przez dowody rzeczowe rozumiemy takie dowody, przy których sędzia dokonuje oględzin określonych „rzeczy". Pod podjęcie dowodów rzeczowych wchodzą również oględziny osób i oględziny dokumentów, przy których nie chodzi o ich treść, lecz o pewne właściwości zewnętrzne. Dowody osobowe, a więc dowody, przy których sąd bada fakty za pomocą zeznań osób (świadków, biegłych i stron) oraz za pomocą pisemnych oświadczeń zawartych w dokumentach, dzielimy na dowody ustne i dowody pisemne. Zaliczenie jednak dowodów pisemnych do dowodów osobowych należy uznać za kontrowersyjne. Takie 51. Środki dowodowe 419 zaliczenie uzasadnia się w literaturze tym (poza wypadkiem, gdy w grę wchodzi sam dokument jako przedmiot badania), że wartość dokumentu zależy od autora. Nadmienić należy, że zakres dowodów bezpośrednich i dowodów rzeczowych z reguły się pokrywa. Może być jednak inaczej. Gdy np. przedmiotem dowodu jest fakt, że pozwany nie umiał jeździć autem i jako dowód prezentuje się uszkodzone auto, wówczas mamy do czynienia z dowodem rzeczowym (oględziny wozu), lecz równocześnie dowodem pośrednim, gdyż fakt uszkodzenia jest tylko ogniwem pośrednim i przesłanką wnioskowania co do istnienia faktu braku umiejętności jazdy, a ten dopiero fakt jest przedmiotem twierdzenia powoda. Gdy zaś będziemy mówili tylko o uszkodzeniu wozu jako ogniwie pośrednim, wówczas możemy mówić o dowodzie rzeczowym i dowodzie bezpośrednim. W literaturze spotykamy się również z inną klasyfikacją dowodów. Na przykład według W. Berutowicza środkami dowodowymi są tylko dokumenty, natomiast zeznania świadków i opinia biegłych to materiał dowodowy, oględziny zaś oraz przesłuchanie stron to czynności procesowe sądu, za pomocą których uzyskiwany jest ze środków dowodowych materiał dowodowy52. II. Podkreślić należy, że w rozumieniu kodeksu postępowania cywilnego można mówić o środkach dowodowych tylko wówczas, gdy uregulowane zostały przepisami działu III, tytułu VI, księgi I, części I. W rozumieniu przeto naszego kodeksu środkami dowodowymi są tylko te środki, które są objęte przez kodeks systemem dowodów, a ich przeprowadzenie zostało formalnie zreglamentowane. W tym sensie należy je odróżnić od instytucji uprawdopodobnienia i środków stosowanych w ramach sądowego dochodzenia. Kodeks reguluje następujące środki dowodowe: 1) dowód z dokumentu; 2) dowód z zeznań świadków; 3) dowód z opinii biegłych; 4) dowód z oględzin; 5) dowód z przesłuchania stron; 6) inne środki dowodowe, tj.: a) dowód z grupowego badania krwi, b) dowód z filmu, telewizji, fotokopii, fotografii, planów, rysunków oraz płyt lub taśm dźwiękowych i innych przyrządów utrwalających albo przenoszących obrazy lub dźwięki, c) tzw. dowody nienazwane. Kolejność regulacji poszczególnych środków dowodowych nie określa bezwzględnej hierarchii ich wartości, która raczej zależy od konkretnych okoliczności sprawy. Są więc tego typu sytuacje, w których np. dowód z oględzin czy dowód z biegłego będzie w procesie miał większe znaczenie aniżeli dowód z dokumentu W. Berutowicz, op. cit, s. 171. VII. Postępowanie w I instancji czy dowód ze świadka. Tak samo dowód z grupowego badania krwi lub inny środek dowodowy może w konkretnej sprawie wysunąć się na plan pierwszy. Przyjęta przez kodeks hierarchia jest oparta raczej na przeciętnej użyteczności poszczególnych środków dowodowych i wyraża raczej zasadę równorzędności środków dowodowych. Można tutaj jednak podnieść dwa wyjątki, a mianowicie: 1) pierwszeństwo dowodu z dokumentu w stosunku do dowodu ze świadków lub przesłuchania stron w granicach określonych w art. 246-247; 2) posiłkowy charakter dowodu z przesłuchania stron, z tym iż dowód ten posiada specjalną pozycję w postępowaniach odrębnych ze stosunków małżeńskich. W końcu należy stwierdzić, że postanowienia kodeksu stwarzają całościowy system środków dowodowych jako środków formalnie przez kodeks uregulowanych. Jedyną wątpliwość budzą tzw. „dowody nienazwane", lecz i tutaj kodeks określa w art. 309 warunki ich przeprowadzenia. Stosuje się wówczas odpowiednio przepisy o innych środkach dowodowych zgodnie z ich charakterem. Praktyka wykazuje, że kształtowanie się poszczególnych środków dowodowych „nienazwanych" jest raczej procesem długotrwałym (np. dowód z badań antropologicznych). § 2. Dowód z dokumentów I. Znaczenie dowodu z dokumentu jest uzależnione od systemu prawnego przyjętego w danym społeczeństwie, tradycji, zwyczajów i kultury prawnej. Znaczenie tego dowodu jest również adekwatne do ogólnego stopnia rozwoju danego społeczeństwa. Odgrywa tutaj niewątpliwie określoną rolę wyższy czy niższy procent wykształcenia społeczeństwa, procent analfabetyzmu itd. Szczególną rywalizację dowodu z dokumentu można zaobserwować w stosunku do dowodu ze świadków. Dowód z dokumentu ma na pewno tę przewagę, że daje większe gwarancje obiektywizmu, dowód natomiast ze świadków jest na pewno wszechstronniej szym i bardziej elastycznym środkiem dowodowym, chociaż nie pozbawionym wielu negatywnych stron, jak np. subiektywizmu i niepewności zawartych w zeznaniach. Ustawodawstwa państw zachodnich regulują w różny sposób wzajemny stosunek tych środków dowodowych. We Francji np. przyjęto zasadę lettres passent temoins, wykluczającą dowód ze świadków na okoliczności stwierdzone dokumentem, z tym jednak, że w praktyce istnieje wiele wyjątków od tej zasady. Systemy prawne typu germańskiego nie zawierają tego typu ograniczeń dowodowych. Procedury cywilne krajów realnego socjalizmu wykazywały tendencję do zmniejszenia zakresu ograniczeń tego rodzaju, a to w imię realizacji zasady prawdy materialnej. Taka też sytuacja występuje w polskim procesie cywilnym, , I którego ostatnia kodyfikacja doprowadziła do zmniejszenia tego typu ograniczeń, mk . m 51. Środki dowodowe 421 i Dokumentem w rozumieniu kodeksu jest taki dokument, który stanowi uzewnętrznienie jakiejś myśli czy wiadomości w drodze pisma, i to nie tylko na papierze, lecz również na drzewie, w metalu itp. Inne dokumenty, jak np. rysunki, plany, zalicza kodeks do innych środków dowodowych (art. 308) i zaleca stosować do nich odpowiednio przepisy o dowodzie z oględzin oraz o dowodzie z dokumentu. Kodeks rozróżnia dokumenty urzędowe (art. 244) i dokumenty prywatne (art. 245). Dokumenty są wówczas urzędowe, gdy są sporządzone w przepisanej formie, przez powołane do tego organy władzy publicznej i inne organy państwowe w ich zakresie działania. To samo odnosi się do dokumentów sporządzonych przez organizacje zawodowe, samorządowe, spółdzielcze i inne organizacje społeczne w zakresie zleconych im przez ustawę spraw z dziedziny administracji publicznej. II. Różnica pomiędzy dokumentami urzędowymi a dokumentami prywatnymi wyraża się min. w zakresie domniemań, jakie z nimi wiąże ustawa53. Obydwa powyższe rodzaje dokumentów korzystają z domniemania prawdziwości (autentyczności), z tym że domniemanie to ma ograniczony zasięg przy dokumentach prywatnych (art. 252 i 253). Domniemanie to przemawia za tym, że dokument urzędowy jest autentyczny, a więc pochodzi od organu, który na nim figuruje jako wystawiający go, oraz przemawia za tym, że dokument prywatny jest autentyczny, a więc sporządzony został przez osobę, która figuruje w jego podpisie. Istotna różnica między tymi dokumentami polega jednak na tym, że dokument urzędowy korzysta jeszcze z dalszego domniemania (poza domniemaniem autentyczności), a mianowicie stanowi dowód tego, co zostało w nim urzędowo zaświadczone. Obydwa bowiem rodzaje dokumentów korzystają jeszcze z dalszych domniemań (poza domniemaniem autentyczności), a w charakterze i sile tych dalszych domniemań wyraża się zasadnicza pomiędzy nimi różnica. Dokument urzędowy stanowi dowód tego, co zostało w nim urzędowo zaświadczone, natomiast dokument prywatny stanowi tylko dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie. Jeżeli więc w dokumencie urzędowym jest zaświadczenie, że osoba X jest właścicielem działki nr 1, to wówczas domniemanie z art. 244 przemawia za tym, że tak jest w rzeczywistości i nie wymaga to już dowodu. Domniemanie zaś w art. 245, a więc związane z dokumentem prywatnym, zwalnia tylko od obowiązku udowodnienia, że osoba, która dokument podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie 53 Na temat domniemań związanych z dokumentami w procesie cywilnym zob. K. Knoppek, Dokument w procesie cywilnym, Poznań 1993, s. 66 i n. 422 VII. Postępowanie w I instancji (np. że jest właścicielem działki nr 1), nie zwalnia natomiast od wykazania, że oświadczenie to jest zgodne z prawdą. Z artykułu 252 wynika, że strona, która zaprzecza prawdziwości (autentyczności) dokumentu urzędowego albo twierdzi, że zawarte w nim oświadczenia organu, od którego dokument ten pochodzi, są niezgodne z prawdą, powinna okoliczności te udowodnić. Stosownie zaś do art. 253, jeżeli strona zaprzecza prawdziwości dokumentu prywatnego albo twierdzi, że zawarte w nim oświadczenie osoby, która je podpisała, od niej nie pochodzi, obowiązana jest okoliczności te udowodnić. Na tym jednak zakres tego domniemania się kończy i jest w jednym wypadku ograniczony. Jeżeli bowiem spór dotyczy dokumentu prywatnego pochodzącego od innej osoby niż strona zaprzeczająca, prawdziwość dokumentu powinna udowodnić strona, która chce z niego skorzystać (a więc zgodnie z generalną regułą rozkładu ciężaru dowodu), a nie strona zaprzeczająca. III. W zakresie stosunku dowodu z dokumentu do dowodu ze świadków i przesłuchania stron należy rozróżnić dwie sytuacje. Pierwsza z nich dotyczy ograniczeń związanych z dopuszczalnością dowodu ze świadków lub z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności, gdy strona dokumentu w sądzie nie przedstawia. Druga zaś dotyczy ograniczeń w dopuszczeniu takich dowodów, przeciwko lub ponad osnowę dokumentu, gdy dokument jest w sądzie przedstawiony. Pierwszą sytuację reguluje art. 246 oraz art. 74 § 2 k.c, drugą zaś art. 247. W każdej z tych sytuacji należy ponadto rozróżnić, czy chodzi o czynność prawną, dla której kodeks cywilny przewiduje wymóg formy pisemnej pod rygorem nieważności (ad validitatem), czy tylko dla celów dowodowych (ad probationem). Gdy dokumentu nie ma, dowód ze świadków lub z przesłuchania stron może być dopuszczony na fakt dokonania czynności prawnej wówczas, gdy dokument ów obejmujący daną czynność został zgubiony, zniszczony lub zabrany przez osobę trzecią. Dotyczy to formy ad validitatem oraz ad pobationem. Chodzi o sytuację, w której strona twierdzi, że czynność prawna, dla której ustawa lub umowa stron wymaga zachowania formy pisemnej, została dokonana w wymaganej formie54. Jeżeli dokumentu nie ma, gdyż przy dokonaniu czynności prawnej nie zachowano wymaganej formy, wówczas dowód ze świadków lub przesłuchania stron jest dopuszczalny tylko przy formie ad probationem i tylko w wypadkach określonych w art. 74 § 2 k.c, a mianowicie, gdy: 1) obie strony wyrażają na to zgodę lub 2) jeżeli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorca lub 54 Arytkuł 246 k.p.c. nie odnosi się do szczególnej formy aktów notarialnych ani też do formy pisemnej, tzw. przypadkowej. Tutaj wchodzą w grę ogólne zasady dowodzenia. 51. Środki dowodowe 423 3) jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma. Możliwości te nie odnoszą się do formy ad validitatem, gdyż w tych wypadkach czynność dokonana bez zachowania wymaganej formy jest nieważna, dowód więc ze świadków lub z przesłuchania stron jest bezprzedmiotowy. Artykuł 246 odnosi się tylko do spraw między uczestnikami czynności stwierdzonej dokumentem, nie ogranicza więc innych osób w możności prowadzenia dowodu ze świadków lub z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności. IV. Sytuacja, która jest objęta art. 247, dotyczy tylko takich wypadków, w których dokument został sporządzony i może być przedstawiony sądowi. Zakres art. 247 w stosunku do art. 246 jest o tyle szerszy, że odnosi się on do wszystkich dokumentów obejmujących czynność prawną, a więc nie tylko do tych, które wymagane są dla czynności prawnej ze względu na ustawowe lub umowne zastrzeżenie formy pisemnej, lecz także do dokumentów pisemnych „przypadkowych" oraz dokumentów sporządzonych w formie szczególnej, a mianowicie w formie aktu notarialnego. Artykuł 247 stanowi, że dowód ze świadków lub z przesłuchania stron przeciwko osnowie lub ponad osnowę dokumentu obejmującego czynność prawną może być dopuszczony między uczestnikami tej czynności tylko w wypadkach: 1) gdy nie doprowadzi do obejścia przepisów w formie zastrzeżonej pod rygorem nieważności i 2) ze względu na szczególne okoliczności sprawy sąd uzna to za konieczne. Motywem przepisu jest —jak to podnosi K. Stefko — „przekonanie, że dokument oddaje wiernie ostateczną i właściwą wolę stron i dlatego zasługuje na zaufanie. Zeznania świadków, którzy byli obecni przy rokowaniach i spisaniu dokumentów, nie dają tak wiernego obrazu ostatecznej woli stron jako dokument, bo świadek może mylnie rozumieć znaczenie oświadczeń składanych w toku rokowań, a ponadto pamięć ludzka może zawieść, podczas gdy dokument utrwala bez zmian i po najdłuższe czasy to, co strony chciały w nim zamieścić i rzeczywiście zamieściły"55. Artykuł 247 wyłącza prowadzenie dowodów ze świadków lub z przesłuchania stron tylko „przeciwko osnowie lub ponad osnowę dokumentu". Dowodami tymi nie mogłaby żadna ze stron dowodzić, że danego oświadczenia nie złożyła albo że złożone przez nią oświadczenie miało inną treść (szerszą, węższą lub odmienną). Natomiast kwestia, czy to, co strona oświadczyła w dokumencie, jest prawdą, jest zagadnieniem, którego art. 247 w ogóle nie dotyczy. Ograniczenia z art. 247 nie dotyczą kwestii prawdziwości (autentyczności) dokumentu, której (np. fałszu podpisu) można dowodzić wszelkimi środkami dowodowymi. K. Stefko, Postępowanie dowodowe w polskim procesie cywilnym, Przegl. Not. 1951, nr 1-3. 424 VII. Postępowanie w I instancji 51. Środki dowodowe 425 i Dowody takie są też dopuszczalne, gdy chodzi o wykazanie wad oświadczenia woli, zawartego w dokumencie, a w szczególności błędu (art. 84 k.c.), podstępu (art. 86 k.c), bezprawnej groźby (art. 87 k.c.) i pozorności oświadczenia (art. 83 k.c). Dopuszczalny jest w końcu również taki dowód na ustalenie okoliczności, w jakich czynność została dokonana, skoro przeprowadzenie takiego dowodu może być potrzebne do dokonania interpretacji zawartych w dokumencie oświadczeń woli. Przesłanka zastosowania art. 247, polegająca na tym, że sąd może dopuścić dowód ze świadków lub z przesłuchania stron tylko wówczas, gdy uzna to za konieczne ze względu na szczególne okoliczności sprawy — wymaga takiej wykładni, która będzie zgodna z zasadą prawdy materialnej. Z drugiej jednak strony nie może wykładnia ta prowadzić do przekreślenia racji bytu tegoż przepisu. W każdym razie fakt, że chodzi właśnie o okoliczności „szczególne", a więc nie takie, które przejawiają się w znacznej liczbie spraw, i że ustawa wymaga od sądu stwierdzenia konieczności — przemawiają z tym, że z możliwości tej sąd powinien korzystać w wypadkach raczej tylko wyjątkowych. Jeżeli chodzi o następną kumulatywną przesłankę, sformułowaną od strony negatywnej, to znaczy w ten sposób, że omawiany dowód nie może doprowadzić do obejścia przepisów o formie zastrzeżonej pod rygorem nieważności, to obejmuje ona dwie sytuacje, a mianowicie: 1) odnosi się do wypadków, gdy dokument obejmuje czynność prawną, dla której zastosowana jest pod rygorem nieważności forma pisemna lub forma szczególna aktu notarialnego w zakresie essentialia negotii (a nie kwestii ubocznych); 2) odnosi się również do wypadków, gdy forma pisemna zastrzeżona jest tylko dla celów dowodowych, a dokument został sporządzony i przedstawiony sądowi, jedna zaś ze stron chce za pomocą dowodu ze świadków lub z przesłuchania stron udowodnić fakt nie objęty treścią dokumentu, a mający stwierdzić dokonanie czynności prawnej, dla której ważności wymagana jest forma pisemna lub forma szczególna. V. Każdy obowiązany jest przedstawić na zarządzenie sądu dokument znajdujący się w jego posiadaniu i stanowiący dowód faktu istotnego dla sprawy, chyba że dokument zawiera tajemnicę państwową. Paragraf 2 art. 248 określa sytuację, w której od obowiązku powyższego można się uchylić. Za nieuzasadnioną odmowę przedstawienia dokumentu przez osobę trzecią sąd skaże osobę trzecią na grzywnę. W sprawach dotyczących przedsiębiorstwa handlowego lub przemysłowego, w razie powołania się jednej ze stron na księgi i dokumenty przedsiębiorstwa, należy je przedstawić sądowi, jeżeli sąd uzna wyciąg za niewystarczający. Gdy zachodzi istotna trudność w dostarczeniu ksiąg do sądu, sąd może przejrzeć je na miejscu lub zlecić sędziemu wyznaczonemu ich przejrzenie i sporządzenie niezbędnych wyciągów (art. 249). Jeżeli dokument znajduje się w aktach organu, o którym mowa w art. 244 § 1, wystarczy przedstawić urzędowo poświadczony przez ten organ odpis lub wyciąg z dokumentu. Sąd zażąda udzielenia odpisu lub wyciągu, jeżeli strona sama uzyskać go nie może. Gdy sąd uzna za konieczne przejrzenie oryginału dokumentu, może zarządzić, by go dostarczono na rozprawę, albo przejrzeć go na miejscu przez sędziego wyznaczonego lub przez cały skład sądu (art. 250). VI. Przeprowadzenie dowodu z dokumentu polega na zapoznaniu się sądu i stron z treścią dokumentu. Odbywa się to w ten sposób, że sąd przegląda i odczytuje dokument na rozprawie. Po odczytaniu dokumentu przez sąd uczyni się o tym wzmiankę w protokole. Jeżeli podniesiono w procesie zarzut nieautentyczności dokumentu, wówczas badanie prawdziwości pisma dokonuje się z udziałem lub bez udziału biegłych, zwłaszcza przez porównanie pisma na zakwestionowanym dokumencie z pismem tej samej osoby na innych dokumentach niewątpliwie prawdziwych. Sąd w razie potrzeby może wezwać osobę, od której pismo pochodzi, w celu napisania podyktowanych jej wyrazów (art. 254). Strona, która w złej wierze lub lekkomyślności zgłosiła zarzuty przewidziane w art. 252 i 253, podlega karze grzywny (art. 255). § 3. Dowód z zeznań świadków Dowód z zeznań świadków jest najczęściej spotykanym dowodem w praktyce sądowej. Ma więc charakter niemalże uniwersalny na zasadzie ustności i bezpośredniości. Dowód ten przy wielu zaletach posiada także swoje braki. Do nich przede wszystkim zaliczyć należy jego niepewność, spowodowaną słabością ludzkiej pamięci, subiektywizmem przekazywanych informacji, a często i złą wolą zeznających. Świadkami nie mogą być: 1) osoby niezdolne do spotrzegania lub komunikowania swych spostrzeżeń, 2) wojskowi i urzędnicy nie zwolnieni od zachowania tajemnicy służbowej, jeżeli ich zeznanie miałoby być połączone z jej naruszeniem, 3) przedstawiciele ustawowi stron oraz osoby, które mogą być przesłuchane w charakterze strony jako organy osoby prawnej lub innej organizacji mającej zdolność sądową, 4) współuczestnicy jednolici (art. 259). Mediator nie może być świadkiem co do faktów, o których dowiedział się w związku z prowadzeniem mediacji, chyba że strony zwolnią go z obowiązku zachowania tajemnicy mediacji (art. 2591). Współuczestnik sporu, niebędący współuczestnikiem jednolitym, może być świadkiem co do faktów dotyczących wyłącznie innego współuczestnika (art. 260). Poza powyższymi wyłączeniami z mocy ustawy należy wskazać na dalsze ograniczenia, a więc: 426 VII. Postępowanie w I instancji 1) prawo odmowy zeznań, 2) prawo odmowy odpowiedzi na postawione pytanie. Ad 1) Nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka z wyjątkiem małżonków stron, ich wstępnych, zstępnych i rodzeństwa oraz powinowatych w tej samej linii lub stopniu, jak również osób pozostających ze stronami w stosunku przysposobienia. Jednakże odmowa zeznań nie jest dopuszczalna w sprawach o prawa stanu, z wyjątkiem spraw o rozwód (art. 261 § 1). Ad 2) Świadek może odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich, wymienionych w art. 261 § 1, na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową albo jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej. Duchowny może odmówić zeznań co do faktów powierzonych mu na spowiedzi (art. 261 § 2). Strona powołująca się na dowód ze świadków obowiązana jest dokładnie oznaczyć fakty, które mają być zeznaniami poszczególnych świadków stwierdzone, i wskazać świadków tak, by wezwanie ich do sądu było możliwe. Kolejność przesłuchania świadków oznacza przewodniczący. Świadkowie, którzy nie złożyli jeszcze zeznań, nie mogą być obecni przy przesłuchaniu innych świadków. Przed przesłuchaniem świadka uprzedza się go o prawie odmowy zeznań i odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań. Przesłuchanie rozpoczyna się od zadania świadkowi pytań dotyczących jego osoby oraz stosunku do stron. Jeżeli świadek ma składać zeznanie, przewodniczący odbiera od niego przyrzeczenie, po pouczeniu go o znaczeniu tego aktu. Nie składają przyrzeczenia: 1) małoletni, którzy nie ukończyli 17 lat, 2) osoby skazane wyrokiem prawomocnym za fałszywe zeznania, 3) inni świadkowie zwolnieni przez sąd od złożenia przyrzeczenia za zgodą stron. Świadkowie, których zeznania przeczą sobie wzajemnie, mogą być konfrontowani. Zeznanie świadka będzie mu z protokołu odczytane i może być sprostowane. W stosunku do świadków uchylających się od stawiennictwa, przyrzeczenia lub zeznań przewidziane są środki przymusu (art. 274-2761). § 4. Dowód z opinii biegłych W wypadkach wymagających wiadomości specjalnych sąd po wysłuchaniu wniosków stron może wezwać jednego lub kilku biegłych w celu zasięgnięcia ich opinii (art. 278). Chodzi tutaj o wypadki, gdy do pełnego wyjaśnienia stanu 51. Środki dowodowe 427 faktycznego sprawy poza przeciętnymi zasadami doświadczenia życiowego potrzebne są nadto zasady doświadczenia naukowego lub zawodowego. Biegłym jest osoba, która dysponuje „specjalnymi wiadomościami" potrzebnymi do ustalenia lub oceny określonych faktów, do czego w danym przypadku nie wystarcza wiedza i doświadczenie sędziego. Podstawą ustaleń sądu jest w tym wypadku opinia biegłego, zawierająca ocenę przyczyn i skutków określonych zdarzeń lub innych kwestii w świetle stanu wiedzy w danej gałęzi nauki albo w świetle zasad doświadczenia w danej dziedzinie ludzkiej działalności. Charakterystyczną różnicę pomiędzy opinią biegłego a zeznaniem świadka określa się w ten sposób, że zeznanie jest prostą reprodukcją wrażeń odebranych w przeszłości, a opinia biegłego stanowi refleksyjną interpretację znanych już faktów. Najczęstszymi wypadkami w praktyce sądowej są powołania na biegłych specjalistów od księgowości (w procesach o manko), inżynierów (w procesach 0 różnego rodzaju uszkodzenia) i lekarzy (w procesach o odszkodowanie za wadliwe leczenie, wadliwą operację itp.). Odróżnia się stałych biegłych sądowych oraz biegłych powoływanych dla poszczególnego wypadku. Stali biegli sądowi powoływani są dla całych okręgów przez prezesa sądu okręgowego. Biegli ci po odebraniu od nich przyrzeczenia wpisani są na listę biegłych sądu okręgowego. Sąd może jednak powołać do poszczególnej sprawy {ad causam) biegłego spoza listy biegłych. Biegły taki składa przyrzeczenie przed rozpoczęciem czynności. Sąd oznaczy, czy opinia ma być złożona na piśmie, czy ustnie. Sąd może również zażądać ustnego wyjaśnienia opinii złożonej na piśmie, może też w razie potrzeby zażądać dodatkowej opinii od tych samych lub innych biegłych. Biegli mogą złożyć opinię łączną. Sąd może zarządzić okazanie biegłemu akt sprawy 1 przedmiotu oględzin oraz zarządzić, by brał udział w postępowaniu dowodowym. Biegły ma prawo żądać wynagrodzenia za stawiennictwo do sądu i wykonaną pracę. Oprócz dowodu z biegłych jako osób fizycznych w art. 290 przewiduje się także dowód z opinii odpowiedniego instytutu naukowego lub naukowo-badaw-czego. Jest on szczególnie użyteczny, gdy jest niewystarczająca opinia wydana na podstawie akt sądowych i bezpośredniej obserwacji przedmiotu, lecz potrzebne są informacje dodatkowe, dostępne tylko w drodze badań empirycznych przeprowadzonych za pomocą odpowiedniej aparatury i przez większą liczbę osób (laboranci, personel pomocniczy itd.). Opinia instytutu naukowo-badawczego powinna być podpisana przez pracownika uprawnionego do prowadzenia samodzielnych badań naukowych, a jeżeli prowadził je pracownik pomocniczy, powinna być podpisana przez tego pracownika samodzielnego, pod którego kierownictwem była opracowywana. 428 VII. Postępowanie w I instancji 51. Środki dowodowe 429 Sąd może zażądać od instytutu dodatkowych wyjaśnień bądź pisemnych, bądź ustnych przez wyznaczoną do tego osobę, może też zażądać dodatkowej opinii sporządzonej przez ten sam lub inny instytut. W uchwale Sądu Najwyższego z 15 lipca 1974 r., Kw.Pr. 2/7456 stwierdzono, że „ze względu na pogłębiającą się w różnych dziedzinach społecznych złożoność zjawisk oraz powstawania odpowiadających tym zjawiskom wysoce wyspecjalizowanych komórek, dysponujących szczególnie wykwalifikowanymi kadrami i odpowiednim zasobem środków, należałoby domagać się, aby sądy częściej, niż to dzieje się dotychczas, zwracały się o właściwe opinie do instytutów naukowych i naukowo-badawczych oraz do zakładów specjalistycznych". Opinia biegłego — jak każdy inny dowód — wymaga należytego ustosunkowania się do niej, a więc i oceny. Sąd zatem powinien w każdym wypadku sprawdzić, czy opinia nie zawiera niejasności, sprzeczności, luk oraz czy konkluzja jest konkretna i przekonująca. Niedopuszczalne więc jest bezkrytyczne przyjmowanie przez sąd opinii biegłego. W takich bowiem sytuacjach role tych podmiotów procesowych odwróciłyby się, sądem byłby sam biegły. Nie należy również powoływać biegłego w sprawach, do których rozstrzygnięcia nie są konieczne wiadomości specjalne. Tego typu sprawy wskazuje przykładowo powołana uchwała Sadu Najwyższego. Zdaniem więc Sądu Najwyższego, nie wymaga tego rodzaju wiadomości specjalnych ustalenie wysokości potrzeb osoby uprawnionej do alimentacji, ustalenie wysokości manka, jeżeli jedynym dowodem są rozbieżne tylko wyjaśnienia oskarżonych, lub też — w większości prostych wypadków drogowych — ustalenie naruszonych przepisów. § 5. Dowód z oględzin Dowód z oględzin (oględziny, wizja lokalna) jest dowodem rzeczowym i z reguły dowodem bezpośrednim. Wyjątkowo tylko można mówić o jego pośredniości w tym sensie, gdy dowodząc w drodze oględzin pewnego faktu w sposób bezpośredni (np. uszkodzenia auta), równocześnie dowodzimy w sposób pośredni istnienie innego faktu (np. braki w zakresie umiejętności prowadzenia wozu). W każdym jednak razie nawet w takich wypadkach oględziny są dowodem bezpośrednim w odniesieniu do faktu, stanowiącego podstawę pośredniego wnioskowania. Oględziny polegają na bezpośrednim zbadaniu jakiegoś przedmiotu albo jakiejś osoby przez organ sądowy w celu poczynienia ustaleń w zakresie określonych ich właściwości poprzez bezpośrednie spostrzeżenia i doznania. Chodzi oczywiście o spostrzeżenia i doznania za pomocą własnych zmysłów (wzroku, słuchu, dotyku, węchu, smaku). Najbardziej typowymi oględzinami są wizje lokalne pasów granicznych nieruchomości, miejsc, w których miała powstać służebność gruntowa OSNCP 1974, nr 12, poz. 203. lub ma być ustalona służebność drogi koniecznej, miejsc wypadku, zniszczeń określonego obiektu, a w stosunku do osób — uszkodzeń ciała itp. Sąd może zarządzić oględziny bez udziału lub z udziałem biegłych (art. 292), a stosownie do okoliczności — również w połączeniu z przesłuchaniem świadków. Tego typu oględziny spotykamy często przy wizjach miejsc wypadku. Jeżeli rodzaj przedmiotu na to pozwala, i nie jest to połączone ze znacznymi trudnościami i kosztami, należy przedmiot oględzin dostarczyć do sądu (art. 293). Oględziny mogą być zarządzone przez sąd na wniosek lub z urzędu, i to także przez przewodniczącego jeszcze przed rozprawą. Oględziny osoby mogą odbyć się tylko za jej zgodą. Sąd jednak oceni na podstawie swego przekonania, jakie nadać znaczenie nieuzasadnionej odmowie strony poddania się oględzinom. Przepisy o obowiązku przedstawienia dokumentu stosuje się odpowiednio do przedstawienia przedmiotu oględzin. Kodeks określa również obowiązki osób trzecich w zakresie dostarczenia lub udostępnienia przedmiotu oględzin (art. 294-297). Osobę trzecią, która bez uzasadnionych przyczyn nie zastosowała się do zarządzeń w przedmiocie oględzin, sąd skaże na grzywnę. Dowód z oględzin z uwagi na swój charakter, umożliwiający organowi sądowemu bezpośrednią percepcję, jest z punktu widzenia zasady prawdy materialnej klasycznym środkiem dowodowym i w sprawach, w których ma swoje zastosowanie, wysuwa się w hierarchii środków dowodowych na pierwsze miejsce. Z uwagi na to, że żyjemy w okresie rewolucji naukowo-technicznej i współżycie między ludźmi wiąże się jak najściślej z korzystaniem ze zdobyczy techniki — należy przewidywać, że dowód z oględzin łącznie z dowodem z opinii biegłego będzie znajdował coraz częstsze zastosowanie. Choćby tutaj można wspomnieć o szkodach wyrządzonych w ramach naturalnego środowiska, jak np. szkodach powstałych w wyniku zanieczyszczeń, zatrucia i hałasu. Bardziej skomplikowanym formom współżycia ludzkiego muszą odpowiadać bardziej skomplikowane środki procesowej ochrony ich praw. § 6. Dowód z przesłuchania stron Jeżeli po wyczerpaniu środków dowodowych lub w razie ich braku pozostały niewyjaśnione fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, sąd dla wyjaśnienia tych faktów zarządzi dowód z przesłuchania stron (art. 299). Dowód z przesłuchania stron jest więc dowodem posiłkowym. Tłumaczyć to należy tym, że strony są bezpośrednio zainteresowane w wyniku procesu i ich zeznania z reguły cechuje duży stopień subiektywizmu. Jest jednak i inna przyczyna tego stanu rzeczy. Sąd bowiem ma już wcześniej okazję do zaznajomienia się ze stanowiskiem stron, chociażby z pism procesowych. Ponadto przewodniczący, jeżeli to możliwe, 430 VII. Postępowanie w I instancji jeszcze przed wszczęciem postępowania dowodowego powinien przez zadawanie pytań stronom ustalić, jakie z istotnych okoliczności sprawy są między nimi sporne, i dążyć do ich wyjaśnienia (art. 212 zd. pierwsze). Sąd może również w celu dokładniejszego wyjaśnienia sprawy zarządzić stawienie się stron lub jednej z nich osobiście lub przez pełnomocnika (art. 216). Tego rodzaju „przesłuchanie informacyjne" należy jednak odróżnić od dowodu z przesłuchania stron. Przesłuchanie informacyjne nie jest związane z żadnymi formalnymi sankcjami i z uwagi na to, że art. 3 nakłada na strony obowiązek dawania wyjaśnień zgodnie z prawdą, należy je traktować jako ciężar procesowy. Sąd więc przy ustalaniu stanu faktycznego sprawy i przy rozstrzyganiu sprawy oceni, jakie znaczenie należy nadać błędnym lub wprost fałszywym informacjom stron (art. 233). Niezależnie od wyniku sprawy sąd może również włożyć na stronę obowiązek zwrotu kosztów wywołanych jej niesumiennym lub oczywiście niewłaściwym postępowaniem (art. 103). Posiłkowości charakteru dowodu z przesłuchania stron nie należy jednak rozumieć w ten sposób, że dowód ten nie ma żadnych wartości. Wartość tego dowodu jest uzależniona od konkretnych okoliczności sprawy. W pewnych wypadkach kodeks wysuwa dowód z przesłuchania stron na pierwszy plan. Dotyczy to postępowania odrębnego w sprawach małżeńskich. W sprawach tych sąd nie może odmówić dopuszczenia tego dowodu, jeżeli strona go powołała. W każdej zaś sprawie o rozwód lub o separację sąd zarządza zawsze przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron (art. 432). W sprawach rozwodowych i o separację, jeżeli pozwany uznaje żądanie pozwu i jeżeli strony nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sąd może ograniczyć postępowanie dowodowe do przesłuchania stron (art. 442). Formalne przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron ma przewidziane w ustawie dwa etapy, z tym że ten drugi nie zawsze jest aktualny. Pierwszy etap obejmuje przesłuchanie stron bez przyrzeczenia. Przed przystąpieniem do przesłuchania sąd uprzedza strony, że obowiązane są zeznawać prawdę i że stosownie do okoliczności mogą być przesłuchane ponownie po odebraniu od nich przyrzeczenia. Sąd może się ograniczyć do takiej formy przesłuchania stron. Jeżeli jednak przesłuchanie to nie wyświetli dostatecznie faktów, sąd może przesłuchać według swego wyboru jedną ze stron ponownie, po uprzednim odebraniu od niej przyrzeczenia. W tym przypadku sąd przed przystąpieniem do przesłuchania uprzedza stronę o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań (art. 303 i 304). Przesłuchanie jednej strony co do pewnego faktu z odebraniem od niej przyrzeczenia nie wyłącza takiego przesłuchania drugiej strony co do innego faktu. Praktyka wykazuje, że sądy nieczęsto korzystają z możliwości przesłuchania stron po odebraniu od nich przyrzeczenia. Tam jednak, gdzie dochodzi do takiej 51. Środki dowodowe 431 sytuacji, dowód ten nabiera szczególnej rangi i przesłanki psychologiczne wskazują na większe prawdopodobieństwo prawdziwości zeznania. Jeżeli w procesie jako strona występuje osoba prawna, wówczas za osobę prawną sąd przesłuchuje osoby wchodzące w skład organu uprawnionego do jej reprezentowania, przy czym sąd decyduje, czy przesłuchać wszystkie te osoby, czy też tylko niektóre z nich. Za Skarb Państwa sąd może przesłuchać w charakterze strony osoby powołane do reprezentowania państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub inne wskazane osoby. Jeżeli powództwo jest wytoczone przez prokuratora i inne podmioty określone w rozdziale 34 na rzecz określonej osoby, przesłuchuje się w charakterze strony powodowej tę osobę, chociażby nie przystąpiła ona do sprawy. Przesłuchuje się więc tzw. potencjalnego powoda. W sprawach osób znajdujących się pod władzą rodzicielską, opieką lub kuratelą od uznania sądu zależy przesłuchanie bądź samej strony, bądź jej przedstawiciela ustawowego, bądź też obojga (art. 302 § 2). Sąd będzie tu kierował się tym, w jakim stopniu osoba znajdująca się pod władzą rodzicielską, opieką lub kuratelą ma faktyczną zdolność do spostrzegania i komunikowania swych spostrzeżeń w sprawie. W charakterze strony można przesłuchać współuczestnika jednolitego i interwenienta samoistnego, do którego mają odpowiednie zastosowanie przepisy o współuczestnictwie jednolitym. Zgodnie z zasadą równości, z reguły powinny być przesłuchane obie strony, tj. powód i pozwany. Jedną tylko stronę może sąd przesłuchać w dwóch sytuacjach: 1) gdy z przyczyn natury faktycznej lub prawnej przesłuchać można co do okoliczności spornych tylko jedną stronę (np. z powodu choroby, nieznanego miejsca pobytu), 2) gdy druga strona lub niektórzy ze współuczestników nie stawili się na przesłuchanie stron lub odmówili zeznań (art. 302 § 1). W tych nawet sytuacjach sąd rozważy, czy mimo to należy przesłuchać jedną stronę, czy też dowód ten pominąć w zupełności. Z przeprowadzenia dowodu z przesłuchania stron powinien być sporządzony protokół zgodnie z ustalonymi zasadami. § 7. Inne środki dowodowe I. Spośród innych środków dowodowych ma najczęstsze zastosowanie i największe, jak dotychczas, znaczenie dowód z grupowego badania krwi. Stosuje się go głównie w sprawach o sądowe ustalenie ojcostwa. Ponadto ma zastosowanie 432 VII. Postępowanie w I instancji 51. Środki dowodowe w takich sprawach, jak zaprzeczenie ojcostwa, ustalenie lub zaprzeczenie macierzyństwa. Może też mieć zastosowanie w innych sprawach. Znaczenie dowodu z grupowego badania krwi polega na tym, że badania naukowe wykazały, iż krew ludzka ma pewne cechy, które przekazywane są potomstwu przez rodziców. (Najważniejsze cechy to: O, A, B, i AB oraz dalej M i N). Przez zbadanie krwi występujących w sprawie osób, a w szczególności dziecka, matki i domniemanego ojca, można wyłączyć ojcostwo tego ostatniego, gdy analiza krwi wykaże, że dziecko ma pewne cechy krwi, których nie ma ani matka, ani domniemany ojciec. Dowód z grupowego badania krwi ma wówczas istotną i decydującą w procesie wartość dowodową, gdy wynik analizy krwi prowadzi do wykluczenia ojcostwa pozwanego. W takiej sytuacji prowadzenie dalszych dowodów uznać należy za bezprzedmiotowe. Takiego natomiast znaczenia nie ma stwierdzenie w drodze analizy krwi, że ojcostwa pozwanego wykluczyć nie można. Taki wynik nie przesządza jeszcze ojcostwa pozwanego, a jest jedynie przesłanką umożliwiającą ustalenie ojcostwa na podstawie innych dowodów, przeważnie przy zastosowaniu domniemań faktycznych. Sąd może dopuścić dowód z grupowego badania krwi (art. 305). Pobranie krwi w celu jej zbadania może nastąpić tylko za zgodą osoby, której krew ma być pobrana, a jeżeli osoba ta nie ukończyła 13 lat lub jest ubezwłasnowolniona całkowicie — za zgodą jej przedstawiciela ustawowego. W celu przeprowadzenia dowodu z grupowego badania krwi sąd zwraca się do biegłego o pobranie krwi, zbadanie jej i złożenie sprawozdania o wynikach badania łącznie z końcową opinią. Z uwagi na wielkie znaczenie tego dowodu i konsekwencje płynące z wyników jego przeprowadzenia kodeks przewiduje szczególne warunki zabezpieczające pewność i autentyczność analizy krwi (art. 307). Sprawozdanie więc z grupowego badania krwi powinno zawierać stwierdzenie, czy sprawdzono należycie tożsamość osób, których krew pobrano, oraz wskazanie sposobu przeprowadzenia badania. Sprawozdanie powinno być podpisane przez osobę, która przeprowadziła badania, a jeżeli krew została pobrana przez inną osobę, pobranie krwi powinno być stwierdzone jej podpisem. Pobranie krwi i przesłanie jej do instytutu naukowego lub naukowo-badaw-czego można zlecić biegłemu miejsca zamieszkania stron lub siedziby sądu. Stosownie do orzeczenia SN z 6 lutego 1970 r., III CRN 541/6957, nie jest zgodne z utrwalonym orzecznictwem stanowisko, że w każdym wypadku wykluczenia ojcostwa dowód z grupowego badania krwi powinien być ponowiony na żądanie strony powodowej. W rzeczywistości za ogólnie przyjęty należy uznać pogląd, że takie ponowienie jest konieczne tylko wtedy, gdy szczególne okoliczno- 433 Niepublikowane. ści związane z samym przeprowadzeniem wymienionego dowodu lub ze stosunkami łączącymi strony mogą budzić wątpliwości co do wyniku tego dowodu. Jest to stanowisko trafne, nie można bowiem przyjąć jako założenia dla oceny omawianego dowodu, że odpowiednie placówki naukowe przeprowadzają z reguły lub nawet stosunkowo często omawiany dowód wadliwie, w szczególności, że czynią to przy użyciu niewłaściwych surowic. Przeciwnie, doświadczenie uczy, że dowody te przy obecnym rozwoju nauki i poziomie pracy wspomnianych placówek są niemal bez wyjątku przeprowadzane poprawnie. II. Stosownie do art. 308, sąd może dopuścić dowód z filmu, telewizji, fotokopii, fotografii, planu, rysunku oraz płyt lub taśm dźwiękowych i innych przyrządów utrwalających albo przenoszących obrazy lub dźwięki. Według art. 309 z kolei, sposób przeprowadzenia dowodu innymi środkami dowodowymi niż wskazane w kodeksie określi sąd zgodnie z ich charakterem, stosując odpowiednio przepisy o dowodach. W najnowszych czasach szczególnego znaczenia w procesach o pochodzenie dziecka nabrały środki dowodowe o charakterze przyrodniczym. Chodzi tu przede wszystkim o dowód z badania kodu genetycznego — DNA. W orzecznictwie Sądu Najwyższego kilkakrotnie podnoszona była kwestia znaczenia tego rodzaju dowodu i sposobu jego oceny przez sąd. W wyroku z 16 lutego 1994 r., II CRN 176/9358, wyrażono pogląd, że wdrożenie do praktyki sądowej w sprawach o ustalenie ojcostwa, w miarę rozwoju nauk biologicznych, środków dowodowych o charakterze przyrodniczym (badanie kodu genetycznego DNA), nie może prowadzić do naruszenia zasad procesowych przez ograniczenie zakresu postępowania dowodowego i sędziowskiej oceny dowodów. Rozstrzygające znaczenie nowego środka dowodowego nie zwalnia sądu od obowiązku oceny całokształtu materiału dowodowego w ramach art. 233 § 1. Następnie Sąd Najwyższy w wyroku z 24 września 1997 r., II CKU 89/9759, stwierdził, że badanie kodu genetycznego — DNA, prawidłowo przeprowadzone, pozwala ze 100% pewnością na wykluczenie ojcostwa i z przeważającym stopniem prawdopodobieństwa na jego ustalenie. Wreszcie w wyroku z 14 stycznia 1998 r., I CKN 412/9760, Sąd Najwyższy podkreślił, że wprawdzie kodeks postępowania cywilnego nie ustanawia hierarchii dowodów, ponieważ żaden dowód nie wiąże sądu i podlega swobodnej ocenie sędziowskiej, jednakże dowód przyrodniczy z badania kodu genetycznego DNA, którego wyniki wykluczają ojcostwo domniemanego ojca, ma szczególny walor dowodowy w sprawach o ustalenie pochodzenia dziecka i zwykle dowód ten uważać należy za bardziej pewny od dowodów osobowych (zeznań świadków, zeznań stron)61. 58 OSNCP 1994, nr 10, poz. 197. 59 „Prokuratura i Prawo" 1998, nr 1, s. 28. 60 Niepublikowane. 61 Por. także W. Stojanowska, D. Mścicka-Śliwka, Dowód z badań DNA a inne dowody w procesach o ustalenie ojcostwa, Warszawa 2000. Jjl 434 VII. Postępowanie w I instancji Do innych dowodów przyrodniczych zaliczyć można dowód z badania antropologicznego, z badania stopnia dojrzałości płodu, z badania zdolności zapłodnienia, z badania śliny, z badania linii papilarnych czy badania właściwości smakowych człowieka. W sprawach o ustalenie ojcostwa w szczególności wykorzystywany jest dowód z badania antropologicznego. Polega on na badaniu i porównaniu cech lub grup cech biologicznych (z wyjątkiem cech krwi) matki dziecka i domniemanego ojca w świetle stwierdzonych w biologii praw dziedziczności. Sąd Najwyższy w wyroku z 7 października 1966 r., I CR 303/6662, stwierdził, że dowód z badania antropologicznego wszystkich stron wprawdzie nigdy nie daje całkowitej pewności co do ojcostwa domniemanego ojca, jednakże może wykazywać z dużym prawdopodobieństwem na pochodzenie dziecka od domniemanego ojca lub na nieistnienie między tymi osobami związków krwi. Dowód taki nie może więc sam przez się stanowić podstawy do oceny, że zachodzi nieprawdopodobieństwo ojcostwa męża matki, może jednak ułatwić ocenę wiarygodności sprzecznych zeznań stron w sytuacji, gdy ustalenia opierają się tylko na tych zeznaniach63. 62 OSNCP 1967, nr 6, poz. 105. 63 Bliżej na temat dowodów przyrodniczych zob. T. Ereciński, op. cit., s. 594-596. Dział VIII ORZECZENIA SĄDOWE Rozdział 52 ZAGADNIENIA OGÓLNE § 1. Czynności procesowe sądu o charakterze decyzyjnym Za czynności procesowe sądu uznajemy wszystkie czynności sądu lub jego organów zastępczych czy pomocniczych. Wśród czynności sądowych rozróżniliśmy czynności kierujące postępowaniem, czynności zmierzające do ustalenia stanu faktycznego sprawy, czynności kontrolujące akty dyspozycyjne stron i w końcu czynności sądowe kończące postępowanie w danej sprawie. W literaturze spotkamy się jeszcze z innymi podziałami. Broniewicz np. dzieli czynności procesowe sądu na czynności posiadające charakter zabiegów sądowych (np. doręczenia), czynności badawcze (np. dochodzenia, przeprowadzenie dowodów) i czynności decyzyjne (zarządzenia, orzeczenia). Berutowicz ponadto dzieli czynności sądowe ze względu na ich treść, na czynności faktyczne i wypowiedzi. Pierwsze polegają na przyjmowaniu wrażeń (przesłuchanie, oględziny itp.), na działaniu (np. kierowanie postępowaniem) bądź wreszcie na procesie myślowym przy ocenie materiału procesowego. Wypowiedzi zawierają zarówno określenie woli, jak i wiedzy, tak sądu, jak i przewodniczącego. Mogą one mieć przy tym charakter instrukcyjny, jak niektóre postępowania (np. o odroczeniu sprawy) oraz zarządzenie przewodniczącego (art. 130, 206), albo rozstrzygający, jak wyrok i postanowienie o odrzuceniu pozwu lub o umorzeniu postępowania. Widzimy z powyższego, że w procesie spotykamy się z różnymi czynnościami sądu, czasami o charakterze faktycznym, czasami o charakterze decyzyjnym. Tego rodzaju czynnościami organ sądowy wpływa na rozwój postępowania cywilnego i kształtowanie się stosunków prawnoprocesowych. Wśród czynności procesowych sądu o charakterze decyzyjnym najważniejsze są te, którymi sąd merytorycznie rozstrzyga sprawę, a więc ustosunkowuje się do żądania przedstawionego w powództwie (w procesie wyroki i nakazy zapłaty). 436 VIII. Orzeczenia sądowe W tych wypadkach sąd uwzględnia powództwo (np. przyznaje rentę, nakazuje eksmisję z gruntu) lub oddala powództwo (np. powództwo o rozwód). Istotne znaczenie mają te czynności sądu o charakterze decyzyjnym, które wprawdzie nie posiadają treści merytorycznej, lecz dotyczą dopuszczalności merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy, jak np. odrzucenie pozwu, umorzenie postępowania czy też odrzucenie zarzutu rzeczy osądzonej. Ogólnie można stwierdzić, że czynności procesowe o charakterze decyzyjnym, a tymi obecnie będziemy się zajmować, dzielą się na: 1) zarządzenia przewodniczącego (np. art. 206), 2) orzeczenia sądu (wyroki, nakazy zapłaty, postanowienia). W procesie cywilnym orzeczenia sądowe w zależności od tego, czy mają charakter merytoryczny czy niemerytoryczny (a więc procesowy), dzieli się na: 1) wyroki (względnie nakazy zapłaty w postępowaniu nakazowym i upominawczym), 2) postanowienia. W postępowaniu nieprocesowym rolę orzeczeń merytorycznych odgrywają również postanowienia, a nie wyroki, gdyż tutaj sąd wydaje wszystkie orzeczenia w formie postanowienia. W formie postanowienia sąd rozstrzyga więc nie tylko kwestie procesowe (jak np. o zwolnienie od kosztów sądowych), lecz i merytoryczne (np. stwierdzenie nabycia spadku). W postępowaniu zabezpieczającym i w postępowaniu egzekucyjnym sąd zawsze orzeka w formie postanowienia. Pamiętać ponadto należy, że w wypadkach wskazanych w ustawie czynności w postępowaniu cywilnym może wykonywać referendarz sądowy (art. 471). Mogą to być oczywiście także czynności o charakterze decyzyjnym. Przybierają one postać postanowień (por. art. 3621). § 2. Wyroki. Ich rodzaje Wyrok jest to orzeczenie sądu rozstrzygającego w procesie cywilnym sprawę merytoryczną, a więc co do istoty. Wyrokiem ustosunkowuje się sąd do żądania pozwu i rozstrzyga o stosunku prawnym stanowiącym przedmiot procesu. Wyrok jest najważniejszą czynnością procesową. Całe poprzednie postępowanie stanowi jak gdyby akcję przygotowawczą do wydania wyroku. Wyrok jest rozstrzygnięciem merytorycznym, którym sąd konkretyzuje obowiązującą normę prawną, a więc ustala stan faktyczny spawy i dokonuje subsumpcji. Wyroki wykazują następujące cechy charakterystyczne odróżniające je od postanowień (wydawanych w procesie): 1) tylko wyrok ma formę solenną, wyrażającą się tym, że sąd wydaje go „w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej", 52. Zagadnienia ogólne 437 2) wyrok może zapaść w zasadzie jedynie po przeprowadzeniu rozprawy (art. 316; o wyjątkach mowa była w rozdziale 47), 3) tylko wyrokiem sąd rozstrzyga merytorycznie sprawę (nadto trzeba mieć jednak na względzie także nakazy zapłaty), 4) tylko od wyroków sądu I instancji przysługuje apelacja (art. 367), 5) jedynie prawomocne wyroki korzystają z powagi rzeczy osądzonej. Wyroki można dzielić na różne grupy w zależności od przyjętego kryterium podziału. Przede wszystkim wyroki można dzielić na: 1) uwzględniające powództwo, 2) oddalające powództwo. Wyrok uwzględniający powództwo ma miejsce wówczas, gdy powód wykaże, że żądanie pozwu posiada swą uzasadnioną podstawę faktyczną i prawną. Innymi słowami, wyrok uwzględniający powództwo ma miejsce, gdy ustalony przez sąd stan faktyczny sprawy wskazuje na zasadność żądania pozwu, gdy więc okaże się, że w materiale procesowym potwierdzenie mają twierdzenia powoda co do realnego istnienia lub nieistnienia prawa lub stosunku prawnego, którego dotyczy żądanie pozwu. Rozstrzygnięcie sądu zawarte w wyroku jest uzależnione od oceny przesłanek materialnych (merytorycznych) powództwa, takich jak legitymacja procesowa, interes prawny itd. Wyrok oddalający powództwo zapada wówczas, gdy: 1) zachodzi brak przesłanki materialnej dodatniej lub wchodzi w grę przesłanka materialna ujemna, 2) żądanie pozwu w świetle okoliczności faktycznych i prawnych ustalonych przez sąd — przy uwzględnieniu obrony pozwanego — okaże się nieuzasadnione. Ze względu na sposób poszukiwanej przez powoda ochrony prawnej dzieli się wyroki na: 1) zasądzające świadczenie, 2) ustalające istnienie lub nieistnienie prawa lub stosunku prawnego, 3) kształtujące prawo lub stosunek prawny. Ponadto wyróżnia się wyroki przywracające utracone lub naruszone posiadanie. Ze względu na skutki prawne, jakie wywołują, dzieli się wyroki na: 1) deklaratywne (stwierdzające), 2) konstytutywne (prawotworzące). Wyrok ma charakter deklaratywny, gdy tylko stwierdza istnienie określonego stanu prawnego, jak to z reguły dzieje się w powództwach o zasądzenie lub przy powództwach o ustalenie istnienia prawa lub stosunku prawnego. Wyrok ma charakter konstytutywny, gdy tworzy lub przekształca prawo lub stosunek prawny (np. wyrok rozwodowy). Ten skutek prawny może mieć miejsce 438 VIII. Orzeczenia sądowe 53. Wyrok zwykły 439 z mocą ex nunc, a więc od chwili wydania wyroku albo z mocą ex tunc, czyli z mocą wsteczną (jak np. przy wyroku unieważniającym małżeństwo). Ze względu na zakres rozstrzygnięcia dzieli się wyroki na: a) zwykłe (całościowe), b) częściowe, c) wstępne, d) końcowe, e) łączne, f) uzupełniające. Ze względu na sposób wydania dzieli się wyroki na: a) kontradyktoryjne, b) zaoczne. Rozdział 53 WYROK ZWYKŁY § 1. Uwagi ogólne O wyroku zwykłym (całościowym) mówimy wówczas, gdy rozstrzyga o całości powództwa, a więc odnośnie do wszystkich zgłoszonych w powództwie roszczeń. Sąd wydaje wyrok, gdy po zamknięciu rozprawy uzna, że nie ma przeszkód formalnych do wydania wyroku, a sprawa nadaje się do rozstrzygnięcia. Wyrok może być wydany jedynie przez sędziów, przed którymi odbyła się rozprawa poprzedzająca bezpośrednio wydanie wyroku, a to zgodnie z zasadą bezpośredniości (art. 323). Sąd wydaje wyrok po niejawnej naradzie sędziów. Narada obejmuje dyskusję, głosowanie nad mającym zapaść orzeczeniem i zasadniczymi powodami rozstrzygnięcia oraz spisanie sentencji wyroku. Przewodniczący zbiera głosy sędziów według ich starszeństwa służbowego, a ławników według ich wieku, poczynając od najmłodszego, sam zaś głosuje ostatni. Sprawozdawca, jeżeli jest wyznaczony, głosuje pierwszy. Wyrok zapada większością głosów. Sędzia, który przy głosowaniu nie zgodził się z większością, może przy podpisywaniu sentencji zgłosić zdanie odrębne i obowiązany jest uzasadnić je na piśmie przed podpisaniem uzasadnienia (yotum separatum). Sentencję wyroku podpisuje cały skład sądu (art. 324). Sentencja wyroku powinna, obok innych elementów określonych w art. 325, zawierać rozstrzygnięcie sądu o żądaniach stron. Ogłoszenie wyroku powinno nastąpić na posiedzeniu, na którym zamknięto rozprawę. Jednakże w sprawie zawiłej sąd może odroczyć ogłoszenie wyroku na czas do dwóch tygodni (tzw. termin instrukcyjny). Ogłoszenie wyroku następuje na posiedzeniu jawnym. Ogłoszenie wyroku dokonuje się przez odczytanie sentencji. Po ogłoszeniu sentencji przewodniczący lub sędzia sprawozdawca podaje ustnie zasadnicze powody rozstrzygnięcia. Może jednak tego zaniechać, jeżeli sprawa była rozpoznawana przy drzwiach zamkniętych (art. 326). Stronie działającej bez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego, obecnej przy ogłoszeniu wyroku, przewodniczący udzieli wskazówek co do sposobu i terminu wniesienia środka zaskarżenia. Jeżeli zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych jest obowiązkowe, należy pouczyć stronę o treści przepisów o obowiązkowym zastępstwie oraz o skutkach niezastosowania się do tych przepisów. Stronie działającej bez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego, która na skutek pozbawienia wolności była nieobecna przy ogłoszeniu wyroku, sąd z urzędu w ciągu tygodnia od dnia ogłoszenia wyroku doręcza odpis jego sentencji z pouczeniem o terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia (art. 327 § 1 i 2). Uzasadnienie wyroku sporządza się na żądanie strony zgłoszone w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia sentencji wyroku albo, jeśli doręczenie odpisu sentencji wyroku następuje z urzędu stronie pozbawionej wolności (art. 327 § 2), od dnia doręczenia sentencji. Żądanie spóźnione sąd odrzuci na posiedzeniu niejawnym. Sąd sporządza uzasadnienie wyroku również wówczas, gdy wyrok został zaskarżony w ustawowym terminie oraz gdy wniesiono skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 328 § 1). Uzasadnienie wyroku powinno zawierać wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie: ustalenie faktów, które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł, i przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej, oraz wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa (art. 328 § 2). Uzasadnienie wyroku sporządza się w terminie dwutygodniowym od dnia złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia, a gdy wniosek taki nie był zgłoszony — od dnia zaskarżenia wyroku lub wniesienia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. W sprawie zawiłej, w razie niemożności sporządzenia uzasadnienia w terminie, prezes sądu może przedłużyć ten termin na czas oznaczony, nie dłuższy niż trzydzieści dni (art. 329). Wyrok z uzasadnieniem doręcza się tylko stronie, która zażądała w terminie sporządzenia uzasadnienia (art. 328 § 1, 331). Sąd jest związany wydanym wyrokiem od chwili jego ogłoszenia. Jednakże w razie cofnięcia pozwu przed uprawomocnieniem się wyroku i przed jego zaskarżeniem z jednoczesnym zrzeczeniem się dochodzonego roszczenia, a za zgodą pozwanego — również bez takiego zrzeczenia się, sąd pierwszej instancji uchyli swój wyrok i postępowanie w sprawie umorzy, jeżeli uzna cofnięcie takie za dopuszczalne. Postanowienie sądu w tym przedmiocie może być wydane na posiedzeniu niejawnym (art. 332 § 1 i 2). 