Halina Snopkiewicz

Paladyn

Sierpień, upał, kurz. Nie wiem, który dzień sierpnia i która godzina dnia. 
Więcej: nic mnie to nie obchodzi. Mam, czego chciałam (?!) — obrzydliwy pokój, 
samotność z wyboru, idealne poczucie tymczasowości, środki utrzymania z serii 
„żadna praca nie hańbi" i zupełnie nie wiem, co robić dalej. Wmawiam sobie, że 
jestem odpowiednio interesującym dla siebie towarzystwem, żeby zapełnić te 
godziny, które inni poświęcają wychodzeniu naprzeciw ludziom, sprawom, 
kawiarnianym sukcesom. Czy mocno oberwałam... Znamy lata, kiedy życie wystawiało 
rachunki w trupach. Ze mną obeszło się daleko bardziej łagodnie. Nikt mi nie 
umarł, nikt nie odszedł. Nikt nie odszedł. Gdyby uwzględniając sytuację miała 
ten zwrot powiedzieć aktorka na scenie, dramaturg dodałby w nawiasie: z 
sarkazmem. Zainkasowałam porcję uderzeń. Może nie szukano by mojej głowy jako 
obiektu dla bezmyślnych ciosów, ale nadstawiałam ją pilnie. Zupełnie jakbym 
chciała kogoś osłonić, a walczyłam głównie o racje swojej wyobraźni. Mogłam mieć 
proste życie — niech się nacieszę, że się nie dałam odbić na powielaczu i 
kolportować jako model studentki lat pięćdziesiątych. No dobrze, chodzi po 
świecie ileś tam takich Lilek, nie jestem egzemplarzem niepowtarzalnym (a żal), 
ale nie wyszłam spod matrycy. Jestem „ręcznie malowana" jak jeleń na rykowisku 
albo dama z łasiczką — jak tam kto chce mnie widzieć. Żadna zarozumiałość, okaże 
się. Nie chełpliwość, fakty.
Chcę opowiedzieć pewną historię, której zakończenia nie znam. Jeśli opowiem, 
uwolnię się od czegoś, może odzyskam całkowity spokój? Jeszcze inny cel: 
wybronić siebie i naubliżać innym, z tym chłodnym obiektywizmem, jaki daje 
spojrzenie na sprawy z pewnego dystansu czasu. Dystans czasu zaciera kontury, 
rozmazuje ostrość widzenia, lecz nie jest w stanie zniszczyć wspomnień reakcji 
emocjonalnych, choć ekshumacja naszych odczuć już nas nie poraża. Będzie to 
relacja z czterech lat życia, które można nazwać barwnym, jeśli nam się nie chce 
zastanawiać. Tak, różnie można nazwać te lata. Najłatwiej: patetyczne. Trochę 
bardziej wnikliwie: gorzkie. Opowieść będzie iskrzyć się od błędów. Będą tu 
błędy moje i moich bliźnich, błędy czasu, błędy schematu, błędy założeń, 
błędy...
Błędy zawsze przynoszą efekty. Precyzuję wyraźnie: błędy są następstwem nie 
przemyślanych poczynań i triumfalnego pochodu impulsu, któremu zbyt słabi czy 
zbyt lekkomyślni nie potrafimy zagrodzić drogi. Tym odcinam się od złych 
intencji. Świadomy zamysł, złe intencje są niezmiernie rzadkie. A jeśli już 
zaistnieją — drobiazgowo przeanalizowane sprowadzają się znów do działania 
impulsu i nie przemyślanych poczynań. Co wyprawiam już na początku? Chcę 
oskarżać, a aforyzmem o błędach kreuję ludzi na dobroduszne stworzenia, które 
usiłują zawsze jak najlepiej, a jedynie niekiedy wymknie im się spod kontroli 
umysłu czy serca brzydka rzecz. Lecz ten rachunek będzie dotyczył przede 
wszystkim mojego sumienia, i to mój punkt widzenia będzie kwestionował pewniki, 
których trzymali się inni. A jakkolwiek nasze uczucie chętnie uważamy za 
wyjątkowe, przecież własne reakcje stają się dla nas miernikiem postępowania 
innych ludzi. Przez to dyskwalifikujemy: „Nigdy bym tego nie zrobiła" albo 
aprobujemy: „Naturalnie, rozumiem to, uczyniłabym tak samo".
Efektem błędów nie muszą być, jak w moim nieszczęsnym przypadku, życiowe 
powikłania. Mogą też być ujemne w oddziaływaniu na nas refleksje, nie 
odmierzymy, co gorsza, bo między obydwoma zjawiskami istnieje mocny związek 
przyczynowy, w tym i w odwrotnym kierunku. Pojęciem „błąd" usiłujemy zamknąć w 
słowo pewną sytuację, której rozwiązanie było dla nas negatywne. To jest ścisłe. 
Nigdy nie wspominamy naszych błędów, rozpamiętujemy jedynie ich skutki. 
Wystarczyłby przychylny zbieg okoliczności, inny obrót sprawy, dodatni dla nas 
bilans i już słowo „błąd" zastąpilibyśmy zwyczajnie wyrazem „zdarzenie" albo 
„epizod", stawiając przy tym odpowiedni przymiotnik. Jeśli jednak owo 
„zdarzenie" czy „epizod" zawiera w sobie coś, co w jakiś fatalny sposób odbiło 
się na naszej psychice, coś nie dopowiedzianego do końca, coś, co w naszych 
myślach przybiera kształt pasma cienia pochłaniającego te cząsteczki światła, 
które przecież były, czy — w razie najgorszym — coś, co ujemnie zaciążyło na 
całym naszym życiu, zaczynamy obrachunki od stwierdzeń: „Tak, tu, wtedy, 
zrobiłam błąd". Nie sądzę, żeby suma moich błędów była wyższa, niż to można by 
wyciągnąć z każdej młodości. Lecz to autowiwisekcja. Wszystko co moje jest 
jednak wyeksponowane, wady, zalety i życiowe konsekwencje obu tych cech. Nie 
twierdzę, że zdobyłam odpowiednią ilość doświadczeń, aby stanąć samotnie 
przeciwko wszystkim. Doświadczenie na nic nigdy i nikomu się nie przydaje, bo za 
naszym doświadczeniem stoi jakiś człowiek i jakaś idea i poparzeni szukamy na 
ogół ratunku w innym człowieku i w innej — albo tej samej, ale inaczej ujętej — 
idei, mamy wystarczającą ilość wiary i chęci życia, żeby przekształcić nasze 
poprzednie rozczarowanie w nową religię i zaufać drugiemu człowiekowi. Okres 
całkowitej niewiary i załamania trwa krótko, a im boleśniej przeżywamy 
rozgoryczenia, z tym większym entuzjazmem wchodzimy w następne okazje do 
doświadczeń, choć, naiwni, mówimy sobie, że teraz jesteśmy bardzo ostrożni. Ja — 
to nie tylko ja, to byłoby za proste i niemożliwe. Ja — to także, a może przede 
wszystkim, moje uczuciowe związki z otoczeniem, moje sympatie, aprobata, żal. 
Kwestionowanie przynależności do jakiejkolwiek społecznej grupy ludzi jest 
nonsensem i może być udziałem jedynie geniusza albo wariata. Ponieważ jestem 
normalna... Zresztą, przecież akurat tego nie kwestionuję, w tym najbardziej 
ogólnym sensie. Tylko chyba nie dostałam jeszcze właściwego przydziału.
Wypadłam z biegnącego szybko, rozkrzyczanego korowodu, zatrzymałam się w miejscu 
i usiłuję trochę się pozbierać. To znaczy, że spokój ani raz w życiu nie spada z 
nieba jak biblijna manna i moje dotychczasowe racje nie wydają mi się 
niepodważalne. Nie narzucam sobie przecież niepokoju ani zamętu, wyrosłam z 
wieku pozy i kokieterii, nie wyzywam całego świata. Życzę sobie tylko, żeby 
świat łaskawie zostawił mnie w stanie spoczynku, na pewien czas. Dotąd na nic 
nie miałam czasu, nigdy, ani na chwilę z boku, zawsze w środku akcji, 
niezależnie od rodzaju, którego dotyczyła: w środku farsy, w środku antycznej 
tragedii, w środku melodramatu. Zresztą, ludzie wymyślili ten podział na rodzaje 
chyba po to, żeby nam zasugerować względność kryteriów. Żaden, ani jeden cały 
dzień nie jest zamkniętą kompozycją i nie da się podciągnąć pod ustalone dla 
sztuki nazwy — jeśli się umie patrzeć. Nie kłamie jedynie poezja. Poezja potrafi 
powiedzieć to, co przeżywamy, a czego sami, zbyt biedni w określenia, nie 
potrafimy zakląć w słowa i do czego drogę otwiera nam jedynie czyjś talent. Z 
równym zdumieniem odczytujemy z poezji siebie, jak i inny, odrębny świat, 
którego istnienia nie podejrzewaliśmy nigdy albo wiedzeni przeczuciem krążyliśmy 
wokół niego po omacku i w labiryncie poszukiwań nie znaleźliśmy doń właściwej 
drogi. Te moje cztery lata... Fabuła toczyła się w wartkim tempie, nie 
potrafiłam robić selekcji, szłam we wszystko, co proponowało mi życie, na oślep, 
z płonącą okrutną młodością głową. Gdybym wtedy wiedziała, że realizacja 
zamierzeń tak bardzo odbiega od efektów, jakich się spodziewamy przystępując do 
batalii! Brnęłam w opresje, a przy mojej zdolności do rozeznania się w sytuacji 
doskonale wyczuwałam moment, kiedy jeszcze można było zawrócić. Odwrót 
przerastał moje siły. Ludzie (miałam zamiar kiedyś napisać obszerne studium pt. 
„Ludzie i czynniki", ale szybko się zorientowałam, że wydrukowaliby mi to na 
tamtym świecie, napisałam więc co innego i także poniosłam klęskę, ale o tym we 
właściwym czasie) i czynniki wolą natury potulne, a wystarczało tylko, abym to 
dostrzegła, i już rozsadzała mnie chęć walki, złamania tego, wyzwolenia 
gwałtownych reakcji — nie wiem dlaczego, taka byłam. Na dyscyplinarce, kiedy w 
oczach przewodniczącego zobaczyłam zrutynizowaną troskę i wystudiowane 
„ojcowskie podejście" („ojcowskie podejście" narzucone komisji za kulisami przez 
autorytet
Niki Hanusówny), na frazes: „Jesteśmy pewni, że koleżanka Sagow-ska zrozumiała", 
odpowiedziałem frazesem: „Aksjomaty istnieją jedynie w słowniku wyrazów obcych". 
I tylko Nika Hanusówna, jak zwykle, jak zawsze, do krytycznego momentu...
Moja relacja będzie mieć pewne luki. Pamięć jest rejestrem chaotycznym. Zapisuje 
kolor, zapach, czasami ostrą, wyraźną myśl, jakąś niedzielę, gliniany garnek 
suszący się na płocie, melodię, odczucie. Nie ma szacunku dla chronologii, 
nakłada na siebie fakty, łączy ze sobą zjawiska z pozoru oderwane, trwające w 
dość długim okresie czasu, w jeden dzień. W końcu zaczynamy wierzyć, że to, co 
kosztowało nas rok życia, zdołaliśmy wchłonąć w ciągu dwudziestu czterech 
godzin. Wspomnienia są na ogół krótsze niż godziny, których dotyczą; zdarza się 
jednak niekiedy, że nasze myśli rozciągają niepomiernie jakiś drobiazg, sekundę 
zamieniamy w rozdział i nie musi to zależeć od ciężaru gatunkowego sprawy, którą 
dygestionuje nasza pamięć. Ufam złożoności tego wstecznego procesu, pozwolę mu 
się prowadzić, to nie jest działanie na oślep. Pamięć jest mądra. Potrafi 
dokonywać nie tylko syntezy i analizy, ale także wyboru, rozróżnia znaczenie 
twarzy, słów, gestów. Pozwala nam na długie lata zachować jakiś ton, który nas 
dotknął czy uraził, grymas ust, który wywołał w nas niechęć, umie utrwalić 
spojrzenie, które dało nam radość, zasuwa zasłonę na rzeczy, które niewiele dla 
nas znaczyły. Pamięć może mieć źródło w instynkcie samozachowawczym 
(zwierzęta!), ja jej nadaję cechę intuicji, niech za mnie powie to, co było 
najważniejsze w „sprawie Lilki".
Były takie szczęśliwe czasy, kiedy prowadziłam pamiętnik. Wtedy nie interesowało 
mnie patrzenie w przeszłość faktów ani emocjonalna retrospekcja. Wyrosłam z 
pamiętnika jak ze szkolnego fartucha i w kalendarzyku obok terminów kolokwiów i 
randek napisałam: „W życiu kobiety lata między osiemnastym a osiemdziesiątym 
rokiem życia nie nadają się do notowania w dzienniku". Symbolistka, uznałam, że 
załatwione, że przez odrzucenie pensjonarskiego rekwizytu odcięłam się od spraw 
kasztanowo-kwiatowych bardzo zasadniczo. Z sadyzmem oprawcy mordowałam swoje 
nastoletnie rozumowanie, które i tak doszło — bo dojść musiało — do głosu. 
Drażniąc
otoczenie śmiechem z byle czego, buńczuczną młodością, przekoią, cwaniacką pozą 
i powierzchownym optymizmem, zaczęłam studencki żywot. Mój ówczesny optymizm 
polegał na głębokiej i nieuzasadnionej wierze w siebie. Życie było poukładane w 
teczkach z odpowiednimi napisami: „źle", „dobrze", „miłość z wzajemnością", „bez 
wzajemności" itd. Beztrosko nie brałam pod uwagę podmuchów wiatru, które uporały 
się z okładkami moich segregatorów, zakręciły kartki w zwariowanym tańcu i 
zwróciły mi je już luźne, jakże przemieszane. Byłam oślepiona wielkim miastem, 
studencką egzystencją, tak różną od granatowego życia szkoły, samodzielnością. 
Samodzielność, samodzielność... otóż to, i ileż w tym przesady.
Przychodzi taki moment, kiedy trzeba na siebie popatrzeć, i wtedy wszystko inne 
powinno zejść na dalszy plan. Nie wiem, czy to trzeba zrobić przed powzięciem 
jakiejś przełomowej decyzji. Ten moment po prostu się wyczuwa, i jeżeli u mnie 
jest on styczny z decyzją — to przypadek. Myślę, że każdy choć jeden raz w życiu 
powinien się trzeźwo zobaczyć, metody mogą być różne. Wstrząs mile widziany, 
jeśli autokrytycyzm zawiódł. Nie mogę sobie odmówić pewnej wnikliwości, jeśli 
chodzi o bliźnich. Ale co wiem o sobie? Jaki jest moralny bilans z ostatnich 
czterech — nie tyle przeżytych, ile zagarnianych łapczywie — lat? Moja 
przyjaciółka, Agnieszka, lansowała w akademiku osobliwą wersję sądu 
ostatecznego: „Dziewczynki, to będzie tak, mówię wam. Idzie sobie duch 
swobodnie, oddycha głęboko, bo skacowany nieco po marnym życiu ziemskim. A tu 
stoi św. Piotr z całą filmową aparaturą. Odbiera wszystkim nadchodzącym taśmy, 
na których dokładnie i wbrew ich życzeniom zarejestrowane jest wszyściutko. 
Zilustrowane grzeszne myśli, utrwalane te uczynki, do których nikt nie chce się 
przyznać nawet przed sobą. Duchy łączy się w grupy, które się znały za życia. 
Wskazują im miejsca i zaczyna się wyświetlanie. I tak wszystkie taśmy kolejno. 
Nareszcie można się dowiedzieć, kto jaki był i co o tobie myślał. Macie głowę? 
Widziała która takie piekło?" Przylgnął do mnie ten chytry pomysł, staram się tu 
wyświetlić swoją taśmę z bezwzględnością św. Piotra. Gdybym chciała oszczędzić 
sobie kadrów, w których moja postać w czarnych maluje się barwach, nie 
zaczynałabym tego. Podsumowaniem rozgoryczenia może być zerwanie z chłopakiem. 
Szkoda, że nie można obrazić się na epokę. Młodość jest kategoryczna i 
inkwizytorska. Tak jak ja to sobie ustaliłam, wszystko inne na stos. Ale powoli, 
powoli ten trybunał musi się uelastycznić, bo nie wytrzyma działania czasu, 
rozpadnie się. Zostanie wspomnienie o sobie: „Jakaż byłam wtedy młoda", w którym 
chcemy zawrzeć całe usprawiedliwienie naszych ówczesnych uczynków. Największe 
sprawy rodzi niecierpliwość, jeśli potrafimy nad nią panować. Nie umiałam. Teraz 
się łudzę, że zacznę jakieś bliżej nieokreślone nowe życie, bez nich, bez niego, 
bez tych głupich ostatnich egzaminów, bez akademika, tutaj, sama, pełna pogardy 
i mściwego triumfu: „Patrzcie, do czegoście mnie doprowadzili! Człowiek jest 
naszym największym dobrem". Czuję się na tyle pokrzywdzona, że to rozgrzesza 
wszystko: abnegację, nihilizm, popękaną spiralę w maszynce elektrycznej, godziny 
lenistwa, kubek z utrąconym uchem, ścięte obcasy. To praktycznie. Teoretyzując: 
nie ma życia starego ani nowego, jest jedno. Możemy się w nim zmieniać, ale 
sztuczne linie podziału, granice, wprowadza jedynie infantylny element w naszym 
rozumowaniu, łudzimy się, że przez pewne postanowienia przekreślamy to, co 
popełniliśmy złego, niejednokrotnie wyłącznie z trom-tadrackiej przekory; 
usiłujemy się odizolować. Od kogo się izolujecie? Od siebie? Co za absurd i 
donkichoteria. Nowe życie — beznadziejnie ośmieszany i skompromitowany termin, 
którego nadużywają ludzie mający coś do przekreślenia. Życie na nowo od 
poniedziałku, pierwszego, Nowego Roku, kolejnych urodzin...
Kiedy pierwszy mężczyzna zainteresował się moją bluzką, cała ówczesna życiowa 
orientacja podsuwała mi alternatywę: zapaść się pod ziemię albo dać nura w 
okoliczne krzaki. Ponieważ w każdej sytuacji są trzy wyjścia — co 
niejednokrotnie sprawdziłam — zaczęłam się mądrzyć i wygłaszać pełne erudycji 
piętnastolatki kwestie, żeby zyskać na czasie i dać amantowi niedwuznacznie do 
zrozumienia, że na większą uwagę zasługuje zawartość mojej głowy. Pewien 
rezultat to dało, przede wszystkim niezamierzony — zdrowo rozśmieszyłam 
agresora, a rozśmieszony mężczyzna traci nieco na zaborczości. Tego wtedy nie 
wiedziałam, więc na poparcie swych intelektualnych wdzięków rozpłakałam się. Łzy 
i brawura! Czarująca konsekwencja podlotka. To doprowadziło atakującego do 
kapitulacji, strony weszły na drogę pokojowych rokowań i w ten sposób wyszłam z 
lasu cało. Później nieraz, już w innych, mniej atrakcyjnych
okolicznościach, byłam zmuszona stosować tricki i fortele. Nie zawsze z podobnym 
efektem. Rozśmieszyć Banasiaka? Spróbujcie! To on mnie śmieszył, dopóki nie 
zaczął mnie zwalczać. Od chwili gdy stał się dla mnie groźny, traktowałam go 
poważnie i nawet dostrzegłam jego pewne zalety. Banasiak mnie nienawidzi. Zawsze 
nienawidzimy człowieka, którego skrzywdziliśmy. Reguła. Ktoś, kto nam wyrządził 
zło, wywołuje w nas tylko pasję i irytację. Potem blednie, przestaje się liczyć, 
czujemy się o tyle wyżej od niego, wreszcie wspaniałomyślnie przebaczamy, a 
nasza skłonna do samouwielbienia dusza dławi się własną szlachetnością.
Przypominam trochę konserwatora trzeciorzędnych obrazów, który polerując 
flanelką rozpasanego rumaka marzy, że odkryje pod tym nieznane dzieło Leonarda. 
I tak ja, będę starała się znaleźć głębsze treści w tych moich latach, kiedy tak 
często nie byłam wierna sobie, na wiele rzeczy patrzyłam z uśmiechem i nauczyłam 
się tylko powierzchownej i śmiesznej samokrytyki. Czy tylko? Ciągle z kimś «> 
walczyłam i dopiero teraz zastanawiam się — o co? I czy będę tak robić dalej? A 
czy mojemu ojcu ktoś wlał do ucha truciznę? Co ja tam będę hamletyzować. Są 
ludzie tacy i inni, akurat ja jestem taka. Wierzę, że mam rację w tym wszystkim. 
Najpierw rodzice, potem namiastka wychowania, potem ersatz edukacji, później 
studia, studia i ZMP — a ja za to wszystko mam ponosić odpowiedzialność. 
Chwileczkę, podzielmy się tą odpowiedzialnością po bratersku. Warn daję więcej, 
sobie mniej.
Z ZMP wyrzucili mnie z pokazowym hałasem, bo do włoska, na którym wisiała moja 
przynależność organizacyjna, na decydującym zebraniu dowiesiłam stupudowy 
ciężarek. Ciężarkiem było jakoby (uważajcie, ludzie!) „publiczne narażenie na 
szwank autorytetu najlepszych członków naszej organizacji przez osobę, której 
postawa od dawna wiele pozostawiała do życzenia". Gdybym nawet tych najlepszych 
członków nie naraziła na szwank, włosek i tak by pękł. Tylko może łagodniej, bez 
trzasku. Na to zebranie Nika Hanusówna nie przyszła. Miała dyplomatyczną grypę, 
a jest to szczególnie złośliwa odmiana tej choroby. Nika, której organizacyjne 
sumienie tyle razy zmuszałam do wyrzutów, która nigdy nie wykorzystała swojej 
pozycji dla własnych interesów, która kłamała wyłącznie i jedynie dlatego, żeby 
mnie wyciągnąć z jakiejś kabały. Miała dosyć? Nika nie należy do osób, które 
można zmęczyć. Klasyczna misjonarka, tyle że z zarządu uczelnianego. W innych 
warunkach i pochłonięta inną ideą nawracałaby Pigmejów na religię 
chrześcijańską, na islam, na protestantyzm — obojętne, ale zawsze cicho, bez 
walenia w bęben. Mnie nawracała na marksizm, jakbym przyszła na uczelnię nie 
ochrzczona, ja, dumna posiadaczka Dyplomu Przodownicy Nauki i Pracy Społecznej. 
Nika za swoje życiowe posłannictwo uznała doprowadzenie mnie do kandydatury na 
członka Partii („wychowam jednego czowieka" — jakież to ładne, tak musiała 
myśleć). Ze wszystkich możliwych na wydziale „ludzi do wychowania", wybrała 
mnie, bo ja byłam trudna, a to jeszcze piękniejsze. No i miałam zadatki. Przy 
tym lubiła mnie moja patronka, tak zwyczajnie i po prostu. Nie przyszła na to 
zebranie, ale przyczyny są skomplikowane. Nie z tchórzostwa, ona, taka jasna i 
otwarta (a poza tym nic jej nigdy nie groziło i z takim dzieciństwem mogła sobie 
pozwolić na każde wystąpienie). Żałuję, że nie przyszła. Mogłabym ją jakoś 
podsumować. Szukam przyczyn tej nieobecności. Gdyby mnie usiłowała bronić — 
doskonale wiedziała, że dla mnie sprawa obraca się już w kręgu zbyt wysokich 
kategorii etycznych, żebym mogła sobie pozwolić na jakąkolwiek pomoc. Gdyby 
przyłączyła się do „zdania ogółu" — wolała uniknąć mojego wzroku. Wiedziała, że 
mam ją w ręku, wiedziała, że znam krzywe odchodzące od prostej linii jej bez-
kompromisowości, wiedziała, że tego nie użyję, ale wolała nie patrzeć mi w 
twarz. Bo nie wierzę, żeby rozdźwięk, jaki między nami nastał z powodu tej 
idiotki, Honoraty, która ani Nike, ani mnie nic nie obchodziła — tak myślę — po 
prostu skakałybyśmy sobie do oczu ze względu na problem, który życie podsunęło 
nam do rozstrzygnięcia, a jak się ma lat dwadzieścia, to proszę mi nie mówić o 
obojętności. No więc nie wierzę, żeby ten rozdźwięk mógł rzutować na generalny 
stosunek Niki do mnie. Do mnie jako do kwestii, powtarzam z naciskiem. Myślałam 
i myślałam, dlaczego nie przyszła. Myślenie jest funkcją umysłu, której 
zawdzięczamy teorię względności i kilka przemyślanych samobójstw (Zweig: „Ja, 
zbyt niecierpliwy, odchodzę "). I wtedy, kiedy już już trzymano gorejącą 
zapałkę, aby zapalić świeczkę nad grobem mojej przyszłości, najbardziej
byłam rozdrażniona tym, że nie ma Niki — pamiętam ten żal doskonale, choć to 
brzmi wprost niewiarygodnie. Zastanawiam się, czy zamiast tej psychologicznej 
zagadki nie wolałabym widzieć Niki jako przeciwnika, przeciwnika klasy 
najwyższej, którego pokonanie sprawiłoby mi... w każdym razie motywy nie te, 
które kazały mi zagrać udany spektakl z krwotokiem z nosa, przy wyrzucaniu 
Tankowskiej. Nika jest ode mnie mocniejsza — nie jestem megalomanką aż do 
postępującego debilizmu. Honorata zrazu zapowiadała się wyłącznie sa-tyrycznie i 
stanowiła nieprzebrane źródło anegdot i opowiastek pod prysznicem, wymienianych 
szeptem cynicznych zdań („jakaś taka zbolała przyjechała po przerwie, pewnie 
cały czas się w łóżku marksizmu uczyła") i kiedy pierwszy raz wsłuchałam się, co 
bredzi to wiecznie zaondulowane czupiradło, założyć nie mogłam, że to ona 
właśnie zniszczy taką piękną przyjaźń jak moja z Niką. To była przyjaźń. Niki 
„nawracanie" i moje chęci były kiedyś zbieżne, gorące dyskusje, kiedy książki 
leżały na podłodze, a my purpurowe z podekscytowania budowałyśmy świat ładu, 
porządku i sprawiedliwości, gwał- * townie (i dość łatwo!) uzupełniając luki i 
szczeliny, jakie wyraźnie rysowały się w konstrukcji. Wieczorne nie kończące się 
spacery po wy- ..'* kładach, trzymanie się za guzik, kiedy tramwaj już ruszał, i 
zawsze wszystko zaledwie muśnięte, przerwane już in statu nascendi przez późną 
porę, randkę, czyjeś wulgarne odezwanie się na ulicy, zapach bzów, powrót do 
rzeczywistości. I może przez te dyskutanckie pasje, przez życiową niemal 
konieczność ustosunkowania się do wszystkiego, co obok — Honorata nabrała 
takiego znaczenia. Życie dzieliłam dość sprawiedliwie: uczelnia i jej tysiąc dwa 
problemy, akademik i moje zgoła nieminimałne zaangażowanie się w egzystencję 
zbiorowości, Nika, nauka, miłość — przy czym umieszczenie ostatniego słowa na 
końcu jest absolutnym przypadkiem, który wynikł z rozpędu przy wyliczaniu. 
Znałam Honorkę ot tak, jak dziesiątki dziewcząt z akademika, myślałam o niej 
„nieszkodliwa wariatka" i pożyczałam od niej rakietki do ping-ponga. Starałam 
się nie słuchać tego, co mówi, bo śmiać się jej prosto w twarz było jakoś tak 
nie bardzo, zresztą dostosowałam się do konwencji, że o Honorce dopiero wtedy, 
kiedy zamkną się za nią drzwi. Wpadała często do naszego pokoju, zwierzała się z 
kłopotów sercowych i zanudzała nas wynikami ostatnich imprez sportowych. Ale 
pew- :> nego wieczoru po raz pierwszy stanęłam w jej obronie.
Cała piątka była już w pokoju i ciągnęłyśmy zapałki, która obierze i usmaży 
kartofle na kolację, kiedy drzwi otworzyły się gwałtownie i stanęła w nich 
Honorata. Tym razem weszła zapłakana, trzymając w ręku list.
—  Czy nie ma która Kapitału Marksa?
—  Mam pierwszy tom, ale pożyczyłam jednemu. Odda za dwa miesiące, mnie na razie 
niepotrzebny — powiedziałam. — Czego ryczysz?
—  Jestem dziwka, ostatnia ścierka i szmata — przedstawiła nam się, wycierając 
oczy.
—  Puściłaś się? — zainteresowała się Agnieszka.
—  No wiesz, jak możesz tak mówić. Ja żyję tylko z Marianem, wy nie wiecie, co 
to za człowiek. To mi tylko przynosi zaszczyt, że jestem jego dziewczyną.
—  Pewnie, skoro się kochacie, to nie ma w tym nic złego — rzekłam. — Skoro ci 
to przynosi zaszczyt, to nie składaj tu dziś samokrytyki, bo wróciłam z 
zebrania. Wystarczy.
—  Będziesz miała dziecko? — zapytała Pelagia zbielałymi ustami.
—  Byłabym z tego dumna, a jeśli płakałabym, to z radości.
—  No to już cholera cię wie. Ktoś ci zachorował? Oblałaś co? — indagowała Mary.
—  Bo ja w ogóle nie jestem człowiekiem — powiedziała Honorata z miną 
średniowiecznej biczownicy. — A on widział we mnie człowieka. Nie dorosłam do 
niego i nigdy nie dorosnę. On jest szlachetny i wspaniałomyślny. Jestem 
niegodna, żeby mnie kochał.
—  Był tu już taki jeden szlachetny... — powiedziała Agnieszka. — A ten twój 
szlachetny to co? Powstaniec kościuszkowski?
—  To jest prawdziwy człowiek.
—  Jedz drożdże to podrośniesz do niego. Pożycz chleba, bo nam się nie chcę 
smażyć kartofli.
—  Jak wy możecie jeść. Ja nie mogę, ale od jutra będę się zmuszać.
—  Zmuszać się do jedzenia? — nie bardzo mogłam pojąć.
:— Człowiek powinien tępić w sobie wszelkie słabości. Takie uleganie własnym 
chwilowym chęciom prowadzi...
—  Zacznie się szkolenie ideologiczne. Czy nie mogłabyś się szkolić w swoim 
pokoju?
—  Zaraz idę, przyniosę wam chleb.
—  Ależ nikt cię nie wyrzuca — powiedziała Halina.
—  Trudno, jak dzieli się chlebem, niech się dzieli i zmartwieniem
— wydała werdykt Agnieszka. — Chociaż więcej coś tego drugiego, jak pierwszego. 
Pelka, miałaś obierać kartofle, skocz do niej po chleb. A ty gadaj — rozdzieliła 
role Agnieszka.
—  Ja nie mam nic do powiedzenia, zupełnie nic na swoją obronę. Bo wiecie, on 
jest bardzo zapracowany. Taki młody, a już walczył z bandytami i pracował przy 
reformie rolnej. Teraz jest aktywistą terenowym, zawsze jest pierwszy na 
najbardziej zagrożonym odcinku. Tak we mnie wierzył, tak wierzył...
—  To znaczy się, on jest wierzący — skonstatowała Agnieszka.
—  Skądże, ja wiem, że żartujesz, ale muszę to wyjaśnić, żebyście go nie 
podejrzewały o takie rzeczy. Pół roku już się nie widzieliśmy, on nie ma czasu 
do mnie przyjechać. Pojechałam więc do niego w którąś niedzielę. Bardzo za nim 
tęskniłam, tak się kochaliśmy...
I wiecie, kiedyś poszliśmy z grupą do kina i jeden kolega mnie odpro- " wadził. 
Szczery zetempowiec. Ja nawet nie wiem, jak to się stało, ale pocałował mnie. W 
usta. On jest w porządku, jest wolny, ale ja..* jestem...
—  ... dziwka, ostatnia ścierka i szmata — uzupełniła Agnieszka.
— Ty jesteś zdrowa na umyśle? Wal dalej.
—  Rzeczywiście, jak się kochasz w jednym, to nie można się całować z drugim. 
Ale trochę za bardzo się umartwiasz. Nie całuj się więcej, choćby z 
przewodniczącym zarządu uczelnianego, i idź spać. Nastrój chwili, no tak jakoś 
to sobie wytłumacz — pocieszałam ją.
—: Jakie to wszystko dla ciebie proste. Nigdy nie kochałaś widocznie. Nastrój 
chwili! To podłe określenie. Więc napisałam do Mariana, że już nie możemy być ze 
sobą, bo ja jestem samicą...
—  Czym?! — ryknęła śmiechem Mary.
—  Samicą, zwierzęciem, które nie jest w stanie zapanować nad instynktami.
—  Owszem. W części ogólnej podzielam to zdanie, ale za tragicznie to ujmujesz. 
Błąd młodości, nie histeryzuj — machnęłam ręką.
—  To nie histeria, tylko nie mogę inaczej. Nie wolno mi. On jest towarzyszem 
partyjnym, a ja, dziwka podła, całuję się z chłopakiem nie żywiąc do niego 
żadnego uczucia....
—  A propos żywić. Ta Pela je ten chleb na korytarzu czy co? — zaniepokoiła się 
Halina.
—  A bójcie się, że was objem —¦ zaszczebiotała Pelagia, jeszcze za drzwiami. Na 
głowie miała kartkę papieru, na niej położony chleb. — Uczę się chodzić 
wyprostowana. Pół bochenka, zupełnie świeży, przedwczorajszy. Jakie w pokoju 
Honorki jest fantastyczne radio! Wyjść mi się nie chciało. Muzyka taka, że aż 
się w głowie kręci.
Honoratka usiadła na łóżku Haliny, zdjęła papucie i podwinęła nogi. Zaczęła 
mówić głosem tak smutnym, jakby udzielała wywiadu dla prasy o zmarłej 
przyjaciółce poetce:
—  Między innymi przez to radio do was tak często zaglądam. One ciągłe 
nastawiają zagraniczne stacje i słuchają jazzu. Staram się na nie wpłynąć, ale 
bezskutecznie. Niewiele mogę z nimi zrobić. I widzicie, jaką mam postawę. 
Przymykam oczy na zło, staram się wychodzić z pokoju, żeby przynajmniej nie brać 
w tym udziału. Marian by tak nie postępował. Lubię do was przychodzić, bo u was 
nie czuć zakisłej, drobnomieszczańskiej atmosfery. Jesteście takie, jakie 
jesteście, ale niezakłamane.
Agnieszka pociągnęła nosem, roześmiałyśmy się wszystkie, z wyjątkiem Honoraty, 
która kontynuowała:
—  Napisałam mu, że koniec, niech mnie zostawi, nie zasługuję na lepszy los. I 
wiecie co? On mi przebaczył. Macie, czytajcie!
Agnieszka wyrwała jej list, ale już pierwsze zdanie: „Moja najdroższa Honorko!" 
przeczytała takim tonem i z taką miną, że cierpliwe ściany naszego pokoju 
zadrżały od salwy śmiechu. Honorka wyrwała jej list, głosem udręczonej 
nauczycielki poprosiła o spokój i czytała sama, nie zrażona naszym zgoła 
niedramatycznym stosunkiem do sprawy. „Moja najdroższa Honorko!
Nie powiem, żeby Twoje wyznanie nie zabolało. Zabolało. Lecz postawiłaś 
zagadnienie otwarcie, po bolszewicku. Z prawdziwą ludzką godnością potrafisz się 
przyznać do popełnionego błędu. To jest więcej warte, Honorko, niż głęboko 
tkwiące w świadomości kobiet niewolnicze, wywołane przez wieki klasowej 
nierówności przekonanie, że kobieta musi być wierna mężczyźnie, bo jest istotą 
niższą od niego. Otóż nie jest. Sądzę, że czytałaś, jak Ci polecałem, co na ten 
temat powiedział towarzysz Iljicz Lenin. Przypominam Ci (Dzieła Wybrane, tom II, 
str. 576). Musimy jeszcze dużo zrobić, Honorko, i to nie tylko w skali 
państwowej, ale także w przebudowie własnych pojęć. Musimy walczyć z ciemnotą, 
zabobonem i zacofaniem. Jakkolwiek fakt, że się pocałowałaś, z tym towarzyszem, 
jest jako fakt godny napiętnowania, to nie chciałbym, abyś z tego powodu czuła 
się niższa ode mnie. Wiem, Honorko, że Ty już nigdy tego nie zrobisz, wiem, że 
przez odważne spojrzenie prawdzie prosto w oczy będziesz mogła lepiej 
kształtować swoją psychikę obywatelki, przyszłego członka Partii i matki naszych 
dzieci. Ja jestem Ci wierny nie tylko dlatego, że Cię kocham, ale jestem 
mocniejszy ideologicznie, zahartowany w robocie i bardzo zapracowany. Honorko, 
czy podnosisz swoją sprawność fizyczną? Zawsze powinnaś znaleźć czas na 
gimnastykę, bo w zdrowym ciele — zdrowy duch. Nic mi nie piszesz, czy zdobyłaś 
odznakę Sprawny do Pracy i Obrony? Napisz o tym koniecznie! Jeżeli jest Ci 
smutno, to zawsze powinnaś mieć pod ręką Kapitał Marksa. Po tej lekturze przejdą 
Ci wszystkie słabości. Może będę w Warszawie na odprawie, wtedy spotkalibyśmy 
się i poszli razem zobaczyć Mieszczan Gorkiego, to dobra demaskatorska sztuka. 
Czekam na Twój list. Cześć Pracy! Twój na zawsze, Marian. Ps. Gdybyś, Honorko, 
miała chęć iść na zabawę, to idź i nie pytaj mnie listownie o pozwolenie. Jak 
się uczciwie pracuje, to można się pobawić, młodzież powinna się cieszyć, że 
może budować socjalizm".
— Widzicie więc, że na mnie należy tylko pluć — zakończyła Honorka. — Od jutra 
wszystko w moim życiu ulegnie zmianie. Będę wstawać o szóstej trzydzieści. 
Nigdzie się nie spóźnię. No, jedzcie tę kolację. Wpadnę jeszcze do trzysta 
siedem, może one tam mają Kapitał.
W czasie czytania tego listu obserwowałam konwułsyjne drgawki, jakie przebiegały 
plecy Mary, i lunatyczną minę Haliny. Kiedy za udręczoną ofiarą erotycznych 
impulsów zamknęły się drzwi, zaczęło się — normalnie — odgrywanie Honorki: „Czy 
podnosisz swoją sprawność fizyczną? A podnosi, podnosi, każdego wieczora jakieś 
cuda z krzesłem w świetlicy wyczynia, bo, uważacie, dla organizmu to wszystko 
jedno, rano, czy wieczorem, a.rano zaspała. No, mówię wam, wczoraj przed północą 
zwisała z parapetu, myślałam, że dostała konwulsji. A ona tak podnosiła. Ten 
Maniuś, to chyba lubi wygimnastykowane. W wygimnastykowanym ciele, 
wygimnastykowany duch! O Jezu, bo zdechnę ze śmiechu. Jak wy uważacie? Oni chyba 
mówią: »Przysięgam ci na Kapitał, że cię kocham«. Ponieważ praca spełniła swoją 
rolę w procesie uczłowieczenia małpy, jako istota myśląca muszę ci złożyć 
samokrytykę, że usta swe oddałam temu koledze".
Prześcigałyśmy się w pikantnych frazesach. Śmiech wybucha, trwa, osiąga swój 
szczytowy punkt — i dalej już nie można. Na chwilę zapanowała cisza, później 
padały spokojne już komentarze.
—  Ona jest po prostu głupia — tak po raz pierwszy stanęłam w jej obronie.
—  A Maniuś? Co myślisz o Maniusiu?
—  Myślę, że Maniuś stanowi dość pospolity ostatnio rodzaj działacza na 
szczeblu, którego ważność jest swoistym społecznym awansem. I za tę ważność 
wypłaca się żarliwością posuniętą do fanatyzmu. Maniuś wiele nie rozumuje. 
Zniszczy każdego „wroga klasowego" w każdy dostępny mu sposób, jeżeli dźgnie 
nożem, będzie dumny, bo to dźgnięcie będzie dla rewolucji. Inaczej nie dźgnie, 
rozumiecie. Maniuś jest prymitywny. Maniuś operuje wyłącznie pompatycz-nymi 
określeniami, cytaty załatwiają mu wszystko. Maniuś wierzy, że jest komunistą, 
ale komunistą może być tylko człowiek mądry, jakby to powiedzieć, dojrzały. 
Maniuś pewnie do dziś chodzi w butach z cholewami, ma żółte od nikotyny palce, 
dałby się poszatko-wać kiedyś za tę reformę rolną i teraz za każdą akcję, kocha 
pracować ponad fizjologicznie możliwą ilość godzin, żałuje, że nie może się 
wykazać odmrożonymi dla rewolucji rękami, wszystko to, żeby udowodnić swój 
autentyzm, rozumiecie. Ja, mimo wszystko, nie wierzę w Maniusiów.
—  Ciężkie życie będzie miała ta Honorka — westchnęła Pelagia, która do schyłku 
życia będzie na etapie ordynata Michorowskiego.
—  Tak, ale nie dlatego, że Maniuś wycieranie butów będzie uważał za przesąd 
burżuazyjny. Przecież Maniuś nie będzie się uczył. Broszury propagandowe, 
koniec. A nie powiecie, że Honoratka jest idiotką, jeśli chodzi o studia...
—  Ooo, moja droga — przerwała mi Halina — nie zaczniesz chyba lansować teorii, 
że różnica wykszałcenią...
—  Właśnie zacznę, nie o dyplomy tu chodzi. A czemu to, boska Aido, nie poszłaś 
na dancing z szoferami, którzy nas w nocy podwieźli z tego przyjęcia? Owszem, 
też nie poszłam, nie wyszedł tu sojusz młodzieży studenckiej z robotniczą. Moje 
drogie, wmawiałyśmy sobie tylko, że nie przyjmujemy zaproszenia, bo nie mamy 
obowiązku tańczenia z każdym, kto na to ma Ochotę. Wiemy dobrze, że wstydziłyśmy 
się.
—  Problem jest złożony.
Do świtu wtedy rozmawiałyśmy. Może wnioski były ciekawe, ale nic to nie wnosi w 
dzieje Honorki. Nie można przewidzieć postępowania kogoś, kogo się zna z jednego 
listu i na tym się komponuje jego osobowość. Zakładałam, że Honorata zwiąże się 
z jakimś uczelnianym działaczem i Maniuś siłą rzeczy pójdzie w odstawkę. 
Tymczasem Maniuś przysłał list pożegnalny, którego cytowania sobie oszczędzę, i 
w tydzień później ożenił się z córką badylarza. Honorata nie podnosiła się z 
łóżka, cierpiała tak, jak można cierpieć przy pierwszym obdarciu ze złudzeń. 
Przestała się gimnastykować i jedyny raz wpadła w pasję: sekretarza swojej grupy 
zetempowskiej, która przyszła ją ideologicznie podnieść na duchu, wyrżnęła w 
głowę Kapitałem. To biedaczka miała zawsze pod ręką, kiedy było jej smutno. 
Sądziłam, że zwątpiła tak w ogóle, we wszystko. Żadna z nas nie doceniała 
Honoraty; zupełnie tak samo, jak śmiejąc się z dowcipu rysunkowego, zapominamy o 
autorze. Do głowy nam nie przyjdzie, że może akurat ma umierającą żonę.
—  Ty powinnaś go w rękę pocałować, że się zdemaskował wcześniej — zagadnęłam ją 
na korytarzu. Sercowe dramaty w akademiku występowały mocno zgęszczone i nie 
stanowiły sensacji. Podniosła na mnie okrągłe, zawsze trochę wystraszone oczy i 
powiedziała spokojnie:
—  Co to znaczy, zdemaskował. Postąpił tak, jak mu nakazywało sumienie. I przede 
wszystkim, nie ma tu później.