440 VIII. Orzeczenia sądowe § 2. Przedmiot orzekania W procesie cywilnym opartym na zasadzie dyspozycyjności obowiązuje reguła związania sądu orzekającego granicami żądania określonymi przez powoda. Powód decyduje o tym, jaki ma być przedmiot rozstrzygnięcia sprawy przez sąd. Zakaz orzekania przez sąd ponad żądanie, wyrażający się w paremii ne eat iudex ultra petita partium, jest jedną z fundamentalnych reguł procesu cywilnego, wynikającą z indywidualistycznej istoty prawa cywilnego, opartego na zasadzie wolności i autonomii praw prywatnych. Zakaz ten powszechnie przyjmowany jest w regulacjach procesowych państw demokratycznych. W przepisach kodeksu postępowania cywilnego zakaz orzekania ponad żądanie wyrażony jest w art. 321 § 1. Przepis ten stanowi, że sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie. Zatem sąd jest związany żądaniem powoda i nie może rozstrzygnąć o innym roszczeniu niż to, które zostało przedstawione przez powoda. Przykładowo, jeżeli powód domaga się zapłaty określonej kwoty tytułem zwrotu pożyczki, to sąd nie może z urzędu zasądzić na jego rzecz innego roszczenia, obejmującego cenę sprzedaży za dostarczony towar. Drugi aspekt związania zakazem orzekania ponad żądanie ma charakter ilościowy. Jeżeli powód domaga się zasądzenia na jego rzecz określonej kwoty, to sąd nie może z urzędu zasądzić mu większej kwoty, choćby wskazywały na to wyniki postępowania dowodowego. Zasada, zgodnie z którą sąd jest związany granicami żądania, doznawała do niedawna w prawie polskim wyjątków w związku z tym, że w pewnych kategoriach spraw sąd był zobowiązany do orzekania z urzędu ponad żądanie. Były to sprawy o roszczenia alimentacyjne, o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym oraz o roszczenia dochodzone przez pracownika w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy. Wyjątki te zostały niemal w całości uchylone na mocy ustawy z 2 lipca 2004 r. Pozostałością są jednak regulacje art. 212 zd. trzecie i art. 477 zd. drugie. Zatem w sprawach o alimenty i o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym przewodniczący poucza powoda występującego w sprawie bez adwokata lub radcy prawnego o roszczeniach wynikających z przytoczonych przez niego faktów. Podobnie w sprawach z zakresu prawa pracy przewodniczący poucza pracownika o roszczeniach wynikających z przytoczonych przez niego faktów. Wyjątkowa regulacją pozostaje jednak nadal art. 4771, zgodnie z którym jeżeli pracownik dokonał wyboru jednego z przysługujących mu alternatywnie roszczeń, a zgłoszone roszczenie okaże się nieuzasadnione, sąd może z urzędu uwzględnić inne roszczenie alternatywne. Regulacja ta stanowi wyjątek od zasady związania sądu granicami żądania. 53. Wyrok zwykły 441 § 3. Podstawy orzekania W każdym wyroku należy wyróżnić podstawę faktyczną i podstawę prawną. Podstawę faktyczną wyroku stanowi ustalony przez sąd na podstawie materiału procesowego stan faktyczny sprawy. Na podstawę prawną wyroku składają się przepisy prawa i zasady ich wykładni. Treść poszczególnych norm prawnych uzupełniają w razie potrzeby zasady współżycia społecznego (art. 5 k.c). Istotne znaczenie dla wykładni prawa ma judykatura Sądu Najwyższego. Paremia da mihifactum dabo tibi ius jest uzupełniona paremią iura novit curia. Wynika z powyższego, że sąd z urzędu stosuje prawo bez względu na to, czy strony się na nie powołują, a ponadto, że sąd to prawo powinien znać. Oczywiście tej ostatniej zasady nie można dzisiaj brać dosłownie. W okresie rozwoju i głębokich przeobrażeń społeczno-ekonomicznych, w okresie istnienia ogromnej liczby przepisów prawnych i wielu dziedzin specjalistycznych — sędzia w niektórych wypadkach może mieć duże trudności w analizie istniejącego stanu prawnego i musi uciekać się do pomocy biegłych (np. w dziedzinie transportu). Wspomniane trudności występują jeszcze silniej przy stosowaniu prawa obcego, które sąd orzekający musi samodzielnie ustalać i stosować na podstawie obowiązujących krajowych przepisów kolizyjnych. W tym wypadku — zgodnie z art. 1143 § 1 i 3— sąd może zwrócić się do Ministra Sprawiedliwości o udzielenie tekstu tego prawa oraz o wyjaśnienie obcej praktyki sądowej. Sąd może także zasięgnąć opinii biegłego. § 4. Sposób orzekania Stosownie do art. 316 § 1 — sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy; w szczególności zasądzeniu roszczenia nie stoi na przeszkodzie okoliczność, że stało się ono wymagalne dopiero w toku rozprawy. W § 2 art. 316 zawarte jest jednak postanowienie, że rozprawa powinna być otwarta na nowo, jeżeli istotne okoliczności ujawniły się dopiero po jej zamknięciu. Wynika więc z powyższego, że sąd w istocie rzeczy powinien ocenić stan faktyczny sprawy według chwili wydania orzeczenia. Zasada ta odnosi się nie tylko do stanu faktycznego sprawy, lecz także do jej stanu prawnego. Sąd przeto musi zastosować te przepisy prawa, które obowiązują w chwili wydania orzeczenia. Jeżeli pozwany ponosi odpowiedzialność z określonych przedmiotów majątkowych albo do wysokości ich wartości, sąd może, nie wymieniając tych przedmiotów ani ich wartości, uwzględnić powództwo, zastrzegając pozwanemu prawo do powołania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowie- 442 VIII. Orzeczenia sądowe dzialności (art. 319). W tym wypadku chodzi o tego rodzaju ograniczenie odpowiedzialności jak np. przy przedmiotach majątkowych objętych wspólnością ustawową małżonków lub przy przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Artykuł 319 zwalnia sąd od prowadzenia skomplikowanych badań i ustaleń odnośnie do określonej masy majątkowej. Sąd zobowiązany jest jedynie zaznaczyć w wyroku, iż odpowiedzialność pozwanego jest ograniczona. W szczególnie uzasadnionych wypadkach sąd może w wyroku rozłożyć na raty zasądzone świadczenia, a w sprawach o wydanie nieruchomości lub opróżnienie pomieszczenia — wyznaczyć odpowiedni termin spełnienia tego świadczenia (art. 320). Postanowienie to umożliwia np. sądowi rozłożenie na raty należności, która jest już wymagalna w całości, z uwagi na ciężką sytuację materialną lub rodzinną dłużnika. W podanej sytuacji sąd może odroczyć eksmisję dłużnika pomimo tego, że jest ona w zasadzie już wymagalna. O konkretnym rozstrzygnięciu sądu decydują względy społeczne i humanitarne. Istotne znaczenie ma również wzgląd na potrzebę unikania kosztów bezskutecznej egzekucji. Wyjątkiem od zasady, że nie tylko zasadność żądania strony, ale także jego wysokość powinna być udowodniona w procesie cywilnym, jest postanowienie art. 322. Jeżeli więc w sprawie o dochody, zwrot bezpodstawnego wzbogacenia lub świadczenie z umowy o dożywocie sąd uzna, że ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione, może w wyroku zasądzić odpowiednią sumę według swej oceny, opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy. Z uprawnienia tego korzysta sąd głównie w zakresie przyznania zadośćuczynienia za ból fizyczny i krzywdę moralną. O zastosowaniu powyższego uprawnienia mogą także zadecydować tego rodzaju względy jak np. dysproporcja wysokości ewentualnego odszkodowania, a wysokość kosztów przeprowadzenia dowodów (np. z biegłego i oględzin sądu) dla wykazania rozmiarów tegoż odszkodowania. Rozdział 54 WYROK CZĘŚCIOWY, WSTĘPNY I KOŃCOWY I. Aby sąd mógł wydać wyrok całościowy, sprawa musi się nadawać do rozstrzygnięcia w całości. Są jednak takie sytuacje w procesie, w których warunek ten jest spełniony co do części pozwu (np. pozwany uznaje jedno z dochodzonych roszczeń) i zachodzą powody, dla których wcześniejsze w tym zakresie rozstrzygnięcie jest wskazane (np. sytuacja materialna powoda). W tego rodzaju sytuacjach sąd może wydać wyrok częściowy. 54. Wyrok częściowy, wstępny i końcowy 443 W świetle art. 317, sąd może wydać wyrok częściowy: 1) jeżeli nadaje się do rozstrzygnięcia tylko część roszczenia (żądania), np. powód dochodzi 2 tysięcy zł, pozwany uznaje jego żądanie do wysokości 1 tysiąca; 2) jeżeli nadają się do rozstrzygnięcia tylko niektóre roszczenia (żądania) objęte powództwem; 3) jeżeli nadaje się do rozstrzygnięcia tylko powództwo główne albo tylko powództwo wzajemne. Wyrok częściowy jest wyrokiem samoistnym i podlega zaskarżeniu na ogólnych zasadach. W wyroku częściowym sąd nie zamieszcza orzeczenia o kosztach procesu. Po wydaniu wyroku częściowego sąd może prowadzić dalej postępowanie w pozostałym zakresie lub to postępowanie zawiesić, a to w zależności od okoliczności sprawy, a głównie od tego, czy wyrok częściowy posiada prejudycjal-ny charakter w stosunku do pozostałej części żądania pozwu. O pozostałej części żądania sąd orzeka wyrokiem końcowym. II. Wyrok wstępny jest to wyrok uwzględniający powództwo co do zasady. Sąd może wydać wyrok wstępny tylko wówczas, gdy uznaje roszczenie za usprawiedliwione co do spornej zasady, co do spornej zaś wysokości żądania może zarządzić bądź dalszą rozprawę, bądź jej odroczenie (art. 318 § 1). W razie zarządzenia dalszej rozprawy wyrok co do wysokości żądania, jak również rozstrzygnięcie co do kosztów, może zapaść dopiero po uprawomocnieniu się wyroku wstępnego (art. 318 § 2). Wyroki wstępne mają zastosowanie w powództwach o zasądzenie świadczenia pieniężnego lub innych rzeczy zamiennych. Dotyczą spraw, w których jest sporna sama zasada żądania (np. czy w ogóle strony łączyła umowa spółki) i sporna jest, a przy tym skomplikowana i trudna do ustalenia wysokość dochodzonej należności (np. z rozliczenia z tytułu spółki). Jeżeli sąd uzna, że żądanie pozwu jest co do zasady nieusprawiedliwione, to wówczas wyda wyrok końcowy oddalający powództwo. Jeżeli zaś uzna żądanie za usprawiedliwione co do zasady, a liczy się z mozolnymi badaniami wysokości dochodzonych roszczeń, wydaje wyrok wstępny. Prowadzenie dalszego postępowania w zakresie dochodzonej należności — jeszcze przed uprawomocnieniem się wyroku wstępnego — zależy od oceny sądu. W każdym razie powinno się unikać narażenia stron na dalsze koszty procesu i odroczyć rozpoznanie w tym zakresie sprawy, jeżeli przyjęta przez sąd zasada jest wątpliwa. Wyrok wstępny stanowi wyrok samoistny i podlega zaskarżeniu w drodze apelacji. W wyroku wstępnym, jako nie kończącym postępowania w sprawie, sąd nie zamieszcza rozstrzygnięcia o kosztach procesu. Wydanie wyroku wstępnego może nastąpić zarówno na wniosek, jak i z urzędu. Wyrok rozstrzygający co do wysokości dochodzonego roszczenia jest wyrokiem końcowym. 444 VIII. Orzeczenia sądowe 55. Wyrok zaoczn III. Wyrok łączny jest to wyrok wydany w razie połączenia przez sąd kilku spraw do łącznego rozpoznania i rozstrzygnięcia (art. 219). Wyrok łączny stosuje się głównie wówczas, gdy ze względów praktycznych taka forma jest dla sądu dogodniejsza (np. w kilkudziesięciu drobnych i prawie identycznych sprawach). O wyroku uzupełniającym kodeks mówi w związku z uzupełnieniem wyroku (art. 351). Rozdział 55 WYROK ZAOCZNY Rozstrzyganie sprawy wyrokiem kontradyktoryjnym należy uznać za regułę. Do wyjątków można zaliczyć dwie formy wyroków, a mianowicie: 1) wyrok zaoczny, 2) wyrok z uznania z art. 101. I. O wyroku zaocznym mówimy wówczas, gdy jest wydany przy bezczynności pozwanego. Ta forma wyroku jest popularna w państwach zachodnich, gdzie czasami stosuje się ją w wypadkach bezczynności powoda. Forma wyroku zaocznego stosowana była również na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego z 1930 r. Została utrzymana również w obowiązującym kodeksie postępowania cywilnego. Wydanie wyroku zaocznego jest dopuszczalne, gdy zachodzą łącznie następujące warunki: 1) pozwany nie stawił się na rozprawę albo mimo stawienia się nie bierze w niej udziału (art. 339 § 1), 2) pozwany nie złożył w sprawie żadnych wyjaśnień, 3) pozwany nie zgłosił wniosku o przeprowadzenie rozprawy w jego nieobecności (art. 340). W tym wypadku przyjmuje się za prawdziwe twierdzenie powoda o okolicznościach faktycznych przytoczonych w pozwie lub pismach procesowych doręczonych pozwanemu przed rozprawą, chyba że budzą one uzasadnione wątpliwości albo zostały przytoczone w celu obejścia prawa (art. 339 § 2). Jedną z przyczyn uzasadniających możliwość przyjęcia instytucji wyroku zaocznego jest założenie, że bezczynność pozwanego jest w pewnym sensie dorozumianym przyznaniem okoliczności faktycznych przytoczonych w pozwie. Można jeszcze pójść dalej i twierdzić, że bezczynność pozwanego jest dorozumianym uznaniem powództwa. W opisanych wyżej warunkach domniemanie prawdziwości twierdzeń pozwu zwalnia sąd od obowiązku prowadzenia postępowania dowodowego. 445 Od zasady tej wprowadza jednak ustawa wyjątki; nie można bowiem skorzystać z powyższego domniemania: 1) w postępowaniu odrębnym w sprawach małżeńskich (art. 431), 2) w postępowaniu odrębnym w sprawach między rodzicami i dziećmi (art. 458). W powyższych wypadkach, jak również w innych, w których sąd przeprowadzi postępowanie dowodowe, wydany wyrok będzie zaoczny, jeżeli tylko zachowane są przesłanki jego dopuszczalności, a więc przy bezczynności pozwanego itd. Wydanie wyroku zaocznego następuje po przeprowadzeniu rozprawy. Rozprawa ta, jeżeli nie zostanie na niej przeprowadzone postępowanie dowodowe, ogranicza się do głosu powoda. Przy wydawaniu wyroków zaocznych wystarcza zaznaczenie w aktach sprawy, że pozwany nie stawił się na posiedzenie, nie żądał przeprowadzenia rozprawy w swej nieobecności i nie złożył żadnych wyjaśnień, oraz wzmianka co do ogłoszenia wyroku (art. 157 § 2). Jeżeli w dacie rozprawy sąd nie ma dowodu doręczenia pozwanemu wezwania na rozprawę — co jest koniecznym warunkiem prawidłowości rozprawy i dopuszczalności wydania wyroku zaocznego — wówczas sąd może w ciągu następnych dwóch tygodni wydać na posiedzeniu niejawnym wyrok zaoczny, pod warunkiem jednakże, iż w tym czasie otrzyma dowód doręczenia (art. 341). Taki wyrok zaoczny określa się mianem wyroku zaocznego zastrzeżonego. Wyrok zaoczny zostaje zaopatrzony przez sąd rygorem natychmiastowej wykonalności z urzędu (art. 333 § 1 pkt 3). Wyrok zaoczny sąd uzasadnia: 1) gdy powództwo zostało oddalone w całości lub w części, a powód żądał uzasadnienia w ciągu tygodnia od doręczenia mu wyroku, 2) gdy powód, który żądania takiego nie zgłosił, wniósł apelację w przepisanym terminie (art. 342). Wyrok zaoczny doręcza się obu stronom wraz z pouczeniem o przysługujących im środkach zaskarżenia (art. 343) Jeżeli po wydaniu wyroku zaocznego okaże się, że pozwany w chwili wniesienia pozwu nie miał zdolności sądowej, zdolności procesowej albo organu powołanego do jego reprezentowania, a braki te nie zostały usunięte w wyznaczonym terminie zgodnie z przepisami kodeksu, sąd z urzędu uchyla wyrok zaoczny i wydaje odpowiednie postanowienie (art. 343:). Przeciwko wyrokowi zaocznemu przysługuje: 1) powodowi apelacja, 2) pozwanemu szczególny środek zaskarżenia w postaci sprzeciwu. Termin do wniesienia sprzeciwu wynosi jeden tydzień od doręczenia wyroku (art. 344 § 1). W piśmie zawierającym sprzeciw pozwany powinien przytoczyć zarzuty przeciwko żądaniu pozwu oraz fakty i dowody na ich uzasadnienie. 446 VIII. Orzeczenia sądowe Pozwany powinien w sprzeciwie podnieść zarzuty formalne, jak i merytoryczne. Niektóre zarzuty formalne muszą być nawet zgłoszone w sprzeciwie pod rygorem utraty prawa późniejszego ich podnoszenia, jak zarzuty niewłaściwości usuwalnej sądu albo zarzut, że sprawa należy do rozstrzygnięcia sądu polubownego, a także tzw. zarzut niewłaściwego oznaczenia wartości przedmiotu sporu. Pozwany może także najpóźniej w sprzeciwie od wyroku zaocznego wytoczyć powództwo wzajemne. Pozwany nie może ograniczyć się do samego wniosku o uchylenie wyroku zaocznego, lecz musi sprzeciw w jakiś sposób umotywować. Sprzeciw złożony po terminie oraz sprzeciw, którego strona w wyznaczonym terminie nie uzupełniła, a także sprzeciw nieopłacony, sąd odrzuca na posiedzeniu niejawnym (art. 344 § 3). Nieaktualny jest zatem zwrot sprzeciwu z powodu braków formalnych przez przewodniczącego w trybie art. 130 § 2. Zob. także art. 1302 § 3 i 4. Jeżeli sprzeciw został złożony prawidłowo, przewodniczący wyznacza termin rozprawy i doręcza sprzeciw powodowi. Na wniosek pozwanego sąd zawiesi rygor natychmiastowej wykonalności nadany wyrokowi zaocznemu, jeżeli wyrok ten został wydany z naruszeniem przepisów o dopuszczalności jego wydania albo jeżeli pozwany uprawdopodobni, że jego niestawiennictwo było niezawinione, a przedstawione w sprawie okoliczności wywołują wątpliwości co do zasadności wyroku zaocznego (art. 346 § 1). Jeżeli sąd stwierdził, że sprzeciw jest dopuszczalny, i wyznaczył rozprawę, sprawa zostaje rozpoznana ponownie, po czym sąd wyda wyrok (kontradyktoryjny), którym wyrok zaoczny w całości lub części utrzymuje w mocy albo uchyla go i orzeka o żądaniu pozwu, bądź też pozew odrzuca lub postępowanie umarza (art. 347). Z powyższego wynika, że sprzeciw od wyroku zaocznego rozpoznaje ten sam sąd I instancji, który wydał wyrok zaoczny; sprzeciw więc ma charakter środka zaskarżenia niedewolutywnego. Koszty rozprawy zaocznej i sprzeciwu ponosi pozwany, choćby następnie wyrok zaoczny został uchylony, chyba że niestawiennictwo pozwanego było niezawinione lub nie dołączono do akt nadesłanych do sądu przed rozprawą wyjaśnień pozwanego (art. 348). W końcu należy nadmienić, że w razie cofnięcia sprzeciwu sąd, jeżeli uzna, że cofnięcie jest dopuszczalne (stosując w tym wypadku te same kryteria co przy cofnięciu pozwu), umarza postępowanie wywołane wniesieniem sprzeciwu i orzeka o kosztach jak przy cofnięciu pozwu. Wyrok zaoczny staje się wówczas prawomocny (art. 349). II. Wyrok może być również oparty na uznaniu powództwa. Sąd jest —jak już o tym wiemy — związany takim uznaniem, chyba że uznanie jest sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa (art. 213 § 2). 57. Postanowienia 447 Pozwany może uznać żądanie pozwu przy pierwszej czynności procesowej (art. 101) i wówczas wydany na tej podstawie wyrok nie będzie miał charakteru kontradyktoryjnego. Pozwany może jednak podjąć obronę i dopiero w toku procesu i pod wpływem jego wyniku może na pewnym etapie uznać żądanie pozwu. Tego rodzaju wyrok z uznania będzie miał charakter kontradyktoryjny. Wyrokowi z uznania sąd z urzędu nadaje rygor natychmiastowej wykonalności (art. 333 § 1 pkt 2). Zwrot kosztów należy się pozwanemu pomimo uwzględnienia powództwa, jeżeli nie dał powodu do wytoczenia sprawy i uznał przy pierwszej czynności procesowej żądanie pozwu (art. 101). Rozdział 56 NAKAZY ZAPŁATY W dziale poświęconym orzeczeniom sądu kodeks postępowania cywilnego wyodrębnia nakazy zapłaty. Jeżeli przepis szczególny tak stanowi, sąd rozstrzyga sprawę nakazem zapłaty. W postępowaniu upominawczym nakaz zapłaty może wydać także referendarz sądowy (art. 353' § 1 i 2). Do orzeczeń tych stosuje się odpowiednio przepisy o wyrokach, jeżeli kodeks nie stanowi inaczej (art. 3532). Bliżej na ten temat por. rozdz. 48. Rozdział 57 POSTANOWIENIA I. Jeżeli kodeks nie przewiduje wydania wyroku lub nakazu zapłaty, sąd wydaje orzeczenie w postaci postanowienia (art. 354). Ponieważ zaś wyrokiem sąd rozstrzyga sprawę co do istoty (meritum), zatem wydaje postanowienie, jeżeli rozstrzyga o kwestii niedotyczącej istoty sprawy, a więc o kwestii o charakterze proceduralnym. Postanowienie jest to zatem orzeczenie rozstrzygające kwestie proceduralne. Odnosi się to do procesu cywilnego. W postępowaniu nieprocesowym, jak już o tym wspomnieliśmy, wydaje się również w formie postanowień orzeczenia merytoryczne. Postanowienia wydane w procesie można na podstawie ich skutków dla postępowania podzielić na dwa rodzaje: 1) postanowienie kończące postępowanie w sprawie, 2) postanowienia niekończące postępowania w sprawie. 448 VIII. Orzeczenia sądowe Ad 1) Postanowienie kończące postępowanie w sprawie sąd wydaje wówczas, gdy orzeka o całości postępowania, a nie zachodzą warunki do wydania wyroku, czyli merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy. Do postanowień kończących postępowanie w sprawie zalicza się: a) postanowienia zamykające drogę do wydania wyroku, a więc przede wszystkim postanowienie o odrzuceniu pozwu (art. 199, 1099, 1124 § 3) oraz postanowienie o umorzeniu postępowania w sprawie (art. 355). Odrzucenie pozwu to po prostu odmowa sądu przeprowadzenia postępowania i wydania orzeczenia co do istoty (absolutio ab instantiam). Sytuacja taka zachodzi wówczas, gdy sąd stwierdzi brak wymaganych przesłanek procesowych, i to brak uprzedni, a więc istniejący w momencie wytoczenia powództwa (art. 199, 1099; zob. rozdział 8). Umorzenie postępowania następuje wówczas, gdy przeszkody do merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy zaistnieją w toku postępowania (zob. rozdział 44 § 2); b) postanowienia dotyczące całości sprawy, a będące ostatnimi orzeczeniami wydanymi w postępowaniu. Do tego rodzaju postanowień należy np. postanowienie o odrzuceniu apelacji1. Postanowienia kończące postępowanie w sprawie wiążą sąd, który je wydał, i w zasadzie mogą być zmienione lub uchylone tylko przez sąd wyższej instancji w następstwie ich zaskarżenia w drodze zażalenia. Wyjątek przewiduje art. 395 § 2. Mianowicie, jeżeli zażalenie zarzuca nieważność postępowania lub jest oczywiście uzasadnione, wówczas sąd, który je wydał, może na posiedzeniu niejawnym uchylić zaskarżone postanowienie i w miarę potrzeby sprawę rozpoznać na nowo. Ad 2) Wszystkie pozostałe postanowienia są postanowieniami niekończącymi postępowania w sprawie. Do postanowień tych należą postanowienia wymienione w art. 394 § 1 pkt. 1-12, a ponadto takie postanowienia, jak np. postanowienia dowodowe (art. 236), postanowienie o odroczeniu rozprawy i inne. Postanowienia niekończące postępowania w sprawie mogą być uchylane i zmieniane wskutek zmiany okoliczności sprawy, chociażby były zaskarżone, a nawet prawomocne (art. 359 § 1). Postanowieniami tymi przeto sąd, który je wydał, nie jest związany. Może je zmienić i uchylić wskutek zmiany okoliczności sprawy. Ponadto, postanowienia niekończące postępowania w sprawie mogą być zmieniane lub uchylane także wówczas, gdy zostały wydane na podstawie aktu normatywnego uznanego przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą (art. 359 § 2). Postanowienia dowodowe może sąd nawet bez zmiany okoliczności sprawy, ale tylko stosownie do okoliczności, uchylić lub zmienić (art. 240). Postanowienia różnią się ponadto między sobą odnośnie do zaskarżalności i pod tym względem dzieli się postanowienia na: a) zaskarżalne zażaleniem, b) niezaskarżalne zażaleniem. 1 Pojęcie postanowień kończących postępowanie w sprawie analizuje R. Obrębski, Pojęcie postanowień kończących postępowanie w sprawach cywilnych, PS 1999, nr 12, s. 124 i n. 57. Postanowienia 449 Zaskarżalne zażaleniem są wszystkie postanowienia sądu I instancji kończące postanowienie w sprawie oraz postanowienia niekończące postępowania w sprawie wymienione w sposób szczególny w art. 394 § 1 pkt. 1-12. Pozostałe postanowienia są niezaskarżalne. Postanowienia w końcu różnią się między sobą co do sposobu wydania i doręczenia, a mianowicie: 1) na posiedzeniu jawnym postanowienia niekończące postępowania w sprawie i niezaskarżalne wydaje się w ten sposób, że ogłasza się je ustnie i wpisuje do protokołu bez spisywania odrębnej sentencji (art. 356), a wszystkie inne postanowienia w ten sposób, że ogłasza się je ustnie i spisuje odrębną sentencję. Sąd uzasadnia i doręcza postanowienia, gdy podlegają zaskarżeniu, tylko na wniosek i tylko tej stronie, która w terminie tygodniowym od ogłoszenia postanowienia zażądała jego uzasadnienia i doręczenia z uzasadnieniem (art. 357 § 1); 2) na posiedzeniu niejawnym wszystkie postanowienia wydaje się przez spisanie ich sentencji. Postanowienia te sąd doręcza z urzędu obu stronom (jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej), przy czym, jeżeli postanowienie ma charakter zaskarżalny, należy je doręczyć z uzasadnieniem i z pouczeniem strony występującej w sprawie bez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego o dopuszczalności, terminie i sposobie wniesienia zażalenia (art. 357 § 2). Postanowienia wydane na posiedzeniu jawnym wiążą sąd od chwili ich ogłoszenia (art. 332 § 1 w zw. z art. 361), a postanowienie wydane na posiedzeniu niejawnym od chwili, w której zostało podpisane wraz z uzasadnieniem, jeżeli zaś sąd postanowienia nie uzasadnia, od chwili podpisania sentencji (art. 358). II. W postępowaniu nieprocesowym dzieli się postanowienia na: 1) orzekające co do istoty sprawy oraz 2) inne postanowienia. Postanowienia orzekające co do istoty sprawy, jako orzeczenia merytoryczne, zrównane są w zasadzie pod względem skutków z wyrokami. Mogą mieć charakter konstytutywny lub deklaratywny. Postanowienia wydane w postępowaniu nieprocesowym, niemerytoryczne, mają taki sam charakter jak postanowienia wydane w procesie cywilnym. W postępowaniu zabezpieczającym spotykamy się z postanowieniami o charakterze konstytutywnym (np. przy zabezpieczeniu nowacyjnym z art. 753-754). W postępowaniu egzekucyjnym występują postanowienia deklaratywne (taki charakter z reguły ma np. postanowienie nadające klauzulę wykonalności) lub konstytutywne (np. postanowienie o przysądzeniu własności z art. 999 § 1). III. W toku postępowania przewodniczący wydaje różne zarządzenia (por. art. 47 § 2). Stosownie do art. 362 przepisy kodeksu regulujące postanowienia sądu stosuje się odpowiednio do zarządzeń przewodniczącego. Podobnie art. 398 stanowi, że przepisy kodeksu regulujące instytucję zażalenia stosuje się odpowiednio do zażaleń na zarządzenia przewodniczącego. 450 VIII. Orzeczenia sądowe Nieliczne zarządzenia przewodniczącego zrównane są pod względem dopuszczalności zażalenia z postanowieniami sądu, np. zarządzenie zwrotu pozwu (art. 394 § 1 pkt 1). IV. W toku postępowania postanowienia w zakresie swych czynności może wydawać referendarz sądowy. Według art. 3621, do postanowień referendarza sądowego stosuje się odpowiednio przepisy o postanowieniach sądu. W wypadkach wskazanych w kodeksie postępowania cywilnego na postanowienie referendarza sądowego przysługuje skarga (zob. art. 39822-39823). Postanowienia referendarza sądowego mogą być postanowieniami co do istoty sprawy albo postanowieniami dotyczącymi kwestii formalnych. Rozdział 58 SPROSTOWANIE, UZUPEŁNIENIE I WYKŁADNIA ORZECZEŃ I. Sąd może z urzędu sprostować w orzeczeniu niedokładności, błędy pisarskie albo rachunkowe lub inne oczywiste omyłki (art. 350 i 361), np. błędne sumowanie zasądzonych kwot, przekręcenie jakiejś nazwy. Omyłka musi być oczywista, a więc musi wynikać w sposób oczywisty z samej sentencji lub uzasadnienia orzeczenia. Nie można poprzez sprostowanie zmierzać do odmiennego w swej treści rozstrzygnięcia. Nie można więc przez sprostowanie zmieniać ustaleń faktycznych sądu lub dokonanej przez sąd kwalifikacji prawnej. Sprostowanie sąd może postanowić na posiedzeniu niejawnym. O sprostowaniu umieszcza się wzmiankę na oryginale wyroku, a na żądanie stron także na udzielonych im wypisach. Dalsze odpisy i wypisy powinny być zredagowane w brzmieniu uwzględniającym sprostowanie. Właściwy do wykonania sprostowania jest sąd, który wydał orzeczenie. Jeżeli sprawa toczy się przed sądem II instancji, sąd ten może z urzędu sprostować wyrok I instancji. II. Uzupełnienie wyroku może nastąpić na wniosek strony w następujących sytuacjach: 1) jeżeli sąd nie orzekł o całości żądania, 2) o natychmiastowej wykonalności, 3) nie zamieścił w wyroku dodatkowego orzeczenia, które według ustawy powinien był zamieścić z urzędu (art. 351 § 1). Uzupełnienia wyroku można żądać przede wszystkim wówczas, gdy sąd nie orzekł o całości żądania. 58. Sprostowanie, uzupełnienie i wykładnia orzeczeń 451 Przez całość żądania należy rozumieć każde żądanie zgłoszone przez powoda, a między innymi także żądanie przyznania kosztów. Brak orzeczenia o żądaniu zachodzi wówczas, gdy sąd nie wydał w ogóle w danym zakresie żadnego rozstrzygnięcia, a więc nie tylko pozytywnego, ale także i negatywnego, czyli pominął całkowicie żądania strony lub jedno z jej żądań. Kodeks rozszerzył zakres uzupełnienia wyroku na te wypadki, w których sąd nie zamieścił w wyroku dodatkowego orzeczenia, które powinien był zamieścić z urzędu. Chodzi tu przykładowo o takie wypadki, jak brak orzeczenia o winie w wyroku rozwodowym lub stanowiącym o separacji (art. 57 § 1 k.r.o. w zw. z art. 613 § 1 k.r.o.) lub o władzy rodzicielskiej (art. 58 § 1 k.r.o. w zw. z art. 613 § 1 k.r.o.). Jeżeli sąd pominął część żądania strony, strona może tylko w drodze wniosku o uzupełnienie żądać dodatkowego orzeczenia, nie może zaś do tego celu zmierzać poprzez apelację, skoro sąd w tym zakresie nie wydał żadnego orzeczenia. Jeżeli zaś strona powodowa nie zażądała, uzupełnienia wyroku, to może w drodze osobnego powództwa żądać orzeczenia o tym, o czym sąd w wyroku nie orzekł. Nie dotyczy to jednak kosztów procesu, gdyż rozstrzygnięcie o kosztach procesu może być wydane tylko w tym postępowaniu, z którym koszty te są związane. Uzupełnienie wyroku może nastąpić tylko na wniosek, a nigdy z urzędu. Wniosek należy zgłosić w ciągu dwóch tygodni od ogłoszenia wyroku, a gdy doręczenie wyroku następuje z urzędu — od jego doręczenia. Tylko wniosek o uzupełnienie wyroku co do kosztów procesu lub natychmiastowej wykonalności może sąd rozpatrzyć na posiedzeniu niejawnym, w pozostałych zaś wypadkach po przeprowadzeniu rozprawy (art. 351 § 2). Orzeczenie uzupełniające wyrok zapada w postaci wyroku, chyba że uzupełnienie dotyczy wyłącznie kosztów lub natychmiastowej wykonalności (art. 351 § 30). Wyrok uzupełniający jest wyrokiem samoistnym i podlega zaskarżeniu na ogólnych zasadach. Postanowienie uzupełniające co do kosztów lub natychmiastowej wykonalności podlega na ogólnych zasadach zaskarżeniu w drodze zażalenia. Możliwe jest również uzupełnienie postanowienia (np. w przedmiocie kosztów), a to stosownie do art. 361, a także uzupełnienie postanowień wydawanych w postępowaniu nieprocesowym. III. Kodeks ujmuje bardzo szeroko dopuszczalność wykładni wyroków i stanowi, że sąd, który wydał wyrok, rozstrzyga wątpliwości co do jego treści (art. 352). Potrzeba usunięcia wątpliwości co do treści wyroku może zajść przy ustalaniu granic powagi rzeczy osądzonej przysługującej wyrokowi, jak również ustalaniu innych jego skutków. Może również mieć miejsce, gdy powstają wątpliwości przy jego wykonaniu. Kodeks nie ogranicza wykładni wyroku do jego sentencji. 452 VIII. Orzeczenia sądo We Wykładnia wyroku nie może jednak prowadzić do nowego rozstrzygnięcia ani do uzupełnienia poprzedniego rozstrzygnięcia. Nie może być oparta na nowych dowodach (z uwagi na prekluzję ich zgłaszania) ani w końcu na nowych okolicznościach faktycznych sprawy. Właściwy do dokonania wykładni jest sąd, który wydał orzeczenie, lecz niekoniecznie w tym samym składzie. Kodeks nie przewiduje określonego terminu do zgłoszenia wniosku o wykładnię. Sąd dokonuje wykładni w drodze postanowienia, które może wydać na posiedzeniu niejawnym. Postanowienie to podlega zaskarżeniu w drodze zażalenia (art. 394 § 1 pkt 8). Przedmiotem wykładni mogą być również postanowienia (art. 361). Rozdział 59 PRAWOMOCNOŚĆ, WYKONALNOŚĆ I SKUTECZNOŚĆ ORZECZEŃ § 1. Prawomocność orzeczeń I. W nauce prawa postępowania cywilnego rozróżnia się prawomocność formalną i prawomocność materialną2. Przez prawomocność formalną rozumie się niemożność uchylenia albo zmiany orzeczenia, wynikającą z niezaskarżalności orzeczenia w drodze zwyczajnych i szczególnych środków zaskarżenia (art. 363 § 1). Ustawa określa w tym zakresie jedynie moment, od którego orzeczenie staje się prawomocne, i we wspomnianym art. 363 § 1 stanowi, że orzeczenie sądu staje się prawomocne, jeżeli nie przysługuje co do niego środek odwoławczy lub inny środek zaskarżenia. Środkami odwoławczymi są — jak już wiemy — apelacja i zażalenie, innymi środkami zaskarżenia: sprzeciw od wyroku zaocznego, sprzeciw w postępowaniu upominawczym, zarzuty w postępowaniu nakazowym, skarga na orzeczenie referendarza, skarga na czynności komornika itp. Sytuacja procesowa, w której zachodzi brak środka odwoławczego lub innego środka zaskarżenia, może mieć miejsce wówczas: 1) gdy ustawa w ogóle nie przewiduje zaskarżenia danego orzeczenia, 2) gdy środek zaskarżenia przysługujący od danego orzeczenia nie został wniesiony w terminie przepisowym przez ustawę, Z. Resich, Res iudicata, Warszawa 1978. 59. Prawomocność, wykonalność i skuteczność orzeczeń 453 3) gdy przysługujący od danego orzeczenia środek zaskarżenia nie doprowadził do wzruszenia tego orzeczenia, gdyż został odrzucony lub postępowanie zostało umorzone. W tym zakresie kodeks przewiduje jednak dwa wyjątki: 1) mimo niedopuszczalności odrębnego zaskarżenia nie stają się prawomocne postanowienia podlegające rozpoznaniu przez sąd II instancji, gdy sąd ten rozpoznaje sprawę, w której je wydano. Odnosi się to do postanowień poprzedzających wydanie wyroku, które nie uległy oddzielnemu zaskarżeniu (art. 222, 363 § 2 i 380, a miały wpływ na rozstrzygnięcie sprawy); 2) jeżeli zaskarżono tylko część orzeczenia, staje się ono prawomocne w części pozostałej z upływem terminu do zaskarżenia, chyba że sąd II instancji może z urzędu rozpoznać sprawę także w tej części (art. 363 § 3). Odnosi się to do wypadków przewidzianych w kodeksie (art. 378 § 2), to jest wypadków współuczestnictwa materialnego zwykłego opartego na wspólności praw lub obowiązków po stronie skarżącej, gdy nie wszyscy współuczestnicy wnieśli apelację. Gdy już wiemy, w jakich warunkach konkretne orzeczenie staje się prawomocne, a w konsekwencji, że nie może być uchylone i zmieniane w drodze środków odwoławczych i innych środków zaskarżenia, stajemy przed następnym problemem, a mianowicie mocy wiążącej tegoż orzeczenia, skutków prawnych związanych z jego treścią. W tym zakresie kodeks stanowi, że orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby (art. 365 § 1). W tym wypadku można by w dalszym ciągu mówić o prawomocności formalnej i skutkach prawnych z nią związanych. W nauce na ogół przyjęło się, iż dla określenia skutków prawnych rozstrzygnięcia ze względu na jego treść, zawartą w orzeczeniu sądu, mówi się o prawomocności materialnej. Artykuł 365 § 1 mówi również o mocy wiążącej orzeczenia w stosunku do „innych osób" (poza stronami). Odnosi się to do wypadków prawomocności rozszerzonej (jak np. z art. 435). Określony w art. 365 § 1 zakres mocy wiążącej orzeczeń ulega jednak ograniczeniu w postępowaniu karnym. Tutaj bowiem sam kodeks postępowania karnego określa, w jakim zakresie orzeczenie sądu cywilnego nie ma w tym postępowaniu mocy wiążącej (zob. rozdział 13 § 3). O prawomocności formalnej mówimy wówczas, gdy chcemy stwierdzić, że orzeczenie jest niezaskarżalne, o prawomocności zaś materialnej wówczas, gdy zwracamy uwagę na skutki rozstrzygnięcia, na jego moc wiążącą. W każdym razie, aby można było mówić o prawomocności materialnej, musimy najpierw stwierdzić istnienie prawomocności formalnej. W nauce rozróżnia się również w ramach prawomocności materialnej skutek pozytywny i skutek negatywny z nią związany. Skutek pozytywny wyraża się w mocy wiążącej orzeczenia w sensie jego prejudycjalności (art. 365 § 1), skutek 454 VIII. Orzeczenia sądowe negatywny zaś w zakazie naruszenia powagi rzeczy osądzonej (art. 366). Ta jednak związana jest jedynie z orzeczeniami rozstrzygającymi sprawę co do istoty. II. Orzeczenie rozstrzygające sprawę co do istoty — na skutek uzyskanej prawomocności — ma nie tylko taką moc wiążącą jak każde inne orzeczenie niemerytoryczne (art. 365), lecz ponadto jest wyposażone w powagę rzeczy osądzonej wyrażającej się w paremii ne bis in idem. Nie można więc o ten sam przedmiot i między tymi samymi stronami prowadzić ponownego procesu (art. 366). W takim bowiem wypadku zostałby podniesiony zarzut rzeczy osądzonej (art. 199 § 1 pkt 2). Jest to funkcja negatywna powagi rzeczy osądzonej. Wynika z powyższego, że formalnie prawomocne orzeczenie merytoryczne korzysta nie tylko z takich skutków objętych prawomocnością materialną jak moc prejudycjalna, lecz również z dalszych skutków objętych prawomocnością materialną w postaci rzeczy osądzonej. Jeżeli więc np. istnieje prawomocny wyrok ustalający ojcostwo, to moc prejudycjalna wyrazi się w tym, że w każdym innym procesie musi się uznać sprawę tego ojcostwa za przesądzoną, moc zaś rzeczy osądzonej wyrazi się w tym, że te same strony nie mogą o ten sam przedmiot (ustalenie ojcostwa) wytoczyć ponownego powództwa. Do orzeczeń rozstrzygających w procesie sprawy merytorycznie zalicza się wyroki i nakazy zapłaty. Wyroki sądów zagranicznych, które zostały uznane (art. 1146) lub nie wymagają uznania (art. 1145 § 2), korzystają na równi z wyrokami krajowymi z powagi rzeczy osądzonej. Jeżeli w procesie podniesiony zostanie zarzut rzeczy osądzonej {res iudicata), zachodzi konieczność badania identyczności obu spraw od strony przedmiotowej i od strony podmiotowej. Praktyka sądowa przyjmuje identyczność spraw mimo drobnych odchyleń w zakresie przedmiotu obu spraw, jeżeli oparte są na tej samej podstawie i zmierzają do tego samego celu. Co do zakresu przedmiotowego i podmiotowego mocy powagi rzeczy osądzonej decydujące znaczenie ma art. 366, który stanowi, iż „wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej tylko co do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami". Na ogół przedmiot rozstrzygnięcia pokrywa się z żądaniem pozwu. Nie można jednak tych pojęć identyfikować. Podobnie nie można identyfikować przedmiotu procesu z przedmiotem rozstrzygnięcia. Sąd może nie orzec o całości żądania, a strona nie musi zgłosić wniosku o uzupełnienie orzeczenia (art. 351). Przedmiot rozstrzygnięcia znajduje swój wyraz w sentencji orzeczenia i tylko sentencja się uprawomocnia. Oczywiście w pewnych wypadkach dla określenia granic powagi rzeczy osądzonej musi się sięgnąć do uzasadnienia orzeczenia. Jeżeli sąd oddalił powództwo o wydanie gruntu na podstawie prawa własności, nie 59. Prawomocność, wykonalność i skuteczność orzeczeń 455 będzie przeszkód do wytoczenia ponownego powództwa o wydanie tego samego gruntu, opierając się na stosunku dzierżawy. Te zaś okoliczności można ustalić wyłącznie z uzasadnienia wyroku. Orzeczenie ma powagę rzeczy osądzonej tylko między tymi samymi stronami (inter partes). Chodzi tutaj o strony rozstrzygniętego procesu lub też ich następców pawnych (np. spadkobierców). Wyrok prawomocny zapadły w sprawie wytoczonej przez prokuratora ma powagę rzeczy osądzonej pomiędzy stroną, na rzecz której prokurator wytoczył powództwo, a stroną przeciwną. Jednakże w sprawach o roszczenia majątkowe prawomocne rozstrzygnięcie sprawy nie pozbawia strony zainteresowanej, która nie brała udziału w sprawie, możliwości dochodzenia swoich roszczeń w całości lub w tej części, w której nie zostały zasądzone (art. 58). To samo odnosi się do podmiotów wskazanych w rozdziale 34 i organizacji społecznych wnoszących powództwa na rzecz obywateli (art. 62). Wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej do przeciwstawnych stron procesowych. Obejmuje to oczywiście współuczestników koniecznych, którzy łącznie tworzą jedną stronę procesową. W literaturze reprezentowany jest również pogląd, że w wypadkach powództw prokuratora z art. 57, moc rzeczy osądzonej obejmuje wszystkie osoby występujące po stronie pozwanej. Powaga rzeczy osądzonej jest bezwzględną przesłanką procesową, i to przesłanką negatywną, którą sąd bierze pod uwagę z urzędu w każdym stadium postępowania. Powtórny pozew wniesiony w sprawie już osądzonej ulega odrzuceniu (art. 199 § 1 pkt 2). Postępowanie toczące się przy istniejącej w danej sprawie powadze rzeczy osądzonej dotknięcie jest nieważnością (art. 379 pkt 3), która jest brana pod uwagę z urzędu w postępowaniu apelacyjnym i kasacyjnym. W razie późniejszego wykrycia prawomocnego wyroku dotyczącego tego samego stosunku prawnego można żądać wznowienia postępowania zakończonego później wydanym prawomocnym wyrokiem; w tym wypadku przedmiotem rozpoznania przez sąd jest nie tylko zaskarżony wyrok, lecz są również z urzędu inne prawomocne wyroki dotyczące tego samego stosunku prawnego (art. 403 § 3). III. O rozszerzonej prawomocności wyroku mówimy wówczas, gdy wyrok z mocy przepisów prawnych obejmuje swymi skutkami nie tylko strony procesowe w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz również inne jeszcze osoby. Chodzi w tym wypadku o prawomocność materialną rozszerzoną. Tak jest np. w sprawach małżeńskich (art. 435 § 1 i 452) i w sprawach ze stosunków między rodzicami i dziećmi (art. 458 § 1 k.p.c), a także w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (art. 47943), w których wyroki prawomocne mają skutek wobec osób trzecich. O prawomocności rozszerzonej można mówić również przy tzw. res litigiosa, a więc w razie zbycia rzeczy lub prawa w toku sprawy (art. 192 pkt 3), gdy 456 VIII. Orzeczenia sąd, owe nabywca nie wejdzie w toku postępowania w miejsce zbywcy i wyrok zostanie wydany przeciw zbywcy (zob. rozdział 31 § 2). O prawomocności rozszerzonej można także mówić, gdy z natury stosunku prawnego wynika, że wyrok będzie obowiązywał również inne osoby poza stronami procesu. Taka sytuacja zachodzi przy interwencji ubocznej samoistnej, gdyż wówczas wyrok dotyczy niepodzielnie interwenienta ubocznego. IV. Postanowienia odrzucające pozew lub umarzające postępowanie jako orzeczenia niemerytoryczne nie korzystają z powagi rzeczy osądzonej. Korzystają jednak z prawomocności materialnej, a więc mocy prejudycjalności lub innymi słowami ze skuteczności orzeczeń formalnie prawomocnych (art. 365). Postanowienie więc, np. odrzucające pozew, pomimo swej prawomocności, nie uniemożliwia ponownego wytoczenia powództwa. Jeżeli jednak nie zachodzą w sprawie nowe okoliczności, postanowienie to będzie wiązało sąd i doprowadzi do ponownego odrzucenia pozwu. V. Postępowanie nieprocesowe wykazuje w zakresie prawomocności orzeczeń pewne odrębności. Stosownie do art. 523, prawomocne postanowienie orzekające co do istoty sprawy nie może być zmienione ani uchylone, a więc jest formalnie prawomocne i korzysta z materialnej prawomocności i powagi rzeczy osądzonej, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Takim przepisem szczególnym jest np. art. 577, według którego sąd opiekuńczy może zmienić swe postanowienie nawet prawomocne, jeżeli wymaga tego dobro osoby, której postępowanie dotyczy. Artykuł 523 jednak stanowi, że prawomocne postanowienie oddalające wniosek sąd może zmienić w razie zmiany okoliczności sprawy. W tym jednak wypadku należy uznać, że postanowienie takie, dopóki nie zostanie zmienione ani uchylone z powodu nowych okoliczności sprawy, korzysta jako orzeczenie merytoryczne ze wszelkich skutków, jakie się wiążą z formalnie prawomocnym orzeczeniem (art. 365 i 366)3. VI. Poglądy na temat istoty prawomocności orzeczeń sądowych przechodziły ciekawą ewolucję. W prawie rzymskim przyjmowano zasadę, wyrażającą się w paremii: sententia ius facit inter partes. Według niej każdemu orzeczeniu sądowemu merytorycznemu przyznaje się skutki prawomocności. W dalszym rozwoju powstają dwie teorie: materialnoprawna i procesowa. Według teorii materialnoprawnej wyrok słuszny stanowi podstawę umocnienia prawa. Wyrok niesłuszny zmienia materialny stan prawny i skutek ten jest samoistną podstawą do powstania prawa. 3 Na temat prawomocności materialnej postanowień w postępowaniu nieprocesowym zob. K. Lubiński, Prawomocność materialna orzeczeń w postępowaniu nieprocesowym, PiP 2003, nr 11, s. 43 i n. 59. Prawomocność, wykonalność i skuteczność orzeczeń 457 Teoria procesowa istotę prawomocności materialnej orzeczeń upatruje w tym, że orzeczenie sądowe stwarza skutki w dziedzinie prawa procesowego, wiążąc każdego sędziego swymi ustaleniami. Zdaniem Żiwko Stalewa — powaga rzeczy osądzonej z istoty swej zawarta jest nie w cywilnoprawnych, lecz w państwowoprawnych skutkach orzeczenia. Stan pewności i bezsporności prawnej w stosunku do przedmiotu sporu określa się jako działania „ustalające prawo". Powaga rzeczy osądzonej osiąga to uzgodnione zachowanie się za pomocą swego działania „regulującego". Powaga rzeczy osądzonej umarza prawo do powództwa. Umorzony zostaje również stosunek prawnoprocesowy (a raczej całokształt stosunków prawnoproce-sowych), który powstał dla konkretnej ochrony prawnej. Od tego momentu zaczyna działać powaga rzeczy osądzonej jako nowy i trwały stosunek państwowo-prawny, powstały w wyniku zrealizowanej ochrony prawnej. § 2. Wykonalność i skuteczność orzeczeń I. Orzeczenie sądowe, aby mogło spełnić swój cel, musi być w pewnych wypadkach wykonane przy zastosowaniu przymusu państwowego w postaci egzekucji. Wykonalność orzeczenia jest z reguły wynikiem uprawomocnienia się orzeczenia zasądzającego jakieś świadczenie. Wykonalność orzeczenia może w pewnych wypadkach powstać przed uprawomocnieniem się orzeczenia i wówczas mówimy o wykonalności natychmiastowej. Taka wykonalność może wynikać z: 1) z mocy ustawy, 2) z mocy orzeczenia sądowego. Z mocy ustawy natychmiast wykonalne są postanowienia formalne (art. 360 i art. 396) oraz — po upływie terminu do zaspokojenia roszczenia — nakaz zapłaty wydany na podstawie weksla, warrantu, rewersu lub czeku (art. 492 § 3). Z mocy orzeczenia sądowego wykonalne są wyroki opatrzone przez sąd rygorem natychmiastowej wykonalności. Nadawany on jest specjalnym postanowieniem i z reguły stanowi jeden z punktów sentencji wyroku. Nadawanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności może mieć miejsce z urzędu lub na wniosek strony (art. 333 § 1-3). Nadawanie rygoru z urzędu może być obligatoryjne lub fakultatywne. Sąd nadaje rygor z urzędu obligatoryjnie, jeżeli: 1) zasądza alimenty, co do rat płatnych po dniu wniesienia powództwa, a co do rat płatnych przed wniesieniem powództwa za okres nie dłuższy niż trzy miesiące, 2) zasądza roszczenie uznane przez pozwanego, 3) wyrok uwzględniający powództwo jest zaoczny, 4) w sprawach ze stosunku pracy — w części nie przekraczającej pełnego jednomiesięcznego wynagrodzenia pracownika (art. 4772 § 1). 458 VIII. Orzeczenia sądowe Sąd z urzędu może nadać wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności, jeżeli: 1) zasądza należność z weksla, czeku, warrantu, rewersu, dokumentu urzędowego lub dokumentu prywatnego, którego prawdziwość nie została zakwestionowana, 2) uwzględnia powództwo o naruszenie posiadania. Sąd może na wniosek strony nadać wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności, gdyby opóźnienie uniemożliwiało lub znacznie utrudniało wykonanie wyroku albo narażało powoda na szkodę. Sąd może uzależnić nadanie rygoru od złożenia zabezpieczenia (art. 334 § 1). Natychmiastowa wykonalność nie może jednak być orzeczona nawet za zabezpieczeniem: 1) jeżeli wskutek wykonania wyroku mogłaby wyniknąć dla pozwanego niepowetowana szkoda, 2) w sprawach przeciwko Skarbowi Państwa (art. 335 § 1 i 2). Ograniczeń tych nie stosuje się do wyroków zasądzających alimenty albo należność ze stosunku pracy w granicach, w jakich sąd nadaje wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności z urzędu. Uchylając lub zmieniając wyrok, któremu nadany został rygor natychmiastowej wykonalności, sąd na wniosek pozwanego orzeka w orzeczeniu kończącym postępowanie o zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia lub o przywróceniu poprzedniego stanu (art. 338 § 1). Jest to tzw. orzeczenie re-stytucyjne. Niezłożenie wniosku restytucyjnego nie wyłącza możliwości dochodzenia w osobnym procesie naprawienia szkody poniesionej wskutek wykonania wyroku (np. na podstawie przepisów o nienależnym świadczeniu — art. 410 i n. k.c). W postępowaniu nieprocesowym postanowienia wydane w sprawie, która może być wszczęta z urzędu, podlegają wykonaniu również z urzędu (art. 522). II. Szerszym pojęciem wykonalności orzeczenia jest jego skuteczność. Wykonalność orzeczenia jest bowiem jedną z form jego skuteczności. Występuje jednak tylko w tych wypadkach, w których orzeczenie, gdy zachodzi konieczność jego przymusowej realizacji, wymaga przeprowadzenia postępowania egzekucyjnego. Są jednak takie orzeczenia, które dla swej realizacji nie wymagają egzekucji i które do postępowania egzekucyjnego z istoty swej się nie nadają. W stosunku do takich orzeczeń mówimy o ich skuteczności. Kodeks mówi wyraźnie, co się tyczy procesu cywilnego, tylko o skuteczności postanowień sądu (art. 360). Stanowi więc, że postanowienia stają się skuteczne w takim zakresie i w taki sposób, jaki wynika z ich treści z chwilą ogłoszenia, a jeżeli ogłoszenia nie było — z chwilą podpisania sentencji. Stanowisko to 59. Prawomocność, wykonalność i skuteczność orzeczeń 459 uzasadnione jest tym, że postanowienia sądu wydane w procesie cywilnym wywołują różne skutki prawne, lecz rzadko kiedy nadają się do egzekucji. Przy wyrokach zaś panuje sytuacja wprost odwrotna. Na ogół nadają się do egzekucji. Są jednak wypadki, w których można mówić jedynie o ich skuteczności. Dotyczy to przede wszystkim wyroków konstytutywnych (np. wyroku orzekającego rozwód), nie wymagających na ogół sądowej egzekucji. Stanowią zaś podstawę wpisów do akt stanu cywilnego, ksiąg wieczystych i innych rejestrów. Nieco odmiennie przedstawia się sprawa w postępowaniu nieprocesowym, gdzie ze skutecznością orzeczeń merytorycznych mamy najczęściej do czynienia. Artykuł 521 § 1 stanowi, że postanowienie orzekające co do istoty sprawy staje się skuteczne, a jeżeli wymaga wykonania — także wykonalne, po uprawomocnieniu się, pod warunkiem jednakże, że przepis szczególny nie stanowi inaczej. Takich zaś przepisów jest wiele (np. art. 578 dotyczy postanowień sądu opiekuńczego). Skuteczność orzeczeń sądów zagranicznych w sprawach cywilnych regulują postanowienia art. 1145-1149. Pojęcie skuteczności orzeczenia jest sporne w nauce polskiej, podobnie zresztą jak w nauce światowej, która przeprowadza rozróżnienie na skutki wewnętrzne (właściwe) i skutki zewnętrzne (niewłaściwe). Dział IX ŚRODKI ZASKARŻENIA Rozdział 60 * UWAGI OGÓLNE O ŚRODKACH ZASKARŻENIA I. Pojęcie środków zaskarżenia łączy się z problematyką kontroli czynności decyzyjnych organów sądowych. Cechą charakterystyczną środka zaskarżenia jest to, że zmierza on do uchylenia albo zmiany czynności decyzyjnej organu procesowego. W świetle przepisów kodeksu postępowania cywilnego (art. 363 § 1) wyróżnić można przede wszystkim środki odwoławcze i inne środki zaskarżenia. Do środków odwoławczych należą obecnie apelacja i zażalenie. Środki odwoławcze charakteryzuje dewolutywność i suspensywność. Dewolutywność środka odwoławczego oznacza, że jego wniesienie przenosi rozpoznawanie sprawy do sądu wyższej instancji. Suspensywność jest natomiast rozumiana jako cecha polegająca na tym, że wniesienie środka odwoławczego wstrzymuje uprawomocnienie się zaskarżonego orzeczenia1. Do innych środków zaskarżenia w rozumieniu kodeksu postępowania cywilnego zalicza się natomiast: 1) sprzeciw od wyroku zaocznego, 2) sprzeciw od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, 3) zarzuty od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym, 4) skargę na czynności komornika, 5) specjalne zarzuty w postępowaniu egzekucyjnym, 6) skargę na orzeczenie referendarza sądowego. Inne środki zaskarżenia cechuje jedynie suspensywność; nie korzystają one natomiast z przymiotu dewolutywności. Dokonuje się także podziału środków zaskarżenia na środki zaskarżenia zwyczajne i środki zaskarżenia nadzwyczajne2. Kryterium tego podziału stanowi 1 Por. np. S. Hanausek, Orzeczenie sądu rewizyjnego w procesie cywilnym, Warszawa 1966, s. 12; W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2005, s. 246. 2 W tym podziale często mówi się o środkach odwoławczych zwyczajnych i nadzwyczajnych. (50. Uwagi ogólne o środkach zaskarżenia 461 to, czy środek zaskarżenia skierowany jest przeciwko orzeczeniu nieprawomocnemu, czy też orzeczeniu prawomocnemu. Zwyczajne są środki, które wnoszone są od orzeczeń nieprawomocnych. Zaliczyć tu należy środki odwoławcze i inne środki zaskarżenia w rozumieniu art. 363 § 1. Nadzwyczajne środki zaskarżenia wnoszone są od orzeczeń prawomocnych. W obecnym stanie prawnym nadzwyczajnymi środkami zaskarżenia są skarga kasacyjna i skarga o wznowienie postępowania. Środki nadzwyczajne służą obalaniu orzeczeń prawomocnych. Problematyczne jest zakwalifikowanie do kategorii środków zaskarżenia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Jeśli uznać, że nieodzowną cechą środków zaskarżenia jest to, że zmierzają one do uchylenia albo zmiany orzeczeń, to skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia tego kryterium co do zasady nie spełnia, gdyż jej rozpoznanie może tylko wyjątkowo prowadzić do uchylenia zaskarżonego orzeczenia (art. 42411 § 3). Skardze tej towarzyszy jednak charakterystyczny dla środków zaskarżenia element kontroli orzeczenia. Można uznać, że skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia jest szczególnym środkiem prawnym, o charakterze nadzwyczajnym, gdyż przysługuje od orzeczeń prawomocnych. Jako rodzaj nadzwyczajnego środka zaskarżenia (środka odwoławczego) wskazuje się także niekiedy skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego3. Trzeba jednak pamiętać, że skarga ta jest szczególnym środkiem prawnym, który łączy w sobie cechy nadzwyczajnego środka zaskarżenia (odwoławczego) i samodzielnego powództwa4. II. Istotnym zagadnieniem jest dopuszczalność środków zaskarżenia. Zależy ona od spełnienia pewnych warunków, do których zalicza się: 1) istnienie zaskarżonego orzeczenia, 2) zaskarżalność danego orzeczenia danym środkiem zaskarżenia, 3) legitymacja do wniesienia środka zaskarżenia, 4) zachowanie terminu do wniesienia środka zaskarżenia, 5) zachowanie formy środka zaskarżenia określonej przez ustawę wraz z uiszczeniem należnej od niego opłaty. Środek zaskarżenia może być skierowany tylko przeciwko orzeczeniu, które istnieje. Nieistnienie orzeczenia powoduje niedopuszczalność środka zaskarżenia, ponieważ nie ma wtedy substratu zaskarżenia, a więc nie ma orzeczenia, które miałoby być przedmiotem kontroli i mogłoby zostać zmienione lub uchylone. O nieistnieniu orzeczenia można mówić wtedy, gdy w ogóle nie zostało wydane, jak i wtedy, gdy mamy do czynienia z tzw. orzeczeniem nieistniejącym (sentenłia 3 Por. Z. Resich, [w:] J. Jodłowski, Z. Resich, Postępowanie cywilne, Warszawa 1987, s. 422; A. Zieliński, Postępowanie cywilne. Kompendium, Warszawa 2004, s. 185. 4 T. Ereciński, [w:] Komentarz do Kodeksu postępowania cywilnego. Część pierwsza. Postępowanie rozpoznawcze, t. 2, red. T. Ereciński, Warszawa 2004, s. 407. 462 IX. Środki zaskarżenia non existens), a więc faktycznie wydanym, ale dotkniętym wadami pozbawiającymi go bytu prawnego5. Dopuszczalność środka zaskarżenia zależy od tego, czy orzeczenie, od którego dany środek ma być wniesiony, podlega zaskarżeniu tym środkiem. Ustawodawca, regulując poszczególne środki zaskarżenia, określa bowiem jednocześnie, od jakich orzeczeń mogą być one wnoszone. Wniesienie środka zaskarżenia jest czynnością procesową. Dokonać tego może w każdym wypadku tylko taka osoba, która w świetle ustawy jest do tego uprawniona. Uprawnienie takie określa się mianem legitymacji do wniesienia środka zaskarżenia (legitymacji do zaskarżenia). Pojęcia legitymacji do wniesienia środka zaskarżenia nie można utożsamiać z pojęciem legitymacji procesowej. Ustawodawca, ustanawiając określony środek zaskarżenia, wprowadza z reguły termin, w którym środek ten może być wniesiony. Termin taki wyznacza ramy czasowe, w których istnieje możliwość skorzystania z uprawnienia do wniesienia środka zaskarżenia. W świetle kodeksu postępowania cywilnego warunkiem dopuszczalności środków zaskarżenia jest również dochowanie przez skarżącego formy, która jest przepisana dla danego środka zaskarżenia, a także uiszczenie opłaty należnej od pisma obejmującego dany środek. Z reguły ustawodawca przewiduje, że pismo procesowe obejmujące środek zaskarżenia powinno odpowiadać nie tylko ogólnym warunkom formalnym przewidzianym dla każdego pisma procesowego (art. 126 § 1), ale ponadto musi spełniać szczególne warunki ustanowione dla danego środka zaskarżenia (por. np. art. 368 co do apelacji). Kontrowersje wzbudza w doktrynie kwestia, czy i ewentualnie jakie znaczenie ma wymaganie istnienia pokrzywdzenia (tzw. gravamen) skarżącego kwestionowanym orzeczeniem lub interesu (prawnego) skarżącego w zaskarżeniu orzeczenia. Oba elementy często łączy się ze sobą, przyjmując, że interes w zaskarżeniu polega na tym, że skarżący jest pokrzywdzony zaskarżonym orzeczeniem. Pokrzywdzenie polega zaś na niezgodności orzeczenia z żądaniem6. Według jednego poglądu interes skarżącego w zaskarżeniu orzeczenia, wyrażający się w pokrzywdzeniu skarżącego tym orzeczeniem, stanowi warunek dopuszczalności środka zaskarżenia7. Inne stanowisko przyjmuje, że środek zaskarżenia może 5 Problem orzeczeń nieistniejących należy do kontrowersyjnych w nauce polskiej, por. np. A. Miączyński, Faktyczne i prawne istnienie orzeczenia w sądowym postępowaniu cywilnym, ZN UJ 1972, nr 55, s. 103 i n.; J. Sikora, Orzeczenia nie istniejące, SC 1978, t. XXIX, s. 177 i n. Sąd Najwyższy w uchwale z 26 września 2000 r., III CZP 29/00, OSNC 2001, nr 2, poz. 25, przyjął przykładowo, że wyrok, którego sentencji nie podpisał skład sądu, ale który został ogłoszony, nie istnieje w sensie prawnym. 6 Tak np. W. Broniewicz, op. cit., s. 247. Na temat pojęcia pokrzywdzenia i interesu prawnego w zaskarżeniu zob. A. Oklejak, Apelacja w procesie cywilnym, Kraków 1994, s. 10-13. Por. także T. Ereciński, Apelacja i kasacja w procesie cywilnym, Warszawa 1996, s. 21. 7 W. Broniewicz, op. cit, s. 246-247. 60. Uwagi ogólne o środkach zaskarżenia 463 wnieść tylko osoba niezadowolona z zaskarżanego orzeczenia („pokrzywdzona" tym orzeczeniem), jednak przepisy nie ustanawiają warunku dopuszczalności środka zaskarżenia w postaci interesu skarżącego w zaskarżeniu orzeczenia8. Występuje także pogląd, że interes prawny nie jest przesłanką dopuszczalności, lecz przesłanką skuteczności środka zaskarżenia9. Wreszcie niektórzy autorzy uznają, że interes (prawny) w zaskarżeniu nie stanowi ani przesłanki dopuszczalności, ani merytorycznej przesłanki skuteczności zaskarżania orzeczeń sądowych10. Brak któregokolwiek z warunków dopuszczalności środka zaskarżenia powoduje jego odrzucenie. Rozdział 61 APELACJA § 1. Kwestie ogólne I. Apelacja jest środkiem odwoławczym przysługującym od orzeczeń merytorycznych sądu I instancji. Cechuje ją de woluty wność i suspensywność. Apelacja przysługuje od orzeczeń nieprawomocnych, a więc jest zwyczajnym środkiem zaskarżenia (odwoławczym). Funkcją apelacji nie jest powtórzenie całego postępowania sądu I instancji, ale ponowienie i uzupełnienie tego postępowania w takim zakresie, w jakim niezbędne to jest dla wszechstronnego sprawdzenia zasadności oraz legalności zaskarżonego orzeczenia w granicach zaskarżenia dokonanego przez uprawniony podmiot. W postępowaniu apelacyjnym może zostać ponownie zbadany całokształt sprawy, a nie tylko to co, zostało ustalone w ramach postępowania przed sądem I instancji. Sąd apelacyjny na równi z sądem I instancji uprawniony jest do rozstrzygania o faktach i o stosowaniu norm prawnych i w pewnym zakresie kontroluje jednocześnie prawidłowość postępowania przeprowadzonego w niższym sądzie". W ujęciu teoretycznym apelacja jako środek odwoławczy może przybrać postać apelacji pełnej albo apelacji ograniczonej. Apelacja pełna (appelatio cum beneficio novorum) charakteryzuje się tym, że w jej ramach dopuszczalne są tzw. nowości; sąd rozpoznaje i rozstrzyga sprawę na podstawie materiału procesowego zgromadzonego zarówno w postępowaniu przed sądem I instancji, jak i w postępowaniu apelacyjnym. W systemie apelacji pełnej sąd II instancji ma T. Ereciński, op. cit., s. 21. 9 A. Oklejak, op. cit., s. 12. 10 T. Rowiński, Interes prawny w procesie cywilnym i w postępowaniu nieprocesowym, Warszawa 1971, s. 181; W. Siedlecki, Z. Swieboda, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2004 s. 299. 11 T. Ereciński, op. cit., s. 14. 464 IX. Środki zaskarżeni ¦ma prawo ponownego, w zasadzie niczym nieograniczonego, badania sprawy. W takim systemie postępowanie apelacyjne jest dalszym stadium postępowania przed sądem I instancji. Na sądzie II instancji w zasadzie spoczywa obowiązek ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy przez zatwierdzenie albo zmianę zaskarżonego orzeczenia. Natomiast apelacja ograniczona {appellatio sine beneficio novorum) charakteryzuje się tym, że sąd II instancji rozpoznaje i rozstrzyga sprawę tylko na podstawie materiału procesowego zebranego w I instancji, ograniczając się jedynie do kontroli zaskarżonego orzeczenia. Sąd II instancji nie może uzupełniać materiału procesowego zebranego w I instancji, gdyż jego funkcja polega jedynie na ocenie trafności zaskarżonego orzeczenia w świetle stanu faktycznego ustalonego w I instancji12. W kodeksie postępowania cywilnego przyjęto w zasadzie system apelacji pełnej. Z wyjątkiem postępowania uproszczonego nie wprowadzono bowiem ograniczeń co do przyczyn apelacji i zezwolono na przytoczenie w postępowaniu apelacyjnym nowych okoliczności faktycznych i powoływanie nowych środków dowodowych. Jednakże ze względu na potrzebę koncentracji materiału procesowego w I instancji, przyznano sądowi II instancji uprawnienie do tego, aby pominąć nowe fakty i dowody, jeżeli strona mogła je powołać w postępowaniu przed sądem I instancji, chyba że potrzeba powołania się na nie wynikła później (art. 381). Sąd drugiej instancji orzeka jednak na podstawie materiału zebranego w I instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym (art. 382). II. Zgodnie z art. 367 § 1, od wyroku sądu I instancji przysługuje apelacja do sądu II instancji. Apelację od wyroku sądu rejonowego rozpoznaje sąd okręgowy, a od wyroku sądu okręgowego, jako I instancji, sąd apelacyjny (art. 367 § 2). Ponieważ przepis nie rozróżnia, o jaki wyrok chodzi, należy przyjąć, że apelacja dotyczy wyroków kontradyktoryjnych i zaocznych (w tym wypadku przysługuje ona tylko powodowi; pozwany może wnieść sprzeciw od wyroku zaocznego), ale także częściowych, wstępnych i uzupełniających. W postępowaniu nieprocesowym apelacja przysługuje od postanowień orzekających w I instancji o istocie sprawy (art. 518). Ponadto, zgodnie z art. 1148 § 3, apelacja przysługuje na postanowienie sądu I instancji (sądu okręgowego) w przedmiocie uznania orzeczenia zagranicznego. Rozpoznanie sprawy w postępowaniu apelacyjnym następuje w składzie trzech sędziów zawodowych; postanowienia dotyczące postępowania dowodowego na posiedzeniu niejawnym wydaje sąd w składzie jednego sędziego (art. 367 § 3). Postanowienie o przyznaniu i cofnięciu zwolnienia od kosztów sądowych, o odmowie zwolnienia, o odrzuceniu wniosku o zwolnienie oraz o nałożeniu na stronę obowiązku uiszczenia kosztów i skazaniu na grzywnę sąd może wydać na posiedzeniu niejawnym w składzie jednego sędziego (art. 367 § 4). 12 Na temat modeli apelacji zob. A. Oklejak, op. cit., s. 20-29; T. Ereciński, op. cit., s. 15; W. Broniewicz, op. cit., s. 248-249. 60. Uwagi ogólne o środkach zaskarżenia 465 Apelację może wnieść strona, która uważa, że orzeczenie jest dla niej niekorzystne w całości lub w części. Może ją wnieść także prokurator na zasadach ogólnych przewidzianych w art. 7 i 60 § 2. Podmioty, o których mowa w rozdziale 34, mogą wnieść apelację na tych samych zasadach co prokurator. Interwenient uboczny niesamoistny ma prawo wnieść apelację, jeżeli to nie pozostaje w sprzeczności ze stanowiskiem strony, do której przystąpił. Ograniczenie to nie dotyczy interwenienta samoistnego, który może wnieść apelację niezależnie od woli strony, do której przystąpił. Wymagania, którym powinna czynić zadość apelacja, określa art. 368. Są one następujące: powinna ona odpowiadać warunkom przewidzianym dla pisma procesowego, a ponadto zawierać zgodnie z § 1 tego artykułu: 1) oznaczenie wyroku, od którego jest wniesiona, ze wskazaniem, czy jest on zaskarżony w całości, czy w części, 2) zwięzłe przedstawienie zarzutów, 3) uzasadnienie zarzutów, 4) powołanie w razie potrzeby, nowych faktów i dowodów oraz wskazanie, że ich powołanie w postępowaniu przed sądem I instancji nie było możliwe albo że potrzeba powołania się na nie wynikła później, 5) wniosek o zmianę lub uchylenie wyroku z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia. Zgodnie z § 2 tego przepisu, w sprawach o prawa majątkowe należy oznaczyć wartość przedmiotu zaskarżenia. Wartość ta może być oznaczona na kwotę wyższą od wartości przedmiotu sporu wskazanej w pozwie jedynie wtedy, gdy powód rozszerzył powództwo. Przepisy o wartości przedmiotu sporu (art. 19-24 i 25 § 1) stosuje się odpowiednio. W sprawach z zakresu prawa pracy lub ubezpieczeń społecznych apelacja nie musi być wniesiona w formie pisma procesowego. Zgodnie z art. 466 pracownik lub ubezpieczony działający bez adwokata lub radcy prawnego może zgłosić w sądzie właściwym ustnie do protokołu treść apelacji. Apelacja może być cofnięta, jak każda czynność procesowa, przez osobę, która ją wniosła, a więc przez stronę, jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika procesowego. W razie współuczestnictwa jednolitego do cofnięcia apelacji potrzeba zgody wszystkich współuczestników13. Interwenient uboczny może cofnąć jedynie własną apelację, a nie apelację wniesioną przez stronę, do której przystąpił, albowiem może on działać tylko na korzyść strony. Strona może cofnąć apelację złożoną przez interwenienta niesamo-istnego, który do niej przystąpił. Prokurator oraz podmioty z nim zrównane mogą cofnąć apelację wniesioną przez nich. Cofnięcie apelacji jest dopuszczalne aż do zamknięcia rozprawy przed sądem II instancji. W razie cofnięcia apelacji sąd II instancji umarza postępowania apelacyj- 13 JJ. Litauer, Komentarz do procedury cywilnej, Warszawa 1933, s. 244. 466 IX. Środki zaskarżenia ne i orzeka o kosztach jak przy cofnięciu pozwu. Gdy cofnięcie apelacji nastąpią przed sądem I instancji, postępowanie umarza sąd I instancji (art. 391 § 2). Następuje wówczas uprawomocnienie się orzeczenia I instancji. § 2. Zarzuty podnoszone w apelacji I. Kodeks postępowania cywilnego nie wymienia podstaw apelacji, a więc przyczyn, dla których taki środek odwoławczy może zostać wniesiony. Wyjątek stanowi jedynie regulacja apelacji przyjęta w postępowaniu uproszczonym (zob. uwagi niżej w § 4 tego rozdziału). Artykuł 368 § 1 wymaga przytoczenia przez skarżącego zarzutów bez bliższego ich oznaczenia i wymaga jedynie ich uzasadnienia. Skoro kodeks postępowania cywilnego nie ogranicza zarzutów, to może je stanowić wszystko to, co bezpośrednio lub pośrednio, zdaniem skarżącego, wpłynęło na negatywną jego zdaniem treść orzeczenia14. Przez zarzuty, na których opiera się apelacja, można rozumieć stwierdzenie przez stronę skarżącą wady materialnoprawnej, mylne ustalenie faktów albo też wadliwą ocenę postępowania dowodowego15, jak również nieważność postępowania (art. 379). Można również ogólnie przyjąć, że zarzuty apelacji są to przesłanki (przyczyny), na których oparty jest wniosek o zmianę lub uchylenie wyroku, a więc stanowią uzasadnienie tego wniosku zawierającego poszczególne zarzuty16 przeciwko wyrokowi. II. Ustalenie niezgodnego z rzeczywistym stanu faktycznego może być wynikiem nie tylko błędnego wyrokowania, lecz nieprzytoczenia przez strony całego materiału faktycznego; przyczynę apelacji mogą więc stanowić też nowe fakty i dowody nieprzytoczone w I instancji (por. art. 368 § 1 pkt 4)17. Określa się je jako beneficium novorum. Sąd II instancji może jednak pominąć nowe fakty i dowody, jeżeli strona mogła je przytoczyć w postępowaniu przed sądem I instancji, chyba, że możność lub potrzeba powołania się na nie wynikła później (art. 381). Sąd dopuści nowe fakty i dowody, jeżeli nabierze przekonania o tym, że wyrok I instancji może wyrządzić skarżącemu rażącą krzywdę oraz że wprowadzone nowe fakty i dowody mają doniosłe znaczenie dla sprawy, a skarżący z powodu niezaradności nie przytoczył ich w I instancji. Pogląd ten służy wykryciu prawdy materialnej18. Tym bardziej sąd dopuści fakty i dowody, jeżeli możność i potrzeba powołania się na nie wynikła później. Apelacja przysługuje od sentencji wyroku, lecz nie od uzasadnienia. 14 Por. L. Peiper, Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego, t. II, cz. I, Kraków 1934, s. 818. 15 Por. M. Allerhand, Kodeks postępowania cywilnego, Lwów 1932, s. 426. "~--^_^ 16 Por. J.J. Litauer, op. cit., s. 328. 17 Por. J.J. Litauer, op. cit. 18 Por. L. Peiper, op. cit., s. 838. 60. Uwagi ogólne o środkach zaskarżenia 467 Wobec braku wyraźnego zakazu, apelacja już wniesiona może być uzupełniona dodatkowym pismem co do zarzutów i wniosków. Sąd Najwyższy w wyroku z 13 kwietnia 2000 r., III CKN 812/9819, stwierdził, że w postępowaniu apelacyjnym ani sam apelujący, ani sąd odwoławczy nie są związani treścią zarzutów apelacyjnych. Skarżący może więc zmienić zarzuty podniesione w apelacji, a także sformułować nowe, pod warunkiem, że mieszczą się w granicach zaskarżenia apelacyjnego (por. jednak art. 5059 § 2 co do apelacji w postępowaniu uproszczonym). III. Zgodnie z art. 378 § 1, sąd II instancji rozpoznaje sprawę w granicach apelacji. Należy zauważyć, że chodzi tu o związanie zakresem zaskarżenia wynikającym z apelacji; sąd nie jest natomiast związany wnioskiem skarżącego dotyczącym rodzaju rozstrzygnięcia. Oznacza to, że jeżeli apelant wniósł w apelacji o zmianę zaskarżonego wyroku, a sąd II instancji stwierdzi, iż istnieje podstawa do uchylenia orzeczenia, to może to uczynić bez względu na treść wniosku zawartego w apelacji. Podobnie, jeżeli w apelacji zawarty był jedynie wniosek o uchylenie zaskarżonego wyroku, to sąd jest władny dokonać jego zmiany, jeżeli przyjmie, iż nie ma podstaw do uchylenia. Sąd nie może zgodnie z żądaniem strony uchylić orzeczenia i przekazać sprawy do ponownego rozpoznania, jeżeli materiał zebrany w I instancji jest wystarczający do wydania orzeczenia merytorycznego. Jak stwierdzono wyżej, sąd II instancji jest związany zakresem zaskarżenia. Jeżeli nastąpiła nieważność postępowania, to sąd bierze ją z urzędu pod uwagę właśnie w zakresie zaskarżenia (art. 378 § 1). Sąd II instancji może w granicach zaskarżenia z urzędu rozpoznać sprawę na rzecz współuczestników, którzy wyroku nie zaskarżyli, gdy będące przedmiotem zaskarżenia prawa i obowiązki są wspólne także dla tych współuczestników. Współuczestników tych należy zawiadamiać o rozprawie, mogą oni składać pisma przygotowawcze (art. 378 § 2). Artykuł 379 określa przyczyny nieważności postępowania. Są one następujące: 1) jeżeli droga sądowa była niedopuszczalna, 2) jeżeli strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej, organu powołanego do jej reprezentowania lub przedstawiciela ustawowego albo gdy pełnomocnik strony nie był należycie umocowany, 3) jeżeli o to samo roszczenie pomiędzy tymi samymi stronami toczy się sprawa wcześniej wszczęta albo jeżeli sprawa taka została już prawomocnie osądzona, 4) jeżeli skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa albo jeżeli w rozpoznawaniu sprawy brał udział sędzia wyłączony z mocy ustawy, 5) jeżeli strona została pozbawiona możliwości obrony swych praw, 6) jeżeli sąd rejonowy orzekł w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu na wartość przedmiotu sporu. Artykuł 1099 k.p.c. przewiduje nieważność postępowania spowodowaną brakiem jurysdykcji krajowej. OSNC 2000, nr 10, poz. 193. 468 IX. Środki zaskarż, ¦enia Przyczyny nieważności postępowania wymienione w pkt 1-3 odpowiadają przesłankom procesowym, które omówiono wyżej (art. 199 i 1099), z wyjątkiein należytego umocowania pełnomocnika. Przyczyna nieważności postępowania polegająca na pozbawieniu strony możności działania, niebędąca przesłanką procesową z punktu widzenia instytucji objętych powołanymi wyżej przepisami, dotyczy przede wszystkim nieprawidłowości w doręczeniu zawiadomienia o posiedzeniu sądu, która spowodowała, że strona nie mogła być obecna na tym posiedzeniu. Sąd II instancji nie może poprzestać na ustosunkowaniu się do zarzutów apelacyjnych. Jako sąd orzekający merytorycznie ma bowiem obowiązek poczynić własne ustalenia i samodzielnie je ocenić z punktu widzenia prawa materialnego. Jeżeli zgadza się z poglądem sądu I instancji, może stwierdzić, że przyjmuje ustalenia i wnioski tego sądu jako swoje20. Aby nie pozbawić strony instancji, w postępowaniu apelacyjnym nie można rozszerzyć żądania pozwu ani występować z nowymi roszczeniami. Jednakże w razie zmiany okoliczności można żądać zamiast pierwotnego przedmiotu sporu — jego wartości lub innego przedmiotu, a w sprawach o roszczenia powtarzające się można nadto rozszerzyć żądanie pozwu o świadczenia za dalsze okresy (art. 383). § 3. Postępowanie apelacyjne I. Apelację wnosi się do sądu, który wydał zaskarżony wyrok, w terminie dwutygodniowym od dnia doręczenia stronie skarżącej wyroku z uzasadnieniem. Jest to termin ustawowy, którego nie można skrócić ani przedłużyć, można jedynie go przywrócić, o ile będą spełnione warunki wymienione w k.p.c. Jeżeli strona nie zażądała uzasadnienia wyroku w terminie tygodniowym od ogłoszenia sentencji, termin do wniesienia apelacji biegnie od dnia, w którym upłynął termin żądania uzasadnienia (art. 369 § 1 i 2). Sąd I instancji odrzuca na posiedzeniu niejawnym apelację wniesioną po upływie przepisanego terminu, nieopłaconą lub z innych przyczyn niedopuszczalną, np. zaskarżenia wyroku, który nie powoduje negatywnych skutków dla strony, jak również apelację, której strona nie uzupełniła w wyznaczonym terminie (art. 370). Apelację sporządzoną przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, niespełniającą wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i pkt 5, sąd pierwszej instancji odrzuca bez wzywania do usunięcia tych braków, zawiadamiając o tym właściwy organ samorządu zawodowego, do którego należy pełnomocnik (art. 3701). Co do odrzucenia apelacji wniesionej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego oraz — w postępowaniu w sprawach gospodarczych — przedsiębiorcę wskutek nieuiszczenia opłaty należnej od apelacji w sytuacji, w której podlegało ono opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia por. art. 1302 § 3 i 4. 20 Por. uzasadnienie uchwały SN z 23 marca 1999 r., III CZP 59/98, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 124. 60. Uwagi ogólne o środkach zaskarżenia 469 Strona przeciwna może w ciągu dwóch tygodni od dnia doręczenia apelacji przez sąd wnieść odpowiedź na apelację wprost do sądu II instancji (art. 372). Odpowiedź powinna zawierać ustosunkowanie się przeciwnika do zarzutów apelacyjnych, powołania nowych faktów i dowodów oraz powinna zawierać wniosek własny co do odrzucenia albo oddalenia apelacji. Sąd II instancji odrzuca na posiedzeniu niejawnym apelację, jeżeli ulegała ona odrzuceniu przez sąd I instancji. Jeżeli dostrzeże braki, do których usunięcia strona nie była wezwana, zażąda ich usunięcia. W razie nieusunięcia braków w wyznaczonym terminie apelacja ulega odrzuceniu (art. 373). Ponadto sąd II instancji może rozpoznać sprawę na posiedzeniu niejawnym, jednakże zachodzi nieważność postępowania (art. 374). II. Rozprawa przed sądem II instancji odbywa się bez względu na stawiennictwo jednej lub obu stron. Wydany wyrok nigdy nie jest zaoczny (art. 376). Rozprawa przed sądem II instancji rozpoczyna się od sprawozdania sędziego, który przedstawia stan sprawy ze szczególnym uwzględnieniem zarzutów i wniosków apelacyjnych (377). Sąd II instancji orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w I instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym (art. 382). Sąd II instancji, według uchwały Sądu Najwyższego z 23 marca 1999 r., III CZP 59/9821, może zmienić ustalenia faktyczne stanowiące podstawę wydania wyroku sądu I instancji bez przeprowadzania postępowania dowodowego uzasadniającego odmienne ustalenia, chyba że szczególne okoliczności wymagają ponowienia lub uzupełnienia tego postępowania. Sąd II instancji nie musi sam przeprowadzać nowych dowodów, które przytoczono w pismach apelacyjnych lub na rozprawie, lecz może zlecić ich przeprowadzenie w drodze pomocy sądowej. Na wniosek strony sąd II instancji rozpoznaje również te postanowienia sądu pierwszej instancji, które nie podlegały zaskarżeniu w drodze zażalenia, a miały wpływ na rozstrzygnięcie sprawy (art. 380). III. Po rozpoznaniu sprawy sąd II instancji oddala apelację, jeżeli jest ona bezzasadna (art. 385). Jeżeli sąd uwzględnia apelację, to zasadą jest, że zmienia on zaskarżony wyrok i orzeka co do istoty sprawy (art. 386 § 1). Wyrok zmieniający zaskarżony wyrok sądu I instancji nazywa się w doktrynie wyrokiem reformatoryj-nym. W pewnych sytuacjach następuje jednak lub może nastąpić uchylenie zaskarżonego wyroku. Wyrok uchylający określa się mianem kasatoryjnego. W razie stwierdzenia nieważności postępowania sąd II instancji uchyla zaskarżony wyrok, znosi postępowanie w zakresie dotkniętym nieważnością i przekazuje sprawę sądowi I instancji do ponownego rozpoznania (art. 386 § 2). Uchylenie zaskarżonego wyroku ma tu charakter obligatoryjny. OSNC 1999, nr 7-8, poz. 124. 470 IX. Środki zaskarżenia 60. Uwagi ogólne o środkach zaskarżenia Ali L Jeżeli pozew ulega odrzuceniu albo zachodzi podstawa do umorzenia postępowania, sąd II instancji uchyla wyrok oraz odrzuca pozew lub umarza postępowanie (art. 386 § 2). Także w tym wypadku uchylenie zaskarżonego wyroku jest obligatoryjne. Poza wypadkami określonymi ostatnio sąd II instancji może uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania tylko w razie nierozpoznania przez sąd I instancji istoty sprawy, albo gdy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości (art. 386 § 4). Uchylenie zaskarżonego wyroku stanowi wtedy jedynie uprawnienie sądu II instancji, a nie jego obowiązek. Nierozpoznanie istoty sprawy będzie miało miejsce wtedy, gdy sąd I instancji oddalił powództwo na tej podstawie, że stwierdził istnienie przesłanki unicestwiającej roszczenie, np. brak legitymacji procesowej, przedawnienie roszczenia, przedwczesność powództwa i nie rozpoznał merytorycznie podstaw powództwa22. W wypadku uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania sąd rozpoznaje ją w innym składzie (art. 386 § 5). Ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w wyroku sądu II instancji wiążą sąd, któremu sprawa została przekazana, jak i sąd II instancji przy ponownym rozpoznaniu sprawy. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy nastąpiła zmiana stanu prawnego (art. 386 § 6). Sąd nie może uchylić lub zmienić wyroku na niekorzyść strony wnoszącej apelację, chyba że strona przeciwna również wniosła apelację. Wyrażono w ten sposób zasadę zakazu reformationis in peius (art. 384). Jeżeli przy rozpatrywaniu apelacji przez sąd II instancji powstanie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, sąd może przedstawić to zagadnienie do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu, odraczając rozpoznanie sprawy. Sąd Najwyższy władny jest przejąć sprawę do rozpoznania albo przekazać zagadnienie do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi tego Sądu. Uchwała Sądu Najwyższego rozstrzygająca zagadnienie prawne wiąże w danej sprawie (art. 390). IV. Sąd II instancji uzasadnia z urzędu wyrok oraz postanowienie kończące postępowanie w sprawie. Jednakże w sprawach, w których apelację oddalono, uzasadnienie sporządza się tylko wówczas, gdy strona zażądała doręczenia jej wyroku z uzasadnieniem (art. 387 § 1). Sporządzenie uzasadnienia powinno nastąpić w terminie dwóch tygodni od dnia ogłoszenia sentencji orzeczenia. Jeżeli ogłoszenia nie było, termin ten liczy się od dnia wydania orzeczenia. W sprawach, w których apelację oddalono, uzasadnienie sporządza się w terminie dwóch tygodni od dnia zgłoszenia wniosku (art. 387 § 2). Orzeczenie z uzasadnieniem doręcza się stronie, która w terminie tygodniowym od ogłoszenia sentencji zażądała doręczenia. Artykuł art. 327 § 2 stosuje się * Por. orzeczenie SN z 9 stycznia 1936 r., II 1839/36, Zb. Orzecz. 1936, poz. 315. odpowiednio. Jeżeli ogłoszenia nie było, orzeczenie z uzasadnieniem doręcza się stronom z urzędu w terminie tygodniowym od sporządzenia uzasadnienia (art. 387 § 3). Jeżeli uzasadnienie nie zostało sporządzone, a w sprawie została wniesiona skarga kasacyjna lub skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, sąd drugiej instancji sporządza uzasadnienie zaskarżonego orzeczenia w terminie dwóch tygodni od dnia wniesienia skargi (art. 387 § 4). W razie wydania przez sąd II instancji orzeczenia, od którego przysługuje skarga kasacyjna, strony i ich przedstawiciele mają obowiązek, do czasu upływu terminu do wniesienia skargi kasacyjnej, zawiadomić sąd drugiej instancji o każdej zmianie miejsca zamieszkania (art. 3871). V. Wyrok sądu II instancji z chwilą wydania staje się prawomocny. Jeśli nadaje się do wykonania w drodze egzekucji, jest więc również wykonalny. W razie wniesienia skargi kasacyjnej, gdyby na skutek wykonania orzeczenia stronie mogła być wyrządzona niepowetowana szkoda, sąd II instancji może wstrzymać wykonanie zaskarżonego orzeczenia do czasu ukończenia postępowania kasacyjnego lub uzależnić wykonanie tego orzeczenia — a w razie oddalenia apelacji także orzeczenia sądu I instancji — od złożenia przez powoda stosownego zabezpieczenia. Postanowienie może być wydane na posiedzeniu niejawnym. Zasady te stosuje się odpowiednio do wstrzymania skuteczności zaskarżonego orzeczenia niepodlegającego wykonaniu (art. 388 § 1 i 4). Zabezpieczenie może również polegać na wstrzymaniu wydania powodowi sum pieniężnych po ich wyegzekwowaniu od pozwanego lub na wstrzymaniu sprzedaży zajętego majątku. Do czasu upływu terminu do wniesienia skargi kasacyjnej wstrzymuje się z urzędu sprzedaż nieruchomości (art. 388 § 2 i 3). VI. Jeżeli nie ma szczególnych przepisów o postępowaniu przed sądem II instancji, do postępowania tego stosuje się odpowiednie przepisy o postępowaniu przed sądem I instancji (art. 391 § 1). Chodzi tu mianowicie o przepisy dotyczące kierownictwa rozprawą przez przewodniczącego oraz możliwości odwołania się od jego zarządzeń do sądu, przepisy dotyczące postępowania dowodowego, odnoszące się do zamknięcia i otwarcia na nowo rozprawy, dotyczące wezwania stron na rozprawę, przepisy co do skłaniania stron do pojednania. Artykuły 194-196 i 198 nie mają zastosowania. § 4. Apelacja w postępowaniu uproszczonym I. Przepisy dotyczące apelacji w postępowaniu uproszczonym, którą dalej nazywać będziemy apelacją uproszczoną, wprowadzają pewne ustępstwa od przedstawionej powyżej ogólnej regulacji apelacji. Odstępstwa te zmierzają do uproszczenia i przyspieszenia postępowania apelacyjnego w sprawach należących do postępowania uproszczonego. W ramach regulacji apelacji uproszczonej przyjęte są rozwiązania, które modyfikują w pewnym zakresie charakter środka zaskarżenia od orzeczeń merytorycznych sądu I instancji. 472 IX. Środki zaskarżenia II. Wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku w tym postępowaniu strona może zgłosić również do protokołu bezpośredniego po ogłoszeniu wyroku (art. 5058 § 1). Jest to jej uprawnienie, które nie wyklucza możliwości żądania uzasadnienia wyroku w terminie tygodniowym od ogłoszenia sentencji (art. 328 § 1) w szczególności, gdy strona była nieobecna przy ogłoszeniu wyroku. Strona może również zrzec się doręczenia uzasadnienia wyroku, wówczas termin do wniesienia apelacji biegnie od dnia ogłoszenia wyroku (art. 5058 § 2). Stronie przysługuje także uprawnienie do zrzeczenia się apelacji pod warunkiem, że była obecna na posiedzeniu, na którym ogłoszono wyrok i po jego ogłoszeniu złożyła odpowiednie oświadczenie do protokołu. W razie zrzeczenia się prawa do wniesienia apelacji przez wszystkich uprawnionych w konkretnej sprawie wyrok staje się prawomocny (art. 5058 § 3). III. W postępowaniu uproszczonym ustawodawca zdecydował się na określenie w sposób normatywny zarzutów, na których można oprzeć apelację. Artykuł 5059 § 1' stanowi, że apelację w tym postępowaniu można oprzeć na zarzutach: 1) naruszenia prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie, 2) naruszenia przepisów postępowania, jeżeli mogło ono mieć wpływ na wynik sprawy. Obok powyższych zarzutów jako podstawa apelacji w postępowaniu uproszczonym mogą być również powołane późniejsze wykrycie okoliczności faktycznych lub środki dowodowe, z których strona nie mogła skorzystać przed sądem I instancji. Wniosek taki wynika z treści art. 505u § 2. Według art. 5059 § 2, po upływie terminu do wniesienia apelacji przytoczenie dalszych zarzutów jest niedopuszczalne. Jak podkreślono powyżej, ograniczenie takie nie istnieje w apelacji według regulacji ogólnych. IV. Sąd rozpoznaje uproszczoną apelację w składzie jednego sędziego (art. 50510 § 1). Sąd może uproszczoną apelację rozpoznać na posiedzeniu niejawnym, chyba że strona w apelacji lub w odpowiedzi na apelację żądała przeprowadzenia rozprawy (art. 50510 § 2). Sąd może rozpoznać apelację na posiedzeniu niejawnym również wtedy, gdy podniesione w apelacji zarzuty są oczywiście bezzasadne (art. 50510 § 3). W apelacji uproszczonej ograniczono również postępowanie dowodowe. Sąd nie przeprowadza postępowania dowodowego z wyjątkiem dowodu z dokumentów (art. 50511 § 1). Ograniczeń tych nie stosuje się, jeżeli apelację oparto na późniejszym wykryciu okoliczności faktycznych lub środkach dowodowych, z których strona nie mogła skorzystać przed sądem I instancji (art. 50511 § 2). Kolejna kwestia dotyczy orzeczenia sądu II instancji rozpoznającego uproszczoną apelację. Jeżeli sąd II instancji stwierdzi naruszenie prawa materialnego, a zgromadzone dowody nie dają wystarczających podstaw do zmiany wyroku, uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania 62. Zażalenie 473 (art. 50512 § 1). Uchylając zaskarżony wyrok, sąd II instancji może przekazać sprawę do ponownego rozpoznania z wyłączeniem przepisów o postępowaniu uproszczonym także wówczas, gdy sprawa podlega rozpoznaniu w tym postępowaniu (art. 50512 § 2). Sąd drugiej instancji oddala apelację również wtedy, gdy mimo naruszenia prawa materialnego lub przepisów postępowania albo błędnego uzasadnienia zaskarżony wyrok odpowiada prawu (art. 50512 § 3). V. Sąd II instancji, rozpoznając apelację uproszczoną, w zasadzie nie uzasadnia wyroku z urzędu. Czyni to tylko w wypadku, gdy uchylając zaskarżony wyrok, przekazuje sprawę sądowi I instancji do ponownego rozpoznania. Strona może ponadto zgłosić wniosek o uzasadnienie w terminie tygodniowym od jego ogłoszenia lub doręczenia wyroku stronie, jeżeli nie był ogłoszony. Jeżeli sąd II instancji nie przeprowadził postępowania dowodowego, uzasadnienie wyroku powinno zawierać jedynie wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa (art. 50513 § 2). Rozdział 62 ZAŻALENIE I. Zażalenie jest drugim obok apelacji zwyczajnym środkiem zaskarżenia, środkiem odwoławczym o charakterze dewolutywnym (wyjątek wynika z art. 395 § 2) i suspensywnym. Zażalenie nie jest środkiem zaskarżenia orzeczeń rozstrzygających sprawę co do istoty, jak to ma miejsce przy apelacji, lecz służy do zaskarżenia czynności decyzyjnych sądu dotyczących kwestii procesowych. Zażalenie przysługuje nie tylko stronom i uczestnikom postępowania, lecz również innym osobom, jak świadkom, biegłym itd. Odróżnić należy wypadki, w których zażalenie przysługuje na postanowienia sądu I instancji do sądu II instancji, od wypadków, w których zażalenie przysługuje na postanowienia sądu II instancji do Sądu Najwyższego. II. Jeśli chodzi o postanowienia sądu I instancji, to w procesie cywilnym zażalenie przysługuje na: 1) postanowienia sądu I instancji kończące postępowanie w sprawie, jak postanowienia odrzucające pozew lub umarzające postępowanie (art. 394), a ponadto 2) na postanowienia sądu I instancji i zarządzenia przewodniczącego wymienione w sposób szczegółowy w ustawie (art. 394 § 1). Chodzi tu o postanowienia sądu i zarządzenia przewodniczącego, których przedmiotem jest: a) zwrot pozwu, odmowa odrzucenia pozwu, przekazanie sprawy sądowi równorzędnemu lub niższemu albo podjęcie postępowania w innym trybie, 474 IX. Środki zaskarżenia b) odmowa zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia oraz odmowa ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie, c) oddalenie opozycji przeciwko wstąpieniu interwenienta ubocznego oraz niedopuszczenie interwenienta do udziału w sprawie wskutek uwzględnienia opozycji, d) rygor natychmiastowej wykonalności, e) wstrzymanie wykonania prawomocnego orzeczenia do czasu rozstrzygnięcia skargi o wznowienie postępowania, f) skazanie świadka, biegłego, strony i osoby trzeciej na grzywnę, zarządzenie przymusowego sprowadzenia i aresztowania świadka oraz odmowa zwolnienia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przymusowego sprowadzenia, g) zawieszenie postępowania i odmowa podjęcia zawieszonego postępowania, h) odmowa uzasadnienia orzeczenia oraz jego doręczenia, i i) sprostowanie lub wykładnia orzeczenia albo ich odmowa, j) określenie zasad ponoszenia przez strony kosztów procesu, wymiar opłaty, zwrot opłaty lub zaliczki, obciążenie kosztami sądowymi, jeżeli strona nie składa środka zaskarżenia co do istoty sprawy, koszty przyznane w nakazie zapłaty oraz wynagrodzenie biegłego, k) oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego, 1) zatwierdzenie ugody zawartej przed mediatorem, ł) odrzucenie zażalenia, m) odrzucenie skargi na orzeczenie referendarza sądowego. Wszystkie te wypadki zebrane są w jednym artykule 394 § 1, co bardzo ułatwia posługiwanie się kodeksem. Zażalenie powinno być wniesione w terminie tygodniowym; termin ten liczy się od doręczenia postanowienia, a gdy strona nie zażądała w terminie przepisanym doręczenia postanowienia zapadłego na rozprawie — od ogłoszenia postanowienia (art. 394 § 2). Zażalenie powinno czynić zadość wymaganiom przepisanym dla pisma procesowego oraz zawierać wskazanie zaskarżonego postanowienia i wniosek o jego zmianę lub uchylenie, jak również zwięzłe uzasadnienie zażalenia ze wskazaniem w miarę potrzeby nowych faktów i dowodów (art. 394 § 2). Ustawa nie przewiduje szczególnych podstaw zażalenia. Podstawą zażalenia jest zarzut skarżącego mający za przedmiot uchybienia, które jego zdaniem zaszły przy wydaniu danego postanowienia. Wniesienie zażalenia nie wstrzymuje wykonania zaskarżonego postanowienia. Sąd I instancji może jednak wstrzymać wykonanie zaskarżonego postanowienia do czasu rozstrzygnięcia zażalenia; postanowienie takie może zapaść na posiedzeniu niejawnym (art. 396). 62. Zażalenie 475 Sąd II instancji rozpoznaje zażalenie na posiedzeniu niejawnym (art. 397 § 1). Sąd może skierować sprawę na posiedzenie jawne i wyznaczyć rozprawę (art. 148 § 2). W postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia sąd II instancji uzasadnia z urzędu postanowienie kończące to postępowanie (art. 397 § I1)- Wyjątek stanowią postanowienia wydawane wskutek wniesienia zażalenia w postępowaniu uproszczonym. W tym wypadku sąd II instancji uzasadnia z urzędu jedynie postanowienie uchylające zaskarżone postanowienie i przekazujące sprawę sądowi I instancji do ponownego rozpoznania; uzasadnienie postanowienia sporządza się wtedy również na wniosek strony zgłoszony w terminie tygodniowym od dnia jego ogłoszenia lub doręczenia postanowienia stronie, jeżeli nie było ono ogłoszone (por. art. 50513 § 1 i 3). Do postępowania zażaleniowego stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu apelacyjnym (art. 397 § 2 zd. pierwsze). Rozpoznanie zażalenia na postanowienie w przedmiocie odmowy zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia, odrzucenie wniosku o zwolnienie oraz nałożenie na stronę obowiązku uiszczenia kosztów i skazanie na grzywnę następuje w składzie jednego sędziego (art. 397 § 2 zd. drugie). Wyjątek do zasady dewolutywności zażalenia zawiera art. 395 § 2, który stanowi, że jeżeli zażalenie zarzuca nieważność postępowania lub jest oczywiście uzasadnione, sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, może sam uchylić zaskarżone postanowienie i w miarę potrzeby sprawę rozpoznać na nowo. Wyjątek ten jest uzasadniony względami ekonomii procesowej i jest wyrazem tendencji do odformalizowania procesu. Przepisy dotyczące zażaleń na postanowienia sądu stosuje się odpowiednio do zażaleń na zarządzenia przewodniczącego (art. 398). III. Zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienie sądu II instancji odrzucające skargę kasacyjną oraz skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 3941 § 1). Ponadto, w sprawach, w których przysługuje skarga kasacyjna, zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje także na postanowienie sądu II instancji kończące postępowanie w sprawie, z wyjątkiem postanowień w przedmiocie odrzucenia pozwu albo umorzenia postępowania, jak również z wyjątkiem postanowień wydanych w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu I instancji (art. 3941 § 2). W postępowaniu wywołanym zażaleniem do Sądu Najwyższego stosuje się odpowiednio art. 394 § 2 (tygodniowy termin na wniesienie zażalenia) i art. 394 § 3 (forma zażalenia) oraz art. 395 i art. 397 § 1. Ponadto stosuje się odpowiednio wybrane przepisy dotyczące postępowania wywołanego skarga kasacyjną — chodzi o art. 39810, 39814, 39815 § 1 zd. pierwsze, 39816, 39817 i 39821. 476 IX. Środki zaskarżenia Rozdział 63 SKARGA NA ORZECZENIE REFERNDARZA SĄDOWEGO Skarga na orzeczenie referendarza sądowego jest zwyczajnym środkiem zaskarżenia przysługującym od nieprawomocnych rozstrzygnięć wydanych przez referendarza w postępowaniu cywilnym. Zgodnie z art. 39822 § 1 zd. pierwsze, jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, skarga przysługuje na orzeczenie referendarza sądowego co do istoty sprawy, orzeczenia kończące postępowanie, a także na orzeczenia, o których mowa w art. 394 § 1 pkt 1, 2, 5, 6, 7, 8 i 9. Skargę rozpoznaje sąd, w którym wydano zaskarżone orzeczenie (art. 39822 § 1 zd. drugie). Zasadą jest, że w razie wniesienia skargi orzeczenie referendarza traci moc, o ile przepis szczególny nie stanowi inaczej. Wyjątki wynikają z art. 39823 § 1 oraz art. 5181 § 3 i 3a. Zatem wniesienie skargi na postanowienie referendarza w przedmiocie kosztów sądowych lub kosztów procesu wstrzymuje jedynie jego wykonalność; rozpoznając skargę, sąd wydaje wtedy postanowienie, w którym zaskarżone postanowienie referendarza sądowego utrzymuje w mocy albo je zmienia (art. 39823 § 1). Z kolei w razie wniesienia skargi na wpis w księdze wieczystej, wpis nie traci mocy. Rozpoznając sprawę, sąd zmienia zaskarżony wpis przez jego wykreślenie i dokonanie nowego wpisu lub wydaje postanowienie, którym zaskarżony wpis utrzymuje w mocy albo uchyla go w całości lub w części i w tym zakresie wniosek oddala bądź odrzuca, względnie postępowanie umarza (art. 5181 § 3). Natomiast w postępowaniu rejestrowym o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego oraz rejestru zastawów, w razie wniesienia skargi na orzeczenie referendarza zarządzające wpis, pozostaje ono w mocy do chwili rozpatrzenia skargi przez sąd rejonowy rozpoznający sprawę jako sąd I instancji. Rozpoznając sprawę, sąd wydaje postanowienie, w którym zaskarżone orzeczenie i dokonany na jego podstawie wpis utrzymuje w mocy albo uchyla w całości lub w części i w tym zakresie wniosek oddala bądź odrzuca, względnie postępowanie umarza (art. 5181 § 3a). Skargę wnosi się do sądu w terminie tygodniowym od dnia doręczenia stronie postanowienia referendarza sądowego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (art. 39822 § 4). Przepisem szczególnym jest art. 5181 § 4. Skargę wniesioną po upływie terminu lub nieopłaconą sąd odrzuca (art. 39822 § 5; zob. także w związku z tym art. 1302 § 3 i 4). Jeżeli skarga jest dopuszczalna, podlega rozpoznaniu merytorycznemu. Zasadą jest, że sąd rozpoznaje sprawę w wyniku wniesienia skargi jako sąd I instancji, 64. Skarga kasacyjna 477 chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Wyjątek ma miejsce w wypadku określonym w art. 39823 § 2. Jeżeli wniesiono skargę na postanowienie referendarza sądowego w przedmiocie kosztów sądowych lub kosztów procesu, sąd, rozpoznając skargę, orzeka jako sąd II instancji i stosuje odpowiednio przepisy o zażaleniu. Rozdział 64 SKARGA KASACYJNA I. Unormowanie środka zaskarżenia nazwanego przez ustawodawcę pierwotnie kasacją, a obecnie skargą kasacyjną podlegało ewolucji od czasów jego przywrócenia do polskiego prawa procesowego na mocy ustawy z 1 marca 1996 r. Kasacja w swym pierwotnym kształcie wzorowana była na uregulowaniach kodeksu postępowania cywilnego z 1930 r. W wyniku zmian dokonanych ustawą z 24 maja 2000 r. kasacja zmieniła częściowo swój charakter, stając się środkiem zaskarżenia przysługującym wprawdzie nadal w toku instancji, ale służącym przede wszystkim realizacji interesu publicznego. Przejawem tej ewolucji było przyznanie Sądowi Najwyższemu uprawnienia do odmowy przyjęcia kasacji do rozpoznania. Wyposażenie Sądu Najwyższego w takie uprawnienie wpłynęło bowiem na zmianę funkcji kasacji. Wzmocnieniu uległa w ten sposób jej funkcja ochrony interesu publicznego, a osłabieniu — funkcja ochrony praw podmiotowych strony wnoszącej kasację. Wskazywało to już wtedy na naturę prawną kasacji jako środka odwoławczego szczególnego rodzaju. Dalszym etapem rozwoju regulacji kasacji było jej przekształcenie w nadzwyczajny środek zaskarżenia, skierowany przeciwko prawomocnym orzeczeniom. Nastąpiło to na mocy ustawy z 22 grudnia 2004 r., która jednocześnie zmieniła nazwę omawianego środka zaskarżenia — dotychczasowe określenie „kasacja" zostało zastąpione określeniem „skarga kasacyjna". Zmiana taka miała podłoże teoretyczne — skarga kasacyjna oznacza bowiem środek zaskarżenia wnoszony przez uprawniony podmiot do Sąd Najwyższego, podczas gdy samo słowo „kasacja" oznacza skasowanie (uchylenie) zaskarżonego orzeczenia. Uchylenia tego dokonuje jednak Sąd Najwyższy w wyniku rozpoznania skargi kasacyjnej, wniesionej przez skarżącego. W obecnym stanie prawnym skarga kasacyjna jest zatem nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia, ustanowionym głównie w celu realizacji interesu publicznego, przejawiającego się w ujednolicaniu orzecznictwa sądów powszechnych oraz rozstrzyganiu spraw precedensowych oraz wpływających na rozwój prawa i judykatury sądowej. W ramach rozpoznawania skargi kasacyjnej Sąd Najwyższy dokonuje kontroli zaskarżonego orzeczenia wyłącznie pod względem prawnym, a więc z punktu widzenia jego legalności. Poza zakresem kontroli Sądu Najwyższego pozostają kwestie dotyczące prawidłowości ustaleń faktycznych oraz oceny dowodów. 