—  Zagadkowa twoja mowa, ale ty się truć nie będziesz. A jednak jak to rozumieć: 
„nie ma tu później"?
—  To dotyczy tylko nas dwojga. Dla mnie jest, i to jeszcze bardzo jest.
Zaintrygowała mnie. Takim językiem jeszcze nie przemawiała. Było w jej wzroku 
skupienie i nawet zaczęłam ją posądzać o inteligencję.
—  Ty, nic nie miałaś na uczelni, że rąbnęłaś W głowę jego sekretarza do spraw 
paniki i entuzjazmu? — starałam się przdłużyć rozmowę.                                                                 
—  Nic. Nie poruszyła tego. Pojęła, że są rzeczy, o których mówić nie wolno 
osobie niewiele na ten temat wiedzącej.
—  Pół Warszawy wie o tej tragedii. A już cały akademik na pewno. Dyskretna to 
ty nie jesteś. Idziesz się uczyć? — wskazałam palcem na książkę, którą trzymała 
pod pachą.
—  Tak, muszę wszystko zostawić w porządku. To jest najtrudniejszy egzamin na 
moim wydziale. Muszę zdać... bo, bo wiesz... ja rezygnuję ze studiów.
—  Rezygnujesz ze studiów? Dlaczego? I po co ci w takim razie egzamin? — 
pytałam.
—  Wtedy moja rezygnacja będzie poważna.
—  Jeżeli jest rezygnacja, to wszystko jedno jaka. Ty jesteś histe-ryczka. 
Zniszczysz sobie życie, a amancik tam śpi z badylarzówną pod puchową pierzyną...
—  Nie mów tak o nim — przerwała ostro. — To, że ona jest córką badylarza, to 
tylko drastyczna przesłanka do wyciągania zbyt łatwych wniosków. Chodź do 
świetlicy, to porozmawiamy.
—  Zwierzać to ty się już lubisz. Chodź, tyle razy w życiu służyłam za 
konfesjonał...
—  Rozumiem, że tobie można się zwierzać...
—  Rozumiesz, dlaczego?
—  Ty jesteś dziwna, Lilka — weszłyśmy do pustej świetlicy. Oparłam stopy o 
kaloryfer i zastanawiałam się, jak bardzo powierzchownie my się wszystkie znamy. 
Od tej pożycza się tego, od tamtej owego, ta miewa smalec, ta nylony, ta oblała 
egzamin...
—  Mówisz, że wszyscy o tym wiedzą — Honorata siedziała sztywna i nieruchoma.
—  No pewnie. Palacze w kotłowni, portier, sprzątaczki... absolutnie wszystkie 
dziewczyny...
—  Nie miałam się z czym kryć. Badylarzówną! — wyrzuciła z siebie i spojrzała na 
mnie z taką pogardą, jakbym to ja poślubiła Ma-niusia. — Lilka, jak długo 
chodziłaś z Michałem?
—  Z rok w budzie, z półtora na uczelni, ale nie wyłącznie z nim, nie szukaj we 
mnie siostry w cierpieniu. To nie było nic poważnego.
—  I zerwałaś z nim?
—  Ano.
'   — Ty zerwałaś, ale nie przyszło ci to łatwo? 1   — To jest najgorsza decyzja 
dla kobiety — wygłosiłam. — Spowiadasz się? Bo nie mam czasu.
Nie zareagowała. Wyciągnęła nogi i oparła je o kaloryfer. Stopy nasze dotykały 
się.
—  I też można by powiedzieć, że odeszłaś od Michała, bo ten twój chłopak miał 
samochód.
—  No wiesz? — zerwałam się. — Jesteś prosię. Zresztą samochód się rozleciał... 
no, dajmy temu spokój.
—  Przepraszam cię. Tylko że można by tak powiedzieć? Usiadłam z powrotem.
—  Co to za ćwieczek z tymi studiami?
—  Lilka! — mówiła spokojnie i monotonnie. Denerwowała mnie. — Lilka. Mnie nikt 
nigdy nie traktował poważnie. Ani on, ani organizacja, ani wy... nikt. Jak ty to 
powiedziałaś? Sekretarz do spraw paniki i entuzjazmu? Powiedz, czy wyraziłabyś 
się tak przy Parowozie albo przy Hanusównie, z którą się przyjaźnisz?
—  Z Hanusówną mówię o wszystkim i w każdy sposób. To jest mądra dziewczyna.
—  Ale przy mnie tak mówisz, bo uważasz mnie za głupią? Ta różnica?
—  Zaczynam się właśnie wahać, ale owszem nie będę ukrywać, że za szczytowy 
intelekt cię nie mam, wiesz, o czym myślę... przepisywanie WKPb w miłosnych 
listach śmieszy, i cóż zrobić.
—  Ale mnie można wyśmiać, przy mnie można wyśmiać wszystko, bo wiadomo, że 
Honorka nikogo nie zaatakuje i nigdy nie znajdzie siły, żeby uderzyć, 
napiętnować... Mnie się nikt nie boi, i to dobrze, ale dlaczego mnie się nikt 
nie boi... właśnie te przyczyny są straszne... ja nie mam żadnego charakteru... 
mnie lekceważą...
—  Akurat w tym względzie myślę przeciwnie. Niech skonam, nie gimnastykowałabym 
się o północy. Nie podnoszę cię na duchu, mówię poważnie. Pamiętasz aferę ze 
skrzypcami wirtuozki? Pamiętasz, że to ja ukradłam i schowałam te skrzypce. Krew 
mnie zalewała, jak codziennie o pół do szóstej rano zaczynała rzępolić Serdeczna 
Matko. Ale kiedy rozpaczała po stracie tego bezcennego instrumentu,
było mi jej prawdziwie żal i byłam skłonna słuchać przez dwie go-, dziny 
dziennie Pije Kuba do Jakuba.
—  Teraz już gra jakąś serenadę.
—  Na szczęście w kotłowni, palacz jest głuchy. Ale nie o to chodzi. Zwalczałam 
tę melomankę, ale mi imponowała. Politechnika to są chyba ciężkie studia? I 
wstawać o wpół do szóstej... wiedzieć, że się nie ma ani krztyny talentu, ale 
coś sobie postanowić, rozumiesz? Imponuje, choćby się szydziło. Pamiętasz, jak 
się z tymi skrzypcami kryła, jak ją przeganiałyśmy to z kuchni, to z umywalni... 
dopięła swego... Pamiętasz, jak się wyniosła do kotłowni, było nam czegoś brak: 
„A co to, wirtuozka chora?"
—  Poważnie? Tak myślisz o czymś takim?
—  Uspokój się, czasami tak myślę.
—  Widzisz, Lilka, ja to wszystko przemyślałam. To będzie pierwsza poważna 
decyzja w moim życiu. Zdam ten egzamin i już dalej studiować nie będę. Może 
kiedyś wrócę... Będę miała dziecko z Marianem. Pomyśl, czy to nie piękne?
—  Chryste Panie! I cóż ty zrobisz z tym dzieckiem?
—  A cóż można zrobić z dzieckiem? — zdziwiła się. — Wychowam. Zniknę stąd.
—  Gdzie będziesz mieszkać?
—  Tyle ludzi w Warszawie nie ma gdzie mieszkać i mieszka. Więc i ja.
—  Ale z rzuceniem studiów pomysł jest średni. Przez te półtora roku, może 
matka?
—  Matka o tym nie będzie wiedziała. To byłby straszny cios. Ty nie znasz 
atmosfery małego miasteczka... poza tym, jest bardzo wierząca. Nikt nie będzie 
wiedział.
—  A tatuś?
—  Nie udawaj takiego cynizmu.
—  W czym się to przejawia?
—  W sposobie wyrażania się.
—  Że niby tak pieszczotliwie? Horacego mam cytować? Mam nadzieję, że tatuś się 
dowie?
—  Nigdy mu tego nie powiem. Nigdy w życiu. Nigdy.
—  Wariatka. Słuchaj no, nie pozuj na dziewczę z polskiego dworku. Musi ci pomóc 
finansowo. Chociaż do skończenia studiów.
—  Nie. Nie będę z siebie robić ofiary.'
—  Bardzo to ambitne... Honorata, czy ty o tym wiedziałaś przed tym jego 
ożenkiem?
—  Nie. To znaczy... i tak nie powiedziałabym. Żeby nie wpływać na jego decyzję. 
Bo on by się ze mną ożenił. Lilka, ja ci mówię, on by się ze mną ożenił.
—  Wierzę. I wierzę także, że dostałby kosza.
—  Ja bym się zgodziła.
—  Jesteś niekonsekwentna! To są jakieś przeczące sobie wymysły.
—  No to co ja zrobię?
—  Właśnie. O tym trzeba pomyśleć. Może ZSP coś, jakąś pracę albo jak...
Mogłabym tu trochę pokręcić, coś tendencyjnie naświetlić i pokazać siebie w roli 
takiej, co to zawsze, każdemu z pomocą. Ale nie. Dopiero wtedy zaczęłam wierzyć, 
że wobec tej sprawy mam zdecydowane stanowisko, kiedy napadła na mnie Nika. 
Dopiero wtedy zaczęłam bronić swojej postawy, której nie miałam we właściwym 
czasie. Honorka nie była ciekawą dziewczyną. Przeraźliwe luki w rozumowaniu, 
bezradność, ogromna podatność na wpływy. Tu „nie chcę od niego żadnych 
pieniędzy, nigdy się o tym nie dowie", czyli dostosowywanie się do tego, jaką by 
się chciało być, a tu „zostałabym jego żoną", pogodzić tego nie można, prawda. 
Było mi jej żal i to wobec swojego współczucia dla niej nie pozostałam obojętna. 
Do niczego jej nie namawiałam, w wypadku każdej decyzji mogła liczyć na jakie 
takie moje moralne wsparcie. Ostatnim argumentem Niki, kiedy już niemal uznała 
moje kontry, było to, że ja umożliwiłam Honoracie praktyczne wykonanie decyzji. 
Ja, niby. Śmiechu warte.
Być może Maniuś pił mleko tylko przegotowane, żeby nie zarazić się gruźlicą od 
chorej krowy, zbierał złom, podróżował Lotem, wycierał obuwie, oszczędzał w PKO, 
mył ręce przed jedzeniem, słowem, był wzorowym człowiekiem i obywatelem. Odszedł 
od Honoraty, bo był zwyczajnym mężczyzną, który patrzeć nie mógł na jej 
ondulacje bardzo szpecące niebrzydką bladą twarz. Być może, raził go jej 
absolutny brak ciepła i poczucia humoru. Być może Maniuś był eleganckim i 
gładkim karierowiczem, który w porę wyczuł, że
żerowanie na koniunkturze rozkrzyczanego działacza nieuchronnie zmierza ku 
końcowi i profilaktycznie ulokował energię w szpinaku i kapuście? Być może 
Maniuś lubił uszka z barszczem, a jedyną potrawą, jaką Honorata przyrządziła w 
akademiku, były dwa ręczniki, które — zapatrzona w sprawy wyższego rzędu — 
rozgotowała na brunatny budyń. Nie widziałam Maniusia na oczy i ufam, że nie 
dojdzie do tego nigdy. Chcę tylko wykazać, że osoba, która dla mnie w ogóle nie 
istnieje, poplątała jeden z wątków mojego życia. I kiedy pewnego dnia Honorata 
po wstępie: „To byłby cios dla matki. I tak żal rzucić studia", zwróciła się do 
mnie z wiele mówiącym pytaniem: „Twoja mama jest lekarzem?", przerwałam:
—  Tak, ale od gardła. Tylko proszę bez usprawiedliwień. Masz za sobą ciężki 
tydzień wzniosłości uczuć. To jest zabronione przez ustawę i twój kodeks 
moralny, ale owszem, zapytam mamy, czyby jakiś jej kolega z pracy...
—  Gardzę sobą, ale nie mam siły. Lilka, żebyś wiedziała, ile mnie to kosztuje!
—  Jeśli mama zgodzi się na pertraktacje z kimś, nic cię to nie będzie 
kosztować.
—  Jaka jesteś okrutna! Ale nie mam się do kogo zwrócić, naprawdę, nie mam już 
siły.
Na amazonkę istotnie nie wyglądała. Chude ręce zaciskała na skrypcie i 
nieprzytomnym wzrokiem błądziła mi po twarzy. Jej „pła-czliwość" była 
autentyczna, tak jak prawdziwy był cały jej duchowy galimatias. Była zpełnie 
zagubiona. Wieczorem skleciłam list do mamy: „Droga Mamo, na ziemi oprócz spraw, 
o których nie śniło się filozofom, dzieją się także rzeczy zwykłe. I w 
konsekwencji tych drugich pewne młode dziewczę ma do wyboru: powiększyć świat o 
jedną osobę z dyplomem wyższej uczelni albo zakupić parę metrów płótna na 
pieluchy. Bohaterka się skłania do możliwości pierwszej. Gdyby jakiś Twój 
znajomy dysponował odpowiadającą tym potrzebom etyką — napisz do mnie szybko, 
natychmiast. Bardzo, bardzo Cię o to prosi Twoje zdające pomyślnie egzaminy, 
jedyne dziecię".
Mama jest bardzo zarozumiała, skoro mogła wyobrazić sobie, że zwróciłam się do 
niej we własnym imieniu. Zamiast odpowiedzi, przyjechała w stanie znakomicie 
zamaskowanej paniki, gotowa mnie zmiażdżyć wyniosłym milczeniem i brakiem 
jakiegokolwiek
skomentowania faktu. W dodatku weszła do pokoju w zupełnie nieodpowiednim 
momencie i malowniczy krajobraz, jaki się ukazał jej oczom, mógł potwierdzić 
najgorsze przypuszczenia.
Wierzę, że potrafię kochać, ale lękam się, że szczerość moich uczuć jest 
zamknięta w konwencji irracjonalnej, dotyczy fikcji. Od lat bywałam bez przerwy 
zakochana, chociaż nierzadko nie wiedziałam w kim. Bardzo naiwna, ale i bardzo 
pełna jest taka niespersoni-fikowana miłość. Kto wie, czy temu nieznajomemu nie 
dajemy wszystkiego, co w nas najlepsze, w marzeniach nie ma barier i 
konwenansów, jesteśmy tam prawdziwsi, choć lepsi niż w rzeczywistości. Nie boimy 
się śmieszności, ślepo ufamy impulsom, a zawsze są to impulsy dobre, bo obiekt 
naszej nierealnej miłości, wysublimowany z drobnych powszednich spraw, nie 
wyzwala w nas zahamowań swoją postawą różną od naszych myśli na jego temat. Jest 
właśnie taki, jakiego możemy kochać bez ograniczeń, które w życiu narzuca nam 
ambicja, ambicyjki, nerwy, zmęczenie, powściągliwość, złe humory, pewne 
założenia. Ile pomyłek, ile domniemań, ile budowli z lodu wznoszonych na 
rozżarzonej płycie. Kiedyś istniało słowo „miłość", którego sens był zaledwie 
przeczuwalny i który szybko, za szybko, starałam się pojąć, przeniknąć, 
przyswoić. Były pewne szablony: on kocha — ona nie kocha, nie ma się czym 
przesadnie przejmować, rzecz należy przyjąć z odrobiną dumy i refleksyjności. 
Ona kocha — on nie kocha i wtedy cały świat nie jest możliwy do skonsumowania, 
należy jedynie nie obnosić tragedii jak transparentu w pochodzie. Koniecznie się 
zmusić do zajęcia się czymkolwiek, z dużą dozą pobłażania dla siebie: „I tak nic 
z tego pocieszania się nie wyjdzie, ale przynajmniej spróbuję". Mnożnik — on 
kocha, mnożna — ona kocha, tu już iloczyn stanowiło bliżej nieokreślone, ale 
absolutnie pewne przeświadczenie o szczęściu. Szczęście mieli Pitagoras, Archi-
medes i wielu innych: ich teorie sprawdziły się w praktyce. Nie zaliczam się do 
tej plejady; od pewnego czasu wszystko przestało mi się zgadzać. Bo w końcu ten 
ktoś jest naprawdę, ma imię, nazwisko, zawód, pełne dane personalne — i wtedy 
następuje konfrontacja. Z głuchą pokorą czekamy na jej wynik, z trwogą 
obserwujemy minimalne odchylenia od mitycznych ustaleń, boimy się. Że powiem 
tru-
izm: są ludzie mocni i słabi. Być mocnym — to umieć przeżyć wszystko do końca, 
konfrontację i jej opłakane (przeważnie) rezultaty, potrafić zrewidować swój 
stosunek do otoczenia, włączyć akcent polemiczny w rozważaniach opartych na 
autorytecie subiektywnych sądów. To może ja wypadłam źle w tej konfrontacji? 
Dopuszczam ten zatrważający wniosek. Każda dziewczyna wynosi ze szkoły 
świadectwo maturalne, wspomnienie pierwszej zabawy i pamięć wstydliwego 
pocałunku, gdzieś tam, w mrocznym zakamarku ulicy. Jest więc ten on, 
reminiscencje spacerów odbywanych wieczorem kosztem jutrzejszej klasówki, 
później jakiś pociąg, machanie ręką, ktoś już stał się dojrzały, wyjeżdża w 
nieznany świat, ktoś zostaje w małym mieście, żeby dokończyć edukacji. Jeżeli 
później się spotkają...
Myśmy się spotkali. Ja i Michał. Widocznie nie bolało to rozczarowanie, skoro 
pozwoliło mi się cieszyć, że dzięki niemu wyzbyłam się uczucia, że przechodzę 
obojętnie obok czegoś pięknego. Miłość jest kwestią wiary i dotyku. Michał 
reprezentował dla mnie jedynie element drugi, nie rozumiał, że muszę mieć także, 
a może przede wszystkim pierwszy, nie wiedział, że nie mogę tego oddzielić, nie 
mogę przyjąć tu żadnego podziału. Dlaczego poświęcam mu czas, skoro nie był 
ważny? To było moje pierwsze doświadczenie, pierwsza poważniejsza konfrontacja. 
Czegoś się przez Michała nauczyłam. No, i łączy się to jakoś ze Stasiem. I...
Nie wystarczy mieć ze dwa metry wzrostu, żeby przerastać kogoś, kto ma 
„zaledwie" sto sześćdziesiąt dziewięć centymetrów. Nie wiem, czy istotne są te 
rozważania, nie było miłości, chociaż owszem, bywałam w Michale zakochana, a od 
czasu do czasu — śmiertelnie. W każdy razie to był chłopak, z którym łączono 
moje imię, któremu niekiedy pozwalałam urządzać sobie awantury. Pozwalałam, 
powtarzam, a on zrozumiał, że ma do tego prawo. Mnie to po prostu bawiło, te 
wszystkie sceny zazdrości, „nie, nie pójdziesz", „gdzie byłaś", „on się doigra, 
że mu obiję gębę". Miewałam nawet skruszoną minę, szczerze z czegoś rezygnowałam 
i czasami wierzyłam we własną potulność. Filozofia osiemnastoletnich kobiet jest 
taka dość grochowo-kapuściana, lecz coś tam prymitywnej i intuicyjnej mądrości 
zawiera.
Pierwszy dzień studiów zostawiłby mi poczucie niesmaku, pewnej klęski, gdyby ze 
środka potopu nie wyciągnął mnie Michał. Wtedy,
kiedy mnie odnalazł, kiedy byłam mu taka wdzięczna, że ktoś mnie w Warszawie 
szuka, powiedziałam: „Michał, kochany mój". Tym zmyliłam nas obydwoje, te słowa, 
pierwsze moje ciepłe słowa skierowane do Michała, uznaliśmy za obowiązujące.
W szkole błyszczałam jak wypolerowany szlachetny metal, nikt poza mną nie wpadł 
na to, że mam skłonności do korozji. Błyszczałam tak na akademiach, 
wieczornicach i lekcjach, miałam liczne funkcje społeczne, własne zdanie, 
autorytet. I pierwszego dnia, na studiach, stałam się nagle pozycją na liście 
przyjętych w oszklonej gablotce. Przewodniczyć mogłam tylko Pelagii, która w 
odróżnieniu ode mnie nie potrafiła ukryć, że w wielkomiejskim środowisku czuje 
się co najmniej głupio. Nie zdawałam wstępnego egzaminu, zdołałam się zaledwie 
wykazać zmianą kierunku studiów przed ich rozpoczęciem. Kosztowało mnie to wiele 
przemyśleń, ale żadnego formalnego wysiłku. W obydwóch dziekanatach nie robili 
mi większych trudności. Miałam żelazne, choć ujmujące argumenty, którymi 
przekonałam wiele osób, nie wliczając w to siebie.
Mogłabym to wszystko, co chcę powiedzieć, jakoś uporządkować, podzielić na 
rozdziały czy wątki, a nawet rozdziały zaopatrzyć w tytuły na modłę 
przebrzmiałych wzorców: „Rozdział trzeci, w którym narratorka zwierza nam się, 
dlatego obrzuciła inwektywami Bana-siaka, a potem poszła na zabawę do ASP w 
zasłonie okiennej spiętej agrafkami". Dobrze, ale po co? I tak na początku był 
chaos, a proszę, co z tego wynikło. Dajmy więc temu spokój. Nie dostałam więc 
„odgórnie" żadnej funkcji, ja, która zagajałam tyle zebrań i wygłaszałam tyle 
referatów na akademiach ku czci. Być może poczucie osamotnienia, marginesowość 
mojej osoby, kazały mi szukać satysfakcji w każdym „cośsiędzieje" i w trzepaniu 
coraz bardziej starannie tuszowanymi rzęsami. Nie było nic łatwiejszego, niż 
uzyskać ten rodzaj satysfakcji. Zdawałam sobie z tego sprawę, z tej łatwizny, i 
z tych możliwości. Nie ukróciłam tych rzeczy. Do pewnego czasu.
Październik tamtego roku był ciepły i złocisty od liści. Na inaugurację roku 
akademickiego przybyłam w pierwszych w życiu nylonach, zakupionych za niemal 
połowę miesięcznego budżetu. Duża aula, dostojni profesorowie i nikogo, nikogo 
znajomego. Stałam na końcu sali, rozglądałam się po obcych twarzach, miałam chęć 
wleźć
w mysią dziurę i stamtąd szczekać złowrogo na świat. Do prezydium podchodzili 
niektórzy pierwszoroczniacy, ściskano im dłonie, życzono pomyślnych studiów i 
uroczyście wręczano indeksy. Były już grupki, które się znały, pewnie z 
egzaminów. Jakiś chłopiec zagadnął mnie: „Koleżanka z pierwszego roku"? „Ja z 
Polski centralnej" — wyjaśniłam mu i zwiałam. Chciałam jak najszybciej znaleźć 
się na ulicy, delektować się tą doskonałą samotnością, która przecież mąciła mi 
nastrój. Cieszyłam się, że to wszystko już się zaczyna, egzystencja akademika 
przyciągała mnie z magnetyczną siłą, jak wszystko nieznane. W akademiku działo 
się coś na obraz i podobieństwo pierwszej linii frontu, gdzie żwawo i z pełnym 
poświęceniem uwija się jedna sanitariuszka. Jakieś absolwentki farmacji, którym 
akademik już nie przysługiwał, zabarykadowały się w dwóch pokojach i przez drzwi 
żądały przedstawiciela Ministerstwa Zdrowia. Pierwszo-roczniaki tułały się ze 
swoimi walizami na górę i na dół, a wśród tego potopu chodziła śliczna 
dziewczyna z czarnymi włosami uczesanymi w kok, z ołówkiem w ręku, i pocieszała: 
„Koleżanki, za kilka dni się wszystko unormuje, zachowajcie spokój. Po prostu za 
dużo do nas przysłali. Jutro się porozumiem z innymi domami. Te, dla których 
brakło miejsca w pokojach, przenocują w świetlicy. Dostaniecie materace i koce". 
Czuwałam pilnie, żeby dla mnie brakło miejsca. Nie lubiłam się pozbawiać 
uczestnictwa w jakichś nie znanych mi sytuacjach. Do tej ślicznej wszyscy 
odnosili się z szacunkiem, mnie także imponowała jej postawa. „Taka dziewczyna 
ma z pewnością wielu adoratorów, a chodzi z ołówkiem" — myślałam obserwując, z 
jakim wdziękiem się porusza i odpowiada cierpliwie na najbardziej irytujące 
pytania („Jak to, na podłodze?"). Miałam chęć jej pomóc, ale robienie się ważną 
na siłę, to nie moja metoda. Nowy rocznik mieszkanek akademika („fuksy" — w 
gwarze studentów starszych lat) przypomina chyba poborowych w pierwszym dniu 
wypełniania zaszczytnych obowiązków. Plącze się toto, nie wie, co i gdzie, z 
zazdrością zerka na starsze studentki, stara się nikomu nie podpaść i robi dużo 
zamieszania. Miałyśmy wszystkie jedną bezsprzeczną zaletę: świetnie 
dezorganizowałyśmy każdą robotę. Kiedy ta śliczna przy pomocy jakichś chłopaków, 
którym z oczu patrzyło na tęgich aktywistów, wniosła materace do świetlicy, 
około czterdziestu moich rówieśnic chciało zająć miejsce w rogu. Już nad
tym kiedyś myślałam. Dlaczego się sądzi, że ściana daje jakieś schronienie, 
poczucie bezpieczeństwa? Dziedzictwo po pradziadkach jaskiniowcach? Chęć 
chociażby minimalnej izolacji? Własny kąt? Raz się tylko tak tuliłam do ściany, 
kiedy się bałam śmierci, myślałam sobie, że nie pozwolę tej jędzy zajść mnie od 
tyłu. Poza tym moim marzeniem w zakresie spania był latający dywan. Bałagan w 
akademiku wyszedł naprzeciw dziecinnym mrzonkom. Mogłam się z tym materacem, 
który mi przypadł w udziale, ulokować nawet na dachu. Śliczna uspokajała 
krwiożercze rozmówki, apelowała... Dziewczęta ze starszych lat wpadały do 
świetlicy z ironicznymi minami: „Rozbiorą nam fuksy lokal rozrywkowy". 
Chciałabym je widzieć w chwili startu. Patrzyłam na to z pozycji mojej walizki. 
Widowisko było barwne. Blondynki, brunetki, rude, ostrzyżone i z warkoczami 
ciągnęły segmenty materaców, każda w swoją stronę, zawzięcie „koleżankując". „Ja 
tu pierwsza przyszłam, byłam przed koleżanką, na szczęście mam kolegów w ZSP, to 
i tak dostanę pokój przed koleżanką". Ze środka tego gwaru wyłoniłam głos, który 
przepełnił kielich radości. Jedyny na świecie dyszkancik zanucił:
—  Ty, odwal no się łaskawie. Weź tę swoją szafę i idź zmówić paciorek.
—  Aaaaagnieszka! — ryknęłam. — Agnieszka! Co ty tu robisz? Agnieszka! 
Agnieszka!
—  Lilka! Jezus Maria, Lilka! Masz jakieś wyro? Coś trzeba zorganizować! A cóżeś 
sobie taką bluzeczkę z kołnierzyczkiem zasunęła, czekaj, później pogadamy, bierz 
materac, zainstalujemy się pod fortepianem.
Co za cudowne miejsce. Na estradzie, pod fortepianem. Była nawet szczątkowa 
kurtyna, którą natychmiast zasłoniłyśmy, uzyskując wcale przytulny pokój.
—  Gadaj, skąd się wzięłaś w akademiku? Masz tu chyba mieszkanie? — zapytałam.
—  Palisz? — wyciągnęła do mnie paczkę lotników.
—  Oczwiście, że palę, tylko w tej chwili nie mam ochoty. Agnieszka z papierosem 
w zębach! Byłam ciekawa, o ile ja się
zmieniłam w jej oczach przez te dwa lata.
—  Miałam kajutę — ciągnęła Agnieszka robiąc poduszkę ze spódnicy — ale 
skończyła się praca, skończyły się pieniądze. Odstąpi-
łam tę klitkę kuzynce z dzieckiem. Wczoraj się sprowadzili. Nie chcieli mi 
przyznać akademika, bo uważasz, jestem w Warszawie zameldowana na stałe, ale 
poszłam do Partii. Musisz tam jutro ze mną iść, bo dają kwitki na obiad.
—  O takiej formie działalności Partii nie słyszałam.
—  No bo nie dają, puknij się w głowę, tylko mówisz to i owo, że musisz mieć 
akademik, a wąchasz, co tam w stołówce na obiad. Potem znacząco zaznaczasz, że 
tak na razie to wściekły rozgardiasz i czyby tu nie można zjeść obiadu. Dali mi 
kwitki na cztery dni, zapłacę kiedyś, przy okazji. Mówię ci, jak co do 
załatwienia, to z głową, a nie z nogami. Calutką ostatnią pensję przepuściłam na 
urlopie, jestem zerowa, podróżuję wyłącznie na gapę. Jak patrzę, jaki tu ubaw, 
to już mi nie żal mojego pokoju. To jest w końcu życie, a nie jakieś tam użerki 
z gospodynią.
—  Jest u ciebie moja kołdra? Nie zastałam cię.
—  Trudno, żebyś mnie zastała, skoro mnie nie było. I co się tak makabrycznie 
wystrzygłaś jak rekrut. Nawet ci nieźle, tylko wyglądasz jak wariatka. Jaka 
kołdra?
—  Wysłałam do ciebie w lipcu. Nie odesłali do domu.
—  Napisałaś adres nadawcy?                                                          
—  Nie! O rany boskie.
—  Dwa tygodnie w lipcu byłam na spływie kajakowym.
—  Gdzie moja kołdra?
—  Cholera ci tam po kołdrze. Zresztą, znajdziemy. Czy te przestaną tam drzeć 
mordę? Słuchaj, nas się czepiają.
Rzeczywiście, nasza rozmowa była prowadzona nie na wysokim być może poziomie, 
ale na wysokim tonie na pewno. Śliczna wkroczyła do salonu:
—  Koleżanki, przeszkadzacie spać.
—  Idy ty muchy gonić — zaproponowała jej Agnieszka. Co to może zdziałać rok 
życia w stolicy. Jak ona tu się pewnie czuła. Postanowiłam natychmiast jej 
dorównać:
—  Słuchaj, Śliczna, nie czepiaj się, bo nie ma o co, tylko powiedz mi, czy to 
murowane, że trzeba mieszkać wydziałami?
—  Takie jest zarządzenie.
—  Wsadź sobie to zarządzenie — w łot chwyciła moją myśl Agnieszka — tylko 
gadaj, do kogo by tu uderzyć. Bo jakby do komitetu warszawskiego Partii, fo ja 
tam jadam obiady, wiesz.
—  Myślę, że nie trzeba tak wysoko. Może załatwi to wam samorząd, ale już nie 
tu, bo jutro was stąd odeślą do innych domów.
—  Cieszysz się? — zapytała ni w pięć, ni w dziesięć Agnieszka.
—  Nie rozpaczam, że ciebie tu nie będzie. Nie mogłabyś zużyć tej energii na 
jakąś pracę?
—  Zużyłam wiele energii, żeby się z pracy wywinąć.
—  A studia to myślisz, że balet?
—  Już ty mnie nie uświadamiaj.  Niech tamte gaszą światło. Obudź mnie jutro, 
gdybym zaspała, bo od dziewiątej mam wykłady.
Kiedy Śliczna wybyła („dobranoc, koleżanki"), zza kurtyny doszedł wzmożony gwar. 
Odsunęłyśmy zasłonę, bo było na co patrzeć. Jakaś wybladła postać w kwiecistym 
szlafroku, ta, która zwyciężyła „w wyścigu do rogu", usiadła na materacu z 
gigantyczną knigą na kolanach, oświadczając, że nie pozwoli zgasić światła, bo 
za cztery dni ma kolokwium wejściowe do pracowni z fizyki.
—  Zrobimy ci tu kolokwium wyjściowe na korytarz! Gaś do pioruna — rzekła 
któraś.
Pracusiówna wsadziła sobie palce w uszy i poruszała wargami, wertując książkę.
—  Jazda z nią!
—  W ten tępy łeb ją kapciem!
Któraś zgasiła światło, Pracusiówna obojętnie zapaliła. Zaczęła się wojna 
nerwów. Trach, cyk, ktoś gasił. Pracusiówna zapalała.
—  Zgaszę po jedenastej — wyjaśniła uprzejmie.
—  Co się tu dzieje, czy koleżanki zgłupiały, czy Boga w sercu nie mają? — 
zainteresowało się rumiane dziewczę, wynurzając spod koca ładne oblicze i dwa 
jasne warkocze. — Spałam już, obudziłyście mnie. Tak się nie robi, proszę 
koleżanek. Trzeba mieć poczucie.
—  „Oczy czarne, oczy twe, tę nade mną dziwną mają moc" — zaśpiewał malutki 
rudzielec, śliniąc palce i kręcąc sobie papiloty.
—  Umiesz to całe?
—  Zaśpiewaj, niech się tamta jędza zakuwa.
—  Umiem. Często śpiewałam na akademiach, ale nie to, pieśń górników i walczyka 
warszawskiego. Co zaśpiewać?
—  Oczy.
—  „Każdej nocy widzę je... lśnią nade mną w każdą ciemną noc..." Miała ładny 
głęboki głos.
—  Patrzcie, ta słucha! Zatkać jej uszy. Z czarnych oczu to kolokwium będziesz 
zdawała? Niech się teraz, małpa, uczy. Dopilnujemy jej. Śpiewaj dalej.
—  „Żal znów mą duszą mroczy, dal cała ma twe oczy, noc cała oczy twoje ma".
—   Koleżanka skąd?                                                                                
—  Z Sandomierza.                                                                       
—  A ja z Piotrkowa.
—  Na jaki wydział?                                                                     
—  Ja na prawo.
—  Koleżanka jest wierząca?                                                        
—  Ja na filologię klasyczną.                                                         
—  Słówka Boya czytałaś? Co? Mowa!                                      
—  „Nadaremnie cię czekam, a w rozterce patrzą na mnie...
—  Tamta to chyba z wiochy.                                                           
—  Jaka to warszawianka.                                                                  
—  Zamkniecie te gęby? Wstydu nie macie.
—  „I miłuję, i czekam, i całuję z daleka..."
—  Myślałby kto, że umie palić. Fasonu sobie dodaje. Czy ta nie skończy z tymi 
oczami?
—  On jest na trzecim roku medycyny. Pobierzemy się.
—  „... najdroższe oczy tweeeee".
—  Chciałaby koleżanka mieszkać ze mną w pokoju? Bo ja tu nikogo nie znam.
—  Te spod fortepianu morowo wyglądają.
—  Ryczą jak kobyły. Chciałabyś się uczyć, a te jakby się zaczęły śmiać.
—  Teraz wam zaśpiewam: „Bo jeśli kochać, to na zawsze, to na
zawsze".
—  Ale się zapaliła.
—  Ta jedna spod fortepianu to ma dyplom, lepiej na nią uważaj. Aktywistka 
jakaś. A ta druga to... słyszałaś, gdzie jada obiady? Noo.
—  „A jeśli odejść, to zaraz, to już".
Poznawałyśmy się tak do białego rana. Na znak aprobaty tego wszystkiego noc 
spędziłyśmy przy otwartej kurtynie. Nazajutrz szumiało mi w głowie, pod 
powiekami miałam piasek, ale byłam pewna, że wszystko mi się jakoś ułoży. 
Aklimatyzuję się szybko, jak
każda nieszlachetna roślina. Moje pierwsze studenckie dni przypominały filmy z 
okresu kina niemego, gdzie to komik szybko przebiera nogami, tempo zawrotne, 
tortem zaklejone oko, z przodu bandyta, z tyłu policjant, a w środku zrozpaczona 
lady dramatycznymi ruchami wyrywa z głowy kruczoczarne włosy. Trwał urok 
cygańskiego wozu, dopiero w trzecim akademiku spoczęło moje ciało na cały krótki 
rok. Tak, ten początek był obłędnie wesoły. Między pędzącymi zdarzeniami, 
drobnymi kłopotami, zmęczeniem, zostawała zaledwie maleńka szczelina czasu, w 
której nie mieściły się refleksje. Zakupy naukowych podręczników zaczęłam na 
bazarze, gdzie nabyłam amerykańską szminkę i studencką czapkę. Zaledwie jednak 
wsiadłam do tramwaju z filuternie załamanym acz lśniącym od nowości daszkiem, 
jakiś weteran z politechniki, w zmywaku kuchennym na głowie, który trzymał się 
kupy jedynie w myśl praw metafizyki (zmywak, a nie weteran), zniszczył mnie, 
zwracając się do kolegi: „Twarzowy fuksik, co?" Później sama, z pobłażliwością 
wtajemniczonego patrzyłam na podobne czapki, pamiętałam jednak o tamtym 
incydencie w tramwaju. Starałam się mój uśmiech ukryć albo wyrazić nim sympatię. 
Nigdy więcej nie włożyłam na głowę tego nabytku. Mary się zlitowała i odkupiła 
ją ode mnie za grzebień. Grzebień się złamał tego samego dnia, bo któraś z 
dziewcząt użyła go w charakterze buta ortopedycznego dla krótszej nogi stołu. 
Tak, na początku było wesoło, za wesoło, jak na to wszystko, co się zaczęło 
dziać potem.
No i sprawozdanie o Michale przerwałam relacjonując błahostki. Na marginesie: 
„sprawozdanie". Jakże przejęłam się nomenklaturą z tysiąca i dwóch zebrań, jakie 
udało mi się przeżyć. Zupełnie jak niegdyś Igor komunikatami z frontu 
koreańskiego. Igor, biedny mały, on też dostanie za swoje — to chyba niemożliwe, 
żeby ktoś się wymknął i nie oberwał od życia. Biedny mały, on dla mnie. zawsze 
będzie „mały", kochany dryblas, czternastoletni trubadur. Zawsze będzie Igorem z 
upalnego lata nad morzem. A tu „mały" ma lat siedemnaście, „wytrzymał nerwowo" i 
zdał maturę, codziennie się goli, co nawet przestał ostatnio podkreślać, tak że 
chyba rzeczywiście dorósł.
Michał, Michał. Kiedy tamtego wieczoru leżałam na podłodze w świetlicy i 
chciałam w dziesięć minut opowiedziać Agnieszce dwa lata życia, podczas których 
nie widziałyśmy się, usłyszałam głos Ślicznej:
__ Czy jest tu koleżanka Sagowska?
—  Nic jeszcze chyba nie zdążyłam narozrabiać? — chciałam wyjaśnić.
__ Czeka ktoś na koleżankę w portierni.
Do moich pantofli przypięłam skrzydła i odprowadzona przez zaciekawione 
spojrzenia wypadłam na korytarz. __ Michał, kochany mój!
—  Lilka, szukam cię po wszystkich akademikach.
__ To znaczy, ten jest który? — zainteresowałam się ogromem
jego zasług.
—  Trzeci. Włóż płaszcz, pójdziemy na spacer. Włóż coś takiego, wiesz, pójdziemy 
zatańczyć.
Włożyłam coś takiego, wsunęłam rękę w jego mocną łapę i zachłystując się tym, że 
oto tak sobie wychodzę wieczorem nie pytając nikogo o pozwolenie, modliłam się w 
duszy, żebym mogła wytrwać w tym braku fanfaronady, żeby Michałowi nie udało się 
wyzwolić we mnie przekory — a do tego talent miał niesłychany. Ale to udawało mu 
się zawsze. Zawsze. Może dlatego, że pojęcia nie miał, iż coś takiego we mnie 
istnieje. Mojej przekory zupełnie nie wyczuwał .
__ No i cóż to cię najbardziej zachwyca w Warszawie?               ;s
—  W Warszawie? Najbardziej ty.                                              
—  Jakiś ty miły. Michał, czy tobie wręczali indeks w zeszłym roku na 
inauguracji?                                                                        
—  Nie. A tobie?
—  Mnie naturalnie tak. Nie mogli pominąć takiej perły — nie wiem, dlaczego 
skłamałam.
Na te tańce poszliśmy gdzieś na MDM, wchodziliśmy po desce, wszystko było 
rozkopane. Kłócić zaczęliśmy się od początku. To ja psułam wszystko. Chciałam 
mieć Michała, ale siebie — zachować dla siebie.
—  Lilka, powiedz, nic się przez ten rok nie stało? — zapytał w tańcu. Odsunęłam 
się od niego, głupio zagrywał, demaskował płaską zazdrość, nie wiedział, że 
trzeba poczekać na takie wyznanie, zirytował mnie.
—  Nic się nie stało. Zdałam maturę, miałam dwóch kochanków, zmieniłam miejsce 
zamieszkania, trzecia wojria światowa nie wybuchła.
—  Lilka, nie pleć, ty lubisz takie głupie mowy. Dałbym głowę za ciebie.
—  To po co się pytasz? Straciłbyś głowę. W dalszym ciągu tańczysz cudownie. Tym 
się zajmijmy, co?
—  Muszę wiedzieć, trakuję cię bardzo poważnie.
—  Bóg zapłać, ale cię o to nie proszę.
—  Nie kochasz mnie?
—  Szkolne czasy to prehistoria.
—  Kochasz mnie?
—  Tak — odpowiedziałam, bo nie byłam pewna, że nie.
—  Kłamałaś?
—  Tak — powiedziałam, bo musiałam być logiczna.
—  Widzisz, byłem tego pewny. Ty byś mnie nie zdradziła — wyjaśnił podstawy 
wiary we mnie.
—  Jak to, zdradziła? Michał, chodźmy stąd, bo mama ma do mnie telefonować.
—  Skąd wie, gdzie mieszkasz?
—  Mamy rzecz.
Nie udało się to pierwsze spotkanie. Wróciłam z radością pod fortepian. A kiedy 
na chwilę wyłączałam się z „poznawania się", mozolnie myślałam nad jednym: w 
sytuacji ja — Michał, odniosłabym wielki sukces jako reżyser własnych uczuć. Za 
bardzo podobał mi się Michał, żebym mogła się nad tym nie zastanawiać. Nie 
asekurowałam się. Nigdy nie byłam letnia. Nigdy nie byłam wyrachowana — 
przynajmniej w tej kwestii. Nie chciałam, żeby to był Michał. Chciałam dać 
radość, a nie triumf. Chciałam się cieszyć, a nie wahać. Chciałam chcieć, a nie 
ulegać. Chciałam mieć oczy szeroko rozwarte ze szczęścia i serce wolne od 
wątpliwości. Przeczuwałam, że miłość to jest coś, co nie zostawia miejsca na 
dociekania warto — nie warto. Toteż kiedy Michał powiedział: „Dałem kumplom na 
kino", odparłam: „Nie". Powiedziałam to spokojnie i kategorycznie. Michał mówił 
o moim braku zaufania, a ja wiedziałam swoje. Nie skorzystamy z tego fundowanego 
kumplom seansu z uczciwości wobec pewnych spraw. Wiedziałam, że potem, szukając 
usprawiedliwienia, nazwałabym to miłością, a później dławiła się z żalu, że z 
góry przeczuwając pomyłkę uległam porywom, których opanowanie nie kosztowało 
mnie wiele. Michał zarzucał mi przewrażliwie-
nie, naiwnie sądził, że dotknęła mnie forma propozcyji. Naturalnie, nie była to 
forma wersalska. Staś nigdy w życiu nie odezwie się w ten sposób do żadnej 
dziewczyny. Staś... przez niego, przez nasze rozmowy zaczęłam widzieć Michała 
takim, jakim naprawdę jest. To znaczy — niezły chłopak, tylko nie dla mnie. 
Chciałam więcej, niż on mógł mi dać.
Stasia poznałam przez Halinę. Halina umówiła się z piekielnie przystojnym 
chłopakiem z medycyny. Czekałyśmy, aż Apollo się zjawi, potem zamierzałyśmy 
dyskretnie się ulotnić. Ktoś cichutko zapukał i na nasze wykwintne „proszę", 
wszedł do pokoju chudy, wysoki i blady chłopaczek w wiatrem podszytej kurteczce. 
Zaczerwienił się i wyjąkał:
—  Mój brat, Marek, umówił się z którąś z pań, ale niestety, nie może przyjść. Z 
panną Halinką.