478 IX. Środki zaskarż, :enia II. Skarga kasacyjna przyjęta przez nasz kodeks nie jest typem tego rodzaju środka zaskarżenia w jego czystej postaci (występującej zresztą częściej w teorii niż w praktyce). Skarga kasacyjna (kasacja) w czystej postaci charakteryzuje się bowiem tym, że sąd kasacyjny po dokonaniu kontroli legalności zaskarżonego orzeczenia nie orzeka nigdy co do istoty sprawy, lecz w wypadku stwierdzenia naruszenia prawa uchyla zaskarżone orzeczenie (iudicium rescindens) i przekazuje sprawę sądowi merytorycznemu do ponownego rozpoznania {iudicium rescis-sorium). Natomiast w procesie polskim Sąd Najwyższy, w razie uwzględnienia skargi kasacyjnej, jeżeli stwierdza naruszenie jedynie prawa materialnego, może orzec co do istoty sprawy (art. 39816). Drugą cechą skargi kasacyjnej w jej teoretycznie czystej postaci jest to, że sąd, któremu sprawę odesłano, ma całkowitą swobodę przy wydawaniu nowego orzeczenia. Tymczasem, stosownie do art. 39820, sąd, któremu sprawa została przekazana do ponownego rozpoznania, jest związany wykładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy. Prostą konsekwencją tego stanu rzeczy jest przepis stanowiący, iż nie można oprzeć skargi kasacyjnej od wyroku wydanego po ponownym rozpoznaniu sprawy na podstawach sprzecznych z wykładnią prawa ustaloną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy (art. 39820 zd. drugie). Można zatem powiedzieć, że w polskim kodeksie przyjęto skargę kasacyjną z pewnymi modyfikacjami w stosunku do modelu teoretycznego takiego środka zaskarżenia. III. System kasacyjny pozwala na skoncentrowanie się sądu kasacyjnego na ujednoliceniu orzecznictwa i kształtowaniu jego kierunków, a nie absorbuje go w ogóle zagadnieniami natury faktycznej. Sądem kasacyjnym jest Sąd Najwyższy, a więc jeden sąd dla całego kraju. Dopuszczalność skargi kasacyjnej pod względem przedmiotowym (rodzaj zaskarżanego orzeczenia i sprawy) uregulowana jest odrębnie dla obu trybów postępowania rozpoznawczego oraz innych rodzajów postępowania cywilnego. W procesie, jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, skarga kasacyjna przysługuje od wydanego przez sąd II instancji prawomocnego wyroku lub postanowienia w przedmiocie odrzucenia pozwu albo umorzenia postępowania kończących postępowanie w sprawie (art. 3981 § 1). Skarga kasacyjna przysługuje od wyroku kończącego postępowanie w sprawie w całości lub w części, a więc również od wyroku częściowego, wstępnego i końcowego. Są to bowiem wyroki samoistne i podlegają zaskarżeniu na ogólnych zasadach (patrz rozdział 54). Z uwagi na fakt, że Sąd Najwyższy jest jedynym sądem kasacyjnym dla całego kraju, powstała jednak konieczność ograniczenia dopuszczalności wnoszenia skargi kasacyjnej. Zbyt duży wpływ spraw kasacyjnych doprowadziłby do powstania wielkich zaległości w ich załatwianiu w Sądzie Najwyższym. Liczby sędziów tego sądu nie można powiększać nadmiernie. Pomijając już inne tego powody, trzeba mieć na uwadze fakt, że im większa liczba sędziów w Sądzie Najwyższym, tym większe trudności w zapewnieniu jednolitości orzecznictwa, a jest to przecież jedno z najważniejszych zadań Sądu Najwyższego. Przy ustalaniu rodzajów spraw, 64. Skarga kasacyjna 479 od których nie przysługuje skarga kasacyjna, trzeba było sięgnąć do starej rzymskiej zasady: de minimis non curat praetor. Zgodnie z art. 3982 § 1, skarga kasacyjna nie przysługuje więc w sprawach o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż pięćdziesiąt tysięcy złotych, w sprawach gospodarczych — niższa niż siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych, a w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych — niższa niż dziesięć tysięcy złotych. Jednakże w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych skarga kasacyjna przysługuje niezależnie od wartości przedmiotu zaskarżenia w sprawach o przyznanie i o wstrzymanie emerytury lub renty oraz o objęcie obowiązkiem ubezpieczenia społecznego. Drugim kryterium, które zadecydowało o wyłączeniu dopuszczalności skargi kasacyjnej w kilku rodzajach spraw, jest niewystępowanie w tych sprawach z reguły skomplikowanych, zawiłych problemów prawnych. Na tej podstawie włączono dopuszczalność skargi kasacyjnej w sprawach: 1) o rozwód, o separację, o alimenty, o czynsz najmu lub dzierżawy oraz 0 naruszenie posiadania, 2) dotyczących kar porządkowych, świadectwa pracy i roszczeń z tym związanych oraz o deputaty lub ich ekwiwalent, 3) rozpoznanych w postępowaniu uproszczonym (art. 3982 § 2). Niedopuszczalna jest skarga kasacyjna od wyroku ustalającego nieistnienie małżeństwa lub orzekającego unieważnienie małżeństwa, jeżeli choćby jedna ze stron po uprawomocnieniu się wyroku zawarła związek małżeński (art. 3982 § 3). Przepisami szczególnymi są art. 47935 § 2, 47956 § 2, 47967 § 2 i 47978 § 2, które stanowią, że w sprawach z zakresu ochrony konkurencji, w sprawach z zakresu regulacji energetyki, w sprawach z zakresu regulacji telekomunikacji 1 poczty oraz sprawach z zakresu transportu kolejowego skarga kasacyjna od orzeczenia sądu II instancji przysługuje niezależnie od wartości przedmiotu zaskarżenia. Na mocy wyraźnego postanowienia skarga kasacyjna przysługuje od wyroku sądu II instancji w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (art. 47942 § 2). Dopuszczalność skargi kasacyjnej podlega dalej idącym ograniczeniom w sprawach należących do postępowania nieprocesowego. Zgodnie z art. 5191 § 1, jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, to skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego w sprawach z zakresu prawa osobowego, rzeczowego i spadkowego przysługuje od wydanego przez sąd II instancji (prawomocnego) postanowienia co do istoty sprawy oraz od postanowienia w przedmiocie odrzucenia wniosku i umorzenia postępowania kończących postępowanie w sprawie. Przepisem szczególnym, o którym wyżej mowa, jest § 4 art. 5191, który wyłącza dopuszczalność skargi kasacyjnej w niektórych sprawach z zakresu prawa rzeczowego i spadkowego. Są to sprawy dotyczące: 1) przepadku rzeczy, 2) zarządu związanego ze współwłasnością lub użytkowaniem, 480 IX. Środki zaskarżę, 'ma 3) zabezpieczenia spadku i spisu inwentarza, wyjawienia przedmiotów spadkowych, zarządu spadku nieobjętego oraz zwolnienia wykonawcy testamentu, 4) zniesienia współwłasności i działu spadku, jeżeli wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż sto pięćdziesiąt tysięcy złotych. W sprawach z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli skarga kasacyjna przysługuje tylko w sprawach o przysposobienie oraz o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, chyba że wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż sto pięćdziesiąt tysięcy złotych (art. 5191 § 2). W postępowaniu rejestrowym kasacja przysługuje jedynie od postanowień sądu II instancji w przedmiocie wpisu lub wykreślenia z rejestru podmiotu podlegającego rejestracji (art. 5191 § 3). W postępowaniu egzekucyjnym skarga kasacyjna jest wyłączona (art. 7674 § 2). Odrębną rzeczą jest możliwa dopuszczalność skargi kasacyjnej w postępowaniu z powództw przeciwegzekucyjnych, zachowujących samoistny charakter, ale pozostających w związku z postępowaniem egzekucyjnym. W tym wypadku obowiązują reguły dopuszczalności skargi kasacyjnej takie jak w innych sprawach rozpoznawanych w procesie. Skarga kasacyjna przysługuje także od (prawomocnego) postanowienia sądu II instancji w przedmiocie uznania zagranicznego orzeczenia (art. 1148 § 3) albo stwierdzenia jego wykonalności (art. 1151 § 2 zd. drugie). IV. Okoliczność, że skarga kasacyjna jest w świetle przepisów kodeksu postępowania cywilnego dopuszczalna od danego orzeczenia w danej sprawie, nie oznacza jeszcze, że w razie jej wniesienia w każdym wypadku nastąpi jej merytoryczne rozpoznanie przez Sąd Najwyższy. Ustawodawca wyposażył bowiem Sąd Najwyższy w uprawnienie polegające na tym, że Sąd ten rozstrzyga o tym, czy przyjąć skargę kasacyjną w danej sprawie do rozpoznania, czy też odmówić jej przyjęcia do rozpoznania. Uprawnienie to służy Sądowi Najwyższemu do selekcji dopuszczalnych w świetle ustawy skarg kasacyjnych z punktu widzenia celowości ich rozpoznania przez najwyższą instancję sądową. Istnienie takiego uprawnienia bardzo mocno podkreśla istotę skargi kasacyjnej jako środka zaskarżenia — służy on w pierwszej kolejności zaspokojeniu interesu publicznego. W literaturze powszechnie określa się procedurę wstępnego badania skargi kasacyjnej z punktu widzenia potrzeby przyjęcia jej do rozpoznania mianem przedsądu. Przyznając Sądowi Najwyższemu uprawnienie do oceny kwestii, czy skarga kasacyjna w określonej sprawie zostanie przyjęta do rozpoznania, czy też nastąpi odmowa jej przyjęcia do rozpoznania, ustawodawca wskazał jednak sytuacje, w których Sąd Najwyższy przyjmuje skargę kasacyjną do rozpoznania (ma taki obowiązek). Zatem Sąd Najwyższy przyjmuje skargę kasacyjną do rozpoznania, jeżeli: 64. Skarga kasacyjna 481 1) w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne, 2) istnieje potrzeba wykładni przepisów budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów, 3) zachodzi nieważność postępowania lub 4) skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona (art. 3989 § 1). V. Legitymację do wniesienia skargi kasacyjnej ma przede wszystkim strona lub interwenient uboczny, który do tej strony już poprzednio przystąpił przed zamknięciem rozprawy w II instancji (art. 76), a w postępowaniu nieprocesowym przede wszystkim uczestnik postępowania. Legitymację do wniesienia kasacji dodatkowo ma także Prokurator Generalny oraz Rzecznik Praw Obywatelskich (art. 3981 § 1). Jednakże wniesienie skargi kasacyjnej przez stronę wyłącza — w zaskarżonym zakresie — wniesienie skargi kasacyjnej przez prokuratora Generalnego lub Rzecznika Praw Obywatelskich (art. 3981 § 2). Na zasadach ogólnych legitymację do wniesienia skargi kasacyjnej mają także: prokurator, organizacje społeczne i inne podmioty działające w postępowaniu na takich zasadach jak prokurator, określone w rozdziale 34. VI. Bardzo ważnym zagadnieniem związanym ze skargą kasacyjną jest problem zakresu podstaw kasacyjnych. Podstawami kasacyjnymi są pewne rodzaje błędów zawartych w zaskarżonym orzeczeniu. Błędy te mogą występować w samym orzeczeniu {errores in iudicando) albo w postępowaniu poprzedzającym wydanie orzeczenia {errores in procedendo). Stosownie do art. 3983 § 1, strona może oprzeć skargę kasacyjną na następujących podstawach: 1) naruszeniu prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie, 2) naruszeniu przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Nie każde zatem naruszenie przepisów postępowania stanowi podstawę kasacji. W związku z ograniczonym zakresem kontroli kasacyjnej wchodzą tu w rachubę tylko takie uchybienia, które mogły mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Użycie w art. 3983 § 1 pkt 2 określenia „istotny wpływ na wynik sprawy" oznacza, że na skutek tych uchybień treść zaskarżonego orzeczenia mogłaby w sposób istotny odbiegać od treści orzeczenia, które powinno zapaść w danej sprawie. Errores in procedendo mogą stanowić tylko drugą podstawę kasacji. Natomiast errores in iudicando mogą stanowić albo pierwszą, albo drugą podstawę kasacji, w zależności od tego, czy błąd sędziego polegał na naruszeniu prawa materialnego, czy też prawa procesowego. Zawsze jednak ten błąd musi dotyczyć sfery prawnej orzeczenia. Musi to być zatem error iuris in iudicando, a nie error facti in iudicando. Naruszenie prawa materialnego może polegać na: 1) błędnym przyjęciu przez sąd, że istnieje norma prawna w rzeczywistości nieistniejąca albo też odwrotnie — przyjęciu, że nie istnieje norma prawna w rzeczywistości istniejąca; jest to naruszenie prawa w ścisłym tego słowa znaczeniu (pogwałcenie prawa); 482 IX. Środki zaskarżenia 2) błędnym zrozumieniu treści lub znaczenia przepisu prawnego; jest to naruszenie prawa przez błędną jego wykładnię; 3) błędnym przyjęciu lub zaprzeczeniu związku, jaki zachodzi pomiędzy ustalonymi w procesie faktami a normą prawną; jest to naruszenie prawa przez niewłaściwe jego zastosowanie. Zaliczymy tu np. błędne stosowanie takich pojęć zawartych w normie prawnej, jak „istotny wpływ na wynik sprawy", „ważny powód", „ważna przyczyna", „dobra wiara" w znaczeniu obiektywnym, tzn. abstrahującym od konkretnych wiadomości posiadanych przez daną osobę. Jeżeli w sprawie zastosowane było prawo obce, to prawidłowość jego wykładni i zastosowania przez sądy niższej instancji podlega kontroli sądu kasacyjnego. Kontroli sądu kasacyjnego podlega także wyjątkowo prawidłowe stosowanie przez sądy niższych instancji zasad doświadczenia, o ile służą one do ustalenia zakresu pojęć prawnych, którymi posługują się normy prawne. Natomiast ustalenie treści umowy, która stała się przedmiotem sporu, jest kwestią faktu i nie podlega kontroli sądu kasacyjnego. W wypadku, gdy skargę kasacyjną wnosi Prokurator Generalny, może on oprzeć ją na podstawach wskazanych w art. 3983 § 1, jeżeli przez wydanie orzeczenia doszło do naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego. Z kolei Rzecznik Praw Obywatelskich może oprzeć skargę kasacyjną na podstawach określonych w art. 3983 § 1, gdy przez wydanie orzeczenia doszło do naruszenia konstytucyjnych wolności albo praw człowieka i obywatela (art. 3983 § 2). Wreszcie art. 3983 § 3 stanowi, że podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów. VII. Zgodnie z art. 3984 § 1, skarga kasacyjna powinna zawierać: 1) oznaczenie orzeczenia, od którego jest wniesiona, ze wskazaniem, czy jest ono zaskarżone w całości, czy w części, 2) przytoczenie podstaw kasacyjnych i ich uzasadnienie, 3) wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania i jego uzasadnienie oraz 4) wniosek o uchylenie lub uchylenie i zmianę orzeczenia z oznaczeniem zakresu żądanego uchylenia i zmiany. Artykuł 3984 § 2 przewiduje, że skarga kasacyjna powinna ponadto czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla pisma procesowego (art. 126), a w sprawach o prawa majątkowe zawierać również oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia. Do skargi kasacyjnej należy także dołączyć dwa jej odpisy przeznaczone do akt Sądu Najwyższego oraz dla Prokuratora Generalnego, chyba że wniósł on skargę. Rozróżnienie wymagań skargi kasacyjnej wskazanych w art. 3984 § 1 oraz art. 3984 § 2 ma istotne znaczenie. Wymagania określone w pierwszym przepisie należą to tzw. wymagań konstrukcyjnych skargi kasacyjnej. W razie, gdy 64. Skarga kasacyjna 483 skarga kasacyjna nie spełnia tych wymagań, to podlega ona odrzuceniu bez wzywania do jej uzupełnienia lub poprawienia (art. 3986 § 2). Natomiast w sytuacji, w której skarga kasacyjna nie spełnia wymagań z art. 3984 § 2, następuje wezwanie skarżącego do usunięcia braków w terminie tygodniowym pod rygorem odrzucenia skargi (art. 3986 § 1). VIII. W postępowaniu kasacyjnym obowiązuje przymus adwokacko-radcow- ski. Zastosowanie ma tu art. 871. Zgodnie z § 1 tego przepisu w postępowaniu przed Sądem Najwyższym obowiązuje zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych. Zastępstwo to dotyczy także czynności procesowych związanych z postępowaniem przed Sądem Najwyższym, podejmowanych przed sądem niższej instancji. Wymaganie to nie ma zastosowania w postępowaniu o zwolnienie od kosztów sądowych oraz o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego oraz gdy stroną, jej organem, jej przedstawicielem ustawowym lub pełnomocnikiem jest sędzia, prokurator, notariusz albo profesor lub doktor habilitowany nauk prawnych, a także gdy stroną, jej organem lub jej przedstawicielem ustawowym jest adwokat, radca prawny lub radca Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (art. 87' § 2). Przymus adwokacko-radcowski nie dotyczy cofnięcia skargi kasacyjnej wcześniej wniesionej zgodnie z wymaganiami art. 871. Według art. 39821, skargę kasacyjną cofnąć może bowiem również sama strona. Przepisy kodeksu ustanawiające przymus adwokacko-radcowski mają na celu spowodowanie działań profesjonalnych w postępowaniu przed Sądem Najwyższym, w tym postępowaniu kasacyjnym. Kontrola zaskarżonego orzeczenia dokonywana w ramach postępowania kasacyjnego dotyczy wyłącznie kwestii natury jurydycznej, często o bardzo złożonym charakterze. Strona, nieposiadająca odpowiedniego wykształcenia prawniczego, z reguły nie byłaby w stanie należycie chronić swe interesy bez zastępstwa przez fachowego pełnomocnika. Ponadto, wadliwie sporządzona skarga kasacyjna albo nieprofesjonalne działanie strony w toku postępowania kasacyjnego oznaczałoby obciążenie sędziów dodatkową, niepotrzebną pracą, co z kolei spowodowałoby tworzenie się zaległości w rozpoznawaniu skarg kasacyjnych. Przymus adwokacko-radcowski w postępowaniu kasacyjnym powoduje istotny wzrost kosztów procesu, co stanowi pewną barierę dla pieniaczy. Strona przed podjęciem decyzji o wniesieniu skargi kasacyjnej powinna dobrze zastanowić się, czy istnieją uzasadnione podstawy do jej wniesienia i jakie są szansę wygrania sprawy w sądzie kasacyjnym. Zasięgnięcie porady u dobrego, doświadczonego adwokata lub radcy prawnego już na tym wstępnym etapie podejmowania decyzji uchronić może stronę przed wielkim rozczarowaniem i kosztami procesu, które trzeba będzie ponieść, a w dodatku jeszcze zwrócić koszty, które poniósł przeciwnik procesowy. W postępowaniu kasacyjnym zastosowanie ma art. 1751. Przepis ten przewiduje, że jeżeli zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych jest obowiązkowe, w razie śmierci adwokata lub radcy prawnego, skreślenia z listy adwokatów lub radców prawnych, utraty możliwości wykonywania zawodu albo utraty zdolno- 484 IX. Środki zaskarżenia ści procesowej, sąd zawiesza postępowanie z urzędu, wyznaczając odpowiedni termin do wskazania innego adwokata lub radcy prawnego, i po upływie tego terminu podejmuje postępowanie. Przepis art. 175 stosuje się odpowiednio. IX. Skargę kasacyjną wnosi się do sądu, który wydał zaskarżony wyrok lub postanowienie, w terminie dwóch miesięcy od dnia doręczenia orzeczenia z uzasadnienie stronie skarżącej (art. 3985 § 1). Termin do wniesienia skargi kasacyjnej przez Prokuratora Generalnego i Rzecznika Praw Obywatelskich wynosi sześć miesięcy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia, a jeżeli strona zażądała doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem — od chwili doręczenia orzeczenia stronie (art. 3985 § 2). W związku z terminem do wniesienia skargi kasacyjnej pozostaje unormowanie art. 3871, zgodnie z którym w razie wydania przez sąd II instancji orzeczenia, od którego przysługuje skarga kasacyjna, strony i ich przedstawiciele mają obowiązek, do czasu upływu terminu do wniesienia skargi kasacyjnej, zawiadamiać sąd II instancji o każdej zmianie miejsca zamieszkania. X. Jeżeli skarga kasacyjna nie spełnia wymagań przewidzianych w art. 3984 § 2, przewodniczący w sądzie II instancji wzywa skarżącego do usunięcia braków w terminie tygodniowym pod rygorem odrzucenia skargi (art. 3986 § 1). Sąd II instancji odrzuca na posiedzeniu niejawnym skargę kasacyjną wniesioną po upływie terminu, skargę niespełniającą wymagań określonych w art. 3984 § 1, nieopłaconą oraz skargę, której braków nie usunięto w terminie lub z innych przyczyn niedopuszczalną (art. 3986 § 2). Co do odrzucenia skargi kasacyjnej wniesionej przez adwokata lub radcę prawnego wskutek nieuiszczenia opłaty należnej od skargi w sytuacji, w której podlegała opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia por. art. 1302 § 3. Strona przeciwna może wnieść do sądu II instancji odpowiedź na skargę kasacyjną w terminie dwutygodniowym od doręczenia jej skargi. W razie wniesienia skargi kasacyjnej przez Prokuratora Generalnego lub Rzecznika Praw Obywatelskich odpowiedź na skargę mogą wnieść obydwie strony (art. 3987 § 1). Po upływie terminu do wniesienia odpowiedzi lub po zarządzeniu doręczenia odpowiedzi skarżącemu, sąd II instancji niezwłocznie przedstawia skargę kasacyjną i odpowiedź wraz z aktami sprawy Sądowi Najwyższemu. Do akt sprawy dołącza się dwa odpisy zaskarżonego orzeczenia z uzasadnieniem (art. 3987 § 2). Sąd Najwyższy odrzuca skargę kasacyjną, która podlegała odrzuceniu przez sąd II instancji, albo zwraca ją temu sądowi w celu usunięcia dostrzeżonych braków (art. 3986 § 3). O odrzuceniu skargi kasacyjnej niespełniającej wymagań określonych w art. 3984 § 1 Sąd Najwyższy zawiadamia właściwy organ samorządu zawodowego, do którego należy pełnomocnik (art. 3986 § 4). O odrzuceniu skargi kasacyjnej Sąd Najwyższy orzeka w składzie jednego sędziego (art. 39810 zd. drugie). Jeżeli nie ma podstaw do odrzucenia skargi kasacyjnej, Sąd Najwyższy w ramach tzw. przedsądu dokonuje oceny, czy skarga kasacyjna powinna zostać 64. Skarga kasacyjna 485 przyjęta do rozpoznania, czy też należy odmówić jej przyjęcia do rozpoznania. O przyjęciu lub odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania Sąd Najwyższy orzeka na posiedzeniu niejawnym. Postanowienie nie wymaga pisemnego uzasadnienia (art. 3989 § 2). W przedmiocie tym Sąd Najwyższy również orzeka w składzie jednego sędziego (art. 39810 zd. drugie). XII. W każdej sprawie Sąd Najwyższy może zwrócić się do Prokuratora Generalnego o zajęcie na piśmie stanowiska co do skargi kasacyjnej wniesionej przez stronę i odpowiedzi na skargę. Prokurator Generalny lub wyznaczony przez niego prokurator przedstawia stanowisko w terminie trzydziestu dni, a jeżeli uzna, że wymaga tego ochrona praworządności, praw obywatelskich lub interesu publicznego, bierze udział w postępowaniu kasacyjnym. Odpis pisma zawierającego stanowisko Prokuratora Generalnego doręcza się stronom, które mogą się do niego ustosunkować w terminie czternastu dni, nie później jednak niż na rozprawie kasacyjnej (art. 3988 § 1 i 2). Kasacja przyjęta do rozpoznania po wstępnej selekcji przewidzianej w art. 3989 jest rozpoznawana przez Sąd Najwyższy w składzie trzech sędziów (art. 39810 zd. pierwsze). Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną na posiedzeniu niejawnym, chyba że w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne, a skarżący złożył w skardze kasacyjnej wniosek o jej rozpoznanie na rozprawie. Sąd Najwyższy może także rozpoznać skargę kasacyjną na rozprawie, jeżeli przemawiają za tym inne względy (art. 39811 § 1). Sędzia sprawozdawca przedstawia na rozprawie zwięźle stan sprawy, ze szczególnym uwzględnieniem podstaw i wniosków kasacyjnych. Udzielając głosu stronom, przewodniczący może ograniczyć czas wystąpienia, stosownie do wagi i zawiłości sprawy. Jeżeli w rozprawie bierze udział Prokurator Generalny lub upoważniony przez niego prokurator, przewodniczący udziela mu głosu po wysłuchaniu stron (art. 39811 § 2-4). Postępowanie przed sądem kasacyjnym ulega zawieszeniu jedynie na zgodny wniosek stron, chyba że zachodzą wypadki określone w art. 173-1751 (art. 39812). Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod rozwagę nieważność postępowania. Czyni to jednak wyłącznie w granicach zaskarżenia (art. 398° § 1). Jednym z bardzo ważnych przepisów określających istotę kasacji jako środka odwoławczego jest artykuł 39813 § 2. Zgodnie z tym przepisem, w postępowaniu kasacyjnym nie jest dopuszczalne powoływanie nowych faktów i dowodów, a Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia. Nie ma natomiast przeszkód, aby skarżący przytoczył nowe uzasadnienie podstaw kasacyjnych (art. 39813 § 3). XIII. Sąd Najwyższy oddala skargę kasacyjną, jeżeli nie ma uzasadnionych podstaw albo jeżeli zaskarżone orzeczenie mimo błędnego uzasadnienia odpowiada prawu (art. 39814). 486 IX. Środki zaskarżenia W razie uwzględnienia skargi kasacyjnej, Sąd Najwyższy uchyla zaskarżone orzeczenie w całości lub w części i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania sądowi, który wydał orzeczenie, lub innemu sądowi równorzędnemu; Sąd Najwyższy może uchylić także w całości lub w części orzeczenie sądu I instancji i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania sądowi temu samemu lub równorzędnemu. Przy ponownym rozpoznaniu sprawy przepis art. 415 stosuje się odpowiednio (art. 39815 § 1). W razie przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, sąd rozpoznaje ją w innym składzie (art. 39815 § 2). Sąd, któremu sprawa została przekazana, związany jest wykładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy. Nie można oprzeć skargi kasacyjnej od orzeczenia wydanego po ponownym rozpoznaniu sprawy na podstawach sprzecznych z wykładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy (art. 39820). Jeżeli podstawa naruszenia prawa materialnego jest oczywiście uzasadniona, a skargi kasacyjnej nie oparto także na podstawie naruszenia przepisów postępowania lub podstawa ta okazała się nieuzasadniona, Sąd Najwyższy może na wniosek skarżącego uchylić zaskarżony wyrok i orzec co do istoty sprawy. Artykuł 415 stosuje się odpowiednio (art. 39816). Jeżeli pozew ulegał odrzuceniu albo istniała podstawa do umorzenia postępowania, Sąd Najwyższy uchyla wydane w sprawie wyroki oraz odrzuca pozew lub umarza postępowanie. Artykuł 415 stosuje się odpowiednio (art. 39819). Jeżeli przy rozpoznawaniu skargi kasacyjnej wyłoni się zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, Sąd Najwyższy może odroczyć wydanie orzeczenia i przekazać to zagadnienie do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi tego sądu. Uchwała takiego powiększonego składu Sądu Najwyższego jest w danej sprawie wiążąca. Powiększony skład Sądu Najwyższego może przejąć sprawę do swego rozpoznania (art. 39817 § 1-3). W razie wniesienia skargi kasacyjnej przez Prokuratora Generalnego lub Rzecznika Praw Obywatelskich koszty procesu w postępowaniu kasacyjnym podlegają wzajemnemu zniesieniu (art. 39818). XIV. Jeżeli nie ma szczególnych przepisów o postępowaniu przed Sądem Najwyższym, do postępowania tego stosuje się odpowiednio przepisy o apelacji, z tym że skargę kasacyjną cofnąć może również sama strona, a termin na sporządzenie uzasadnienia orzeczenia przez Sąd Najwyższy wynosi miesiąc (art. 39821). I 64. Skarga kasacyjna 487 Rozdział 65 WZNOWIENIE POSTĘPOWANIA I. Proces cywilny osiąga swój cel, gdy doprowadzi strony procesowe do zawarcia ugody albo pojednania się, jeżeli zaś to jest niemożliwe, gdy zakończony zostanie merytorycznym prawomocnym orzeczeniem odpowiadającym wymogom praworządności. Tych wyników chroni jego prawomocność, chroni jego powaga rzeczy osądzonej. Taki stan rzeczy jest pożądany tylko pod jednym warunkiem, a mianowicie, gdy orzeczenie to rzeczywiście odpowiada wymogom praworządności, a więc gdy do jego wydania doszło w wyniku prawidłowo przeprowadzonego postępowania sądowego. Gdy jednak tak nie jest, prawo powinno przewidywać odpowiednie środki prawne do obalania prawomocnych orzeczeń. W pewnym zakresie w obecnym stanie prawnym w takiej sytuacji może być wykorzystywana skarga kasacyjna, omówiona powyżej. Tradycyjnie jednak to instytucja wznowienia postępowania jest tą instytucją, która służy ponownemu rozpoznaniu i rozstrzygnięciu sprawy zakończonej prawomocnym orzeczeniem co do istoty sprawy, jeżeli zachodzą przewidziane w ustawie przyczyny wznowienia. II. Skarga o wznowienie postępowania jest nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia (odwoławczym). Jest środkiem prawnym o charakterze mieszanym, zawiera bowiem wiele cech charakterystycznych dla środków zaskarżenia oraz cech zbliżających go do powództwa. W procesie cywilnym można żądać wznowienia postępowania wówczas, gdy zostało ono zakończone prawomocnym wyrokiem. Nie można zatem wnieść skargi od wyroku sądu II instancji uchylającego zaskarżony wyrok i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania sądowi I instancji. Poza tym skarga przysługuje od każdego wyroku (częściowego, wstępnego, uzupełniającego i zaocznego). Od tej reguły (art. 399 § 1) istnieją dwa wyjątki, a mianowicie: 1) niedopuszczalna jest skarga o wznowienie od wyroku orzekającego unieważnienie małżeństwa lub rozwód albo ustalającego nieistnienie małżeństwa, jeżeli choćby jedna ze stron zawarła po jego uprawomocnieniu się nowy związek małżeński (art. 400); 2) niedopuszczalne jest dalsze wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem wydanym na skutek skargi o wznowienie (art. 416). W procesie skarga o wznowienie postępowania dopuszczalna jest także od prawomocnych nakazów zapłaty (art. 399 § 1 w zw. z art. 3532). Wyjątkowo skarga o wznowienie dopuszczalna jest także w razie prawomocnego zakończenia postępowania postanowieniem (o charakterze formalnym). Ma to miejsce, gdy podstawą wznowienia postępowania jest to, że Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności aktu normatywnego, na podstawie którego wydane zostało takie postanowienie, z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą (art. 399 § 2 i art. 401') 488 IX. Środki zaskarżenia W postępowaniu nieprocesowym uczestnik postępowania może żądać wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem orzekającym co do istoty, jednakże wznowienie postępowania nie jest dopuszczalne, jeżeli postanowienie kończące postępowania w sprawie może być zmienione lub uchylone (art. 524 § 1). Zainteresowany, który nie był uczestnikiem postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem orzekającym co do istoty sprawy, może żądać wznowienia postępowania, jeżeli postanowienie to narusza jego prawa; w takim wypadku stosuje się przepisy o wznowieniu postępowania z powodu pozbawienia możności obrony (art. 524 § 2). W postępowaniu nieprocesowym zastosowanie ma także art. 399 § 2 w zw. z art. 13 § 2. Wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem można żądać także w sprawie o uznanie orzeczenia zagranicznego (art. 1148 § 3) albo o stwierdzenie jego wykonalności (art. 1151 § 2). Osobą legitymowaną do wniesienia skargi o wznowienie jest strona, interwenient uboczny samoistny, uczestnik postępowania nieprocesowego (zainteresowany w sytuacji, o której mowa w art. 524 § 2), prokurator i inne podmioty wymienione w rozdziale 34. III. Tradycyjnie podstawy wznowienia dzielą się na dwie kategorie. Pierwsza obejmuje powody nieważności postępowania, druga — tzw. właściwe przyczyny restytucyjne. Można żądać wznowienia postępowania z powodu nieważności (art. 401): 1) jeżeli w składzie sądu uczestniczyła osoba nieuprawniona albo jeżeli orzekł sędzia wyłączony z mocy ustawy, a strona przed uprawomocnieniem się wyroku nie mogła domagać się wyłączenia, 2) jeżeli strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej albo nie była należycie reprezentowana, bądź jeżeli wskutek naruszenia przepisów prawa była pozbawiona możności działania; nie można jednak żądać wznowienia, jeżeli przed uprawomocnieniem się wyroku niemożność działania ustała lub brak reprezentacji był podniesiony w drodze zarzutu albo strona potwierdziła dokonane czynności procesowe. Do tzw. właściwych podstaw restytucyjnych należą: 1) oparcie wyroku na dokumencie podrobionym lub przerobionym albo na skazującym wyroku karnym, następnie uchylonym (art. 403 § 1 pkt 1), 2) uzyskanie wyroku za pomocą przestępstwa (art. 403 § 1 pkt 2), 3) późniejsze wykrycie takich okoliczności faktycznych lub środków dowodowych, które mogłyby mieć wpływ na wynik sprawy, a z których strona nie mogła skorzystać w poprzednim postępowaniu (403 § 2), 4) późniejsze wykrycie prawomocnego wyroku dotyczącego tego samego stosunku prawnego; w tym wypadku przedmiotem rozpoznania przez sąd jest nie tylko zaskarżony wyrok, lecz są również z urzędu inne prawomocne wyroki dotyczące tego samego stosunku prawnego (art. 403 § 3). 64. Skarga kasacyjna 489 Można żądać także wznowienia postępowania, jeżeli na treść wyroku miało wpływ postanowienie niekończące postępowania w sprawie, wydane na podstawie aktu normatywnego uznanego przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą, uchylone lub zmienione zgodnie z art. 416' (art. 403 § 4). Z powodu przestępstwa można żądać wznowienia jedynie wówczas, gdy czyn został ustalony prawomocnym wyrokiem skazującym, chyba że postępowanie karne nie może być wszczęte lub zostało umorzone z innych przyczyn niż brak dowodów (art. 404). Wreszcie można żądać wznowienia postępowania również w wypadku, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie, z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą (art. 401'). Bardzo charakterystyczną podstawą wznowienia postępowania jest wykrycie okoliczności faktycznych lub środków dowodowych. Wyjaśnienia w związku z tym wymaga to, że nie można opierać skargi o wznowienie postępowania na okolicznościach faktycznych zaszłych już po uprawomocnieniu się wyroku. Tylko takie okoliczności mogą być podstawą wznowienia, które nastąpiły przed rozstrzygnięciem sprawy, a które nie były znane stronie. Wznowienie bowiem postępowania na omawianej podstawie ma na celu przeprowadzenie ponownego postępowania, gdy orzeczenie jest niesłuszne w świetle stanu faktycznego istniejącego już w poprzednim postępowaniu, ale nieznanego stronie. Musi nastąpić rzeczywiste wykrycie nowych okoliczności lub środków dowodowych, mogących mieć wpływ na wynik sprawy. Należy nadmienić, że niektóre ustawodawstwa procesowe znają dwie odrębne skargi o wznowienie (np. Austria), a to skargę nieważności i skargę restytucyjną. IV. Do wznowienia postępowania z przyczyn nieważności oraz na podstawie przewidzianej w art. 4011 właściwy jest sąd, który wydał zaskarżony wyrok, a jeżeli zaskarżono wyroki różnych instancji, właściwy jest sąd instancji wyższej. Do wznowienia postępowania na innej podstawie właściwy jest sąd, który ostatnio orzekał co do istoty sprawy (art. 405). Skarga o wznowienie powinna być wniesiona w terminie trzech miesięcy od dnia dowiedzenia się przez stronę o podstawie wznowienia, a gdy podstawą tą jest pozbawienie możności działania lub brak należytej reprezentacji — od dnia dowiedzenia się przez stronę, jej organ lub jej przedstawiciela ustawowego o istnieniu prawomocnego orzeczenia (art. 407 § 1). W sytuacji określonej w art. 401J skargę o wznowienie wnosi się w terminie trzech miesięcy od dnia wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Jeżeli w chwili wydania orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego orzeczenie, o którym mowa w art. 401', nie było jeszcze prawomocne na skutek wniesienia środka odwoławczego, który został następnie odrzucony, termin biegnie od dnia doręczenia postanowienia o odrzuceniu, a w wypadku wydania go na posiedzeniu jawnym — od dnia ogłoszenia tego postanowienia (art. 407 § 2). 490 IX. Środki zaskarżenia Po upływie pięciu lat od uprawomocnienia się orzeczenia nie można żądać wznowienia, z wyjątkiem wypadku, gdy strona była pozbawiona możności działania lub nie była należycie reprezentowana (art. 408). Termin trzymiesięczny ma charakter przywracalny, termin zaś pięcioletni nieprzywracalny. V. Skarga o wznowienie powinna czynić zadość warunkom pozwu oraz zawierać oznaczenie zaskarżonego orzeczenia, podstawę wznowienia i jej uzasadnienie, okoliczności stwierdzające zachowanie terminu do wniesienia skargi oraz wniosek o uchylenie lub zmianę zaskarżonego wyroku (art. 409). Postępowanie ze skargi o wznowienie ma przebieg następujący. Najpierw badana jest dopuszczalność skargi. Sąd odrzuca skargę wniesioną po upływie przepisanego terminu, niedopuszczalną lub nieopartą na ustawowej podstawie. Postanowienie może być wydane na posiedzeniu niejawnym (art. 410 § 1). Na żądanie sądu skarżący uprawdopodobni okoliczności stwierdzające zachowanie terminu lub dopuszczalność wznowienia (art. 410 § 2). Na rozprawie sąd bada z kolei zasadność skargi o wznowienie postępowania i rozpoznaje sprawę na nowo w granicach, jakie zakreśla podstawa wznowienia (art. 412 § 1). Po ponownym rozpoznaniu sprawy sąd stosownie do okoliczności bądź oddala skargę o wznowienie, bądź uwzględniając ją, zmienia zaskarżone orzeczenie albo je uchyla i w razie potrzeby pozew odrzuca lub postępowanie umarza (art. 412 § 2). W wypadku, o którym mowa w art. 403 § 3, tzn. późniejszego wykrycia prawomocnego wyroku dotyczącego tego samego stosunku prawnego, sąd bądź uchyla jeden z wyroków dotyczących tego samego stosunku prawnego, utrzymując w mocy inny prawomocny wyrok dotyczący tego samego stosunku prawnego, bądź uchyla wszystkie prawomocne wyroki dotyczące tego samego stosunku prawnego i orzeka co do istoty sprawy albo przekazuje sprawę właściwemu sądowi I instancji do rozpoznania i rozstrzygnięcia o tym stosunku prawnym (art. 412 § 3). Jeżeli do rozstrzygnięcia o wznowieniu postępowania zakończonego wyrokiem właściwy jest Sąd Najwyższy, sąd ten orzeka tylko o dopuszczalności wznowienia, a rozpoznanie sprawy przekazuje sądowi II instancji (art. 412 § 4). Do postępowania ze skargi o wznowienie stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące postępowania przed I instancją, jeżeli przepisy dotyczące skargi o wznowienie nie stanowią inaczej (art. 406). W postępowaniu ze skargi o wznowienie należy rozróżnić dwa etapy: jeden dotyczy badania istnienia przesłanek formalnych przewidzianych w art. 410, drugi zaś badania przesłanek merytorycznych (materialnych). Uchylając lub zmieniając wyrok, sąd na wniosek skarżącego w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie orzeka o zwrocie spełnionego lub wyegzek- 66. Skarga o stwierdzenie niezgodności z pmwem prawomocnego orzeczenia 491 wowanego świadczenia lub o przywróceniu stanu poprzedniego. Nie wyłącza to możliwości dochodzenia w osobnym procesie, także od Skarbu Państwa, naprawienia szkody poniesionej wskutek wydania lub wykonania wyroku (art. 415). Wniesienie skargi o wznowienie nie tamuje wykonania zaskarżonego wyroku. W razie uprawdopodobnienia, że skarżącemu grozi niepowetowana szkoda, sąd może na wniosek strony wstrzymać wykonanie wyroku, chyba że strona przeciwna złoży odpowiednie zabezpieczenie. Postanowienie może być wydane na posiedzeniu niejawnym (art. 414). VI. W sprawie zakończonej prawomocnym wyrokiem mogą być uchylone postanowienia niekończące postępowania w sprawie, jeżeli zostały wydane na podstawie aktu normatywnego uznanego przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą. Przepisy o wznowieniu postępowania stosuje się odpowiednio (art. 4161). Uregulowanie to pozostaje w związku z podstawą wznowienia wskazaną w art. 403 § 4. Rozdział 66 SKARGA O STWIERDZENIE NIEZGODNOŚCI Z PRAWEM PRAWOMOCNEGO ORZECZENIA I. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia jest nowym, nadzwyczajnym środkiem prawnym23 wprowadzonym na mocy przepisów ustawy z 22 grudnia 2004 r. Ustanowienie tej instytucji związane jest z odpowiedzialnością Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przez wydanie prawomocnego orzeczenia sądowego. Zgodnie z art. 4171 § 2 k.c, jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu ich niezgodności z prawem. Dla wypadku, w którym szkoda jest następstwem wydania prawomocnego orzeczenia w postępowaniu cywilnym, właściwym postępowaniem w rozumieniu art. 4171 § 2 k.c. jest postępowanie ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Funkcję taką ponadto może spełniać postępowanie wywołane wniesieniem skargi kasacyjnej (por. art. 4241 § 3, a także art. 39815 § 1, 39816 zd. drugie i 39819 zd. drugie), jak i postępowanie ze skargi o wznowienie postępowania (por. art. 415 zd. drugie). 23 Na temat skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia zob. T. Ereciński, Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, [w:] Prawo prywatne czasu przemian. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Soltysińskiemu, Poznań 2005, s. 1001 i n.; H. Pietrzkowski, Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, PS 2005, nr 4, s. 3 i n. 492 IX. Środki zaskarżenia Organem wyłącznie właściwym do rozpoznawania skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia jest Sad Najwyższy. II. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia przysługuje od prawomocnego orzeczenia sądu II instancji kończącego postępowanie w sprawie, gdy przez jego wydanie strome została wyrządzona szkoda, a zmiana lub uchylenie tego orzeczenia w drodze przysługujących stronie środków prawnych nie było ani wcześniej, ani w momencie składania skargi możliwe (art. 424' § 1). Co do zasady warunkiem skorzystania z omawianej skargi jest więc to, aby chodziło o prawomocne orzeczenie sądu II instancji kończące postępowanie w sprawie. Ponadto, warunkiem dopuszczalności skargi jest to, aby zmiana lub uchylenie orzeczenia w drodze przysługujących stronie środków prawnych nie było ani wcześniej, ani w momencie składania skargi możliwe. Posłużenie się szerokim pojęciem „środek prawny" oznacza, że chodzi tu nie tylko o apelację, skargę kasacyjną, skargę o wznowienie postępowania oraz inne środki zaskarżenia, ale także o specjalne środki prawne znane postępowaniu nieprocesowemu (np. postępowanie o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zmianę postanowienia oddalającego wniosek w razie zmiany okoliczności sprawy oraz postępowania uregulowane w art. 541, 559, 690 § 2), a nawet wniosek o przywrócenie terminu (art. 168-172). Ponieważ art. 4241 § 1 mówi ogólnie o prawomocnym orzeczeniu, uznać należy, że mogą być to zarówno orzeczenia merytoryczne (wyroki i nakazy zapłaty w procesie, postanowienia co do istoty sprawy w postępowaniu nieprocesowym), jak i również orzeczenia formalne (np. postanowienie o odrzuceniu pozwu)24. Wreszcie, art. 4241 § 1 jako warunek dopuszczalności skargi wskazuje to, aby przez wydanie prawomocnego orzeczenia stronie została wyrządzona szkoda. W wyjątkowych wypadkach, gdy niezgodność z prawem wynika z naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego lub konstytucyjnych wolności albo praw człowieka i obywatela, skarga przysługuje także od prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie wydanego przez sąd I lub II instancji, jeżeli strony nie skorzystały z przysługujących im środków prawnych, chyba że jest możliwa zmiana lub uchylenie orzeczenia w drodze innych przysługujących stronie środków prawnych (art. 4241 § 2). Od orzeczeń sądu II instancji, od których wniesiono skargę kasacyjną, oraz od orzeczeń Sądu Najwyższego skarga nie przysługuje. W takich wypadkach orzeczenie Sądu Najwyższego traktuje się jak orzeczenie wydane w postępowaniu wywołanym wniesieniem skargi (art. 4241 § 3). Wyraźnie wyłączono więc możliwość konkurowania ze sobą skargi kasacyjnej i skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Podobnie jak w wypadku skargi kasacyjnej, ustawodawca w odniesieniu do skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem wyposażył Sąd Najwyższy T. Ereciński, op. cit., s. 1003-1004. 66. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia 493 w uprawnienie do odmowy jej przyjęcia do rozpoznania. Sąd Najwyższy może to uczynić, jeżeli skarga jest oczywiście bezzasadna (art. 4249). Odmowa przyjęcia skargi do rozpoznania wchodzi w grę, gdy skarga jest w danej sprawie w ogóle dopuszczalna. Legitymacja do wniesienia omawianej skargi przysługuje w procesie przede wszystkim stronie, a w postępowaniu nieprocesowym uczestnikowi postępowania. Ustawodawca wyposażył jednak w legitymację do wniesienia skargi również Prokuratora Generalnego oraz Rzecznika Praw Obywatelskich. Prokurator Generalny może wnieść skargę w wypadkach wskazanych w art. 4241 § 1 i 2, jeżeli niezgodność orzeczenia z prawem wynika z naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego, natomiast Rzecznik Praw Obywatelskich — w tych samych wypadkach, gdy niezgodność orzeczenia z prawem wynika z naruszenia konstytucyjnych wolności albo praw człowieka i obywatela (art. 4242). Od tego samego orzeczenia strona może wnieść tylko jedną skargę (art. 4243). III. Wymagania skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia określa art. 4245. Zgodnie z § 1 tego przepisu, skarga powinna zawierać: 1) oznaczenie orzeczenia, od którego jest wniesiona, ze wskazaniem, czy jest ono zaskarżone w całości lub w części, 2) przytoczenie jej podstaw oraz ich uzasadnienie, 3) wskazanie przepisu prawa, z którym zaskarżone orzeczenie jest niezgodne, 4) uprawdopodobnienie wyrządzenia szkody, spowodowanej przez wydanie orzeczenia, którego skarga dotyczy, 5) wykazanie, że wzruszenie zaskarżonego orzeczenia w drodze innych środków prawnych nie było i nie jest możliwe, a ponadto — gdy skargę wniesiono, stosując art. 424' § 2 — że występuje wyjątkowy wypadek uzasadniający wniesienie skargi, 6) wniosek o stwierdzenie niezgodności orzeczenia z prawem. Wskazane powyżej warunki określić należy jako wymagania konstrukcyjne skargi; ich niedopełnienie powoduje bowiem odrzucenie skargi przez Sąd Najwyższy, bez wzywania do jej poprawienia lub uzupełnienia (art. 4248 § 1). Ponadto, w myśl art. 4245 § 2 skarga powinna czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla pisma procesowego. Do skargi — oprócz jej odpisów do doręczenia ich uczestniczącym w sprawie osobom — dołącza się dwa odpisy przeznaczone do akt Sądu Najwyższego. W razie niespełnienia wymagań z tego przepisu następuje wezwanie do poprawienia lub uzupełnienia skargi pod rygorem jej odrzucenia (art. 4246 § 2). W postępowaniu ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia obowiązuje przymus adwokacko-radcowski. Zastosowanie ma tu art. 871. Zgodnie z § 1 tego przepisu w postępowaniu przed Sądem Najwyższym obowiązuje zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych. Zastępstwo 494 IX. Środki zaskarżenia to dotyczy także czynności procesowych związanych z postępowaniem przed Sądem Najwyższym, podejmowanych przed sądem niższej instancji. Wymaganie to nie ma zastosowania w postępowaniu o zwolnienie od kosztów sądowych oraz o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego oraz gdy stroną, jej organem, jej przedstawicielem ustawowym lub pełnomocnikiem jest sędzia, prokurator, notariusz albo profesor lub doktor habilitowany nauk prawnych, a także gdy stroną, jej organem lub jej przedstawicielem ustawowym jest adwokat, radca prawny lub radca Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (art. 87l § 2). W postępowaniu ze skargi zastosowanie ma również art. 1751. Przepis ten przewiduje, że jeżeli zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych jest obowiązkowe, w razie śmierci adwokata lub radcy prawnego, skreślenia z listy adwokatów lub radców prawnych, utraty możliwości wykonywania zawodu albo utraty zdolności procesowej, sąd zawiesza postępowanie z urzędu, wyznaczając odpowiedni termin do wskazania innego adwokata lub radcy prawnego, i po upływie tego terminu podejmuje postępowanie. Przepis art. 175 stosuje się odpowiednio. IV. Ustawodawca określił podstawy skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Według art. 4244 skargę można oprzeć na podstawie naruszeń prawa materialnego lub przepisów postępowania, które spowodowały niezgodność orzeczenia z prawem, gdy przez jego wydanie stronie została wyrządzona szkoda. Podstawą skargi nie mogą być jednak zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów. V. Postępowanie wywołane wniesieniem skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia nie jest uregulowane w sposób kompletny w przepisach działu VIII. Trzeba zatem mieć na względzie okoliczność, że w wypadkach nieuregulowanych do postępowania wywołanego wniesieniem skargi stosuje się odpowiednio przepisy o skardze kasacyjnej (art. 42412). Skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia wnosi się do sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie, w terminie dwóch lat od dnia jego uprawomocnienia się (art. 4246 § 1). W razie stwierdzenia niezachowania warunków formalnych określonych w art. 4245 § 2, przewodniczący wzywa o poprawienie lub uzupełnienie skargi (art. 4246 § 2). Skargę nieopłaconą oraz skargę, której braków strona nie uzupełniła w terminie, sąd odrzuca na posiedzeniu niejawnym (art. 4246 § 3). Por. także art. 1302 § 3. Po doręczeniu skargi stronie przeciwnej, a gdy skargę wniósł Prokurator Generalny lub Rzecznik Praw Obywatelskich — obydwu stronom, sąd przedstawia niezwłocznie akta sprawy Sądowi Najwyższemu (art. 4247). Sąd Najwyższy odrzuca na posiedzeniu niejawnym skargę, jeżeli ulegała ona odrzuceniu przez sąd niższej instancji, skargę wniesioną po upływie terminu, skargę niespełniającą wymagań określonych w art. 4245 § 1 (wymagania konstrukcyjne), jak również skargę z innych przyczyn niedopuszczalną. Skarga podlega także odrzuceniu, jeżeli zmiana zaskarżonego orzeczenia w drodze innych środków 66. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia 495 prawnych była lub jest możliwa albo jeżeli nie zachodzi wyjątek, o którym mowa w art. 4241 § 2 (art. 4248 § 1-2). Jak już była o tym mowa, Sąd Najwyższy odmawia przyjęcia skargi do rozpoznania, jeżeli jest oczywiście bezzasadna (art. 4249). O odrzuceniu skargi, jak również odmowie jej przyjęcia albo jej przyjęciu do rozpoznania Sąd Najwyższy orzeka w składzie jednego sędziego (art. 39810 zd. drugie w zw. z art. 42412). Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę w składzie trzech sędziów (art. 39810 zd. pierwsze w zw. z art. 42412). Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw. Skarga podlega rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym, chyba że ważne względy przemawiają za wyznaczeniem rozprawy (art. 42410). Postępowanie ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia pełni funkcję postępowania otwierającego drogę stronie do dochodzenia naprawienia szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia sądowego w postępowaniu cywilnym (por. art. 4171 § 2 k.c). Celem skargi nie jest doprowadzenie do uchylenia albo zmiany zaskarżonego orzeczenia. W razie uwzględnienia skargi Sąd Najwyższy stwierdza więc jedynie, że orzeczenie jest w zaskarżonym zakresie niezgodne z prawem (art. 424" § 2). Orzeczenie to pozostaje więc w obrocie i wywołuje skutki. Wyjątek ma miejsce w sytuacji, o której mowa w art. 42411 § 3. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli sprawa ze względu na osobę lub przedmiot nie podlegała orzecznictwu sądów w chwili orzekania, Sąd Najwyższy — stwierdzając niezgodność orzeczenia z prawem — uchyla zaskarżone orzeczenie oraz orzeczenie sądu I instancji i odrzuca pozew albo umarza postępowanie. Przepis ten ma zastosowanie, gdy prawomocne orzeczenie zostało wydane w sprawie, w której brak było drogi sądowej lub która nie należała do jurysdykcji krajowej sądów polskich. Sąd Najwyższy oddala skargę w razie braku podstawy do stwierdzenia, że zaskarżone orzeczenie jest niezgodne z prawem (art. 42411 § 1). Dział X SĄDOWNICTWO POLUBOWNE Rozdział 67 SĄD POLUBOWNY § 1. Uwagi ogólne Przez sądownictwo polubowne rozumieć należy tryb rozstrzygania spraw cywilnych, w którym organ rozstrzygający nie jest sądem państwowym i kompetencję swoją, wyłączającą orzecznictwo sądów państwowych, opiera na umowie stron. Istnienie sądownictwa polubownego oznacza zatem przełamanie monopolu państwa w zakresie rozstrzygania spraw należących do postępowania cywilnego. Strony stosunku cywilnoprawnego mogą dokonać, w granicach określonych w ustawie, zapisu na sąd polubowny (zawrzeć umowę o arbitraż), na mocy której spór istniejący między stronami albo mogący powstać między nimi w przyszłości z określonego stosunku prawnego będzie rozstrzygnięty przez sąd ustanowiony przez strony1. Sądownictwo polubowne, jak się podkreśla, wykazuje pewne zalety w stosunku do sądownictwa państwowego. Rozpoznanie sprawy przez sąd polubowny może zapewnić w większym stopniu wydanie rozstrzygnięcia odpowiadającego specyfice danej sprawy. To strony bowiem decydują o tym, kto rozpatrzy ich sprawę, mogą tym samym wybierać arbitrów, których darzą zaufaniem. Postępowanie przed sądem polubownym może toczyć się szybciej niż przed sądem państwowym, jest mniej sformalizowane i z reguły tańsze. Duże znaczenie ma przemawiająca na korzyść sądu polubownego okoliczność, że strony mają duży wpływ na sposób i zasady postępowania przed tym sądem oraz reguły, które mają być podstawą rozstrzygnięcia sprawy przez ten sąd. Sąd polubowny może rozstrzygnąć sprawę według ogólnych zasad prawa lub zasad słuszności, co sprawia, że nie musi w każdym wypadku przestrzegać przepisów prawa, które musiałby zastosować sąd państwowy, gdyby rozpoznawał sprawę2. 1 Por. T. Ereciński, [w:] Komentarz do Kodeksu postępowania cywilnego. Część pierwsza. Postępowanie rozpoznawcze, red. T. Ereciński, t. 2, Warszawa 2004, s. 377. 2 T. Ereciński, op. cit., s. 378. Zob. także A. Wach, Alternatywne formy rozwiązywania sporoW sportowych, Warszawa 2005, s. 150 i n. Wyróżnia się stałe sądy polubowne, ustanawiane w statutach i regulaminach organizacji, związków i stowarzyszeń, jak również sądy polubowne powoływane ad hoc dla rozstrzygnięcia określonej sprawy (por. art. 1158 § 2). W Polsce funkcjonuje kilka stałych sądów polubownych (arbitrażowych), z których najbardziej znany jest Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej. Cechą charakterystyczną stałych sądów arbitrażowych jest to, że mają one własne regulaminy, regulujące sposób i zasady postępowania przed składami orzekającymi powoływanymi w ramach tych sądów. Sądownictwo polubowne jako tryb rozstrzygania sporów odgrywa istotną rolę w praktyce. Szczególnego znaczenia nabiera ono w sprawach handlowych o charakterze międzynarodowym. Przejawem tego jest istnienie ważnych dla międzynarodowego obrotu prawnego stałych sądów polubownych. Do najbardziej znanych należą Sąd Arbitrażowy Międzynarodowej Izby Handlowej w Paryżu, Londyński Sąd Arbitrażu Międzynarodowego i Międzynarodowe Centrum Arbitrażowe przy Austriackiej Izbie Arbitrażowej w Wiedniu3. Dowodem na znaczenie sądownictwa polubownego, w tym przede wszystkim w sprawach o charakterze międzynarodowym, jest opracowana przez Komisję Międzynarodowego Prawa Handlowego ONZ (UNCITRAL — United Nations Commission on International Trade Law) ustawa wzorcowa z 1985 r. (tzw. UNCITRAL Model Law on International Commercial Arbitration), zalecona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ do przyjmowania przez państwa za wzór wewnętrznych uregulowań międzynarodowego arbitrażu handlowego. Została ona w praktyce implementowana do prawa wielu państw i posłużyła także jako wzór dla nowej regulacji sądownictwa polubownego w kodeksie postępowania cywilnego. W kwestii sporu co do kwalifikacji postępowania przed sądami polubownymi jako postępowania sądowego albo pozasądowego zob. uwagi w rozdziale 5 § 1. II. Regulacja sądownictwa polubownego w Polsce została zmieniona na mocy ustawy z 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy — Kodeks postępowania cywilnego. W miejsce dotychczasowej księgi III części I (art. 695-715) zatytułowanej „Sąd Polubowny" wprowadzono nową część V kodeksu nazwaną „Sąd polubowny (arbitrażowy)" (art. 1154-1217). Dokonana zmiana ma istotne znaczenie. Przepisy o sądzie polubownym zostały rozbudowane i unowocześnione. Dotychczasowa regulacja miała bowiem charakter szczątkowy i nie była wystarczająca. Pochodziła ona z okresu uchwalania obecnego kodeksu postępowania cywilnego, a więc okresu, w którym znaczenie sądownictwa polubownego było marginalizowane. Jako wspomniano powyżej, nowe unormowanie sądu polubownego jest wzorowane na ustawie wzorcowej UNCITRAL. Podkreślić jednak należy, że ustawodawca polski przyjął ogólną regulację sądownictwa polubownego, bez wyodrębniania 3 Nazwy polskie podane za T. Szurskim, Międzynarodowy arbitraż handlowy (Sądownictwo Polubowne w międzynarodowych stosunkach hanldowych), „Radca Prawny" 2003, nr 2, s. 80 i n. Por. fakże E. Schafer, H. Yerblst, Ch. Imhos, ICC Arbitration in Practice, The Hague 2005. 498 X. Sądownictwo polubowne arbitrażu w sprawach „krajowych" i w sprawach „międzynarodowych". Rozwiązanie takie zasługuje na aprobatę. Nie ma bowiem dostatecznych podstaw, aby tworzyć odrębne przepisy dla arbitrażu krajowego i międzynarodowego. Ważnym źródłem prawa w zakresie sądownictwa polubownego są umowy międzynarodowe. Najistotniejsze z nich to: 1) tzw. Protokół genewski z 24 września 1923 r. o klauzulach arbitrażowych, (Dz.U. z 1932 r. nr 84, poz. 648), 2) Konwencja nowojorska z 10 czerwca 1958 r. o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych (Dz.U. z 1962 r. nr 9, poz. 41), 3) Europejska konwencja sporządzona w Genewie z 21 kwietnia 1961 r. o międzynarodowym arbitrażu handlowym (Dz.U. z 1964 r. nr 40, poz. 270). III. Przepisy kodeksu postępowania cywilnego o sądzie polubownym stosuje się, z zastrzeżeniem pierwszeństwa umów międzynarodowych, jeżeli miejsce postępowania przed sądem polubownym znajduje się w Polsce, a w wypadkach wyraźnie określonych w kodeksie także wtedy, gdy miejsce postępowania przed sądem polubownym znajduje się poza granicami Polski lub nie jest oznaczone (art. 1154). Miejsce postępowania przed sądem polubownym wskazują strony, a w razie braku takiego wskazania określa je sąd polubowny, biorąc pod uwagę przedmiot postępowania, okoliczności sprawy i dogodność dla stron. Jeżeli miejsce postępowania przed sądem polubownym nie zostało określone przez strony ani przez sąd polubowny, uważa się, że miejsce tego postępowania znajdowało się na terytorium Polski, gdy na tym terytorium wydane zostało orzeczenie kończące postępowanie w sprawie (art. 1155). Kodeks postępowania cywilnego określa także granice jurysdykcji krajowej sądów polskich w sprawach związanych z sądem polubownym. Zgodnie z art. 1156 sądom polskim przysługuje jurysdykcja krajowa w sprawach uregulowanych w art. 1154-1217, jeżeli miejsce postępowania przed sądem polubownym znajduje się na terytorium Polski. Sądom polskim przysługuje jurysdykcja krajowa także wtedy, gdy przepisy kodeksu przewidują czynności sądu w związku z postępowaniem przed sądem polubownym, którego miejsce znajduje się poza granicami Polski albo nie jest oznaczone. Jeśli chodzi o stosunek sądów państwowych do sądownictwa polubownego, to obowiązuje tu zasada, że w zakresie uregulowanym art. 1154-1217 są państwowy może podejmować czynności jedynie wtedy, gdy ustawa tak stanów • Rozwiązanie takie wydatnie wzmacnia pozycję sądu polubownego. W wYPa kach, w których ustawa przewiduje czynności sądu państwowego w zwiąż z postępowaniem przed sądem polubownym, na postanowienie sądu państwo wego przysługuje zażalenie tylko, jeżeli ustawa to wyraźnie przewio (art. 1159 § 2). Warto podkreślić, że w przepisach o sądzie polubownym na oznaczenie sądu państwowego używane jest pojęcie „sąd". W każdym wypadku, w którym art. 1154-1217 posługują się pojęciem „sąd", chodzi więc o sąd państwowy. Jest to zawsze ten sąd, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy, gdyby strony nie dokonały zapisu na sąd polubowny (art. 1158 § 1). Wyjątek wynika jedynie z art. 1192. W dalszych uwagach pojęcie „sąd" będzie używane na określenie właściwego sądu państwowego. Sąd polubowny zawsze jest nazywany przez ustawodawcę „sadem polubownym"; w tytule części V wskazano, że jako równorzędne do pojęcia „sąd polubowny" ustawodawca traktuje pojęcie „sąd arbitrażowy". Oczywistym jest, że oba pojęcia oznaczają to samo i nie było potrzeby wpisywania tego do kodeksu. Przepisy kodeksu o sądzie polubownym stosuje się zarówno do sądu polubownego powołanego do rozstrzygnięcia poszczególnego sporu (sądu polubownego ad hoc), jak i składu orzekającego powołanego w ramach stałego sądu polubownego (art. 1158 § 2). § 2. Zapis na sąd polubowny I. Podstawą kompetencji sądu polubownego jest tzw. zapis na sąd polubowny, tj. umowa stron przekazująca spór pomiędzy nimi do rozstrzygnięcia sądowi polubownemu (por. art. 1161 § 1). Zgodnie z art. 1157, jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, strony mogą poddać pod rozstrzygnięcie sądu polubownego spory o prawa majątkowe lub spory o prawa niemajątkowe — mogące być przedmiotem ugody sądowej, z wyjątkiem spraw o alimenty. II. Zapis na sąd polubowny jest umową przedprocesową, która może wywołać skutki procesowe. Kwestia charakteru zapisu na sąd polubowny, podobnie jak w przypadku innych umów procesowych, jest bardzo sporna i występują w tym względzie bardzo różne stanowiska4. Niezbędną treść zapisu na sąd polubowny określa art. 1161 § 1, zgodnie z którym w umowie stron o poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego należy wskazać przedmiot sporu lub stosunek prawny, z którego spór wyniknął lub może wyniknąć. Strony więc mogą poddać rozstrzygnięciu sądu polubownego albo już wynikłe spory, albo te, które dopiero mogą powstać w przyszłości, lecz tylko z pewnego już oznaczonego stosunku prawnego. Nie można więc obejmować klauzulą wszelkich przyszłych ewentualnych sporów bez określenia stosunku prawnego, z którego mogłyby wyniknąć. W zapisie na sąd polubowny strony mogą zawrzeć wiele różnych innych Postanowień (np. co do liczby arbitrów lub sposobu ich powoływania). Bez- rozumianą 500 X. Sądownictwo polubowne skuteczne są jednak postanowienia zapisu na sąd polubowny naruszające zasadę równości stron, w szczególności uprawniające tylko jedną stronę do wytoczenia powództwa przed sądem polubownym przewidzianym w zapisie albo przed sądem (art. 1161 § 2). Zapis na sąd polubowny może wskazywać stały sąd polubowny jako właściwy do rozstrzygnięcia sporu. Jeżeli strony nie postanowiły inaczej, wiąże je regulamin stałego sądu polubownego obowiązujący w dacie zawarcia zapisu na sąd polubowny (art. 1161 § 3). Przepisy kodeksu postępowania cywilnego w sposób szczegółowy regulują kwestię formy zapisu na sąd polubowny. Zapis na sąd polubowny powinien być sporządzony na piśmie. Wymaganie dotyczące formy zapisu na sąd polubowny jest spełnione także wtedy, gdy zapis zamieszczony został w wymienionych między stronami pismach lub oświadczeniach złożonych za pomocą środków porozumienia się na odległość, które pozwalają utrwalić ich treść. Powołanie się w umowie na dokument zawierający postanowienie o poddaniu sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego spełnia wymagania dotyczące formy zapisu na sąd polubowny, jeżeli umowa ta jest sporządzona na piśmie, a to powołanie się jest tego rodzaju, że czyni zapis częścią składową umowy (art. 1162 § 1 i 2). Zapis na sąd polubowny może być zamieszczony w umowie (statucie) spółki. W zakresie sporów ze stosunku spółki wiąże wtedy spółkę i jej wspólników (art. 1163 § 1). Reguła ta ma odpowiednie zastosowanie do zapisów na sąd polubowny zawartych w statucie spółdzielni lub stowarzyszenia (art. 1163 § 2). Jeżeli zapis na sąd polubowny ma obejmować spory z zakresu prawa pracy, musi być sporządzony po powstaniu sporu i wymaga zachowania formy pisemnej. Nie stosuje się wtedy regulacji art. 1162 § 2. Zapis na sąd polubowny może być zawarty bądź odrębnie, bądź w umowie głównej normującej stosunek prawny między stronami (w formie tzw. klauzuli arbitrażowej). Możliwe jest zawarcie zapisu na sąd polubowny przez pełnomocnika. Przepis art. 1167 stanowi jedynie, że pełnomocnictwo do dokonania czynności prawnej udzielone przez przedsiębiorcę obejmuje również umocowanie do sporządzenia zapisu na sąd polubowny w zakresie sporów wynikających z tej czynności prawnej, chyba że z pełnomocnictwa wynika co innego. Jeżeli osoba wyznaczona w zapisie na sąd polubowny jako arbiter lub arbiter przewodniczący odmawia pełnienia tej funkcji lub gdy pełnienie przez nią tej funkcji okaże się z innych przyczyn niemożliwe, zapis na sąd polubowny traci moc, chyba że strony postanowiły inaczej. W braku odmiennej umowy stron, zapis na sąd polubowny traci moc, w przypadku gdy sąd polubowny wskazany w tym zapisie nie przyjął sprawy do rozpoznania lub gdy rozpoznanie sprawy w ramach tego sądu okazało się z innych przyczyn niemożliwe (art. 1168). 