—- Oooo — rozległ się nasz głęboki żal, bo brat Marek jest do pooglądania. — 
Dlaczego?
—  Jeśli mam być szczery, to pożyczył koledze swoje wyjściowe spodnie. A różnimy 
się nieco wzrostem, więc nie mógł przyjść w moich. Bardzo przeprasza i polecił 
mi, żebym zaprosił pannę Halinkę, to znaczy panie wszystkie, do nas. Pozwolą 
panie, że się przedstawię, Stanisław, brat Marka...
—  Camila Perichole — powiedziałam wyciągając rękę. Stanisław, brat Marka, 
stanął na wysokości zadania:
—  Dla pani więc wicekról Peru. Pośpieszmy się, bo pod oknami stoi złota karoca.
Ooo, to było coś. W złotej karocy miejskiej linii osiemnaście uważnie 
przyglądałam się wicekrólowi. Nie był ładny. Miał za długi nos, za długie ręce, 
nieopanowane gesty i dziecinny u-śmiech. Lecz ten uśmiech potrafił przeistoczyć 
zatłoczony tramwaj w łagodnie unoszący się po morzu korab, jeszcze nigdy w życiu 
tak mi się przyjemnie nie jechało. Wysiedliśmy w śródmieściu i przez labirynt 
rusztowań, desek, lasowanego wapna, cegieł, kamieni, dotarliśmy do ciemnej 
klatki schodowej. A potem długo, długo i wysoko, wysoko, na ostatnie piętro 
starej kamieniczki. Trzy krótkie dzwonki, jeden przeciągły. Otworzył nam Marek, 
istotnie w jakichś cyrkowych pumpach. Bardzo ładnie wyglądał.
—  Przez korytarz cichutko — położył palec na ustach. Wreszcie trzecie drzwi na 
prawo i nasza drużyna zwycięsko doszła do mety.
—  Panie zechcą się rozebrać, płaszcze tu — wskazał wybrakowaną skrzynkę na 
śmieci — i proszę siadać, gdzie kto może.
Poza szerokim tapczanem, na którym spoczywało dwóch młodzieńców, nie było nic do 
siadania, żadnych szczątków krzeseł.
—  To może część do nieba? — uśmiechniął się Staś.
Za drzwiami stała drabina wiodąca na antresolę. Drabina miała jedyny, górny 
szczebel, który można było osiągnąć wchodząc na kulawy taboret, z taboretu na 
odwrócony do góry dnem dziurawy kocioł do gotowania bielizny.
—  Ja do nieba po kotle. Skąd wy macie kocioł?
—  Gospodyni zamierzała wyrzucić — wyjaśnił Marek. Wszyscy chcieli do nieba, 
wiadomo. Nie dla wszystkich starczyło
tam miejsca, wiadomo.
—  Na cześć drogich gości robimy ucztę. Makaron czy budyń? — zapytał gospodarz.                                                                        
—  Budyń! Makaron! Budyń!
—  Nie ma makaronu. Poniosła go fantazja — rozwiał złudzenia Staś. — A budyń na 
wodzie, bo mleko może być dopiero jutro. Za to jest musztarda.
—  Budyń z musztardą — ustalono więc.
—  Będzie dużo, bo mamy tego osiem torebek.
—  Osiem to dużo? Na tyle osób?
—  Garnek jest i tak tylko dwulitrowy. No to gotujcie, ja skoczę po wino — 
zaczął schodzić z antresoli Staś.
—  Jak ty tu sypiasz? Przecież tu za krótko — zapytałam go.
—  Trzeba tylko podwinąć nogi. Lepsze to, niż we dwójkę na jednym tapczanie. 
Higieniczniej.
Koło elektrycznej maszynki zakręciła się Pelagia. Halina zajęła stanowisko na 
dole, w pobliżu Marka.
—  Ważne jest, żeby na kolację zjeść coś gorącego — pouczył nas Marek. — Diabli 
by wzięli, nie ma cukru.
—  To ja skoczę — zapalił się jeden młodzian.
—  Można posolić — powiedziałam.
—  A herbatę? Bo herbata jest. Dwa gatunki. Skocz.
Kiedy dwaj dżentelmeni wrócili objuczeni delikatesami, gorąca kolacja była 
gotowa.                                                                        
Postawiliśmy garnek na środku tapczanu i pierwsza tura przystąpiła do spożywania 
darów bożych. Część druga musiała cierpliwie czekać ze względu na ograniczoną 
ilość łyżek, łyżeczek, noży i widelców.
—  Można moczyć ołówek i oblizywać — powiększył zastawę stołową Staś. — Jedzcie, 
bo kto nie będzie jadł, nie dostanie wina.
—  Jak Boga kocham, jest kiełhasa! — krzyknął rozdzierająco Marek, wycierając 
krawat, który dosięgną! budyniu.
—  Dawać kiełbasę!
—  Jest, mama nam przysłała i odłożyliśmy jedną na specjalną okazję. To znaczy 
na dziś. Poczekajcie chwilę. Jest w tapczanie. Muszę mieć rozmach do otwarcia. 
Bierzcie garnek i posuńcie się gdzieś.
Była kiełbasa, bardzo smaczna i sucha, był przemiły wieczór. Siedziałyśmy u 
nich, u „samotnych mężczyzn" do godziny pierwszej w nocy. Cały wieczór 
próbowałam zakochać się w Stasiu. Ze względu na mocno ograniczony metraż 
fizycznie byliśmy bardzo blisko. Staś był wtedy na pierwszym roku malarstwa. 
Natychmiast więc dorysowałam mu cygańską duszę i wszytkie te psychiczne 
anomalie, jakie występują w każdej książce, której bohaterem jest malarz. 
Absolutnie odbiegał od tych moich durnych wyobrażeń. Był zwyczajny. W jego 
uśmiechu było zażenowanie. Im dłużej mu się przyglądałam, tym bardziej wydawał 
mi się miły i brzydki. „Nie, no zdecydujmy się, że Michał przy nim to Hermes 
Praksytelesa". Zaprzyjaźniliśmy się ze Sta-siem. Zrobiłam z niego powiernika 
licznych tajemnic mojego serca. Gniotłam swoje myśli jak przedszkolak plastelinę 
i wychodziło mi: Staś stanowił pierwszy element mojej teorii o miłości, pozwalał 
wierzyć. Cudownie się z nim czułam, mogłam z nim przebywać dzień i noc pod 
warunkiem, że wszystko między nami kończyłoby się na wyobraźni. Skąd mogę 
wiedzieć? Nie miałam wtedy żadnego rozeznania. ,
Miałam wiele fantazji. Chmury nad głową Michała gęstniały coraz bardziej. 
Powiedziałam w towarzystwie kolegów Michała, że w sporcie najbardziej interesują 
mnie kibice. I to wcale nie tak, jak
zrozumiał Michał (i po mojej wypowiedzi uznał za stosowne zamie-" nić mi godzinę 
młodości w przedpokój dantejskiego piekła, a tylko dlatego w przedpokój, że 
znowu nie pozwalałam na takie zasadnicze maltretowanie mnie). Usiłowałam mu 
wytłumaczyć, że najważniej^ szy kibic dla mnie to on. Odrzekł mi na to, że jest 
czynnym zawodnikiem AZS, a ja, kiedy ide^ z nim na koszykówkę, to mam patrzeć na 
to, co się dzieje w hali między jednym koszem a drugim, liczyć strzały, wiedzieć 
„o co chodzi, a nie strzelać oczami na boki". Ja mu na to, że taka samotna 
strzelam celniej niż cała ta zgraja dryblasów na boisku, a wieniec laurowy 
należy mi się za to, że strzelam bezwiednie i bez celu, nie mam dobrego 
treningu, ale jeśli on chce, to mogę krzyczeć, tylko niech mi nie syczy 
„oszalałaś", kiedy kosza dostaje AZS, bo mnie jest wszystko jedno i krzyczę z 
szacunku dla cudzego trudu uwieńczonego powodzeniem. Drużyna przeciwna to też 
ludzie, mają swoje sympatie i też chcieliby jak najlepiej. Dlaczego im nie pomóc 
dopingiem. W końcu ustaliliśmy, że się jako towarzystwo na mecze międzyklubowe 
nie bardzo nadaję, za to jestem bezkonkurencyjna w międzypaństwowych, wtedy wiem 
na pewno, kiedy krzyczeć. Moje wykonanie: „Polska — gola" rozczuliło go i 
zawodnicy mi się nie mylili. Próbował mnie szantażować, że ponieważ on musi 
chodzić na te wszystkie ligowe i antyligowe turnieje, to może sobie znaleźć bez 
trudu kogoś takiego... Roześmiałam mu się w twarz, ale nie można się śmiać bez 
pokrycia, więc znajomy Mary nauczył mnie przepisów siatkówki i dzięki wysokiej 
protekcij sędziowałam międzywydziałowe spotkanie. Do ostatniej chwili Michał nic 
nie wiedział, przeprosiłam go na chwilę zwyczajnie, a kiedy mnie zobaczył z 
gwizdkiem w zębach, zrobił się z wrażenia śnieżnobiały i omal nie połknął 
papierosa. Sędziowałam tylko połowę. Raz — uznałam, że Michałowi wystarczy, dwa 
— że nie byłam takim idealnym wcieleniem Temidy, bo mimo protekcji studenta AWF, 
jakby mnie zmusili, żeby oddać gwizdek w bardziej godne zęby. Ale już nie 
podeszłam do Michała, tylko blisko siatki robiłam dobre miny do złej gry. Te 
wszystkie nasze sportowe rozbieżności kazały Michałowi grzecznie mnie poprosić o 
decydującą rozmowę. Jak ja widzę naszą przyszłość, żebym sprecyzowała łaskawie, 
co ja myślę i w ogóle co sobie wyobrażam. Bałam się tej rozmowy, bo nie 
widziałam naszej przyszłości, co to w ogóle za stawianie sprawy,
a co myślałam, to trzeba było wieczności, żeby Michał zrozumiał, skoro wytwórnia 
tych myśli, to jest moja głowa, miała duże przestoje i kłopoty z częściami 
zamiennymi. Natomiast co ja sobie wyobrażałam? Wątpiłam, żeby to zbudowało 
Michała. Poza tym Michał mi zarzucił, że jestem niepoważna, już bez względu na 
sport. Że za lekko traktuję życie i on niemal nie może o mnie myśleć serio. Żeby 
więc mi udowodnić, jaki to on jest zasadniczy, zaprosił mnie właśnie wtedy do 
siebie, do akademika, co było bardzo naturalne i nie o to chodzi. Dał kolegom na 
kino, abyśmy mogli być sami, co jest tak szeroko praktykowane, że też nie mogło 
mnie oburzyć. Ale Michał mi o tym powiedział, i żeby choć był zażenowany, czy 
coś takiego. Też chciałam z nim pobyć trochę sam na sam, jakby tam nie było to 
był mój chłopak i bardzo możliwe, że wszystko ginęło z mojej winy. Kiedy już 
jednak byłam pełniutka dobrej woli, to splot okoliczności, których Michał nie 
chciał uznać za łagodzące, ¦ wszystko przekreślał i ustawiał mnie na bestię. 
Przede wszystkim: Michał lepiej znał harmonogram moich zajęć niż ja. Ja jednak 
na tyle się orientowałam w rozkładzie jazdy, żeby poinformować o pewnych 
godzinach mojego pobytu na uniwerku Stasia, który z ASP na UW miał bardzo 
blisko. Mijały miesiące i wracałam z wykładów sama albo z koleżankami. A jak już 
los się zdecydował, żeby mi dostarczyć jakieś interesujące męskie towarzystwo, 
to przy okazji wynagrodził mi samotne powroty i zdublował czekających. 
Przechadzali się obaj po holu, nawet nie warcząc na siebie, bo nie wiedzieli, że 
na jedną sylfidę czekają. W ogóle to muszę wyjaśnić, że moje rozważania 
zmierzają w kierunku spraw społeczno-socjologicznych, żeby potem nie było 
zaskoczenia. Przecież to cudownie, że życie ma ostre tempo, i przecież nikt nic 
na to nie poradzi, że z chłopcami łączy się tak wiele. Przechadzali się tak, 
przechadzali, a ja nie wiedziałam, do którego tu najpierw podejść, i 
parafrazowałam w myśli Salomona: „Do którego bym nie podeszła, później będę 
żałować". Kiedy już tłum wychodzący z sali wykładowej nie mógł dłużej stanowić 
dla mnie osłony przed dylematami, krzyknęłam: „Staś! Michał! To bardzo ładnie, 
żeście przyszli!" Ponieważ krzyknęłam w kolejności właśnie takiej, podbiegłam — 
dla równowagi — w odwrotnej, bo dżentelmeni zastygli w bezruchu i inicjatywę 
wszelką zostawili słabej kobiecie. Wzięłam Michała za rękę i wsadziłam ją w 
Stasia
prawicę. Kiedy obaj panowie zostali już w ten sposób sobie przedstawieni, 
należało zacząć rozmowę, najlepiej o literaturze.
—  Chodźmy na spacer, czyście czytali Daleko od Moskwy, jest tam doskonała 
postać inżyniera Beridze, bezpartyjny, a jakże, prawdziwy komunista. Chciałam 
wam w tym miejscu wyjaśnić, że literatura radziecka ma zbyt piękne tradycje, 
żeby mogła długo pozostać w skostnieniu. Zobaczcie, już coś się rusza. Wiosna w 
Sakenie — Pawlenko, kapitalny Ostrowski, czy nie sądzicie, że Erenburg bardzo 
lubi imię Joanna? Ja nie podzielam zarzutów, że Sergiusz z Burzy nie jest 
prawdziwym bohaterem radzieckim, a wy? Pamiętacie, jak Sergiusz zastanawia się w 
pociągu, cytuję z pamięci, więc wybaczcie niedokładności:  „Co go przyciąga do 
tej istoty tak bardzo skomplikowanej, o tak częstych i sprzecznych z sobą 
odruchach? Nie wiedział, jak sobie to wytłumaczyć". Przed śmiercią wspomina Mado 
w zielonej sukience... choć przecież kochał Walentynę, prawda? Co na ten temat 
myślicie?
—  Zawsze wolałem Mado — powiedział Staś.
—  Lilka, idziemy dziś do kina, na dziewiętnastą — podkreślił naszą zażyłość 
Michał, co mi się bardzo nie spodobało.
—  Ja już na tym byłam — odparłam.
—  Przecież nie wiesz, na co mam bilety — zdenerwował się.
—  Co z tego. Byłam i już. Dziś o dziewiętnastej mam być u mojej profesorki, 
którą spotkałam, obiecałam, że przyjdę, więc przyjdę.
—  O, mam setkę, do widzenia. Będę na ciebie czekał pięć po dziewiątej na placu 
Unii, w Klubie.
—  Siedem po dziewiątej, inaczej nie zdążę.
—  No to cześć.
—  Cześć.
I tak skończyła się rozmowa o literaturze. Wiedziałam, że Michał postawił mi 
ultimatum. Gdybym nie przyszła na spotkanie, później musiałabym nie tylko 
pierwsza odezwać się do władcy, ale na domiar złego przeczekać cierpliwie 
zadrażnienie męskiej ambicji. Z profesorką — to była prawda. Przysięgłabym poza 
tym, że Michał nie miał biletów do żadnego kina, tylko chciał pokazać, jak się 
twardo dyktuje warunki, a kiedy to trafiło na nieurodzajną glebę, poniosła go 
ambicyjka i wskoczył do setki. Szliśmy ze Stasiem Nowym Światem.
__Przykro mi, że stałem się mimowolnym sprawcą nieporozumienia między wami.
__ Nie ma o czym mówić, narwaniec z niego, ale dobry chłopak. Spróbujmy się w 
sobie zakochać, co? Przyjrzyj mi się, jestem
ładna. __ Zauważyłem. Spróbujmy, tylko wątpię, czy nam się to uda.
—  Cholernie szkoda, prawda?
—  Bardzo. Postarajmy się, jeśli nas nie olśniło tak od razu, to przeprowadzimy 
eksperyment. Bardzo się lubimy, tak?
—  Szalenie. Pocałujmy się na to konto. W policzek.
Kiedy wymieniliśmy wstępne doświadczenia, jak to będzie z tym kochaniem, zaraz 
jacyś państwo pokiwali głowami. Z namiastką ubolewania.
—  Ile masz lat? — zapytałam.
—  Dziewiętnaście. Chciałem cię pocałować już w tramwaju, ale pomyślałabyś, że 
jestem jaki wariat.
—  Nie. Szkoda, że tego nie zrobiłeś, bo może to właśnie byłoby olśnienie. 
Przegapiliśmy .jedną szansę. Pojedziesz ze mną do profesorki? Na Żoliborz.
—  Pojadę. Może się w tobie zakocham. Bardzo bym chciał.
—  Ja też, i żebyś ty, i ja... nie wygłupiamy się przypadkiem?
—  Nie. Byłoby cudownie. Przychodzilibyśmy po siebie na wykłady... robili długie 
spacery, gotowalibyśmy sobie makaron, czyściłbym ci buty. Wieczorami leżelibyśmy 
obok siebie na łóżku i rozmawiali o wszystkim.
—  Mówilibyśmy sobie absolutnie, absolutnie wszystko. Ani jednej ukrytej myśli. 
Dzielilibyśmy się każdym wrażeniem i każdym groszem. Słuchalibyśmy razem radia. 
Gdyby nawet podobały nam się różne rzeczy, to jedno dla drugiego potrafiłoby się 
wyrzec własnych zachcianek.
—  Tak, to byłyby ciągłe ustępstwa na rzecz zasadniczej bezkom-promisowości.
—  Ślicznie to powiedziałeś. Tak właśnie myślę.
—  W lecie wynajmowalibyśmy pokój gdzieś nad wodą. Koniecznie na parterze, żeby 
można wyskakiwać przez okno i kąpać się w nocy. Zabierałbym dla ciebie coś 
ciepłego, żeby cię okryć, kiedy wyjdziesz z wody.
 — W gorące popołudnia spalibyśmy w cieniu drzew i chodziłyby po nas różne 
owady. Gdyby pszczoła mnie ugryzła i spuchło mi oko, to tobie i tak bym się 
podobała.
—  Byłabyś zawsze dla mnie najpiękniejsza.
—  A gdybym się zestarzała i miała zmarszczki?
—  To byłyby najpiękniejsze zmarszczki na świecie. Ja wtedy byłbym 
przygarbiony...
—  Dla mnie najprzystojniejszy, i nigdy nie spojrzałabym na żadnego innego. 
Nigdy. Bylibyśmy ogromnie wzruszeni, że już jesteśmy starzy... wiesz co? 
Chciałabym, żebyśmy już teraz, już w tej chwili byli starzy i mogli się cieszyć, 
że nam się to wszystko udało. A gdybyśmy spróbowali zrobić to? Ten pokój na 
parterze... może jakoś by to przyszło?
—  Można, ale to ogromne ryzyko. Bo gdyby coś było nie tak...
—  Masz rację. Ale to strasznie żal.
—  Nie wiemy przecież, czy to jest stracone. Może tak będzie? A może szkoda, że 
zaczęliśmy mówić na ten temat?
—  Nie. Widocznie bardzo nam to było potrzebne. Na początku zażartowałam, i ten 
żart nagle okazał się dawno dojrzałą prawdą. Wyzwolił coś, czego do tej pory nie 
umiałam sprecyzować. Rozumiesz?
—  Doskonale rozumiem. Ty byś się nie śmiała, gdybyśmy byli sami i nie umiałbym 
cię pocałować? Nigdy nie pocałowałem dziewczyny w usta.
—  O Boże jedyny. Jestem ciebie niewarta. Ja już się całowałam niejednokrotnie. 
Przebaczyłbyś mi?
—  Bylibyśmy razem z tym smutkiem. Zrobiłbym wszystko, żebyś o tym nigdy nie 
myślała i nie dręczyła się. Nawet nie zauważyłem, kiedy weszliśmy do Łazienek. 
Jak zgodnie szliśmy.
—  Ja też nie. Wiesz co? Nie pojedziesz ze mną do tej profesor-ki. Wrócę szybko, 
wpadnę do tego Klubu i zerwę z Michałem. Później długo się nie zobaczymy i 
będziemy usiłowali za sobą tęsknić.
—  Może ci jest dobrze z tym Michałem, może go kochasz? Przecież my...
—  Warto zerwać nawet dla wyobrażeń. Wcale nie jestem w gruncie rzeczy taka jak 
z nim, i tak na co dzień. Chciałabym...
—  Wiem, ale możesz żałować Michała. Wiem, że chciałabyś. X| też... zobaczymy...                                                                          
—  Pójdę już. A ty tu zostań i patrz, aż zniknę w tłumie.
—  Potem będę długo spacerował i myślał, co robisz w tej chwili.
Do profesorki pojechałam smutna i przez to wypadłam tak dystyngowanie, że w 
głębi duszy musiała mieć wątpliwości, czy to aby jej była uczennica, Sagowska. 
Puściłyśmy w niepamięć dawne urazy, a było ich wiele, wiele. Z perspektywy 
trzech lat były jedynie śmieszne i wzruszające. „Mania" osiadła w Warszawie, 
traktowała mnie kawą i precelkami, była bardzo zadowolona z wizyty, choć kiedyś 
na mój widok dostawała gęsiej skórki. Przyjemnie omawiać szkolne zadry na 
płaszczyźnie towarzyskiej. Wszystko ma inny wyraz i smak. Uzgodniłyśmy, że kawał 
z klepsydrą był ordynarny, a ja się dobrze zapowiadałam i ona w istocie z 
satysfakcją słuchała moich odpowiedzi. Była dla mnie ostra, bo miałam ciut 
przewrócone w głowie, ale teraz jest ze mnie niezmiernie zadowolona. Tak się 
prześcigałyśmy w uprzejmościach i komplementach, że zasiedziałam się ponad 
przyzwoitość i przypomniałam sobie, że muszę skończyć z Michałem. Bezwzględnie 
coś dobrego postanowić. Zanim wydostałam się do Śródmieścia, było już tak późno, 
że było rzeczą nieprawdopodobną, aby Michał czekał, zwłaszcza po takim dniu. 
Musiałam się z nim zobaczyć, czego nie brała pod uwagę elektrownia i stanęły 
tramwaje. Spieszyłam się, przynajmniej tak wynikało z moich czynności. Chyżo 
mknęłam na postój taksówek przed hotelem Polonia. Nigdy nie zrozumiem, dlaczego 
mam ten odcinek Alei przebiegać, podnosić kołnierz i mieć wzrok utkwiony we 
własne buty. Tłum wyrostków okupuje chodnik. „Każdy ma prawo stać" — więc 
milicja nie ma zajęć, dopóki nie wybuchnie awantura. Pędziłam więc jak po 
pogotowie, bojąc się oddychać. Usłyszałam nieśmiały głos: „Proszę pani". 
Zapomniałam, że u stóp budującego się Pałacu Kultury nie wolno się kobiecie 
obejrzeć. Wyobraziłam sobie, że ujrzę skromną postać prowincjusza, który mnie 
zagadnie, np. o dojazd na Dworzec Wileński.
—  Słucham? — zatrzymałam się.
—  Z panią to bym stracił dwa górale — oszacował mnie.
Krew uderzyła mi do głowy, zapiekły mnie dłonie. Przed oczami zobaczyłam 
szalejące w obłędnym tańcu dojrzałe pomidory. „Wyrżnę                                                                                
go w gębę" — zdecydowałam. Ale natychmiast myśl: zrobi się awantura, 
zbiegowisko, milicja. Może przechodzić taki Banasiak albo kto. Nikt nie będzie 
wnikał w meritum konfliktu. Rozniesie się, że Lilka Sagowska wywołała skandal 
przed hotelem. Zrezygnowałam z mordobicia i patrząc typowi w twarz wycedziłam:
—  Chwileczkę.
Pod słowem „chwileczkę" miałam na myśli milicjanta, który wdzięcznie balansował 
na skrzyżowaniu.
„Typ" oczywiście nie przenikał moich myśli. Na krótkim dystan-i sie — pół jezdni 
— doszłam do wniosku, że wikłając się w obyczaj jowe problemy, nie zerwę z 
Michałem i nie uczynię ani jednego konsekwentnego kroku w kierunku naszej próby.
Skierowałam się więc do taksówki. Na to tylko czekał amator mojej cnoty. Dreptał 
za mną ochoczo i raźnie, myśląc zapewne: „A to wyrobiona babka, zmierza wprost 
do taksówki". Nie wiedziałam, że przed hotelem niemal w centrum Europy, taksówki 
nie na takich jak ja pasażerów czekają. Pierwsza — zajęta, chociaż „wolna". W 
drugiej szofer uprzejmie otworzył mi drzwiczki. Na tylnym siedzeniu majaczyła 
niewyraźna męska postać.
—  Czy pan wolny? — upewniłam się.
—  Niech pani wsiada i nie robi ceregieli — usłyszałam. Nieprzytomna z irytacji 
mamrotałam, że skoro biorę taksówkę, mam prawo jechać w niej sama. Zapomniałam o 
poprzednim policzku, a tu rycerz, zmylony moim obiecującym zachowaniem, tkwił za 
mną. Teraz wkroczył na arenę w roli mojego obrońcy:                                      
—  Niech tamten pan opuści wóz, bo zawołam milicję. Ja jestem z panią.
—  Zobaczymy, kto tu zawoła milicję — warknęłam, i biegiem na skrzyżowanie. Na 
milicjancie musiałam zrobić wrażenie wariatki, bo plotłam trzy po trzy, płacząc 
z wściekłości. Przerwał mi:
—  Niech się obywatelka uspokoi.
—  Gdzie są pańscy koledzy — chciałam wiedzieć i znacząco nadmieniłam, co bym 
tym kolegom zrobiła, gdyby któryś nawinął mi się pod rękę. Rozmówca skodyfikował 
mój dramat:
—  Więc kierowca odmówił obywatelce kursu? Która to taksówka? Machnęłam ręką i 
chora ze zdenerwowania zauważyłam, że korek
tramwajowy zdradza jakieś ruchowe tendencje. Zrazu objawy były
ledwie widoczne, kiedy jednak zdecydowałam się wskoczyć, wóz był w pełnym biegu. 
Ten sam milicjant pogroził mi palcem, ale zrobiłam mu na nosie „zyg zyg 
marchewka", co było na ten wieczór ostatnią moją normalną reakcją. Patrzyłam na 
pasażerów, miałam ściśnięte gardło. Wszyscy wydawali mi się paskudni, brudni i 
antypatyczni. Dryblasa, który stał na przednim pomoście, miałam ochotę dźgnąć 
łokciem, żeby zawył. Z trudem się powstrzymałam, żeby nie kopnąć w jakiś kosz, 
który ktoś postawił blisko moich nóg. Z satysfakcją szukałam pryszczy na szyi 
usytuowanej na wprost moich oczu, a kiedy dostrzegłam dwa, rozrosły mi się do 
wymiaru sycylijskiej Etny. Chciało mi się wymiotować i marzyłam, żeby wybić 
szybę. Tarasowałam wyjście, a na pytanie: „Czy pani wysiada?" — odpowiedziałam: 
„Jak będę chciała". Wyzwoliło to kilka wzniosłych ogólników o dzisiejszej 
młodzieży, co skwitowałam ironiczną miną i oświadczeniem, że jak się znajdzie w 
stadzie baranów, to niekoniecznie trzeba beczeć, można bóść albo machać ogonem, 
co kto woli. Nie bardzo pojęli tę metaforę, unisono i solowo dowodzili, że świat 
się przewraca, a mnie należałoby zamknąć. „Chciałby pan, co? — zapytałam 
niewinnie — tak razem, żeby nas zamknęli, co?". Kiedy tłum był bliski linczu, 
powiedziałam słodziutko: „Do widzenia państwu" i wpadłam w pierwszą bramę na pl. 
Unii, aby umknąć przed krucjatą, która mnie pewnie goniła, machając parasolkami. 
Odstałam chwilę na jakiejś zaplutej klatce schodowej, bluźniąc sobie, że nie mam 
na tyle silnej woli, żeby coś zrobić. Na przykład przeciągnąć sznurek między 
poręczami, żeby ktoś się przykładnie wyrżnął. Może gdyby się podnosił, 
zastanowiłby się choć przez sekundę, po co wrzuca trzy razy dziennie jedzenie do 
kadłuba i w nocy przez sen jęczy z obżarstwa. Po schodach człapał jakiś 
człeczyna, posapując z wysiłku. Pogratulowałam sobie, że nie miałam sznurka. 
Chciałam zapalić, poprosiłam go o zapałki. Szarmancko podał mi ogień patrząc na 
moją twarz w świetle wątłego płomyka, jak mi się wydawało z obleśnym 
zainteresowaniem.
Nagłym ruchem wyrwałam mu z dłoni zapałki i trzymając je kurczowo w ręce, 
wybiegłam na ulicę. Śmiałam się jak szaleniec. „Goń mnie, ponura dziadygo, weź 
sobie zapałeczki".
Rzuciłam pudełko na środek jezdni i podeszłam do szklanych ścian klubu. Michał 
siedział, robiąc dziwne grymasy twarzy. Pewnie
wieści w „Przeglądzie Sportowym" były przytłaczające. „A siedź tak, durniu, do 
końca świata, koledzy w kinie, cha! cha! cha!"
Szłam pieszo do akademika, wiatr cudownie chłodził mi rozpalone skronie. Nie 
mogłam długo usnąć, co jest u mnie przejawem skrajnej irytacji. Podobnie jak 
milczenie. „Może gdyby nie dziś, nie dziś, potrafiłabym się śmiać. Nic to 
wszystko niewarte, nic, nic, jesteśmy parą idiotów, Staś, tak smutnie 
błaznujemy".
Długo po tym byłam pewna, że nienawidzę ludzi, że to w ogóle głupie i tępe 
ssaki. Później wstydziłam się swoich chuligańskich wyczynów — dzisiaj je znowu 
rozumiem. Zrozumieć tylko nie mogę, jak kiedykolwiek Michał mógł mi się bardziej 
podobać niż Staś. Siedemnaście lat — to wyjaśnia wiele.
—  No, dlaczego oblałaś kolokwium? — Nika Hanusówna pytała pozornie spokojnie.
—  Nie wiesz, dlaczego się oblewa? Zwyczajnie, nie umiałam.
—  Chyba uczyłyśmy się razem i wiem, że to niemożliwe. Z tym co umiałaś, przy 
twojej błyskotliwości...                                          ?
—  Ta błyskotliwość to zarzut?                                                     
—  W pewnym sensie.
—  Błyskotliwość utożsamia ci się z płycizną, powierzchownością;, A to często 
warstwa zewnętrzna kryjąca wiele.                                
—  Dlaczego oblałaś kolokwium, pytam się.                                 
—  Coś mi się zacięło w głowie.                                                   
—  Mogłabyś być o wiele lepszą studentką. I przestań błaznować na zebraniach 
grupy: „Niech się każdy martwi o swoją przeciętną. Mnie wystarczy moja". 
Rozmawiałam z asystentem, zdenerwowałaś go tak strasznie, że omal nie wyrzucił 
całej grupy. Zna cię przecież z ćwiczeń i powiedział mi, że wyglądało na to, że 
chciałaś dostać dwóję.
—  To dobrze wyglądało. Chciałam dostać dwóję.
—  Jak to? Teraz, kiedy podjęliśmy zobowiązanie, że podniesiemy poziom?
—  Niezależnie od tego. Musiałam dostać dwóję. O Stasiu ci jeszcze nie 
opowiadałam?
__ Nie o Stasiu jeszcze nie. Co z tą dwóją? Myślałam, że się zgrywasz na 
giełdzie pod drzwiami, kiedy mówiłaś, że jesteś nie przygotowana.
—  Staś byl nie przygotowany. Był chory, pielęgnowałam go, widzisz, jaka jestem 
ofiarna. Siedziałam u niego cały prawie czas poza wykładami.  Wymyślaliśmy 
scenariusze filmowe. Jak wyzdrowiał, poszedł coś tam zdawać z tych historii 
sztuki. Oblał. Więc ja też. Z lojalności wobec niego.
—  Jak to, mam przez to rozumieć, żeś ty sobie tak ułożyła w głowie, że to 
będzie ładnie, jeśli ty także oblejesz?
—  Właśnie tak masz rozumieć.
—  Romantyczna przyjaźń nie musi się przejawiać w kpinach z pracowników nauki. 
Wiesz, że nie rozgraniczam spraw prywatnych od społecznych. Niestety, poruszę to 
na zebraniu. Wszyscy mi zaczynają zarzucać, że osłaniam cię swoją pozycją. Ty 
wiesz, że to nieprawda. Ja cię po prostu lepiej znam. Czuję się w porządku.
—  Nie czujesz się w porządku, dlaczego chcesz z tym wypłynąć na zebraniu. Ja ci 
w jakiś sposób ciążę. Posłuchaj, Nika, pogadaj z asystentem, niech mnie jutro 
przepyta. Pozbędziemy się obydwie tego ciężaru.
—  Nie.
—  Trudno — burknęłam.
Lecz zanim Nika poruszyła to na zebraniu, w indeksie miałam cztery. „Głowa mnie 
wtedy bolała, proszę koleżeństwa" — wyjaśniłam, patrząc Nice twardo w oczy, 
kiedy ktoś z trójki zdającej ze mną zaatakował mnie, że oblałam tendencyjnie, 
chcąc obniżyć przeciętną.
—  Skoro poprawione, to w porządku — powiedziała Nika i szybko przeszła do 
dalszych spraw. Nika była sekretarzem naszej zetem-powskiej grupy, chociaż mogła 
mieć funkcję o wiele wyższą, mogła być sekretarzem wydziału, pracować w 
zarządzie uczelnianym. Wolała konkretną pracę z grupą, ceniłam ją za to. Ale o 
Nice później. Ta choroba Stasia miała dla mnie jeszcze jeden aspekt. Otóż Michał 
śledził mnie na ulicy i czekał do pierwszej w nocy pod mieszkaniem Stasia. Dla 
niego wszystko było jasne, myślał tak jednokierunkowo. W świetle latarni chwycił 
mnie za rękę i podał mi lusterko.
—  Czym cię tak oczarował ten dzieciaczek?
—  Kulturą. A poza tym, rok starszy ode mnie, więc już nie taki dzieciak. W tym 
lusterku mam niby obejrzeć twarz kobiety występnej?                                                                                                  
—  On dorabia sobie jako kominiarz, ten twój kochanek?
—  Nie, wynajmuje się do obijania gęby różnym awanturnikom, którzy zaczepiają 
kobiety na ulicy. Michał, ty tego nie zrozumiesz, co jest między nami — 
powiedziałam, bo nie wiedziałam jeszcze wtedy, że nie mówi się takich rzeczy 
żadnemu mężczyźnie.
Przerażenie odjęło mi mowę, kiedy się przejrzałam. Cały duży dekolt miałam 
czarny, zupełnie jakby mnie ktoś posypał sadzami. I szyję. Czerń zachodziła aż 
na policzki. Byłam jednak odpowiednio dotknięta tymi wszystkimi podejrzeniami, 
żeby usiłować wytłumaczyć Michałowi, skąd ten koloryt. Otóż Staś mnie rysował, a 
ja mu w tym czasie temperowałam jakieś tłuste ołówki. Pył z tego musiał mi się 
dostać za stanik. Było gorąco, to się rozmazało, tak mnie żałobnie zabarwiając.
—  Jesteś taka sama jak i wszystkie inne — dowiedziałam się.
—  Jak wszystkie, to chyba nie. Jak większość.
—  Koniec z nami. Ale co znaczy ta farba?
—  Staś lubi Murzynki, więc się tak wymalowałam, żeby miał choć namiastkę. 
Widzisz, jak go kocham?
—  Żegnam panią.
—  Żegnam pana.
Ale był taki wysoki, miał oczy koloru stali, zrobiliśmy razem tyle księżycowych 
spacerów. Niełatwo to się traci. Poleciałam za nim, idiotka jedna:
—  To nie tak, wytłumaczę ci, posłuchaj.
—  Pognieciesz mi koszulę, weź tę rękę.                                       
—  Michał, wiele od tego zależy, czy zrozumiesz, czy uwierzysz w tej chwili. Nic 
między mną a Stasiem nie było. Jest nam ze sobą cudownie, tylko tyle. Owszem, 
byłam nielojalna, bo chciałam się w nim zakochać. Ale widziałam ciebie.
—  Nie ośmieszaj się. Niech ci będzie cudownie dalej. Do widzę- , nia.
Do widzenia, ale to było dla mnie okropne, że coś się skończyło na zasadzie 
fałszywych przesłanek. Zresztą wtedy skończyło się to
faktycznie, formalnie trwało dalej. Zawdzięczałam Michałowi upokorzenie. Moja 
rogata dusza nie zniosła tego łatwo. Michał nabrał jakiegoś znaczenia, którego 
nie miał przedtem. W kilka dni później spotkał mnie „przypadkowo" na ulicy.
—  Przepraszam cię — zdobył się.
—  Nie ma za co — powiedziałam uprzejmie.
—  Przemyślałem to wszystko. W lecie wyjedziemy razem na wakacje, w lipcu, bo w 
sierpniu mam obóz wojskowy. Na pewno dojdziemy do porozumienia.
—  Do porozumienia doszliśmy wtedy na ulicy. I wakacje już mam rozplanowane. 
Wyjeżdżam na kolonie, jako wychowawczyni.
—  Przyjadę do ciebie.
—  Nie wiem jeszcze gdzie, ale mnie szukaj. Jak nie za tą górką, to za tamtą.
—  Nie wierzysz mi?
—  Co? Że niby drżę, co by się działo w tym namiocie? Nie mam nic do stracenia.
—  Znowu zaczynasz. Pożałujesz tego. Nie chcesz się pogodzić, to teraz już do 
widzenia na zawsze.
—  Serwus.
—  Lilka. Lilka. Nikt cię nie będzie kochał tak jak ja.
Odwróciłam się i na parę chwil wszystko stało się proste. A później jeszcze 
trwało to rok — tyle, że już bardziej skomplikowane. Był to czas przemijania. To 
bardzo ciekawy czas. Niech nikt nie zarzuca mi eksperymentu, nie myślałam wtedy 
o czymś podobnym. Nie wiem, czy to, co przeżywałam wtedy, było charakterystyczne 
tylko dla mnie, czy też tak w ogóle? Staś tu nie zawinił. Zapomniałam o naszych 
dziecinnych i pięknych marzeniach, dopiero dziś do tego wracam i ściska mi się z 
żalu serce. Gdyby nie to wszystko złe...
Byłam już pewna, że nie kocham Michała, a jeszcze nie miałam odwagi mu tego 
zdecydowanie powiedzieć. Jakże to tak? Były westchnienia „na całe życie, na 
zawsze", i ot tak, wszystko przeszło? Więc co? Szukałam uczuciowych przygód? 
Siadałam zwinięta w kłębek na łóżku, kiedy mnie odwiedzał w moim pokoju, i 
cierpliwie słuchałam, jak to wybuchł z probówki podgrzewany kwas azotowy i cała 
pracownia była tym niesłychanie podekscytowana. Bywałam
cicha, posłuszna, cieszyłam się, że tak się zmieniam, że wbrew własnej naturze 
jestem zdolna do ustępstw i rezygnacji z egocentryzmu. Więc co to było? Gra? Tak 
udawać nie można. Nie byłam wtedy ani taka podła, ani taka zepsuta. Spotykaliśmy 
się, Michał był ślepy. Nie, to nie był ten przypadek, kiedy ktoś kochający boi 
się dojrzeć, że uczucie w kochanym człowieku przemija, boi się to nazwać, żeby 
raz powiedziane, nie stało się konkretną rzeczywistością. Był ślepy, moje 
rozdrażnienia przypisywał nastrojom. Te dziewczyny, to istne wariatki! Już tak 
było dobrze, a tu patrzcie, co ta Lilka wyrabia. Wiedziałam, że on się tego 
nigdy, nigdy nie domyśli. Wiedziałam, że trzeba mu to powiedzieć, ryzykując 
nawet, że kiedyś będę żałować. Bałam się, że Michał nie zrozumie, że odeszłam 
równocześnie z uczuciem do niego. Z tym moim nigdy, do końca nie sprecyzowanym 
uczuciem, jakie żywiłam w stosunku do Michała. Może trochę się bałam, że Michał 
w rozmowie z naszymi wspólnymi kumplami" skwituje mnie: „Z Lilką koniec, to była 
idiotka. Miałem tego powyżej uszu". I tak dalej, i tak dalej. Po Michale można 
by się tego spodziewać. Nawet by to nie znaczyło, że Michał by kłamał. Nie 
pojąłby, że normalna dziewczyna może tak zwyczajnie z niego zrezygnować. Już ona 
tam miała jakieś uboczne względy... ktoś był tam. Tymczasem nie miałam ubocznych 
względów i nie było tego kogoś — przynajmniej nie wiedziałam, że go jeszcze 
kiedykolwiek zobaczę. Po prostu, nie czułam tego, co kiedyś na lekcjach na równi 
z matematyką otumaniało moją głowę. Miałam dosyć „tego wszystkiego", 
nieuzasadnionych scen zazdrości, prób lekceważenia mnie, wulgaryzowania spraw 
ładnych przez cyniczne przymrużanie oczu: „Spławiłem chłopaków". A że na przekór 
pozorom byłam wrażliwa, może nawet przewrażliwiona (to już jest wadą), więc się 
męczyłam, trochę mi go było żal — co okazało się wierutnym nonsensem, bo on 
sobie po rozstaniu szybko i znakomicie poradził. Żeby odzyskać zachwianą 
równowagę ducha, znalazł pocieszycielkę naprzeciwko moich drzwi, co było 
manewrem równie głupim, jak niedelikatnym. Bo mnie wystarczyło taktu, żeby nie 
demonstrować mu w odwecie swojego szczęścia — choć miałam okazję. I kiedy to, 
naturalnie, było szczęściem. Nie posiadałam tego daru, tak bardzo ułatwiającego
życie, przecinania sprawy od razu. To jest moja obecna cecha, cecha kobiety 
dorosłej. Stosowałam więc nastroje, uniki, manewry, wahania, rozterki. A to 
trzeba go jakoś do tego przygotować, był dla mnie przecież dobry, a ten spacer w 
Wilanowie, może ja się mylę, kto to wie na pewno — i jeden dzień było dobrze. 
Michał promieniał: „Widzisz, jaka potrafisz być miła". Ja myślałam ze smutkiem: 
„O Boże, jaki głupi, to jest nie do wytrzymania, czy on tego nigdy nie zrozumie, 
trzeba to jakoś rozwiązać. To nie jest miłość, muszę w niego wierzyć, muszę mieć 
dla niego szacunek. Nie jestem kotem, żeby mi do życia wystarczała przyjemność 
głaskania po włosach". Sama nie pojmowałam, jak doszło do tego, że raziły mnie 
nawet jego bezsprzeczne zalety. Traciłam w tym rozeznanie, chciałam mu 
oszczędzić przykrości, robiłam jakiś miły gest, on to opacznie przyjmował, na co 
ja znów stawałam się oschła, „cyniczna", niemalże okrutna. Makabra. Wyrzuty, 
zażalenia i dyskusje, które do niczego nie wiodły. Drażnił mnie swoją ustawiczną 
podejrzliwością, podkreślaniem swoich praw, ale właściwie nie miałam widocznego 
punktu do przyczepienia się. Bo Michał się nie zmienił. Taki był, kiedy go 
poznałam, taki samiusieńki, tylko wtedy akurat to mnie w nim olśniewało. A jego 
niebagatelnym wówczas walorem było to, że najlepiej w całym męskim gimnazjum 
ścinał przy siatkówce. A tu się nieco dojrzało i to może w jakiś indywidualny 
sposób — i chciało się czegoś więcej. Ile razy postanowiłam bezapelacyjnie 
zerwać, tyle razy Michał, niby jakimś tajemnym instynktem wiedziony, akurat był 
upostaciowaniem troskliwości i uczucia. Łamały się moje „bezapelacyjne" 
postanowienia. Nie rozpatrywałam wtedy samego procesu umierania uczucia, sama 
przed sobą powoływałam się na świat, ludzi, życie powszednie, przepełniony 
harmonogram zajęć, tłok w tramwajach, kolejkę w stołówce, asystenta, który 
wypalił z czymś durnym na zajęciach. Oczywiście, miałam Michałowi to i owo do 
zarzucenia, ale wolałam nie w ten sposób. Gdyby chciał mi się zrewanżować i 
przeciwstawić moje błędy w postępowaniu... nie tędy droga. Zaczynały mnie 
irytować jego powiedzenia, które kiedyś mnie zachwycały. Wtedy, w szkole, kiedy 
rzucałam książki w kąt i pędziłam na randkę z Michałem, próbowałam się domyślać, 
co też on powie tym razem, zawsze to było takie piękne, choć tak mało 
oryginalne.
— Lilka, powinnaś podciąć włosy. — „Oto prawdziwy mężczyz-. na, rozumie duszę 
kobiety, która często ulokowana jest na głowie". Kiedy pogłaskał psa spotkanego 
na ulicy, kalkulowałam: „Tylko ludzie naprawdę szlachetni kochają zwierzęta". 
Kiedy się żalił, że nie może się zmobilizować, żeby zrobić trochę porządku w 
swojej biblioteczce — „No pewnie, sprzątanie idzie mu nieskładnie, ale ile w tym 
wdzięku". Kiedy był u mnie w domu i przejawiał zainteresowanie, czy mam coś do 
zjedzenia — „Cudowna bezpośredniość. Apetyt cechuje ludzi o czystym sumieniu". 
Kiedy mi proponował, że pojedziemy w sobotę po południu do Katowic na lody, że 
nareszcie zjem tyle dobrych lodów, ile wytrzyma moje gardło — „Nie jest 
małostkowy, trwoni pieniądze, które mu mama dała pewnie na zapłacenie składek". 
Kiedy już byliśmy w tych Katowicach i znając moje upodobania, kupował bilety do 
teatru albo na wystawę — „Chce mieć o wszystkim własne zdanie, wszystko go 
interesuje". Kiedy zapędzał się w marzeniach i mówił, że chętnie by zapolował — 
„To są pragnienia. O takim męskim życiu pisał London i Hemingway w Śniegach 
Kilimandżaro". Kiedy na spacerze złapał nas deszcz — „Jak ślicznie krople 
spływają mu po twarzy". Kiedy mi opowiadał, że widział dziewczynę w sukience, w 
której mnie byłoby ładnie — „Patrzy na babkę, a myśli o mnie. Jestem jego 
niewarta". Kiedy relacjonował jakąś szkolną drakę i opowiadał, jak to się 
zaśmiewali — „Ma kolosalne poczucie humoru". Kiedy mi wyznał, że nie lubi 
chodzić beze mnie do kina — „To wspaniałe stanowić tak dla kogoś wszystko". 
Kiedy usłyszałam, że był pod moimi oknami, ale nie chciał mi przeszkadzać, bo 
sądził, że się uczę — „Michał to cudowny dar niebios". Kiedy dostrzegł, że mam 
ładne ręce — „Wszystko zauważy. Chcę być ładna tylko dla niego". Kiedy się 
denerwował, że chemik zostawił ich godzinę po lekcjach — „No jasne, że klatka 
dyscypliny to nie dla niego rzecz".
A kiedy w dwa lata później spacerowaliśmy po szerokich, otwartych ulicach 
Warszawy, które prowadziły w ciekawsze miejsca niż nasz szkolny szlak: stacja — 
cmentarz, na wiadomość, że mam „takie rozwichrzone włosy", stroszyłam się 
wewnątrz — „Co on ma do moich włosów? Patrzcie go, moje włosy mu się nie 
podobają". Kiedy krzyknął: „Jaki śliczny wilczur" — „Efekciarz. To co nam się 
naprawdę podoba, podziwiamy w milczeniu". Kiedy się skarżył, że
jego kolej posprzątać pokój w akademiku — „A co, krasnoludki mają za ciebie 
sprzątnąć?!" Kiedy stwierdził, że byłoby doskonale, gdybym miała chleb — „Co, on 
tu przychodzi najeść się? Bar mleczny naprzeciwko akademika". Kiedy proponował, 
że wypijemy kieliszek wina w Dziekance — „To zdaje się materiał na alkoholika. 
Wino i wino mu w głowie". Kiedy oglądał łokcie w rękawach swetra i słusznie 
uważał, że żywot tego okrycia nie potrwa zbyt długo — „Należy żyć rozsądnie, 
wtedy się kupi nowy". Kiedy opowiadał o jakiejś bibce i oburzał się na czyjś, 
nawet jak na jego odczucia, nieetyczny postępek — „O, św. Stanisław Kostka? 
Nieważne, gdzie się jest, ale jakim się jest". Kiedy w celach „podrywowych" 
meldował, z błagalnym znakiem zapytania na końcu, z nadzieją, że odmówię, iż 
jest w Zachęcie jakaś wystawa — „Mecenas sztuki. Pojęcia byś o tym nie miał, 
gdyby nie terroryzowały cię moje upodobania". Kiedy padał deszcz — „Nie dość, że 
tracę z nim czas, to w dodatku moknę". Kiedy odsłaniał liryczne pragnienia, że 
coś go ciągnie gdzieś nad rzekę — „Pusta gadaniana, uczyć się koledze nie chce". 
Kiedy mówił, że jakaś koleżanka z pracowni używa zielonego tuszu do rzęs i mnie 
z pewnością byłoby w tym dobrze — „Jak to go interesują te babskie sprawy, nie 
bez przyczyn zapewne". Kiedy jakiś kawał kończył: „Świetne, co?" — „Pojęcia nie 
mam, co w tym dowcipnego". Kiedy chciał, żebyśmy poszli gdzieś na tańce — „A 
jutro nie będzie miał na bułkę, logika". Kiedy aprobował, że ja coś tam chcę 
zobaczyć i uznawał, że wobec tego obejrzymy to razem — „A może ja chcę to 
zobaczyć sama, coś takiego oczywiście do głowy mu nie przyszło". Kiedy mówił, że 
widział mnie wieczorem przez okno — „Co jest, podgląda mnie? To już nie można 
swobodnie poruszać się po pokoju?" Kiedy stwierdzał, że jakiś wykład był 
tragicznie nieciekawy — „Orzeł. Słowacki w banku pracował i dziury w niebie nie 
było".
Nie mówiłam tego wszystkiego, ale to i tak musiało wyzierać z mojego zachowania. 
Ciągnęło się to mocą bezwładu, dopóki nie znalazłam w sobie dość siły, żeby nas 
obydwoje wyzwolić z tego koszmaru. Nie było już uczucia, nie mogła mi więc pomóc 
kobieca ambicja, która tak często dochodziła do głosu, kiedy byłam zakochana. 
Zobojętniałam, stało się nieważne, co myśli na mój temat Michał, przestałam się 
obrażać co sekundę. Moja obojętność była nie do
przebicia, w końcu to jakoś pojął, ale nie umiał się zachować w tej ostatniej 
naszej wspólnej chwili. Chciał przekreślić także przeszłość, właśnie tamte nasze 
ładne spacery. A ja pogodnie życzyłam mu wszystkiego najlepszego i bardziej niż 
ja godnej jego dziewczyny. Po pewnym czasie zjawił się w naszym akademiku, vis a 
vis moich drzwi. Wychodziłam właśnie z łaźni, w której bezlitośnie smagałyśmy 
prysznicem nasze grzeszne ciała, twarz miałam nazbyt domytą. To nie jest twarz, 
o jakiej posiadaniu marzą młode dziewczęta, kiedy je los niespodziewanie zetknie 
z chłopcem, który zainteresowanie ulokował gdzie indziej.
—  No i cóż słychać? — przemówiłam.
Wyciągnął z kieszeni nalepkę od sera „Bryndza Owcza".
—  Ostatni numer? — zapytałam. Milczał uśmiechając się do mnie w sposób, który 
miał mi dać do zrozumienia, że rozstanie ze mną było przełomowym momentem w jego 
teraz tak atrakcyjnym życiu.
—  Twoje doskonale platoniczne uczucie zaczęło właśnie budzić moje uśpione serce 
— zameldowałam mu, bezwiednie, w zdenerwowaniu wyciskając mokry ręcznik nad 
nosami jego nowych pantofli. W jego wzroku było żądanie, aby moje serce obudziło 
się natychmiast i wielkim krzykiem domagało się zaspokojenia.
—  Trzeba by wielkiej wytrwałości z twojej strony, żeby wszystko mogło wrócić — 
dodał mi trochę nadziei, a tam, za drzwiami, czekała tamta druga dziewczyna.
—  Gdybyś mi dał jedną łzę albo dwa kwiatki, może mógłbyś mnie zamknąć w tym 
namiocie — zamyśliłam się.
—  Źle ci będzie dalej, jeśli nie wyzbędziesz się tych wysokich tonów — udzielił 
mi przestrogi.
—  Jakoś sobie radzę do tej pory.
Nie zależało mi już na Michale, widocznie coś niecoś rozjaśniło mi się w głowie, 
skoro przestał mieć znaczenie atut, że Michał jest taki reprezentacyjny. Udało 
mu się zdenerwować mnie pod tymi drzwiami, minęło to jednak bardzo szybko. I to 
był już rzeczywisty koniec. Teraz zaledwie wymieniamy zdawkowy ukłon, kiedy się 
gdzieś spotkamy. Zdawkowy ukłon — konwencja narzucona przez Michała. Można by 
chyba serdecznie porozmawiać, przecież kiedyś byliśmy sobie tacy bliscy. Bywały 
sekundy, kiedy stanowiliśmy dla siebie świat. Michał nie rozumie, że dla takich 
chwil należy mieć szacunek i można o nich pomyśleć tkliwie, choć przeminą.
Argumenty trafiające nawet do niemowląt nie wsiąkają w skalistą glebę 
nastoletnich uporów, rozbijają się o maniackie wręcz, indywidualne koncepcje, 
własne wizje, a afirmacji junackiej postawy nie można przyrównać do wyczynów 
Robin Hooda. To jest wiek, w którym wszystko trzeba nazwać, to ma pomóc czy 
podtrzymać, a zostaje tylko nadużywanie wzniosłych przymiotników. Zamęt serca, 
filozoficzne wycia duszy, bezlitosna nagość faktów przeważnie sprowokowanych 
przez chęć przeżywania — głupie lata. Dobrze, że mam to już za sobą.
Pierwszy rok był bardzo wesoły, jeśli nie liczyć spraw uczelnianych, które już 
zaczęły mi się rysować ciemno. Na drugim nasza piątka, zamieszkująca wspólnie 
pokój w akademiku, zaczęła mieć posmak sitwy, a na trzecim wręcz zarzucano nam 
kontrrewolucję. Długo nie orientowałam się, że moje akcje zaczynają spadać. Tak 
się przyzwyczaiłam, że grywam wyłącznie pierwszoplanowe role, i to bohaterek na 
ogół pozytywnych, choć z odchyleniami. Dobrałyśmy się w pokoju doskonale. Sitwa 
nie sitwa, w każdym razie spraw, które nam sugerowano, nie tylko nie miałyśmy na 
sumieniu, ale nawet nam to nie przychodziło do głowy. Przez dwa i pół roku 
skąpych wspólnych metrów kwadratowych zbliżyłyśmy się do siebie bardziej niż 
niejedna rodzina. Już nie to, że chodziłyśmy nawzajem we własnych ciuchach, co 
dodane do jakiej takiej fantazji niezwykle korzystnie świadczyło o zasobach 
naszej garderoby. Umiałyśmy się śmiać i płakać. Tak całkowicie, szczerze. 
Wspierałyśmy się finansowo. Jadałyśmy razem, co zresztą niejednokrotnie było 
tematem dla satyryka.
Na przykład jedna liczyła na drugą i w ten sposób wieczorem się okazywało, że 
nie mamy chleba. Przez to nasz pokój stał się postrachem całego piętra. Nie 
dlatego, że nie oddawałyśmy, tylko im nie odpowiadała forma zwrotu. Notowałyśmy 
uczciwie i skrupulatnie: „307 — już dwa kilo i trzy kromki. 312 — cały razowy, 
ćwiartka łęczyckiego, siedemnaście dużych kartofli. 308 — dwie łyżki smalcu, 
kurza noga, można oddać w kiełbasie. 315 — trzy talerze krupniku, jakby nie było 
waluty, wezmą Agnieszki chusteczkę w kropki". Kiedyś miałyśmy nadzieję, że nie 
trzeba będzie pożyczać, bo Agnieszka zrobiła na lewo, z kredensu kuzynki, 
ogromną paryską bułkę. Niestety, daremna kradzież, bo kuzynka przechowywała 
bułkę do kotletów
i tylko artyleryjski pocisk mógł ją uszczknąć. A miałyśmy zupełnie luksusowe 
mięsiwo, żal mi było to konsumować bez chleba. Uzgodniłyśmy, że kolej na Kazię z 
medycyny. Poszłam do niej z Mary. Kazia spała, ale zdarłyśmy z niej kołdrę i 
przystąpiły do szturmu. Kazia otworzyła jedno oko i na nasz widok — o nic nie 
pytana — wymamrotała sennie:
—  Nie mam chleba. Nie mam chleba.
—  Kaziu, obudź się, nie chcemy chleba.
Kazia, od razu bardziej spokojna, usiadła na łóżku i wygładzając nocną koszulę 
zagadnęła:
—  No to co chcecie? Widzicie, że śpię.
—  Pożycz chleba — powiedziała odważnie Mary.
—  Wiecie co, to już świństwo. Budzić człowieka po nocy.
—  Kupimy  ci  jutro  śniadanie  w  stołówce.   Nie  bądź  kutwą. Chcesz, 
żebyśmy wcinały zimną cielę... pożyczasz, czy nie?
—  Jest w garnku. Weźcie sobie, tylko pamiętajcie, że przychodzę rano na 
śniadanie.
—  Murowane. Przyjdź o ósmej.
—  O ósmej to ja mam wykłady. O siódmej.
—  Wykluczone, bo my wszystkie na dziewiątą, żebyś się nie odważyła nas budzić.
—  Połóżcie ten chleb!
—  Trudno, trzeba jej dać dwa plasterki cielęciny.
—  Dwa plasterki?! Za pół bochenka chleba?
—  Ty się w ogóle nie orientujesz w cenach artykułów spożywczych. Co z ciebie 
będzie za lekarz. Dwa i pół plasterka, ostatnie słowo. Zawierasz tak korzystną 
transakcję wyłącznie ze względu na późne porę.
—  Niech będzie. Ale najpierw cielęcina.
Handlowałyśmy rzetelnie, solidnie zwracałyśmy długi. Po pierwszym, kiedy 
dostawałyśmy forsę, szłyśmy wszystkie z walizką po zakupy. Nie bardzo chciały 
przyjmować należności.
—  Zgłupiałyście? Po co mi trzy bochenki chleba naraz? Zeschnie mi!
—  To nas nic nie obchodzi, co z tym zrobisz. W ubiegłym miesiącu pożyczyłyśmy 
od ciebie trzy chleby. W sumie. Żebyś nie gadała,
że nie oddajemy. O, tu siedem łyżek cukru, możesz przemierzyć. No, to masz już u 
nas czyste konto, wykreślamy cię z listy. To jest procent, pięć deka landrynek. 
Do widzenia.
Wędrowałyśmy tak od pokoju do pokoju, ścigane okrzykami: „Karpie w Łazienkach 
mam karmić tym chlebem czy jak?!"
My też pożyczałyśmy innym, co tam było, tak że ogólny bilans był w porządku. 
Żadnej z nas się specjalnie nie przelewało, te, które pochodziły spoza Warszawy 
i mogły sobie pozwolić na pewne ekstrawagancje, na ogół miały wynajęte prywatne 
pokoje. Ja, wobec tych, które utrzymywały się wyłącznie ze stypendium (a owszem, 
były takie bohaterki), byłam Krezusem. Co miesiąc lakoniczny w formie, a bogaty 
w treści przekaz od mamy, który — gdybym studiowała planowanie — może by jako 
tako wystarczał na długich dni trzydzieści. Na pierwszy miesiąc studiów dostałam 
naprawdę obłędnie wysoką, jak na ówczesne lata, sumę tysiąca złotych, niby że 
muszę się zagospodarować. Później systematycznie sześćset. Ale jeśli przez całe 
lata miało się podstawioną pod nos szklankę mleka, zupę pomidorowe, kotlet i 
dwie bułki z szynką włożone do teczki, to sześćset złotych na wszystko równało 
się zero albo dwa. Później nauczyłam się kombinować, jakoś mi szło, ale na 
początku myślałam, że umrę z głodu. Kiedy dostałam ten kapitał w pierwszym 
miesiącu, najpierw zagospodarowałam głowę i nogi. O ile nylony były piękne, o 
tyle głowę zagospodarowałam fatalnie. Może już przez to zaczęłam zwracać na 
siebie uwagę na uczelni, że nikt się wtedy tak nie czesał. Ja się też nie 
czesałam, bo nie miałam co czesać. Z konieczności wyprzedziłam szalejącą później 
modę na Tytusa. Niemal administra-cyjnie nie lubiano tych, którzy z otoczenia 
wyróżniali się czymś szokującym, jak na przykład moja fryzura. I to, naturalnie, 
nie tylko moja wina, chciałam się zwyczajnie uczesać. To był koniec września, 
nie było jeszcze zajęć na uczelni, zdążyłam już pozałatwiać wszystkie 
formalności. Mama była na urlopie, nie miałam nic do roboty, więc włóczyłam się 
po Warszawie. Stałam na Nowym Świecie, zadzierałam głowę, patrzyłam na 
rusztowania. Godzinami chodziłam po muzeum, a to wstąpiłam na lody; a to się 
przejechałam setką dookoła Warszawy, a to rzucałam kierowcy taksówki jakiś 
fikcyjny adres, żeby ktoś widział, iż ja także gdzieś należę. Taszczyłam za sobą 
wszędzie Pelagię. Zaczynałam w tramwajach dyskusje, od
których skóra cierpła mojej towarzyszce. Nie nudziłam się, poznawałam klimat 
miasta, w którym miałam żyć. Być może ta pierwsza trwała ondulacja miała coś z 
demonstracji dojrzałości, ot tak sobie wchodzę do wytwornego salonu i z miną 
kobiety światowej każę sobie wyczyniać na głowie takie cuda. Fryzjer, któremu 
powierzyłam moje ładne proste włosy i nadzieję na olśniewający wygląd, zarządził 
trwałą. Nie miałam nic przeciw temu, proszę bardzo. Ponieważ nigdy jeszcze nie 
byłam podłączona do takich skomplikowanych aparatów, wszystko bawiło mnie 
niesłychanie. Mistrz mnie szarpał, polewał i stroszył. Pod dotknięciem jego 
czarodziejskiego grzebienia wyrosła na mojej głowie spora kępa zarośli, między 
którymi mistrz buszował z ogromną wirtuozerią. Czekałam, co to będzie dalej. 
Wyraźnie przeprowadzał na mnie studia z perukarstwa, ale pokornie czekałam na 
efekt końcowy. Nie chciałam się wtrącać, żeby nie zdradzić mojego nieobycia z 
tymi sprawami. Kiedy sądziłam, że to zaledwie połowa zabawy, mistrz zdjął mi 
pelerynkę, trzepnął nią, podziękował i wymienił sumę. Na głowie został 
pokarbowany dramat. Nie miałam jeszcze sprecyzowanych poglądów na estetykę 
fryzury, ale już wyczuwałam tyle, że nadaję się ze swoim wyglądem jedynie do 
odśpiewania w Tosce partii barona Scarpi. Czerwona ze złości i upokorzenia 
zapłaciłam i pędem pobiegłam z Pelagią do bramy, żeby się rozczesać. Po 
rozczesaniu się było jeszcze gorzej. Rozpłakałam się. Weszłam do męskiego 
zakładu i poprosiłam, żeby mnie ostrzygł tak, jak strzygą panów. Próbowali mnie 
odwodzić od tego pomysłu, ale uparłam się jak muł. Za każdą cenę musiałam 
zrzucić z głowy tę kanapę z morskiej trawy. Wystrzygli mnie na jeża. Wyglądałam 
jak po leczeniu plamistego tyfusu, ale mogłam swobodnie poruszać głową, nic mi 
na niej nie ciążyło i nic mnie nie denerwowało. Byłam zadowolona, to było wtedy 
nawet bardzo oryginalne. Tak się właśnie zaprezentowałam na uczelni, do tej 
ostrzyżonej głowy mi nie przyszło, że może ona sobą przedstawiać jakieś 
grawitacje w kierunku imperializmu.
To wszystko, na co teraz przestałam zwracać uwagę, w tych pierwszych dniach mnie 
oszałamiało. Lubiłam jeździć w godzinach największego nasilenia ruchu, 
przynajmniej się mogłam do woli nasłuchać rzeczy dla mnie zupełnie nowych. 
Pelagia miała alergię na moje tramwajowe rozmówki, wyraźnie się wypierała, że 
przez dwa
lata dzieliła ze mną klasówki i ławę. Ponieważ do tamtych czasów moją 
komunikację stanowiły głównie nogi, nie rozumiałam wielkomiejskich bolączek. 
Słuchałam z wypiekami na twarzy: „Weźmiesz pani ten kosz do cholery czy nie?", 
„Helikopterem pani jedź, jak się pani nie podoba", „Niech pan nie ubliża 
kobiecie", „Moje pończochy, Jezus Maria", „Inteligencja z pegieeru". I tak 
dalej, w nieskończoność, trwonili ludzie brylanciki swoich reakcji. Czasami był 
chór, partie solowe, często motorniczy ujmował batutę, zatrzymywał pojazd i 
ogłaszał, że nie pojedzie, jeśli nie wysiądzie facet, który wszedł przednim 
pomostem. Skłócona zbiorowość solidarnie napadała na delikwenta, nagle kierunek 
działań się zmienił, bo ktoś zauważył: „A gdzież człowiek wejdzie tyłem z tą 
deską do prasowania". Wszyscy więc hajda na motorniczego, grożą, przedstawiają 
się, pozwalają snuć domniemania na temat swojej pozycji społecznej — wreszcie 
ktoś powie dowcip, odprężenie, jedziemy dalej.
Czasami wszystko zaczynało się zupełnie niewinnie. Nie wiedziałam, że 
warszawiacy to dyskutanci, potrafią wyrwać z kontekstu jakieś słowo i na nim 
rozwinąć niezgorszą awanturę. Stałyśmy kiedyś w środku zatłoczonego wozu, przed 
nami na ławce siedziały dwie panie i zawzięcie omawiały własne dolegliwości 
gastryczne. Pelagia swoim zwyczajem wytrzeszczała oczy.
—  Nie przysłuchuj się tak, jakbyś w życiu nic mądrzejszego nie słyszała — 
szepnęłam jej. — Inaczej wyprę się ciebie, nim kur trzy razy zapieje.
Jedna z siedzących pań spojrzała na mnie z potępieniem i natychmiast zaczęła 
strzelać z armat do wróbli. Widocznie usłyszała tylko drugą część mojej 
wypowiedzi.
—  Niech pani sobie nie urządza kpin z Pisma Świętego. Wy wszystko wykpicie i 
wyszydzicie, tylko nie macie nic w zamian. Ciekawa jestem, co z was wyrośnie, 
patrzeć się nie chce na tę młodzież.
—  Też jestem ciekawa. A w ogóle to nie kpię, tylko usiłuję cytować. Poza tym, 
mimo że się pani na mnie nie chce patrzeć i stawia pani raczej ciemne horoskopy 
co do mojej przyszłości, jednak ja taktownie nie zabierałam głosu, kiedy pani 
dowodziła, że jak tylko „boli w sobie", to trzeba robić gorące okłady. Rozdaje 
pani bilety na przejażdżkę karawanem, ale mnie tego nie wolno sprostować, bo ja 
jestem młodzież.
—  Patrzcie, jakie to pyskate! Dla nikogo i dla niczego nie mają szacunku, 
zapłaczecie wy jeszcze, zapłaczecie! Mądrala!
—  Chodźże, Lilka, nie zaczynaj awantur — biadoliła Pelagia.
—  Bo rozumiesz — instruowałam ją, kiedy nareszcie dotarłyśmy na przedni pomost 
— jeżeli absolutnie niczego w życiu nie dokonam, to nie będę domagać się 
szacunku wyłącznie ze względu na wiek. Wiek to nie zasługa, to prawo natury. 
Trzeba ustąpić miejsca, owszem, ale żeby od razu brać w usta wodę i tylko 
potakiwać, to ze mną takie numery nie wyjdą.
—  Może tamta czegoś dokonała.
—  Może. Choć wątpię, bo się zgryźliwie czepia. O co w ogóle chodziło? Patrz, 
Dworzec Główny. Dworzec nie dworzec, pisz pani dworzec.
—  Dworzec się pani nie podoba? A wie pani, ile takich dworców w Warszawie? A 
gdzie pani była, kiedy Warszawa płonęła i leżała w gruzach? — zaatakował mnie 
przystojny nawet facet.
—  Możliwie, że byłam w łóżku. Czy pan jest warszawiakiem?
—  A jak pani sądzi?
—  Jak ja sądzę, to nie mogę panu tego publicznie powiedzieć, bo mi pan wytoczy 
proces o zniesławienie.
—  Tak, przyjeżdżają na gotowe, zabierają najlepsze mieszkania i jeszcze im się 
nie podoba.
—  Patriota Dworca Głównego — nie wytrzymałam. — Od kilku lat płacę składki na 
SFOS, więc może mam tu swoją cegiełkę, co?
—  Lilka, bluzka ci z tyłu wychodzi — błagała Pelagia. Czułam, że przyjechałam 
do innego, nie znanego mi świata, w którym panują dziwne jakieś obyczaje. 
Poprawiłam bluzkę i miałam zamiar rozwinąć dyskusję, kiedy facet znowu natarł:
—  Właśnie takiego od cegiełki mi dokwaterowali. Cztery dni wołami jedzie po 
metrykę, a tu warszawiak. Jeszcze żonę sprowadza.
—  To tam nie dotarł jeszcze pomysł Stevensona? — włączyła się Pela, której 
niezmiernie rzadko wychodził jakiś dowcip.
—  Cholery można dostać — podsumował facet.
—  Co panu zrobili? Dokwaterowali? — chciałam wyjaśnić zadrę dręczącą jego 
duszę.
Ale on tylko z pogardą wzruszył ramionami i wysiadł. Wtedy miałam czas na takie 
socjologiczne studia.  Miałam dużo czasu
i dużo inicjatywy. Ten fryzjer, taksówki i lody pochłaniały pieniądze. Do domu 
mogłam pojechać dopiero po powrocie mamy z urlopu. A tak, byłam przekonana, że z 
rzeczy nadających się do jedzenia w spiżarce mogłam znaleźć słoik po dżemie 
śliwkowym i zapas toaletowego mydła. Trzeba było przetrwać kilka dni. Najpierw 
sprzedałam straganiarce, takiej z owocami, nocną koszulę. Za pół ceny. Potem 
nabyłam u niej kilogram gruszek. Zjadłyśmy z Pelą tę witaminę na ławce w 
Łazienkach, po czym bez entuzjazmu poszłyśmy do biblioteki na Koszykową, gdzie 
do wieczora ze ściśniętym z głodu żołądkiem czytałam wypisy z hinduskiej poezji. 
Podczas tej wzniosłej lektury przyszedł mi do głowy pewien plan. Szturchnęłam w 
bok Pelagię i powiedziałam: „hurra".
Tylko nie tak od razu było hurra. W trzech domach nas właściwie wyrzucili za 
drzwi, widocznie nie dość nędznie wyglądałyśmy: „Co panie sobie kpiny robią czy 
co?". W drugim: „Nie reflektuję na jednorazowe sprzątanie, potrzebny mi ktoś na 
stałe, z gotowaniem i odprowadzaniem dzieci do przedszkola". W trzecim: „Pani 
czytała chyba w ogłoszeniu zasadniczy warunek. Referencje. Kto i której z pań 
może udzielić referencji?". W domu czwartym, nareszcie:
—  Wie pani, że to nawet niezła myśl, takie gruntowne porządki. Wróciliśmy z 
urlopu i same panie widzą, że tu kataklizm. Proszę przyjść jutro rano, nie pójdę 
jeszcze do pracy, to paniom pomogę. O, tu jest sto złotych, kupią panie po 
drodze... zaraz spiszę na kartce, co. A jak z praniem. Czy podjęłyby się panie 
prania?
—  Oczywiście — rozległ się nasz dwugłos.                   ¦'<       f
—  Możemy wycyklinować podłogę! — krzyknęłam.            ¦¦"
—  Wystarczy wywiórkować.
Dała sto złotych nie pytając o imię, nazwisko, zawód, datę urodzenia ani miejsce 
zamieszkania. Na drugi dzień, kiedy przytasz-czyłyśmy z Pelą wiórki, pastę, 
mydło itd., zapytałam ją, czy się nie bała, że nie ujrzy nas nigdy więcej.
—  Proszę pani, to nie jest suma, która mogłaby mnie doszczętnie zrujnować, a 
poza tym, mam do ludzi zaufanie. Panie wyglądają tak ujmująco...
Ciekawe, że w trzech poprzednich domach mieszkają nieufni i nic podobnego nie 
zauważyli. Za to oświadczenie byłam gotowa sprzątać za darmo. Pohamowałam jednak 
tę impulsywność i w zamian za
to opowiedziałam jej o naszej sytuacji. Uwierzyła od razu, chociaż to mogło być 
bajeczką sprytnych oszustek. Nigdy nie pracowałam tak ciężko fizycznie, bolały 
mnie ręce, ramiona, wszystkie mięśnie. Razem za sprzątanie, pranie, magiel, 
prasowanie, dostałyśmy trzysta złotych. I wikt przez dni pracy. To nie była mała 
forsa, ale dla kogoś, kto nie wy wiórkował tyle metrów kwadratowych posadzki. 
Trzepanie dywanów... Kiedy „nasza pani" zamoczyła „białe" w pralni, w suterenie, 
myślałam, że żywa nie wyjdę z tej kaźni. Później, już na drugim roku, jeszcze 
dwa razy sprzątałyśmy w tym domu, kiedy trzeba było się ratować. Poradziłam 
sobie w tej pierwszej krytycznej chwili i to mi pozwoliło brnąć w błędne 
mniemanie, że dam sobie radę tak w ogóle. Że w życiu nie zginę. A to, w tej 
chwili, jak nazwać?
Może się nauczę robić na drutach albo co. Właściwie umiem, ale tylko prosto. 
Mogłabym robić wyłącznie szaliki, ale takie długie jak liczby rosnące do 
nieskończoności, bo nie potrafię wybrnąć, kiedy należałoby przestać. Nie wiem, 
co się robi z tymi oczkami, więc kiedy mój jedyny szalik, jaki kiedyś robiłam, 
osiągnął długość południka, sprułam rzecz i postanowiłam nauczyć się władać 
szydełkiem. Tu dla odmiany wychodzi mi tylko mocno falujące się koło, które 
rośnie i praktycznie nie ma żadnego zastosowania. Tak jak ja. Tak sobie ponuro w 
życiu narozrabiać. Właściwie dlaczego. Moje porażki biegły wąskimi strumykami, 
biegły cicho, łatwo je było przeskoczyć, i nagle, bez głębszego uzasadnienia, 
zeszły się w jeden wściekły nurt, któremu nic już nie zdołało się oprzeć. 
Zresztą, nie budowałam nawet zapory. W najgorszych chwilach przestałam 
lawirować. Byłam zdruzgotana i... zdziwiona. Wtedy przypomniano sobie wszystko. 
Sądzę, że nawet tę nieszczęsną fryzurę, choć nikt tego nie podniósł, bo to i 
dawno, i na głowie był kok. Ale wszystko, wszystko poza tym. Chyba nawet ksiądz, 
jeśli już raz udzieli absolucji, przy następnej spowiedzi nie sięga do grzechów 
sprzed rozgrzeszenia, choćby pamiętał. Ale nie zebranie. Wywlekli nawet tę 
śmieszną historię z drugiego roku, której naturalnie w odpowiednim czasie 
poświęcono osobne zebranie.
Zasadniczym elementem tej ciemnej historii .było słońce. Rzecz się zaczęła 
wysoko, na dachu. Naprzeciwko naszego akademika stał jakiś solidny biurowiec,  
gdzie pracowali stateczni panowie.   Od
pierwszego wiosennego promienia słońca — co zbiegło się z wystawieniem na 
działanie promieni ultrafioletowych naszych bladych ciał — warsztat pracy tych 
panów przeniósł się z biurek na okienne parapety. Trudno im się dziwić, okna 
akademika wypełnione były zgrabnymi dziewczynami rozebranymi do niezbędnego 
minimum. Żeby iść na plażę, trzeba mieć parę godzin czasu. W oknie można się 
opalać w każdej wolnej chwili. Kiedy zrobiło się cieplej, portier — przekupiony 
— otworzył nam wyjście na dach. Takiego dosłownego solarium tam nie robiłyśmy, 
ale panowie urzędnicy porzucili już nawet pozory pracy, wisieli w oknach przez 
osiem roboczogo-dzin dziennie. Zawsze na dachu było parę sztuk. Znalazł się 
nawet jeden liryczny, który przez biurowego gońca dostarczał nam sążniste 
poematy sławiące swobodę obyczajów i piękno naszych wysmukłych sylwetek. Z 
poematów przeszedł do ballad, a panowie do biura zaczęli przybywać uzbrojeni w 
lornetki. Nie kokietowałyśmy ich rozmyślnie, ale dlaczego niby nie miałyśmy 
korzystać ze słońca, bo panowie z vis a vis nie mieli kręgosłupa? Plany się w 
tym biurze musiały zawalić, bo dyrektor zamiast zrobić swoim podwładnym 
szkolenie ideologiczne wystąpił „na drogę" przeciwko nam. My wierząc w swoje 
racje smażyłyśmy się nadal na dachu, ale dżentelmeni już zaczęli istotnie 
pracować około trzydziestu minut dziennie. Plany musiały się w dalszym ciągu 
chwiać, bo afera dotarła do licznych dziekanatów. Samorząd, który tak samo leżał 
na dachu, zmuszony był zebrać studenckie legitymacje, że niby to dyrektor miał 
zidentyfikować, które to boginie najczęściej odrywały jego pracowników od budowy 
lepszego jutra. Pytam się, gdyby dyrektor nie używał lunety, jakżeby poznał 
szlachetne rysy naszych oblicz? Zatrzymał czte-dzieści siedem legitymacji — tego 
poetę zwolnił z pracy. Czterdzieści siedem dziewcząt rozsianych po różnych 
uczelniach, w tym przewodnicząca samorządu (która oczywiście przestała być 
przewodniczącą). Goniec wzięty na tortury wyznał, że donosił grypsy. Wszystko 
pachniało skandalem. Na zebraniu w domu akademickim, na które przybyło wiele 
czynników, atmosfera przypominała akademię ku uczczeniu pamięci straconych 
niewinnie powstańców. Te, których z legitymacji dyrektor nie zidentyfikował, 
przyznawały się solidarnie, że korzystały z dachu. Co mogło zrobić wiele 
czynników przeciwko trzystu dziewczętom posądzonym o nadmierny negliż?
Grzmieli, zmienili samorząd, napomnieli portiera i wycisnęli z nas samorzutnie 
zobowiązanie, że już nigdy w ten sposób. Tłumaczyłyśmy się, że przepustowość 
naszej plaży była duża, że różne dziewczęta w różnych godzinach miały wykłady, 
więc na dachu opalały się coraz to inne. To wszysto była prawda. Sprawa 
oficjalnie przycichła, tyle że utrudnili nam życie, bo od tamtej pory 
przestałyśmy za pośrednictwem okna utrzymywać kontakt nawet naszych twarzyczek 
ze słońcem, już nie mówiąc o tym, żeby kiedykolwiek wystawić całe popiersie. 
Niemoralności tak wprost nam nie zarzucili, incydent w końcu miał posmak farsy, 
ale zostałyśmy z należytą powagą pouczone, że młodzież zetempowska winna dbać o 
opinię domów akademickich. A przez takie wyskoki część społeczeństwa wyraża się 
ujemnie o akademikach. Kilka dewotek, kościelnych i zetempowskich (owszem, 
obydwie odmiany zdarzały się często), takich, którym słońce widocznie nie 
służyło, ganiało po korytarzach z podekscytowaniem. „A nie mówiłam, że to się 
źle skończy". Skończyło się dobrze, tylko że to był jeden ze strumyków mojej 
porażki. Po prostu „koleżanka Sagowska, która oczywiście także brała udział w 
głośnej aferze opalania się na dachu..."
Biegnij kolejny strumyku do morza mojej klęski. Strumyk jak strumyk, utopić się 
w nim nie można, szemrze cicho i radośnie, serce cieszy. Dopiero w połączeniu z 
innymi tworzy masyw wód. Tak, i kwartet się przyczynił. Tu się także nie 
wywiązałam, to była jedna z kropli. Ta afera, jak wiele innych, przeminęła, 
przyschła, dopiero kiedy huknął armatni wystrzał, konstrukcja rozpadła się od 
razu, bo już uprzednio była nadszarpnięta pojedynczymi wystrzałami, które — 
pozornie — były nieszkodliwe. To wszystko mogłabym wspominać z rozrzewnieniem, 
każdy ma jakieś takie studenckie kawały, do których wraca myślami po latach. 
Wątpię, żebym to kiedykolwiek mogła wspominać z rozrzewnieniem, choć rzecz sama 
w sobie była dosyć zabawna. A ja wtedy miałam osiemnaście lat, śmiech w sercu, 
prywatną kopalnię optymizmu, ale na pewno nie miałam głosu, który można by zużyć 
na śpiewanie. Lecz w myśl zasady, że członkini organizacji zetempowskiej potrafi 
wszystko, zostałam śpiewaczką. Wyrwało mi się kiedyś na zebraniu grupy, że w 
dzieciństwie uczyłam się grać na pianinie. Powiedziałam to w chwili dość 
krytycznej dla naszej grupy, bo odgórnym administracyjnym zarządzeniem zo-
bowiązano nas do przygotowania programu artystycznego. Musieliśmy wziąć udział w 
eliminacjach między grupowych, później, gdyby dobrze poszło, międzywydziałowych 
— międzyuczelnianych, mię-dzyuczelniano-międzymiastowych, międzynarodowych, 
wręcz międzyplanetarnych, gdyby „poszło" jeszcze lepiej. Perspektywy więc były 
otwarte. Jak żołnierz noszący w plecaku buławę byliśmy potencjalnymi kandydatami 
na uczestników Festiwalu Młodzieży, ale na zebraniu nastrój był pogrzebowy. 
Jakoś w naszej grupie nie było talentów ani nadmiaru takich, którzy by chętnie 
eksponowali brak talentu. Ale zrobiono co trzeba, i już. Nika Hanusówna, która 
na pewno ma dobrze w głowie i potrafiła wszystko, prawie wszystko widzieć we 
właściwym ujęciu, wahała się przed kategorycznym narzuceniem komuś takiego 
osobliwego zadania organizacyjnego. Zebranie się przedłużało, a ochotników, 
którzy mniej więcej wiedzieli, co mogą zaprezentować, było tylko trzech. To nie 
był jeszcze zespół. O tym, że udział w artystycznym programie ma wziąć cała 
grupa, wszyscy wiedzieli, ale co, na litość boską, ta grupa miała robić? 
„Zaśpiewamy coś, a ja będę akompaniować. No, powiedzmy, Pieśń Dokerów" — 
pomogłam Nice. Kiedy rozwiązanie okazało się takie łatwe (bo już i wiersze były 
— w wykonaniu ochotników), ambicje arystyczne grupy zacząły rosnąć jak piana z 
ubijanego wprawną ręką białka. A więc, śpiewać będą wszyscy, ale my poza tym 
stworzymy kwartet, jeśli się nie da już oktetu albo choćby kwintetu. Jeżeli 
umiem grać, to logiczny wniosek, że i śpiewać potrafię. Jest pierwszy członek 
kwartetu. Próbowałam tłumaczyć, że śpiewać mogłabym jedynie na rzecz akcji 
odszczurzania miasta, ale widziano w tym daleko posuniętą skromność. Zostałam 
kierownikiem zespołu i jego jedynym członkiem. Kiedy odnalazła się cudownie 
dwójka tancerzy, która miała wykonać „stylizowanego kujawiaka", mój zespół także 
się powiększył. Wrobiłam do niego Marię Kowalską, która już wtedy mieszkała ze 
mną w pokoju i — jako kierownik — stwierdziłam, że ma śpiewać sopranem, bo 
kierownik zatrzymał dla siebie alt. I tu przestałam być kierownikiem zespołu, bo 
Władek się zdecydował: „Skoro Sagowska ma śpiewać, to nie może akompaniować, 
zupełnie nie rozumiem, dlaczego nie bierze tego pod uwagę. Ja poprowadzę zespół 
i zgłaszam do niego kandydaturę koleżanki Rac-ławskiej. Słyszałem, jak wczoraj 
nuciła koło kiosku". Kandydaturę
Racławskiej przyjęto, wciągnięto już otwarcie metodą „entliczek--pentliczek" 
siedzącą koło niej dziewczynę, mnie zwolniono z funkcji kierownika muzycznego i 
polecono  solidnie ćwiczyć.  Reputacja Władka trochę się podniosła, że tak 
spontanicznie wystąpił, choć wszyscy wiedzieli w głębi duszy, że próbuje wymazać 
z pamięci naszej ze tempo wskiej grupy swoje pewne haniebne odezwanie się. Otóż 
kiedyś na zebraniu, kiedy Nika podniecała nas wizją wspólnego chodzenia do kina 
i teatru — że to nas bardzo zbliży, wspólne przeżycia, dyskusje, wymiany 
poglądów na temat tego, co razem zobaczymy — Władek wstał i powiedział poważnie: 
„Proponuję wspólne pójście całą grupą do łaźni parowej. To nas dopiero zbliży". 
Wszyscy wybuchnęli śmiechem i niczym by to nie było, gdyby Władek choć raz był 
tak kolektywnie w kinie. Nigdy. Indywidualista. Ja chodziłam, bywało nawet 
przyjemnie. Władek wiedział, że to jego postępowanie jest źle widziane i dlatego 
tak mnie wygryzł z kierownictwa. Lecz akompaniował znacznie lepiej, niż ja 
mogłabym to robić, tak że nie żywiłam do niego urazy. Podjął się opracowania i 
aranżacji (swojej opinii, należałoby powiedzieć) trzech piosenek: Sołnce skryło 
za garoju, Czerwony autobus i Jesień, ta smutna załzawiona. Od początku 
wątpiłam, żeby na tym repertuarze można było zajechać na Festiwal, ale na próby 
przychodziłam punktualnie. Poza tym trenowałyśmy z Marią, gdzie się dało, w 
ubikacji, umywalni, kuchni, łaźni, na schodach, a kiedyś także w taksówce. 
Ponieważ na liczniku było dziesięć złotych, zaproponowałyśmy nieśmiało kierowcy: 
— A może by pan wołał, żebyśmy panu pośpiewały zamiast płacić? Należymy do 
zespołu i prawdopodobnie wyjedziemy na Festiwal.
Szofer się zgodził. Koncert odbył się w cichej uliczce. Poczciwy człowiek omal 
nie zapłacił biletu wstępu, bo podszedł milicjant i surowo go pouczył, że 
wjechał w ulicę jednokierunkową, oczywiście w kierunku przeciwnym. Kiedy jednak 
wyjaśniłyśmy milicjantowi, o co chodzi, wykazał dość poczucia humoru, żeby 
schować do torby książeczkę z mandatami, z której już, już miał wydrzeć jedną 
kartkę. Pomachałyśmy dżentelmenom ręką, poszłyśmy dalej, gorliwie trenując. 