67. Sąd polubowny 501 III. Skutki sporządzenia zapisu na sąd polubowny wynikają z art. 1165. Zatem, w razie wniesienia do sądu sprawy dotyczącej sporu objętego zapisem na sąd polubowny, sąd odrzuca pozew lub wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego, jeżeli pozwany albo uczestnik postępowania nieprocesowego podniósł zarzut zapisu na sąd polubowny przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy. Nie następuje jednak odrzucenie pozwu lub wniosku w postępowaniu nieprocesowym, gdy zapis na sąd polubowny jest nieważny, bezskuteczny, niewykonalny albo utracił moc, jak również wtedy, gdy sąd polubowny orzekł o swej niewłaściwości. Wniesienie sprawy do sądu nie stanowi przeszkody do rozpoznania sprawy przez sąd polubowny. Reguły te mają zastosowanie także wtedy, gdy miejsce postępowania przed sądem polubownym znajduje się poza granicami Polski lub nie jest oznaczone. Oznacza to, że przed sądem polskim może być skutecznie podniesiony zarzut zapisu na zagraniczny sąd polubowny, a więc, gdy miejsce postępowania przed sądem polubownym znajduje się za granicą. Dotyczy to także wypadku, gdy miejsce postępowania przed sądem polubownym nie jest jeszcze oznaczone. Z powyższego wynika, że zapis na sąd polubowny stanowi negatywną przesłankę procesową o charakterze względnym. Zapis na sąd polubowny wyklucza jednak tylko rozpoznanie sprawy przez sąd (państwowy) w razie podniesienia zarzutu przez pozwanego we właściwym czasie. Poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego nie wyłącza natomiast możliwości zabezpieczenia przez sąd roszczeń dochodzonych przed sądem polubownym (art. 1166 § 1 i art. 730 § 1). Możliwe jest także wystąpienie do polskiego sądu o zabezpieczenie roszczenia, jeżeli miejsce postępowania przed sądem polubownym znajduje się poza granicami Polski lub nie jest oznaczone (art. 1166 § 2). § 3. Skład i właściwość sądu polubownego I. Strony mogą w umowie określić liczbę sędziów sądu polubownego, zwanych arbitrami. W braku takiego określenia powołuje się sąd polubowny w składzie trzech arbitrów (art. 1169 § 1 i 2). Postanowienia umowy przyznające jednej ze stron więcej uprawnień przy powołaniu sądu polubownego są bezskuteczne (art. 1169 § 3). Przepis ten ma zapewniać równość stron przy kształtowaniu składu sądu polubownego. Jeśli chodzi o osobę arbitra, to kodeks postępowania cywilnego przewiduje, że arbitrem może być osoba fizyczna bez względu na obywatelstwo, mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Arbitrem nie może być sędzia państwowy. Wyłączenie to nie dotyczy jednak sędziów w stanie spoczynku (art. 1170). W kwestii sposobu powoływania arbitrów pierwszeństwo przyznaje się uzgodnieniem stron (art. 1171 § 1). Na wypadek braku takiego uzgodnienia w art. 1171 § 2 określony został sposób postępowania przy powoływaniu arbitrów 502 X. Sądownictwo polubowne oraz arbitra przewodniczącego albo jedynego arbitra w zależności od tego, czy sprawa ma być rozpoznawana przez sąd polubowny składający się z nieparzystej bądź parzystej liczby arbitrów albo przez jedynego arbitra. W ramach tego postępowania istotna funkcja przypada sądowi. Kodeks reguluje także sytuację, w której według umowy stron arbitra lub arbitra przewodniczącego ma powołać osoba trzecia, która nie dokonała tego w terminie przez strony określonym, a gdy strony tego terminu nie określiły, w terminie miesiąca od dnia wezwania jej, aby to uczyniła. Każda ze stron może wtedy wystąpić do sądu z wnioskiem o powołanie arbitra lub arbitra przewodniczącego, chyba że strony postanowiły inaczej (art. 1172). W wypadkach, w których sąd ma powoływać arbitra, sąd ten bierze pod uwagę kwalifikacje, jakie arbiter powinien mieć stosownie do porozumienia stron, oraz inne okoliczności, które zapewniają powołanie na arbitra osoby niezależnej i bezstronnej. Powołując jedynego arbitra albo arbitra przewodniczącego w sporze między stronami mającymi miejsce zamieszkania lub siedzibę w różnych państwach, sąd powinien rozważyć potrzebę powołania osoby niezwiązanej z żadnym z tych państw (art. 1173 § 1 i 2). Osoba powołana na arbitra powinna niezwłocznie ujawnić stronom wszystkie okoliczności, które mogłyby wzbudzić wątpliwości co do jej bezstronności lub niezależności. Arbiter może być wyłączony tylko wtedy, gdy zachodzą okoliczności, które budzą uzasadnione wątpliwości co do jego bezstronności lub niezależności, a także wtedy, gdy nie ma kwalifikacji określonych w umowie stron. Wyłączenia arbitra, którego strona sama powołała lub w powołaniu którego uczestniczyła może ona żądać tylko z przyczyn, o których się dowiedziała po jego powołaniu (art. 1174 § 1 i 2). Strony mogą określić tryb postępowania o wyłączenie arbitra (art. 1176 § 1). W kwestiach szczegółowych mają zastosowanie przepisy § 2-6 art. 1176. Zatem, jeżeli w terminie miesiąca od dnia, w którym strona zgłosiła do sądu polubownego żądanie wyłączenia arbitra w trybie określonym przez strony, arbiter nie zostanie wyłączony, strona żądająca wyłączenia może w terminie następnych dwóch tygodni wystąpić do sądu z wnioskiem o wyłączenie arbitra. Odmienne postanowienia umowy stron są bezskuteczne. Gdy strony nie postanowiły inaczej, strona żądająca wyłączenia arbitra powinna w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym dowiedziała się o jego powołaniu, lub od dnia, w którym dowiedziała się o okolicznościach wymienionych w art. 1174 § 2, zawiadomić o tym na piśmie wszystkich arbitrów powołanych do rozstrzygnięcia sprawy oraz stronę przeciwną. W zawiadomieniu, które powinno być jednocześnie wysłane do wszystkich tych osób, należy wskazać okoliczności uzasadniające żądanie wyłączenia. Jeżeli w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym doręczono arbitrowi zawiadomienie o żądaniu jego wyłączenia, arbiter ten sam nie ustąpi lub nie zostanie odwołany na mocy zgodnych oświadczeń stron 67. Sąd polubowny 503 złożonych na piśmie, strona żądająca wyłączenia może w terminie następnych dwóch tygodni wystąpić do sądu z wnioskiem o wyłączenie arbitra. Jeżeli arbiter ustępuje lub zostaje odwołany przez strony w związku z żądaniem jego wyłączenia, nie oznacza to samo przez się, że żądanie to było uzasadnione. Wniesienie do sądu wniosku o wyłączenie arbitra nie ma wpływu na bieg postępowania przed sądem polubownym, chyba że sąd polubowny postanowi zawiesić to postępowanie do czasu rozstrzygnięcia takiego wniosku przez sąd. Arbiter może ustąpić w każdym czasie. Jeżeli ustąpienie nastąpiło bez ważnych powodów, arbiter ponosi odpowiedzialność za wynikłą stąd szkodę (art. 1175). Ponadto uregulowana jest instytucja arbitra zastępczego (art. 1171 § 3) oraz odwołania arbitra (art. 1177). W razie wygaśnięcia powołania arbitra nowy (zastępczy) arbiter jest powoływany w sposób, który jest przewidziany dla powołania arbitra. Jeżeli ustąpienie lub odwołanie przez strony lub sąd arbitra powołanego przez jedną ze stron miało miejsce dwukrotnie, druga strona może zażądać, aby sąd wyznaczył nowego (zastępczego) arbitra za stronę przeciwną. Z wnioskiem takim strona może wystąpić w terminie tygodnia od dnia, w którym dowiedziała się, że nowy (zastępczy) arbiter powołany przez stronę przeciwną ustąpił lub został odwołany (art. 1178). Arbiter ma prawo do wynagrodzenia za swoje czynności oraz do zwrotu wydatków poniesionych w związku z wykonywaniem tych czynności. Odpowiedzialność stron z tego tytułu jest solidarna. Jeżeli co do wysokości wynagrodzenia i zwracanych wydatków nie nastąpiło porozumienie arbitra ze stronami, arbiter może żądać, aby sąd ustalił jego wynagrodzenie stosownie do nakładu pracy oraz wartości przedmiotu sporu, a także wydatki podlegające zwrotowi. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie (art. 1179). II. Kodeks postępowania cywilnego przyznał sądowi polubownemu kompetencję do orzekania o swojej właściwości (tzw. Kompetenzkompetenz). Zgodnie z art. 1180 § 1, sąd polubowny może orzekać o swej właściwości, w tym o istnieniu ważności albo skuteczności zapisu na sąd polubowny. Nieważność albo wygaśnięcie umowy podstawowej, w której zamieszczono zapis na sąd polubowny, samo przez się nie oznacza nieważności lub wygaśnięcia zapisu. Strona może podnieść zarzut braku właściwości sądu polubownego. Może to nastąpić nie później niż w odpowiedzi na pozew lub w innym terminie określonym przez strony, chyba że przed upływem terminu strona nie znała i przy dołożeniu należytej staranności nie mogła poznać podstawy takiego zarzutu albo jego podstawa powstała dopiero później. W obu wypadkach sąd polubowny może rozpoznać zarzut podniesiony po terminie, jeżeli uzna opóźnienie za usprawiedliwione. Wyznaczenie arbitra przez stronę lub uczestniczenie strony w jego wyznaczeniu nie pozbawia jej prawa do podniesienia tego zarzutu. Zarzut, że zgłoszone w toku postępowania żądanie strony przeciwnej wykracza poza zakres zapisu na sąd polubowny, powinien być podniesiony niezwłocznie po zgłoszeniu 504 X. Sądownictwo polubowne takiego żądania. Sąd polubowny może rozpoznać zarzut podniesiony po tym terminie, jeżeli uzna opóźnienie za usprawiedliwione. O zarzutach dotyczących właściwości sądu polubownego sąd polubowny może orzec w odrębnym postanowieniu. Jeżeli sąd polubowny takim postanowieniem oddali zarzut, każda ze stron może w terminie dwóch tygodni od dnia doręczenia jej tego postanowienia wystąpić do sądu o rozstrzygnięcie. Wszczęcie postępowania przed sądem nie wstrzymuje rozpoznania sprawy przez sąd polubowny. Do postępowania przed sądem przepisy art. 1207 stosuje się odpowiednio. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie (art. 1180 § 2 i 3). Sądowi polubownemu przysługuje kompetencja do zabezpieczenia roszczenia. Jest to rozwiązanie nowe, gdyż pod rządami dotychczasowych przepisów sąd polubowny nie był uprawniony do zabezpieczenia roszczenia. Strona mogła uzyskać zabezpieczenie tylko przed sądem. Obecnie art. 1181 § 1 stanowi, że jeżeli strony nie uzgodniły inaczej, sąd polubowny na wniosek strony, która uprawdopodobniła dochodzone roszczenie, może postanowić o zastosowaniu takiego sposobu zabezpieczenia, który uzna za właściwy ze względu na przedmiot sporu. Wydając takie postanowienie, sąd polubowny może uzależnić jego wykonanie od złożenia stosownego zabezpieczenia. Na wniosek strony sąd polubowny może zmienić lub uchylić postanowienie o zabezpieczeniu (art. 1181 § 2). Postanowienie sądu polubownego o zastosowaniu tymczasowego środka zabezpieczającego podlega wykonaniu po nadaniu mu klauzuli wykonalności przez sąd. Przesłanki nadania klauzuli wykonalności są takie same, jak przy nadawaniu klauzuli wykonalności wyrokowi sądu polubownego wydanemu w Polsce (art. 1214 § 2 i 3 w zw. z art. 1181 § 3). Możliwe jest także nadanie klauzuli wykonalności postanowieniu o zabezpieczeniu wydanemu przez sąd polubowny za granicą (art. 1215 w zw. żart. 1181 § 3). Jeżeli zastosowanie zarządzonego przez sąd polubowny tymczasowego środka zabezpieczającego było oczywiście nieuzasadnione, strona na rzecz której środek ten został zastosowany, odpowiada za wynikłą stąd szkodę. Roszczenie o naprawienie szkody może być dochodzone także w toczącym się postępowaniu przed sądem polubownym (art. 1182). § 4. Postępowanie przed sądem polubownym. Wyrok sądu polubownego I. W postępowaniu przed sądem polubownym strony powinny być traktowane równoprawnie. Każda ze stron ma prawo do wysłuchania i przedstawienia swoich twierdzeń oraz dowodów na ich poparcie (art. 1183). Zasadą jest, że strony mogą uzgodnić zasady i sposób postępowania przed sądem polubownym, o ile przepis szczególny nie stanowi inaczej. W braku odmiennego uzgodnienia stron sąd polubowny może, z zastrzeżeniem przepisów ustawy, prowadzić postępowanie 67. Sąd polubowny 505 w taki sposób, jaki uzna za właściwy. Sąd polubowny nie jest związany przepisami o postępowaniu przed sądem (art. 1184). Jeżeli strony nie uzgodniły inaczej, sąd polubowny niezależnie od ustalonego miejsca postępowania może wyznaczyć posiedzenie w każdym miejscu, jakie uzna za stosowne dla odbycia narady arbitrów albo dla przeprowadzenia dowodów (art. 1185). Kwestię języka postępowania reguluje art. 1187 § 1 i 2. Język lub języki postępowania mogą określić strony; w braku uzgodnienia między nimi język lub języki postępowania określa sąd polubowny. Sposób doręczeń w postępowaniu przed sądem polubownym, z wyjątkiem doręczeń sądowych (tj. dokonywanych przez sąd), określony jest w art. 1160. W braku odmiennego uzgodnienia stron postępowanie przed sądem polubownym rozpoczyna się w dniu, w którym pozwanemu doręczono pismo zawierające żądanie rozpoznania sprawy w postępowaniu przed sądem polubownym (wezwanie na arbitraż). Wezwanie na arbitraż powinno dokładnie określić strony i przedmiot sporu oraz wskazywać zapis na sąd polubowny, na podstawie którego postępowanie ma być prowadzone, a także zawierać wyznaczenie arbitra, jeżeli należy to do strony, która dokonuje wezwania na arbitraż (art. 1186). W terminie uzgodnionym przez strony lub, jeżeli strony nie postanowiły inaczej, w terminie wyznaczonym przez sąd polubowny, powód powinien wnieść pozew, a pozwany może złożyć odpowiedź na pozew. Do pozwu i odpowiedzi na pozew strony mogą dołączyć dokumenty, jakie uznają za stosowne. W braku odmiennego uzgodnienia stron pozew lub odpowiedź na pozew mogą być uzupełnione lub zmienione w toku postępowania przed sądem polubownym, chyba że sąd polubowny nie dopuści do takiego uzupełnienia lub takiej zmiany ze względu na zbyt późne ich dokonanie. Reguły te dotyczą także ewentualnego powództwa wzajemnego (art. 1188 § 1-3). Jeżeli strony nie postanowiły inaczej, sąd polubowny decyduje o tym, czy przeprowadzić rozprawę w celu przedstawienia przez strony twierdzeń lub dowodów na ich poparcie, czy też postępowanie będzie prowadzone na podstawie dokumentów i innych pism, bez wyznaczania rozprawy. Jeżeli strony nie uzgodniły, że postępowanie będzie prowadzone bez wyznaczania rozprawy, sąd polubowny jest obowiązany rozpoznać sprawę na rozprawie, gdy jedna ze stron tego zażąda. Strony powinny być odpowiednio wcześnie zawiadomione o rozprawie oraz posiedzeniach sądu polubownego odbywanych w celu przeprowadzenia dowodów. Wszelkie pisma składane przez stronę sądowi polubownemu powinny być doręczone drugiej stronie. Obu stronom powinny być doręczone opinie biegłych oraz inne dowody na piśmie, które sąd polubowny może wziąć pod uwagę przy rozstrzyganiu sporu (art. 1189). Nie wniesienie przez powoda pozwu w terminie wynikającym z art. 1188 powoduje, że sąd polubowny umarza postępowanie (art. 1190 § 1). Brak od- 506 X. Sądownictwo polubowne powiedzi na pozew ze strony pozwanego nie wstrzymuje postępowania, jednak nie może być uznany za przyznanie faktów przytoczonych w pozwie. Jeżeli strona nie stawi się na rozprawę lub nie przedstawi dokumentów, które obowiązana była przedłożyć, sąd polubowny może prowadzić postępowanie i wydać wyrok na podstawie zebranego materiału dowodowego. Jeżeli strony nie uzgodniły inaczej, reguł powyższych nie stosuje się jednak, jeżeli strona usprawiedliwi swą bezczynność lub niestwiennictwo (np. w razie, gdy powód usprawiedliwi niezłożenie pozwu w terminie, nie wchodzi w grę umorzenie postępowania, art. 1190 § 4). Sąd polubowny może przeprowadzić dowód z przesłuchania świadków, z dokumentów, oględzin, a także inne konieczne dowody, nie może jednak stosować środków przymusu. W braku odmiennego uzgodnienia stron, sąd polubowny może także wyznaczyć biegłego lub biegłych w celu zasięgnięcia ich opinii bądź zażądać od strony dostarczenia biegłemu odpowiednich informacji lub przedstawienia mu albo udostępnienia do zbadania dokumentów lub innych przedmiotów (art. 1191 § 1 i 2). W braku odmiennego uzgodnienia stron, na żądanie strony lub jeżeli sąd polubowny uzna to za konieczne, biegły po przedstawieniu swojej pisemnej lub ustnej opinii uczestniczy w rozprawie, w toku której strony mogą zadawać mu pytania oraz żądać wyjaśnień (art. 1191 § 3). Sąd polubowny może zwrócić się o przeprowadzenie dowodu lub wykonanie innej czynności, której sąd polubowny nie może wykonać, do sądu rejonowego, w którego okręgu dowód lub czynność powinna być przeprowadzona. W postępowaniu dowodowym przed sądem rejonowym mogą wziąć udział strony i arbitrzy z prawem zadawania pytań. Pomoc prawna ze strony sądu rejonowego wchodzi w grę także wtedy, gdy miejsce postępowania przed sądem polubownym znajduje się poza granicami Polski lub nie jest oznaczone (art. 1192 § 1 i 2). Zatem o pomoc prawną do polskiego sądu rejonowego może wystąpić także sąd polubowny działający za granicą. Według art. 1193, jeżeli uchybiono przepisom kodeksu o sądzie polubownym, od których strony mogą odstąpić, albo uchybiono określonym przez strony zasadom postępowania przed sądem polubownym, strona, która o powyższym uchybieniu wiedziała, nie może podnieść zarzutu takiego uchybienia przed sądem polubownym ani też powołać się na takie uchybienie w skardze o uchylenie wyroku sądu polubownego, jeżeli nie podniosła zarzutu niezwłocznie lub w terminie określonym przez strony bądź przepisy kodeksu. Przepis ten wprowadza prekluzję dla podnoszenia zarzutów dotyczących uchybień przepisom, od których strony mogą odstąpić, oraz zarzutów dotyczących uchybień polegających na naruszeniu ustalonych przez strony zasad postępowania przed sądem polubownym. Prekluzja ta jest o tyle istotna, że niezgłoszenie zarzutu co do uchybienia w odpowiednim terminie wyłącza możność powoływania się na uchybienia nie tylko w dalszym toku postępowania przed sądem polubownym, ale także w skardze o uchylenie wyroku sądu polubownego. 67. Sąd polubowny 507 II. Sąd polubowny rozstrzyga spór według prawa właściwego dla danego stosunku, a gdy strony go do tego wyraźnie upoważniły — według ogólnych zasad prawa lub zasad słuszności. Zawsze jednak sąd polubowny bierze pod uwagę postanowienia umowy oraz ustalone zwyczaje mające zastosowanie do danego stosunku prawnego (art. 1194 § 1 i 2). Jeżeli sąd polubowny rozpoznaje sprawę w składzie więcej niż jednego arbitra, jego orzeczenia zapadają większością głosów, chyba że strony uzgodniły inaczej. Orzeczenia w kwestiach proceduralnych może wydawać samodzielnie arbiter przewodniczący, jeżeli zostanie upoważniony do tego przez strony lub przez pozostałych arbitrów. Arbiter, który głosował przeciwko stanowisku większości, może na wyroku przy swoim podpisie zaznaczyć, że zgłosił zdanie odrębne. Uzasadnienie zdania odrębnego należy sporządzić w terminie dwóch tygodni od dnia sporządzenia motywów rozstrzygnięcia i dołączyć do akt sprawy. Jeżeli przy wydawaniu wyroku nie można osiągnąć wymaganej jednomyślności lub większości głosów co do rozstrzygnięcia o całości lub o części przedmiotu sporu, zapis na sąd polubowny w tym zakresie traci moc (art. 1195). Wyrok sądu polubownego powinien być sporządzony na piśmie i podpisany przez arbitrów, którzy go wydali. Jeżeli wyrok jest wydany przez sąd polubowny rozpoznający sprawę w składzie trzech lub więcej arbitrów, wystarczą podpisy większości arbitrów z podaniem przyczyny braku pozostałych podpisów. Wyrok sądu polubownego powinien zawierać motywy rozstrzygnięcia. Wyrok ten powinien wskazywać zapis na sąd polubowny, na podstawie którego wydano wyrok, zawierać oznaczenie stron i arbitrów, a także określać datę i miejsce jego wydania. Gdy każdy z arbitrów podpisuje wyrok w innym państwie, a strony nie określiły miejsca wydania wyroku, miejsce to określa sąd polubowny. Wyrok sądu polubownego doręcza się stronom (art. 1197). Strony mogą zawrzeć ugodę przed sądem polubownym. W takim wypadku sąd polubowny umarza postępowanie. Osnowa ugody powinna być wciągnięta do protokołu i stwierdzona podpisami stron. Na wniosek stron sąd polubowny może nadać ugodzie formę wyroku. Wyrok sądu polubownego wydany na podstawie ugody stron powinien odpowiadać wymaganiom wyroku sądu polubownego określonym w art. 1197 i zawierać stwierdzenie, że jest wyrokiem sądu polubownego. Wyrok taki ma takie same skutki jak każdy inny wyrok sądu polubownego (art. 1196). Postępowanie przed sądem polubownym może zakończyć się również bez wydania orzeczenia merytorycznego. Sąd polubowny umarza postępowanie, gdy powód nie złożył pozwu w terminie wskazanym w art. 1188 § 1 (art. 1190 § 1), gdy strony zawarły ugodę (art. 1196 § 1), gdy powód cofnął pozew, chyba że pozwany się temu sprzeciwił, a sąd polubowny uznał, że ma on uzasadniony interes w ostatecznym rozstrzygnięciu sporu, jak również gdy sąd polubowny stwierdził, że dalsze prowadzenie postępowania stało się z innej przyczyny zbędne lub niemożliwe (art. 1198). 508 X. Sądownictwo polubow, •ne Po wydaniu wyroku albo postanowienia o umorzeniu postępowania lub innego postanowienia kończącego postępowanie w sprawie, kończą się obowiązki arbitrów z wyjątkiem obowiązków określonych w art. 1200-1203 (sprostowanie wyroku, rozstrzygnięcie wątpliwości co do jego treści, uzupełnienie wyroku) i art. 1204 § 1 (złożenie akt sprawy w sądzie państwowym). Akta sprawy wraz z oryginałem wyroku sąd polubowny składa w sądzie państwowym. Stałe sądy polubowne mogą przechowywać akta we własnych archiwach i wówczas powinny udostępniać je sądowi oraz innym uprawnionym organom na ich żądanie. W razie ponownego rozpoznania sprawy przez sąd polubowny, sąd ten jest uprawniony do wglądu w złożone akta (art. 1204). Kwestie związane ze sprostowaniem, wykładnią i uzupełnieniem wyroku sądu polubownego uregulowane są w art. 1200-1203. III. Wyrok sądu polubownego lub ugoda przed nim zawarta mają moc prawną na równi z wyrokiem sądu lub ugodą zawartą przed sądem po ich uznaniu przez sąd albo stwierdzeniu przez sąd ich wykonalności (art. 1212 § 1). Co do uznania albo stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego lub ugody zawartej przed tym sądem zob. uwagi w § 6 poniżej. § 5. Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego I. Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego i postępowanie wywołane jej wniesieniem ma charakter szczególny — łączy w sobie cechy nadzwyczajnego środka zaskarżenia (odwoławczego) i w pewnym sensie samodzielnego powództwa zmierzającego do ukształtowania prawa lub stosunku prawnego. Skarga o uchylenie ma bowiem zmienić sytuację uregulowaną orzeczeniem sądu polubownego i zmierza do uchylenia wyroku tego sądu5. II. Wyrok sądu polubownego wydany w Polsce może zostać uchylony przez sąd wyłącznie w postępowaniu wszczętym na skutek wniesienia skargi o jego uchylenie. Jeżeli strony ustaliły, że postępowanie przed sądem polubownym będzie obejmowało więcej niż jedną instancję, możliwość uchylenia dotyczy ostatecznego wyroku sądu polubownego rozstrzygającego o żądaniach stron (art. 1205). Zgodnie z art. 1206 § 1 i 2, strona może w drodze skargi żądać uchylenia wyroku sądu polubownego, jeżeli: 1) brak było zapisu na sąd polubowny, zapis na sąd polubowny jest nieważny, bezskuteczny albo utracił moc według prawa dla niego właściwego, 5 Por. T. Ereciński, op. cit, s. 407. Zob. także tenże, Uchylenie przez sąd państwowy orzeczenia wydanego w międzynarodowym arbitrażu handlowym, [w:] Proces i prawo. Księga pamiątkowa ku czci profesora Jerzego Jodłowskiego, Wrocław 1989, s. 77 i n. 67. Sąd polubowny 509 2) strona nie była należycie zawiadomiona o wyznaczeniu arbitra, o postępowaniu przed sądem polubownym lub w inny sposób była pozbawiona możności obrony swoich praw przed sądem polubownym, 3) wyrok sądu polubownego dotyczy spora nieobjętego zapisem na sąd polubowny lub wykracza poza zakres takiego zapisu, jeżeli jednak rozstrzygnięcie w sprawach objętych zapisem na sąd polubowny daje się oddzielić od rozstrzygnięcia w sprawach nieobjętych tym zapisem lub wykraczających poza jego zakres, wyrok może być uchylony jedynie w zakresie spraw nieobjętych zapisem lub wykraczających poza jego zakres; przekroczenie zakresu zapisu na sąd polubowny nie może stanowić podstawy uchylenia wyroku, jeżeli strona, która brała udział w postępowaniu, nie zgłaszała zarzutów co do rozpoznania roszczeń wykraczających poza zakres zapisu, 4) nie zachowano wymagań co do składu sądu polubownego lub podstawowych zasad postępowania przed tym sądem, wynikających z ustawy lub określonych przez strony, 5) wyrok uzyskano za pomocą przestępstwa albo podstawą wydania wyroku był dokument podrobiony lub przerobiony, 6) w tej samej sprawie między tymi samymi stronami zapadł prawomocny wyrok sądu. Uchylenie wyroku sądu polubownego następuje także wtedy, gdy sąd stwierdził, że: 1) według ustawy spór nie może być rozstrzygnięty przez sąd polubowny, 2) wyrok sądu polubownego jest sprzeczny z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej (klauzula porządku publicznego). Do skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego stosuje się odpowiednio art. 187, określający warunki formalne pozwu. Postępowanie ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego odbywa się według przepisów księgi pierwszej części pierwszej, jeśli przepisy o sądzie polubownym nie stanowią inaczej (art. 1207). Zatem mamy tu do czynienia ze stosowaniem przepisów o postępowaniu procesowym ze zmianami wynikającymi z art. 1208-1211. Skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego wnosi się w terminie trzech miesięcy od dnia doręczenia wyroku lub jeżeli strona wniosła o uzupełnienie, sprostowanie bądź wykładnię wyroku — w ciągu trzech miesięcy od dnia doręczenia przez sąd polubowny orzeczenia rozstrzygającego o tym wniosku. Jeżeli skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego oparto na podstawie określonej w art. 1206 § 1 pkt 5 (uzyskanie wyroku za pomocą przestępstwa albo na podstawie dokumentu podrobionego lub przerobionego) lub pkt 6 (wydanie w tej samej sprawie między tymi samymi stronami prawomocnego wyroku sądu), termin do wniesienia skargi liczy się od dnia, w którym strona dowiedziała się o tej podstawie. Strona nie może jednak żądać uchylenia wyroku sądu polubownego po upływie pięciu lat od dnia doręczenia jej wyroku sądu polubownego (art. 1208). Sąd, do którego wniesiono skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego, może — na wniosek jednej ze stron — zawiesić postępowanie na czas określony, 510 X. Sądownictwo polubowne aby umożliwić sądowi polubownemu ponowne podjęcie postępowania w celu usunięcia podstaw do uchylenia wyroku sądu polubownego. W podjętym postępowaniu sąd polubowny wykonuje czynności wskazane przez sąd. Stosuje się odpowiednio przepis art. 1202, dotyczący wniosku o uzupełnienie wyroku sądu polubownego. Stronom nie przysługuje jednak odrębna skarga o uchylenie wydanego w tym trybie wyroku sądu polubownego. Zarzuty do czynności sądu polubownego oraz przeciwko wydanemu wyrokowi sądu polubownego rozpoznaje sąd po podjęciu postępowania (art. 1209). Sąd na posiedzeniu niejawnym może wstrzymać wykonanie wyroku sądu polubownego, może jednak uzależnić wstrzymanie od złożenia zabezpieczenia. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie (art. 1210). Po przeprowadzeniu postępowania ze skargi sąd wydaje wyrok, którym skargę oddala lub uchyla zaskarżony wyrok sądu polubownego. Od wyroku sądu państwowego przysługują środki odwoławcze na ogólnych zasadach. Uchylenie wyroku sądu polubownego nie powoduje wygaśnięcia zapisu na sąd polubowny, chyba że strony postanowiły inaczej (art. 1211). § 6. Uznanie i stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego lub ugody przed nim zawartej I. Mowa była o tym, że wyrok sądu polubownego lub ugoda przed nim zawarta mają moc prawną na równi z wyrokiem sądu lub ugodą zawartą przed sądem po ich uznaniu przez sąd albo po stwierdzeniu przez sąd ich wykonalności (art. 1212 § 1). Warunek taki jest uzasadniony z racji tego, że sąd polubowny jest ciałem funkcjonującym na podstawie umowy stron. Przepisy kodeksu postępowania cywilnego o uznaniu i stwierdzeniu wykonalności wyroków sądów polubownych oraz zawieranych przed sądem polubownym ugod mają zastosowanie do każdego wyroku sądu polubownego i każdej zawartej przed nim ugody, bez względu na to, w jakim państwie zostały wydane (art. 1212 § 2). Jeżeli jednak w grę wchodzi uznanie albo stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą lub ugody zawartej przed sądem polubownym za granicą, kodeks przewiduje pewne odrębności proceduralne, jak również ustanawia bardziej rozbudowany katalog warunków uznania i stwierdzenia wykonalności. II. O uznaniu albo stwierdzeniu wykonalności wyroku sądu polubownego lub ugody przed tym sądem zawartej sąd orzeka na wniosek strony. Do wniosku strona jest obowiązana załączyć oryginał lub poświadczony przez sąd polubowny odpis jego wyroku lub ugody przed nim zawartej, jak również oryginał zapisu na sąd polubowny lub urzędowo poświadczony jego odpis. Jeżeli wyrok sądu polubownego lub ugoda przed nim zawarta albo zapis na sąd polubowny nie 67. Sąd polubowny 511 są sporządzone w języku polskim, strona jest obowiązana dołączyć uwierzytelniony ich przekład na język polski (art. 1213). O uznaniu wyroku sądu polubownego lub ugody przed nim zawartej, nienada-jących się do wykonania w drodze egzekucji, sąd orzeka postanowieniem wydanym na posiedzeniu niejawnym. Na postanowienie sądu służy zażalenie. Sąd stwierdza wykonalność wyroku sądu polubownego lub ugody przed nim zawartej, nadających się do wykonania w drodze egzekucji, nadając im klauzulę wykonalności (art. 1214 § 1 i 2). Na postanowienie co do nadania klauzuli wykonalności także przysługuje zażalenie (por. art. 795 § 1). Z powyższego wynika, że wyrok sądu polubownego lub ugoda przed nim zawarta podlegają uznaniu jedynie wtedy, gdy nie nadają się do wykonania w drodze egzekucji. Jeżeli wyrok sądu polubownego lub zawarta przed nim ugoda nadają się do wykonania w drodze egzekucji, wtedy w grę wchodzi wyłącznie stwierdzenie ich wykonalności, co następuje przez nadanie im klauzuli wykonalności. Według art. 1214 § 3, sąd odmawia uznania albo stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego lub ugody przed nim zawartej, jeżeli: 1) według przepisów ustawy spór nie może być poddany pod rozstrzygnięcie sądu polubownego, 2) uznanie lub wykonanie wyroku sądu polubownego lub ugody przed nim zawartej byłoby sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej (klauzula porządku publicznego). Warunki powyższe odnoszą się jednak do wyroków sądów polubownych wydanych w Polsce lub ugod zawartych przed sądami polubownymi w Polsce. O uznaniu albo stwierdzeniu wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą lub ugody zawartej przed sądem polubownym za granicą, sąd orzeka po przeprowadzeniu rozprawy. Niezależnie od przyczyn wymienionych w art. 1214 § 3, sąd na wniosek strony odmawia uznania albo stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą lub ugody zawartej przed sądem polubownym za granicą, jeżeli strona wykaże, że: 1) nie było zapisu na sąd polubowny, zapis na sąd polubowny jest nieważny, bezskuteczny albo utracił moc według prawa dla niego właściwego, 2) nie była należycie zawiadomiona o wyznaczeniu arbitra, o postępowaniu przed sądem polubownym lub w inny sposób była pozbawiona możliwości obrony swoich praw przed sądem polubownym, 3) wyrok sądu polubownego dotyczy sporu nieobjętego zapisem na sąd polubowny lub wykracza poza zakres takiego zapisu, jeżeli jednak rozstrzygnięcie w sprawach objętych zapisem na sąd polubowny daje się oddzielić od rozstrzygnięcia w sprawach nieobjętych tym zapisem lub wykraczających poza jego zakres, odmowa uznania albo stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego 512 X. Sądownictwo polubowne może dotyczyć jedynie spraw nieobjętych zapisem lub wykraczających poza jego zakres, 4) skład sądu polubownego lub postępowanie przed tym sądem nie były zgodne z umową stron lub — w braku w tym przedmiocie umowy — nie były zgodne z prawem państwa, w którym przeprowadzono postępowanie przed sądem polubownym, 5) wyrok sądu polubownego nie stał się jeszcze dla stron wiążący lub został uchylony albo jego wykonanie zostało wstrzymane przez sąd państwa, w którym lub według prawa którego wyrok ten został wydany (art. 1215). Jeżeli wniesiono skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego zgodnie z przepisami kodeksu (art. 1205 i nast.), sąd, do którego skierowano wniosek o uznanie albo stwierdzenie wykonalności tego wyroku, może odroczyć rozpoznanie sprawy. Sąd ten może również, na wniosek strony żądającej uznania albo stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego, nakazać drugiej strome złożenie stosownego zabezpieczenia (art. 1216 § 1). Postanowienie powyższe odnosi się wprost do sytuacji, gdy skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego wniesione w Polsce. Ma ono jednak odpowiednie zastosowanie, jeżeli skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego wydanego za granicą wniesiono w państwie, w którym lub według prawa którego wyrok został wydany (art. 1216 § 2). Reguły wynikające z art. 1216 § 1 i 2 stosuje się odpowiednio również do ugody zawartej przed sądem polubownym. W postępowaniu o uznanie albo stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego w Polsce lub ugody zawartej przed sądem polubownym w Polsce, sąd nie bada okoliczności, o których mowa w art. 1214 § 3, jeżeli skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego została prawomocnie oddalona. Celem tego przepisu jest uniknięcie sytuacji, w której te same okoliczności byłyby badane przez sąd najpierw w postępowaniu ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego, a następnie w postępowaniu o uznanie lub stwierdzenie wykonalności tego wyroku. Podstawy skargi o uchylenie wyroku z art. 1206 § 2 są bowiem takie same, jak warunki uznania i stwierdzenia wykonalności z art. 1214 § 3. Dział XI POSTĘPOWANIE ZABEZPIECZAJĄCE Rozdział 68 POSTĘPOWANIE ZABEZPIECZAJĄCE § 1. Cel postępowania zabezpieczającego, rodzaje i warunki dopuszczalności I. Postępowanie zabezpieczające jest postępowaniem pomocniczym. W postępowaniu tym udzielona zostaje natychmiastowa i tymczasowa ochrona prawna polegająca na zabezpieczeniu roszczenia, które może być dochodzone przed sądem powszechnym lub sądem polubownym (art. 730 § 1). Funkcja postępowania cywilnego zostaje zrealizowana, gdy jego cel w konkretnej sprawie zostaje osiągnięty, a więc przede wszystkim wtedy, gdy roszczenie osób uprawnionych zostaje zaspokojone. Z uwagi na okoliczność, że postępowanie rozpoznawcze trwa określony czas, istnieje konieczność stworzenia instytucjonalnych gwarancji, że w określonych sprawach postępowanie nie okaże się bezskuteczne, a cały wysiłek i trud, zarówno osób uczestniczących w sprawie, jak i sądu, nie staną się daremne. Temu właśnie celowi służy specjalne postępowanie o charakterze pomocniczym w stosunku do postępowania rozpoznawczego i wykonawczego, tj. postępowanie zabezpieczające. II. Postępowanie zabezpieczające dopuszczalne jest w odniesieniu do wszystkich spraw podlegających rozpoznaniu w postępowaniu cywilnym, bez względu na tryb ich rozpoznawania czy późniejszą możliwość wykonania zapadłych w sprawie orzeczeń. Artykuł 730 § 1 stanowi, że w każdej sprawie cywilnej podlegającej rozpoznaniu przez sąd lub sąd polubowny można żądać udzielenia zabezpieczenia. Stronami postępowania zabezpieczającego są uprawniony (osoba, na rzecz której ma być udzielone zabezpieczenie) i obowiązany (osoba, przeciwko której ma być udzielone zabezpieczenie). Ustawodawca wskazał dwie ogólne podstawy zabezpieczenia. Zgodnie z art. 7301 § 1 udzielenia zabezpieczenia może żądać każda strona lub uczestnik Postępowania, jeżeli uprawdopodobni: 1) roszczenie, które ma być zabezpieczone, oraz 2) interes prawny w udzieleniu (uzyskaniu) zabezpieczenia). 514 XI. Postępowanie zabezpieczające Interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia istnieje wtedy, gdy brak zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia lub w inny sposób uniemożliwi lub poważnie utrudni osiągnięcie celu postępowania w sprawie (art. 7301 § 2). Uprawdopodobnienie interesu prawnego w udzieleniu zabezpieczenia nie jest jednak wymagane w wypadkach określonych m.in. w art. 753 § 1 i 7531 § 1. Dla uzyskania zabezpieczenia jest wtedy wystarczające uprawdopodobnienie istnienia roszczenia. III. Rozróżnia się: 1) zabezpieczenie konserwacyjne i 2) zabezpieczenie nowacyjne. Zabezpieczenie konserwacyjne polega na utrzymaniu istniejącego stanu rzeczy. Znaczna część przewidzianych w kodeksie postępowania cywilnego form zabezpieczenia ma charakter zabezpieczenia konserwacyjnego. Na przykład powód żąda zabezpieczenia powództwa o zapłatę przez obciążenie nieruchomości obowiązanego, będącej jego jedynym majątkiem, hipoteką przymusową. Zabezpieczenie zmierza w takiej sytuacji do zapewnienia uprawnionemu w przyszłości możliwości zaspokojenia z nieruchomości nawet w wypadku, gdyby została ona sprzedana przez obowiązanego. Zabezpieczenie nowacyjne polega na tymczasowym uregulowaniu stosunków między wierzycielem i dłużnikiem przez stworzenie nowej sytuacji prowizorycznej aż do rozstrzygnięcia sprawy. Liczba wypadków zabezpieczenia nowacyjnego została rozszerzona wskutek nowelizacji dokonanej ustawą z 2 lipca 2004 r. Nowacyjny charakter mają wypadki zabezpieczenia roszczeń pieniężnych wskazane w art. 753 § 1 (w sprawach o alimenty zabezpieczenie może polegać na zobowiązaniu obowiązanego do zapłaty uprawnionemu jednorazowo albo okresowo określonej sumy pieniężnej), art. 7531, art. 754 czy zabezpieczenie roszczeń niepieniężnych według art. 755 § 1 pkt 1 (unormowanie prawa i obowiązków stron lub uczestników postępowania na czas trwania postępowania). Zabezpieczenie nie może zmierzać do zaspokojenia roszczenia, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 731). Zabezpieczenie konserwacyjne nie zmierza do zaspokojenia roszczenia. Do zaspokojenia roszczenia (w części bądź — wyjątkowo — w całości) może natomiast prowadzić w pewnych sytuacjach zabezpieczenie nowacyjne. Należą tu wypadki tego zabezpieczenia z art. 753 § 1> art. 753' § 1 czy art. 754. Można wtedy mówić, że zabezpieczenie ma charakter antycypacyjny. Postępowanie zabezpieczające zaczyna w takiej sytuacji zbliżać się do postaci trybu dochodzenia roszczeń. Drugim podziałem zabezpieczenia jest podział na: 1) zabezpieczenie roszczeń pieniężnych i 2) inne wypadki zabezpieczenia. I 68. Postępowanie zabezpieczające Ad 1) Zabezpieczenie roszczeń pieniężnych następuje przez: a) zajęcie ruchomości, wynagrodzenia za pracę, wierzytelności z rachunku bankowego albo innej wierzytelności lub innego prawa majątkowego; b) obciążenie nieruchomości obowiązanego hipoteką przymusową; c) ustanowienie zakazu zbywania lub obciążania nieruchomości, która nie ma urządzonej księgi wieczystej albo której księga wieczysta zaginęła lub uległa zniszczeniu d) obciążenie statku albo statku w budowie hipoteką morską; e) ustanowienie zakazu zbywania spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu; f) ustanowienie zarządu przymusowego nad przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym obowiązanego albo zakładem wchodzącym w skład przedsiębiorstwa lub jego częścią albo częścią gospodarstwa rolnego (art. 747 pkt 1-6). W sprawach o alimenty zabezpieczenie może polegać na zobowiązaniu obowiązanego do zapłaty uprawnionemu jednorazowo albo okresowo określonej sumy pieniężnej. W sprawach tych podstawą zabezpieczenia jest jedynie uprawdopodobnienie istnienia roszczenia (art. 753 § 1). Taki sam sposób zabezpieczenia odpowiednio może być stosowany do zabezpieczenia roszczeń o: — rentę z tytułu odpowiedzialności za uszkodzenie ciała lub utratę życia żywiciela albo rozstrój zdrowia oraz o zmianę uprawnień objętych treścią dożywocia na dożywotnią rentę; — wynagrodzenie za pracę; — należności z tytułu rękojmi lub gwarancji jakości albo kary umownej, jak również należności z tytułu niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową sprzedaży konsumenckiej, przeciwko przedsiębiorcy — do wysokości dwudziestu tysięcy złotych; — należności z tytułu najmu lub dzierżawy, a także należności z tytułu opłat obciążających najemcę lub dzierżawcę oraz opłat z tytułu korzystania z lokalu mieszkalnego lub użytkowego — do wysokości dwudziestu tysięcy złotych; — naprawienie szkody wynikającej z naruszenia przepisów o ochronie środowiska; — należności wynikające z naruszenia autorskich praw majątkowych, praw majątkowych do artystycznych wykonań, praw do fonogramów i wideogramów oraz należności wynikające z naruszenia autorskich praw osobistych; — należności wynikające z naruszenia praw z rejestracji znaku towarowego, patentu, wzoru użytkowego, wzoru zdobniczego, topografii układu scalonego i oznaczeń geograficznych; — wynagrodzenie przysługujące twórcy projektu wynalazczego (art. 7531 § 1). W sprawach, o których mowa w art. 753 i art. 753', jeżeli osoba obowiązana do świadczeń uzna roszczenie, wyrok zasądzający świadczenie w zakresie niezaspokojonym może być wydany na posiedzeniu niejawnym (art. 7532). 516 XI. Postępowanie zabezpieczające Sąd może jeszcze przed urodzeniem się dziecka zabezpieczyć przyszłe roszczenia alimentacyjne związane z ustaleniem ojcostwa, o których mowa w art. 141 i art. 142 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, przez zobowiązanie obowiązanego do wyłożenia odpowiedniej sumy na koszty utrzymania matki przez trzy miesiące w okresie porodu oraz na utrzymanie dziecka przez pierwsze trzy miesiące po urodzeniu (art. 754). Ustawodawca reguluje ponadto kwestie związane z realizacją różnych sposobów zabezpieczenia roszczeń pieniężnych (art. 750-7526). Warto w szczególności zwrócić uwagę na art. 752. Według tego przepisu, zajęte ruchomości nie mogą być oddane pod dozór uprawnionemu, zajęte pieniądze składa się na rachunek depozytowy sądu, a zajęte papiery wartościowe sąd składa w banku. Sumę złożoną na rachunek depozytowy sąd umieszcza na wydzielonym, oprocentowanym rachunku bankowym w wysokości oprocentowania udzielonego przez bank dla wkładów wypłacanych na każde żądanie. Jeżeli z okoliczności sprawy wynika, że zabezpieczenie może trwać dłużej niż trzy miesiące, na wniosek obowiązanego należy umieścić złożone do depozytu sumy w banku wskazanym przez obowiązanego na rachunku bankowym oprocentowanym jak dla lokat terminowych. Uregulowanie to chronić ma obowiązanego przez negatywnymi skutkami inflacji. Zabezpieczenie roszczeń pieniężnych przeciwko Skarbowi Państwa jest niedopuszczalne (art. 749). Ad 2) Jeżeli przedmiotem zabezpieczenia nie jest roszczenie pieniężne, sąd udziela zabezpieczenia w taki sposób, jaki stosownie do okoliczności uzna za odpowiedni, nie wyłączając sposobów przewidzianych do zabezpieczenia roszczeń pieniężnych. W szczególności sąd może: 1) unormować prawa i obowiązki stron lub uczestników postępowania na czas trwania postępowania; 2) ustanowić zakaz zbywania przedmiotów lub praw objętych postępowaniem; 3) zawiesić egzekucję lub postępowanie wykonawcze; 4) uregulować sposób roztoczenia pieczy nad małoletnimi dziećmi; 5) nakazać wpisanie stosownego ostrzeżenia w księdze wieczystej lub we właściwym rejestrze (art. 755 § 1). W sprawach przeciwko środkom społecznego przekazu o ochronę dóbr osobistych, sąd odmówi udzielenia zabezpieczenia polegającego na zakazie publikacji, jeżeli zabezpieczeniu sprzeciwia się ważny interes publiczny (art. 755 § 2). W sprawach o rozwód, o separację oraz o unieważnienie małżeństwa, sąd może również orzec o wydaniu małżonkowi, opuszczającemu mieszkanie zajmowane wspólnie przez małżonków, potrzebnych mu przedmiotów (art. 756). 68. Postępowanie zabezpiecz) ;ające § 2. Przebieg postępowania zabezpieczającego Zabezpieczenie udzielane jest na wniosek, a w wypadkach, w których postępowanie może być wszczęte z urzędu — także z urzędu (art. 732). Sąd może udzielić zabezpieczenia przed wszczęciem postępowania lub w jego toku. Po uzyskaniu przez uprawnionego tytułu wykonawczego dopuszczalne jest udzielenie zabezpieczenia tylko wtedy, jeżeli ma ono na celu zabezpieczenie roszczenia o świadczenie, którego termin spełnienia jeszcze nie nastąpił (art. 730 § 2). Udzielając zabezpieczenia przed wszczęciem postępowania w sprawie, sąd wyznacza termin, w którym pismo wszczynające postępowanie powinno być wniesione pod rygorem upadku zabezpieczenia. Termin ten nie może przekraczać dwóch tygodni (art. 733). Niekiedy ustawodawca przewiduje jednak dłuższy termin (por. art. 754 zd. drugie). Do udzielenia zabezpieczenia właściwy jest sąd, do którego właściwości należy rozpoznanie sprawy w I instancji. Wnioski o udzielenie zabezpieczenia zgłoszone w toku postępowania rozpoznaje sąd tej instancji, w której postępowanie się toczy, z wyjątkiem wypadku, gdy sądem tym jest Sąd Najwyższy. Wtedy o zabezpieczeniu orzeka sąd I instancji (art. 734). Zgodnie z art. 736 § 1 wniosek o udzielenie zabezpieczenia powinien odpowiadać wymaganiom przepisanym dla pisma procesowego, a nadto zawierać: 1) wskazanie sposobu zabezpieczenia, a w sprawach o roszczenie pieniężne także wskazanie sumy zabezpieczenia; 2) uprawdopodobnienie okoliczności uzasadniających wniosek. Jeżeli wniosek o udzielenie zabezpieczenia złożono przed wszczęciem postępowania, należy nadto zwięźle przedstawić przedmiot sprawy. Suma zabezpieczenia, którą należy wskazać, w sprawach o roszczenie pieniężne nie może być wyższa od dochodzonego roszczenia liczonego wraz z odsetkami do dnia wydania postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia oraz z kosztami wykonania zabezpieczenia. Suma ta może obejmować także przewidywane koszty postępowania. Jeżeli w ramach zabezpieczenia obowiązany składa sumę zabezpieczenia, sumę tę umieszcza się na rachunku depozytowym sądu, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Artykuł 752 stosuje się odpowiednio. W razie stwierdzenia, że wniosek nie odpowiada wymogom formalnym przewidzianym w art. 736, przewodniczący zwraca wniosek bez wzywania wnioskodawcy do jego uzupełnienia (art. 738 zd. drugie). Wniosek o udzielenie zabezpieczenia podlega rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (art. 735). Przykładowo udzielenie zabezpieczenia wymaga przeprowadzenia rozprawy w wypadkach wskazanych w art. 7531 § 1 (por. art. 7531 § 2 zdanie pierwsze). Podobnie rozprawa przewidziana jest dla zabezpieczenia orzekanego na podstawie art. 754. 518 Xl. Postępowanie zabezpieczające Wniosek o udzielenie zabezpieczenia podlega rozpoznaniu bezzwłocznie, nie później jednak niż w terminie tygodnia od dnia jego wpływu do sądu, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Jeżeli ustawa przewiduje rozpoznanie wniosku na rozprawie, należy ją wyznaczyć tak, aby rozprawa mogła odbyć się w terminie miesięcznym od dnia wpływu wniosku (art. 737). Sąd rozpoznaje wniosek o udzielenie zabezpieczenia w jego granicach, biorąc za podstawę orzeczenia materiał zebrany w sprawie (art. 738 zdanie pierwsze). Przy wyborze sposobu zabezpieczenia sąd uwzględni interesy stron lub uczestników postępowania w takiej mierze, aby uprawnionemu zapewnić należytą ochronę prawną, a obowiązanego nie obciążać ponad potrzebę (art. 7301 § 3). Wykonanie postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia sąd może uzależnić od złożenia przez uprawnionego kaucji na zabezpieczenie roszczeń obowiązanego powstałych w wyniku wykonania postanowienia o zabezpieczeniu. Z kaucji tej będzie przysługiwało obowiązanemu pierwszeństwo zaspokojenia przed innymi należnościami zaraz po kosztach egzekucyjnych. Unormowania tego nie stosuje się, gdy uprawnionym jest Skarb Państwa oraz w wypadku zabezpieczenia roszczeń alimentacyjnych, o rentę, a także należności pracownika w sprawach z zakresu prawa pracy, w części nieprzekraczającej pełnego jednomiesięcznego wynagrodzenia pracownika (art. 739 § 1 i 2). Postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia wydane na posiedzeniu niejawnym, a podlegające wykonaniu przez organ egzekucyjny, sąd doręcza tylko uprawnionemu, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Doręczenia obowiązanemu dokonuje organ egzekucyjny równocześnie z przystąpieniem do wykonania postanowienia (art. 740 § 1). Sąd doręcza postanowienie wydane na posiedzeniu niejawnym również obowiązanemu w wypadkach, gdy np. orzeka o zabezpieczeniu roszczeń pieniężnych i stosuje sposób zabezpieczenia wskazany w art. 747 pkt 2-6 (por. art. 748). Natomiast gdy zabezpieczane jest roszczenie niepieniężne, sąd doręcza obowiązanemu postanowienie wydane na posiedzeniu niejawnym, w którym zobowiązuje go do wykonania lub zaniechania czynności albo do nieprzeszkadzania czynnościom uprawnionego. Nie dotyczy to czynności polegających na świadczeniu rzeczy będących we władaniu obowiązanego (art. 755 § 3). W wypadkach, w których sąd nie doręcza obowiązanemu postanowienia w przedmiocie zabezpieczenia wydanego na posiedzeniu niejawnym, obowiązanemu nie doręcza się również zażalenia uprawnionego ani postanowienia sądu drugiej instancji rozstrzygającego o tym zażaleniu (art. 740 § 2). Jeżeli ustanowiono jako zabezpieczenie zarząd nad przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym obowiązanego albo zakładem wchodzącym w skład przedsiębiorstwa lub jego częścią albo częścią gospodarstwa rolnego obowiązanego, doręczenia obowiązanemu postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia dokonuje zarządca ustanowiony przez sąd. Jeżeli obowiązany odmawia przyjęcia postanowienia albo gdy zarządca jest wprowadzony w zarząd przez komornika, doręczenia postanowienia o zabezpieczeniu dokonuje komornik (art. 740 § 3). 