Wciągało. Istotnie, w dyrektywie, żeby administracyjnymi nakazami rozśpiewać 
młodzież, tkwił kawałeczek zdrowej myśli.
Nasza grupa odpadła z elimincji już na pierwszym szczeblu, ale kwartet pozostał. 
Nika Hanusówna miała przez pewien czas łatwe życie:  cokolwiek tam trzeba było 
artystycznie obsadzić,  dysponowała kwartetem. Akademia, wieczornica, występ w 
hotelu robotniczym — proszę bardzo, czwarta grupa daje kwartet. Piałyśmy 
dzielnie, i Władek (którmu puszczono w niepamięć pornograficzną wypowiedź) 
rozszerzył nasz repertuar o dalsze trzy piosenki i Oczy czarne, bo to znajdowało 
wielki aplauz u słuchaczy. Ale i tu przyszedł skandal, blamaż, i koniec mojej 
kariery w ponętnym zawodzie śpiewaczki. Tu słów kilka należy się Mary, której to 
ukochany popsuł wszystko. Otóż Mary w pierwszych ciężkich dniach w akademiku 
plątała się tak samo jak ja, ale czymś mnie zaszokowała: obrączką, którą nosiła 
na palcu. Mężatka? Wytypowałyśmy ją z Agnieszką do ewentualnego zamieszkania 
razem w pokoju (i po dwóch czy trzech miesiącach manipulacji z samorządem 
załatwiłyśmy wreszcie cały właściwy skład. Właśnie „tę piątkę". Co roku 
powtarzała się operacja, bo byłyśmy na różnych wydziałach, ale to już były 
błahostki w porównaniu z pierwszym rokiem. Na drugim byłyśmy już stare 
studenckie wygi, znałyśmy wszystkie chwyty, wiedziałyśmy gdzie, z czym, co, do 
kogo i jak). Po godzinie już się okazało, że nasz wybór był trafny, że Kowalska 
to bardzo równa dziewczyna i nie żadna mężatka, tylko nosiła pierścionek 
zaręczynowy swojej mamy, oczkiem do dołu, żeby być kobietę intrygującą. Umiała 
strzyc włosy jak Sam Gabriel, dostawała ciuchy od ciotki z Paryża. Była dowcipna 
(dlaczego tak piszę o tym wszystkim w czasie przeszłym, jakby ich już nie było, 
mój Boże). Była z mojego wydziału. Umiała tańczyć przeróżne imperialistyczne 
tańce, miała tylko jedną wadę: od pewnego czasu zaczęła chować mydełko pod 
materac. Twierdziła, że kiedyś dała Agnieszce swoje francuskie do mycia twarzy, 
to Agnieszka zrobiła nim pranie. Jakie tam znowu pranie, trzy sztuki bielizny, 
wielkie pranie. Mary zupełnie nie umiała pić, po dwóch łykach wina była 
urżnięta.
Przychodzili czasem do nas koledzy, robiliśmy składkę na sikacz, opowiadali 
kawały, podśpiewywali, wszystko to pamiętam jak jedną długą, długą salwę 
śmiechu, bez punktów orientacyjnych co do lokalizacji źródeł tego śmiechu. 
Kiedyś Maria wypiła wina pełną pokrywkę od czajnika. Potem poleciała na randkę, 
no, a była wstawiona. Bohatersko nosiła moją studencką czapkę. Kiedy wyjrzałam 
za nią przez okno, daszek jej się przekrzywił i stanowił ochronę prawego ucha 
przed śniegiem. Wybiegłam za nią. W międzyczasie wicher zrzucił jej z głowy 
czapeczkę, ona nic, ciągle naprzód. Jakiś pan podniósł jej zgubę: „Proszę pani, 
czapka pani spadła". „Nie szkodzi" — odparła Maria Kowalska i obojętnie sunęła 
na przystanek. Wzięłam czapkę z rąk tego pana, dogoniłam ją i wsadziłam jej na 
głowę daszkiem do przodu: „Jak się urżnęłaś, to chodź spać". „Co ty, tylko się 
śpieszę". Uwierzyłam i wsadziłam ją do tramwaju. Ale zaledwie wóz ruszył, 
dobiegł mnie dialog Marii z konduktorem: „Proszę za bilet". „Zapłacę albo nie 
zapłacę. Jak będę chciała, to zapłacę". Wyciągnęła jednak rękę z walutą. 
Odetchnęłam i wróciłam do gwarnego pokoju. Wszyscy nasi goście przygotowywali 
się do jakichś występów, bo już na schodach słyszałam: „Gdy w Montanie słońce 
wschodzi raniutko, to kowboje robią napad cichutko i szeryfa w jego łóżku 
związują i bezkarnie mu dolary rabują".
Właśnie tę masową pieśń z Montany najczęściej śpiewał Tadek, ukochany Marii, 
student z rusycystyki. Przylgnęły tak do niego te słowa: „tańczy szeryf ze swą 
Mary, a za oknem Tom", że wszyscy szybko zapomnieli jego imię. Został 
„Szeryfem", Kowalska — Mary. Nawet zamierzaliśmy ją ufarbować, bo Mary powinna 
być złotowłosa, no, ale nasza została szatynką. W tym śpiewaniu bzdurnej 
amerykańskiej piosenki, mieścił się jakiś niewyżyty duch choćby drobnego 
przestępstwa, zrobienia czegoś na przekór, co trochę jakiś domorosły poeta 
ulepszał słowa Maniany, konspiracyjnie je kolportował, a my mieliśmy niezły 
dreszcz emocji, podśpiewując słowa coraz to głupsze: „Raz Maniana szła pijana, 
prowadził ją stróż, cała gęba zarzygana, a w kieszeni nóż". Sądzę, że gdyby nam 
nakazano odmawiać Manianę trzy razy dziennie po dwa razy, zaczęlibyśmy z 
lubością śpiewać Do roboty, do roboty. Ale Maniana była przeklęta i to nas 
trochę bawiło. Później śpiewało się to cicho, bo jedna z dziewcząt z samorządu 
ostrzegła nas: „Parowóz słyszał u was Manianę, zamknijcie się" — i to nas bawiło 
jeszcze bardziej.
Już podczas wizyt, jakie Szeryf składał w naszym pokoju, miałam możliwość 
zorientować się, że jest on jednym z niedocenianych talentów i poważne studia 
lingwistyczne to tylko zaspokojenie jednej, ale nie najważniejszej ambicji. 
Kilka razy już nam śpiewał „do mikrofonu", to jest do blaszanego garnczka 
zatkniętego na kiju szczotki do zamiatania. Śpiewał w jakimś zespole, ten zespół 
nie odnosił zbytnich sukcesów, a Szeryfowi śniła się szeroka publiczność. Poza 
tym, w zespole był ograniczony sztywnymi ramami repertuaru — u nas niczym. 
Śpiewał więc choć nam. Arie operetkowe, walce Brahmsa, Cest ci bon. A tymczasem 
nasz kwartet był u szczytu sławy i wszystko zapowiadało się jak najlepiej. 
Śpiewałyśmy, dostawałyśmy brawa — i wszystko zniszczył ten bałwan.
Jeśli brawa, jakie otrzymywałyśmy, były anemiczne, to na ogół dlatego, że 
występowałyśmy zawsze po referacie, kiedy ludzie, zmęczeni, nie mieli już siły 
na żywiołowe oklaski, zwłaszcza że przedtem i tak wznosili masę okrzyków. My 
więc byłyśmy taką chwilą wypoczynku — czyli osiągałyśmy cel, jaki sobie stawiają 
aktorzy spod znaku muzy podkasanej. Jak się przyjemnie śpiewało, jak było żal, 
że już się śpiewać nie będzie. Taki na przykład wieczór na wsi, kiedy chłopcy z 
wiejskiego zespołu pieśni i tańca, w podzięce za nasz występ, przedstawili swój 
repertuar:  Tango Marina i Kiedy rano jadę osiemnastką. A my im za to: Pognała 
wołki na bukowinę i tak przez trzy godziny. I wszystko to popsuł ten bawół... 
Kiedy już miałyśmy wychodzić na podium, myślałam, że miłość Szeryfa do Mary 
weszła w jakieś stadium galopujące, że nie zamierza jej opuścić ani na krok, bo 
lazł za nią na estradę. Tłumnie w świetlicy akademika zgromadzona publiczność 
profilaktycznie urządziła nam coś w rodzaju owacji, kłaniałyśmy się wskazując na 
Władka, Władek wstawał, wskazywał na nas — teatr Wielki Opery i Baletu, takie 
maniery. A tu Szeryf pakuje się w środek i też się kłania, we własnym imieniu. 
Kwintet przez zaskoczenie.
—  Zgłupiałeś? Szoruj stąd — szepnęłam wbijając mu łokieć między żebra.
—  Śpiewam z wami, opanuj się, ludzie patrzą — on mi na to.
—  Zjeżdżasz czy nie? — zapytałam i bezradnie spojrzałam na
Władka.
Widownia uciszyła się, Władek miał minę pod tytułem „co teraz zrobić" i zaczął 
przygrywkę. Wszystko byłoby dobrze, zniosłam nawet to, że Szeryf ryczy mi nad 
uchem jak dorzynany baran chcąc przekrzyczeć nas cztery, ale miałam nieszczęście 
spojrzeć na niego. Otwierał gębę bardzo szeroko i stamtąd wypuszczał w eter 
swoje
słowicze trele, a ponieważ nie znał słów piosenki, patrzył na nas z góry kątem 
oka, żeby wiedzieć, kiedy tę gębę zamknąć. Kiedy doszedł do wniosku, że czas 
najwyższy, robił to bardzo gwałtownie i jak usłyszałam taki mlask — nie dałam 
rady. Kropnęłam śmiechem, a za mną cały zespół. Frenetyczne oklaski. Kiedy 
umilkły, Władek wstał i przeprosił „w imieniu", oklaski, przygrywka, przysięgłam 
sobie, że będę myśleć o jakimś pogrzebie, że ludzie w Indiach są głodni, że 
faszyści maltretują patriotów, że są trzęsienia ziemi — na Szeryfa nie spojrzę. 
I tak śpiewaliśmy z minutę. Przy słowach „a motor tak huczy, dudni basem ponad 
mostem" wyobrażam sobie biedną, zziębniętą staruszkę, która nie ma nikogo na 
świecie. I moje oczy kurczowo uczepione sufitu ześliznęły się nieco w dół i 
spadły na gwałtownie przepychającą się przez tłum Agnieszkę. Myślałam o chorych 
w szpitalach, których nie ma kto odwiedzić. Agnieszka podeszła do sceny z 
głębokim westchnieniem: „Jezus Maria, a ten co tu robi" — i to był już koniec. 
Dalej mlaskał solo Szeryf, żeńska część kwintetu dostała ataku. A kiedy już 
ucichł i Władek, Szeryf ruchem maestro kazał mu akompaniować dalej — chłopaczyna 
przyłączył się do naszego rżenia.  Szeryf jedyny na estradzie był w pozycji 
stojącej, my byłyśmy zwinięte w kłębek. Takiego śmiechu nie da się opanować, 
chyba żeby człowiek skonał. Zanosiła się ze śmiechu cała sala i 
najprzedniejszego sortu satyryk czy komik mógłby nam pozazdrościć reakcji na 
artystyczne produkcje. Zeszliśmy ze sceny przy huraganowych wiwatach. Losy 
kwartetu uległy zawieszeniu, ale pocieszałyśmy się, że choćby nas nawet 
rozwiązali, wycofujemy się w glorii sławy, odchodzimy w zenicie powodzenia, jak 
niektórzy mądrzy sportowcy po zdobyciu mistrzostwa świata. Kwartet pękł i nie 
udało się go już skleić ponownie. Przestano nam dowierzać, czy aby na pewno 
uświetnimy. I po dwóch latach przypomniano sobie, że „koleżanka Sagowska, która 
nie umiała się poważnie zachować nawet na pewnej akademii i przez którą uległ 
rozwiązaniu kwartet wokalny grupy czwartej..." No, proszę mi pokazać palcem 
miejsce, w którym świadomie prowokowałam los. Pozwalałam się niekiedy wieść 
fali, nastrojowi, to prawda. To błąd. Ale zbrodnia i kara się niewspółmierne.
Nawet taka rozsądna — zbyt rozsądna — osoba jak moja mama, miała zupełnie błędne 
wyobrażenie o warunkach, w jakich ja stu-
diuję. Uważałam zawsze, że jedynym nie przemyślanym występkiem mamy byłam ja. 
Dziedzictwo nie jest jednak dominantą w kształtowaniu osobowości, w przeciwnym 
razie musiałabym być bardziej równa w postępowaniu. I nawet taka (na ogół 
obiektywna w jakiś bardzo suchy sposób) osoba jak mama, mogła wierzyć choć przez 
chwilę w te banialuki, jakie się szerzyły, że teraz na uniwersytecie ważniejsza 
jest pozycja w organizacji niż konkretna wiedza. To absolutna nieprawda, ale... 
owszem, pozycja była ważna. Taką najbardziej zasadniczą rozmowę w życiu 
przeprowadziłam z mamą, kiedy przyjechała po liście w sprawie Honoraty. 
Strzeliła zza rogu, do człowieka odwróconego plecami. Honorata Honoratą, a życie 
toczyło się wartko. Tak jak i teraz, Lilka — Lilką, a oni tam wszyscy...
Mama przyjeżdżała czasem do Warszawy na jakieś konsultacje laryngologiczne, ale 
wtedy zawsze znałam termin przyjazdu, wiedziałam, że przy okazji zajdzie do 
akademika. Tym razem zrobiła to bez uprzedzenia. Przyszła po południu, kiedy 
nasze życie zaledwie się rozwijało, ale tego dnia właśnie rozkwit był już w 
daleko posuniętej fazie. Na stole stała butelka po winie kirkor, w 
musztardówkach i słoikach czerwieniały żałosne resztki tego nektaru, z patefonu, 
który przynieśli chłopcy, wydobywały się chropowate dźwięki, a Agnieszka dla 
uzyskania bardziej ognistego tempa popychała płytę palcem. Maria tańczyła z 
Szeryfem, który obejmując ją namiętnie, coś nucił. Halina siedziała na łożu z 
ręcznikim na głowie, bo miała mokre włosy, a wpatrzony w nią wielbiciel z 
konserwatorium, Jan-ko-Muzykant (co można było poznać już po repertuarze), 
podśpiewywał zupełnie nie w rytmie panującej nad pokojem samby: „O gdybym został 
wodzem i sny me się spełniły... tylu mężnych wieść do boooooooooju! Na pole 
chwaaalyyy! Boooska Aidooooo...!" Boska Aida mrużyła oczy i pociągała z 
musztardówki. Pelagia równiutko i sztywno siedziała naprzeciw faceta, który 
wtedy bawił u nas po raz pierwszy. Patrzyli w podłogę i tylko czekałam, kiedy 
zaczną tupać nóżką z tego oczarowania. My ze Stasiem leżeliśmy na łóżku 
parterowym pod baldachimem piętra i snuliśmy plany wakacji. Dymna zasłona 
uniemożliwiała mi dokładną obserwację Kosińskiego, który krzątał  się koło 
kartonu, w którym niekiedy trzymałyśmy chleb.   Kosińskiego miałam nieszczęście  
spotkać w tramwaju i, naiwna wariatka, rzuciłam mu się na szyję. Tak się 
ucieszyłam,
że podałam mu adres, niepomna, że będę zmuszona wraz z Ludową Polską ponosić 
koszta jego utrzymania, choć już teraz podpowiadać mi nie mógł, bo studiował 
geodezję. Ustawiłam się więc na fi-lantropkę. Przykleił się na beton. 
„Życierozkosząąąopromieńmi" — proponował Jaś Aidzie. „Mierzy z colta prosto w 
okna farmera, samba cichnie, światło gaśnie. Tom strzela" — ujawnił 
nieoczekiwanie swój wokalny talent Kosiński. Do tego gniazda „rozpusty" weszła 
mama. Być może pukała.
—  Mama! — ucieszyłam się naprawdę, ale zmroziła mnie natychmiast.
—  Zaraz się z wami przywitam, tylko oczy mi się przyzwyczają do dymu.
—  Wietrzymy przed snem.
Patefon z przedśmiertnym żałosnym skowytem zamilkł.
—  Bardzo mi miło — mówiła mama, kiedy jej przedstawiłam kompanię. — Smaczne to 
wino? — zapytała.
—  Świetne — powiedziałam przez zaciśnięte zęby.
—  A przy tym ma kolosalną zaletę. Tanie.
—  A rzeczywiście. Siedemnaście złotych butelka.
—  Na waszym miejscu pijałabym jakieś wytworniejsze trunki.
—  Nas nawet na takie nie stać, ledwośmy się złożyli na tę flachę. Koniec 
miesiąca.
—  To istotnie jesteście zmuszeni pić takie.
—  Może nam zafundujesz taki wytworny trunek?
—  Bardzo chętnie. Gdyby któryś z panów...
—  Ja pójdę! — nie wytrzymał wojny nerwów Kosiński.
—  Zechce pan kupić butelkę malagi, butelkę wermuthu i kieliszki.
—  Mama, po co nam kieliszki. To już lepiej szklanki. Przydadzą się do herbaty.
—  I szklanki. Dobrze.
Myślałam, że Józek kupi za cały banknot jałowcowej kiełbasy, ale się nie 
odważył. Piliśmy te wytworne trunki drobnymi łyczkami, prowadząc taką bardziej 
naukową gadkę: „A jak tstudia, panno Agnieszko? Który rok konserwatorium? Klasa 
śpiewu? Na polonistyce zdaje się jest starocerkiewny? Panie tu same sprzątają? 
Dlaczego na tym krawacie wisi dziesięć złotych? Ciepła woda dwa razy w 
tygodniu?"
76
Kiedy przyjeżdżała matka Marii Kowalskiej, to przywoziła kotlety i ciasto, coś 
nam zawsze ugotowała, jakichś kopytek albo pierogów. Agnieszce mama przysyła 
własnoręcznie pieczone mięsa, ślicznie zapakowane, jakieś pierniki. Do Haliny 
matka pisała: „Noś ciepłą bieliznę, córeczko, moje kochanie". Pelagia dostawała 
co miesiąc słój pysznego smalcu. Moja mama przywiozła mi eleganckie rękawiczki z 
miękkiej skórki, których przecież nie zrobiła na drutach w długie zimowe 
wieczory z myślą o jedynym dziecięciu?
—  Zapłaciłaś tą setką morał: „Jak się szuka rozrywek, to w dobrym gatunku"? Czy 
chciałaś nas upokorzyć? Potrącisz mi to pierwszego? — Mamę niełatwo wyprowadzić 
z równowagi:
—  Nie. Zwyczajnie chciałam was poczęstować.
—  Chciałaś więc być miła, bo wiesz, że nie masz wpływu na moje życie? — 
wysiadłyśmy z trolejbusu na Krakowskim Przedmieściu.
—  Nie chcę nawet mieć wpływu. Nie jesteś dzieckiem. Chociaż czasami mogę ci się 
przydać, co?
—  Mama, dlaczego my się ciągle jakby zwalczamy, wytłumacz mi to? Nie mylę się? 
— wchodziłyśmy do kawiarni „Telimena". Mama wybrała stolik stojący trochę na 
uboczu, co mi dało do zrozumienia, że może dojść do jakiegoś kazania, choć to 
nie leżało w mamy zwyczajach. Zamówiła kawy, dwa kremy, zapaliła papierosa 
ignorując mnie po prostu odruchowo, potem się jakby zastanowiła i wyciągnęła w 
moim kieunku papierośnicę. Odmówiłam, nie chciałam jej niczym rozdrażnić, bardzo 
mi zależało na Honoracie. Pamiętam jej rozbiegane oczy, które za jedyny punkt 
oparcia i koncentracji wybrały moją twarz.
—  To nie my się zwalczamy, córeczko (ta „córeczka" mnie zupełnie zatkała, to 
była w ustach mamy premiera), to ścierają się twoje wyobrażenia o życiu z moją 
pewnością w niektórych sprawach.
I tu raz mamę przychwyciłam na autentycznym strachu o mnie, choć nie wiedziałam, 
czego ten lęk dotyczy, kirkora, Stasia pod baldachimem, dymu tytoniowego, 
egzaminów czy mojego sposobu odżywiania się. Mama zapaliła drugiego papierosa 
natychmiast po zgaszeniu pierwszego (czego nie robiła nigdy), wypiła od razu 
całą filiżankę kawy (co robiła stale), i zaczęła mówić patrząc na salę, chociaż 
zawsze przewiercała mnie wzrokiem, przez co nigdy właściwie nie kłamałam i ten 
fakt tak mnie denerwował, że w rozmowach byłam na ogół agresywna, zaczepna. I 
tak patrząc gdzieś na ścianę, powiedziała bardzo spokojnie:
—  To o ciebie chodzi?
—  Z czym niby? — nie pojęłam.
—  W tym liście, który wczoraj od ciebie dostałam.
—  Co ty — prychnęłam — o Honoratę. Nie znasz jej, taka jedna z SGSZ. No 
wiesz... — uznałam za stosowne być urażona. Teraz już oczy mamy znowu zaczęły 
mnie „wiercić", zrozumiałam, że jest w tym ogromna ulga, powrót do stanu 
normalnego i „córeczka" już się nie powtórzy. Powinnam być za to wdzięczna, za 
ten udany spokój w głosie, ale z niejasnych dla mnie przyczyn zawsze mnie 
irytowała okazywana mi wspaniałomyślność. Chyba do czasu, kiedy ją otrzymywałam. 
Później... teraz zrozumiałam, że to, mądrze podane, jest czymś bezcennym, 
niezastąpionym.
—  Odetchnęłaś z ulgą, że to nie ja? Ostatecznie, jakaś obca dziewczyna... — 
zaczęłam prowokacyjnie, ale biegiem się wycofałam z tego toniku, bo się 
przelękłam, że wrócę do Honoraty z kwitkiem — gdybyś mogła, to potraktuj tę 
sprawę tak, jakby to mnie się zdarzyło, proszę cię. Znów tak bardzo swoimi 
prośbami cię nie obarczam. Bo przecież mnie także mogłoby coś takiego spotkać.
—  O tej Honoracie porozmawiamy potem. Powiedziałaś, że ciebie mogłoby coś 
takiego spotkać. Lilka, kiedy wyjeżdżałaś na studia, byłam o ciebie bardzo 
spokojna. Teraz nie. Nie znam cię tak jak wtedy i nie wiem, w jakim to wszystko 
idzie kierunku.
—  Pewną moralność posiadam — wyjaśniłam.
—  Co z Michałem?
—  Właśnie ta moja pewna moralność kazała mi się z nim rozstać. Nic już do niego 
nie czułam, a on mnie ciągnął do łóżka, o przepraszam, wiesz, my nazywamy rzeczy 
zwyczajnie, ale zapewniam cię, że wcale nie jesteśmy takie wulgarne. Więcej w 
tym fasonu niż prawdy.
—  Szkoda, że fason zwycięża. To może niekiedy przytłumić ładne sprawy. 
Zniszczyć.
—  Wiem o tym. Ja sobie na to nie pozwolę, zapewniam cię.
—  Kim był ten młodzieniec, z którego objęć wyrwałaś się na moje powitanie?
—  Przede wszystkim nie z objęć, tylko leżeliśmy koło siebie, bo tyle krzeseł 
nie ma, żeby wszyscy goście siedzieli. Staś, z malarstwa.
To naprawdę bardzo niewinna znajomość. Staś jest cudownym chłopcem. Cudownym. 
Taki koleżeński. Nieśmiały. Wybieramy się na obóz wędrowny, ale ja, ja chyba nie 
pojadę — westchnęłam.
—  Dlaczego?
—  Z różnych przyczyn.
—  To znaczy, z jednej?                                                           
—  Owszem, z jednej.                                                               
—  Dowiem się?
—  Nie — powiedziałam, choć bardzo chciałam, żeby trochę po-nalegała. Nie 
zrobiła tego, a sama nie chciałam się pchać ze zwierzeniami. Musiałam więc 
trochę podrażnić jej ciekawość: — Własnej matce nie mówi się takich rzeczy.
—  Idiotka, absolutna idiotka — dowiedziałam się opinii chyba o mnie, choć to 
było powiedziane bezosobowo. — A komu? Dopiero wtedy, kiedy już trochę późno, 
prosi się o pomoc przyjaciółki.
—  Wiesz sama, że są pewne sytuacje, w których telefonować do matki z prośbą o 
pozwolenie nie można — wysiliłam się, choć jakiś mróz mi przeszedł po sercu, że 
tak brzydko o tym mówię. Mama nie zwróciła na to, na szczęście uwagi.
—  Byłaś w takiej sytuacji?
O, gdzie się zapędziłam. Chciałam tylko powiedzieć mamie o Re-mim, chciałam się 
dowiedzieć, dlaczego, skoro tak bardzo go kocham, znajduję w życiu miejsce dla 
Stasia, dla całej paczki, chciałam się dowiedzieć, czy to uczciwie, jak dalej 
powinnam postąpić, ale to wszystko znów by sprowadzało rozmowę na „pewne 
sytuacje", a o tym mówić nie chciałam.
—  To znaczy, byłaś — powiedziała mama — jeśli cię nie stać na rzeczywistą 
odpowiedź. Dobrze, że nie kłamiesz.
—  Jestem zakochana.
—  Od piętnastego roku życia byłaś zakochana. Dlatego, wiesz, paradoksalnie, ale 
dlatego byłam o ciebie spokojna. Myślałam, że nie zaskoczy cię jakieś gwałtowne 
uczucie, że w to wejdziesz jak w coś bardzo sobie znanego i w związku z tym 
znajdziesz trochę czasu na myślenie. Pomyliłam się?
—  Nie. Ale nie porównuj jakichś tamtych zakochań z tym, co jest
teraz.
—  Och, ty głuptasie — powiedziała to bardzo ciepło — no i co? To jest naprawdę 
miłość?
—  Tak. Naprawdę.
—  A jak godzisz te rozrywki w pokoju z tą „naprawdę miłością"?
—  Mama, bez lekceważących tonów. Ale trafiłaś w sedno. Chciałam o tym z tobą 
porozmawiać. Poważnie jednak, bez kpiny w twoim głosie.
—  O, z pazurami. To trochę groźne? Zawsze pozwalałaś mi się nieco podśmiewać. 
Dlatego tak powiedziałam. Przecież nie chcę cię dotknąć ani urazić. Tylko 
widzisz, naprawdę miłość poznasz po tym, że będziesz chciała być tylko z nim i 
wszystko inne będzie dodatkiem, marginesem, choć przez pewien czas.
—  Mamo, to jest tak i nie tak. Chcę być tylko z nim, lecę na spotkanie jak 
szalona, bardzo mi z nim dobrze, ale jak jestem z nim długo, powiedzmy pięć dni, 
to zaczynam myśleć, co tam robią ci i ci, i jak to wszystko wygląda beze mnie. 
Chciałabym tam wpaść choć na chwilę, zobaczyć i szybko wrócić. A on tego nie 
rozumie, boi się, że mam z nim puste chwile, jest zazdrosny o tę jakąś nie znaną 
mu egzystencję, której skomplikowanych tajników nie usiłuje nawet zgłębić, wobec 
tego je bagatelizuje, usiłuje mnie od tego odciągnąć. Jest na tym szczęśliwym 
etapie, że mogę się dla niego wyrzec wszystkich i wszystkiego, no, prawie 
wszystkiego. Ale, gdyby uznać, że to, czym żyłam przed poznaniem go, to były 
błahostki, musiałoby być trochę przykro, nie uważasz? Tyle czasu poświęcić 
błahostkom. Widzisz, on jest ode mnie o siedem lat starszy, to może kiedyś 
później, kiedy się pobierzemy, nie będzie stanowić różnicy wieku. Teraz stanowi. 
On ma już zupełnie inne kwestie do rozstrzygania na co dzień niż ja. Praca, 
służbowe wyjazdy, urządzanie mieszkania, dozowane rozrywki, planowane głównie na 
sobotę, rozumiesz! U nas jest wszystko żywiołowe. Bardzo go kocham, ale nie 
potrafię kochać bezkrytycznie. Nigdy tego nie potrafię. Zawsze widzę. Ale nie 
myśl, że to „zawsze widzę" jest w jakiś sposób skierowane przeciwko niemu. Nie. 
Nawet przeciwko mnie, wyobraź sobie. Uważam, że będę musiała ja się 
przystosować, ja zmienić model życia, bo studenckiego fasonu nie da się 
przeciągać na lata, a jeśli nawet, to zacznie razić i śmieszyć. Kiedy rozumuję 
na zimno, to doskonale mi się wszystko układa. Lecz kiedy jestem na uczelni czy 
w akademiku, bardzo łatwo daję się wciągnąć w nasze życie. „Daję się wciągnąć" 
to nie jest ścisłe, przecież ja w tym tkwię jeszcze bardzo mocno. Często mu 
opowiadam o wszystkim, ale wtedy dochodzi czasem do scen wręcz groteskowych. 
Często się pytamy siebie nawzajem: „O czym myślisz?" Kiedyś odpowiedziałam: „O 
strajku dokerów". Mama, ja myślałam że on dostanie konwulsji ze śmiechu. Inna 
rzecz, że sytuacja nie usprawiedliwiała zadumy nad strajkiem francuskich 
dokerów, którzy nie chcieli ładować broni na statki płynące do Wietnamu, ale 
wiesz, jakie to są myślowe przeskoki: jak go kocham, że chciałabym być z nim 
znów nad morzem, potem że Bałtyk jest zimny i znacznie lepsza byłaby Riwiera, to 
już jesteśmy we Francji, a właściwie tego dnia rano była masówka w związku ze 
strajkiem dokerów i zaczęłam kalkulować, że nasze głosy solidarności, mimo że 
nie mają żadnego praktycznego znaczenia (chociaż tak wszystkie, zebrane razem?), 
to są przynajmniej manifestacją cholernie ładnej postawy. I w tym momencie Remi 
zapytał...
—  Mój Boże, Lilka.
—  Domyślam się, że to ubolewanie nie dotyczy dokerów, tylko
mnie?
—  Przyszła sytuacja, w której  nie mam nic do powiedzenia. A kiedy się 
upewniłam, że to nie o ciebie chodzi, sądziłam, że zdołam cię jeszcze ochronić.
—  Przed czym? Czy widziałaś taką matkę, której by to się powiodło? Kiedyś to 
się musiało stać — powiedziałam zaczepnie.
—  Czy widziałaś taką dziewczynę, u której od tego momentu, choćby był 
najbardziej ładny, szczęśliwy, nie rozpoczęłyby się komplikacje, których 
przedtem nawet wyobrazić sobie nie mogła?
—  Jakoś u mnie...
—  Ależ tak. Mówisz chaotycznie, szybko, nie mogę z tych fragmentów naturalnie 
zbudować całości. Ale to wystarczy, żeby widzieć w tym źródło dużych 
komplikacji. Dużych. Kto to jest?
—  Najukochańszy, najlepszy, najbardziej wartościowy człowiek na świecie. Chyba 
mnie nie posądzisz o przypadkową historię. Ostatecznie Michał mi się podobał w 
stopniu zupełnie przyzwoitym, ale wiedziałam, że to nie to.
—  No tak. No tak. No tak. Lilka, nie chcę go poznawać, nie chcę z nim 
rozmawiać. Boję się, że to się stało za wcześnie, że 
psychicz-                                                                                                                         
nie do tego nie dojrzałaś. Wierzę, że go kochasz, wierzę, że inaczej nie 
zrobiłabyś tego. Ale widzę, że nie stać cię na przekroczenie bariery w sposób 
całkowity. Żal ci tego wróbelkowatego życia i to jest zrozumiałe, w twoim wieku, 
Lilka... Nie udzielę ci żadnych rad. I tak wszystko musisz przeżyć sama. Tylko 
nie bądź taka narwana, ale przepraszam, tu już się zaczynają rady. Nasz układ 
jest nadal aktualny, indeksu sprawdzać nie będę. Jeśli coś oblejesz, to nie bój 
się braku dopływu gotówki. Ale w ciągu pięciu lat od pierwszego miesiąca studiów 
musisz się usamodzielnić. To jest wystarczająco długi okres czasu, żeby zrobić 
dyplom. Później pomagać ci nie będę, nie dlatego, że nie będę mogła, tylko 
dlatego, że nie będę chciała. To nie jest żaden szantaż ekonomiczny. Tak 
postanowiłyśmy kiedyś i tak będzie. Masz wszystko, wszystkie szansę zdobycia 
zawodu. Prócz tego, co ci przysyłam miesięcznie, dwa razy do roku będę ci dawać 
pięćset złotych na szmatki — tu moim oczom ukazał się malowany banknot — 
wyłączając zimowy płaszcz. Widzę, że już nie nadążę za twoim gustem, nie chcę ci 
kupować rzeczy niepotrzebnych, takich, które rzucisz w kąt.
—  Z butami? — zapytałam z przerażeniem.
—  Z butami i z bielizną. To wystarczy. Możesz w wakacje pracować, dorobić sobie 
— mama mówiła za szybko. Rozumiałam, że gwałtownie chce zmienić temat.
—  Znam to źródło, owszem.
—  Lilka... no, a jak tam twoje pisanie? — przysięgłabym, że mama się 
powstrzymała przed morałem — czytałam jednak wydrukowane twoje nazwisko.
—  Kiedy jesteś złośliwa,  to czuję pod nogami mocny grunt. Owszem, odrzucili mi 
opowiadania i nie mieli na tyle taktu, żeby tego nie ogłosić w swojej szmatławej 
gazecie. Dali ten nekrolog: „Lidia Sagowska. Nie skorzystamy".
—  Gdyby wydrukowali opowiadania, to gazeta oczywiście nie byłaby szmatława? I 
od tej pory nie napisałaś już nic? Łatwo się zniechęciłaś. Po pierwszym 
niepowodzeniu. Pamiętasz, jak dawniej często wykrzykiwałaś: „Martin Eden!"
—  Chcesz, żebym opowiedziała całą tę aferę?
—  Jestem gotowa wysłuchać. Kiedy przeczytałam to w gazecie, wiedziałam, że 
przeżywasz to bardzo ciężko, bo przecież akurat tobie, a niby dlaczego, wszystko 
musi się udać. Uwierz mi, Lilka, że
to się stało lepiej. Zaczęłabyś się natychmiast traktować jak pisarka, to by cię 
trochę zdemoralizowało.
—  To by mi tylko dodało zapału.
—  Nie.
—  Tak. A po tym rzuciłam wszystko w kąt. Kiedy chłodno przeanalizowałam tę 
odmowę, nie mogłam nie schylić głowy przed ich rzeczowością. Byłam tam, 
rozmawiałam. Jesteś dobra, że chcesz wysłuchać tego smutnego monologu, bo to 
piekło, bolało. Nie należało do rzeczy, z których się zwierzałam przyjaciółkom. 
Kiedy się wybierałam na studia, to naturalnie głowę miałam pełną projektów, czym 
to ja tam będę, ale zawsze, tak najgłębiej tkwiło, że będę pisać. Że na studiach 
zdobędę trochę wiedzy, obycia naukowego, że to będzie taki przedpokój do 
dalszych rozległych zainteresowań, chociaż nie bardzo potrafiłam sprecyzować, 
jakich. Zaraz po przyjeździe do Warszawy rzuciłam się na bibliotekę i tam 
wykombinowałam, że nie chcę studiować psychologii. Zmieniłam wydział.
—  Nigdy mi nie wyjaśniłaś, dlaczego.
—  To skomplikowane. I kwestia osobna. Nie żałuję. Nigdy wprawdzie nie czułam 
czegoś takiego, co nazywają natchnieniem, może muza koło mnie przechodziła, ale 
mnie nie dotykała. No, nigdy tak głośno nie klapnęła w policzek. Zawsze wszyscy 
mi mówili, że mam niezmierną łatwość pisania, polonistki, adresaci moich listów 
i tak dalej. Jakbym szuflą brała słowa z jakiegoś worka, niedbałym ruchem 
rzucała je na papier, a one się tam już same układały w zgrabnym szyku. Ci 
wszyscy mylili się, i ja wiedziałam o tym od początku. Ta łatwość pisania, 
poganianie ręki, prędzej, prędzej, żeby zdążyć za myślą. Czy ty mnie słuchasz? 
To nie ma nic wspólnego z łatwością.
—  Bardzo mnie to interesuje.
—  I ta szybkość pisania, zorientowałam się podczas licznych prób, jest wściekle 
wyczerpująca. Żeby zaistniała w ogóle, musi być absolutna psychiczna 
koncentracja, a zgódźmy się, że to nie jest przewodnia cecha mojego charakteru. 
Wiedziałam, że będę miała z sobą masę kłopotów w tym względzie. I nie można być 
długo w takim napięciu, to boli. Także nie myśl, iż wszystko wyobrażam sobie 
różowo i łatwo, to sobie zastrzegam, bo później, po moich mądrych rozważaniach 
przyszły smarkackie postępki. Na temat talentu miałam własną teorię: talent jest 
oryginalnym przetworzeniem rzeczy
nieoryginalnych, własnym dyskutującym spojrzeniem na rzeczy widziane i 
zasłyszane. Teraz już nie wiem, czym jest. Może zbyt oryginalnie przetworzyłam 
te rzeczy niezbyt oryginalne. Albo odwrotnie. Wiesz, oni mnie przyjęli tam nawet 
życzliwie, kiedy poleciałam zrobić tę awanturę, bo niby dlaczego cała Polska 
miała się dowiedzieć, że „nie skorzystają".  Oczywiście nie wiedziałam, że 
drukując ten nekrolog wysłali do mnie jednocześnie list, w którym mnie 
zapraszali do redakcji. Później już zbyt daleko zabrnęłam w ośli upór i nie 
mogłam opuścić pozycji niedocenionego talentu. A jeszcze później zarzuciłam myśl 
o pisaniu. Nie na zawsze, ale na pewien czas. Najbardziej mnie dotknęli ci 
mecenasi, którzy mojej pasji starali się otrzeć łzy frazesem o pewnej świeżości. 
Wiedziałam, że tak się elegancko spławia delikwentów.  Jeśli uchylimy okno w 
koszmarnie zadymionym pomieszczeniu, to także poczujemy pewną świeżość, ale ile 
potrwa wietrzenie, jeśli okna nie zdecydujemy się otworzyć od razu na oścież? 
Coś takiego tam wygadywałam w redakcji, połykając łzy i srogim głosem domagając 
się zwrotu bezcennego maszynopisu. To było rok temu, teraz zachowałabym się 
prawdopodobnie inaczej. Tak, masz rację, myślałam, że mi się powiedzie. Nie 
znaczy to, że rozsadzała mnie duma, kiedy czytałam swój tekst, tylko wydawał mi 
się nie pisany pod nikogo, nie był kompilacją tego, co przeczytałam, no i był 
odpowiednio udziwniony, żeby musiał zastanowić. Natychmiast to ci rutyniarze 
wychwycili, skąd? No, to był literacki tygodnik, drukowali się tam nasi sławni, 
a tu nagle Sagowska się wpycha, nie uważasz. Myślę, że błędnie odczytali mój 
list. Bo ja napisałam: „W trosce o poczytność Waszego tygodnika, zezwalam na 
druk mojego tekstu, który w załączeniu przesyłam. Cześć pracy". Może myśleli, że 
to jakaś zarozumiała osoba, może nie wyczuli za tym trwogi, szacunku, fasonu. 
Wolałam coś takiego, niż wypisywać, że miałam ciężkie życie, gnębiła mnie 
sanacja, a teraz chcę tworzyć dla dobra ludu pracującego. No, ale to nieważne, 
ciągle zahaczam o inne dziedziny. Przyjął mnie tam taki siwy pan, który usiłował 
mi wytłumaczyć, żebym trzymała się u-stalonych  rodzajów,  „pisała prosto,  
prościej,  znacznie prościej" i w moich opowiadaniach? esejach? felietonach? 
(tak się głośno pytał sam siebie, co to właściwie jest) albo zlikwidowała 
mgliste zarysy fabuły — to byłyby felietony, albo zbudowała fabułę, żeby to były
opowiadania. Chwalił niektóre pomysły. Ja mu na to powiedziałam, że podważanie 
kanonów to nie jest od razu rewolucja, tylko coś zwyczajnego i piszę tak, jak 
uważam za stosowne. I tak będę pisać. Byłam, wiem, obrzydliwym smarkaczem, bo on 
nie musiał mi poświęcać czasu, ale jak już weszłam na jakiś tor, za wielki 
dyshonor uważałam trochę z niego zboczyć. Coś z tego zresztą we mnie przetrwało. 
To nie był głupi facet, rozumiał mnie trochę i na moje wstrząsające przemówienie 
dobrotliwie kiwał głową. Czekałam tylko, kiedy mi każe się uczyć i już miałam w 
myśli listę nazwisk pisarzy, którzy koło uniwersytetu nawet nie przechodzili, a 
piórem machali wcale nieźle. Niestety, zawiódł mnie, nie kazał się uczyć, 
natomiast starał się mnie zapewnić, że „coś w tym jest" i żebym zajrzała do 
redakcji za parę lat. To mnie rozwścieczyło znowu, bo ja chciałam już, ćwiczenie 
się w cierpliwości pozostawiałam mniszkom. A najgorsze było to, że moje oczy 
były inspirowane poczuciem klęski i lały łzy, więc wyjaśniłam, że odmowa mnie 
wcale nie dotknęła, skądże, że niemal przynosi mi zaszczyt, tylko płaczę ze 
złości, bo mnie skompromitowali drukując moje nazwisko. I że parę osób 
rozchoruje się z radości. Miałam na myśli ciebie i Michała, ale głównie ciebie, 
bo Michała o tygodnik literacki posądzać trudno.
—  Nie cieszyłam się. Wiedziałam, że to dla ciebie większy cios niż nauczka. 
Przynajmniej tak doraźnie.
—  Kiedy mi oddali te arcydzieła, przedarłam je na kilka kawałków i wrzuciłam do 
kosza przy latarni. W pierwszym momencie poczułam się wyzwolona i lekka, coś już 
miałam w życiu rozstrzygniętego, a potem było jeszcze bardziej przykro. Tak, to 
była wielka klęska. Wytarłam twarz szalikiem, bo łzy mi leciały jak dojrzałe 
gruszki z drzewa i przysięgłam sobie, że zarzucam to na razie. Później przez 
jakieś dwa miesiące pozowałam sama przed sobą na osobę bardzo skupioną i 
poważną, tylko teatr, filozofia, biblioteki, komentarze do naukowych 
podręczników robione w zeszytach, pławienie się w cudownym przeświadczeniu, że 
ktoś nie docenił osoby tak wybitnej i jak bardzo tego kiedyś będzie żałował. 
Później, później... znowu pochłonęło mnie życie zwyczajne. Teraz już stać mnie 
na to, żeby spojrzeć na tę całą moją literacką kampanię nieco ironicznie. Bo to 
była cała kampania. Nie tak od razu wysłałam te perły do redakcji. Pasjonowało 
mnie to, że pozwalało mi na luksus odprę-
żenią się od spraw uczelnianych. Już wtedy zaczęłam mieć zatargi z Banasiakiem, 
pisałam ci o nim, i nie bardzo mi się tam kleiło.
—  Chciałabym trochę o tym...
—  Później, dobrze? Chcę to skończyć. Oczywiście w szkole wyobrażałam sobie, że 
jak tylko przyjadę do Warszawy, to tu po ulicy literaci chodzą stadami i marzą, 
żeby mi udzielić wskazówek, powiedzieć, jaka to technika byłaby dla mnie 
najbardziej właściwa. Kiedy mówiłam komuś, że zamierzam pisać, to albo to zbyt 
zwyczajnie przyjmował do wiadomości, albo zdradzał jakieś odruchy politowania. 