68. Postępowanie zabezpu 'eczające 519 Na postanowienie sądu I instancji w przedmiocie zabezpieczenia przysługuje zażalenie (art. 741). Obowiązany może w każdym czasie żądać uchylenia lub zmiany prawomocnego postanowienia, którym udzielono zabezpieczenia, gdy odpadnie lub zmieni się przyczyna zabezpieczenia. Jeżeli obowiązany złoży na rachunek depozytowy sądu sumę zabezpieczenia żądaną przez uprawnionego we wniosku o udzielenie zabezpieczenia, zabezpieczenie upada (art. 742 § 1). Na wniosek obowiązanego sąd wyda postanowienie stwierdzające upadek zabezpieczenia. Postanowienie w przedmiocie uchylenia lub ograniczenia zabezpieczenia może zapaść tylko po przeprowadzeniu rozprawy. Wniesienie zażalenia na postanowienie uchylające lub zmieniające postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia wstrzymuje wykonanie postanowienia (art. 742 § 2 i 3). Przepisów art. 742 § 2 i § 3 nie stosuje się, gdy uchylenie postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia nastąpiło na skutek złożenia przez obowiązanego na rachunek depozytowy sądu sumy wystarczającej do zabezpieczenia. Do sumy złożonej przez obowiązanego na rachunek depozytowy sądu art. 752 stosuje się odpowiednio (art. 742 § 4 i 5). Ogólną regułę co do upadku zabezpieczenia wyraża art. 744. Przepis ten stanowi, że w razie prawomocnego zwrotu albo odrzucenia pozwu lub wniosku, oddalenia powództwa lub wniosku albo umorzenia postępowania, zabezpieczenie upada. Zabezpieczenie upada również, gdy zostało udzielone przed wszczęciem postępowania, jeżeli uprawniony nie wystąpił we wszczętym postępowaniu w sprawie o całość roszczenia lub też wystąpił o roszczenia inne niż to, które zostało zabezpieczone. Szczególne wypadki upadku zabezpieczenia są przewidziane ponadto min. w art. 7541 (roszczenia pieniężne) i art. 757 (roszczenia niepieniężne). Jeżeli postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia podlega wykonaniu w drodze egzekucji, do wykonania tego postanowienia stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu egzekucyjnym, z tym jednak, że sąd nadaje postanowieniu o udzieleniu zabezpieczenia klauzulę wykonalności z urzędu. Jeżeli z uwagi na swą treść postanowienie podlega wykonaniu w inny sposób, stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące tego sposobu. Podstawą przeprowadzenia postępowania jest wtedy postanowienie zaopatrzone z urzędu przez przewodniczącego we wzmiankę o wykonalności (art. 743). Postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia wydane przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim stanowi podstawę do podjęcia czynności związanych z wykonaniem zabezpieczenia na mieniu wchodzącym w skład majątku wspólnego. W terminie tygodnia od dnia dokonania pierwszej czynności związanej z wykonaniem zabezpieczenia małżonek obowiązanego może sprzeciwić się wykonaniu postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia, o czym organ wykonujący zabezpieczenie niezwłocznie zawiadamia uprawnionego. Sprzeciw małżonka obowiązanego nie wstrzymuje wykonania zabezpieczenia. Jeżeli jednak zabezpieczenie prowadzi do zaspokojenia uprawnionego, wstrzymuje się wypłatę pieniędzy 520 XI. Postępowanie zabezpieczające uzyskanych w postępowaniu zabezpieczającym. W razie wniesienia omawianego sprzeciwu, uprawniony może w terminie dwóch tygodni od dnia zawiadomienia go, pod rygorem upadku zabezpieczenia w zakresie wykonania na mieniu wchodzącym w skład majątku wspólnego, wystąpić do sądu o nadanie temu postanowieniu klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi obowiązanego. Artykuł 787 stosuje się odpowiednio. Upadek, o którym tu mowa, następuje również w razie oddalenia wniosku o nadanie klauzuli wykonalności (art. 7431). Artykuł 746 określa sytuacje, w których obowiązanemu przysługuje przeciwko uprawnionemu roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej wykonaniem zabezpieczenia. DZIAŁ XII POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE Rozdział 69 POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE § 1. Uwagi ogólne I. W systemie postępowania cywilnego doniosłą rolę odgrywa postępowanie egzekucyjne, bez którego w wielu wypadkach urzeczywistnienie orzeczenia zapadłego w postępowaniu rozpoznawczym, stanowiące cel postępowania cywilnego, byłoby niemożliwe. Funkcja więc postępowania egzekucyjnego stanowi część funkcji całego postępowania cywilnego, polegającą na przymusowym urzeczywistnieniu skonkretyzowanych w tytule egzekucyjnym norm prawnych, a także na wychowawczym oddziaływaniu na obywateli. II. Przez egzekucję — jak to zdefiniował E. Wengerek — rozumie się „zastosowanie przez powołane państwowe organy egzekucyjne środków przymusu przewidzianych przez ustawę (procesową) celem spełnienia świadczeń przysługujących wierzycielowi od dłużnika, a ustalonych w tytule egzekucyjnym"1. Postępowanie egzekucyjne polega zaś na podejmowaniu czynności przez strony i innych „uczestników oraz organy egzekucyjne w celu przymusowej realizacji świadczenia określonego w tytule egzekucyjnym, a tym samym ostatecznego urzeczywistnienia normy prawa materialnego w tym tytule ustalonej"2. W ten sposób przez postępowanie egzekucyjne rozumie się zespół czynności stron i innych uczestników oraz organów egzekucyjnych, podjętych w celu wyżej oznaczonym. Najistotniejszym w pojęciu egzekucji i postępowania egzekucyjnego jest moment przymusu, jaki w tym wypadku występuje dla realizacji normy prawnej. W tym właśnie wyraża się różnica w stosunku do dobrowolnego podporządkowania się wynikającemu z normy nakazowi lub zakazowi przez podmiot do tego zobowiązany. E. Wengerek, Sądowe postępowanie egzekucyjne w sprawach cywilnych, Warszawa 1978, s. 9-10. Podobnie A. Marciniak, Postępowanie egzekucyjne w sprawach cywilnych, Warszawa 2005 s 18 2 E. Wengerek, op. cit., s. 10. 522 XII. Postępowanie egzekucyjne III. Podmiotami postępowania egzekucyjnego są: 1) organy egzekucyjne, 2) uczestnicy postępowania egzekucyjnego. Ad 1) Organami egzekucyjnymi są: a) sąd rejonowy, b) komornik (art. 758). Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. nr 133, poz. 882 z późn. zm.) obszernie reguluje instytucję komornika3. Zasadniczym organem egzekucyjnym jest komornik, który wykonuje wszystkie czynności egzekucyjne, z wyjątkiem czynności zastrzeżonych dla sądu rejonowego (art. 759 § 1). Do sądu rejonowego należą np. pewne czynności przy egzekucji świadczeń pieniężnych z nieruchomości (nadzór nad licytacją, przybicie, przysądzenie własności), egzekucja przez zarząd przymusowy (art. 1064'-106413), egzekucja przez sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego (art. 106414-106423) a także egzekucja świadczenia niepieniężnych wykonania czynności, zaniechania i nieprzeszkadzania (art. 1049-1051). Sąd może z urzędu wydawać komornikowi zarządzenia zmierzające do zapewnienia należytego wykonania egzekucji oraz usuwać spostrzeżone uchybienia (art. 759 § 2). Na czynności komornika przysługuje skarga do sądu rejonowego, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. Dotyczy to także zaniechania przez komornika dokonania czynności. Do rozpoznania skargi na czynności komornika właściwy jest sąd, przy którym działa komornik. Jeżeli do prowadzenia egzekucji został wybrany komornik poza właściwością ogólną, skargę rozpoznaje sąd, który byłby właściwy według ogólnych zasad (art. 767 § 1). Skargę może złożyć strona lub inna osoba, której prawa zostały przez czynności lub zaniechanie komornika naruszone bądź zagrożone (art. 767 § 2). Skarga na czynność komornika powinna czynić zadość wymaganiom pisma procesowego oraz określać zaskarżoną czynność lub czynność, której zaniechano, jak również wniosek o zmianę, uchylenie lub dokonanie czynności wraz z uzasadnieniem (art. 767 § 3). Skargę wnosi się do sądu w terminie tygodniowym od dnia czynności, gdy strona lub osoba, której prawo zostało przez czynność komornika naruszone bądź zagrożone, była przy czynności obecna lub była o jej terminie zawiadomiona, w innych wypadkach — od dnia zawiadomienia o dokonaniu czynności strony lub osoby, której prawo zostało przez czynności komornika naruszone bądź zagrożone, a w braku zawiadomienia — od dnia, w którym czynność powinna być dokonana. Odpis skargi sąd przesyła komornikowi, który w terminie trzech dni na piśmie sporządza uzasadnienie dokonania zaskarżonej czynności lub przyczyn jej zaniechania oraz przeka- 3 Por. Z. Knypl, Z. Merchel, J. Treder, Ustawa o komornikach sądowych i egzekucji. Komentarz, Sopot 2004. 69. Postępowanie egzekucyjne 523 żuje je wraz z aktami sprawy do sądu, do którego skargę wniesiono, chyba że skargę w całości uwzględnia, o czym zawiadamia sąd i skarżącego oraz zainteresowanych, których uwzględnienie skargi dotyczy (art. 767 § 4). Sąd rozpoznaje skargę w terminie tygodniowym od dnia jej wpływu do sądu, a gdy skarga zawiera braki formalne, które podlegają uzupełnieniu, w terminie tygodniowym od jej uzupełnienia. Wniesienie skargi nie wstrzymuje postępowania egzekucyjnego ani wykonania zaskarżonej czynności, chyba że sąd zawiesi postępowanie lub wstrzyma dokonanie czynności (art. 7672). Jeżeli skargę wniesiono po terminie albo nie uzupełniono w terminie jej braków, sąd odrzuca skargę, chyba że uzna, iż zachodzi podstawa do podjęcia czynności na podstawie art. 759 § 2. Na postanowienie sądu o odrzuceniu skargi służy zażalenie (art. 7673). Zażalenie na postanowienie sądu przysługuje w wypadkach wskazanych w ustawie. Na postanowienie sądu II instancji wydane po rozpoznaniu zażalenia skarga kasacyjna nie przysługuje (art. 7674). W razie oporu komornik może wezwać pomocy organów Policji. Jeżeli opór stawia osoba wojskowa, należy wezwać pomocy właściwego organu wojskowego, chyba że zwłoka grozi udaremnieniem egzekucji, a na miejscu nie ma organu wojskowego (art. 765 § 1). Ad 2) Uczestnikiem postępowania egzekucyjnego można się stać: a) przez objęcie wnioskiem o wszczęcie egzekucji; dotyczy to głównie stron postępowania egzekucyjnego, a więc wierzyciela i dłużnika, a ponadto może dotyczyć prokuratora i podmiotów wymienionych w rozdział 34; b) wskutek wzięcia udziału w toczącym się postępowaniu (np. wierzyciel uczestniczy w podziale sumy uzyskanej z egzekucji, oprócz wierzyciela egzekwującego); c) z mocy samego prawa (np. przy egzekucji z nieruchomości osobom, którym przysługują ograniczone prawa rzeczowe). IV. Postępowanie cywilne w danej sprawie może przebiegać: 1) przez stadium rozpoznawcze i stadium egzekucyjne, czyli wykonawcze (gdy w wyniku postępowania powstał tytuł egzekucyjny, orzeczenie, ugoda, a zobowiązany do świadczenia dobrowolnie go nie spełni); 2) tylko przez stadium rozpoznawcze (gdy z przyczyn natury prawnej lub faktycznej prowadzenie egzekucji jest bezprzedmiotowe, np. przy orzeczeniach ustalających lub gdy dłużnik spełnił już świadczenie dobrowolne); 3) tylko przez właściwe stadium egzekucyjne (jeżeli tytuł egzekucyjny nie pochodzi od sądu). Powyższe dwie możliwości wskazują na to, że postępowanie rozpoznawcze i wykonawcze, jakkolwiek z reguły ze sobą ściśle powiązane, w pewnych sytuacjach wykazują całkowitą w stosunku do siebie odrębność i samodzielność. 524 XII. Postępowanie egzekucyjne L V. Wszczęcie postępowania egzekucyjnego jest uzależnione od spełnienia określonych warunków. Odnośnie do egzekucji sądowej należy przyjąć następujące warunki dopuszczalności: 1) istnienie ważnego tytułu egzekucyjnego, 2) nadanie temu tytułowi klauzuli wykonalności (istnieją wyjątki, w których klauzula wykonalności nie jest warunkiem wszczęcia postępowania egzekucyjnego), 3) wystąpienie do właściwego organu egzekucyjnego z wnioskiem o wszczęcie egzekucji. W wypadkach, w których egzekucja może być wszczęta przez sąd z urzędu, wniosek wierzyciela zastępuje żądanie sądu I instancji skierowane do organu egzekucyjnego o wszczęcie egzekucji. Egzekucja może być także wszczęta na żądanie uprawnionego organu (art. 796). We wniosku o wszczęcie egzekucji musi być dokładnie oznaczone świadczenie, jakie ma być spełnione, oraz wskazany sposób egzekucji, za pomocą którego spełnienie ma być osiągnięte. Do wniosku powinien być dołączony tytuł wykonawczy (art. 797). Wierzyciel może wskazać w jednym wniosku kilka sposobów egzekucji przeciwko temu samemu dłużnikowi. Spośród jednak kilku sposobów egzekucji wierzyciel powinien wybrać najmniej uciążliwy dla dłużnika. Dłużnik zaś, jeżeli egzekucja z jednej części majątku oczywiście wystarcza do zaspokojenia wierzyciela, może żądać zawieszenia egzekucji z pozostałej części majątku (art. 799). § 2. Tytuł egzekucyjny I. Tytuł egzekucyjny stanowi pierwszy warunek dopuszczalności egzekucji. Bez spełnienia tego warunku egzekucja nie może być prowadzona. Tytułem egzekucyjnym jest orzeczenie sądowe lub inny dokument urzędowy stwierdzający istnienie i zakres wykonalnego roszczenia wierzyciela oraz istnienie i zakres obowiązku świadczenia dłużnika. Wyjątkowo tytułem egzekucyjnym może być dokument, który nie jest dokumentem urzędowym (np. ugoda zawarta przed komisją pojednawczą w sprawach o roszczenia ze stosunku pracy). Z tytułu egzekucyjnego musi wynikać, kto jest wierzycielem, a kto dłużnikiem oraz jaka jest treść obowiązku świadczenia. Do egzekucji ze wspólnego majątku wspólników spółki prawa cywilnego konieczny jest tytuł egzekucyjny wydany przeciwko wszystkim wspólnikom (art. 778). Tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko spółce jawnej, spółce partnerskiej, spółce komandytowej lub spółce komandytowo-akcyjnej sąd nadaje klauzulę 69. Postępowanie egzekucyjne 525 wykonalności przeciwko wspólnikowi ponoszącemu odpowiedzialność bez ograniczenia całym swoim majątkiem za zobowiązania spółki, jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, jak również wtedy, gdy jest oczywiste, że egzekucja ta będzie bezskuteczna (art. 778'). Według kodeksu postępowania cywilnego (art. 777 § 1 i 3) tytułami egzekucyjnymi są: 1) orzeczenie sądu prawomocne lub podlegające natychmiastowemu wykonaniu, jak również ugoda zawarta przed sądem; 2) orzeczenie referendarza sądowego prawomocne lub podlegające natychmiastowemu wykonaniu; 3) wyrok sądu polubownego lub ugoda zawarta przed takim sądem; 4) ugoda przed mediatorem; 5) inne orzeczenia, ugody i akty, które z mocy ustawy podlegają wykonaniu w drodze egzekucji sądowej; 6) akt notarialny, w którym dłużnik poddał się egzekucji i który obejmuje obowiązek zapłaty sumy pieniężnej lub uiszczenia rzeczy oznaczonych co do gatunku, ilościowo w akcie oznaczonych, albo też obowiązek wydania rzeczy indywidualnie oznaczonej, lokalu, nieruchomości lub statku wpisanego do rejestru gdy termin zapłaty, uiszczenia lub wydania jest w akcie wskazany; 7) akt notarialny, w którym dłużnik poddał się egzekucji i który obejmuje obowiązek zapłaty sumy pieniężnej do wysokości w akcie wprost określonej albo oznaczonej za pomocą klauzuli waloryzacyjnej, gdy akt określa warunki, które upoważniają wierzyciela do prowadzenia przeciwko dłużnikowi egzekucji na podstawie tego aktu o całość lub część roszczenia, jak również termin, do którego wierzyciel może wystąpić o nadanie temu aktowi klauzuli wykonalności; 8) akt notarialny, w którym właściciel nieruchomości albo wierzyciel wierzytelności obciążonych hipoteką, niebędący dłużnikiem osobistym, poddał się egzekucji z obciążonej nieruchomości albo wierzytelności, w celu zaspokojenia wierzyciela hipotecznego, jeżeli wysokość wierzytelności podlegającej zaspokojeniu jest w akcie określona wprost albo oznaczona za pomocą klauzuli waloryzacyjnej, i gdy akt określa warunki, które upoważniają wierzyciela do prowadzenia egzekucji o część lub całość roszczenia, jak również wskazany jest termin, do którego wierzyciel może wystąpić o nadanie temu aktowi klauzuli wykonalności. 9) akt notarialny, w którym niebędący dłużnikiem osobistym właściciel ruchomości lub prawa obciążonych zastawem rejestrowym albo zastawem poddaje się egzekucji z obciążonych składników w celu zaspokojenia zastawnika. Przykładem aktów, które z mocy przepisów szczególnych są tytułami egzekucyjnymi, są bankowe tytuły egzekucyjne, sporządzone zgodnie z art. 96-98 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. — Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz.U. z 2002 r. nr 72, poz. 665 z późn. zm.). 526 XII. Postępowanie egzekucyjne 69. Postępowanie egzekucyjne II. Podstawą do wszczęcia egzekucji jest tytuł wykonawczy, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej4. Tytułem wykonawczym jest tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności (art. 776). Nadanie przez sąd klauzuli wykonalności oznacza stwierdzenie, że tytuł egzekucyjny uprawnia do egzekucji (art. 783 § 1). Sąd nadaje klauzulę wykonalności: 1) w zasadzie na wniosek wierzyciela; 2) z urzędu zaś tytułowi egzekucyjnemu wydanemu w postępowaniu, które zostało lub mogło być wszczęte z urzędu, nakazowi zapłaty niezwłocznie po jego uprawomocnieniu się (art. 782 § 1 i 2), tytułowi egzekucyjnemu zasądzającemu alimenty (art. 1082) oraz tytułowi egzekucyjnemu w postaci wyroku zasądzającego świadczenie na rzecz pracownika lub członków jego rodziny (art. 4776). Nadając klauzulę wykonalności, sąd musi zbadać, czy przedstawiony tytuł egzekucyjny nadaje się do wykonania w drodze egzekucji. Przy orzeczeniu sądowym przeto nie wystarcza stwierdzenie jego prawomocności lub natychmiastowej wykonalności. Klauzulę wykonalności nadaje się przeciwko dłużnikowi wymienionemu w tytule egzekucyjnym oraz na rzecz wierzyciela wymienionego w tytule egzekucyjnym. Wyjątkowo jednak od powyższej zasady odstępuje się w wypadkach wskazanych w ustawie (art. 7781, 787-7872, 788). W szczególności, jeżeli uprawnienie lub obowiązek po powstaniu tytułu egzekucyjnego lub w toku sprawy przed wydaniem tytułu (tzw. res litigiosa — art. 192 pkt 3) przeszły na inną osobę, sąd nada klauzulę wykonalności na rzecz lub przeciwko tej osobie, gdy przejście to będzie wykazane odpowiednim dokumentem, tj. dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym (art. 788 § 1). Nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika regulują art. 787-7872. Właściwość sądu w postępowaniu klauzulowym (postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności) określa art. 781. Klauzulę wykonalności sąd nadaje w składzie jednego sędziego (art. 782 § 2 zdanie pierwsze). Kodeks dopuszcza wydanie większej liczby tytułów wykonawczych, jeżeli zachodzi taka potrzeba (art. 793). Na postanowienie sądu co do nadania klauzuli wykonalności służy zażalenie. Termin do wniesienia zażalenia biegnie dla wierzyciela od daty wydania mu tytułu wykonawczego lub postanowienia odmownego, dla dłużnika — od daty doręczenia mu zawiadomienia o wszczęciu egzekucji (art. 795). Tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko dłużnikowi pozostającemu w związku małżeńskim jest podstawą do prowadzenia egzekucji nie tylko z majątku osobistego dłużnika, lecz także z pobranego przez niego wynagrodzenia za pracę 527 4 Szczegółowo o podstawie egzekucji zob. J. Schlichte, Die Grundlage der Zwangsvollstreckung im polnischen Recht, Tiibingen 2005. Wcześniej por. także A. Marciniak, Podstawa egzekucji sądowe] (Tytuł wykonawczy), Łódź 1991. lub dochodów uzyskanych z prowadzenia przez niego innej działalności zarobkowej oraz z korzyści uzyskanych z jego praw autorskich i praw pokrewnych, praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy. Zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej, mocą której rozszerzono wspólność majątkową, nie wyłącza prowadzenia egzekucji z tych składników majątku, które należałyby do majątku osobistego dłużnika, gdyby umowy takiej nie zawarto. Nie wyłącza to obrony dłużnika i jego małżonka w drodze powództw przeciwegzekucyjnych, jeżeli umowa majątkowa małżeńska była skuteczna wobec wierzyciela (art. 7761). § 3. Ograniczenia egzekucji Ograniczenia egzekucji można podzielić na ograniczenia podmiotowe i przedmiotowe. Ograniczenia podmiotowe dotyczą: 1) podmiotów zwolnionych spod jurysdykcji krajowej w zakresie egzekucji (immunitet egzekucyjny — art. 1115); 2) Skarbu Państwa oraz przedsiębiorców (art. 1060-1064). Ograniczenia przedmiotowe polegają na niedopuszczalności prowadzenia egzekucji z określonego mienia. Ograniczenia te mogą wynikać z mocy samego prawa, a to ze względów humanitarnych, społecznych, gospodarczych i innych. Ograniczenia ze względów humanitarno-społecznych mają na celu zapewnić dłużnikowi i jego rodzinie minimum egzystencji oraz zachowanie przedmiotów o szczególnej wartości osobistej. Najistotniejszym ograniczeniem tego rodzaju jest ograniczenie odnoszące się do świadczeń powtarzających się, których celem jest zapewnienie utrzymania, jak wynagrodzenie za pracę. Inne ograniczenia ze względów humanitarno-społecznych mają na celu zapewnienie dłużnikowi kontynuowania działalności gospodarczej (art. 829, 831, 832). Ograniczenia przedmiotowe egzekucji mogą również wynikać z mocy tytułu wykonawczego. Jeżeli np. tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko jednemu małżonkowi zostaje nadana klauzula wykonalności także przeciwko drugiemu małżonkowi, należy w postanowieniu o nadaniu klauzuli zaznaczyć, że egzekucja przeciwko temu małżonkowi może być prowadzona tylko z majątku objętego wspólnością majątkową. Niedopuszczalna zatem jest egzekucja z majątku odrębnego tego małżonka. Klauzula przeciwko małżonkowi dłużnika może być jednak nadana tylko wtedy, gdy wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka (art. 787). Z kolei tułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim sąd nada klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika z ograniczeniem jego odpowiedzialności do przedsiębiorstwa wchodzącego w skład majątku wspólnego małżonków, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że 528 XII. Postępowanie egzekucyjne stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa (art. 7871). Na podstawie art. 811 § 1, w obrębie budynków wojskowych i zajmowanych przez Policję, Straż Graniczną, Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego lub Agencję Wywiadu oraz na okrętach wojennych można dokonywać czynności egzekucyjnych tylko po zawiadomieniu właściwego komendanta i w asyście wyznaczonego organu wojskowego, organu Policji lub przedstawiciela Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego albo Agencji Wywiadu. Sposób asystowania przy wykonywaniu czynności egzekucyjnych określają ministrowie i Prezes Rady Ministrów, wskazani w art. 811 § 2. O ograniczeniu egzekucji sąd rozstrzyga w drodze postanowienia po wysłuchaniu stron. Na to postanowienie służy zażalenie (art. 839). § 4. Powództwa przeciwegzekucyjne I. Obok trzech zasadniczych rodzajów powództw, do jakich należą powództwa o świadczenie, powództwa o ustalenie i powództwa o ukształtowanie, występują ponadto w związku z postępowaniem egzekucyjnym dwa powództwa, a mianowicie powództwo opozycyjne oraz powództwo ekscydencyjne. Nazywamy je powództwami przeciwegzekucyj nymi. II. Powództwo opozycyjne uregulowane jest art. 840. Jego zastosowanie polega na tym, że dłużnik może w drodze powództwa żądać pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub części albo ograniczenia. Dzieje się tak w następujących wypadkach: 1) jeżeli przeczy zdarzeniom, na których oparto wydanie klauzuli wykonalności, a w szczególności gdy kwestionuje istnienie obowiązku stwierdzonego tytułem egzekucyjnym niebędącym orzeczeniem sądu albo gdy kwestionuje przejście obowiązku mimo istnienia formalnego dokumentu stwierdzającego to przejście; 2) jeżeli po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane; gdy tytułem jest orzeczenie sądowe, dłużnik może powództwo oprzeć także na zdarzeniach, które nastąpiły po zamknięciu rozprawy, a także na zarzucie spełnienia świadczenia, jeżeli zarzut ten nie był przedmiotem rozpoznania w sprawie. Do zdarzeń, o których tu mowa, zaliczyć należy wykonanie zobowiązania (art. 450 k.c), świadczenie w miejsce wypełnienia (art. 453 k.c), odnowienie (art. 506 k.c), przedawnienie (art. 117 § 1 zd. drugie k.c. w zw. z art. 125 § 1 k.c); 3) jeżeli małżonek, przeciwko któremu sąd nadał klauzulę wykonalności na podstawie art. 787, wykaże, że egzekwowane świadczenie wierzycielowi się nie należy, przy czym małżonkowi temu przysługują zarzuty nie tylko z własnego prawa, lecz także zarzuty, których jego małżonek wcześniej nie mógł podnieść. Ponieważ małżonek, przeciwko któremu nadano klauzulę wykonalności tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko drugiemu małżonkowi, nie brał udziału w postępowaniu, w którym tytuł ten powstał, i przez to nie mógł bronić się przed 69. Postępowanie egzekucyjne 529 powstaniem tytułu, musi on mieć możność merytorycznej obrony przeciwko roszczeniu wierzyciela. Dlatego też w powództwie o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności małżonek ten może wykazywać, że świadczenia wymienione w tytule wierzycielowi się nie należą. Jeżeli dłużnik albo jego małżonek, przeciwko któremu sąd nadał klauzulę wykonalności na podstawie art. 787 lub art. 787', podnosi wynikający z umowy majątkowej małżeńskiej zarzut wyłączenia lub ograniczenia jego odpowiedzialności całością lub częścią majątku, art. 840 § 1 i § 2 stosuje się odpowiednio (art. 8401). Jeżeli egzekucja prowadzona jest na podstawie tytułu egzekucyjnego lub innego dokumentu, któremu nie nadaje się klauzuli wykonalności, do ochrony praw dłużnika stosuje się odpowiednio art. 840 i art. 843 (art. 8402). Powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności można wnieść nawet przed wszczęciem egzekucji. Jeżeli zaś egzekucja została już wszczęta, wyrok uwzględniający powództwo opozycyjne stanowi podstawę do umorzenia postępowania egzekucyjnego (art. 825 pkt 2). Jeżeli podstawą egzekucji jest tytuł pochodzący od organu administracyjnego, do stwierdzenia, że zobowiązanie wygasło lub nie może być egzekwowane, powołany jest organ, od którego tytuł pochodzi (art. 840 § 2). III. Powództwa ekscydencyjne uregulowane są w art. 841 i 842. Istota ich polega na tym, że osoba trzecia może w drodze powództwa żądać zwolnienia zajętego przedmiotu od egzekucji, jeżeli skierowanie do niego egzekucji narusza jej prawa. Zatem np. jeżeli zajęcie przedmiotu, do którego skierowana jest egzekucja, narusza jej własność (np. egzekucja jest skierowana do fortepianu dla realizacji zobowiązań X, z powództwem zaś o wyłączenie występuje jego siostrzeniec Y, który twierdzi, że fortepian stanowi jego własność). W ten sam sposób może osoba trzecia bronić swego ograniczonego prawa rzeczowego. Powództwo należy wytoczyć przeciwko wierzycielowi, a jeżeli dłużnik zaprzecza prawu osoby trzeciej (powód), twierdząc np., że osoba ta nie jest właścicielem rzeczy, do której skierowana jest egzekucja, należy oprócz wierzyciela pozwać również dłużnika. Zachodzi wówczas wypadek współuczestnictwa koniecznego (art. 72 § 2). Powództwo można wnieść w terminie miesiąca od dnia dowiedzenia się o naruszeniu prawa, chyba że inny termin jest przewidziany w przepisach odrębnych. Dopuszczalne jest również powództwo o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji administracyjnej, gdy spełnione są warunki określone w art. 842. IV. Powództwa ekscydencyjne, podobnie jak powództwa opozycyjne, uznawane są za powództwa o ukształtowanie prawa. Charakterystyczne również jest, że przy obu rodzajach powództw powód już w pozwie powinien przytoczyć wszystkie zarzuty, jakie w tym czasie mógł zgłosić, pod rygorem utraty prawa korzystania z nich w dalszym postępowaniu (art. 843 § 3). 530 XII. Postępowanie egzekucyjne § 5. Rodzaje egzekucji I. Ze względu na charakter egzekwowanego świadczenia odróżnia się dwa podstawowe rodzaje egzekucji: 1) egzekucję świadczeń pieniężnych (art. 844-1022), 2) egzekucję świadczeń niepieniężnych (art. 1041-1059). Egzekucja świadczeń pieniężnych dzieli się ze względu na sposób jej przeprowadzenia na egzekucję z: a) ruchomości, b) wynagrodzenia za pracę, c) rachunków bankowych, d) innych wierzytelności e) innych praw majątkowych, f) nieruchomości, g) ułamkowej części nieruchomości, h) użytkowania wieczystego, i) uproszczoną egzekucję z nieruchomości, .¦ j) ze statków morskich. W ramach egzekucji świadczeń niepieniężnych rozróżnia się egzekucję o: a) wydanie rzeczy ruchomej, b) wydanie nieruchomości, statku albo opróżnienia pomieszczenia, c) wykonanie czynności, którą za dłużnika może wykonać także inna osoba, d) wykonanie czynności, której inna osoba za dłużnika nie może wykonać i której wykonanie zależy od jego woli, e) zaniechanie pewnej czynności lub nieprzeszkadzanie czynności wierzyciela, f) zniesienie współwłasności nieruchomości w drodze sprzedaży publicznej5. Egzekucję świadczeń niepieniężnych ze względu na sposób jej przeprowadzenia można dzielić na egzekucję polegającą na: a) odebraniu przedmiotu świadczenia od dłużnika i wydaniu go wierzycielowi, b) spełnieniu świadczenia przez wierzyciela na koszt dłużnika, c) zastosowanie w stosunku do dłużnika środka przymusu w postaci grzywny z zamianą na areszt. Kodeks zawiera także szczególne przepisy o egzekucji z udziałem przedsiębiorców (egzekucja przez zarząd przymusowy oraz egzekucja przez sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego) i egzekucji świadczeń alimentacyjnych. Egzekucja świadczeń alimentacyjnych należy do specjalnie przez prawo uprzywilejowanych ze względu na jej duży walor społeczny. 5 W doktrynie silnie reprezentowane jest stanowisko, że egzekucja w celu zniesienia współwłasności nieruchomości w drodze sprzedaży publicznej jest trzecim, obok egzekucji świadczeń pieniężnych i egzekucji świadczeń niepieniężnych, rodzajem egzekucji sądowej, por. A. Marciniak, op. cit., s. 293. 69. Postępowanie egzekucyjne 531 II. Egzekucja z ruchomości należy do komornika sądu, w którego okręgu znajdują się ruchomości (art. 844 § 1), chyba że wierzyciel wybierze innego komornika. Egzekucja ta przebiega przez dwa stadia: zajęcie i sprzedaż ruchomości. Zajęcie ma ten skutek, że rozporządzenie ruchomością po dokonaniu zajęcia, w szczególności jej zbycie, nie ma wpływu na bieg dalszego postępowania, a postępowanie egzekucyjne z zajętej ruchomości może być prowadzone również przeciwko nabywcy. Nie narusza to jednak przepisów o ochronie nabywcy w dobrej wierze (art. 848). Sprzedaż zajętych ruchomości może wyjątkowo nastąpić po zajęciu w wypadkach wskazanych w art. 864 § 2. Poza tym sprzedaż zajętych ruchomości ma charakter nielicytacyjny (z wolnej ręki, przedsiębiorcy prowadzącemu obrót danymi ruchomościami albo bankowi bądź wreszcie w drodze komisu) lub licytacyjny. Licytacja ma charakter publiczny. Prowadzi ją komornik, który też udziela osobie ofiarującej najwyższą cenę, po trzykrotnym wezwaniu do dalszych po-stąpień — przybicia. Z tą chwilą dochodzi do skutku sprzedaż ruchomości (art. 867, 869). Na udzielenie przybicia przysługuje wierzycielowi i dłużnikowi skarga (art. 870). III. Egzekucja z wynagrodzenia za pracę jest skierowana do wierzytelności, którą dłużnik jako pracownik ma wobec zakładu pracy i której przedmiotem są wszelkie wypłaty pieniężne związane ze stosunkiem pracy lub zlecenia. Pierwszą czynnością egzekucyjną komornika jest zajęcie wynagrodzenia dłużnika, którego dokonuje się przez: 1) zawiadomienie dłużnika, 2) wezwanie pracodawcy, aby nie wypłacał dłużnikowi żadnego wynagrodzenia w granicach zajęcia, lecz wypłacał to wynagrodzenie wierzycielowi albo komornikowi. Zajęcie jest dokonane z chwilą doręczenia pracodawcy tego wezwania (art. 883 § 1). Ponadto komornik wzywa pracodawcę, aby w ciągu tygodnia przedstawił mu zestawienie wynagrodzenia dłużnika za okres trzech miesięcy przed zajęciem i złożył oświadczenie o ewentualnych przeszkodach do wypłacenia wynagrodzenia (art. 882 § 1). Dla uniknięcia matactw ważne są dalsze postanowienia kodeksu mające na celu ochronę wierzyciela. Mianowicie zajęcie obowiązuje nadal, choćby po zajęciu nawiązano z dłużnikiem nowy stosunek pracy lub zlecenia albo choćby zakład pracy przeszedł na inną osobę, jeżeli osoba ta o zajęciu wiedziała. W razie rozwiązania stosunku pracy z dłużnikiem dotychczasowy zakład pracy czyni wzmiankę o zajęciu należności w wydanym dłużnikowi świadectwie pracy, a jeżeli nowy zakład pracy dłużnika jest mu znany, przesyła temu zakładowi zawiadomienie komornika i dokumenty dotyczące zajęcia wynagrodzenia oraz powiadamia o tym 532 XII. Postępowanie egzekucyjne komornika i dłużnika, przeciwko któremu toczy się postępowanie egzekucyjne. Wzmianka w świadectwie pracy powinna zawierać oznaczenie komornika, który zajął należność, oraz numer sprawy egzekucyjnej, jak również wskazywać wysokość potrąconych już kwot. Przesłanie zawiadomienia komornika ma skutki zajęcia należności dłużnika w nowym zakładzie pracy od chwili dojścia zawiadomienia do tego zakładu pracy. Nowy zakład pracy, któremu pracownik przedstawi świadectwo pracy ze wzmianką o zajęciu należności, zawiadamia o zatrudnieniu pracownika zakład pracy, który wydał świadectwo, oraz wskazanego we wzmiance komornika. Jeżeli nowy zakład pracy, któremu pracownik nie okazał świadectwa pracy, dowie się, gdzie pracownik był przedtem zatrudniony, obowiązany jest zawiadomić poprzedni zakład pracy o jego zatrudnieniu, chyba że pracownik przedstawi zaświadczenie tego zakładu stwierdzające, że jego należności nie były zajęte. Obowiązek powiadomienia komornika o zmianie zakładu pracy obciąża również dłużnika. O obowiązku tym oraz o skutkach jego zaniedbania dłużnik powinien być pouczony przy zawiadomieniu go o zajęciu wynagrodzenia za pracę (art. 884). IV. Egzekucja z rachunków bankowych jest skierowana do wierzytelności którą dłużnik jako posiadacz rachunku bankowego ma wobec banku (art. 889). Jeżeli dłużnik posiada rachunek zwykły, pierwszą czynnością jest zajęcie rachunku, którego komornik dokonuje przez zawiadomienie banku o zajęciu i wezwanie banku, aby nie dokonywał wypłat bez zgody komornika, lecz przekazał zajętą kwotę na pokrycie należności albo zawiadomił komornika o istniejącej przeszkodzie. O zajęciu komornik zawiadamia dłużnika (art. 889 § 1 pkt 1 i 2). W sytuacji, w której wchodzi w grę wkład oszczędnościowy, na który wystawiono książeczkę oszczędnościową albo inny dokument imienny lub na okaziciela, komornik dokonuje zajęcia przez odebranie książeczki dłużnikowi lub osobie trzeciej, zawiadamiając o tym bank, od którego też zażąda zapłaty dochodzonej należności (art. 901 w zw. z art. 8931). V. Egzekucja z innych wierzytelności. Egzekucja z innych wierzytelności aniżeli wierzytelność o zapłatę wynagrodzenia za pracę i wierzytelność związana z posiadaniem rachunku bankowego uregulowana jest w art. 895 i nast. VI. Egzekucja z innych praw majątkowych uregulowana jest w art. 909 i nast., przy czym w zakresie nieuregulowanym tymi przepisami stosuje się odpowiednio przepisy o egzekucji z wierzytelności. VII. W ramach postępowania egzekucyjnego ważną instytucję stanowi wyjawienie majątku (art. 913-920). Wyjawienie majątku jest pomocniczym środkiem egzekucyjnym, zmierzającym do uzyskania od dłużnika informacji o jego majątku, w celu zapewnienia skuteczności egzekucji świadczeń pieniężnych6. Jeżeli zajęty w egzekucji majątek dłużnika nie rokuje zaspokojenia egzekwowanych A. Marciniak, op. cit., s. 230. należności lub jeżeli wierzyciel wykaże, że na skutek prowadzonej egzekucji nie uzyskał w pełni zaspokojenia swej należności, może on żądać zobowiązania dłużnika do złożenia wykazu majątku z wymienieniem rzeczy i miejsca, gdzie się znajdują, przypadających mu wierzytelności i innych praw majątkowych oraz do złożenia, przyrzeczenia według roty określonej w kodeksie (art. 913 § 1). Wierzyciel może żądać wyjawienia majątku także przed wszczęciem egzekucji, jeżeli uprawdopodobni, że nie uzyska zaspokojenia w pełni swej należności ze znanego mu majątku albo z przypadających dłużnikowi bieżących świadczeń periodycznych za okres sześciu miesięcy (art. 913 § 2). Jeżeli dłużnik bez usprawiedliwionej przyczyny nie stawi się do sądu w celu złożenia wykazu lub przyrzeczenia albo, stawiwszy się, wykazu nie złoży lub odmówi odpowiedzi na zadane mu pytanie albo odmówi złożenia przyrzeczenia, sąd może skazać go na grzywnę lub nakazać przymusowe doprowadzenie oraz może zastosować areszt nieprzekraczający miesiąca, z uwzględnieniem art. 276 § 2. O skutkach tych dłużnik powinien być pouczony w wezwaniu na posiedzenie (art. 916). VIII. Egzekucja z nieruchomości, czyli z prawa własności nieruchomości, składa się z kilku stadiów: a) zajęcia nieruchomości, , ,, b) opisu i oszacowania nieruchomości, c) sprzedaży licytacyjnej, d) przybicia, e) przysądzenia własności, f) podziału sumy uzyskanej z egzekucji. Egzekucja z nieruchomości należy do komornika działającego przy sądzie, w którego okręgu nieruchomość jest położona. Wierzyciel może dokonać wyboru komornika działającego przy sądzie, w którego okręgu nieruchomość jest położona, nawet jeżeli nieruchomość nie jest położona w jego rewirze. Jeżeli nieruchomość jest położona w okręgu kilku sądów, wybór należy do wierzyciela. Jednakże z postępowaniem wszczętym na wniosek jednego wierzyciela połączone będą postępowania wszczęte na wniosek innych wierzycieli. W tym celu komornik, który rozpoczął egzekucję, o wszczęciu, a następnie o ukończeniu egzekucji zawiadomi komornika, do którego, stosownie do paragrafu poprzedzającego, mogłaby należeć egzekucja (art. 921). Zajęcia dokonuje komornik przez: 1) wezwanie dłużnika, aby zapłacił dług w ciągu dwóch tygodni pod rygorem przystąpienia do opisu i oszacowania, 2) przesłanie do właściwego sądu wniosku o dokonanie w księdze wieczystej wpisu o wszczęciu egzekucji lub o złożenie wniosku do zbioru dokumentów (art. 923, 924). Co do nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego por. jednak art. 9231. 534 XII. Postępowanie egzekucyjne W razie bezskutecznego upływu terminu określonego w wezwaniu skierowanym do dłużnika, komornik na wniosek wierzyciela dokonuje opisu i oszacowania nieruchomości (art. 942). Do czynności tej komornik powołuje biegłych. O licytacji ogłasza komornik przez publiczne obwieszczenie, które doręcza się określonym podmiotom (art. 954, 955). Przystępujący do przetargu obowiązany jest, poza pewnymi wyjątkami, złożyć rękojmę w wysokości jednej dziesiątej sumy oszacowania. Cena wywołania wynosi trzy czwarte sumy oszacowania. Licytacja odbywa się publicznie w obecności i pod nadzorem sędziego (art. 972). Prowadzi ją komornik. Po zamknięciu przetargu sąd wydaje postanowienie co do przybicia na rzecz licytanta, który zaofiarował najwyższą cenę. Po uprawomocnieniu się przybicia i wykonaniu przez nabywcę warunków licytacyjnych sąd wydaje postanowienie o przysądzeniu własności. Na to postanowienie przysługuje zażalenie (art. 998). Prawomocne postanowienie o przysądzeniu własności ma istotne znaczenie, przenosi bowiem na nabywcę własność nieruchomości i jest tytułem do ujawnienia na rzecz nabywcy prawa własności przez wpis w księdze wieczystej lub przez złożenie dokumentu do zbioru oraz stanowi tytuł egzekucyjny do wprowadzenia nabywcy w posiadanie (art. 999 § 1). Plan podziału sporządza sąd niezwłocznie po uprawomocnieniu się postanowienia o przysądzeniu własności nieruchomości. Stosownie do art. 1004 — do egzekucji z ułamkowej części nieruchomości, jak również do egzekucji z użytkowania wieczystego stosuje się odpowiednio przepisy o egzekucji z nieruchomości z uwzględnieniem szczególnych przepisów kodeksu dotyczących tej materii (art. 1005-1013). To samo dotyczy zniesienia współwłasności nieruchomości w drodze sprzedaży publicznej (art. 1066-1071). Również do egzekucji ze statków morskich wpisanych do rejestru okrętowego stosuje się odpowiednio przepisy o egzekucji z nieruchomości ze zmianami wskazanymi w art. 1015-1122 (art. 1014). Kodeks postępowania cywilnego zna również uproszczoną egzekucję z nieruchomości, do której stosuje się odpowiednio przepisy o egzekucji z nieruchomości z uwzględnieniem szczególnych uregulowań zawartych w art. 10131—1013 . Egzekucja uproszczona z nieruchomości odnosi się do niezabudowanej nieruchomości gruntowej oraz nieruchomości zabudowanej budynkiem mieszkalnym lub użytkowym oraz do części takich nieruchomości wydzielonych do sprzedaży w trybie art. 946, jeżeli w chwili złożenia wniosku o wszczęcie egzekucji nie dokonano zawiadomienia o zakończeniu budowy (art. 10131 § 1 i 2). IX. Egzekucja świadczeń alimentacyjnych, do której w ogólności stosuje się przepisy dotyczące egzekucji świadczeń pieniężnych, wykazuje w art. 1081-1088 pewne odrębności uzasadnione względami społecznymi i zmie- r 69. Postępowanie egzekucyjne 535 rzające do przeprowadzenia postępowania egzekucyjnego w sposób najbardziej sprawny i skuteczny. F Egzekucja świadczeń alimentacyjnych może być także wszczęta z urzędu na żądanie sądu I instancji, który sprawę rozpoznał (art. 1085) Również tytułowi egzekucyjnemu zasądzającemu alimenty nadaje klauzulę wykonalności z urzędu i z urzędu doręcza tytuł wykonawczy wierzycielowi (art. 1082). Z uwagi na to, że —jak uczy doświadczenie — właśnie w sprawach alimentacyjnych dłużnicy bardzo często utrudniają prowadzenie egzekucji, kodeks nakłada na komorników szczególne obowiązki. Między innymi komornik obowiązany jest z urzędu przeprowadzić dochodzenie w celu ustalenia zarobków i stanu majątkowego dłużnika oraz jego miejsca zamieszkania. Jeżeli środki te okażą się bezskuteczne, organy Policji przeprowadzą na wniosek komornika dochodzenie w celu ustalenia miejsca zamieszkania i miejsca pracy dłużnika. Dochodzenie powinno być przeprowadzane okresowo w odstępach nie dłuższych niż 6 miesięcy. Jeżeli w wyniku dochodzenia nie zostaną ustalone dochody dłużnika ani jego majątek, komornik składa do sądu wniosek o nakazanie dłużnikowi ujawnienia majątku Bezskuteczność egzekucji nie stanowi podstawy umorzenia postępowania (art. 1086). Artykuł 1083 przewiduje dla świadczeń alimentacyjnych pewne przywileje przy zaspokajaniu ich z dochodów wymienionych w art 831 § 1 pkt 2, a więc dochodów objętych egzekucyjnymi ograniczeniami. Wierzytelności z rachunku bankowego stanowiące wkład oszczędnościowy podlegają egzekucji na zaspokojenie alimentów w pełnej wysokości. X. Jeżeli dłużnikiem jest Skarb Państwa, wierzyciel — wskazując na tytuł egzekucyjny — wzywa do spełnienia świadczenia bezpośrednio państwową jednostkę organizacyjną, z której działalnością wiąże się to świadczenie; jednostka ta jest obowiązana spełnić niezwłocznie świadczenie stwierdzone tytułem egzekucyj-nym (art. 1060 § 1). W sprawach o naprawienie szkody wyrządzonej przez wydanie ustawy, rozporządzenia Rady Ministrów lub rozporządzenia innego organu konstytucyjnie do tego powołanego, niezgodnych z Konstytucją, ratyfikowaną umowa międzynarodową lub ustawą, a także w sprawie o naprawienie szkody wyrządzonej przez mewydanie takiego aktu normatywnego, którego obowiązek wydania przewiduje przepis prawa, wierzyciel - wskazując na tytuł egzekucyjny — wzywa do spełnienia świadczenia bezpośrednio ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa, który jest obowiązany spełnić niezwłocznie świadczenie stwierdzone tytułem Se T^r Śr°dkÓW utworzonej w ramach budżetu Państwa rezerwy celoweJ W wypadku gdy tytuł egzekucyjny, obejmujący należność pieniężną, nie zostanie wykonany w ciągu dwóch tygodni od dnia doręczenia wezwania, o którym mowa w art. 1160 § 1, wierzyciel może wystąpić do sądu o nadanie tytułowi 536 XII. Postępowanie egzekucyjne V egzekucyjnemu klauzuli wykonalności w celu przeprowadzenia egzekucji z rachunku bankowego właściwej państwowej jednostki organizacyjnej dłużnika. W przypadku, o którym mowa w art. 1160 § I1, egzekucję prowadzi się z rachunków bankowych służących do obsługi centralnego rachunku bieżącego budżetu państwa. W wypadku gdy w terminie, o którym mowa w art. 1060 § 2, nie zostanie wykonany tytuł egzekucyjny obejmujący świadczenie niepieniężne, sąd, na wniosek wierzyciela, wyznacza termin do spełnienia świadczenia kierownikowi właściwej państwowej jednostki organizacyjnej i temu kierownikowi wymierza grzywnę w razie niespełnienia świadczenia w wyznaczonym terminie (1060 § 3). XI. W kodeksie postępowania cywilnego uregulowane są dwa szczególne sposoby egzekucji świadczeń pieniężnych przeciwko przedsiębiorcom, czyli — w rozumieniu miarodajnych przepisów (art. 10641-106423) — przeciwko dłużnikom prowadzącym działalność gospodarczą w formie przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego. Chodzi o egzekucję przez zarząd przymusowy i egzekucję przez sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego. Egzekucja przez zarząd przymusowy może być skierowana przeciwko dłużnikowi prowadzącemu działalność gospodarczą w formie przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego; jest ona dopuszczalna z dochodów uzyskiwanych z tej działalności przez ustanowienie zarządu przymusowego nad przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym (art. 10641). Do takiego zarządu stosuje się odpowiednio przepisy o zarządzie w toku egzekucji z nieruchomości, z uwzględnieniem art. 10642-106413. Do prowadzenia egzekucji przez zarząd przymusowy właściwy jest sąd, w którego okręgu znajduje się siedziba przedsiębiorstwa lub w którego okręgu jest położone gospodarstwo rolne. Jeżeli gospodarstwo rolne położone jest w okręgu kilku sądów, wybór należy do wierzyciela. Jeżeli egzekucja ograniczona jest do części przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego, właściwy jest sąd, w którego okręgu część ta się znajduje (art. 10644). Egzekucja przez sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego należy do sądu, w którego okręgu znajduje się siedziba przedsiębiorstwa dłużnika lub w którym dłużnik ma gospodarstwo rolne. Do egzekucji przez sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego dłużnika stosuje się odpowiednio przepisy 0 egzekucji z nieruchomości, jeżeli art. 106414-106423 nie stanowią inaczej. Sąd ustanawia zarządcę nad przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym, który niezwłocznie sporządza bilans przedsiębiorstwa lub gospodarstwa (art. 1064 1 106417). Sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego następuje przez zarządcę zasadniczo w trybie sprzedaży z wolnej ręki (art. 106418). Dopiero, gdy sprzedaż ta nie dojdzie do skutku, nastąpi sprzedaż w drodze licytacji (art. 1064 )• XII. Przechodząc do egzekucji świadczeń niepieniężnych, rozpocznijmy od egzekucji wydania rzeczy ruchomej, która w zasadzie polega na przymusowym jej odebraniu (art. 1041). 69. Postępowanie egzekucyjne 537 Egzekucję, której przedmiotem jest opróżnienie lokalu, prowadzi komornik. Szczegółowe unormowanie tej egzekucji zawarte jest w art. 1046 § 3-11. Egzekucja wykonania czynności, którą za dłużnika może wykonać także inna osoba (art. 1049 § 1), obejmuje również dwa stadia, a mianowicie wezwanie dłużnika, w razie jego bezskuteczności, udzielenie przez sąd wierzycielowi umocowania do wykonania czynności na koszt dłużnika i przyznanie mu od dłużnika potrzebnej sumy. W celu skutecznego przeprowadzenia egzekucji wykonania czynności, której inna osoba za dłużnika wykonać nie może i której wykonanie zależy wyłącznie od jego woli, stosuje się środki przymusu (grzywny z zamianą na areszt). To samo dotyczy egzekucji zaniechania pewnej czynności lub nieprzeszkadzania czynności wierzyciela (art. 1050-1059). XIII. W obecnym stanie prawnym orzeczenia nakazujące odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką nie podlegają wykonaniu w drodze egzekucji. Orzeczenia te są realizowane w trybie pozae-gzekucyjnym na zasadach określonych w art. 5986-59813. 70. Zagadnienia ogólne 539 Dział XIII MIĘDZYNARODOWE POSTĘPOWANIE CYWILNE Rozdział 70 ZAGADNIENIA OGÓLNE § 1. Pojęcie międzynarodowego postępowania cywilnego. Międzynarodowe prawo procesowe cywilne I. Część IV k.p.c. obejmuje zgrupowane łącznie przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego1. Przepisy te nie zawierają bezpośredniego wyjaśnienia, co należy rozumieć przez międzynarodowe postępowanie cywilne. W doktrynie, a także w judykaturze, przez międzynarodowe postępowanie cywilne rozumie się postępowanie przed sądami krajowymi w sprawach cywilnych o charakterze międzynarodowym, tj. w sprawach z zakresu stosunków prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy (a także innych, przekazanych na drogę postępowania cywilnego), w których występuje „element zagraniczny" albo „cudzoziemski"2. Element zagraniczny w postępowaniu cywilnym może mieć charakter bądź podmiotowy, bądź przedmiotowy, bądź też ściśle procesowy. Element zagraniczny o charakterze podmiotowym występuje wówczas, gdy dotyczy jednego lub kilku podmiotów postępowania (udział w postępowaniu w charakterze strony lub uczestnika obywatela obcego lub zagranicznej osoby prawnej, zamieszkanie lub posiadanie siedziby za granicą przez stronę lub uczestnika, także obywatela polskiego). Element zagraniczny ma charakter przedmiotowy, gdy dotyczy przedmiotu postępowania (w szczególności przedmiotu procesu); jest nim każda okoliczność wiążąca przedmiot postępowania z terenem państwa obcego, jak np. znajdowanie się przedmiotu sporu za granicą, fakt dokonania za granicą 1 Obszerniej na temat części IV k.p.c. zob. T. Ereciński, J. Ciszewski, Międzynarodowe postępowanie cywilne, Warszawa 2000. 2 Ujęcie takie jest jednak niekiedy kwestionowane w nauce, por. K. Weitz, Jurysdykcja krajowa w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2005, s. 106-109. Przyjęto tu, że międzynarodowe postępowanie cywilne nie jest żadnym rodzajem postępowania cywilnego, lecz jedynie działem prawa postępowania cywilnego, obejmującym regulacje tego prawa wyodrębnione z uwagi na relacje z zagranicą. Uzasadnionym byłoby więc posługiwanie się terminem „międzynarodowe prawo postępowania cywilnego" lub „prawo międzynarodowe postępowania cywilnego", a nie pojęciem „międzynarodowe postępowanie cywilne". czynności prawnej lub zajścia zdarzenia, stanowiących podstawę stosunku prawnego, z którego spór wynikł, miejsce wykonania za granicą zobowiązania, którego spór dotyczy. Wreszcie element zagraniczny o charakterze procesowym wchodzi w grę wówczas, gdy sprawa tocząca się przed sądem krajowym pozostaje w jakimś związku z postępowaniem, które toczy się lub toczyło przed sądem zagranicznym (np. przeprowadzenie dowodu za granicą lub przeprowadzenie go na żądanie sądu zagranicznego w ramach międzynarodowej pomocy prawnej, istnienie orzeczenia sądu zagranicznego w sprawie o jego uznanie lub wykonanie). Międzynarodowe postępowanie cywilne nie stanowi jednolitego, odrębnego rodzaju postępowania cywilnego, lecz obejmuje wszystkie rodzaje i tryby tego postępowania, jeśli występuje w nich element zagraniczny. Zatem może wchodzić w rachubę międzynarodowy proces cywilny, międzynarodowe postępowanie nieprocesowe, międzynarodowe postępowanie zabezpieczające lub inne pomocnicze, międzynarodowe postępowanie egzekucyjne. Szczególnym rodzajem międzynarodowego postępowania cywilnego jest postępowanie o uznanie lub stwierdzenie wykonalności orzeczenia sądu zagranicznego, które to postępowanie nie ma odpowiednika w postępowaniu cywilnym o charakterze krajowym (bez elementu zagranicznego) i w grę wchodzi jedynie w międzynarodowym postępowaniu cywilnym. Przez międzynarodowe postępowanie cywilne rozumie się postępowanie cywilne w sprawach z elementem zagranicznym nie tylko przed sądami, lecz także przed organami spełniającymi funkcje pomocnicze w cywilnym wymiarze sprawiedliwości (komornicy). II. Międzynarodowe prawo procesowe cywilne (albo międzynarodowe prawo postępowania cywilnego) jest to dział prawa procesowego cywilnego regulujący międzynarodowe postępowanie cywilne3. Każde państwo reguluje we własnym zakresie międzynarodowe postępowanie cywilne przed swymi organami, dlatego nie istnieje jednolite międzynarodowe postępowanie cywilne, lecz polskie, rosyjskie, czeskie, francuskie itd. międzynarodowe prawo procesowe cywilne. Zakres regulacji prawnej międzynarodowego postępowania cywilnego jest bardzo różny w różnych systemach prawnych, jedne regulują tę materię w sposób bardziej szczegółowy (jak prawo polskie), inne w sposób bardziej ogólny, ograniczając się do unormowania tylko pewnych kwestii. Podstawowe działy międzynarodowego prawa procesowego cywilnego stanowią przepisy regulujące jurysdykcję krajową, sytuację procesową cudzoziemców (w szczególności kaucję aktoryczną oraz 3 Przyjmując założenie przedstawione w przypisie 2 powyżej, uznać trzeba byłoby, że nie ma podstaw do odróżniania międzynarodowego postępowania cywilnego jako rodzaju postępowania i międzynarodowego prawa postępowania cywilnego jako działu prawa postępowania cywilnego regulującego międzynarodowe postępowanie cywilne. Istnieje tylko międzynarodowe prawo postępowania cywilnego w znaczeniu przedstawionym w przypisie 2 (określone przez ustawodawcę nieściśle jako międzynarodowe postępowanie cywilne), tak K. Weitz, Jurysdykcja..., s. 107. 