To drugie nie przerażało mnie. Przeciwnie, uważałam to za wyobcowanie, poczucie 
odrębności, całkiem niezły start. Moim pierwszym czytelnikiem była Anna, bardzo 
poważna i mądra dziewczyna, z którą trochę się zaprzyjaźniłam w bibliotece. Anna 
studiowała już drugi wydział filologiczny, skończywszy uprzednio pierwszy. Mądra 
głowa. Bałam się, że Anna zna zbyt dokładnie kulisy polskiej gramatyki jak na 
moje potrzeby, że będzie patrzeć na tekst pod tym kątem, ale zaryzykowałam. Była 
przyjemnie zaskoczona. W dniu wygłoszenia opinii usiadłyśmy w kawiarni, 
zafundowałam jej ciastka i kawę — jako łapówkę — ciastek zjadła niewiele, boi 
się tuszy. Wyobraź sobie, że mole książkowe też dbają o linię. Zawsze się 
zastanawiałam, czy ona rano robi dwadzieścia przysiadów. Anna, kiedy żebrałam 
wzrokiem, żeby mi coś na ten temat powiedziała, zaczęła wreszcie. Gramatyki się 
nie czepiała. Ale, niestety, powiedziała mniej więcej to, czego się później 
dowiedziałam w redakcji, że jeśli chce się tworzyć nowy kierunek w literaturze, 
to najpierw trzeba trochę poćwiczyć. Nie zaprzeczała, że to ma indywidualne 
oblicze, ale nie jest znów takie dobre, żeby zechciano to lansować. Poradziła mi 
pisanie „pod kogoś", na początek. To ponoć niekiedy przynosi dobre rezultaty, 
szkoła stylu. Coś takiego! Obraziłam się na nią. Wiedziałam, że zamierza zostać 
krytykiem, no, ale niech łaskawie na mnie nie trenuje. Zaprosiła mnie do siebie 
do domu, podała mi adres, powiedziała, że ona mnie też czymś zaskoczy. Od tej 
pory unikałam jej w bibliotece, udawałam, że nie widzę jej znaków, jakie mi 
dawała, kiedy schodziła na dół na papierosa. Przedtem dosłownie sprzątaczka 
wymiatała nas z czytelni, teraz zamieniałam z Anną parę zdawkowych słów. Boże, 
jakaż ja byłam głupia! Ale w dalszym ciągu lubiłam obserwować, jak Anna się 
uczy. Wertowa-
ła księgę, wertowała, podnosiła głowę, w oczach jakiś błysk, rodzaj uśmiechu — i 
zaczynała robić notatki. Była zawsze skupiona w spojrzeniu, geście, nawet w 
sposobie chodzenia była jakaś powściągliwość. Niezmiernie lubiłam, kiedy miała 
te błyski w wypukłych brązowych oczach. Bardzo mnie interesowała ta dziewczyna, 
kiedyś ją prawie uwodziłam, starałam się być mądrzejsza niż jestem. Później 
przestała przychodzić na Koszykową i tak nie dowiedziałam się, czym to ona może 
mnie zaskoczyć. Jej rezerwę w stosunku do mojej twórczości znosiłam z godnością 
i kombinowałam dalej. Nie, to był w ogóle śmieszny okres. Odrzucałam wprawdzie 
starannie wszelkie zewnętrzne atrybuty, które by mnie pasowały na 
intelektualistkę, ale za to wyobrażałam sobie naiwnie, że wpadam w jakąś manierę 
literatów, wysiadując w kawiarniach. Często chodziłam do kawiarni w dziurach 
czasu między wykładami, narzucałam sobie myślący wyraz twarzy, poświęcałam się 
rozmyślaniom i medytacjom jak mnich buddyjski, sącząc przez godzinę małą kawę. 
Nie muszę ci dodawać, że wybierałam kawiarnie bądź w pobliżu Związku Literatów, 
bądź takie, o których wiadomo, że tu bywa ten i ten. Czasami niebiosa były 
łaskawe i przy sąsiednim stoliku siadała jakaś sława. Sławy się spieszą, to 
zdążyłam zauważyć. Czasami sława przejechała nawet po mnie spojrzeniem, a mnie 
dech w piersiach wstrzymywało to, że sława taka zwyczajna. Właściwie wolałabym, 
żeby każda sława wjeżdżała do kawiarni na Pegazie albo wprost z Parnasu spływała 
na latającym dywanie. Często rozważałam najbardziej delikatne formy brutalnych 
ataków, ale zanim się na coś zdecydowałam, sława płaciła za kawę, odchodziła w 
przestrzeń, a dla mnie rzecz się kończyła, do następnego szczęśliwego trafu. 
Kiedyś leciałam za jedną sławą płci męskiej przez całą ulicę, wtedy akurat 
miałam przy sobie zeszyt z arcydziełami. Szłam tak dzielnie dość dugo i miałam w 
myśli: „Tylko pan może mi powiedzieć, ile to jest warte". Ale tu replika była 
zbyt łatwa, na zeszycie była cena, pięć złotych osiemdziesiąt groszy, mógł mi to 
po prostu wskazać palcem. Poza tym uznałam, że latanie za przystojnym mężczyzną 
po ulicy, to już trochę przesadne uwielbienie dla ludzi piszących. Mógłby 
potraktować to jako bardzo osobisty i zgoła nieliteracki sukces. Takich 
nieporozumień wolałabym uniknąć. I tylko z tego powodu przestałam czatować na 
pewnego młodzieńca, który nie tak dawno włamał się z dość dużym
hukiem do skarbnicy narodowej, miał świetne recenzje i tak dalej. Za często 
jednak widywałam go w otoczeniu pewnie takich jak ja literatek, którym spod rzęs 
wyzierała zbunowana namiętność. Kiedyś nawet obejrzał się za mną na ulicy, ale 
przy najlepszej woli trudno było sobie powiedzieć, że ogląda się za moim 
ewentualnym talentem. Brałam jeszcze pod uwagę różnych innych, w końcu 
przestukałam te dzieła na maszynie jednej babki z dziennikarki i wysłałam. Finał 
znasz. Wrócę do tego kiedyś, ale jeszcze nie teraz. No, co o tym myślisz?
—  Gdyby to tylko o tej stronie twojego życia przyszło mi wydać opinię, nie 
byłaby zła.
—  Aha, więc potępiasz...
—  Nic nie potępiam. Wróćmy do tej Honorki. Z nikim jeszcze nie rozmawiałam, a 
sama tego nie zrobię, bo nie potrafię i nie chcę. Czy to naprawdę sprawa być 
albo nie być?
—  Naprawdę. Tatuś się ożenił z inną. Nie wiedział co prawda... mamo, proszę 
cię. To biedna dziewczyna. Pojedzie do ciebie, pole-ży tam trochę i wróci. Nikt 
się o tym nie dowie. Załatw, no, co ona zrobi. Podnieś ją na duchu, bo to 
desperatka. Będą cię trochę szokować jej niektóre wypowiedzi, ale onaw gruncie 
rzeczy jest bardzo prosta. Wmówiła sobie, że jest nikim, bo była i jest jedną z 
tych najbardziej żarliwych członkiń ZMP, a teraz uważa, że to, co chce zrobić, 
jest przeciwne, i jest, naszej ideologii. Ona ma naprawdę wielki moralny 
konflikt. Pomóż jej.
—  Niech przyjdzie jutro o ósmej do mnie do hotelu. Zobaczymy. Porozmawiam z 
nią. Nie wiem, czy ty sobie zdajesz z tego sprawę, co to znaczy... to pierwszy 
jej taki wypadek?
—  Pierwszy, na pewno pierwszy. I zaręczam ci, że ostatni — zaczęłam z zapałem.
—  Tego się należy bać, żeby nie ostatni. To wielka tragedia wielu kobiet. Ty 
także weź to pod uwagę. Lilka, posłuchaj...
—  Mamo, to sprawa Honoraty, proszę cię.
—  Powiedziałam, niech przyjdzie. Skończ już z tym, bardzo tych tematów nie 
lubię. Zobaczę, co to za dziewczyna.
—  Ale kiedyś jednej pani chciałaś załatwić. Wiem, bo podsłuchiwałam pod 
drzwiami.
—  To była dorosła osoba.
—  Honorata też już głosuje.
—  Ja także mam prośbę. Bądź rozsądna i uczciwa.
Kiwnęłam głową. Uczciwa byłam zawsze, tak uważałam, a zadeklarować rozsądek?! 
Mama wyglądała na zmęczoną tymi moimi opowieściami, ale była niezmiernie 
zadowolona, że rozmawiała ze mną pierwszy raz z pozycji prawie równej. 
Zaproponowałam, że ją odprowadzę do hotelu, chciałam się nawet wprosić na 
nocleg, lecz mama nie zwróciła na to uwagi, tylko zadawała właśnie to głupie 
pytanie:
—  Lilka, czy to prawda, że teraz na studiach ważniejsza jest aktywność w ZMP 
niż konkretne wyniki w nauce?
—  Nieprawda — rzuciłam się — nieprawda. I ty to mówisz. Dajesz się nabierać na 
opowieści ciotek w maglu. Mamo! Pozwól, wytłumaczę ci, jak to rzeczywiście jest. 
Już wyobrażam sobie, jak tam się w inteligenckich sferach na prowincji z 
lubością rozprawia przy brydżu: „Takie czasy! Co to za studia" itd. Ty tkwisz w 
środowisku tych prywatnych praktykantów, którzy dostają domiary pieniężne, więc 
są zajadli.
—  Jeden z tych prywatnych praktykantów bezinteresownie pomoże Honorce, jeśli 
naturalnie uznam, że będę w tym brać udział. Domyślam się, że ona mu za pewne 
ryzyko nie zapropnuje ekwiwalentu finansowego.
—  Mamo! Ona się utrzymuje wyłącznie ze stypendium.
—  Nikt od niej nie żąda pieniędzy, tylko chciałam cię przestrzec przed 
nierozważnym potępieniem jakiegoś całego środowiska. No, proszę, nawracaj 
przedstawicielkę zacofanej prowincjonalnej inteligencji.
—  Przepraszam, ale nie znoszę tendencyjnego spojrzenia na pewne sprawy. Jeżeli 
się patrzy pod kątem jakiegoś założenia, to zawsze można dostrzec to, co się 
chce zobaczyć, nawet w tym, co jest rzeczywiście inne. A w omawianym przez nas 
zagadnieniu — wprost z dziecinną łatwością. Weź na przykład Banasiaka. Tu mnie 
nie możesz posądzić o stronniczość, że niby bronię mojego pokolenia, bo 
Banasiaka nie cierpię i uważam, że to świnia po reinkarnacji. I zapewniam cię, 
że jestem pierwszą osobą, która by jak najbardziej chętnie rozgłaszała, że jego 
piątki są przede wszystkim efektem jego aktywności organizacyjnej. Wybrałam jako 
przykład Banasiaka z dwóch przyczyn: jest dosyć wzorcowy i ja niekiedy z ogromną 
satysfakcją dosypałabym mu cyjanku potasu do zupy w stołówce, więc jeśli tu 
zdobędę się na obiektywizm, będzie to miało niepoślednie
znaczenie. Właściwie w rękach Banasiaka jest na naszym wydziale wszystko: ZMP — 
a więc stypendia, domy akademickie, nawet w dużym procencie czyjeś uczestnictwo 
na liście studentów. Ma wpływ na uzyskanie asystentury. I teraz uważaj. Jeśli 
ktoś ma wyłącznie piątki, ubiega się o asystenturę, a Banasiak i jego 
poplecznicy sprzeciwią się temu z sobie tylko wiadomych przyczyn — ten ktoś 
asystentury nie dostanie, chyba żeby ściągał tego kogoś profesor — wtedy może by 
się ugięli, ale ja takiego wypadku nie widziałam. Profesor wie, że jeśli ktoś 
przyjdzie za pełną aprobatą ZMP, będzie pierwszorzędnym, obowiązkowym 
pracownikiem, o rzetelnej wiedzy. To jest pewnik. Średniaka Banasiak forsował 
nie będzie, choćby średniak miał ankietę personalną jak sam portret rewolucji. 
To drugi pewnik. Ale to są wysokie sfery studenckie, a ciebie z pewnością 
interesują szare masy. Tu bywa rozmaicie, ale zasady mniej więcej podobne, jak w 
tym, co ci powiedziałam przedtem. Słabiutki student, niemalże w agonii swojego 
występu na uniwersytecie. Lecz matka pochodzi z chłopów pańszczyźnianych, a 
ojciec brał udział przed wojną w jakimś strajku, coś takiego. Syn oblewa w 
pierwszym terminie, w drugim, w trzecim. Oblewa komisyjny. Gdyby miał inną 
ankietę — już wylatuje. A tak — szkoda chłopaka. Wierz mi, że oni z absolutnym 
przekonaniem, iż wyrównują społeczne krzywdy i niesprawiedliwości, wywierają 
nacisk na osoby zbliżone do katedry i chłopak po cichutku, ale nie zawsze, 
naprawdę nie zawsze, dostaje jeszcze jeden termin, już taki spoza pragmatyki 
studiów. Aksjomatem jest, że musi umieć choć na tę trójczynę. Nie zostawiają go 
samego. Na ogół sekretarz grupy, czy ktoś taki bardziej przedni, bierze go pod 
kuratelę i wtłacza mu do głowy program egzaminu. Nie wiem, czy z poczucia 
koleżeństwa, czy po to, aby udowodnić, że chłopak jest istotnie wartościowy, 
pracowity, tylko mało zdolny. Kiedy zda, wtedy się go trzyma, trochę sztucznie. 
Musi się z tym i tym uczyć, i tak dalej.
Powiedziałam: pracowity. Tak, to jest warunek, musi mieć taką opinię. Jeżeli 
podpadł jako bumelant, będą próbować wywierać na niego dobre wpływy, zmuszą go 
do samokrytyki, a jeśli to nie odniesie rezultatów, wyjaśnią mu, że kompromituje 
ojca i matkę i zostawią samemu sobie, co wcześniej czy później skończy się dla 
niego żałośnie, jeśli rzeczywiście się nie poprawi. O tym, że opinia całego
nawet kursu, wyrzucenie z ZMP nie rzutuje na sprawy egzaminów, wiem najlepiej od 
czasów Tankowskiej. Ogólne zebranie uchwaliło, żeby ją usunąć ze studiów, 
wyrzuciło z ZMP. Na studiach została. Zdaje wszystko. Jasne, że się trzyma, że 
na ogół robi to w pierwszym terminie, bo wie, że jej nie wolno stanąć na 
dyscyplinarce. Dla niej dyscyplinarka — to jest koniec, dla innych — dużo 
strachu i poważne ostrzeżenie. Wiesz, na różnych wydziałach różnie to wszystko 
wygląda, wiele zależy od miejscowych kacyków, ale schemat właściwie jest jeden. 
W każdym razie wszędzie wyniki w nauce punktuje się bardzo wysoko i są ważnym 
elementem w kształtowaniu opinii na wydziale. To możesz na swoim brydżu 
powiedzieć kategorycznie. Ktoś taki nawet trochę niepewny, jeśli się dobrze uczy 
i jest zdyscyplinowany, po upływie jakiegoś czasu staje się pewny. Naturalnie, 
jeśli jest bardzo niepewny, to choćby na wykłady przychodził pięć minut przed 
czasem i zdawał przed terminem, to wszystko będzie odczytywane, że się maskuje i 
chce nam zamydlić oczy. Ale go nie ruszą bez powodu. Oczywiście, zdarzają się 
wypadki jawnej krzywdy, kiedy kogoś skazuje się na banicję ze społecznego życia 
na podstawie przesłanek fałszywych, jakichś wręcz bzdur, ale to nie są wypadki 
nagminne i uogólniać tego nie wolno. Mama, to czy owo, może ci się tu nie 
podobać, bo studiowałaś w innych, zupełnie innych warunkach historycznych. 
Chętnie przeprowadziłabyś tu jakieś korekty. Ja też. Ale. Każda ideologia 
stwarza swoim wyznawcom pewne rygory. Gdyby było wielu reformatorów i wszystkie 
zgłaszane przez nich korekty miałyby być brane pod uwagę — więcej — wcielane w 
życie, to ta ideologia zmieniłaby się w końcu na jakąś zupełnie inną, zostałyby 
zaledwie popłuczyny po tej pierwotnej i czystej. Zostalibyśmy rewizjonistami, 
którzy potrafią burzyć, ale nie mają lepszych propozycji. Jeśli więc się na ZMP 
zdecydowałam, to na całość. W samej ideologii jest przytłaczająca większość 
dobra, a ta reszta wynika z nie dopracowanych metod i ludzi, którzy od początku 
świata mieli i mają właściwości wypaczania idei najlepszych. To albo ci 
nadgorliwi, albo ci obojętni, którzy w pewnej chwili przypominają sobie swoje 
uczestnictwo w jakimś obozie, chcą to światu udowodnić i robią to głupio. Wróćmy 
do nauki, bo sądzę, że to cię bardziej interesuje niż moje prywatne szkolenie 
ideologiczne. Otóż jeśli jest dwóch kandydatów o jednakowych wynikach w nauce do
jakiegoś zasiłku czy innego rodzaju pomocy z ZMP, a możliwość uzyskania tego 
jest jedna, mówię tak przykładowo, otrzyma to ten z nich, który ma lepszą 
przeszłość polityczną i teraz jest bardziej aktywny. I możesz mnie przekląć, ale 
ja to uważam za słuszne. Ostatecznie jeśli ZMP ma to w swoich rękach, jest 
sprawą zupełnie naturalną, że w pierwszym rzędzie bierze pod uwagę i skrzydła 
swojego, bardziej lojalnego człowieka. Czy możesz mi wskazać choć jeden 
przypadek, choćby w Związku Fryzjerów, gdzie byłoby przeciwnie? Tylko że ZMP ma 
niezmiernie szeroką skalę oddziaływania, jest właściwie swojego rodzaju 
monopolistą — i dlatego wy, to znaczy jakaś nasza publiczność — no, wybacz, ale 
jesteście publicznością, mało skłonną do braw, zmanierowaną i przesadnie 
krytyczną, taką bez odrobiny dobrej woli i zrozumienia — widzicie wszystko w 
wymiarach karykaturalnych. Zresztą formy mecenatu organizacyjnego są akurat 
jednymi z bardziej sprawiedliwych. Ten temat spraw bytowych skończyłam, chociaż 
jak ci powiem przy Banasiaku, i tu zdarzają się rzeczy złe. Już nie bój się, 
jeżeli komuś bardzo potrzebny jest akademik, to jeśli tylko ten ktoś nie był 
strzelcem w bandach UPA, ZMP stanie na głowie i sprawę załatwi, choćby ten ktoś 
nie był członkiem organizacji. Weź mnie. Mieszkam w akademiku, choć cały komitet 
uczelniany wie, że jestem jedynaczką, ty nie należysz do nędzarzy, ale ponieważ 
powiedziałam to, co jest prawdą, że na prywatne mieszkanie mnie nie stać, nikt 
nie wymienia jakoś mojej osoby na bardziej uaktywnionego członka, a są tacy, 
którzy z pewnością mają warunki finansowe gorsze niż moje.
—  Po tej laurce nie rozumiem, dlaczego nie cierpisz tego Bana-siaka?!
—  Człowieka Banasiaka. Zaraz do tego przejdę. Otóż wszyscy Banasiakowie są 
bardzo dobrymi studentami. To jest ich ambicją, oni muszą być przykładem, bo 
każde ich potknięcie na najmniej ważnym kolokwium czy ćwiczeniach „masy" 
rozdmuchują do zupełnej naukowej klęski. Oni się uczą jak z pogadanek dla 
grzecznych dzieci. Uważają to za swoje pierwsze organizacyjne zadanie, 
warunkujące możliwość uczestniczenia w innych. Rozumiesz. Ponieważ Bana-siak 
jest rok wyżej niż ja, nie miałam okazji nic z nim zdawać. Zadałam sobie trud 
podsłuchania pod drzwiami, po prostu przykleiłam się do dziurki od klucza...
—  To niemalże cała dziedzina twoich zainteresowań, podsłuchiwanie.
—  Musiałam sprawdzić. Musiałam. Rozczarował mnie w stopniu najwyższym, mama, 
ten mówca nawet nie umie zdawać egzaminów, już ja się znam na tej sztuce, nic 
tam nie było z tych rzeczy „pod profesora", żadnego krasomówstwa, którym 
błyszczy na zebraniach, a które czasami, niestety, rzadko, może zwieść 
zmęczonego kilkugodzinnym  pytaniem  egzaminatora.   Po  labiryncie  pytań  
Banasiak szedł, jakby miał nie nić Ariadny, ale powróz i latarkę elektryczną na 
dodatek. Spokój, opanowanie, wiedza. A musisz przyjąć do wiadomości, że 
profesorowie za Banasiaków nie poszliby w ogień, pewnie w odwecie za ustępstwa, 
jakie muszą niekiedy czynić. Tak że Banasiak i jemu podobni, abstrahując od 
etyki nawet, muszą być przodującymi studentami choćby w efekcie dwustronnego 
nacisku. Tu „masy" ohydnie, tak jak ja, czyhające na kompromitację, a tu 
profesorzy, którzy z satysfakcją strzelą dwóję komuś, kto ośmiela się zbliżyć do 
ich autorytetu — i niedawnej jeszcze — tyranii. Nie generalizuję. Ale Banasiak i 
inni doskonale rozumieją, że profesor reprezentujący ogromną wiedzę jest 
praktycznie niezastąpiony, że nam, nowemu pokoleniu, jest niezbędny i mają dla 
niego szacunek jako studenci, bo — niejednokrotnie tak bywa — jako przeciwnicy 
polityczni chętnie postawiliby go pod ścianą. Mama, są pewne żelazne prawa 
społecznego rozwoju i życiowy ślepiec jedynie może je chcieć wymijać. Na ten 
temat, dziękuję, skończyłam.
—  Kiedy ty się tego wszystkiego nauczyłaś?
—  Żyjąc czynnie, a nie biernie, zgodnie jedynie z fizjologią. I za to jakieś 
pobudzenie mnie, wyrwanie z martwoty życia: szkoła — randka, dziękuję czasom, 
nie śmiej się. A to ważne, jeśli ci to mówi osoba, którą ochrzaniają z 
regularnością przebiegu pociągów na dobrze funkcjonującej linii kolejowej. Umiem 
oddzielić pewne rzeczy, nie jestem bałwanem. Z Banasiakiem, na przykład, umrzemy 
powaś-nieni i biblijny wielbłąd przejdzie szybciej przez igielne ucho, niż my 
uściśniemy sobie szczerze dłonie. Ale tu już wchodzimy na teren waśni 
osobistych, choć niby dzielą nas sprawy organizacji. Rozumiesz, Banasiak kipi 
energią i jest obecny w piętnastu miejscach jednocześnie. Uważa on, na przykład, 
że malowanie się, to ekstrawagancja i nie przystoi członkini ZMP. Śni mi się po 
nocach, że go kiedyś przydybię na ulicy z wyfiokowanym kotem, ale on, zdaje się, 
żyje w celibacie, bo nie ma czasu, musi się wiecznie szkolić. Do mojej szminki 
się nie przyczepił — choć to już trochę podejrzane — bo ja nie jestem 
stypendystką. Zaatakował natomiast taką biedną dziewczynę z mojego kursu, że 
niby za co się maluje? Za państwowe stypendium? Gdybym potrafiła nie zareagować, 
może to wszystko z nim by się nie zaczęło. Nie umiem. Dziewczyna się poryczała 
na wykładzie, a kiedy poznałam przyczynę, wzięłam ją za rękę i poszłyśmy do 
pokoju Komitetu Uczelnianego ZMP, gdzie urzęduje (ale widzisz, honorowo, bez 
wynagrodzenia, i nawet sam sobie zasiłku nie przyzna, to się wie, więc i on ma 
swoją moralność, daje dziennie kilka godzin czasu chyba nie tylko na wyrobienie 
sobie pozycji, bo ją ma od dawna wypracowaną, wypracowaną) Banasiak. Tam bez 
jednego słowa wyjęłam jej z torby kosmetyczkę i wysypałam zawartość na stół. 
Brylanty rozłożyły się przed ich zdumionymi oczami w szyku następującym: 
pugilaresik po jakiejś babci, w nim złotych siedem, groszy pięćdziesiąt. 
Abonament ulgowy — wszystkie przejazdy przecięte. Kwitki na obiad w stołówce, co 
drugi dzień. Złamany pilnik do paznokci. Zasuszony bratek zawinięty w bibułkową 
serwetkę do ust. Wreszcie „kość niezgody", oprawka po szmince, w niej zapałka, 
którą wydłubywała pozostałości po dawno minionej świetności w etui. Sama 
wynalazłam tę metodę, niezależnie od niej. Pakując te skarby z powrotem, 
powiedziałam tylko: „Taktu to ty za grosz nie masz, Banasiak. Idź w jakieś 
odosobnione miejsce i powstydź się trochę za siebie". Widzisz, to Banasiak 
zrozumiał. Nie wiem, czy się udał w odosobnione miejsce i powstydził choć 
trochę, ale od dziewczyny się odczepił. Tylko że ta idiotka, jak już wydłubała 
zapałką wszystko do końca, przestała się malować. Na wypadek wszelki. No, ale 
nie ma nic do rzeczy to, że kiedy to spostrzegłam, wręcz miałam ochotę kupić jej 
szminkę. Machnęłam jednak ręką, nie znoszą przestraszonych cieląt, które 
spokojnie ścinają ozorem resztki wypalonej trawy, kiedy obok pole pysznej 
soczystej koniczyny. Raz dostały batem — więc nie wejdą. Przyznam ci się, że nie 
jestem biegła w znajomości psychiki cieląt, ale tak odtąd ją sobie wyobrażałam. 
Więc Banasiak nie miał do mnie żadnej pretensji o to, że dostał prztyczka w nos 
w obecności swoich kolegów. Przeciwnie. Spotkał mnie na korytarzu i wyznał mi, 
że mu zaimpnowałam, kiedy tam przyszłam z tą dziewczyną. Odparłam, że to było 
tylko mniejsze zło, bo ona się mogła poczuć tym wszystkim upokorzona — jeśli 
rozumie, co mam na myśli? I może by się na tym skończyło, gdyby nie dodał: „To 
było uczciwe, zetempowskie postawienie sprawy". A ja na to: „Jesteś ograniczony, 
to nie było żadne zetempowskie, tylko zwyczajne. Gdybym nawet nie słyszała o 
ZMP, postąpiłabym podobnie". I tu go zamurowało. Nie dość, że jego samokrytykę 
skwitowałam słowem „ograniczony", to jeszcze wyraziłam coś jakby możliwość, że 
mogłabym nie słyszeć o ZMP. I od tego dnia...
— Proszę pań, zamykamy kawiarnię — zwróciła się do nas kelnerka. Miałam wypieki 
na twarzy. Mama nazajutrz wyjechała, zabierając z sobą Honoratę.
Akcja fabuły z Banasiakiem miała tempo ostre, jak dobry kryminał. Któregoś dnia 
przeprowadziliśmy ze sobą tak czarującą rozmowę, częstując się nawzajem 
papierosami (palenie było widziane całkiem dobrze, a przecież też czasami źródło 
funduszów na zakup nikotyny tkwiło w państwowym stypendium, zupełnie tego nie 
mogłam pojąć. Chyba dlatego, że papieros jakoś się łączył z sylwetką dziewczyny 
przepracowanej, trochę zaniedbanej, z naradami, zebraniami i nauką do późnej 
nocy), że trzęsły mi się ręce i przysięgłam sobie, że ja go kiedyś wystrychnę na 
dudka. Ale z uniwerku wracałam skopana jak Napoleon spod Moskwy, w trolejbusie 
był tłok, ja zamyślona i wściekła. W wyniku splotu tych okoliczności, zgubiłam 
portfelik wraz z całą zawartością. W dodatku dzień był pochmurny i mglisty. 
Zginęła forsa, kwitki do stołówki, legitymacja, kalendarzyk, abonament. W pokoju 
włożyłam stare spodnie, położyłam się nie na swoim łóżku, bo tamten miesiąc 
przesypiałam na piętrowym. Nie miałam siły wchodzić. Byłam sama i odbywałam 
godzinę ciszy, która niestety nie była poobiednią. Pożyczyć, to przede wszystkim 
trzeba oddać, a poza tym — od kogo? Jedyny człowiek, który by mógł i chciał, to 
Maurycy, ale — tam nigdy w życiu. Akademik w rezultacie akcji dobrej woli mógł 
zgromadzić jakie czterdzieści złotych. Żułam zawzięcie skórkę chleba, kiedy ktoś 
zapukał. „Właź" — powiedziałam. Znowu „puk puk". „Właźże, do pioruna" — 
krzyknęłam zniecierpliwiona.
—  Przepraszam najmocniej, czy tu mieszka pani Sagowska?
W drzwiach stał nieznany mi człowiek, płeć męska, z wieku student, z ubioru już 
na posadzie. Zdjęłam nogi z żelaznego oparcia łóżka i przejechałam ręką po 
fryzurze, na wszelki wypadek.
—  Słucham pana? To ja.
—  Tak,  poznaję, pewnie się pani martwi.  Przewidywałem to i dlatego jestem tak 
szybko — głos był miły.
—  Co pan przewidywał i skąd pan poznaje? W piasku się razem bawiliśmy? — byłam 
wtedy taka opryskliwa.
—  Znalazłem przed godziną na ulicy pani pieniądze i dokumenty.
—  Królu złocisty, jedyny, najdroższy, niechże pan siada. Na ulicy? Myślałam, że 
w trolejbusie. Proszę się rozebrać, o tu jest wie-szaczek, zaraz panu zaparzę 
herbaty, jeśli jest, bo herbatę miewa tylko Halinka.
—  Proszę sobie nie robić kłopotu, zaraz uciekam. Miałem zamiar oddać do 
komisariatu, ale spojrzałem na zdjęcie i miałem ogromną ochotę poznać tę 
roztargnioną osobę.
—  I co, rozczarował się pan?
—  Nawet nie.
—  Nie ma herbaty, może pan zechce powideł? Jest kiszona kapusta, bo Agnieszka 
zażywa witaminę.
—  Nie dziękuję. Zresztą może być kapusta. Denerwowała się pani?
—  Mowa. Nie wiem, jak panu dziękować.
—  Ależ, drobiazg.
—  Służę panu. Może posypać cukrem sałatkę? Albo papryką? Woli pan na słodko czy 
na ostro? Niech wam idzie na zdrowie, dobry człowieku. Widzi pan, jakie to 
barwne życie.
—  Można się uczyć w takich warunkach? Panie tu w piątkę? Nigdy w akademiku nie 
mieszkałem.
—  Jak się chce, to można. Jest świetlica, można w bibliotece, nie najgorzej. 
Dołożyć kapustki?
—  O, nie, dziękuję, wystarczy. Bardzo smaczna, soczysta, ale nie mam sumienia 
pani objadać.
—  To nie mnie. Agnieszkę. To łóżko pod oknem. Agnieszka Ku-ryłowicz. Dwa pod 
ścianą, to Halinka Karamesówna i Maria Kowalska. To zajmuje Pelagia, ja na 
piętrze, ale jeszcze tylko czternaście
dni, później zjeżdżam na dół. W ten sposób nie mamy poczucia stabilizacji.
—  Wypada więc i mnie się przedstawić. Lenart.
—  Imię, zawód, data i miejsce urodzenia, stan cywilny — indagowałam zgodnie z 
ówczesną modą na szczegółowe ankiety personalne.
—  Remigiusz, inżynier drogowo-budowlany, 18 marca 1929 r., Bydgoszcz, kawaler.
—  Pochodzenie, imiona rodziców, czy są krewni za granicą.
—  Robotnicze, Zofia, nie żyje. Marian, siotra matki w Paryżu, kontaktów nie 
utrzymujemy.
—  Zainteresowanie poza pracą.
—  Tenis, szachy, literatura dotycząca mitologii.
_ Pooooważnie? — sama snułam niezliczone warianty mitu o Orfeuszu i Eurydyce, z 
tym że naturalnie tylko Orfeusz był mi nieznany. Próbował wcielić się w jakąś 
postać i szybko ją opuszczał. A Eurydyka czekała.
—  Niemal poważnie.
—  Gdzie pan mieszkał podczas studiów, skoro pan pochodzi z Bydgoszczy.
—  W wynajętym pokoju, z kolegą. Muszę mieć ciszę do pracy.
—  Tak, ale ciągle cisza... Wie pan, ile trzeba było się naganiać, żeby tu 
mieszkać w takim składzie? Bo chcieli koniecznie wydziałami.  Załatwiło się. 
Wmówiłyśmy w samorząd, że w przeciwnym przypadku nie będziemy mogły się uczyć i 
zejdziemy na manowce. Niby tak twórczo na siebie wpływany, co nie jest zresztą 
przesadą, tylko zależy w jakim sensie.
—  Zapraszam panią na kawę.
—  Dziękuję, korzystam. Funduję panu wino. Proszę bez protestów, bo bez pana do 
końca miesiąca pijałabym czystą H2O.
—  Nie protestuję.
—  No to idziemy, do Fukiera, bo tam najta... to przecież ja płacę, gdzie pan 
chce. Może być do Bristolu.
—  Świetnie, do Bristolu.
—  Niech pan wejdzie za kotarę, tam gdzie umywalka, ja się przebiorę. Ale do 
Bristolu do restauracji czy do kawiarni? Niech pan tam tego garnka nie 
przewróci.
—  Do restauracji, oczywiście.
—  Bardzo się cieszę, tam tak ładnie grają — pocieszyłam się, że przecież mogłam 
zgubić pieniądze „na amen".
Po powrocie do pokoju wdrapałam się w płaszczu na piętrowe łóżko i przykryłam 
poduszką na głowę. Chciałam, żeby świat przestał istnieć, ja z nim.
—  Lilka coś nie w sosie — zauważyła Agnieszka.
—  Bo nie umie tańczyć dżajfy — rzekła Maria.
—  A co to jest dżajfa? — zapytała Pelagia.
—  Jak to? Nie umiecie tańczyć dżajfy? Cały Płock tańczy dżajfę — dziwiła się 
Maria.
—  Zamknęłybyście się, co? — powiedziałam.
—  Cisza, człowiek cierpi — szepnęła Agnieszka.
—  Idę jutro na wykłady w Lilki swetrze — zakomunikowała Halina.
 —  Jutro w SGSZ-cie zabawa. Idziemy.
 —  Pewno Lilka widziała Michała z jakąś babką.
 —  Krochmalę Michała — wyjaśniłam wytwornie.
—  Idę się uczyć, ale się najpierw dowiem, co się Lilce stało — zdecydowała 
Halina.
—  Uważaj, żebyś się nie dowiedziała — warknęłam.
—  No mów, przestań się zgrywać.
—  Mówię wam na odczepne. Zakochałam się, byliśmy na tańcach, bo ja go 
zaprosiłam, ale on nie pozwolił mi zapłacić. Potem...
—  Zawiózł ją do domu i zgwałcił — z przerażeniem powiedziała Maria.
—  Straciłaś cnotę? — zachłysnęła się Pela.
—  Jak się zgubi cnotę, to przynajmniej nikt jej nie odnosi i głowy nie zawraca 
— rzekłam.
—  Co więc, do cholery?
—  Potem odwiózł mnie taksówką pod akademik.
—  Lord! Całowaliście się? Kiedy się zakochałaś? I nic nie mówiłaś?
—  Bo się zakochałam, kiedy was nie było. Dzisiaj.
—  Naprawdę się zakochałaś?
—  Na całe życie. Naprawdę. Umrę, jeżeli go nie zobaczę.
—  Ale po zabawie w SGSZ-cie? Kiedy się spotkacie i co za jeden?
 — Nie spotkamy się, bo nic takiego mi nie zaproponował. Zwyczajnie: „Żegnam 
panią, miło mi było panią poznać". I poszedł. A ja stałam i patrzyłam za nim jak 
głupia. Nie chce mi się żyć. Nawet się nie odwrócił. Widzicie, sama może jestem 
winna, bo mu klepałam, jak to nam się byczo żyje w pokoju i powiedziałam, że nie 
spałyście do rana, kiedy nie wróciłam na noc. Wtedy, co to zostałam u tej babki 
z mojej budy, w dziekance. O dziekance ani słowa, zresztą nawet na to, wydawało 
mi się, nie zwrócił uwagi. Wiecie teraz, co mógł o mnie pomyśleć.
—  Jakby się chciał z tobą przespać, to by się właśnie umówił. Myślałby, że 
będzie miał prostą sprawę.
—  Tak, ale może on widział we mnie ideał?
—  Dziwny facet, bo gdybyś mu się nie podobała, to by cię nie zabrał na dancing. 
A już tam, ideał. Nic tylko wyglądasz na ideał. Na-iwniaczka.
—  Nie będę żyła bez niego. On jest taki szlachetny, prosty i czysty.
—  Pewno ma łazienkę. A skąd wiesz, że szlachetny?
—   No bo wiem.                                                                                                       
—  Marna sprawa. Może ci przejdzie?
—  A tobie, Agnieszka, przejdzie do Wojtusia?
—  Idź tam! Zabrałam go do kuzynki i wrzuciłam mu muchę do szklanki. Zakrztusił 
się i opluł cały obrus. Myślałam, że skonam z tego idioty.
—  Ty się nie chcesz przyznać, że go kochasz.
—  Pożyczę ci żakiet w kratkę — powiedziała Maria.
—  Miłość miłością, ale może byśmy coś zjadły.
—  Nie mogę jeść. Mam gorączkę.
—  Rozchorowała nam się z miłości.
—  Bo lata bez ciepłych majtek. Może przyjdzie albo zadzwoni. Nie przyszedł i 
nie zadzwonił. Nie wiem, z jakich przyczyn, ale
istotnie całą noc płonęły mi policzki, wierciłam się na łóżku, miałam gorączkę. 
Wmawiałam sobie, że był paskudny, orkiestra rzępoliła jak nasza „wirtuozka" zza 
ściany i byłam nieszczęśliwa coraz bardziej. Nie poszłam na drugi dzień na 
wykłady. Usiłowałam czytać, ugotowałam sobie klusek, nic nie mogłam przełknąć. 
Kiedy wróciła Agnieszka, przyniosła termometr. Trzydzieści dziewięć C.
—  Nie pójdziemy na zabawę — złożyła mi ofiarę Pelagia. — Lilce będzie przykro.
—  Chore jesteście? Umysłowo? — pytałam szlachetnie.
—  Zadzwonimy do naszego pogotowia. Idę — rzekła Agnieszka.
W pokojach panowało sobotnie podniecenie, które mi się natychmiast udzieliło. 
Dochodziły piski i krzyki. Doszłam do wniosku, że jeżeli pójdę na tańce, to może 
nie będę o nim bez przerwy myślała? Albo umrę i po krzyku.
—  Idę na zabawę — powitałam Agnieszkę po jej powrocie.
—  Zgłupiałaś? Zaraz przyjedzie lekarz.                                       
—  No to przyjedzie. Idę i po wróblach.                                    t
—  Ale się ciepło ubierz.
—  Nie, no to jest zupełnie bez sensu, głupie jesteście czy co?
—  Przyjaciółki! Boicie się, że będę się źle czuła i któraś musi mnie odwieźć do 
domu!
—  Wiesz, Lilka...
—  No to idę.                                                                              
—  Włóż ciepłe...
—  I wełnianą kieckę.
—  Najlepiej w spódnicy i swetrze.
—  Tó się spoci.
—  A jak ludzie musieli z taką temperaturą pracować w obozach koncentracyjnych? 
Co?
—  I byli tacy, co przeżyli!
—  Nic jej nie będzie. Rozrusza się.
—  Szybko, żebyśmy się wymknęły przed tym lekarzem. '     — Będzie draka.
,   — Aaa tam!
—  A ja nie mam pończoch.
—  Skoczcie któraś do Irki z dwieście siedem, orla ma ze trzy pary.
—  To ty pójdziesz w pończochach Haliny.
—  A ja? — obruszyła się Halina.
—  Ty masz nogi opalone jeszcze z lata, to nikt nie pozna.
—  Zmarznę. Ale to by wyglądało, że mam nylony bez szew-ków...
—  Jedź w wełnianych, w szatni zostawisz.
—  No dobrze. Dajcie mi coś pod szyję.
—  Która ma gdzie zamelinowany puder? Kowalska, nie było jakiego desantu od 
cioci?
—  Ja się nie maluję, bo wyglądam jak dziwka.
—  A tak to jak po nocy poślubnej.
   — Myślałby kto, jaką to ma praktykę.
 — No to smyk, no to cyk, bo doktorek nadleci. Lilka, zapnij się pod szyją.
 — Macie na tramwaj?
— Chodźcież już, do cholery, bo nigdy nie wyjdziemy.
— Lilka, tylko nie kokietuj Marka, bo ci się odegram na Stasiu!
—  Marek? A kto to jest Marek? Zwariowałaś chyba. Gdzie ja mam głowę do 
kokietowania. Życie bym oddała, żeby on tam był.
    Nikogo nie widzę. 
        — Zaczyna.
—  Bredzi w gorączce. A ty się bój o Marka. Jeden Marek na
świecie.
Kiedy lekarz z pogotownia zajechał karetką pod akademik, portier zdziwił się 
niezmiernie:
       — Pani Sagowska chora? Przed chwilą poszła na zabawę. Nie ma
     pan doktor co wchodzić na piętro. O, klucz wisi.
Na zabawie tańczyłam do pierwszej w nocy i cały czas cierpiałam, że nikt mi się 
nie podoba. W trzy dni później ja byłam zdro-
I wa, ale przeziębiła się Agnieszka. Poszłam do Palmy po lekarza. Ponieważ z 
naszego pierwszego spotkania nic nie wyszło, więc nie wiedziałam, z kim mówię. 
Jak człowiek usłyszał, że wizytę zamawia Sagowska, omal sam się nie rozchorował 
ze zdenerwowania. Akurat na niego musiałam trafić! Zgodził się przyjechać do 
Agnieszki dopiero wtedy, kiedy mu dałam w zastaw moją studencką legitymację. 
Kiedy wychodziłam, zatrzymał mnie przy drzwiach:
—  Dziś na pewno nie ma żadnej zabawy?
—  Słowo.
—  Przeklęte zwyczaje! Zamiast całej mojej medyczno-społecznej przemowy, 
rąbnąłbym panią raz wazonem i może by pani zrozumiała, że się nie chodzi na 
hulanki, jeśli się ma trzydzieści dziewięć stopni gorączki i nie urządza się 
kpin z pogotowia.
—  Wazon, to jest argument. Jeszcze raz pana przepraszam. Ale,
panie doktorze, te dwa przestępstwa wynikały z przyczyn psychologicznych. 
Chciałam o kimś zapomnieć.
—  Zapomniała pani?
—  Nigdy w życiu.                                         
Nigdy w życiu. Nie zapomnę nigdy w życiu — to dotyczy już nie wspomnień, tylko 
mojego teraz, nie chcę, nie chcę, nie chcę! Jaka byłam młoda. Wyznałam temu 
dokorowi, że jestem bez wzajemności zakochana. Mój ówczesny sentymentalizm, 
podbarwiony smutkiem, bywał przeważnie w stanie płynnym. Zmoczyłam temu 
lekarzowi łzami biały kitel. Człowiek kiwał głową i zapewnił, że mi to 
przejdzie, bez żadnych pigułek. Pomylił się. Tylko że teraz... tylko że teraz 
nie ma mowy o braku wzajemności. I co z tego, mój Boże, co z tego?
Zanim zjawił się Remi, moje życie wydawało mi się przeładowane jak źle 
zapakowana walizka, do której dorzucamy nawet strój narciarski wybierając się w 
lipcu nad morze — byle więcej. A kiedy przyszedł on, zajął je niemal całe, ale 
to może się stało tak, bo chciał całe?
Przyjemnie wspominać tamto lato nad morzem. Wtedy poznałam prawdziwego rycerza, 
jedynego właściwie, który mnie nie zawiódł. No i Staś. Ale jakoś przez Stasia to 
wszystko, do czego myślą nawet wracać się lękam.                                             
s
Moja przyjaźń z Igorem trwała już prawie miesiąc i po raz pierwszy w życiu 
obawiałam się, czy nie znudzę się mężczyźnie i nie porzuci mnie dla żaglówki, na 
przykład. Wmontowałam się do ekipy duszpasterskiej pod hasłem Wychowawcy Dzieci 
na Koloniach Letnich. W odpowiednich urzędach machałam przed nosem różnym paniom 
i panom wymuszoną i przesadnie chwalebną opinią z uczelni. Uwierzyli w moje 
wysokie kwalifikacje i zaangażowali mnie na dwa miesiące. Była to kolonia dzieci 
pracowników pewnej centralnej instytucji. Odfajkowałam zebranie informacyjno-
instrukcyjne, pod stertą toalet w walizce (około siedmiu sztuk szmatek, w tym 
bielizna) ukryłam wstydliwie papier i pióro i wio, do portowego miasteczka, nad 
morze.
Wiedziałam, że lekarz wyjeżdża z synem. Pierwszy raz zobaczy-
łam Igora dopiero na peronie. Stał z ojcem. Był wysmukły jak trzcina, miał 
ogromne niebieskie oczy i krótko ostrzyżone włosy koloru dojrzewającego owsa.
Wyglądał na piętnaście lat. W rzeczywistości miał czternaście i cudem zdał do 
ósmej klasy. Zaledwie doktor przedstawił mi Igora, dopadł mnie kierownik, 
wręczył mi listę moich podopiecznych i pokazał palcem wagon, w którym moja 
trzoda dojedzie do celu.
—  Więc w tym wagonie pojedzie grupa pani i Maruty.
Obejrzałam sobie Marutę i wpadłam w rozwiązły, wakacyjny nastrój . Przede 
wszystkim odwróciłam się do Maruty tyłem (niby pomagając dziecku ulokować teczkę 
na półce), poślinionym palcem przejechałam po brwiach, przejrzałam się w 
lusterku, upudrowałam nos i dumnie wyszłam z przedziału, pełnić w następnym 
zaszczytne obowiązki. Maruta nie zając, w wakacje spieszyć się nie należy, 
choćby ktoś miał ślicznie opaloną twarz i młodzieńczy uśmiech. Przejście w 
korytarzu blokowali rodzice, którzy do ostatniej chwili nie mogli się 
zdecydować, czy uszczęśliwić nas swoją progeniturą. Przysięgłam jakiejś pani, że 
dzieci nie będą bez opieki kąpać się w morzu, drugiej dałam słowo, że „w razie 
czego" poproszę higienistkę, żeby wysypała Ince włosy proszkiem DDT, bo pewnie, 
szkoda byłoby takich warkoczy. Na peronie miotał się kierownik, atakowany przez 
tłum odprowadzających. Byłam pewna, że się rozpłacze. Kręcił się dookoła własnej 
osi, kłaniał, przyrzekał, zaklinał, szantażował, błagał, żeby „państwo zechcieli 
opuścić peron, a przynajmniej wagon", i przesadzał:
—  Mamy wysoko kwalifikowany personel. Włos z głowy dzieciom nie spadnie.
Prażyło słońce, dochodziła godzina piętnasta. Twarz kierownika zalewały strugi 
potu. Pociągana za bluzkę, rozpływająca się w u-śmiechach i zobowiązaniach, 
przeszłam jakoś przez peron. Koło ostatniego wagonu zostawiłam walizkę. Niósł ją 
w moim kierunku Igor.
—  Niezły dają wycisk, co? — zagadnął.
 — Cóż w tym dziwnego, że rodzice martwią się o swoje dzieci — Odparłam 
pedagogicznie, zastanawiając się jednocześnie, że ten nie najbardziej elegancki 
zwrot zabrzmiał dziwnie ładnie w jego ustach. - Dziękuję ci za walizkę. — Pojadę 
z panią w jednym wagonie. Pogadamy sobie. Nie chcę
jechać z ojcem, ciągle ma do mnie jakieś żale. Pani też ma na pieńku z 
rodzicami?
—  Mam już tylko mamę. Można wytrzymać... proszę, jedź. Trzeci wagon za 
lokomotywą.
—  Ja już swoich starych nie wychowam, próżny trud. Jak pani na imię.
—  Lilka.
—  Lilka i Marcin. Wiedział kierownik, co robi.
—  Nie rozumiem?
—  No, ten wychowawca, Maruta. To repatriant z Francji. Ta blondynka ze szkoły 
pedagogicznej ma na niego oko. Musi pani uważać. On studiuje romanistykę na UW. 
Dobrze mu idzie, wiadomo, francuski zna perfekt, tyle lat w Paryżu. Nigdy go 
pani nie widziała? Pani z UW przecież. Gdybym mógł pani mówić na ty, to od razu 
bym się lepiej poczuł.
—  Poczuj się, ale powiedz mi, skąd ty to wszystko wiesz? — zapytałam.
Niebieskie oczy popatrzyły na mnie ze zdziwieniem.
—  Kręcę się tu po peronie od godziny.
—  Nie wzięłam tego pod uwagę. No, to zadekuj się w wagonie.
—  Zaniosę ci walizkę. Lekka, jak na dwa miesiące. Fajna z ciebie dziewczyna. 
Nie wozisz ze sobą dużo łachów. Marcin będzie pewnie o mnie zazdrosny, ale to 
nic nie szkodzi...
—  Czuję, że jednak pojedziesz z ojcem.
—  Zmiatam i nic nie mówię. Pomogę ci paść te gęsi, jeśli zagrasz ze mną w 
warcaby.
Tak. To była wzajemna miłość od pierwszego wejrzenia. Igor nie odstępował mnie. 
Rozmowy z nim były tak interesujące, że promienny uśmiech w kierunku Marcina 
ciągle odkładałam „na jutro".
—  Czemu się ze mną włóczysz, zamiast się czymś zająć? — spytałam kiedyś Igora.                                                                               
—  Morowa z ciebie babka — dowiedziałam się. Wprawdzie zwrot/ „morowa babka" nie 
był komplementem, o jakim się marzy, ale w/ ustach Igora wszystko miało wdzięk. 
Kiedy siedziałam z dziećmi na plaży, Igor, wyciągnięty na całą swą imponującą 
długość, tkwił przy mnie. Brodę podpierał pięściami, marszczył okrągłe oblicze, 
wykrzywiał się i zarzucał mnie gradem pytań:
—  Jak myślisz, marynistom to chyba brak piątej klepki, co? Van Gogh, to był 
malarz... Czy wiesz, że on sam sobie obciął ucho? Ciekawe, czy Picasso potrafi 
tak normalnie rysować? Świetnie podrabiam jego gołębie. Jak symbol nasz Picassa 
gołąb leci, tra la la la, tra la la, tra la la. Co ty czasami piszesz? Jak nie 
chcesz, to nie mów. Co by to było, gdybym wyłysiał w tak młodym wieku? To byłby 
ubaw. Muszę się często czesać, to pobudza wzrost włosów. Marcin patrzy na ciebie 
w jadalni cały czas. Kierownik ma oko na tę blondynkę z pedagogicznej.  Ona 
mdleje na widok Marcina.  Życie jest skomplikowane, nie uważasz.  Kierownik jest 
żonaty, ma dwoje dzieci. Czytałem Annę Kareniną. Ona była mężatką. Wyszła za 
takiego faceta, który miał odstające uszy. Potem spotkała w pociągu 
przystojniaka, hrabiego Wrońskiego. Wyjechała z nim do Włoch i może byłoby 
dobrze, ale była zazdrosna, no i te wszystkie cioty w Petersburgu okropnie na 
nią napadały. Forsę, owszem, miała. Nieźle to napisane, ale zamiast wyjechać w 
podróż dookoła świata, jak się z tym przystojniakiem coś nie kleiło...
—  Zmiłuj się! Czytałam. Nie pleć.
—  Szkoda, że ty nie znasz pani Suchej. To nasza dozorczyni, dużo z nią 
rozmawiałem. Powiedziałem jej, że nie chodzę do kościoła, bo jestem prawosławny, 
a do cerkwi daleko. Uwierzyła, przez to moje rosyjskie imię, bo babkę miałem 
Rosjankę. Pani Sucha powiedziała, że „ona coś tak czuła". Powiedziałem jej, że 
chodzę do akademii wróżbiarskiej i nawet kiedyś w piątek postawiłem jej karty. 
Przepowiedziałem jej dokładnie, że pan Suchy zachodzi do takiej brunetki, gruba 
niemożliwie, z kiosku z piwem. Więc tam poleciała, jak złapała kufel i lu piwem 
w tę brunetkę. A Suchego pięścią w plecy. Jak ci szło w budzie? Ściągałaś na 
maturze?
—  Nie dało się — odpowiedziałam wklepując sobie krem. — Posmaruj mi plecy.
Smarował i gadał:
—  Życie człowieka, który nie zwiedził całego świata, jest mało warte. Ojciec i 
mama chcą, żebym poszedł na medycynę. Nawet jest w Gdańsku katedra medycyny 
tropikalnej, ale mowy nie ma. Pójdę do szkoły morskiej albo ostatecznie na 
historię sztuki. Jednostka...
—  Jednostka okropnie bredzi. Nie dziwię się, że jednostka miała na półrocze 
pięć dwój.

—  No to co? Wyciągnąłem się. Zabawimy się, uważaj!
  — Muszę uważać na trzydzieści jednostek płci żeńskiej.
—  Wszystkie mamy na muszce. i  — Odlicz.
, — Wszystkie. Widzisz tę boję? To będzie transatlantyk. No, już, zaczynamy. 
Przepraszam, czy pani do Nowego Jorku? Po co, droga pani, to brzydkie miasto. Ja 
na morza południowe. Ale najpierw do Marsylii. Może chce pani zwiedzić spelunki 
marynarskie? To niech pani wysiądzie ze mną. W Marsylii będziemy tylko tydzień. 
I dalej. Podróże, jedynie podróże dają nam złudzenie swobody.
—  A cóż pan może powiedzieć o tęsknocie za swobodą? — dałam
się wciągnąć.
—  Ooo, droga pani? Ma pani zapewne na myśli mój młody wiek. Lata nie mają 
żadnego znaczenia. W każdym wieku ma się dziwne pragnienia...
—  Marcin! — krzyknęłam. — Zajmij się przez pół godziny moją
grupą.
—  W porządku.
Na nosie przylepiłam płatek ligniny i wyciągnęłam się na gorącym piachu. Morze 
cudownie szumiało.
—  Muszę być w Nowym Jorku — wyjaśniłam towarzyszowi oczekiwania na statek. — 
Ale dlaczego pan wysiada w Marsylii?
—  Interesy — dobiegł mnie konspiracyjny szept — w obcasach mamy brylanty, a w 
kiełbasie marihuanę. Tam czeka agent.
—  Wysiadam z panem — zdecydowałam się. Ale przypominając sobie o tych 
nieszczęsnych czternastu latach i stopniach na półrocze,
ucięłam bezlitoście:
—  Dość wygłupów. Higienistka na mnie kiwa. Skocz mi do kiosku po papierosy.
Dwie dziewczynki z grupy Marcina rozstrzygnęły jakiś problem przy użyciu piasku. 
Mimo współdziałających z nami łez, zużyłyśmy wiele energii i perswazji, żeby im 
przemyć oczy roztworem kwasu bornego. Kiedy już mogły bez przeszkód podziwiać 
błękit nieba, doszedł do mnie Marcin.
—  Jest w jadalni potańcówka wieczorem. Przyjdziesz? Kiwnęłam głową. Niepewnie, 
bo to była niełojałność. Igor gardził
tańcami. Wiedziałam wprawdzie, że moja pozycja jest mocna. Po-
trafiłam rozebrać rower na części i złożyć go z powrotem. Znałam geografię, 
orientowałam się w głównych kierunkach malarstwa, ale na dobrą sprawę udawałam 
tylko, że rozumiem, kiedy Igor mówił: „Płyniemy lewym halsem prawego 
bajdewindu".
Na tańce poszłam nękana wątpliwościami. Igor, kiedy mu zakomunikowałam: „Idę 
potańczyć z Marcinem", kopnął kamyk i powiedział: „No, to idź".
W tamten lipcowy wieczór nawiązała się między mną a Marcinem nić sympatii, jak 
to się mówi.
Nawet nie pajęcza, ale także nie powróz. Skrzypiący adapter, spojrzenia, 
bliskość opalonych ciał, wreszcie spacer w strugach ciepłego deszczu. Po tej 
zabawie codziennie rano na parapecie mojego okna leżał pęk czerwonych róż. Były 
cudownie świeże, na delikatnych płatkach błyszczała rosa. Przyjemnie było budzić 
się rano, brać kwiaty — dowód nieśmiałego rodzącego się uczucia Marcina. 
Słuchałam, jak podśpiewuje w swoim pokoju, wydawał mi się coraz bardziej miły i 
ładny. Nie wspominałam mu ani słowem o kwiatach, nie dziękowałam. Bałam się 
naruszyć urok tej milczącej adoracji. Świat był pełen blasków, kochał mnie 
chłopiec i tak ładnie potrafił to wyrazić. Bez zbędnych słów.
W połowie miesiąca miała być wizytacja kolonii. Kierownik o-znajmił, że 
przyjeżdża pani, właściwie wiceminister, że wszystko ma być w porządku, że 
trzeba po nią wyjść na dworzec, najlepiej z kwiatami i, że „sami wiecie". W 
mieście nie było kwiaciarni, ale otaczające nas wille tonęły w pachnących 
klombach. Poszliśmy więc dokonać zakupu. Otyła właścicielka ogródka zdradzała 
wielką ochotę do transakcji. Już, już miała ściąć wielkimi nożycami pierwszy 
kwiat, kiedy eksplodował kierownik:
—  Prosimy o duży bukiet, bo do nas na kolonię przyjeżdża ważna osoba.
—  Na kolonię?! — zachłysnęła się jejmość. — Na kolonię! Złodzieje! Bandyci! 
Psubraty! Pół ogrodu już mi ten z kolonii,ukradł! Zjeżdżać mi stąd, bo zawołam 
milicję! Nie mogę go, drania, upilnować. Ale już ja go złapię! W nocy, kanalia, 
przychodzi! Poproś, to może dam, ale nie kradnij. Czekaj, draniu!
Nożyce skierowała w stronę kierownika, który opuszczał posterunek w ogromnym 
pośpiechu. Marcin wykazał zadziwiający spokój.
Nawet się uśmiechał.
—  Nie martw się — powiedziałam coś po raz pierwszy na temat naszej tajemnicy. — 
To było cudowne i te krzyki nie są w stanie
tego zniszczyć.
—  Cóż ty znowu, Lilka. Czym się mam martwić. Ale kto to zrywa, nie domyślasz 
się?
—  Nie — odpowiedziałam. Byłam bardzo zadowolona, że on też nie chce o tym 
mówić. Poza tym... kradł dla mnie. To się trochę liczy u kobiety, takie 
przestępstwo tylko dla niej. Rozważania etyczne musiały zejść na drugi plan.
Drzwi pokoju, w którym mieszkałam z koleżanką, zastałam otwarte. Na łóżku kuliła 
się moja współlokatorka. Długi, długi, zawsze blady nos kierownika 
poczerwieniał. W kącikach warg zbierała się piana. W dzbankach, szklankach, 
obtłuczonych butelkach, termosie i umywalce panoszyły się róże. Kierownik na mój 
widok poderwał
się z krzesła i zasyczał:
—  To pani! Miłośniczka kwiatów! Ta poezja, co? Czy pani wie, jak to się nazywa? 
No, niech pani powie!
Obok mnie stał Marcin. Wyobrażałam sobie, jakie upokorzenie musiał przeżywać. 
Chciałam mu pomóc, przyznać się do win nie popełnionych, ale spojrzałam w dwa 
potoki wściekłości płynące z oczu kierownika i powiedziałam zimno:
—  Dostaję te kwiaty. Myślałam, że to od pana. Koniec złudzeń. Mój zwierzchnik 
wykręcił na środku pokoju zgrabny piruet, potrącił
stojący na podłodze obok łóżka dzbanek z kwiatami, machnął ręką niezdecydowanie 
i kiwając mi przed twarzą zgiętymi palcami, uzupełnił:
—  Amory!
Już miał wyjść, kiedy nagle skierował swoją prokuratorską mowę
do Marcina:
—  To ty! Nie jestem ślepy! Widzę, co się dzieje. Serenady pod
oknami kosztem opinii kolonii. No, to ja wam, ja wam...
Zapewne chciał dodać: „pokażę", ale na ogół równy z niego facet, jęknął więc 
tylko boleśnie: „Kradzież!"
Chcąc złagodzić brutalność interwencji sił zewnętrznych w naszą romantyczną 
historię, zbliżyłam się do Marcina i położyłam mu rękę na ramieniu. Objął mnie. 
W drzwiach stanął kredowoblady
Igor. Swoim wszystkowiedzącym spojrzeniem obrzucił pokój, nas. Jego oczy, 
niezwykle poważne, zatrzymały się na Marcinie. Powiedział powoli, załamującym 
się głosem:
—  Kradzież? Kradzież to w tej chwili, panie kierowniku. To ja, ja, ja...
Usłyszałam trzaśniecie drzwiami. Zamiast serca miałam bryłkę lodu. Zdjęłam z 
moich pleców rękę Marcina. Chciałam wyjść z pokoju, kiedy ponownie wpadł Igor i 
patrząc na mnie lśniącymi od łez oczami, krzyknął:
—  I żebyś sobie wiedziała, Lilka!
Wiedziałam „sobie" już wszystko. Marcin na próżno szukał moich oczu. Bohater! 
Jakżeby chętnie wystąpił w roli złodzieja. W roli, której się nawet nauczyć nie 
potrafi. Lecz skoro ktoś mu tak zgrabnie podpowiedział, oklaski można by 
zainkasować... Przekreśliłam go w jednej sekundzie, kategorycznie, bez prawa 
apelacji.
Dziecinny protest Igora przeciwko usiłowaniom odebrania mu autorstwa pomysłu z 
różami wzruszył mnie. Czy ma do mnie żal, że nie wiedziałam, od kogo te kwiaty? 
Ale było coś, co musiało mnie zastanowić. Zaniepokojona, postanowiłam 
porozmawiać z jego ojcem.
—  Panie doktorze, boję się, to śmieszne trochę, ale się boję...
—  Panno Lilko, niech się pani nie boi, Igor się już w pani zakochał. Dowodzi to 
tylko jego rozsądku — próbował zażartować, widząc moją przerażoną minę.
—  Czy mam przestać z nim przebywać? Co mam zrobić?
—  Nic. Przebywać z nim w dalszym ciągu, nie usiłować go oddalić od siebie. 
Wtedy uświadomiłby sobie rzeczy, o których w tej chwili nie ma pojęcia. Gdyby 
zdawał sobie z tego sprawę, unikałby pani. Sprawa jest typowa. W tym wieku można 
się kochać w księdzu, Napoleonie, aktorce filmowej. A on akurat kocha się w 
pani. Niech się pani tym nie przejmuje. Wielbiciele z nie ukończonym piętnastym 
rokiem życia nie są uciążliwi. Przejdzie mu to jak katar. Jeśli będziecie 
utrzymywać kontakt w Warszawie, sama się pani przekona. Po pewnym czasie 
zauważy, że jego koleżanka z klasy ma bardzo jasne włosy i długie rzęsy. 
Całkowicie polegam na pani takcie.
—  Panie doktorze. Może my się mylimy? Lubi mnie po prostu. Ma takie żywe 
usposobienie, wie, że mi się to podoba. Poza tym cierpliwie słucham jego 
głośnych marzeń... imponuje mu, że ktoś ze świata dorosłych przechodzi na jego 
stronę.
—  Być może. To bardzo trudny chłopak. Szalenie zdolny, niestety, nie bardzo 
potrafi się skoncentrować. Cieszę się, że pani ma na   i niego wpływ. Odkąd 
panią poznał, czesze się, czyści paznokcie i  , mówi „dziękuję". Dobrze, że to 
pani, a nie Krzysztof Kolumb, gdyż byłby gotów zorganizować jakąś wyprawę przez 
Bałtyk na dmuchanym krokodylu,, w poszukiwaniu drugiej Ameryki. Pisałem żonie o 
pani. Chce panią poznać. Czy odwiedzi nas pani w Warszawie?
—  Bardzo chętnie. Dziękuję panu.
Polegać na czyimś takcie jest łatwiej, niż obdarzonemu zaufaniem ten takt 
wykazać. Nie mogłam zrezygnować z towarzystwa Igora. Przez dwa dni po historii z 
różami patrzył na mnie jak wilk. Już żałowałam, że nie mam czternastu lat i 
bardzo jasnych włosów. Brakowało mi smarkacza.
W tym czasie sprzątaczki „wymówiły" dezynfekcję ubikacji. Niszczą się ręce i 
środki odkażające mają niemiłą woń. Doktor po namyśle orzekł, że pracę tę mogą 
wykonać wychowawcy i higieniści. I że on sam, owszem, da przykład. Myślałam 
właśnie, że życie jest zagadkowe i z kubłem chlorowanego wapna w ręku szłam 
przez korytarz na nowe miejsce pracy. Dobiegał stamtąd rzeczowy wykład doktora 
na temat elementarnych zasad higieny i hydrauliki. Wynurzył się Igor.
—  Zostaw to, ojciec ci nic nie powie.
Postanowiłam spuścić żelazną kurytynę na naszą przeszłość i nie wygłaszać żadnej 
przemowy na temat nietykalności kwiatów w cudzych ogródkach. Poza tym, bardzo 
się ucieszyłam, że jest ze mną, że nie byłam zmuszona stosować sztuczek dla 
naprawiania stosunków.
—  Nie bardzo mogę, skoro inni to robią...
—  No chodź, szybko, coś ci pokażę.                                            
.;¦ Uwolniona w ten miły sposób od obowiązków, których wypełnianie nie leżało w 
moich życiowych aspiracjach, wyszłam z nim przed budynek.
—  Co? — zapytałam.
—  Nowego ratownika. Tamten prawie nie umiał pływać, heca,
nie?
—  Heca! Może ten w ogóle nie umie pływać, ale to jednak jest
ktoś, a nie coś. Skocz no po oranżadę.
Przez to wysługiwanie się nim utrzymywałam odpowiedni dystans. Odwrócił się na 
pięcie i „skoczył". I znów było jak dawniej. Nie rozstawaliśmy się prawie. Rano, 
bardzo wcześnie, gwizdał pod moim oknem, co oznaczało, że pogoda jest cudowna i 
dzień zaczynamy od kąpieli w morzu. Wyskakiwałam przez okno, żeby otwieraniem 
skrzypiących drzwi nie budzić koleżanki i dzieci. Igor był rumiany, na ustach 
miał ślady pasty do zębów. Podczas jednej z tych eskapad przepływał statek 
norweskiej marynarki handlowej. Wyszłam z wody i kłapiąc zębami zawinęłam się w 
szlafrok.
—  Pan może do Lizbony? — zagadnęłam.
—  Tak. Pani też? Świetnie się składa. Muszę być także w Madrycie. Wie pani, 
jeszcze nigdy nie widziałem walki byków. Ile razy jestem w Hiszpanii, zawsze mam 
czas wypełniony.
—  Rozumiem. Prado... zapewne interesuje się pan sztuką? Trudno się dziwić, że w 
kraju Goyi... Co do mnie, widziałam corridę kilkakrotnie. Przyznaję, że sama 
atmosfera otaczająca corridę zawiera w sobie coś niezwykłego. Coś, niestety, 
mało już współczesnego. Ale samo widowisko jest obrzydliwe.c Raziło mnie to, 
marzyłam o przyjaźni wykrystalizowanej, czystej. A to dawał mi Igor. Znaczył dla 
mnie więcej, niż mu to kiedykolwiek przyszło do zwariowanej głowy. Może w tym 
była tęsknota jedynaczki, dziecka, które dzieciństwo przeżyło między dorosłymi — 
nie wiem. Kiedy czasami w ferworze tasiemcowych opowieści mówił do mnie „bracie" 
albo wręcz „brachu", czułam, jak koło serca mam ciepłą plamę tkliwości.
Kierownik, w uznaniu moich zasług na niwie wychowawczo-kultu-ralnej, na czas 
podróży wziął moją grupę pod swoją opiekę i pozwolił mi zostać na Wybrzeżu. Nie 
miałam po co wracać do Warszawy. Żegnaliśmy z Igorem nasz grajdołek. Była wysoka 
fala. Jak w złym
filmie na maszcie łopotała czarna flaga: „kąpiel wzbroniona". Zostałam z moją 
nadgryzioną czasem walizą i pierwszym pociągiem wyjechałam. Postanowiłam 
zwiedzić Gdańsk.
Przysięgłam sobie, że wystrychnę Banasiaka na dudka. Miałam powody do wendety. 
Planowanie zemsty za to, że nie mogłam go całkowicie ignorować, obróciło się w 
końcu w mój czyn o wysokich kwalifikacjach etycznych. Zdaje się? Jeżeli liczą 
się efekty, a nie intencje... choć tu dałabym przewagę intencjom, co obniża 
znacznie kwalifikacje etyczne. Lecz jeśli staram się być w tej relacji uczciwa 
wobec wszystkich — uczciwość należy się także mnie. Zemsta była w zamierzeniu i 
później w szukaniu satysfakcji w rozmowach z Banasiakiem. W czasie tej walki 
zapomniałam, że się „odgrywam", zaczynałam niemal wierzyć, że gdyby Banasiak w 
ogóle nie figurował w spisie ludzkości, tak samo zajęłabym się sprawą 
Tankowskiej i żałowałam, że Banasiak istnieje. No, ale przecież nie wiadomo, czy 
gdyby nie istniał... Nie rozstrzygnę tego już nigdy. I żeby wszystko było jasne, 
muszę dodać, że dławiła mnie konieczność ukrycia tego i to, że nie mogę mu 
rzucić tego w twarz. Jej nie miałam nigdy ochoty o tym powiedzieć. W rezultacie 
nie wie nikt.
Waśń między mną a Banasiakiem zaczęła się na drugim roku studiów, zresztą daty 
tu nie mają znaczenia.
—  Dlaczego ty się nie weźmiesz za poważną pracę społeczną? — zagaił kolega 
Ryszard Banasiak.
—  Uczę się. I zresztą, co proponujesz?
—  Na zebraniach grupy nie jesteś zbyt aktywna. Słuchaj, a dlaczego ty 
zrezygnowałaś z psychologii? Co się za tym kryje?
Zawiodło mnie wyczucie sytuacji, może zresztą nawet nie to. Jeśli nie 
sprowokowana nie mogłam się „stłumić", trudno mi wymagać od siebie opanowania, 
kiedy widziałam nad swoją twarzą obłudny uśmiech, który miał stanowić przynętę 
dla mojego wybuchu i powiedzenia wszystkiego, co myślę. Chyba. Tak to 
odczytałam. Nie odpowiedziałam nic tak państwowotwórczo, że „jest to dziedzina, 
która mi pozwoli...", tylko rzekłam:
—  Dziecino, mogłabym ci tu wyrecytować jakieś cztery prawa dialektyki, ale może 
chcesz się dowiedzieć prawdy?
—  Oczywiście, prawdy, my cenimy tylko prawdę.
—  Chociaż jedyny punkt styczny w naszych rozmowach. Tu się zgadzamy. Odłóżmy 
spory światopoglądowe na inną okazję. Powiedz, co to ciebie obchodzi, dlaczego 
ja nie chciałam studiować psychologii?
—  Spory światopoglądowe? To znaczy, tu mogą istnieć między
nami rozbieżności?
—  Oczywiście, że tak, przecież cię nie znam zbyt dokładnie — zażyłam go. — 
Słuchaj, Rysiek, nie chcę ci wstawiać głodnych kawałków, nie drżę przed tobą i 
ponieważ wiem, że właściwie możesz mi zrobić wszystkie świństwa, powiem ci 
prawdę. Widzisz, błąkał się po szkole taki informator o studiach, ale zawierał 
głównie adresy. A ja w tym czasie czytywałam Tołstoja i Dostojewskiego, i 
wyobraź sobie, Makarenkę, i doszłam do wniosku, że tylko psychologia. No, więc 
kiedy przyjechałam do Warszawy, ruszaj wyobraźnią w dalszym ciągu, to nie 
zaczęłam od dancingów, tylko od biblioteki na Koszykowej, żeby się zorientować, 
co ja właściwie będę studiować. Zorientowałam się czytając to i owo, że 
psychologia przechodzi pewien kryzys, jest wręcz w jakimś impasie. I jeszcze, 
żeby się nieco wybielić w twoich oczach, więcej tam biologii niż tajemnic 
ludzkiej jaźni. Zabrałam więc papiery z jednego dziekanatu, prosiłam, 
tłumaczyłam, że lepiej się wycofać z biegu na progu, niż uderzyć głową w ścianę. 
To jest wydział humanistyczny, rzeczowy, spokojny i nie podlegający specjalnym 
wstrząsom. Jestem zadowolona. Voila. Zrozumiałeś?
—  Zbyt dobrze. Nie odpowiada ci upolitycznienie nauki?
—  Wiedza jest czymś obiektywnym. Słuchaj, może ty byś się przeniósł na 
psychologię i byłoby wszystko w porządku? A skąd ty się znalazłeś na naszym 
wydziale? Z powołania?
—  Bezwzględnie tak.
—  Kłamiesz, niech tu skonam w tej chwili. Ty się właśnie minąłeś z powołaniem. 
I nawet z epoką. Powinieneś być ojcem przełożonym w jakimś średniowiecznym 
zakonie o najbardziej ciężkiej regule. Twarzowo by ci chyba było w habicie. Ty, 
spróbuj. Pożycz sobie gdzie i przyjdź tak na bal maskowy do ASP.
—  Może zostawimy żarty. Ty miałaś dyplom przodownika?
—  Umiesz, dziecino, moją ankietę na pamięć, więc zapytaj od razu, jak ja 
dostałam ten dyplom.
—  Właśnie. Ciekawe, czy dlatego, żeby go zdobyć, pracowałaś aktywnie i kryłaś 
się z takimi wypowiedziami? Maskowałaś się?
—  Dostałam przez pomyłkę. W klasie była Sadowska i Sagow-ska. Dyplom miała 
dostać Sadowska, ktoś zamiast „d" wstawił „g" i tak już zostało. Nie mieli pod 
ręką gumki atramentowej. Jasne?
—  W  jakich  okolicznościach  zginął   twój   ojciec?  — doszedł w śledztwie do 
punktu, który mnie wytrącił z równowagi już całkowicie. — Zginął w czasie wojny? 
W obozie? Umarł?
—  Słuchaj no, Banasiak. Odwal się od mojego ojca i ode mnie. Dobrze? Wyjaśniam 
ci, bo wiem, że ZMP ma prawo do pewnej czujności i mobilizacji uwagi. Zginął. 
Został rozstrzelany przez ekspedycję karną SS w 1941 roku za to, że na terenie 
miasta przebywał oddział partyzancki. Był lekarzem.
—  To znaczy współpracował z partyzantką? Z jakim ugrupowaniem?
—  Nie należał do żadnej organizacji. Był wielkim społecznikiem, ale ty nie 
rozumiesz, co to znaczy, i nie mówię tego po to, żeby przed tobą trzymać 
pozycję, tak było rzeczywiście. Nie zginął za komunizm, tylko zwyczajnie, to 
byłaby przesada. I zejdź mi szybko z oczu.
—  Co byłoby przesadą?
—  Przesadą byłoby, gdybym tak powiedziała.
—  Ty jesteś cwaniaczka. Co innego miałaś na myśli. Wymknęło ci się, że przesadą 
byłoby zginąć za komunizm.
—  A teraz mi się wymyka, że ty jesteś ostatnim baranem, jaki się pasie na tej 
ziemi. Poza tym nie łudź się, że umocnisz się na stołku wykrywając we mnie wroga 
klasowego. Już i tak nikt na całym wydziale w ciebie nie wierzy, tak, wszyscy 
mówią, że jesteś karierowiczem. A co ja miałam na myśli, to ty tego na szczęście 
nie wykryjesz.
—  Nie tylko wykryję, ale postaram się to udowodnić.
—  Postaraj się przebywać ode mnie w przyzwoitej odległości. Cześć.
—  Cześć, koleżanko Sagowska.
Z tym karierowiczem to była nieprawda. Jeśli ktoś tak nawet o Banasiaku myślał, 
nie mówił tego głośno. Ale sądzę, że to nie była powszechna, choćby milcząca 
opinia.
I ja, niestety, nie mogłam myśleć podobnie. Może był w nim jakiś
bakcyl władzy, ale nawet tu nie mogłam się doszukać inspiracji jego fanatycznej 
działalności. To mogło się objawić później, kiedy już odczuł, że zaszedł dość 
wysoko, aby „kierować" innymi. A jaka byłabym ja, gdybym była trochę inna, 
gdybym do moich przekonań była w stanie dołączyć wszystkie te żelazne rygory, 
których przestrzegał Rysiek? Gdybym była nie tyle bardziej zaślepiona, ile 
bardziej jednokierunkowa, mniej rozdrobniona w całym szeregu rzeczy, które do 
Banasiaka nie docierały. On był w pewien sposób ascetą i ta as-ceza sięgała 
głębiej niż czyny, sięgała myśli. Chlasnęłam go tym karierowiczem, bo dotknął 
mnie bardzo boleśnie i jak dobry bokser po odzyskaniu przytomności, którą 
stracił inkasując cios w żołądek, zdobyłam się na refleks. Ja też mogę uderzyć, 
mogę znokautować. Widziałam niemal, jak Rysiek siedzi w jakichś czterech 
ścianach, usiłuje czytać i na wszystkie litery nakłada mu się pytanie: „To tak o 
mnie sądzą? Za moją pracę?" — aż piałam z zachwytu nad sobą. Ale później 
przemyślałam to dokładnie i doszłam do wniosku, że to nie ten charakter, że on 
sobie powie: „Karierowicz? Karierowicz? Nie interesuje mnie, co sądzą moi 
wrogowie. Będę nadal postępował tak, jak uważam, że jest słusznie". 
Posmutniałam. Może nie ugodziłam go tak bardzo, jak chciałam.
Czekałam na jakąś okazję i nie umiałam sobie powiedzieć, na jaki to przychylny 
układ sytuacyjny tak wyczekuję. On trzymał się ode mnie „w przyzwoitej 
odległości", kłaniał mi się tylko wtedy, kiedy na siebie wpadliśmy gdzieś na 
uczelni, ale to był ukłon... jakiś skłon powiek, nie głowy. Odpowiadałam tak 
samo. To nie mogło mi wróżyć nic dobrego, no, ale wiedziałam, że on też czeka na 
okazję. A jeśli już ją miał, ja miałam Nike Hanusównę, organizacyjnie równie 
niemal mocną jak Banasiak. On z nią się liczył, musiał się liczyć. Domyślałam 
się, że oni na mój temat często rozmawiają, że stałam się dla nich taką trochę 
piłeczką pingpongową — kto ma rację z tą
Sagowską?
„Okazja" zdarzyła mi się w jakieś trzy tygodnie potem. To było nawet za szybko, 
żebym się od razu spostrzegła, że można to podciągnąć pod wyczekiwany układ 
sytuacyjny. Było zebranie zetempo-wskie całego kursu. Usiadłam jak zwykle blisko 
drzwi, bo kiedy cały kurs zaczął palić, szczypały oczy, nie było czym oddychać, 
a drzwi były uchylone. Zastanawiałam się, ile uchwalimy roboczodniówek
i człowiekogodzin i czy znowu podejmiemy zobowiązanie, że damy występ w ramach 
łączności z młodzieżą robotniczą, bo wtedy Nika naturalnie wyskoczy z kwartetem. 
Na początku wszystko zapowiadało się normalnie i miało przebieg zgodny z 
rytuałem niemal każdego zebrania. Zagaił sekretarz roku, Kazik Ratlarski, 
niezwykle sympatyczny chłopak. On na ogół nie nastawiał się na „wykrywanie" i 
odróżniał Poloneza Fantazję Chopina od Poloneza As-dur. I od czasu, kiedy go 
spotkałam na koncercie w Filharmonii, patrzyłam na niego bardzo ciepło. No, ale 
jazzu to już pewnie nie słuchał.
— Proszę koleżeństwa, dzisiejsze zebranie prawdopodobnie będzie trwało długo, bo 
mamy dużo spraw do omówienia i jeśli ktoś ma jeszcze coś załatwić, to proszę 
teraz, żeby później nie przeszkadzać. Listy obecności sprawdzać nie będę, proszę 
sekretarzy poszczególnych grup o karteczki z nazwiskami osób nieobecnych.
Kazik brał zazwyczaj takie karteczki i żądał później usprawiedliwienia od osób 
nieobecnych, ale usprawiedliwienie przyjmował każde. Kiedyś mu powiedziałam: 
„Ciotka mi zachorowała". Wybrałam dlatego powód najbardziej naiwny z naiwnych, 
żeby mu dać do zrozumienia, że moja absencja wynikła z przyczyn wyższych, 
głęboko uzasadnionych i takich, o jakich się nie mówi. Uwierzył w ciotkę. 
Wierzył w ludzi i wierzył ludziom. Zrobiło mi się wtedy głupio, ale nie 
sprostowałam, bo pomyślałam sobie, że może byłabym pierwsza, która odebrałaby mu 
jakieś ładne złudzenia.
Okazało się, że tylko jedna osoba miała coś do załatwienia — wszyscy inni byli z 
góry przygotowani, że zebranie roku będzie trwało długo. Pierwszym punktem był 
beret, spodnie i fajka intelektualisty z trzeciej grupy. Intelektualista wstał i 
skontrował:
— Proszę koleżeństwa. Samokrytycznie przyznaję, że mój sposób ubierania się 
odstaje trochę od ogółu... Lecz nie wynika to z mojej sympatii do zachodniego 
stylu życia, wręcz przeciwnie. Żywię głęboką pogardę dla bikiniarzy. Styl mojego 
ubioru wynika z naśladowania Ilji Erenburga, dla którego żywię gorące 
uwielbienie. Ale jeśli koledzy uważają, że to jest niezgodne z naszą postawą, 
jestem gotów zrezygnować i uznać, że naśladownictwo posunąłem zbyt daleko.
„Geniusz" — pomyślałam. Intelektualista miał szansę pozostać w swoich 
dotychczasowych spodniach, bo nikt nie odważył się zaatakować Ilji Erenburga. Na 
tapetę wjechała grupa pierwsza.
— Proszę koleżeństwa — powiedział Kazik — wiemy już wszyscy o tym ubolewania 
godnym incydencie, jaki wydarzył się w pierwszej grupie. Doszło do tego, że 
asystent nie chce prowadzić z tą grupą ćwiczeń. Cała sprawa odbiega, niestety, 
od nieporozumienia i przekracza nawet ramy wyczynu chuligańskiego. Chcielibyśmy 
wierzyć, że wynikło to wszystko z nieuświadomienia, ale, niestety, mamy w tej 
grupie ludzi, którzy musieli sobie zdawać sprawę, że to, co się tam działo, ma 
posmak wrogiego nam wystąpienia. I nie znalazł się nikt, kto by potrafił położyć 
kres tej dyskusji, jeśli to naturalnie można nazwać dyskusją. Proszę sekretarza 
tej grupy, kolegę Zyga-dlewicza, aby nam to dokładnie zreferował.
—  Proszę koleżeństwa — zaczął Zygadlewicz — więc to było tak. Asystent, 
wyjaśniając nam coś, powiedział zdanie, że nie ma ruchu bez materii i nie ma 
materii bez ruchu...
—  Co to znaczy, wyjaśniając nam coś — usłyszałam głos Bana-siaka. Obejrzałam 
się do tyłu, bo właśnie atakował z tamtej pozycji. Zdarzało się, że Banasiak 
brał udział w zebraniach naszego roku, ale wtedy zajmował poczesne miejsce w 
prezydium. „Co ten dureń tam robi? — zastanawiałam się. — Pewnie sprawdza, czy 
Kazik dobrze prowadzi zebranie. Inspekcja — uspokoiłam się. — Ale naskoczył na 
Zygadlewicza? Bądź co bądź sekretarza grupy nie atakuje się tak publicznie, 
jeśli się nie szykuje jego obalenia. To pewnie dlatego, że Zygadlewicz nie 
potrafił położyć kresu tej dyskusji. Kazik powiedział, że już wszyscy słyszeli, 
a ja nie słyszałam, co oni tam narozrabiali. Coś podobnego! No, jak jest 
Banasiak, to jednak przestanę rysować te ptaszki. Gdyby znów się zaczął czepiać 
o głupstwa, to mi braknie sił do decydującego uderzenia".
— ... kolega chce powiedzieć, że na ćwiczeniach myśli o niebieskich migdałach. A 
za te godziny klasa robotnicza naszego kraju daje koledze stypendium i 
wynagrodzenie asystentowi. W dodatku kolega jest sekretarzem grupy i winien być 
wzorem zdyscyplinowania —
wyjaśnił Banasiak.
—  Proponuję, żeby kolega Banasiak na razie nie przerywał, później poprosimy go 
o podsumowanie dyskusji. W tej chwili chcielibyśmy się dowiedzieć o zajściu w 
pierwszej grupie — rzekł Kazik.
—  Więc kiedy asystent powiedział, że nie ma ruchu bez materii i nie ma materii 
bez ruchu — kontynuował Zygadlewicz, ale już głosem urywanym i niepewnym — to na 
to wstał kolega Kalinowski i powiedział, że w temperaturze zera bezwzględnego 
ruch cząsteczek zamiera.
„A miałam takiego czarującego nauczyciela fizyki, że i ja to pewnie powinnam 
pamiętać. Niestety, nawet nie znam liczby, która byłaby adekwatna do zera 
bezwzględnego. Zdaje się, minus dwieście siedemdziesiąt trzy stopnie, jeśli mi 
się nie pomyliło na przykład z wysokością Łysicy. Nie. Łysica sześćset 
jedenaście. Ciekawa jestem, ile to się pociągnie. Czy oni z byka spadli! Jak 
teraz zaczną wałkować to zero, to znowu pójdę spać o pierwszej w nocy, bo muszę 
się przygotować do jutrzejszych ćwiczeń. Że też nie zostawiam sobie nigdy 
jakiejś rezerwy czasu. Nie, no jestem beznadziejna, absolutnie beznadziejna".
— ... no i kolega Kalinowski powiedział, że wtedy jest materia, ale nie ma 
ruchu, i co asystent na to. A asystent odrzekł, że temperatura zera 
bezwzględnego jest pojęciem czysto teoretycznym. Kolega Kalinowski się upierał, 
że naukowo uzasadnionym. Wtedy ktoś powiedział, nie pamiętam kto, że należy się 
liczyć z promieniowaniem. Na to kolega Kalinowski powiedział asystentowi, żeby 
sobie wyobraził, że jednak mamy to zero bezwzględne i to wszystko się dzieje w 
obudowaniu z plutonu, a pluton nie przepuszcza promieni, że tak wyczytał zdaje 
się w „Problemach", i domagał się od asystenta wyjaśnień. Wtedy asystent 
powiedział, że jest humanistą, a nie fizykiem, i przekonsultuje to na wydziale 
fizyki, i nam odpowie. Ale wtedy wstała koleżanka...