540 XIII. Międzynarodowe postępowanie cywilne zwolnienie od kosztów sądowych), międzynarodową pomoc prawną i doręczenia za granicą oraz uznawanie i wykonywanie zagranicznych orzeczeń sądowych. Przepisy międzynarodowego prawa procesowego cywilnego w wielu systemach prawnych (jak zwłaszcza w Polsce, Bułgarii, Niemczech, Rosji, Portugalii, Holandii) zawarte są głównie w kodeksach postępowania cywilnego, stanowiąc dział ogólnego systemu prawa procesowego; w niektórych jednak państwach zamieszczone są częściowo także w ustawach prawa cywilnego materialnego (Francja; znaczenie mają tu jednak także regulacje znajdujące się w ustawie procesowej) lub też w ustawach traktujących łącznie o międzynarodowym prawie postępowania cywilnego i prawie prywatnym międzynarodowym (Szwajcaria, Włochy, Słowenia, Węgry, Wenezuela). Zdarza się, że część regulacji z zakresu międzynarodowego prawa postępowania cywilnego zawarta jest w ustawie dotyczącej organizacji sądownictwa (tak np. w Hiszpanii). Poza przepisami prawa wewnętrznego poszczególnych państw źródła międzynarodowego prawa procesowego cywilnego stanowią postanowienia wielu umów i konwencji międzynarodowych, dwu- i wielostronnych, dotyczących pomocy prawnej i obrotu prawnego w sprawach cywilnych, rodzinnych i handlowych. W stosunkach między państwami członkowskimi Unii Europejskiej przepisy z zakresu międzynarodowego prawa postępowania cywilnego objęte są jednolitymi regulacjami należącymi do wtórnego prawa wspólnotowego (zob. niżej). Źródło wewnętrznego polskiego międzynarodowego prawa procesowego cywilnego stanowi przede wszystkim część IV k.p.c. (art. 1096-1153), obejmująca przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego. Regulują one jurysdykcję krajową, sytuację procesową cudzoziemców, międzynarodową pomoc prawną i doręczenia za granicą, dowód z zagranicznych dokumentów urzędowych, zabezpieczenie spadku po cudzoziemcach, stwierdzenie obcego prawa, uznawanie i wykonywanie zagranicznych orzeczeń sądowych. Pewne przepisy z zakresu międzynarodowego prawa procesowego cywilnego zawarte są także w części I i III k.p.c. (np. art. 28, 45, 508, 628, dotyczące właściwości miejscowej sądów w sprawach z elementem zagranicznym, art. 1022, dotyczący egzekucji ze statków zagranicznych), a także w niektórych ustawach szczególnych. Jednakże przepisy k.p.c. mają zastosowanie tylko wówczas, gdy przepisy prawa wspólnotowego (europejskiego) albo umowy międzynarodowe, których RP jest stroną, nie stanowią inaczej (art. 91 ust. 1-3 Konstytucji RP; art. 1096). Z dniem przystąpienia naszego kraju do Unii Europejskiej (1 maja 2004 r.) w stosunkach z państwami członkowskimi Unii (z wyjątkiem Danii) podstawowego znaczenia nabrały regulacje tzw. europejskiego prawa procesowego cywilnego4. Chodzi o unormowanie stanowione przez odpowiednie organy wspólnotowe 4 Zob. K. Weitz, Europejskie prawo procesowe cywilne, [w:] Stosowanie prawa Unii Europejskie] przez sądy, red. A. Wróbel, Kraków 2005, s. 474 i n. 70. Zagadnienia ogólne na podstawie art. 61 lit. c, 65 i 67 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską w zakresie współpracy sądowej w sprawach cywilnych. Do najważniejszych aktów prawnych należą tu: 1) rozporządzenie Rady (WE) nr 1347/2000 z 29 maja 2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego (Dz. Urz. WE L 160 z 30 czerwca 2000 r., s. 1; wersja polska: wydanie specjalne Dz. Urz. UE cz. 19, t. 1, s. 191); 2) rozporządzenie Rady (WE) nr 1347/2000 z 29 maja 2000 r. w sprawie jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich i w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej za dzieci obojga małżonków (Dz. Urz. WE L 160 z 30 czerwca 2000 r., s. 19; wersja polska: wydanie specjalne Dz. Urz. UE cz. 19, t. 1, s. 209; rozporządzenie to zostało uchylone i przestało być stosowane 1 marca 2005 r. — jego znaczenie ogranicza się do sytucji przejściowych); 3) rozporządzenie Rady (WE) nr 1348/2000 z 29 maja 2000 r. w sprawie doręczania w Państwach Członkowskich sądowych i pozasądowych dokumentów w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. WE L 160 z 30 czerwca 2000 r., s. 37; wersja polska: wydanie specjalne Dz. Urz. UE cz. 19, t. 1, s. 227); 4) rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. WE L 12 z 16 stycznia 2001 r., s. 1; wersja polska: wydanie specjalne Dz. Urz. UE cz. 19, t. 4, s. 42); 5) rozporządzenie Rady (WE) nr 1206/2001 z 28 maja 2001 r. w sprawie współpracy między sądami Państw Członkowskich przy przeprowadzaniu dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych (Dz. Urz. WE L 174 z 27 czerwca 2001 r., s. 1; wersja polska: wydanie specjalne Dz. Urz. UE cz. 19, t. 4, s. 121); 6) rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 (Dz. Urz. UE L 338 z 23 grudnia 2003 r., s. 1; wersja polska: wydanie specjalne Dz. Urz. UE cz. 19, t. 6, s. 243); 7) rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 805/2004 z 21 kwietnia 2004 r. w sprawie ustanowienia Europejskiego Tytułu Egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych (Dz. Urz. UE L 143 z 30 kwietnia 2004 r., s. 15). Wskazać trzeba także na dyrektywę 2003/8/WE z 27 stycznia 2003 r. przyjętą w celu usprawnienia dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sporach transgranicz-nych poprzez ustanowienie minimalnych wspólnych zasad odnoszących się do pomocy prawnej w sporach o tym charakterze (Dz. Urz. WE L 26 z 31 stycznia 2003 r., s. 41). Dyrektywa ta została wdrożona w Polsce na mocy ustawy z 17 grudnia 2004 r. o prawie pomocy w postępowaniu w sprawach cywilnych prowadzonym w państwach członkowskich Unii Europejskiej (Dz.U. z 2005 r. nr 10, poz. 67; wersja polska: wydanie specjalne Dz. Urz. UE cz. 19, t. 6, s. 90). Zob. uwagi w rozdziale 73 poniżej). 542 XIII. Międzynarodowe postępowanie cywilne Regulacje europejskiego prawa procesowego cywilnego jako regulacje prawa wspólnotowego mają pierwszeństwo przed prawem krajowym państw członkowskich. Pierwszeństwo to jest konsekwencją zasady supremacji prawa wspólnotowego nad prawem krajowym. Kolejnym źródłem międzynarodowego prawa procesowego cywilnego w Polsce są umowy międzynarodowe zawarte przez RP, które regulują zagadnienia wchodzące w zakres międzynarodowego postępowania cywilnego5. Spośród umów wielostronnych najważniejsze są: 1) Konwencja haska z 1 marca 1954 r. o procedurze cywilnej (Dz.U. z 1963 r. nr 17, poz. 90 z późn. zm.), 2) Konwencja nowojorska z 20 marca 1956 r. o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą (Dz.U. z 1961 r. nr 17, poz. 87), 3) Konwencja haska z 18 marca 1970 r. o przeprowadzaniu dowodów za granicą w sprawach cywilnych lub handlowych (Dz.U. z 2000 r. nr 50, poz. 582), 4) Konwencja haska z 25 października 1980 r. o ułatwieniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych (Dz.U. z 1995 r. nr 18, poz. 86), 5) Konwencja haska z 15 listopada 1965 r. o doręczaniu za granicą dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. z 2000 r. nr 87, poz. 968), 6) Konwencja lugańska z 16 września 1988 r. o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. z 2000 r. nr 10, poz. 132), 7) Konwencja haska z 1 czerwca 1970 r. o uznawaniu rozwodów i separacji (Dz.U. z 2001 r. nr 53, poz. 561), 8) Porozumienie europejskie w sprawie przekazywania wniosków o przyznanie pomocy sądowej, Strasburg 27 stycznia 1977 r. (Dz.U. z 1999 r. nr 102, poz. 1183) 9) Konwencja haska z 2 października 1973 r. o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń odnoszących się do obowiązków alimentacyjnych (Dz.U. z 2000 r. nr 2, poz. 13), 10) Konwencja haska z 25 października 1961 r. dotycząca kolizji praw dotyczących rozporządzeń testamentowych (Dz.U. z 1969 r. nr 34, poz. 284), 11) Konwencja haska z 25 października 1961 r. o właściwości organów i prawie właściwym w zakresie ochrony małoletnich (Dz.U. z 1995 r. nr 106, poz. 519); 12) konwencja Europejska o informacji o prawie obcym z 7 czerwca 1969 r. (Dz.U. z 1994 r. nr 64, poz. 272 z późn. zm.), 5 Umowy międzynarodowe (wielostronne i dwustronne) zawarte przez RP, dotyczące obrotu prawnego i pomocy prawnej w sprawach cywilnych, zebrane są w zbiorze opracowanym przez J. Ciszewskiego, Obrót prawny z zagranicą. Zbiór umów międzynarodowych, t. 1 (umowy wielostronne) i t. 2 (umowy dwustronne), Sopot 2003. Por. także tegoż autora, Obrót prawny z zagranica w sprawach cywilnych i karnych, Warszawa 2004. 70. Zagadnienia ogóln 543 13) Konwencja Europejska z 20 maja 1980 r. o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz o przywracaniu pieczy nad dzieckiem (Dz. U z 1996 r. nr 31, poz. 134 z późn. zm.). Umowy dwustronne dotyczące obrotu prawnego i pomocy prawnej w sprawach cywilnych i rodzinnych Polska zawarła m.in. z następującymi państwami: 1) z Algerią z 9 listopada 1976 r. (Dz.U. z 1982 r. nr 10, poz. 73), 2) z Austrią z 11 grudnia 1963 r. (Dz.U. z 1974 r. nr 6, poz. 33) z późn. zm.), 3) z Bułgarią z 4 grudnia 1961 r. (Dz.U. z 1963 r. nr 17, poz. 88) zmieniona Protokołem z 27 czerwca 1980 r. (Dz.U. z 1981 r. nr 10, poz. 43), 4) z Belgią z 17 grudnia 1986 r. (Dz.U. z 1990 r. nr 46, poz. 267) o informacji prawnej oraz z 17 grudnia 1986 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 39, poz. 234) o uznawaniu orzeczeń w sprawach o rozwód, 5) z Białorusią z 26 października 1994 r. (Dz.U. z 1995 r. nr 128, poz. 620), 6) z Bośnią i Hercegowiną z 6 lutego 1960 r. (Dz.U. z 1963 r. nr 27, poz. 162 i 163, 7) z Chorwacją 26 lutego 1960 r. (Dz.U. 1963 r. nr 27, poz. 162 i 163; jest to umowa z dawną Jugosławią), 8) z Cyprem z 14 listopada 1996 r. weszła w życie 18 grudnia 1998 r. (Dz.U. z 1999 r. nr 39, poz. 383), 9) z Chinami z 5 czerwca 1987 r. (Dz.U. z 1988 r. nr 9, poz. 65 i 66), 10) z Czechami z 21 grudnia 1987 r. (Dz.U. z 1989 r. nr 39, poz. 210 z późn. zm.; chodzi o umowę z dawną Czechosłowacją; umowa zmieniona umową z 14 maja 2004 r.), 11) z Egiptem z 17 maja 1992 r. (Dz.U. z 1994 r. nr 34, poz. 126-129), 12) z Estonią z 27 listopada 1998 r. (Dz.U. z 2000 r., nr 5, poz. 49), 13) z Finlandią z 27 maja 1980 r. (Dz.U. z 1981 r. nr 27, poz. 140), 14) z Francją z 5 kwietnia 1967 r.: o właściwości prawa, jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń w sprawach z zakresu prawa osobowego i rodzinnego (Dz.U. z 1969 r. nr 4, poz. 22 z późn. zm.), 15) z Grecją z 24 października 1979 r. (Dz.U. z 1982 r. nr 4, poz. 24 z późn. zm.), 16) z Irakiem z 29 października 1988 r. (Dz.U. z 1989 r. nr 70, poz. 418 i 419), 17) z Kubą z 18 listopada 1982 r. (Dz.U. z 1984 r. nr 47, poz. 247), 18) z Koreą Ludową z 28 września 1986 r. (Dz.U. z 1987 r. nr 24, poz. 135 i 136), 19) z Libią z 2 grudnia 1985 r. (Dz.U. z 1987 r. nr 13, poz. 80 i 81), 20) z Litwą z 23 stycznia 1993 r. (Dz.U. z 1994 r. nr 35, poz. 130 i 131), 21) z Łotwą z 23 lutego 1994 r. (Dz.U. z 1995 r. nr 110, poz. 534 i 535), 22) z Marokiem z 21 maja 1979 r. (Dz.U. z 1983 r. nr 14, poz. 69), 23)zMongoliąz 141istopada 1971 r. (Dz.U.z 1972 r.nr 36, poz. 244 z późn. zm.), 24) z Republiką Federalną Niemiec z 14 grudnia 1992 r. o dalszym ułatwieniu obrotu prawnego na podstawie Konwencji Haskiej z 1 marca 1954 r. dotyczącej procedury cywilnej (Dz.U. z 1994 r. nr 30, poz. 110 i 111), ma zastosowanie również do terytorium byłej NRD, 25) z Rosją z 16 września 1996 r. (Dz.U. z 2002, nr 83, poz. 750), 544 XIII. Międzynarodowe postępowanie cywilne 26) z Rumunią z 25 stycznia 1962 r. (Dz.U. z 1962 r. nr 63, poz. 301 z późn. zm.) i z 15 maja 1999 r. (Dz.U. z 2002, nr 83, poz. 752), 27) z Serbią i Czarnogórą z 6 lutego 1960 r. (Dz.U. z 1963 r. nr 27, poz. 162; jest to umowa z dawną Jugosławią), 28) ze Słowacją z 21 grudnia 1987 r. (Dz.U. z 1989 r. nr 39, poz. 210; jest to umowa z dawną Czechosłowacją), 29) z Syrią z 16 lutego 1985 r. (Dz.U. z 1986 r. nr 37, poz. 181), 30) z Tunezją z 22 marca 1985 r. (Dz.U. z 1987 r. nr 11, poz. 71 i 72), 31) z Turcją z 12 kwietnia 1988 r. (Dz.U. z 1992 r. nr 3, poz. 13 i 14), 32) z Ukrainą z 24 maja 1993 r. (Dz.U. 1994 r. nr 96, poz. 465), 33) z Wietnamem z 22 marca 1993 r. (Dz.U. z 1995 r. nr 55, poz. 289 i 290), 34) z Włochami z 28 kwietnia 1989 r. (Dz.U. z 1992 r. nr 23, poz. 97 z późn. zm.), 35) z Węgrami z 6 marca 1959 r. (Dz.U. z 1960 r. nr 8, poz. 54 z późn. zm.); 36) z Wielką Brytanią i Irlandią Płn. z 26 sierpnia 1931 r. (Dz.U. z 1932 r. nr 55, poz. 533 z późn. zm.). Stronami tej konwencji z Polską są: Australia, Kanada, Nowa Zelandia, a także Kenia, Tanzania, Fidżi. III. Przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego stanowią część ogólnego systemu polskiego prawa procesowego. Mają one charakter norm procesowych. Są to normy częściowo kompetencyjne (jurysdykcyjne), częściowo procesowe sensu stricto. Międzynarodowe prawo procesowe cywilne pozostaje w ścisłym związku z prawem prywatnym międzynarodowym. Oba te działy prawa dotyczą tej samej dziedziny stosunków prawnych z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, prawa handlowego oraz prawa pracy, mających charakter międzynarodowy, tj. gdy w stosunkach tych (i sprawach z nich wynikających) występuje element zagraniczny. Międzynarodowe prawo procesowe cywilne pozostaje w ścisłym związku z prawem prywatnym międzynarodowym. Mimo bliskości przedmiotu regulacji prawa prywatnego międzynarodowego i międzynarodowego prawa procesowego przepisy tych działów prawa nie mogą być identyfikowane i wykazują istotne różnice. Normy prawa prywatnego międzynarodowego, czyli normy kolizyjne, są to tzw. normy dwustronne; wskazują one, jakiego systemu prawa przepisy mają być stosowane dla oceny jakiegoś stosunku prawnego. Pozwalają one więc sędziemu krajowemu na stosowanie przepisów prawa obcego (materialnego). Funkcja tych norm kolizyjnych polega na rozgraniczeniu właściwości systemów prawnych i rozwiązaniu konfliktów ustawodawczych. Natomiast normy międzynarodowego prawa procesowego cywilnego — tak jak wszystkie normy procesowe — są to normy jednostronne, regulujące bezpośrednio właściwość sądów i innych organów polskich oraz postępowanie przed tymi organami. Normy te, w przeciwieństwie do norm prawa prywatnego międzynarodowego, nie wskazują nigdy na prawo procesowe państwa obcego, w szczególności nie wskazują na właściwość sądów obcych. Ze względu na tę odmienność funkcji norm prawa prywatnego międzynarodowego i norm międzynarodo-wo-procesowych stanowią one dwie odrębne dziedziny prawa. 70. Zagadnienia ogólne 545 § 2. Zasady międzynarodowego postępowania cywilnego Jak każdy dział prawa, przepisy międzynarodowego prawa procesowego cywilnego są oparte na określonych założeniach polityczno-prawnych. Mają one znaczenie zasad przewodnich międzynarodowego prawa procesowego cywilnego. Zasady te są zdeterminowane funkcją międzynarodowego postępowania cywilnego, jaką jest unormowanie postępowania w sprawach cywilnych z elementem zagranicznym przy uwzględnieniu jego odrębności, w duchu sprzyjającym międzynarodowej kooperacji w dziedzinie ochrony sądowej stosunków cywilnoprawnych. Zasady przewodnie międzynarodowego prawa procesowego cywilnego nie zastępują zasad naczelnych postępowania cywilnego, lecz uzupełniają je i wchodzą w grę tylko w sprawach z elementem zagranicznym. Zasady przewodnie polskiego międzynarodowego prawa procesowego cywilnego stanowią: 1. Zasada priorytetu prawa wspólnotowego i umów międzynarodowych. Tradycyjnie podkreślano jedynie pierwszeństwo umów międzynarodowych przed regulacjami prawa wewnętrznego (tj. przepisami części IV k.p.c). Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej należy jednak mówić o priorytecie przed tymi regulacjami nie tylko postanowień umów międzynarodowych, ale przede wszystkim postanowień europejskiego prawa procesowego cywilnego. Omawiana zasada odpowiada współczesnej tendencji do regulowania międzynarodowych stosunków prawnych w drodze porozumienia między państwami, celem wyeliminowania konfliktów ustawodawczych i jurysdykcyjnych oraz zagwarantowania wzajemności i równego traktowania podmiotów prawnych. 2. Zasada równouprawnienia cudzoziemców w zakresie ochrony sądowej. Jest ona konsekwencją równouprawnienia cudzoziemców w dziedzinie posiadania praw cywilnych; ochrona tych praw wymaga równouprawnienia w zakresie dostępu do sądów i innych organów ochrony prawnej oraz korzystania z praw procesowych w postępowaniu przed tymi organami. W stosunkach między państwami członkowskimi Unii Europejskiej jej dodatkowym uzasadnieniem jest zakaz dyskryminacji (art. 12 ust. 1 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską). Prawo polskie przyznaje cudzoziemcom traktowanie w postępowaniu sądowym takie, jak obywatelom własnym. W szczególności cudzoziemcy, którzy mają interes prawny w poszukiwaniu ochrony prawnej przed sądami polskimi, mają swobodny dostęp do sądów polskich w charakterze powodów lub wnioskodawców w postępowaniu nieprocesowym i w innych rodzajach postępowania. Jednakże udział cudzoziemca jako strony lub uczestnika w postępowaniu przed sądem polskim może rodzić pewne problemy wymagające szczególnego unormowania, a korzystanie z niektórych uprawnień może być uwarunkowane wzajemnością. Zatem powód cudzoziemiec może być zobowiązany do złożenia kaucji aktorycznej na zabezpieczenie kosztów procesu (zob. rozdział 42 § 4), a zwolnienie cudzoziemca od kosztów sądowych jest uzależnione od wzajemności (art. 1129), chyba 546 XIII. Międzynarodowe postępowanie cywilne że chodzi o stosunki z innymi państwami członkowskimi Unii Europejskiej (por. także uwagi w rozdziale 73 poniżej). 3. Zasada respektowania jurysdykcji sądów zagranicznych. Wynika ona z poszanowania zasady suwerenności, której przejawem jest m.in. prawo każdego państwa do zakreślania granic kompetencji własnych sądów i innych organów. Również należyta kooperacja państw w dziedzinie stosunków cywilnoprawnych wymaga uznawania jurysdykcji krajowej sądów innych państw w sprawach związanych z ich terytorium. Polskie międzynarodowe prawo procesowe cywilne respektuje jurysdykcję sądów zagranicznych, przewidując jurysdykcję krajową sądów polskich z reguły jako jurysdykcję fakultatywną i uznając w zasadzie orzeczenia sądów zagranicznych (spełniające poza tym inne warunki) oraz dopuszczając w pewnym zakresie umowy o poddanie sprawy sądowi zagranicznemu. Tylko wyjątkowo jurysdykcja krajowa sądów polskich ma charakter jurysdykcji wyłącznej. 4. Zasada stosowania własnego prawa procesowego (lex fori processualis). Jest ona wynikiem zasady, że każde państwo reguluje we własnym zakresie właściwość swoich sądów i innych organów oraz formy postępowania tych organów i przed tymi organami. Przepisy prawa obcego nie mogą regulować właściwości ani form postępowania polskich sądów i innych organów. Tylko w pewnym zakresie dopuszcza się wyjątkowo stosowanie przepisów obcego prawa procesowego (zob. rozdział 6 § 1). 5. Zasada wzajemności. Istnienie państw o różnych ustrojach i o różnych systemach prawnych, nie zawsze przyznających pełne równouprawnienie obywatelom innych państw i nie zawsze respektujących orzeczenia sądów państw obcych, uzasadnia uwarunkowanie niektórych praw cudzoziemców wymogiem wzajemności. Zasada wzajemności odgrywa rolę gwarancji zabezpieczającej państwo i jego obywateli przed dyskryminacją ze strony innych państw. Zasada wzajemności w pewnym ograniczonym zakresie stanowi też zasadę polskiego międzynarodowego postępowania cywilnego. Jak była mowa, zwolnienie cudzoziemca od kosztów sądowych zależy od wzajemności. Zwolnienie powoda cudzoziemca od obowiązku składania kaucji aktorycznej zależy też od wzajemności (art. 1120 pkt 1). Uznanie zagranicznych orzeczeń sądowych w Polsce oraz wykonalność zagranicznych orzeczeń zależy od wzajemności (art. 1146 § 1 i 1150 § 1). Również wydanie ruchomości wchodzących w skład spadku po cudzoziemcu oraz wydanie testamentu cudzoziemca konsulowi państwa obcego zależy od wzajemności (art. 1139 § 2 i 1141 § 4). W razie braku wzajemności sąd polski odmawia wykonania pomocy sądowej na wniosek sądu państwa obcego (art. 1131 § 2 pkt 3). Natomiast korzystanie z immunitetu dyplomatycznego w Polsce nie jest obecnie uwarunkowane wymogiem wzajemności. Wzajemność wchodzi w rachubę tylko wobec państw, z którymi Polski nie łączy umowa międzynarodowa o pomocy prawnej. Jeśli bowiem umowa taka jest zawarta, gwarantuje ona wzajemność w zakresie, jaki obejmuje. 71. Jurysdykcja krajowa 547 Należy podnieść, że stosowanie wymagania wzajemności w różnych kontekstach poddawane jest w doktrynie krytyce. Przykładem jest kwestionowanie celowości utrzymywania wymagania wzajemności w zakresie uznawania i stwierdzania wykonalności orzeczeń zagranicznych6. Rozdział 71 JURYSDYKCJA KRAJOWA § 1. Pojęcie i kwestie ogólne W międzynarodowym postępowaniu cywilnym podstawowym zagadnieniem jest kwestia, jakiego państwa sąd jest właściwy do rozpoznania sprawy o charakterze międzynarodowym, która ze względu na swój przedmiot lub występujące w niej podmioty wiąże się z terenem dwóch lub więcej państw. Trudno bowiem przyjąć, aby sprawy cywilne mogły być wnoszone do sądu jakiegokolwiek państwa, bez względu na związek ich z terenem lub systemem prawnym tego państwa. W dobie współczesnej żadne państwo nie obejmuje kompetencją swych organów sądowych wszelkich spraw cywilnych, lecz poddaje jej jedynie te sprawy, które w jakimś stopniu wiążą się z jego terenem lub dotyczą jego obywateli, choć stopień tego związku mogą różnie ustalać, bądź zadowalając się związkiem bardziej luźnym, bądź też wymagając ściślejszego powiązania. Zatem z chwilą, gdy sąd stwierdza, że we wniesionej pod jego rozpoznanie sprawie tkwi element zagraniczny, musi rozważyć i ustalić swoją właściwość do rozpoznania tej sprawy w płaszczyźnie międzynarodowej. Jest to problem tzw. jurysdykcji krajowej7. Termin „jurysdykcja krajowa" jest terminem pochodzącym od pojęcia „jurysdykcji", oznaczającej w płaszczyźnie międzynarodowej władzę państwa do stosowania prawa i realizacji porządku prawnego na swym terytorium we wszystkich dziedzinach. Pojęcie jurysdykcji krajowej, które przyjęte u nas było najpierw w doktrynie i judykaturze, a od 1964 r. zostało wprowadzone jako termin ustawowy do k.p.c, służy do oznaczenia zakresu kompetencji sądów danego państwa do sprawowania wymiaru sprawiedliwości w sprawach cywilnych o charakterze międzynarodowym. Jurysdykcja krajowa jest więc pojęciem z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego i jest równoznaczna z właściwością międzynarodową sądów w sprawach cywilnych. Chodzi tu o właściwość sądownictwa danego państwa w ogóle, a nie o właściwość określonego sądu. Jurysdykcja krajowa jest pojęciem szerszym i nadrzęd- 6 Zob. K. Weitz, Założenia i kierunki reformy przepisów kodeksu postępowania cywilnego ° uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń, KPP 2001, z. 4, s. 911-915. 7 Szczegółowo o pojęciu jurysdykcji krajowej K. Weitz, Jurysdykcja..., s. 39 i n. 548 XIII. Międzynarodowe postępowanie cywilne nym w stosunku do właściwości miejscowej sądu. Możliwość określenia sądu miejscowego właściwego według przepisów danej ustawy procesowej nie przesądza sama przez się o istnieniu jurysdykcji krajowej, tj. o uprawnieniu sądu, który byłby właściwy miejscowo, do rozpoznania danej sprawy. Natomiast jurysdykcja krajowa warunkuje właściwość miejscową sądu, jakkolwiek mogą istnieć niekiedy sytuacje, w których uzasadniona jest kompetencja sądów danego państwa do rozpoznania sprawy, mimo iż przepisy ustawy procesowej nie dają podstawy do określenia sądu miejscowo właściwego. Zakres kompetencji sądów do rozpoznania spraw wynikających ze stosunków cywilnoprawnych nie pokrywa się z zakresem mocy obowiązującej prawa danego państwa (w szczególności prawa procesowego), gdyż stosunki te mogą wiązać się z terenem dwóch lub więcej państw. W przypadkach tych zakres jurysdykcji krajowej może być szerszy od zakresu funkcjonowania sądownictwa danego kraju i może wykraczać poza jego terytorium, obejmując podmioty prawne związane miejscem zamieszkania, siedzibą lub obywatelstwem z innym państwem. Z drugiej strony, zakres jurysdykcji krajowej może być niekiedy węższy, gdyż mimo przebywania osoby będącej podmiotem stosunku prawnego, z którego spór wynika, może ona nie podlegać jurysdykcji danego państwa z powodu immunitetu dyplomatycznego (zakrajowości). Każde państwo określa samo w granicach swej suwerennej władzy zakres kompetencji swoich organów sądowych. Prawo określenia jurysdykcji krajowej należy do atrybutów suwerenności państwowej. Przepisy normujące jurysdykcję krajową (tzw. normy jurysdykcyjne) są więc częścią składową systemu prawa wewnętrznego każdego państwa. Ponieważ każde państwo normuje jurysdykcję krajową we własnym zakresie, przeto często się zdarza, że w sprawach, które wiążą się z terytorium dwóch lub więcej państw, w świetle przepisów tych państw uzasadniona jest jednocześnie jurysdykcja krajowa sądów każdego z nich. Powstają wtedy tzw. konflikty jurysdykcyjne, które powodują różne komplikacje, w szczególności powstaje problem skuteczności orzeczeń wydanych przez sądy jednego państwa na terenie innych państw, których sądom służy także jurysdykcja krajowa. W celu zapobiegania tym konfliktom i ich eliminacji wiele państw reguluje zakres jurysdykcji krajowej swych sądów i problem jej rozgraniczenia od jurysdykcji sądów innych państw w drodze umów międzynarodowych, dwu- i wielostronnych, często regionalnych, obejmujących pewną grupę państw (konwencje takie zostały zawarte np. przez państwa Ameryki Łacińskiej, państwa skandynawskie); niektóre konwencje wielostronne zawierają przepisy regulujące jurysdykcję krajową w sprawach wynikających z pewnych stosunków (np. przewozów kolejowych i lotniczych). Najczęściej jurysdykcja krajowa jest regulowana umowami dwustronnymi, zawieranymi bądź specjalnie w tym celu, bądź umowami o pomocy prawnej zawierającymi postanowienia o rozgraniczeniu jurysdykcji sądów. Szczególne znaczenie ma proces ujednolicania regulacji jurysdykcji krajowej w stosunkach między państwami członkowskimi Unii Europejskiej (z wyłączeniem Danii) w ramach europejskiego prawa procesowego cywilnego. 71. Jurysdykcja krajowa 549 Jednakże nawet gdy nie wchodzi w grę stosowanie regulacji europejskiego prawa procesowego albo gdy państwa nie są związane umowami rozgraniczającymi ich jurysdykcję krajową, potrzeby obrotu prawnego w dziedzinie stosunków cywilnych i handlowych wymagają respektowania jurysdykcji krajowej innych państw. Jest to, jak już wspomniano, jedna z zasad międzynarodowego prawa procesowego cywilnego, w myśl której państwa, regulując przepisami wewnętrznymi zakres jurysdykcji krajowej swych sądów, uznają jednocześnie jurysdykcję krajową sądów innych państw, z jakich terytorium lub systemem prawnym sprawa może się łączyć. Przewidziana wówczas w przepisach danego państwa jurysdykcja krajowa własnych sądów ma charakter jurysdykcji fakultatywnej (niewyłącznej). Oznacza to, że wniesienie sprawy do sądu danego lub innego państwa zależy od wyboru osoby zainteresowanej. Niekiedy jednak z uwagi na szczególne znaczenie spraw dotyczących własnych obywateli (np. pewnych spraw o prawa stanu) lub na ich szczególnie silny związek z terytorium danego państwa (np. sprawy dotyczące nieruchomości), państwo może postanowić, że tylko jego sądom służy jurysdykcja krajowa w tych sprawach, co oznacza, iż nie uznaje ono jurysdykcji krajowej sądów innych państw, a tym samym orzeczeń sądów zagranicznych wydanych w takich sprawach. Jurysdykcja krajowa ma wówczas charakter jurysdykcji wyłącznej. Przy określeniu zakresu jurysdykcji krajowej w sprawach cywilnych bierze się pod uwagę związek danej sprawy z terytorium lub systemem prawnym danego państwa. Unormowanie jurysdykcji krajowej opiera się na pewnych łącznikach, tj. okolicznościach faktycznych łączących sprawę z terytorium lub systemem prawnym danego państwa. Łączniki te mogą mieć charakter bądź podmiotowy (obywatelstwo, miejsce zamieszkania lub pobytu stron, czy jednej z nich, posiadanie przez stronę majątku na terenie tego państwa), bądź też przedmiotowy (miejsce położenia przedmiotu sporu, powstania stosunku prawnego lub wykonania zobowiązania itp.) W zakresie jurysdykcji krajowej może odgrywać pewną rolę także autonomia woli stron. Na ogół dopuszcza się poddanie pewnych rodzajów spraw (np. spraw o charakterze majątkowym) sądom państwa wybranego przez strony w drodze umowy prorogacyjnej, jak też wyłączenie takich spraw spod jurysdykcji krajowej sądów, którym ona przysługuje, w drodze tzw. umowy derogacyjnej. § 2. Jurysdykcja krajowa sądów polskich I. Jurysdykcja krajowa sądów polskich uregulowana jest w księdze I części IV k.p.c. (art. 1097-1116). Przepisy te normują jurysdykcję krajową zarówno w procesie, jak i w postępowaniu nieprocesowym. Opiera się ona na łącznikach: 1) obywatelstwa polskiego: jednej ze stron w sprawach małżeńskich, ze stosunków rodziców i dzieci i o przysposobienie (art. 1100 i 1101), spadkodawcy w sprawach spadkowych (art. 1108), osoby mającej być uznaną za zmarłą lub podlegającej opiece (art. 1106 i 1107), uczestnika w innych sprawach nieprocesowych (art. 1110); 550 XIII. Międzynarodowe postępowanie cywilne 2) zamieszkania, siedziby lub pobytu pozwanego w Polsce w chwili doręczenia pozwu w sprawach majątkowych rozpoznawanych w procesie, a w braku tych ostatnich łączników — znajdowania się w Polsce przedmiotu sporu, posiadania przez pozwanego majątku na terenie Polski, powstania tu albo wykonania zobowiązania oraz otwarcia spadku (art. 1103). Te ostatnie łączniki mają charakter subsydiarny. Jurysdykcja krajowa sądów polskich jest w zasadzie fakultatywna. Wyjątkowo ma ona charakter jurysdykcji krajowej wyłącznej w sprawach małżeńskich i rodzinnych, gdy obie strony mają zamieszkanie w Polsce i jedna z nich jest obywatelem polskim (art. 1100 § 2, 1101 § 2), w sprawach dotyczących praw rzeczowych i posiadania nieruchomości położonej w Polsce (art. 1102 § 1), a także o ubezwłasnowolnienie i uznanie za zmarłego obywatela polskiego (art. 1106) oraz w sprawach spadkowych, gdy śmierć obywatela polskiego nastąpiła w Polsce (art. 1108 § 2). W świetle art. 1108 § 1, w myśl którego do jurysdykcji krajowej należą sprawy spadkowe rozpoznawane w postępowaniu nieprocesowym (jak np. sprawy o stwierdzeniu praw do spadku), jeżeli spadkodawca w chwili śmierci miał obywatelstwo polskie, sądom polskim nie przysługuje w zasadzie jurysdykcja w takich sprawach, jeżeli spadkodawca był w chwili śmierci cudzoziemcem. Jednakże SN w uchwale z 31 maja 1975 r., III CZP 78/758, sformułował tezę, iż „Jeżeli w skład spadku po cudzoziemcu wchodzą znajdujące się w Polsce ruchomości, a spadkobierca nie może uzyskać stwierdzenia swych praw przez sąd ojczysty spadkodawcy, w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku istnieje w tym zakresie jurysdykcja sądu polskiego". Jest to przypadek tzw. jurysdykcji krajowej koniecznej, uzasadnionej tym, że gdyby sąd polski jako sąd miejsca położenia spadku nie przyjął tej sprawy do rozpoznania, osoba zainteresowana (spadkobierca) nie mogłaby w ogólne uzyskać stwierdzenia swoich praw spadkowych9. Jurysdykcja krajowa stanowi przesłankę procesową, którą sąd bierze pod uwagę w każdym stanie sprawy. W razie braku jurysdykcji krajowej sąd odrzuca pozew lub wniosek; rozpoznanie sprawy mimo braku jurysdykcji krajowej powoduje nieważność postępowania (art. 1099). Wszczęcie i zawisłość sprawy w sądzie zagranicznym (lis alibi pendens) nie stoi na przeszkodzie rozpoznaniu sprawy przez sąd polski, o ile ma on jurysdykcję krajową. W razie zmiany w toku sprawy okoliczności faktycznych uzasadniających jurysdykcję krajową, trwa ona nadal, jeśli istniała w chwili wszczęcia sprawy. Jest to zasada ciągłości jurysdykcji krajowej (perpetuatio iurisdictionis — art. 1097). Prawo polskie dopuszcza w pewnym zakresie w sprawach o charakterze międzynarodowym wybór sądu w drodze umów prorogacyjnych i derogacyjnych 8 OSNCP 1976, nr 2, poz. 33. 9 Na temat jurysdykcji krajowej koniecznej zob. T. Ereciński, Kilka uwag o tzw. jurysdykcji koniecznej, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005, s. 65 i n. 71. Jurysdykcja krajowa 551 w zakresie jurysdykcji krajowej. W myśl art. 1104 strony mogą umawiać się na piśmie o poddanie jurysdykcji sądów polskich spraw majątkowych wynikłych lub mogących wyniknąć z oznaczonego stosunku prawnego; umowy takie mogą być zawierane, gdy w świetle przepisów k.p.c. brak jest jurysdykcji sądów polskich. Pod wpływem wymogów handlu zagranicznego k.p.c. dopuszcza też w art. 1105 § 1 w pewnym zakresie umowy prorogacyjne na rzecz sądów zagranicznych. Umowy takie mogą zawierać jednak tylko podmioty prowadzące działalność gospodarczą w zakresie zobowiązań z umów, i to pod warunkiem, że zmiana taka jest skuteczna według prawa państwa, którego jurysdykcji sprawa została poddana; nie mogą one przy tym derogować wyłącznej jurysdykcji sądów polskich i muszą być zawarte na piśmie. Umowę o jurysdykcji sądów państwa obcego sąd polski bierze pod uwagę tylko na zarzut strony zgłoszony i należycie uzasadniony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (art. 1105 § 3). II. Jurysdykcję krajową sądów polskich regulują ponadto postanowienia aktów należących do europejskiego prawa procesowego cywilnego oraz umów dwu-i wielostronnych zawartych przez Polskę (wykaz tych aktów oraz umów podany jest w rozdziale poprzednim). Postanowienia europejskiego prawa procesowego cywilnego oraz umów międzynarodowych mają na celu rozgraniczenie jurysdykcji krajowej sądów państw związanych tymi regulacjami w sprawach ze stosunków objętych ich zakresem zastosowania. Wprowadzają one daleko idące odstępstwa od rozwiązań przyjętych w przepisach kodeksu postępowania cywilnego. Różnice dotyczą zarówno rodzajów wykorzystywanych łączników, jak i regulacji odnoszących się do procesowego traktowania jurysdykcji krajowej. W szczególności odrębne i odmienne niż w przepisach kodeksu postępowania cywilnego unormowanie dotyczące umów jurysdykcyjnych zawarte jest w art. 23 rozporządzenia nr 44/2001. Ponadto art. 24 tego rozporządzenia przewiduje możliwość ustanowienia jurysdykcji wskutek wdania się pozwanego w spór przed sądem państwa członkowskiego, który nie ma jurysdykcji na podstawie rozporządzenia. Podnieść dodatkowo należy, że w świetle regulacji rozporządzenia nr 44/2001 (art. 27) i rozporządzenia nr 2201/2003 (art. 19) wcześniejsza zawisłość sprawy przed sądem jednego państwa członkowskiego powoduje niemożność rozpoznawania tej samej sprawy z udziałem tych samych stron przez sąd innego państwa członkowskiego — zawiesza on swoje postępowanie do czasu stwierdzenia jurysdykcji sądu państwa członkowskiego, w którym najpierw wniesiono sprawę10. 10 Szczegółowo o regulacji jurysdykcji krajowej w rozporządzeniu nr 44/2001 zob. K. Weitz, Europejskie ..., s. 487 i n. 552 XIII. Międzynarodowe postępowanie cywilne § 3. Zwolnienia spod jurysdykcji krajowej I. Zgodnie z utrwalonymi w rozwoju historycznym zasadami prawa międzynarodowego osoby reprezentujące za granicą władze państwowe swego kraju (ambasadorzy, posłowie) korzystają z tzw. immunitetu zakrajowości, czyli eksterytoria-lności, i nie podlegają władzom państwa, w którym pełnią funkcje dyplomatyczne. Immunitet ten, który występuje w dziedzinie sądownictwa karnego, w dziedzinie administracyjnej, podatkowej i innych, istnieje także w zakresie orzecznictwa sądów w sprawach cywilnych. Immunitet zakrajowości oznacza zwolnienie osób uznanych za eksterytorialne od jurysdykcji państwowej w myśl zasady ne impedia-tur legano. Immunitet ten, który początkowo przysługiwał tylko właściwym reprezentantom państwa obcego (posłom, ambasadorom), z biegiem czasu został rozciągnięty na członków ich rodzin, pomocniczy personel placówek dyplomatycznych, konsulów, a także na reprezentantów organizacji międzynarodowych. Polskie prawo procesowe honoruje immunitet zakrajowości (określony jako immunitet jurysdykcyjny) i normujące jego zakres oraz określa rodzaje spraw, w których dopuszczalne są wyłączenia od zasady eksterytorialności. Przepisy k.p.c. normujące tę materię wprowadziły do prawa wewnętrznego zasady wyrażone w Konwencji wiedeńskiej z 18 kwietnia 1961 r. o stosunkach dyplomatycznych (Dz.U. z 1965 r. nr 37, poz. 232). Stosownie do art. 1111 § 1 nie mogą być pozywani przed sądy polskie następujący cudzoziemcy: 1) uwierzytelnieni w Rzeczypospolitej Polskiej szefowie przedstawicielstw dyplomatycznych państw obcych; 2) osoby należące do personelu dyplomatycznego przedstawicielstw państw obcych w Rzeczypospolitej Polskiej; 3) inne osoby korzystające z immunitetów dyplomatycznych na mocy ustaw, umów lub powszechnie ustalonych zwyczajów międzynarodowych; 4) członkowie rodzin osób wymienionych w pkt 1, 2 i 3, jeżeli pozostają z nimi we wspólnocie domowej. W świetle powyższego przepisu (pkt 3) immunitet jurysdykcyjny rozciąga się w szczególności na przedstawicieli i funkcjonariuszy organizacji międzynarodowych (ONZ, UNESCO i in.). Immunitet ten nie ma jednak zastosowania do wymienionych osób w odniesieniu do: 1) spraw z zakresu prawa rzeczowego, dotyczących prywatnego mienia nieruchomego położonego w Polsce, chyba że mienie to jest w posiadaniu tych osób w imieniu państwa wysyłającego lub odpowiedniej organizacji międzynarodowej; 2) spraw dotyczących spadków, w których osoby te występują jako spadkobiercy, zapisobiorcy, wykonawcy testamentów, zarządcy lub kuratorzy spadku w charakterze osób prywatnych, nie zaś w imieniu państwa wysyłającego lub organizacji międzynarodowej; 3) spraw dotyczących wszelkiego rodzaju zawodowej lub handlowej działalności tych osób, wykonywanej przez nie w Polsce poza funkcjami urzędowymi. 71. Jurysdykcja krajowa 553 Ponadto, w myśl art. 1112, nie mogą być pozywane przed sądy polskie w sprawach wchodzących w zakres czynności dokonanych w toku pełnienia ich funkcji urzędowych następujące osoby: 1) urzędnicy pełniący funkcje konsularne w imieniu państw obcych niezależnie od posiadanego obywatelstwa; 2) cudzoziemcy będący pracownikami administracyjnymi i technicznymi przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsularnych państw obcych w Rzeczypospolitej Polskiej lub członkami personelu służby przedstawicielstw dyplomatycznych oraz inne osoby zrównane z nimi na mocy ustaw, umów lub powszechnie ustalonych zwyczajów międzynarodowych. Jednakże immunitet powyższy nie ma zastosowania w stosunku do urzędników pełniących funkcje konsularne oraz pracowników administracyjnych i technicznych urzędów konsularnych w wypadku wytoczenia przeciwko tym osobom powództw o wynagrodzenie szkody spowodowanej w Polsce przez pojazd, statek morski, rzeczny lub powietrzny. W razie pozwania przed sąd polski osoby korzystającej z immunitetu dyplomatycznego sąd odrzuci pozew ze względu na brak jurysdykcji krajowej (art. 1099). Jeżeli osoba, przeciwko której wszczęto sprawę, przestanie podlegać sądom polskim w toku sprawy, postępowanie ulega umorzeniu z urzędu (art. 1113). Jeśli osoba pozwana utraci immunitet dyplomatyczny w toku sprawy, a pozew jeszcze nie został odrzucony, sprawa może się toczyć. Immunitet dyplomatyczny (jurysdykcyjny) jest więc przesłanką procesową, której istnienie uniemożliwia prowadzenie procesu. Jednakże nie jest to przesłanka bezwzględna, ponieważ państwo wysyłające lub odpowiednia organizacja międzynarodowa może zrzec się immunitetu w stosunku do osób, którym przysługuje (art. 1114 §112). Immunitet dyplomatyczny jest przeszkodą tylko do pozwania przed sąd polski osób z niego korzystających. Natomiast osoby te mogą wytaczać przed sąd polski powództwa i wówczas podlegają one jurysdykcji krajowej sądu polskiego również w stosunku do wszyskich powództw wzajemnych bezpośrednio związanych z powództwem głównym (art. 1114 § 3). Zwolnienie spod jurysdykcji krajowej na skutek immunitetu dyplomatycznego obejmuje nie tylko procesy, lecz również egzekucje. Przeciwko osobom, które nie mogą być pozwane przed sądy polskie, nie może być także prowadzona egzekucja, chyba że chodzi o sprawę, w której osoby te podlegają jurysdykcji sądów polskich. Przeciwko osobom, które podlegają jurysdykcji sądów polskich w rezultacie zrzeczenia się ich immunitetu sądowego przez państwo wysyłające lub odpowiednią organizację międzynarodową, może być prowadzona egzekucja jedynie w wypadku wyraźnego zrzeczenia się immunitetu przez państwo wysyłające lub odpowiednią organizację międzynarodową także w odniesieniu do postępowania egzekucyjnego. 554 XIII. Międzynarodowe postępowanie cywilne Jednakże nawet w wypadku, gdy prowadzenie egzekucji jest dozwolone, niedopuszczalna jest egzekucja z mienia służącego do użytku urzędowego oraz przez stosowanie przymusu wobec osoby dłużnika. Niedopuszczalna jest również egzekucja w pomieszczeniach zajmowanych przez przedstawicielstwa dyplomatyczne, misje zagraniczne lub urzędy konsularne państw obcych w Rzeczypospolitej Polskiej oraz w mieszkaniach osób wymienionych w art. 1111 § 1, o ile szef przedstawicielstwa dyplomatycznego, misji zagranicznej lub urzędu konsularnego nie wyrazi zgody. Immunitet dyplomatyczny rozciąga się ponadto na obowiązek zeznawania przed sądem w charakterze świadka. Podstawą tego immunitetu w tym zakresie nie są już jednak przepisy k.p.c, lecz postanowienia cytowanej Konwencji wiedeńskiej z 18 kwietnia 1961 r. o stosunkach dyplomatycznych. Stosownie do art. 31 pkt 2 tej konwencji „przedstawiciel dyplomatyczny nie jest obowiązany do składania zeznań w charakterze świadka". Chociaż więc przepisy k.p.c. — ani w części IV, ani w rozdziale o zeznaniach świadków — nie wymieniają przedstawicieli dyplomatycznych wśród osób, które nie mogą być świadkami (art. 259), i wśród osób, które mogą odmówić zeznań (art. 261) ze względu na priorytet umów międzynarodowych (art. 1096), przedstawiciel dyplomatyczny nie może być zobowiązany do składania zeznań przed sądem polskim (a w związku z tym nie może też być wzywany do stawienia się do sądu), chyba że zechce zeznania te złożyć dobrowolnie. Immunitet w tym zakresie służy tylko przedstawicielom dyplomatycznym, przez których rozumieć należy szefów misji i personel dyplomatyczny (art. 1 pkt e Konwencji), a więc nie obejmuje on innych osób korzystających z immunitetu dyplomatycznego w zakresie pozywania przed sąd. II. Poza zwolnieniem od jurysdykcji krajowej uzasadnionym immunitetem dyplomatycznym, zwolnienie to wchodzi w rachubę także w odniesieniu do państwa obcego. W obrocie cywilnoprawnym państwo, jak wiadomo, może występować jako podmiot praw i obowiązków z reguły pod postacią Skarbu Państwa. W międzynarodowym obrocie prawnym i gospodarczym państwa coraz powszechniej działają poprzez przedsiębiorstwa i instytucje mające odrębną osobowość prawną, które występują też jako samodzielne strony w procesach, nie korzystając z immunitetów. Zdarza się jednak, że pewne transakcje zawierane są bezpośrednio przez organy i instytucje państwowe państw obcych i wówczas wynika problem możliwości pozywania państwa obcego lub jego organów przed sąd innego państwa. Problem ten wynika również, gdy w grę wchodzi odpowiedzialność organów państwa obcego za szkody spowodowane za granicą (np. za szkody wynikłe wskutek wypadków komunikacyjnych). Jednakże państwo obce nie może być pozywane przed sądy innego państwa. W świetle prawa międzynarodowego jest bowiem zasadą, że państwo obce nie podlega jurysdykcji innych państw. Immunitet jurysdykcyjny państwa nie ma jednak tego charakteru co immunitet dyplomatyczny jego przedstawicieli i z niego nie wynika. Podstawą immunitetu państwa są zasady prawa międzynarodowego, 71. Jurysdykcja krajowa a w szczególności zasada suwerenności, z którą nie da się pogodzić rozciąganie władztwa jednego państwa w jakiejkolwiek dziedzinie — także orzecznictwa sądowego — na drugie państwo. Immunitet państwa uzasadniany jest również zasadą równości państwa (par in parem non habet iudicium). W praktyce i doktrynie immunitet sądowy państw obcych ulega ograniczeniu. Przyjmuje się koncepcję tzw. immunitetu funkcjonalnego, polegającą na rozróżnieniu dwóch funkcji państwa: funkcji wykonywanej iure imperii, przez którą rozumie się działalność państwa opartą na jego władzy suwerennej, oraz funkcję wykonywaną iure gestionis, przez którą rozumie się działalność państwa w sferze prywatnoprawnej, a więc przede wszystkim działalność gospodarczą państwa. Teoria immunitetu funkcjonalnego uznaje immunitet państwa tylko wtedy, gdy chodzi o akty władcze (akty iure imperii), natomiast odmawia państwu tego immunitetu, gdy chodzi o sprawy wynikłe z aktów państwa zdziałanych iure gestionis, do których należą transakcje handlowe. Teoria ta zdecydowanie dominuje we współczesnej praktyce orzeczniczej poszczególnych państw oraz doktrynie. Zagadnienie immunitetu państwa należy do dziedziny międzynarodowego prawa publicznego i nie jest regulowane przepisami prawa procesowego, dlatego też k.p.c. nie zawiera żadnych przepisów w tej materii. Jednakże immunitet jurysdykcyjny państwa obcego jest w pełni respektowany w praktyce sądów polskich. Sąd Najwyższy niejednokrotnie w swym orzecznictwie dawał wyraz niedopuszczalności pozywania przed sądy polskie państwa obcego (także jego placówek działających w Polsce), uznając, że w tych przypadkach zachodzi brak jurysdykcji krajowej sądów polskich11. W wypadku, gdy obywatele polscy lub polskie osoby prawne mają uzasadnione roszczenia w stosunku do państwa obcego, państwo nasze podejmuje obronę praw swych obywateli w drodze dyplomatycznej. Rozpoznanie sprawy w stosunku do państwa obcego wchodzi w grę w kilku wypadkach. Po pierwsze, może to mieć miejsce wtedy, gdy państwo obce dobrowolnie podda się jurysdykcji innego państwa; zasada suwerenności może bowiem doznać ograniczeń w takim zakresie, w jakim wyraża na to zgodę zainteresowane państwo. Z tego też względu państwo obce może występować przed sądami drugiego państwa jako strona powodowa. Po drugie, ponieważ immunitet państwa obejmuje tylko działania iure imperii, uznać należy dopuszczalność pozywania państwa obcego w sprawach wynikłych na tle działań iure gestionis. Zasada immunitetu funkcjonalnego przyjmowana jest bowiem także w najnowszym orzecznictwie polskim. Dowodem jest postanowienie Sądu Najwyższego z 11 stycznia 2000 r., I PKN 562/9912, w którym uznano, że polskim sądom pracy przysługuje jurysdykcja krajowa w sprawie z powództwa obywatela 11 Wyrazem tego stanowiska są w szczególności orzeczenia SN: z 14 grudnia 1948 r., C 635/48, PiP 1949, nr 4, s. 119 i z 26 marca 1958 r., CR 172/56, OSPiKA 1959, poz. 160 z glosą C. Berezowskiego. 12 OSNAPUS 2000, nr 19, poz. 723. 556 XIII. Międzynarodowe postępowanie cywilne polskiego przeciwko ambasadzie państwa obcego o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia umowy o pracę (przywrócenie do pracy). Orzeczenie to oznacza odwrót od koncepcji pełnego (absolutnego) immunitetu jurysdykcyjnego państwa obcego na rzecz immunitetu ograniczonego (funkcjonalnego)13. Po trzecie, w praktyce międzynarodowej dopuszcza się pozwanie obcego państwa, gdy chodzi o nieruchomość położoną na obszarze drugiego państwa, a także w sprawach o spadek otwarty na obszarze innego państwa14. Postępowanie egzekucyjne przeciwko państwu obcemu, jako stanowiące formę zastosowania przymusu państwowego, jest niedopuszczalne. Także w tym wypadku przysługuje obcemu państwo immunitet (tzw. immunitet egzekucyjny). Jednakże w praktyce i orzecznictwie innych państw czyni się wyłomy od tej zasady, dopuszczając egzekucję z majątku państwa obcego znajdującego się na terenie danego państwa, jeżeli majątek stanowiący przedmiot egzekucji służy działalności handlowej lub innej gospodarczej (np. z rachunku bankowego). Istnieje zatem koncepcja funkcjonalnego immunitetu egzekucyjnego — wyłączona jest egzekucja przeciwko obcemu państwu z jego majątku służącego do działań o charakterze władczym, a dopuszczalna egzekucja z majątku służącego do działań o charakterze niewładczym (prywatnoprawnym)15. Rozdział 72 UZNANIE I WYKONANIE ZAGRANICZNYCH ORZECZEŃ SĄDOWYCH I. Wyrok w sprawie cywilnej ma moc wiążącą w zasadzie tylko na terenie państwa, którego sąd go wydał, i nie wywiera żadnych skutków prawnych poza jego terytorium. Wynika to z zasady suwerenności i zwierzchnictwa terytorialnego, w świetle których kompetencja organów każdego państwa, a tym samym skuteczność wydawanych przez nie decyzji, ogranicza się do terytorium tego państwa i nie może rozciągać się poza jego granice. Jednakże w dziedzinie stosunków cywilnoprawnych wymogi obrotu międzynarodowego sprawiają, że skuteczność wyroków i niektórych innych orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych jest uznawana w pewnym zakresie i pod pewnymi warunkami przez inne państwa. Jest to z jednej 13 Koncepcja immunitetu pełnego podtrzymywana była jednak jeszcze w uchwale z 26 września 1990, III PZP 9/90, OSNCP 1991, nr 2-3, poz. 17 i w uzasadnieniu orzeczenia z 18 marca 1998 r„ I PKN 26/98, OSNAPUS 1999, nr 5, poz. 172. 14 Szczegółowo o immunitecie państwa obcego zob. J. Ciszewski, [w:] Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego. Cześć trzecia. Przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego, red. T. Ereciński, Warszawa 2004, s. 111 i n. 15 Por. J. Kren Kostkiewicz, Staatenimmunitat im Erkenntnis- und im Vollstreckungsverfahren nach schweizerischem Recht, Bern 1998, s. 303 i n. strony konsekwencją respektowania jurysdykcji sądów obcych; skoro uznaje się w pewnych sprawach ich kompetencję, pociąga to za sobą uznawanie wydawanych przez nie orzeczeń. Z drugiej strony, za uznawaniem skuteczności wyroków zagranicznych przemawia wzgląd na interesy osób uprawnionych, których prawa wyroki te stwierdzają. Odmowa uznania wyroku zagranicznego powoduje w wielu wypadkach konieczność prowadzenia drugiego procesu w innym państwie, co jest nie tylko uciążliwe, ale nie zawsze możliwe, gdyż nie zawsze jurysdykcja krajowa sądów tego państwa jest uzasadniona. W stosunkach międzynarodowych od dawna dopuszcza się więc uznawanie skuteczności wyroków i niektórych innych orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych. Każde państwo samo ustala w przepisach swego prawa wewnętrznego zakres orzeczeń zagranicznych podlegających uznaniu, warunki, jakim muszą one odpowiadać, oraz tryb ich uznawania. Zagadnienie uznawania wyroków zagranicznych jest także przedmiotem unormowania w europejskim prawie procesowym cywilnym oraz konwencjach międzynarodowych dwu- i wielostronnych. Tendencja do wzajemnego uznawania przez państwa orzeczeń sądowych jest coraz szerzej realizowana i stanowi w dobie współczesnej istotny element współpracy międzynarodowej w dziedzinie obrotu cywilnoprawnego. Tendencja ta jest szczególna widoczna na tle regulacji prawa wspólnotowego — regulacje europejskiego prawa procesowego cywilnego oparte są na zasadzie wzajemnego zaufania w wymiar sprawiedliwości państw członkowskich. Systemy uznawania orzeczeń zagranicznych w poszczególnych państwach są różne, bardziej liberalne i bardziej rygorystyczne. Niektóre państwa dopuszczają uznawanie skuteczności orzeczeń zagranicznych nie wymagających przymusowego wykonania (egzekucji) bez potrzeby specjalnego postępowania sądowego, de piano (zasada tzw. uznania automatycznego); orzeczenie zagraniczne może być powoływane, gdy zachodzi tego potrzeba, na równi z orzeczeniem własnym w każdym postępowaniu i przed każdym organem (sądem, urzędem stanu cywilnego, notariuszem). Taki system przyjęty jest np. we Francji, w Niemczech (z wyjątkiem orzeczeń w sprawach rozwodowych) czy we Włoszech. Inne państwa (np. Polska) uzależniają uznanie co do zasady od decyzji sądu, który bada, czy orzeczenie odpowiada warunkom przewidzianym przez prawo państwa uznającego. W nielicznej dziś grupie państw utrzymuje się jeszcze system, przyjęty dawniej dość szeroko, dopuszczający kontrolę merytoryczną przez sąd uznający orzeczenia zagraniczne. Natomiast gdy chodzi o znaczenie wyroków zagranicznych w zakresie ich mocy egzekucyjnej, powszechny jest wymóg stwierdzenia dopuszczalności przymusowego wykonywania wyroku zagranicznego na terenie danego państwa, czyli nadanie im tzw. exequatur. Niektóre państwa uzależniają możliwość nadania exequatur od warunku wzajemności (np. Polska), inne go nie wymagają (np. Francja), niektóre zaś dopuszczają możność egzekucji wyroków zagranicznych tylko wówczas, gdy umowa międzynarodowa to przewiduje. 558 XIII. Międzynarodowe postępowanie cywilne Uznanie orzeczenia zagranicznego oznacza przyznanie mu skuteczności takiej jak orzeczeniu pochodzącemu od sądu własnego państwa uznającego16. Wyrok nie uznany (gdy potrzebna jest decyzja sądu lub innego organu) nie wywołuje żadnych skutków. Skuteczność uznanego wyroku obejmuje wszelkie jego skutki jako aktu prawnego, a więc powagę rzeczy osądzonej, moc prejudycjalną, skutek konstytutywny wyroków kształtujących, a gdy chodzi o wyroki zasądzające świadczenia — także ich moc egzekucyjną. II. W Polsce możliwość uznania skuteczności została wprowadzona po raz pierwszy w prawie wewnętrznym ustawą z 15 lutego 1962 r. o zmianie przepisów postępowania cywilnego (Dz.U. nr 10, poz. 46). Poprzednio k.p.c. z 1930 r. dopuszczał wprawdzie wykonalność wyroków zagranicznych w drodze egzekucji, ale tylko wówczas, gdy przewidywała to umowa międzynarodowa. Sąd Najwyższy przyjął17, że zasada ta stosuje się także do orzeczeń zagranicznych nie wymagających egzekucji, na skutek czego przez długi okres wyroki zagraniczne w sprawach małżeńskich i rodzinnych nie mogły być w Polsce uznawane, gdyż umowy, które taką możliwość dopuszczały, były bardzo nieliczne. Przepisy o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń zagranicznych znajdują się w księdze III części IV k.p.c. (art. 1145-1153). W myśl tych przepisów skuteczność w Polsce nienadających się do wykonania w drodze egzekucji orzeczeń sądów zagranicznych w sprawach cywilnych, które należą w Polsce do drogi sądowej, zależy od uznania ich przez sąd polski; od wymogu tego zwolnione są jedynie orzeczenia sądów zagranicznych w sprawach niemajątkowych obywateli obcych, wydane przez sąd właściwy według ich prawa ojczystego, chyba że orzeczenie ma być podstawą zawarcia w Polsce związku małżeńskiego albo ma stanowić podstawę wpisu w polskich rejestrach publicznych. Orzeczenia nienadające się do egzekucji są to wyroki i decyzje wydawane w postępowaniu nieprocesowym, kształtujące stosunki prawne oraz ustalające istnienie lub nieistnienie stosunku prawnego lub prawa, a także wyroki oddalające powództwo. Orzeczenie zagraniczne podlega uznaniu pod warunkiem wzajemności, a ponadto odpowiadać musi dalszym warunkom, wskazanym w art. 1146 § 1, a mianowicie, jeżeli: 1) orzeczenie jest prawomocne w państwie, w którym zostało wydane; 2) sprawa nie należy, według polskiego prawa lub umowy międzynarodowej, do wyłącznej jurysdykcji sądów polskich lub sądów państwa trzeciego; 3) strona nie była pozbawiona możliwości obrony, a w razie nieposiadania zdolności procesowej — należytego przedstawicielstwa; 16 Por. jednak odmiennie K. Weitz, Pojęcie uznania orzeczenia zagranicznego, PS 1998, nr 7-8, s. 52 i n. 17 Uchwała SN z 29 kwietnia 1937 r., Zb. Urz. 1937, poz. 383. Takie samo stanowisko zajął SN także w uchwale z 18 stycznia 1959 r., OSNC 1959, poz. 64. 72. Uznanie i wykonanie zagranicznych orzeczeń sądowych 559 4) sprawa nie została już prawomocnie osądzona przed sądem polskim albo nie wszczęto jej przed sądem polskim powołanym do jej rozstrzygnięcia, zanim orzeczenie sądu zagranicznego stało się prawomocne; 5) orzeczenie nie jest sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej; 6) przy wydaniu orzeczenia w sprawie, w której należało zastosować prawo polskie, prawo to zostało zastosowane, chyba że zastosowane w sprawie obce prawo nie różni się w sposób istotny od prawa polskiego. Z wnioskiem o uznanie może wystąpić każdy, kto ma w tym interes prawny (art. 1147 § 1). O uznaniu orzeka sąd okręgowy, w składzie trzech sędziów, po przeprowadzeniu rozprawy z udziałem prokuratora. Od postanowienia sądu okręgowego służy apelacja, a od postanowienia sądu apelacyjnego — skarga kasacyjna; można także żądać wznowienia postępowania, które zostało zakończone prawomocnym postanowieniem (art. 1148). III. Na szczególną uwagę zasługują regulacje europejskiego prawa procesowego cywilnego. W ramach rozporządzenia nr 44/2001 (art. 33 ust. 1) i rozporządzenia nr 2201/2003 (art. 21 ust. 1) przyjęto zasadę uznania automatycznego — orzeczenia pochodzące z państw członkowskich, wydane w sprawach objętych zakresem zastosowania rozporządzeń, podlegają uznaniu bez przeprowadzania specjalnego postępowania. W rozporządzeniach uregulowane zostały także warunki uznania orzeczeń; są one odmienne (łagodniejsze) od tych, które przewiduje kodeks postępowania cywilnego. Wiele umów dwustronnych zawartych przez RP przewiduje, iż skuteczność orzeczeń sądowych nie wymagających egzekucji będzie uznawana bez przeprowadzenia specjalnego postępowania sądowego, z mocy prawa. Są to np. umowy z Bułgarią, Rumunią, Mongolią, Węgrami. IV. Wykonalności w Polsce zagranicznych wyroków dotyczy art. 1150, według którego orzeczenia sądów zagranicznych w sprawach cywilnych należących w Polsce do drogi sądowej, nadające się do wykonania w drodze egzekucji, są tytułami egzekucyjnymi i będą w Polsce wykonalne, pod warunkiem wzajemności, jeżeli: 1) orzeczenie podlega wykonaniu w państwie, z którego pochodzi, 2) zachodzą warunki określone w art. 1146 § 1 pkt 1-6. O wykonalności orzeczenia sądu zagranicznego orzeka w składzie trzech sędziów zawodowych sąd okręgowy miejsca zamieszkania lub siedziby dłużnika, a w braku takiego sądu, sąd okręgowy, w którego okręgu ma być prowadzona egzekucja. Sąd ten jest właściwy również do równoczesnego orzeczenia o uznaniu orzeczenia w części niepodlegającej egzekucji, jeżeli nie nastąpiło ono już poprzednio. Sąd orzeka po przeprowadzeniu rozprawy. Na postanowienie sądu okręgowego w przedmiocie wykonalności przysługuje zażalenie, a od postanowienia sądu apelacyjnego — skarga kasacyjna; można także żądać wznowienia postępowania, które zostało zakończone prawomocnym postanowieniem. Po uprą- 560 XIII. Międzynarodowe postępowanie cywilne womocnieniu się postanowienia o wykonalności tenże sąd okręgowy nada orzeczeniu sądu zagranicznego klauzulę wykonalności (art. 1151 § 1—3). Z kolei według art. 1152, ugoda zawarta przed sądem zagranicznym stanowi pod warunkiem wzajemności — tytuł egzekucyjny, jeżeli jest wykonalna w państwie jej zawarcia i nie jest sprzeczna z podstawowymi zasadami porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej. Przepis ten odsyła do odpowiedniego stosowania art. 115118. V. Autonomiczna względem kodeksu postępowania cywilnego regulacja postępowania o stwierdzenie wykonalności orzeczeń pochodzących z państw członkowskich zawarta jest w postanowieniach rozporządzenia nr 44/2001 (art. 38-58) oraz rozporządzenia nr 2201/2003 (art. 28-39). Postępowanie według tych aktów jest uproszczone i przyspieszone. Na uwagę zasługują także regulacje rozporządzenia nr 805/2004 wprowadzające instytucję Europejskiego Tytułu Egzekucyjnego. Według tego rozporządzenia orzeczenie lub inny tytuł egzekucyjny, wydane w innym państwie członkowskim i zaopatrzone w tym państwie w specjalne zaświadczenie, staje się Europejskim Tytułem Egzekucyjnym i podlega wykonaniu w każdym innym państwie członkowskim bez potrzeby stwierdzania jego wykonalności w tym państwie. Rozporządzenie ma jednak zastosowanie tylko do tytułów, które obejmują tzw. roszczenia bezsporne w rozumieniu rozporządzenia. Podobne unormowanie co do pewnych orzeczeń dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej zawierają przepisy art. 40-45 rozporządzenia nr 2201/2003. ROZDZIAŁ 73 PRAWO POMOCY W POSTĘPOWANIU W SPRAWACH CYWILNYCH PROWADZONYM W PAŃSTWACH CZŁONKOWSKICH UNII EUROPEJSKIEJ I. Jednym z zagadnień składających się na problematykę międzynarodowego prawa postępowania cywilnego jest zagadnienie sytuacji cudzoziemców w postępowaniu toczącym się przed sądem krajowym. Zagadnienie to obejmuje w szczególności kwestię zapewnienia odpowiedniego dostępu do krajowego wymiaru 18 Obszerniej na temat uznawania i wykonywania orzeczeń sądów zagranicznych zob. J. Jodłowski, Uznanie i wykonanie zagranicznych orzeczeń sądowych w Polsce na tle orzecznictwa SN, „Biblioteka Palestry", Warszawa 1977, oraz tenże, Uznawanie i wykonywanie w Polsce wyroków zagranicznych w sprawach o pochodzenie i alimenty, „Studia Cywilistyczne" 1975, t. 25-26; T. Ereciński, [w:] T. Ereciński, J. Ciszewski, Międzynarodowe ..., s. 300 i n. 73. Prawo pomocy w postępowaniu ... prowadzonym a państwach członkowskich UE sprawiedliwości podmiotom przynależnym do innych państw. Istotnego znaczenia z tego punktu widzenia nabierają instytucje zwolnienia od kosztów sądowych oraz ustanowienia adwokata lub radcy prawnego przez sąd dla osób mających obywatelstwo innych państw lub mających miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu albo siedzibę za granicą. Należy tu również omówiona wcześniej problematyka zabezpieczenia kosztów procesu, w którym podmiot zagraniczny występuje jako powód (por. rozdział 42 § 3). Z art. 1129 wynika, że cudzoziemcy korzystają ze zwolnienia od kosztów sądowych na zasadach przewidzianych w naszym prawie (obecnie chodzi o art. 94-118 ust. o k.s.) pod warunkiem wzajemności. Osoby nieposiadające żadnego obywatelstwa, mające miejsce zamieszkania w Polsce, traktowane sąd jak obywatele polscy (art. 1129 § 1 i 2). Unormowanie powyższe ma oczywiście jedynie wtedy zastosowanie, gdy przepisy szczególne lub wiążące Polskę postanowienia europejskiego prawa procesowego cywilnego bądź umów międzynarodowych nie stanowią inaczej. II. Kwestia zapewnienia odpowiedniego dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sprawach z elementem zagranicznym przez umożliwienie uzyskania zwolnienia od kosztów postępowania oraz pomocy fachowego pełnomocnika stanowi przedmiot regulacji wspomnianej już dyrektywy 2003/8/WE z 27 stycznia 2003 r. Głównym celem dyrektywy jest ułatwienie dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sporach transgranicznych oraz zagwarantowanie odpowiedniego poziomu pomocy prawnej w tego typu sporach przez ustanowienie minimalnych wspólnych zasad i standardów odnoszących się do pomocy prawnej w państwach członkowskich19. Jak wiadomo, dyrektywa jako akt prawny prawa wspólnotowego co do zasady nie jest stosowana bezpośrednio, lecz wymaga transpozycji (implementacji) do prawa krajowego. Dlatego też ustawodawca polski wydał ustawę z 17 grudnia 2004 r. o prawie pomocy w postępowaniu w sprawach cywilnych prowadzonym w państwach członkowskich Unii Europejskiej (Dz.U. z 2005 r. nr 10, poz. 67). Ustawa posługuje się pojęciem „prawo pomocy", które jest tu zbiorczym określeniem dla instytucji dotyczących uprawnień strony w zakresie zwolnienia od kosztów sądowych, ustanowienia adwokata lub radcy prawnego przez sąd, a także wsparcia przy ponoszeniu innych kosztów postępowania. Ustawa określa: 1) zasady, warunki i tryb przyznawania osobom fizycznym mającym miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej prawa pomocy w postępowaniu w sprawach cywilnych, które ma być wszczęte lub jest prowadzone w Polsce oraz 562 XIII. Międzynarodowe postępowanie cywilne 2) zasady, warunki i tryb przyznawania osobom fizycznym mającym miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej prawa pomocy na potrzeby postępowania w sprawach cywilnych, które ma być wszczęte lub jest prowadzone w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej (art. 1 ust. 1 ustawy). Jeżeli osoba fizyczna ubiegająca się o przyznanie jej prawa pomocy lub korzystająca z tego prawa, zwana w ustawie „wnioskodawcą", nie ma obywatelstwa państwa członkowskiego Unii Europejskiej, przepisy ustawy stosuje się do niej wówczas, gdy przebywa na terytorium państwa członkowskiego Unii Europejskiej zgodnie z prawem tego państwa. Państwem członkowskim Unii Europejskiej w rozumieniu ustawy jest każde państwo członkowskie Unii Europejskiej z wyłączeniem Królestwa Danii (art. 1 ust. 2 i 3 ustawy). O możliwości ubiegania się o prawo pomocy decyduje miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w dacie złożenia wniosku o przyznanie tego prawa do organu właściwego według art. 8 lub art. 21. Późniejsza zmiana miejsca zamieszkania lub zwykłego pobytu przez wnioskodawcę nie wpływa na możliwość ubiegania się o przyznanie lub korzystania z prawa pomocy (art. 2 ustawy). Przepisy ustawy odnoszą się do osób fizycznych. Ustawa ma na względzie sytuację, w której osoba fizyczna ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w jednym państwie członkowskim, a postępowanie w sprawie toczy się lub ma zostać wszczęte w innym państwie członkowskim. Ustawę stosuje się wtedy, gdy Polska jest państwem, w którym ma zostać wszczęte lub toczy się postępowanie. Wtedy w grę wchodzi stosowanie rozdziału 2 ustawy — uzyskanie przez osobę fizyczną mającą miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w innym państwie członkowskim prawa pomocy w postępowaniu przed sądem polskim. Ponadto ustawę stosuje się także wówczas, gdy Polska jest państwem, w którym osoba fizyczna ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu, a postępowanie ma zostać wszczęte lub toczy się w innym państwie członkowskim. W takiej sytuacji osoba fizyczna, która ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w Polsce, może skorzystać z pośrednictwa właściwego sądu okręgowego celem złożenia w tym innym państwie członkowskim wniosku o przyznanie prawa pomocy w postępowaniu, które ma zostać wszczęte lub toczy się w tym państwie. Osoba fizyczna mająca miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w Polsce może w takiej sytuacji wystąpić również o przyznanie prawa pomocy w Polsce na potrzeby postępowania w innym państwie członkowskim. III. Zagadnienie uzyskania prawa pomocy w postępowaniu w Polsce regulują art. 4-20 ustawy. Zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy, prawo pomocy obejmuje: 1) zwolnienie od kosztów sądowych; 2) ustanowienie adwokata albo radcy prawnego — jeżeli to możliwe, władającego językiem zrozumiałym dla wnioskodawcy — w celu świadczenia przez niego 73. Prawo pomocy w postępowaniu ... prowadzonym a państwach członkowskich UE 563 pomocy prawnej, w szczególności udzielenia wnioskodawcy niezbędnej porady prawnej oraz występowania w jego imieniu przed sądem; 3) ponoszenie przez Skarb Państwa niezbędnych kosztów podróży wnioskodawcy związanych z nakazanym przez sąd jego osobistym stawiennictwem, jeżeli wnioskodawca nie może być przesłuchany w inny sposób. Prawo pomocy może być pełne albo częściowe; pełne prawo pomocy obejmuje wszystkie uprawnienia z art. 5 ust. 1 (art. 6 ust. 1 i 2 ustawy). Zakres częściowego prawa pomocy określa art. 6 ust. 3-4 ustawy. Prawo pomocy może być przyznane wnioskodawcy na jego wniosek złożony przed wszczęciem postępowania lub w jego toku. Wniosek jest wolny od opłat sądowych. Wniosek sporządza się na piśmie w języku polskim albo w języku angielskim. Jeżeli dokumenty uzasadniające wniosek nie są sporządzone w jednym z tych języków, do wniosku dołącza się ich tłumaczenie na język polski lub język angielski dokonane przez osobę uprawnioną według prawa państwa członkowskiego do dokonywania tłumaczeń (art. 7). Wniosek o przyznanie prawa pomocy składa się w sądzie, w którym ma być wszczęte lub jest prowadzone postępowanie rozpoznawcze. Jeżeli wniosek dotyczy przyznania prawa pomocy w postępowaniu wykonawczym albo egzekucyjnym, składa się go w sądzie rejonowym, w którego obszarze właściwości jest lub ma być wykonane orzeczenie lub prowadzona egzekucja. Wniosek o przyznanie prawa pomocy można złożyć również za pośrednictwem Ministerstwa Sprawiedliwości Rzeczypospolitej Polskiej lub za pośrednictwem wyznaczonego w tym celu właściwego organu państwa członkowskiego, w którym wnioskodawca ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu. Ministerstwo Sprawiedliwości niezwłocznie przekazuje wniosek do właściwego sądu (art. 8). Formę wniosku i jego treść oraz wymagane dokumenty, które powinny zostać załączone do wniosku określa art. 9 ust. 1 ustawy. Wniosek o przyznanie prawa pomocy może być złożony na urzędowym formularzu. Sposób uzupełnienia ewentualnych braków ustawa reguluje w art. 10 ust. 1 i 2. Sankcją za nieuzupeł-nienie braków nie jest zwrot wniosku ani jego odrzucenie, lecz rozpoznanie wniosku przez sąd na podstawie przedstawionych danych (art. 11). Sądem właściwym do rozpoznania wniosku jest sąd, przed którym ma być wszczęte lub jest prowadzone postępowanie rozpoznawcze. Jeżeli wniosek dotyczy przyznania prawa pomocy w postępowaniu wykonawczym albo egzekucyjnym, właściwy jest sąd rejonowy, w którego obszarze właściwości jest lub ma być wykonane orzeczenie lub prowadzona egzekucja. Postanowienie sądu może być wydane na posiedzeniu niejawnym (art. 12 ust. 2 i 3). Sąd przyznaje prawo pomocy, jeżeli wnioskodawca wykaże, że nie jest w stanie ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny kosztów postępowania, o których mowa w art. 5 ust. 1 ustawy. Pełne prawo pomocy sąd przyznaje, gdy wnioskodawca wykazał, że nie jest w stanie ponieść 564 XIII. Międzynarodowe postępowanie cywilne jakichkolwiek kosztów postępowania, a częściowe — gdy wykazał, że nie jest — stanie ponieść pełnych kosztów postępowania (art. 13 ustawy). w Jeżeli wnioskodawca ubiega się o prawo pomocy w postępowaniu o uznanie orzeczenia wydanego w innym państwie członkowskim albo o stwierdzenie wykonalności takiego orzeczenia lub ugody zawartej przed sądem innego państwa członkowskiego lub dokumentu urzędowego sporządzonego w innym państwie członkowskim, albo w postępowaniu egzekucyjnym lub wykonawczym, które jest lub ma być prowadzone na podstawie takiego orzeczenia, ugody lub dokumentu, i korzystał z prawa pomocy w innym państwie członkowskim, w którym prowadzone było postępowanie zakończone wydaniem orzeczenia lub zawarciem ugody albo w którym został sporządzony dokument, sąd może odmówić przyznania prawa pomocy lub przyznać je w mniejszym zakresie tylko w razie istotnej zmiany sytuacji majątkowej lub rodzinnej wnioskodawcy, która wystąpiła po przyznaniu mu prawa pomocy w innym państwie członkowskim (art. 14 ust. 1 ustawy). W związku z tą regulacją należy jednak zwrócić uwagę na art. 50 rozporządzenia nr 44/2001, zgodnie z którym wnioskodawca dochodzący stwierdzenia wykonalności, któremu w państwie członkowskim pochodzenia przyznano całkowitą lub częściową pomoc prawną lub zwolnienie od kosztów sądowych i opłat, korzysta w postępowaniu o stwierdzenie wykonalności według rozporządzenia z najbardziej dogodnego traktowania w zakresie pomocy prawnej lub zwolnienia od kosztów i opłat, jakie przewiduje prawo państwa członkowskiego wykonania. Przepis art. 50 rozporządzenia nr 44/2001 rozszerza automatycznie uprawnienia, z których strona korzystała w państwie pochodzenia, na postępowanie o stwierdzenie wykonalności w państwie wykonania, bez potrzeby ponownego uzyskiwania w państwie wykonania tych uprawnień. Oznacza to, że art. 50 rozporządzenia nr 44/2001 jest unormowaniem szczególnym względem art. 14 ust. 1 ustawy20. Sąd nie jest związany przyznaniem wnioskodawcy prawa pomocy w innym państwie członkowskim wyłącznie na potrzeby postępowania, które ma być wszczęte lub jest prowadzone w Rzeczypospolitej Polskiej (art. 14 ust. 2). Sąd odmawia prawa pomocy, jeżeli: 1) wnioskodawca nie wykazał istnienia okoliczności uzasadniających udzielenie pomocy, w tym wnioskodawca nie przedstawił wszystkich wymaganych danych dotyczących jego sytuacji majątkowej, 2) dochodzone roszczenie lub obrona praw podejmowane przez wnioskodawcę są oczywiście bezzasadne (art. 15 ust. 1 i 2). Wnioskodawca korzystający z prawa pomocy obejmującego zwolnienie od kosztów sądowych nie wnosi opłat sądowych i nie ponosi wydatków, które ponosi za niego Skarb Państwa w całości lub w części objętej zwolnieniem. Zwolnienie od Por. także art. 50 rozporządzenia nr 2201/2003. wydatków obejmuje w szczególności ponoszenie przez Skarb Państwa kosztów tłumaczenia dokumentów niezbędnych do rozstrzygnięcia sprawy, których złożenia wymaga sąd lub inny właściwy organ albo które składa wnioskodawca, a także kosztów podróży i niezbędnych wydatków świadków wezwanych do sądu na żądanie wnioskodawcy, jeżeli nie mogą być przesłuchani w inny sposób. Skarb Państwa ponosi koszty ustanowienia adwokata albo radcy prawnego, które obejmują: wynagrodzenie odpowiednio według stawek opłat za czynności adwokatów albo czynności radców prawnych ustanowionych z urzędu, określone w odrębnych przepisach, niezbędne, udokumentowane wydatki adwokata albo radcy prawnego, w szczególności wydatki związane z porozumiewaniem się w niezbędnym zakresie z wnioskodawcą niewładającym językiem polskim za pośrednictwem tłumacza, w tym tłumaczeniem rozmów pełnomocnika z wnioskodawcą poza czynnościami sądowymi, przy czym wynagrodzenie tłumacza pośredniczącego w porozumiewaniu się adwokata albo radcy prawnego z wnioskodawcą nie może przekraczać stawek przewidzianych w przepisach o wynagrodzeniu tłumaczy przysięgłych (art. 16 ustawy). Sąd cofa przyznane prawo pomocy w całości lub w części, jeżeli po jego przyznaniu ujawnią się okoliczności wskazujące na to, że podstawy przyznania prawa pomocy nie istniały lub przestały istnieć. W razie cofnięcia przyznanego prawa pomocy wnioskodawca obowiązany jest uiścić wszystkie należne opłaty sądowe, pokryć wynagrodzenie ustanowionego dla niego adwokata albo radcy prawnego oraz zwrócić wydatki i koszty, które poniósł za niego Skarb Państwa. Jeżeli okoliczności uzasadniające przyznanie prawa pomocy istniały w chwili składania wniosku, sąd może obciążyć wnioskodawcę tymi obowiązkami tylko częściowo, stosownie do zmiany, jaka nastąpiła w jego sytuacji rodzinnej, majątku i dochodach. Postanowienie sądu może być wydane na posiedzeniu niejawnym (art. 18). Na postanowienie sądu I instancji o odmowie przyznania prawa pomocy lub jego cofnięciu przysługuje zażalenie. Zażalenie jest wolne od opłat sądowych. Postanowienie o odmowie przyznania prawa pomocy lub o jego cofnięciu sąd uzasadnia z urzędu (art. 19). Przyznanie prawa pomocy nie zwalnia wnioskodawcy od obowiązku zwrotu kosztów postępowania przeciwnikowi, jeżeli obowiązek taki wynika z innych przepisów (art. 20). IV. Przepisy art. 21-31 ustawy mają zastosowanie do osób fizycznych, które mają miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w Polsce i są stroną postępowania toczącego się w innym państwie członkowskim. Przepisy te regulują dwie kwestie21. Po pierwsze, chodzi tu o przekazanie wniosku o przyznanie prawa pomocy przez sąd okręgowy (jako polski organ przekazujący) do właściwego organu innego państwa członkowskiego, w którym ma zostać wszczęte lub toczy się K. Gonera, op. cit., s. 767. 566 XIII. Międzynarodowe postępowanie cywilne postępowanie (art. 21-25 ustawy). Wniosek o przyznanie prawa pomocy, który ma być przekazany do innego państwa członkowskiego, powinien być sporządzony na urzędowym formularzu w języku polskim oraz w języku wymaganym przez prawo tego państwa (art. 22 ust. 1 ustawy). Po drugie, w art. 26-31 ustawy unormowane jest przyznawanie prawa pomocy w Polsce na potrzeby postępowania, które ma być wszczęte lub toczy się w innym państwie członkowskim. Wnioskodawca, który złożył wniosek o przyznanie prawa pomocy w postępowaniu, które ma być wszczęte lub jest prowadzone w innym państwie członkowskim, za pośrednictwem sądu okręgowego może uzyskać także w Polsce prawo pomocy na potrzeby tego postępowania w zakresie: 1) zwolnienia od wydatków obejmujących koszty tłumaczenia wniosku o przyznanie prawa pomocy w innym państwie członkowskim oraz niezbędnych dokumentów uzasadniających ten wniosek; 2) ustanowienia adwokata albo radcy prawnego w celu udzielenia przez niego wnioskodawcy pomocy prawnej w Polsce na potrzeby postępowania, które ma być wszczęte lub jest prowadzone w innym państwie członkowskim, do dnia otrzymania wniosku o przyznanie prawa pomocy przez właściwy organ tego państwa członkowskiego {art. 26 ustawy). Zgodnie z art. 27 w zw. z art. 26 pkt 1 ustawy, Skarb Państwa ponosi koszty ustanowienia adwokata albo radcy prawnego oraz tłumaczenia wniosku o przyznanie prawa pomocy w innym państwie członkowskim oraz niezbędnych dokumentów uzasadniających ten wniosek, składanych odpowiedniemu organowi innego państwa (za pośrednictwem sądu okręgowego). W przedmiocie wniosku o przyznanie prawa pomocy orzeka sąd. Chodzi o sąd okręgowy, który jest właściwy także do przyjęcia wniosku o udzielenie pomocy prawnej w innym państwie członkowskim celem przekazania go właściwemu organowi tego państwa. Wniosek jest wolny od opłat sądowych. Postanowienie może być wydane na posiedzeniu niejawnym (art. 28 ustawy). Sąd przyznaje prawo pomocy, jeżeli wnioskodawca wykaże, że nie jest w stanie ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny kosztów, o których mowa w art. 26 ustawy (art. 29 ustawy). Adwokat lub radca prawny ustanowiony dla osoby korzystającej z prawa pomocy, o którym mowa w art. 26 ustawy, działa do chwili, w której zostanie poinformowany przez sąd o otrzymaniu wniosku o przyznanie prawa pomocy w innym państwie członkowskim przez właściwy organ tego państwa (art. 30 ustawy). Do odmowy przyznania i cofnięcia przyznanego prawa pomocy, o którym mowa w art. 26 ustawy, przepisy art. 18 i 19 ustawy stosuje się odpowiednio (art. 31 ustawy)- V. Wzór formularza, na którym zgodnie z art. 9 ust. 2 ustawy może być złożony wniosek o przyznanie prawa pomocy w postępowaniu toczącym się 73. Prawo pomocy w postępowaniu ... prowadzonym a państwach czlonkowskich UE 56J w Polsce, oraz formularza, na którym zgodnie z art. 22 ust. 1 ustawy musi być rZcZząetTyhriOSek ° PrZyZnanie PraWa P°m0Cy W P^waniu, które ma być wszczęte lub toczy S1ę w innym państwie członkowskim, określił Minister Spra- rlslT1 7 rP°rZąd2eniU Z 7 CZ™ 2005 r. w spraw, określenia wzoru i sposobu udostępniania urzędowego formularza wniosku o przyznanie prawa pomoCy oraz okresIema wzom urzędowego formularza J P o przyznanie prawa pomocy (Dz.U. nr 105, poz. 883). INDEKS RZECZOWY (sporządził Andrzej Zielony) adhezyjne postępowanie 23, 98-100 - fakultatywny charakter 99 - odpowiednie stosowanie przepisów obowiązujących w postępowaniu cywilnym 100 - skutki w zakresie możliwości dochodzenia roszczeń w postępowaniu cywilnym 101 ADR 338 adwokat 151, 173, 180, 214-215, 241, 246, 289, 294, 302, 304, 306, 326, 354, 371, 386, 398, 439, 468, 483 patrz też: koszty postępowania; pomoc prawna z urzędu - przymus 483, 215 ----bezwzględny 215 - — względny 214 - wynagrodzenie 246, 316 - z urzędu 246, 315-316 Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego 374, 528 Agencja Wywiadu 374, 528 akt notarialny 525 apelacja 29, 122, 136, 157, 180, 182, 224, 236, 246, 286, 302, 445, 451, 463^173 - cofnięcie 465 - granice 467 - oddalenie 374, 469, 473 - odpowiedź na apelację 499 - odrzucenie 288, 297, 448, 468 - podmioty uprawnione do wniesienia 465 - rodzaje 463-464 - wniesienie 468 - w postępowaniu uproszczonym 471-473 ----zarzuty 472 ----zrzeczenie się apelacji 472 - wykonalność wyroku 471 - wymagania 465^166 - zakaz reformationis in peius 476 - zarzuty 157, 466^68 arbiter sądu polubownego patrz: sąd polubowny audiatur et altera pars patrz: zasady naczelne postępowania cywilnego B bankowy tytuł egzekucyjny 525 biegły 58, 162, 307, 427, 441 - ad hoc 427 - opinia 427^128 - stały 427 - wynagrodzenie 427 patrz też: wyłączenie osób biorących udział w postępowaniu - ' ciężar dowodu 336, 360, 412-413 ciężary procesowe 300, 331, 358, 365 - mówienia prawdy 133 - przytoczenia okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie 133 - stawienia się osobiście na rozprawę 354 - udowodnienia 131 - wypowiedzenia się co do twierdzeń strony przeciwnej dotyczących okoliczności faktycznych 133 Indeks rzeczowy 569 cofnięcie pozwu patrz: pozew czynności procesowe 221, 277, 435-436 - a działania procesowe 276 - prokuratora i innych podmiotów działających na tych samych zasadach 251-262, 284-285 ----brak cechy fakultatywności 256, 284 ----formalny charakter 284 ----odwołalność 285 ----prekluzyjność 284 patrz też: prokurator - sądu 279-280, 435^36 ----rodzaje 279 ----uchylenie 279 - stron i uczestników postępowania 280 ----a czynności prawnomaterialne 280 ---- cechy 280 -------fakultatywny charakter 280 -------formalność 280 -------odwołalność 280, 282 -------prekluzyjność ----wadliwość 281 -------skutki 282 ----wymogi 281 da mihifactum dabo tibi ius 269, 354, 441 dokument 420-425 - moc dowodowa 422—424 - pojęcie 421 - prywatny 421 - urzędowy 421 domniemania 358, 410-412 - faktyczne 410 - prawne 411 ----niewzruszalne 411, 416 ----wzruszalne 411 doręczenia 220, 243, 289-293, 301, 445 - ustanowienie kuratora 293 - właściwe i zastępcze 292-293 - zasada oficjalności 289, 386 dowodowe postępowanie 333, 358, 359, 413-417, 472 patrz też: ciężar dowodu; środki dowodowe droga sądowa w sprawach cywilnych 60, 81--88 - domniemanie drogi sądów powszechnych 82 - jako przesłanka procesowa 86 - niedopuszczalność 87 ----bezwzględna 87 ----czasowa 87 ----względna 87 egzekucja 521 i nast. - ograniczenia 527-528 ----podmiotowe 527 ----przedmiotowe 527-528 - świadczeń alimentacyjnych 534-535 - świadczeń niepieniężnych 536-537 - świadczeń pieniężnych 530 ----z innych wierzytelności i praw majątkowych 530-533 ----z nieruchomości 533 ----z rachunków bankowych 532 ----z ruchomości 531 ----z wynagrodzenia za pracę 531 egzekucyjne postępowanie 22, 35, 139, 141, 186, 209, 240, 294, 309, 322, 441, 521-527 - podmioty 522 ----organy egzekucyjne 522 ----uczestnicy 523 - powództwa przeciwegzekucyjne 273, 528--530 ----ekscydencyjne 529 ----opozycyjne 528-529 - skarga na czynności komornika 522 - tytuł wykonawczy 526 - tytuły egzekucyjne 35, 400, 523, 524-525 - wszczęcie 524 - zasada ochrony dłużnika 128 ekonomia procesowa 97, 289, 338, 475 elektroniczne nośniki informatyczne 285-286, 318 errores in iudicando 481 errores in procedendo 481 Europejski Trybunał Ochrony Praw Człowieka 110, 112 Europejski Trybunał Sprawiedliwości 114 exceptio plurium concubentium 369 exceptio rei transactae 347 facultas alternativa patrz: powództwo fakty 408-410 - istotne dla sprawy 408 - niewymagające dowodu 409 -••¦ - — powszechnie znane (notoryjne) 409 ----przyznane 409^110 ----uznane przez sąd za przyznane (per facta concludentia) 410 ----znane sądowi urzędowo 409 570 Indeks rzeczowy gravamen (pokrzywdzenie) 462 grupowe badanie krwi patrz: środki dowodowe H hipoteka morska 515 I in dubio pro curia 268 inspektor pracy 187, 242, 261, 310, 371 interes prawny 204, 233, 271-272, 364, 462, 513 interwencja główna 239, 240, 327, 405 patrz też: współuczestnictwo tzw. konkurencyjne interwencja uboczna 160, 187, 232-237, 307, 333, 360, 405 - pozycja interwenienta w procesie 233 - samoistna 236, 431, 456 - wymogi formalne 233 - zasięg podmiotowy 234 . - zasięg przedmiotowy 234 - zwykła 236 patrz też: przypozwanie iudex inhabilis 159 iudex suspectus 159 iudicium rescindens 478 iudicium rescissorium 478 iura novit curia 441 jawność patrz: zasada jawności jurysdykcja krajowa 60, 319, 322, 324, 498, 547-556 . - fakultatywna 549 - konieczna 550 - łączniki 549-550 - wyłączna 549 - zwolnienia 552-556 ----immunitet zakrajowości 330, 548, 552-554 ----w odniesieniu do państw 554—556 patrz też: międzynarodowe postępowanie cywilne; umowy procesowe K kaucja aktoryczna 296, 539, 545 kierownik ośrodka pomocy społecznej 261 kierownik powiatowego centrum pomocy rodzinie 261 klauzula wykonalności 48, 181, 374, 399, 524, 526 - nadanie 526 - — na rzecz albo przeciwko osobie niewymie- nionej w tytule egzekucyjnym 526 -------przeciwko małżonkowi dłużnika 526 -------przejście na inną osobę uprawnienia albo obowiązku 526 ----na wniosek 526 ----z urzędu 526 - odmowa nadania 526 klauzule abuzywne 395 komisja pojednawcza 372 komornik 22, 522 i nast. kontradyktoryjność patrz: zasady naczelne postępowania cywilnego koncentracja materiału procesowego patrz: zasada koncentracji materiału procesowego koszty postępowania 246, 300-314, 332, 341, 443, 451 - sądowe 27, 135, 157, 185 ----opłata kancelaryjna 301 - — opłata podstawowa 301 ----opłata stosunkowa 301 ----wydatki 301 - zasady 305-309 - — koncentracji 308 ----odpowiedzialności 306 ----słuszności 307 - - stosunkowego rozdzielenia 306 ----zawinienia 307 - związane z działaniem pełnomocnika 304-305 patrz też: pełnomocnictwo procesowe; ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu - związane z działaniem strony 301, 304 Krajowa Rada Sądownictwa 122-124, 181, 383 kumulacja stron procesowych 186 kurator 252, 288, 310, 318 kwestia prejudycjalna 85 legitymacja procesowa 188, 203-209 - a legitymacja materialna 64, 203-204 - bierna 203 - czynna 203, 220 - formalna 255 - grupowa 207, 222 - indywidualna 207 - łączna 207, 219, 222 - skutki braku 207-209 - źródła 205 Indeks rzeczowy 571 lex fori processualis 50, 546 lis pendens patrz: zawisłość sporu ławnicy 66, 125, 161 M materiał procesowy 406-407 mediacja 70, 151, 305, 306, 307, 330, 338-343, 359, 365 - przed wszczęciem postępowania (przedproce-sowa) 339, 389 - ugoda przed mediatorem 342, 389 - umowa o mediację 339 - w toku postępowania 339 międzynarodowe postępowanie cywilne 36, 166, 290, 539-566 - zasady 545-547 ----priorytetu umów międzynarodowych 545 - - respektowania jurysdykcji sądów zagranicz- nych 546 ----równouprawnienia cudzoziemców w zakresie ochrony sądowej 545 - — stosowania własnego prawa procesowego. 546 ----wzajemności 546 patrz też: jurysdykcja krajowa międzynarodowe prawo procesowe cywilne 539-544 - w systemie prawa 539-540 - źródła 540-545 N nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców 262 Naczelny Sąd Administracyjny 93, 112, 247 nakazowe postępowanie 40, 151, 321, 338, 341, 362, 397-401 - nakaz zapłaty 180, 397, 398-399, 447 - zarzuty 148, 289, 386, 397, 399^ł00 nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym 184, 321 - sprzeciw 289 następstwo procesowe 188, 226-232, 237 - jako rezultat następstwa prawnego 227-229 ----inter vivos 227, 229 ----mortis causa 227-228 - niewynikające z następstwa prawnego 229 ----jako skutek wejścia interwenienta ubocznego w miejsce strony 229 ----jako skutek wezwania do udziału w sprawie w charakterze pozwanego 230 ----jako skutek zawiadomienia o toczącym się procesie osoby, która powinna w nim występować w charakterze powoda 230 ----żądanie powtórzenia dotychczasowego postępowania w całości lub w części 231 - o charakterze ogólnym 227 - o charakterze szczególnym 227 ne bis in idem patrz: powaga rzeczy osądzonej 454 ne eat iudex ultra petita partium 13, 440 nieprocesowe postępowanie 40^-7, 105, 138, 141, 157, 167, 172, 179, 209, 289, 338, 416-417, 456, 458 - forma orzeczeń 449-450 - funkcje sądu 31, 45^6 - zakres spraw rozpoznawanych w trybie postępowania nieprocesowego 42-45 nieważność postępowania 61, 136, 157, 202, 213, 289, 455, 467, 475 niewłaściwość sądu usuwalna i nieusuwalna 108 normy procesowe 25-29 - a normy prawa materialnego 29 - imperatywny charakter 29 - kompetencyjne 25 - sensu largo 25 - sensu stricto 25 - stosowanie w czasie 51-54 ----normy intertemporalne 52 ----zasada czynności procesowych 54 ----zasada jednolitości postępowania 52 ----zasada stadiów postępowania 53 - zasięg terytorialny 50-51 notoryjność 358, 409 - powszechna 358, 409 - sądowa 358, 409 obwieszczenia 292 oględziny patrz: środki dowodowe oddalenie powództwa patrz: powództwo odrzucenie pozwu patrz: pozew organizacje społeczne - udział w postępowaniu cywilnym 189, 257-260, 278, 312, 481 - przedstawienie poglądu 259 - przystąpienie do sprawy 257 - spowodowanie wszczęcia postępowania 257 orzeczenia 435^-59 patrz też: postanowienia; wyrok; nakaz zapłaty; sprzeciw od wyroku zaocznego - nieistniejące 461 572 Indeks rzeczowy pełnomocnictwo procesowe 38, 177, 240-246, 291, 307, 316, 318, 385 - do doręczeń 291 - forma 242-244 - natura prawna 243-244 - ogólne 240 - podmioty uprawnione do bycia pełnomocnikami 241-242 - skutki braku 245-246 - szczególne 240, 364, 369 - wygaśnięcie 244 patrz też: ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu; zdolność postulacyjna pisma procesowe 285-289, 319, 354 - forma 286-287 ----braki formalne 287 -------usuwanie 288 - kwalifikowane 266 - odpisy 287, 288, 386 - opłacenie 287 - oznaczenie 288 - przygotowawcze 287 - w postępowaniu uproszczonym 404 - załączniki 287, 386 - zwrot 287-288, 302, 386 pisma sądowe 286 pojednawcze postępowanie 48, 180, 343-351 - fakultatywne w postępowaniu zwykłym 343 - fakultatywne w sprawach ze stosunku pracy 343, 372-373 - w sprawach gospodarczych 387-390 ----próba ugodowa 389 ----w drodze postępowania reklamacyjnego 387-390 ----w drodze rokowań 343, 387 patrz też: ugoda sądowa; mediacja pomoc prawna w postępowaniu w sprawach cywilnych prowadzonym w państwach członkowskich Unii Europejskiej 560-566 pomoc prawna z urzędu 135, 136, 315-316 pomoc sądowa (postępowanie rekwizycyjne) 48, 49, 180, 415 pomocnicze postępowania 36, 47^19, 240, 322, 513 - funkcje 48-49 - rodzaje 48 posiedzenia sądowe 293-295, 353 - jawne 293, 353, 439 ----przy drzwiach zamkniętych 293, 353, 364, 386 - niejawne 101, 293, 294, 299, 319, 353, 391, 397, 449, 517 postanowienia 308, 436, 447^50, 452, 469, 475 - kończące postępowanie w sprawie 448 - niekończące postępowania w sprawie 448 - niezaskarżalne zażaleniem 449 - orzekające co do istoty sprawy 449 patrz też: nieprocesowe postępowanie - sposób wydania i doręczenia 449 - zaskarżanie zażaleniem 449 postępowania odrębne 39, 321, 362-406 postępowanie przed sądami polubownymi patrz: sąd polubowny postępowanie w razie zaginięcia lub zniszczenia akt 181, 183 postępowanie restytucyjne 297 powaga rzeczy osądzonej 60, 232, 272, 319, 454 powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów - udział w postępowaniu cywilnym 257, 310 powództwo 263-273 - cofnięcie 138, 323 - o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego 273, 396 - o ustalenie prawa lub stosunku prawnego 271 patrz też: interes prawny < - o zasądzenie świadczenia 270 - - treść świadczenia 270 ----żądanie pozwu 270 -------sformułowane alternatywnie 271, 318, 440 -------sformułowane jako tzw. facultas alternati- va 271, 318 —----sformułowane jako żądanie ewentualne 271,318 - pojęcie 263-268 - prawo do powództwa 268-269, 331, 356 - skutki wytoczenia 322 ----materialnoprawne 322-323 - - procesowe 322 - uznanie 37, 38, 141, 221, 331-332, 365, 370, 436 - zmiana 401 ----podmiotowa 401 ----przedmiotowa 405 patrz też: egzekucyjne postępowanie - powództwa przeciwegzekucyjne powództwo wzajemne 141, 324, 336-338, 366, 446 - warunki dopuszczalności 324, 336, 337 pozew 167, 280, 286, 317 - cofnięcie 329, 439 - doręczenie 320, 321, 322, 323, 331 - odpowiedź 355, 391, 436 Indeks rzeczowy - odrzucenie 320, 323, 334, 371, 455 - zwrot 302, 319, 397, 398 prawomocność orzeczeń 452^157 - formalna 452 - materialna 453 ----skutek negatywny 453^-54 ----skutek pozytywny 453-454 - rozszerzona 365, 370, 453 - wyroków sądów zagranicznych 454 prejudycjalność orzeczeń cywilnych w postępowaniu karnym 109-109, 453 prejudycjalność wyroków karnych w postępowaniu cywilnym 102-103, 416 procesowe postępowanie 37-40 - domniemanie na rzecz drogi procesu cywilnego 38 protokół 58, 148, 243, 294, 342, 352, 354, 321, 415, 472 Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów - udział w postępowaniu cywilnym 260-261, 391, 397 Prezes Urzędu Regulacji Energetyki - udział w postępowaniu cywilnym 393 Prezes Urzędu Regulacji Telekomunikacji i Poczty - udział w postępowaniu cywilnym 393 Prezes Urzędu Transportu Kolejowego - udział w postępowaniu cywilnym 394 prokurator - udział w postępowaniu cywilnym 161, 193, 225, 251-256, 272, 278, 310, 333, 356, 360, 364, 455 - przesłanki udziału 253 - przystąpienie do sprawy 254 - udział obligatoryjny 256 - uprawnienia 255 - wszczęcie postępowania 253 ----wytoczenie powództwa 253 -------na rzecz oznaczonej osoby lub Skarbu Państwa 254 -------w celu ochrony jedynie interesu społecznego i praworządności 254 - zawiadomienie przez sąd o sprawie 256 Prokurator Generalny 87, 294, 304, 481, 484, 485 Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa 70, 151, 247-250, 306, 354, 398, 483, 494 prorogatio fori 322 prorogatio iurisdictionis 322 przedstawicielstwo ustawowe 62, 211-213, 245, 307, 326 patrz też: zdolność procesowa przesłanki materialne 63-64, 213 - dodatnie i ujemne 63 — skutki braku 64 __________573 patrz też: interes prawny przesłanki procesowe 60-63, 202, 319, 320, 455 - bezwzględne i względne 61 - dodatnie i ujemne 60, 324 - sensu largo 63 Przewodniczący Komisji Papierów Wartościowych i Giełd - udział w postępowaniu cywilnym 256 przymus adwokacko-radcowski 119, 483 przypozwanie (litis denuntiatio) 148, 238, 405 patrz też: interwencja uboczna radca prawny 151, 180, 241, 243, 246, 289, 294, 302, 304, 326, 354, 371, 386, 398, 401, 439, 483 patrz też: adwokat; pełnomocnik procesowy; zdolność postulacyjna referendarze sądowi 65, 181, 184-185, 301, 302, 308, 314, 447, 450 - skarga na orzeczenia referendarza 450, 476-477 res iudicata 454 res litigiosa 455, 526 roszczenie procesowe — koncepcje 274—276 rozpoznawcze postępowanie 22, 35, 180 rozprawa 144, 148, 270, 293, 318, 321, 337, 341, 352-363, 399, 441, 445, 446 - kierownictwo formalne 354 - przebieg 357-362 - przygotowanie 354-357 patrz też: posiedzenia sądowe równość stron 134-136 rygor natychmiastowej wykonalności 318, 332, 373, 378, 445 rzecznik patentowy 241, 294, 302, 304, 354, 386, 468 Rzecznik Praw Obywatelskich - udział w postępowaniu cywilnym 72, 187, 310, 481, 484, 494 Sąd Najwyższy 23, 65, 71-73, 87, 106 119, 157, 247, 478, 479, 485 - funkcje 124 ----nadzór judykacyjny 122, 124 - organizacja 155 sąd polubowny (arbitrażowy) - arbiter - sędzia sądu polubownego 500-503 574 Indeks rzeczowy - klauzula arbitrażowa 500 - skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego 508-510 - stwierdzenie wykonalności 510—512 - ugoda przed sądem polubownym 507 - wyrok 507 - zapis 60, 61, 152, 180, 181, 243, 278, 320, 499-503 sąd wezwany 146, 360, 415 sententia non existens patrz: wyrok nieistniejący sędzia wyznaczony 146, 360, 415 Skarb Państwa 119, 120, 254, 291, 311, 314, 431 skarga kasacyjna 69, 72, 126, 148, 157, 246, 302, 371, 386, 406, 416, 477^86, 516 - dopuszczalność 478-479 - forma 482^83 - granice 485 - podstawy 481 - przedmiot zaskarżenia 477 - przedsąd 480, 484 - rozstrzygnięcie sądu 464-486 ----oddalenie 485 ----odrzucenie 157, 484 ----przyjęcie do rozpoznania 157, 480—481, 486 ----uchylenie zaskarżonego orzeczenia 147, 486 -------odrzucenie pozwu 486 -------orzeczenie co do istoty sprawy 486 -------przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania 486 -------umorzenie postępowania 486 ----uwzględnienie 486 - termin 484 - wniosek 482 skarga na czynność komornika patrz: komornik skarga na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki 118-121, 148 - forma 119 - skutki uwzględnienia 120 - termin 118 skarga na orzeczenie referendarza sądowego patrz: referendarz sądowy skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia 69, 72, 148, 302, 386, 491-495 - forma 493 - podstawy 494 - przedmiot zaskarżenia 492 - termin 494 - wymagania 493^94 skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego patrz: sąd polubowny skarga o wznowienie postępowania patrz: wznowienie postępowania skuteczność orzeczeń 458^-59 sprawa administracyjna 89 sprawa cywilna - pojęcie 22-24 - w znaczeniu formalnym 23-24 - w znaczeniu materialnym 23-24 sprawa karna 96-97 sprawy gospodarcze - postępowanie 40, 242, 290, 303, 378-397 ; - cechy swoiste 379, 382, 383 - sprawy gospodarcze sensu largo 382 > - sprawy gospodarcze sensu stricto 382 - sprawy o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone - postępowanie 395 - sprawy z zakresu ochrony konkurencji - postępowanie 80, 391-393 - sprawy z zakresu regulacji energetyki — postępowanie 80, 391, 393 - sprawy z zakresu regulacji telekomunikacji 80, 391, 393 - sprawy z zakresu regulacji transportu kolejowego 80, 391, 393 - udział organizacji przedsiębiorców 385 sprawy małżeńskie - postępowanie 39, 333, 363-368, 445 - o rozwód lub separację 28, 338, 368, 365-368, 430 ----dochodzenie roszczeń alimentacyjnych patrz: postępowanie zabezpieczające ----mediacja 366 - — zawieszenie postępowania 366 - o unieważnienie małżeństwa 364 - o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa 364 - o zniesienie wspólności majątkowej między małżonkami 648 sprawy o naruszenie posiadania - postępowanie 39, 338, 377, 378 sprawy ze stosunków między rodzicami a dziećmi - postępowanie 39, 368-370, 445 - o rozwiązanie przysposobienia 28, 369 - o unieważnienie uznania 369 - o ustalenie ojcostwa (macierzyństwa) 28, 338, 369 - o zaprzeczenie pochodzenia dziecka 369 sprawy z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych - postępowanie 39, 258, 290, 370-377 - zakres spraw 372-377 patrz też: pojednawcze postępowanie - fakultatywne w sprawach ze stosunku pracy sprostowanie orzeczeń patrz: wyroki Indeks rzeczą 575 sprzeciw od wyroku zaocznego patrz: wyrok zaoczny strona procesowa - pojęcie 188-194 - w znaczeniu formalnym 191, 192 - w znaczeniu materialnym 191, 192 substytucja 206, 241 środki dowodowe 116, 418-434 - bezpośrednie 418 - dowód z dokumentów 420-425 ----dokument prywatny 421-422 ----dokument urzędowy 421^22 - dowód z oględzin 428-429 - dowód z opinii biegłych 405, - dowód z opinii instytutu naukowo-badawczego 405 - dowód z przesłuchania stron 365, 429-431 - dowód z zeznań świadków 465, 425-426 ----konfrontacja 426 ----osoby niemogące być świadkami 425 ----prawo do odmowy odpowiedzi na postawione pytanie 426 ----prawo do odmowy zeznań 426 ----przyrzeczenie 426 - nienazwane 431-434 ----dowód z grupowego badania krwi 431— ^33 ----dowód z przyrządów utrwalających lub przenoszących obrazy lub dźwięki 433 - o charakterze przyrodniczym 433-434 - osobowe 418-419 - pośrednie 418 - rzeczowe 418 środki prawne 491 patrz też: egzekucyjne postępowanie - skarga na czynności komornika; nakazowe postępowanie - zarzuty; referendarze sądowi - skarga na orzeczenie referendarza; sprzeciw od wyroku zaocznego; upominawcze postępowanie - sprzeciw; skarga kasacyjna; skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia; wznowienie postępowania środki przymusu 426 środki zaskarżenia 461-495 - inne środki zaskarżenia 461 - nadzwyczajne 461, 487, 491 - środki odwoławcze 461 - zwyczajne 461, 463 i nast, 473 i nast. świadek patrz: środki dowodowe terminy 295-299 - instrukcyjne 296 - nieprzywracalne 297 - prawa materialnego 299 - prekluzyjne 295 - przywrócenie 297-298 - sądowe 295, 325 - uchybianie 266-299 - umowne 296 ' - ustawowe 295 Trybunał Konstytucyjny 23, 69, 94, 114, 161, 487, 489, 491 tymczasowa ochrona prawna patrz: postępowanie zabezpieczające tytuł egzekucyjny 234, 337, 373, 400, 403 - przeciwko spółce jawnej 524 - przeciwko spółce komandytowej 524 - przeciwko spółce komandytowo-akcyjnej 524 - przeciwko spółce partnerskiej 524 - przeciwko wspólnikom spółki prawa cywilnego 524 tytuł wykonawczy patrz też: klauzula wykonalności - pojęcie 526 U uczestnicy postępowania 160, 187, 238 ugoda (sądowa) 138, 141, 221, 237, 306, 330, 330, 344-351, 359, 373, 389, 396, 389 - dualistyczna koncepcja 345-347 - kwestia istnienia wniosku stron o umorzenie postępowania 348-349 - kwestia stabilizacji sytuacji prawnej stron 350-351 patrz też: pojednawcze postępowanie umorzenie postępowania 138, 202, 202, 214, 328-330, 342, 446 umowy procesowe 165, 166 - o wybór sądu miejscowo właściwego 165 ----skutki 166 ----warunki skuteczności 165 - prorogacyjna i derogacyjna dotyczące jurysdykcji krajowej 551 - zapis na sąd polubowny patrz: sąd polubowny UNCITRAL 497 upominawcze postępowanie 40, 151, 184, 337, 341, 401^103 - nakaz zapłaty 402 576 Indeks rzeczowy ----sprzeciw 402^K)3 ----uchylenie 402-403 upoważnienie alternatywne patrz: powództwo uprawdopodobnienie 412 - interesu interwenienta ubocznego 233 - okoliczności uzasadniających wniosek o przywrócenie terminu 297-298 - przyczyn wyłączenia sędziego 160 uproszczone postępowanie 40, 151, 180, 341, 403^406 - wnoszenie pism na urzędowych formularzach 404 - zakres spraw 403 patrz też: apelacja - w postępowaniu uproszczonym ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu patrz: pomoc prawna z urzędu patrz też: pełnomocnictwo procesowe uznanie powództwa patrz: powództwo urzędowe formularze 258 uznanie zagranicznych orzeczeń sądowych 556--560 uzupełnienie orzeczeń 450-451 votum separatum (zdanie odrębne) 438 W wartość przedmiotu sporu 172-175, 287 - dochodzenie w celu sprawdzenia 174 - oznaczenie przez powoda 173 - podmiotowa kumulacja roszczeń 173 patrz też: współuczestnictwo procesowe - przedmiotowa kumulacja roszczeń 173 - reguły szczegółowe 173-174 właściwość sądu 25, 162-184, 320, 322, 370 - delegacyjna 164, 166 - funkcyjna 163, 179-184 ----pojęcie 162, 179 ----sądu apelacyjnego 183 ----Sądu Najwyższego 166, 183-184 ----sądu okręgowego 182-183 ----sądu rejonowego 180-182 - miejscowa 164, 175-179, 219 . . ----ogólna 175 ----przemienna 176, 385 ----wyłączna 177-179 - pojęcie 162, 175 - rzeczowa 163, 169-172 ----sądów okręgowych 171 -------przejęcie sprawy należącej do właściwości sądu rejonowego 172 ----sądów rejonowych 171 - umowna 164 patrz też: umowy procesowe - o wybór sądu miejscowo właściwego - ustawowa 164 wpis w księdze wieczystej 184, 300, 476 współuczestnictwo procesowe 188, 215-225, 307 - formalne 177, 218, 318 - jednolite 220-221, 237, 254, 255, 425, 491 ... - konieczne 219-220, 364 - materialne 217, 318 ----tożsamość podstawy praw lub obowiązków 217 ----wspólność praw i obowiązków 217 - następcze 216 - pierwotne 216 - tzw. konkurencyjne 222-224, 230 ----jako skutek wezwania do udziału w sprawie w charakterze pozwanego 223 ----jako skutek zawiadomienia o toczącym się procesie osoby, która powinna w nim występować w charakterze powoda 223 ----w wypadku interwencji głównej 224 wykładnia orzeczeń 451-4-52 wykonalność orzeczeń 457^-59 - rygor natychmiastowej wykonalności 457 ----nadawany na wniosek strony 458 - — nadawany z urzędu fakultatywnie 458 ----nadawany z urzędu obligatoryjnie 457 ----ograniczenia 458 ----orzeczenie restytucyjne 458 - z mocy ustawy 457 wyłączenie osób biorących udział w postępowaniu 158-162 - biegłych 161-162 - ławników 161-162 - prokuratora 161-162 j;._. - sędziego 148, 158 ----na wniosek strony 159, 160 ----organ orzekający 161 ----przyczyny uzasadniające wyłączenie 159 ----z mocy ustawy 159 - sędziego polubownego patrz: sąd polubowny wyrok 436-447 - częściowy 359, 442-443 ----przesłanki 443 - deklaratywny 437 - konstytutywny 437 - łączny 444 Indeks rzecz owy 577 - nieistniejący 443 - oparty na uznaniu powództwa 359, 446 - sądu polubownego patrz: sąd polubowny - sprostowanie 450 - uzupełniający 444 - wstępny 359, 443 - zaoczny 37, 294, 333, 359, 391, 416, 444-447 ----dopuszczalność 440 ----środki prawne 445 -------sprzeciw pozwanego 148, 289, 302, 337, 386 - zwykły 438^43 ----narada sędziów 438 wznowienie postępowania 108, 136, 159, 180, 391, 455, 487-491 - podstawy 488 ----nieważność postępowania 488 ----właściwe podstawy restytucyjne 488 - skarga 490 ----odrzucenie 490 - terminy 489^90 zabezpieczające postępowanie 48, 322, 513-520 - przebieg 516-520 zabezpieczenie dowodów 31, 318, 417-418 zabezpieczenie kosztów postępowania 309 - kaucja aktoryczna 309 - w związku z nadaniem rygoru natychmiastowej wykonalności 458 - w związku z tymczasowym dopuszczeniem do postępowania osoby niemogącej przedstawić pełnomocnictwa 309 patrz też: koszty postępowania zabezpieczenie powództwa 318, 513-520 - konserwacyjne 514 - nowacyjne 449, 514 - roszczeń niepieniężnych 516 - roszczeń pieniężnych 515 zakaz reformationis in peius patrz: apelacja zarządzenia 148, 166, 288, 435, 436, 449 zarzuty procesowe 137, 227, 231, 238, 331, 333-336, 416, 446 - formalne 334 - merytoryczne 335 - niweczące 334 - zawieszające 334 zasady naczelne postępowania cywilnego 110-152,352 - zasada bezpośredniości 104, 145-147 - zasada dyspozycyjności (rozporządzalności) 137-142 ----dyspozycyjność formalna (procesowa) 141-142 ----dyspozycyjność materialna 138-141 - zasada koncentracji (skupienia) materiału procesowego 149-152, 354, 354, 386 - zasada kontradyktoryjności 143-144 - zasada prawdy materialnej 129-134, 332, 408 ----ograniczenia 131-132 ----w sferze działania sądu 131 ----w sferze działania stron i uczestników postępowania 133 - zasada równości stron 134-136 - - aspekty 134-135 ----gwarancje w procesie cywilnym 135-136 - — zasada audiatur et altera pars 135 - zasada ustności 147-149 zasady naczelne wymiaru sprawiedliwości 110-126,352 - zasada instancyjności 126 - zasada jawności 126 - zasada kolegialności 124-125, 158 - zasada nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego 124 - zasada niezależności sądu i niezawisłości sędziowskiej 121-124 - zasada rzetelnego postępowania 115-121 - zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości i prawo do sądu 111-115 - zasada udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości 125 zasada swobodnej oceny dowodów 416 zastępstwo procesowe Skarbu Państwa 246-250 zawieszenie postępowania 85, 86, 107, 213, 227, 239, 325-328, 333, 386 - fakultatywne 327 ----na wniosek pozwanego spadkobiercy dłużnika 326 ----na wniosek stron 327 ----przez sąd z urzędu 245, 326 - obligatoryjne 326 ----przez sąd z urzędu 326 ----z mocy prawa 326 - podjęcie postępowania 327 patrz też: sprawy małżeńskie - postępowanie o rozwód lub separację, zawieszenie postępowania zawisłość sporu 60, 101, 319, 324, 331 zażalenie 180, 299, 302, 386, 451, 473-474 - do Sądu Najwyższego 475 - termin 474 zdolność postulacyjna 214 zdolność procesowa 60, 209-213, 326, 445-475 - osób fizycznych 210 578 Indeks rzeczowy - - brak 212 ----ograniczona 210 ----pełna 210 - osób prawnych 211 - podmiotów zagranicznych 214 zdolność sądowa 60, 187, 194-203, 227, 326, 445 - a zdolność prawna 195 - dyrektora przedsiębiorstwa państwowego 201 - organizacji społecznych nieposiadających osobowości prawnej 197 - osób fizycznych 197 - osób prawnych 197 - państwowych jednostek organizacyjnych 199 - podmiotów zagranicznych 201-202 - skutki braku 202-203 - zakładu pracy 370 zniesienie postępowania 393 zwolnienie od kosztów sądowych 180, 184, 309-314, 318 - z mocy postanowienia sądu 311-312 < - z mocy ustawy 310—311 ----całkowite 310 ----częściowe 311 patrz też: ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu zwrot pozwu patrz: pozew zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia 490 i I LexisNexis! Postępowanie egzekucyjne w sprawach cywilnych Andrzej Marciniak Autor przedstawia w sposób systematyczny całokształt sądowego postępowania egzekucyjnego w sprawach cywilnych z uwzględnieniem aktualnego stanu ustawodawstwa, orzecznictwa i doktryny. Podręcznik jest przeznaczony głównie dla studentów IV i V roku prawa, doktorantów i aplikantów. Może służyć także sędziom, adwokatom, radcom prawnym i komornikom sądowym oraz wszystkim zainteresowanym egzekucją sądową. Prof. dr hab. Andrzej Marciniak jest profesorem zwyczajnym Uniwersytetu Łódzkiego, kierownikiem Katedry Postępowania Cywilnego II na Wydziale Prawa i Administracji. Autor wielu publikacji z zakresu postępowania cywilnego. Stan prawny na 15 kwietnia 2005 roku. TOSTfPOWANiE EGZEKUCYJNE WSHiAWftCH Warszawa 2005 wydanie I aktualnie w sprzedaży format 16,8x23,6 cm cena 55,00 z\ Jak zamówić książkę: Dział Handlowy: ul. gen. K. Sosnkowskiego 1 02-495 Warszawa tel. (22) 572-95-00 fax: (22) 572-95-08 www.LexisNexis.pl e-mail: ksiazki@LexisNexis.pl