„Na miłość boską, to rzeczywiście świństwo tak asystenta zaginać. Jasne, że nie 
jest fizykiem, a ten mędrzec, Kalinowski, przeczytał gdzieś jakieś zdanie i 
usiłuje imponować. Może sobie to sam rozstrzygnąć w bibliotece, ale pewnie, 
szkoda czasu, łatwiej kogoś narazić na śmieszność. Bardzo lubię tego asystenta, 
kocham rozumieć, ale w sprawach ruchu i materii zawodzi mnie wyobraźnia. Jeśli 
pomyślę, że w krześle, na którym siedzę, nieustannie krążą elektrony po orbitach 
atomu, no, to mnie pusty śmiech ogarnia. Trudno mi zrozumieć, że coś się dzieje 
w tym nieruchomym krześle, co zrobię. Ten asystent przypomina mi Majakowskiego i 
jestem za to gotowa wiele mu wybaczyć. Jakby tak sobie jeszcze choć raz w 
miesiącu prasował spodnie, byłby całkiem do rzeczy chłopak. Ma takie jakieś 
rewolucyjne gesty i kosmyk — szkoda że tłustych — włosów spadających mu na czoło 
poprawia krótkim, nerwowym ruchem. Kiedy potępiał założenia Bakunina, to sobie 
cały czas w myśli deklamowałam Obłok w spodniach. Nie sądzę, żeby złośliwie 
nagębował u władz na pierwszą grupę, ale jednak ustąpił. Szkoda. Wiele tym 
stracił w moich oczach. Uciekł przed rozgdakanym towarzystwem, zamiast im dać 
taki wycisk, żeby im się odechciało przelewać z pustego w próżne. Przecież tam 
nikt nie zabierał głosu z naukowej pe-danterii, tylko woleli rozróbę niż 
ćwiczenia. A ja tu muszę siedzieć i słuchać... O Jezu, czy ten nie skończy 
bredzić o tym zerze?! Muszę napisać kartkę do Niki, niech coś, do cholery, mówi, 
bo to już jest zupełna satyra". Nika odpisała: „Właśnie mam zamiar. Tylko ty aby 
siedź cicho, bo ci z oczu patrzy, że zaraz coś wtrącisz. Posyłam ci cukierka — 
zamiast N.". Lecz zamiar Niki ubiegł Banasiak, ale zaledwie powiedział parę 
słów, w których, owszem, była zawarta „reakcyjna klika", był zmuszony przerwać, 
bo Hanusówna wpadła brutalnie w jego wypowiedź i, nie prosząc Kazika o głos, 
odparowała:
— Przede wszystkim wnoszę o zmianę kwalifikacji tego wystąpienia. Można przecież 
w tym widzieć, że nie było wrogie, tylko dociekliwe. W tym, co słyszałam, nie 
mogę się dopatrzeć kwestionowania marksistowskiego tłumaczenia zjawisk 
otaczającego nas świata, które jest zresztą bezsporne i wybroni się samo, bez 
pomocy kolegi Banasiaka. Szermowanie w tym miejscu słowami „reakcyjna klika" 
obniża jedynie ich piętnującą moc, gdyby trzeba ich było użyć w wypadku 
właściwym. Kolega Banasiak zechce sprawdzić stan socjalny pierwszej grupy i 
wyciągnąć wnioski, kogo to tak nazwał. Kolega Banasiak powiedział, że nie chcemy 
młodzieży, która myśli nie po marksistowsku. Słusznie. Lecz chcemy młodzieży, 
która myśli po marksistowsku w sposób całkowicie świadomy, bez wątpliwości i 
niejasnych dla niej punktów. Jakkolwiek sądzę, że pierwsza grupa robiła, co 
mogła, żeby ukryć nieprzygotowanie do ćwiczeń, to winić tu należy asystenta, 
który na zajęciach był w sytuacji podobnej. Nie mógł położyć temu wszystkiemu 
kresu w jedyny mądry sposób, to znaczy nie umiał wyjaśnić rzeczy z pewnością 
oczywistych — ciągnęła Nika.
Wiedziałam, że to, co mówi, jest szczere, było rozsądne tak jak i ona, ale dalej 
zrobiła już rzecz tendencyjną. Ubiegła Banasiaka
i zgłosiła wniosek o udzielenie Zygadlewiczowi nagany organizacyjnej oraz o 
pozostawienie go na dotychczasowej funkcji. Niech dalszą pracą wykaże, że na 
funkcję zasługiwał i zasługuje. Przegłosowaliśmy ten wniosek przez aklamację. 
Grupa pierwsza zobowiązała się do poprawy. Kazik powiedział następnie, że 
ostatnim punktem porządku dziennego (gdyby był ścisły, powinien rzec 
„wieczornego", bo zrobiło się ciemno i zapaliliśmy światło) będzie sprawa 
koleżanki Tankowskiej.
„A cóż przeskrobać mogło to cielę? — zainteresowałam się. — Może ma romans z 
żonatym mężczyzną i prawowita małżonka przyleciała do komitetu uczelnianego z 
awanturą i prośbą o interwencję. Nie, to wtedy nie stawialiby jej na zebraniu, 
tylko wezwali na rozmowę indywidualną, żeby nie siać zgorszenia. Dosyć ładna 
jest ta Tankowska". Spojrzałam na nią i przeraziłam się. Twarz miała jak maska 
śmierci w przedstawieniu amatorskim. Banasiak opuścił tyły, zajął miejsce w 
prezydium i zaczął referować.
— Koleżanka Tankowska znajduje się między nami dzięki swojej perfidii i 
kłamstwu, wprowadziła organizację w błąd, wdarła się podstępnie w nasze czyste 
szeregi... — grzmiał.
Wsłuchałam się w tę orację uważnie. Już w połowie wiedziałam na pewno, że sprawa 
dla Tankowskiej jest beznadziejna i od początku przegrana. I że tu nikt nie 
zabierze głosu w jej obronie. Ani Kazik, ani Nika Hanusówna. Ani ja. 
Przypomniałam sobie natomiast, że kiedyś Maurycy mi powiedział: „Możesz zawsze 
na mnie liczyć". Ludzie często mówią sobie takie rzeczy, z przyczyn rozmaitych. 
Później albo o tym zapominają, albo to czyjeś liczenie przerasta ich możliwości. 
„Ano zobaczymy, co to znaczy w moim wypadku. I niech to prosię, Banasiak, nie 
będzie takie wszechpotężne".
Udzielałam Igorowi korepetycji, polski i angielski. Doktorowa zaproponowała mi 
dwadzieścia złotych za godzinę. „To znaczy za lekcję" — sprostowałam, bo przez 
godzinę trzeba było Igora mobilizować, „skupiać", a trudno, żeby doktorowa 
płaciła za mobilizację, czyli za mój brak doświadczeń pedagogicznych. Dodatkowo, 
wprost z nieba sześćdziesiąt złotych w tygodniu. Igor zdążył już zarobić trzy 
dwóje, przez miesiąc. Gdyby utrzymał to tempo do końca roku...
—  Odmieniaj, czas zaprzeszły, jazda — powiedziałam, kiedy zostaliśmy sami w 
pokoju.
—  Już niedługo potrwa ten bajzel — rzekł.
—  Jaki to czas? — próbowałam nie zwrócić uwagi. — Co ci w rękę? Zastrzyki 
bierzesz?
—  Słowo, że nic nikomu? Pod hajrem?
—  Pod hajrem — powiedziałam, ponieważ nie wiedziałam, co to znaczy, a 
natchnieniem wiedziona wolałam nie dawać Igorowi słowa.
—  Kłuję się szpilkami i gorącym gwoździem.
—  Na fakira się szykujesz?
—  Fakir, to są sztuczki, jego nie boli, a mnie musi boleć. To podstawowy 
warunek eksperymentu. Może byś mnie pokłuła w plecy, bo nie dostanę, albo w 
język, bo sam się boję, widzisz.
—  A może bym cię tak młotkiem popukała w głowę?
—  Też można, byle mocno.
—  Załatwione. Dawaj młotek, tylko nie drzyj gęby, bo rodzice pomyślą, że za 
srogi ze mnie korepetytor i stracę posadę.
—  O to chodzi, że nie wolno mi puścić pary z ust. Będziesz mnie torturować? Bo 
chłopaki z mojej klasy to mięczaki. Słabo kłują, a jak poczują, że się ciało 
przypala, to dalej nie chcą.
—  Igor, ciebie głowa ostatnio nie boli?
—  Zdrowy jestem jak byk.                                                          
—  Co to za brednie?
—  Brednie! No wiesz. To jest sprawdzenie, czy człowiek jest rzeczywiście 
człowiekiem.
—  W tym konkretnym przypadku mam pewne wątpliwości. Głównie co do twojego 
umysłu.
—  Nie obrazisz mnie, bo właśnie ja też. Potorturuj mnie, no proszę cię. Gdybym 
za okupacji miał więcej niż pięć lat, to może by mnie złapało gestapo. Albo 
gdybym był Żydem...
—  Igor! To jest świństwo, co ty pleciesz. Pojęcia nie masz, jak ludzie za 
okupacji cierpieli i ilu innych oddało życie, żeby drudzy przestali cierpieć. A 
ty myślisz, że to były romantyczne przygody. Rycerz podwórkowy, idiota, dureń. 
Odmieniaj, bo ci tyłek zerżnę
bez eksperymentów.
—  Odmieniać się można nauczyć na starość i ten sam pożytek.
Żaden. Mówię ci to wszystko, bo mam do ciebie zaufanie. Ty byś się chyba 
nadawała. Czekaj, będę ci scyzorykiem podważał paznokcie. Daj rękę, zobaczymy.
—  Zjeżdżaj mi łaskawie z tym zardzewiałym żelazem, lakier mi uszkodzisz. 
Odmieniasz czy nie? Myślałam, że mnie lubisz, a będę musiała zrzec się tych 
lekcji. Nie mogę brać pieniędzy za nic, a bardzo mi są potrzebne. Jeśli lekcje 
nie będą przynosiły efektów, wycofuję się.
—  No, dobra, możemy podukać, angielski mi się przyda. Faktycznie! — uderzył się 
w czoło nasadą dłoni. — Nawet francuski.
—  Tak od razu z oprawcy na poliglotę cię nie przerobię. Mogę cię nauczyć 
angielskiego, dobrze, bo czytam dużo w tym języku, i początków rosyjskiego. 
Polskiej ortografii.
—  Powiedziałaś: oprawcy! Nie jesteś taka bystra, jak przypuszczałem. To chodzi 
o to, żeby walczyć przeciwko oprawcom. Chcę się przedostać na front. Wietnam, 
Korea, nieważne, byle za komunizm. Może być Algier, Indonezja, obojętne, byle 
przeciwko kolonizatorom i wyzyskiwaczom. A skąd wiem, czy jestem odporny? Skąd?! 
Gdyby mnie złapali przeciwnicy, to przecież zaczęliby mnie torturować, żeby 
wydębić, co wiem: lokalizacja wojsk, plany operacyjne itepe. Już tam mnie 
przyjmą, bo jestem wysoki. Filozofia to wydostać się stąd. Ale to 
rozplanowaliśmy. Czterech zaprzysiężonych. Musimy się jednak sprawdzić, czy nie 
jesteśmy szmaty.  Gdybyś chciała...
—  Zdaje się, że żadne państwo nie może udzielać tego typu pomocy, żeby to nie 
wyglądało na mieszanie się w wewnętrzne sprawy innych narodów.
—  Ochotników przyjmują.
—  Gdybyś znał dobrze angielski, to mógłbyś pracować w ich kontrwywiadzie — 
miałam nadzieję, że zanim go wyedukuję, zostanie podpisane zawieszenie broni i 
na świecie zapanuje pokój.
—  Toteż wszystko jedno gdzie, byleby o sprawę. No, dobra, będę się uczył 
angielskiego. Dla sprawy.
Jak ciężko zarabiać pieniądze! Kłucie zostało zawieszone. Jakoś postarałam się 
utożsamić w jego głowie naukę z podniecającą wizją tortur. „Dla sprawy" zechciał 
zwrócić uwagę na takie drobiazgi jak „ż" i „rz". Ale w kilka tygodni potem miał 
już inną „sprawę",
której urok działał na niego bardziej bezpośrednio niż prasa i radio. Zapomniał 
nawet zupełnie, że ma się przedzierać na front. Uczył się potulnie i chętnie, 
nie małpował i odpowiadał ściśle na pytania. Zaniepokoiłam się nie na żarty. 
Może jednak zamierza uciec z domu?
—  Co ci jest?
—  Nic. His name is the Robin Hood... no, jedziemy dalej, szkoda czasu.
—  Tłumacz: „Za panowania Ryszarda Lwie Serce szlachta i moż-nowładcy..." masz 
jakieś zmartwienie? Może wolisz, żebyśmy pogadali po agnielsku o czym innym?
—  Nie, nawet mnie biorą te średniowieczne rozróby. Widzisz, natura ludzka 
właściwie się nie zmienia.
I nagle to światło, które tak kocham w jego oczach, światło łączące cały wdzięk 
dziecka i zapowiedź głębokiego, dojrzałego umysłu, światło, bez którego nie 
mogłabym prowadzić tych lekcji, zabłysło:
—  Fajna jesteś dziewczyna.
—  Ile? Najwyżej dziesięć złotych, krucho u mnie.
—  Nie, tamtą piątkę ci dam, jak tylko dostanę kieszonkowe. Czy ty byś się mogła 
tak przebojowo ubrać, ale tak wiesz, z jakimś białym kołnierzykiem, żebyś 
wyglądała na jakie piętnaście lat. I nic się nie hebluj.
—  Co to znaczy: hebluj? I po co?
—  No, nic się nie maluj. Poszłabyś ze mną na zabawę do szkoły?
—  Poszłabym. Ale dlaczego się mam przebierać za piętnaście? — naciskałam, choć 
rozumiałam co nieco.
—  Trzeba tam jednej utrzeć nosa. Musisz mieć płaskie obcasy, to może nie 
będziesz wyższa ode mnie. Ona ma przewrócone w głowie, taka głupia koza.
—  Ma jasne warkocze?
—  Nie, dlaczego się pytasz. Miała warkocze, ale czarne, pięć dni temu ścięła, 
bardzo jej... paskudnie.
—  Jak ma na imię?                                                                  
— Marylka.                                                                                    
—  Jak ona się uczy?                                                                        
—  Właściwie to średnio na jeża, ale lepiej ode mnie.
—  Beznadziejnie-—powiedziałam głucho.                        ?;.;¦
—  Nie jest za dobrze — potwierdził. — Ona ma czwórkę z matę* matyki. Jest w 
naszej budzie sto dziewuch ładniejszych od niej, a ona zadziera nosa. 
Zarozumialec bez powodu.
—  Słaba zawodniczka.
—  Nie, no tak jej nie można ze wszystkiego obedrzeć. Napisałabyś mi na jutro 
polskie wypracowanie? Czuję, że stary mnie wyrwie.
—  Sklecimy razem.
—  Chodzi na Torwar.                                                                       
—  Masz łyżwy?                                                                                 
—  Tam jeżdżą lepiej ode mnie.                                                        
—  Są inne dziedziny?
—  Dużo czyta.                                                                                    
Być jeszcze raz, przez jedną lekcję na miejscu Marylki. Dostawać
karteczki i zbierać liście klonu.
—  Zrobię ci spis tego, co powinieneś przeczytać.
—  Można. To wypracowanie to tak musimy poetycznie. Babki biorą się na takie 
rzeczy.
—  O czym?
—  O niedoli chłopa pańszczyźnianego. O: „przed jego oczami rozpościerały się 
zielone pola, ale jego myśli biegły ku ukochanej, której nie mógł poślubić, bo 
była córką kułaka". Lirycznie.
—  Jego myśli biegły w kierunku reform społecznych, bo to był chłop 
uświadomiony. W wypracowaniu za dużo nie przemycimy. I kułaków wtedy „nie było". 
Udawaj, że nie zwracasz na nią uwagi.
Z tą maskaradą na zabawie nie wyjdzie, zawszę będę wyglądała na      ' twoją 
ciotkę albo starszą siostrę. Pozna się. A jakby tak na matematykę? Ja ten sposób 
kiedyś wypróbowałam. Był taki Zbyszek i łowiłam go na matmę.
—  Ciężko by było. Lepiej na łyżwy.
—  Też ciężko.
—  Pokombinujemy. Pożycz te dziesięć, to kupię bilety na Kawalera Złotej 
Gwiazdy. Gdyby tak grali kowbojskie... —zamyślił się. — Jakby tak chłopaków 
namówić, żeby ją porwali? Ja bym...
—  Nie wiem. Mogłaby się przestraszyć.
—  Pomyślimy. Dlaczego go nazwali Lwie Serce? Odważny był? Jak kiedyś 
zorganizuję podróż dookoła świata, to ona chyba pojedzie? Zabiorę ją do 
Hiszpanii, na Hawaje? Mógłbym się o nią pojedynkować?
—  Pewnie. Tylko ona już zmieni kolor włosów.
—  Dlaczego? Ufarbuje się? Ona nie jest taka.
—  Żeby jej nie wzięli za Hiszpankę. Kiedy już zostaniesz matadorem, to będziesz 
jej poświęcał walki?
—  Murowane.
Prosto z zebrania pojechałam do Maurycego. Nie widziałam go przez cały rok. Nic 
się nie zmienił. Był smutny, jak zawsze, i ujmujący, jak zawsze. Zaczęłam bez 
dłuższych wstępów, jednak powołałam się na jego deklarację:
—  Tak więc przyszłam. I liczę na ciebie. Jesteś jedynym człowiekiem, który może 
mi pomóc w tym względzie. Słuchaj, Maurycy, to chodzi o człowieka, o człowieka, 
rozumiesz.
—  Lilka, to bardzo wzniosłe, ale co to za człowiek.
—  Jadwiga Tankowska, córka wicewojewody, w każdym razie bardzo wysokiego 
urzędnika sanacji. Banasiak wygrzebał, że ukryła w ankiecie dane dotyczące ojca, 
stwierdził, że sobie nie życzymy wśród nas niedobitków reakcji. Postawił wniosek 
o usunięcie jej z ZMP i z uniwersytetu. Udzielił jej głosu, a jakże. Wyszła na 
podium pijanym krokiem, grzęzła, topiła się, w ogóle maligna. Patrzyłam na nią z 
przerażeniem, rozumiałam ją doskonale. Pamiętam stan wewnętrznego rozdygotania, 
w jaki mnie wpędził ten idiota chcąc pośmiertnie zapisać mojego ojca do jakiejś 
organizacji, najchętniej chyba do AK. On tak węszy, węszy, żeby się wykazać 
czujnością, żeby sobie na każdym kroku przeprowadzać dowód z własnego pełnego 
zaangażowania, postaraj się to zrozumieć. On działa w dobrej wierze, jest 
przekonany, że krzywdząc jedną osobę, robi dobrze dla ogółu. Ale, moim zdaniem, 
tę jedną osobę istotnie skrzywdzi, a ogółowi wiele dobra nie przysporzy.
—  Każdy organizm społeczny w każdym ustroju broni się...
—  Chcę tylko o konkretnym przypadku, o przypadku Tankowska. Przecież to nie jej 
wina, że jej ojciec... poza tym, ten ojciec nie żyje, umarł, zdaje się, na raka, 
coś tak bełkotała. Skłamała, prawda. Lecz gdyby napisała, że jest 
wicewojewodzianką, to na uniwerek by się nie dostała, prawda?
—  Prawda. Ale sądzę, że w czasie, kiedy na uniwerek dostałaby się bez kłamstwa, 
to przynajmniej połowa z tych, którzy ją oskarżali, nie miałaby w ogóle żadnej 
możliwości studiowania. To także prawda?
—  To także prawda.
—  Czy myślisz, że ona rozdzierałaby szaty z tego powodu. Miałaby otwarte 
wszystkie drzwi i raczej u ojca nie występowałaby o protekcję dla kogoś z 
przeciwnej strony barykady.
—  A, o tym się już nie dowiemy nigdy.
—  To pewnik. Mogłaby być nawet uczciwym i dobrym człowiekiem, ale w ramach 
określonej etyki, rozumiesz mnie? Zamkniętej szczelnie przez różnice klasowe, 
obwarowanej mieszczańską konwencją moralności.
—  Rzucić parę przykładów rewolucjonistów wywodzących się z magnackich sfer? 
Dembowski...
—  Lilka! Opowiedz, co się dalej działo na tym zebraniu.
—  Co się miało dziać. Słuchaj. Zwycięzcy zwykle okazują trochę szlachetności 
pokonanym, no proszę cię, wiem, że nie wszyscy i nie zawsze. Ale zwycięzcy 
słusznej sprawy? Poza tym, Tankowska wychowała się w Polsce Ludowej, wątpię, 
żeby sanacja zdążyła zatruć jej pięcioletnią duszę. Dla kogo będzie pracować, 
jak się wykształci? Przeciw? W jaki sposób? Jeśli będzie działać na szkodę 
państwa, są sądy. Nie możemy roztrząsać, co ona będzie robić po studiach. Będzie 
zwyczajnie pracować.
—  Ty roztrząsasz. Co dalej na tym zebraniu?
—  Kto przeciw? Nikt. Szumiały mi w głowie patetyczne zwroty, coś w rodzaju „nie 
karać dzieci za winy ojców", ale nie odważyłam się wystąpić jawnie. Niestety. 
Banasiak już od dawna chciałby połączyć tysiąc bagatelnych powodów w jeden duży, 
żebym tylko wyleciała. Ale ja mam tarczę, o którą rozbijają się jego podejrzenia 
i nieufność. Mówię o swojej przyjaciółce. Poza tym jestem jako tako 
zdyscyplinowana, wszystko mam zaliczone i mój ojciec nie był w AK, a matka ma w 
pracy opinię niezachwianą. Jestem dosyć przebiegła, choć w rozmowach z 
Banasiakiem tej przebiegłości nie wykazuję, on mnie wyprowadza z równowagi. Na 
zebraniach zwykle siedzę koło drzwi. Kiedy doszło do „kto za", krzyknęłam: „O, 
cholera!" — przytknęłam chustkę do nosa i wybiegłam. Na wszelki wypadek powtórzę 
jutro ten numer na wykładzie, tylko już bez cholery. Jeszcze później kilka razy, 
aż wszyscy uwierzą i się przyzwyczają, że często mi leci krew z nosa. Tego nie 
powiem nawet Nice. Ona by uznała, że nie potrafię się zdobyć na radykalizm nawet 
tam, gdzie występuje rzeczywista konieczność tego. I tak na głosowanie „za" 
zabrakło mi odwagi. Nie poczułam się upoważniona do decydowania o losie 
Tankowskiej, chociaż wiedziałam, że mój głos: tak albo nie, nie będzie się 
liczył. Nie chciałam w tym brać udziału. Wiele osób myślało podobnie, ale 
„podpadnę, a jej to i tak nic nie pomoże". Innym rzecz była obojętna, bo co by 
im to pomogło i w czym, gdyby Tankowska studiować przestała, albo w czym by im 
to przeszkodziło, gdyby studiowała nadal. Maurycy, zrób coś. Tyle lat walczyłeś 
za komunizm, masz takie pomnikowe zasługi, jesteś mądrym człowiekiem i wierzę, 
że mnie właściwie rozumiesz. Wniosek pójdzie do rektoratu... błagam cię.
—  A gdybyś mnie nie znała?
—  Poszłabym do Komitetu Warszawskiego Partii. Powiedziałabym to, co tobie, że 
nie po to ginęli w Hiszpanii komuniści, nie po to zginął Feliks Dzierżyński, 
żeby taki Banasiak mógł narzucać wszystkim swoje zdanie.  Albo może inna Lilka 
znałaby innego Maurycego.
—  Tylko w zapale nie próbuj mi wmówić, że Feliks Dzierżyński zginął za to, żeby 
na Uniwersytecie Warszawskim mogła studiować córka sanacyjnego wojewody. To 
sprawa trudna i drażliwa. Sama zasada protekcji jest mi obca. Intencje twoje są 
szlachetne i dobre...
—  Zostawmy intencje — przerwałam szybko — naprawdę żal mi tej  dziewczyny.  
Znęcają się nad jej  nieżyjącym ojcem, którego obraz w dziecinnych wspomnieniach 
na pewno sobie wypieściła, wyidealizowała, pojmuję to. Powiedz, nie odcinasz 
się?
—  Powiedziałem, pomyślę nad tym. Rozumiesz, że w rozmowach z kimś na ten temat 
muszę mieć argumenty mniej patetycznie niż twoje, muszą brzmieć rozsądnie i 
prawdziwie. Jeśli wyłuskam w tej twojej kampanii ziarno słuszności, zrobię, co 
będę mógł.
—  No to tak, jakby było załatwione — odetchnęłam.
—  Za wcześnie o tym — powiedział.
Maurycy wyłuskał  ziarno  słuszności.  Często później  siadałam koło Tankowskiej 
na wykładach. Nic nadzwyczajnego ta córka wojewody. Uczyła się średnio, była 
małomówna, lecz nie podejrzewałam w niej zaciętości. Nie było mi żal, że ona nie 
wie, czemu zawdzięcza to swoje gorliwe wysiadywanie na wykładach. Ale tej 
zagrywki odmówić sobie nie potrafiłam:
—  Rysiek, może byś mi łaskawie wyjaśnił, dlaczego to nasze postanowienia nie 
mają mocy obowiązującej? — zapytałam Bana-siaka.
—  Z organizacji usunięta, ale nie na wszystkie szczeble możemy sięgnąć. Ciebie 
jednak dosięgnę, bądź spokojna.
—  A nie wątpię, nie wątpię — odpowiedziałam, chociaż wątpiłam bardzo mocno. Ta 
runda należała do mnie, ale Banasiakowi pozwoliłam wygrać mecz. Sam nie byłby w 
stanie mnie załamać. Lecz rykoszety moich błędów chłasnęły mnie w twarz razem, 
niemalże w jednym momencie. Ustąpiłam. Coś we mnie pękło. Przestałam wierzyć w 
sens wszystkiego — bo przestałam wierzyć w miłość.
Wracając wtedy z kolonii wynajęłam w Gdańsku jednoosobowy pokój wielkości 
średniej trumny, dwadzieścia pięć złotych doba. Moje toalety powiesiłam na 
gwoździu i jeśli tylko przecisnęłam się do łóżka, za nim pod oknem był stoliczek 
i kulawe krzesło. Można było wyżyć. Musiałam tylko uważać i nie machać rękami, 
bo mogłam wepchnąć łokieć do sąsiedniego pokoju. Ściana była z dykty. Pomysłowa 
gospodyni z jednego pokoju zrobiła cztery, goście płacili i byli zadowoleni. 
Cały urok życia polega chyba na tym, że dziś smutno i prawie beznadziejnie, a 
jutro zdarza się coś miłego. Weszłam do pobliskiej kawiarenki. Zamówiłam 
nieśmiało herbatę. Nieśmiało dlatego, że taka zagubiona, w nie doprasowanej 
bluzce, traciłam cały tupet i nabierałam łagodności sarny. Starałam się w 
skupieniu sklecić jakiś kłamliwy list do mamy, jak to wrzesień „ułożył mi się" 
cudownie, koleżanka zaprosiła mnie do willi, duży pokój na pierwszym piętrze, 
widok na morze, towarzystwo niezmiernie inteligentne, ekstrakt kultury i 
intelektu, mama może być zupełnie, absolutnie spokojna...
Ze względu na wczesną porę kawiarnia była pusta, toteż od razu zauważyłam, kiedy 
weszli i usiedli przy sąsiednim stoliku. Było ich trzech: starszy, siwiuteńki 
ksiądz, typowy marynarz z wytatuowanym na przedramieniu wężem (boa) oraz całkiem 
subtelnie wyglądający ten trzeci. Zaczęłam obserwować to dziwne towarzystwo. Po 
żywej gestykulacji i słowie „pardon" zorientowałam się, że dwaj młodzieńcy to 
Anglicy, względnie Amerykanie, ksiądz zaś chce się z nimi dogadać po francusku, 
nie może, i zgoła nie księdza to wina. Byli smutni i męczyli się tą konwersacją 
okropnie. Kiedy widziałam trzech zrezygnowanych bliźnich, to natychmiast, z 
poczciwości charakteru naturalnie, starałam się tam wsadzić swoje trzy grosze. 
Zwróciłam się do księdza:
—  Proszę księdza, widzę, że nie może się ksiądz z nimi porozumieć? Znam 
angielski i mogę tłumaczyć.
—  Pani jest istotą opatrznościową. To są marynarze, przyszli do mnie pół 
godziny temu, mówią coś bez przerwy, nie mam pojęcia, czego chcą. Wyciągnęli 
mnie tu niemal siłą. Niech pani będzie łaskawa porozumieć się z nimi.
Z trudem stłumiłam śmiech. Ksiądz miał pełne usta gumy do żucia, mówił z 
przerwami niezbędnymi na przylepienie masy do podniebienia i patrzył na mnie z 
nadzieją. Błyszczące guziki na sutannie falowały rytmicznie. Marynarze stukali 
palcami w stolik. Wytatuowany żuł gumę od niechcenia. Subtelny z wdziękiem. 
Zaczęłam przemowę po angielsku, pilnie bacząc, aby wszystkie „the" były raczej 
„de", a nie „dze". Wolnym sposobem mówienia i żywą mimiką dałam im 
niedwuznacznie do zrozumienia, że angielski to jakby mój język ojczysty i 
podejmuję się misji przygodnej tłumaczki. Mieli promienne uśmiechy, więc 
wybaczyłam im tempo mówienia i nie-zrozumiałość ich angielszczyzny. Mówili 
tkliwie i serdecznie. Wytatuowany podwinął rękaw, co pozwoliło mi ujrzeć, że boa 
oplatał miłosnym uściskiem nagusieńką lady. Może to była taka ich Godiva, bez 
płaszcza włosów, i na dusicielu. W malutkiej pauzie, kiedy przestali terkotać, 
poprosiłam żałośnie, żeby mówili dziesięć razy wolniej. Spełnili rycersko moją 
prośbę w połowie i wtedy już byłam pewna, że znam angielski, chociaż to, co 
usłyszałam, wprawiło mnie w osłupienie. Otóż młodzieńcy przedstawili mi się jako 
katolicy, w czym na razie nie ma nic szokującego.
Ale: przyszli się wyspowiadać i trudno im znaleźć księdza, który zna angielski. 
Wypływają na długi rejs, powinnam zrozumieć.... Mnie więc uznali za „rękę bożą" 
(dosłownie). Zrobimy więc tak, że
oni będą mówić swoje grzechy mnie, a ja ksiądzu. Kawiarnię, owszem, uważają za 
odpowiednie do tego celu miejsce. Rewelacyjny ten projekt natychmiast 
przekazałam duszpasterzowi, który w ustach miał bryłę gumy wielkości kurzego 
jajka. Omal się tym nie zadusił i polecił mi wyjaśnić owieczkom całą 
niestosowność ich żądań. Po mojej transmisji ksiądz pogładził chłopczyków po 
głowach. Zrewanżowali mu się natychmiast klepiąc go po plecach. Przy okazji i 
mnie. Też ich zaczęłam poklepywać i tak klepaliśmy się czas jakiś. Wreszcie 
ksiądz poprosił, abym im zakomunikowała, że o dziewiętnastej w kościele będzie 
na nich czekał znający angielski proboszcz, który ulży ich duszom. Powiedział: 
„Niech będzie pochwalony" co przetłumaczyłam, a oni zgodnie i pobożnie: „Na 
wieki wieków amen", i wyszedł. Młodzieńcy byli lekko urażeni, że ksiądz miał 
zastrzeżenie natury proceduralnej. Wytłumaczyłam tym kosmatym duszom, że pomysł 
spowiedzi przy kawie i za moim pośrednictwem jest zbyt oryginalny. Opowiedziałam 
im zamiast kilka dowcipów. Widocznie tłumaczenie nie położyło point, bo ryczeli 
ze śmiechu. Wyciągnęli z kieszeni butelkę whisky, poprosili mnie o zamówienie 
kawy, przesiedli się już wyraźnie do mojego stolika i zaczęliśmy odprawiać 
poranne pijaństwo. Jak żyję, nie piłam wódki, a tu od rizu woda ognista, z 
marynarzami, w obcym mieście. „No, gdyby to mógł obejrzeć Banasiak" — 
rozmarzyłam się. Wytatuowany wyciągnął plastikowy kieliszek. Wypiłam pełniutki i 
poczułam się jak Rzę-dzianin rąbnięty obuchem w głowę. Zakąsiłam to pali maiłem. 
Oczywiście, katolicy od początku widzieli we mnie nie tylko konfesjonał, ale 
także dekolt. Nie, nie chcieli mnie upić, a potem porwać, żadne takie historie. 
Byli zwyczajnie serdeczni. Po drugim kieliszku gwałtownie wytrzeźwiałam, przez 
co zrozumiałam, że jestem pijaniusień-ka. Zaczęłam się żegnać. Wywołało to falę 
masowych protestów. Młodzieńcy ogłosili deklarację, w której punkt pierwszy 
uwzględniał kolektywne pójście na plażę. Wymówiłam się brakiem kostiumu, co 
naturalnie było kłamstwem. Oni bezceremonialnie zgłosili chęć kupienia mi tego 
stroju. Odparłam z godnością, że w Polsce nie ma zwyczaju, aby mężczyźni robili 
damom tego rodzaju prezenty. Z szacunkiem świsnęli przez zęby. Zabawa zaczęła 
mnie irytować, ale przez dociekliwość, co znaczy być zawianą, wypiłam trzeci 
kieliszek. W piersiach poczułam nóż Kolesowa, w skroniach huczała mi buntownicza 
pieśń. Kawiarnia wydała mi się mroczna, stolik brudny, kelnerka antypatyczna, 
subtelny spospoliciał. Przypomniałam sobie głośno, że umówiłam się z mężem, 
który jest wicemistrzem Polski w strzelaniu do rzutków i zawsze chodzi uzbrojony 
po zęby. Błagam ich, aby mnie nie odprowadzali, gdyż ściągnie to na moją głowę 
wielkie nieprzyjemności. Zgodzili się pod warunkiem, że spotkam się z nimi 
jutro. Drętwym językiem odpowiedziałam, że jeśli chcą się umawiać w ten sposób, 
że ja nie przyjdę, to się umawiajmy. I że ja jestem taką polską współczesną 
Penelopą, jeśli wiedzą, kim była Penelopą? Subtelny wiedział. Wytatuowany, 
bezczelny typ, powiedział coś slangiem. Pokiwali głowami z ubolewaniem. 
Domagałam się tłumaczenia na normalny angielski. Subtelny rzekł, że nie 
uwierzyli, iż jestem mężatką, ale bardzo się cieszą z poznania mnie i choć 
naprawdę szkoda, okay, nie będą mnie odprowadzać. Natomiast chcieliby do mnie 
napisać. Swoją drogą, to było śmieszne, że pełnoletni człowiek nie miał adresu. 
Mama? Dziekanat? Po-ste-restante? Poruszyłam głową, nie wdając się w 
wyjaśnienia, dlaczego ta głowa kiwa się poziomo. Wyszłam unosząc ciężkie ciało i 
ogromny zapas gumy do żucia.
Na pewno nie robiłam wrażenia specjalistki od etykiety dworskiej, kiedy tam 
szłam nasłonecznioną ulicą, we wzrastającym z każdą sekundą upale, czując każdy 
nerw i każdy mięsień. Jak najszybciej do trumny. Kupiłam w kiosku „Szpilki", 
„Nową Kulturę" i „Przekrój". Zatrzymałam błędny wzrok na jakiejś męskiej 
postaci. Myślałam, że upadnę. Znałam przecież człowieka, który mnie z 
rozbawieniem obserwował. Dzięki niemu tak łomotało mi serce. Chciałam mu się 
rzucić na szyję i wypłakać z siebie, że jestem sama i wstawiona, że może mnie 
zabrać, dokąd chce, tylko niech nie zostawia mi czasu na żadne zastanowienie 
się. Niech zadecyduje za mnie, obejmie mnie mocno i niech nie znika na dalszy 
rok.
—  Dzień dobry. Poznaje mnie pani?
—  Jakże... Pan Remi. Uratował mnie pan od śmierci głodowej.
—  Pani tu na wakacjach?
—  Tak. Rozrywam się, jak mogę.
—  Idzie pani na plażę?
—  Nie mam siły... to znaczy spieszę się do domu.
—  Pani w ogóle jest z Gdańska? Rodzice?
—  Mówiąc szczerze, jestem z nikąd, nigdzie nie mieszkam i tam właśnie idę. 
Proszę pana, nie mogę tak stać. Przyznaję, że z żalem, ale muszę pana pożegnać.
—  Nie ma mowy. Nie mogę pani tak zostawić.
Jakbym oprzytomniała. Widzi tylko żałosne efekty mojej samarytańskiej akcji i 
już sądzi.
—  Tak, to znaczy jak? Myśli pan, że jestem pijana? No tak, jestem. Może pana 
interesuje, gdzie się tak urządziłam? Otóż piłam whisky z przygodnie poznanymi 
marynarzami. Za to i jeszcze za coś innego chcieli mi kupić kostium kąpielowy. 
Chce pan gumę? Nie? Co do mnie, to pozuję sobie miętową. Angielski znam perfekt, 
jeśli pan chce wiedzieć. Jeszcze się nauczę slangu. Myślałam, że to może panu, 
właśnie panu nie trzeba nic tłumaczyć. Wie pan? Byłam tego pewna. Mogę do pana 
napisać list, jeśli pan chce. Ma pan chyba jakiś adres? Niech mnie pan nie 
odprowadza, bo mój mąż jest wicemistrzem Polski w strzelaniu do rzutków i 
chociaż aktualnie z nim nie mieszkam, bo jestem w willi koleżanki, piękny pokój, 
widok na morze i urocze towarzystwo, może pan być spokojny, absolutnie spokojny, 
to ten mąż może się zjawić, nigdy nie opuszcza mnie na rok, może panu zrobić 
ordynarną scenę, że pan mnie zaczepia na ulicy. Jemu się podobam nawet w tej 
bluzce i z tymi włosami i wtedy, kiedy ze mną jest, to jest bardzo, ale to 
bardzo dobry, przede wszystkim rozumie mnie. Niechże pan sobie idzie, żegnam 
pana.
—  Co pani jest?
—  Nic. Przepraszam. Proszę mi złapać taksówkę. Wsiedliśmy. Jak to cudownie, 
kiedy człowiekiem ktoś się trochę
zajmie. Niby jestem taki kozak, ale wzruszenie ściskało mi serce, kiedy w 
samochodzie uchylił okno i własną chusteczką przetarł mi czoło. Przytuliłam się 
do niego i marzyłam, żeby móc tak zasnąć. Zamiast tego powiedziałam głośno, że 
Gdańsk to piękne miasto. Wyprostowałam się, byłam sztywna i nastroszona. 
Wiedziałam, co się ze mną dzieje. To było straszne i piękne. Propozycję 
spotkania przyjęłam z obłudnym spokojem i ponieważ nie chciałam się z nim 
rozstać ani na sekundę, wyznaczyłam termin za trzy dni, przysięgając, że z 
przyczyn rodzinnych i jakichś jeszcze, nie mogę się zjawić ani o godzinę 
wcześniej. Nie wiem, czy uwierzył, powiedział, że będzie czekał „bardzo, 
bardzo".
W trumnie rzuciłam się na łóżko. Leżałam chwilę bez ruchu, czekając, aż ucichnie 
łomot w skroniach. Bez skutku. Wstałam, zmoczyłam ręcznik zimną wodą, podłożyłam 
sobie pod nogi walizkę i  położyłam się znowu. Dużo lepiej. Powróciły tamte 
myśli: Może to właśnie tak trzeba, iść za impulsem, odrzucić wszelkie 
dociekania, przestać czytywać Boską Komedią, zejść z tej mojej dryfującej 
tratwy, roztrwonić się całkowicie, rzucić się w to nieznane, co będzie potem, 
jak to będzie, to skądże mogę wiedzieć teraz, będę bardzo bogata albo bardzo 
biedna, za tym się musi kryć jakaś ostateczność. Takie upewnienie się z góry, że 
to on, że musi być najlepszy, najbardziej inteligentny i najbardziej uczuciowo 
czysty i bezkompromisowy,
to przecież nic innego, jak mała nędzna asekuracja, pogardzam wyrachowaniem, 
pogardzam. Odrzucić element ryzyka, zrobić to z uśmiechem, niech się nie dowie, 
ile to kosztuje obłędnych myśli. Tak po prostu, jakby wyrzucić puste pudełko po 
papierosach przez okno pędzącego pociągu, z tą daleką, błahą myślą, że może nie 
tak... Bez tej myśli, zdecydowanie i całkowicie podporządkować temu wszystko, 
ale to zupełnie wszystko, bez iskierki buntu i wymykania się. Może być ten 
pokój, to koszmarne łóżko, zapamiętam rysy na ścianach i obrazek z filuternym 
kotkiem, ani jednego odruchu protestu, żadnego „kocham", nawet niech nic nie 
rozumie, dlaczego właśnie on, dlaczego pierwszy raz, dlaczego nie chcę wstrętnej 
komedii ze zdobywaniem, dlaczego nie chcę, żeby to „przyszło samo", dlaczego nie 
chcę „czekać". Zasnęłam.
W tym Gdańsku ludzie oglądali się za mną na ulicy, taka byłam opalona. 
Błyszczały mi tylko oczy, zęby i paznokcie jak u Mulatki. Postanowiłam przejść 
się po mieście bez celu. Na plażę było zbyt zimno. Miałam zamiar wolno 
spacerować, więc konsekwentnie jeździłam tramwajami. Drugi raz w życiu byłam w 
Gdańsku, ale oglądałam miasto po raz pierwszy. Wtedy, kiedy to niby zwiedzałam 
Gdańsk z moją drużyną harcerską, miałam tylko jedno pragnienie, solidarnie 
dzielone z Agnieszką. Szukałyśmy sprzyjających okoliczności, aby nas porwali 
handlarze żywym towarem i wystawili na sprzedaż na jakimś perskim rynku („Może, 
panie, kupisz mnie..."). Postanowiłyśmy wyjść trochę naprzeciw handlarzom. W tym 
celu weszłyśmy, nawet nie zatrzymane przez portiera, do zwyczajnej kawiarni z 
południowymi tańcami. Wtedy kawiarnię kreowałyśmy na jakąś marsylską spelunę, a 
na dobrodusznych twarzach wczasowiczów gwałtownie szukałyśmy piętna ciemnego 
trybu życia. Niestety, poza kelnerką nikt na nas nie czyhał, a nawet ta obraziła 
się, kiedy usłyszała, że nie mamy ochoty ani na lody, ani na krem, ani, broń 
Boże, na tort, a reflektujemy jedynie na wodę sodową. No, ale orkiestra grała, 
Agnieszka była wysoka, a ja kąciki ust pogardliwie opuściłam w dół, co miało 
symbolizować przesyt nocnym życiem i znudzenie dancingowymi doznaniami. Dwóch 
panów skierowało kroki do naszego stolika. Zamiast jednak zakneblować nam usta i 
wsadzić do czarnego mercedesa, poprosili nas do tańca. Byłam spłoszona, nie 
wiedziałam, co się wtedy robi, wstałam więc jak wyrwana do tablicy. Niechże sam 
los rozstrzygnie!
Rozstrzygnął. Na kolanych trzymałam pledzik, a w nim kawał razowego chleba, dwa 
serdelki i gigantycznego wędzonego dorsza. Kiedy spadł mi z kolan koc, z papieru 
wyskoczyły serdelki, wdzięcznie potoczyły się pod stolik, a podczas manipulacji 
ze zbieraniem, dorsz także ujrzał światło dzienne, to znaczy, nie wiem, czy 
cały, bo głowa z wyłupiastymi oczami pożegłowała na parkiet, a potężny kadłub 
wylądował na bucie mojego partnera. Agnieszka zgrabnie wlazła pod stolik po 
chleb, a potem udała się na parkiet w poszukiwaniu głowy, roztrącając łokciami 
tańczących, którzy zresztą przejawiali żywe zainteresowanie tą akcją ratunkową. 
Zanim wsadziłam serdelki do kieszeni i chwyciłam dorsza za ogon, z handlarzy czy 
tancerzy nie zostało śladu. Zapłaciłyśmy za wodę sodową i wyszłyśmy z dumnie 
podniesionymi trzema głowami. Dwie nasze, jedna dorsza.
Próbowałam to odnaleźć. Ani tej kawiarni, ani nastroju. Poczułam się stara jak 
dąb „Bartek" spod Zagnańska. Cóż z tego, że życie jest miłe i w ogóle niekiedy 
się uśmiecha, jeśli się ma takie myśli, zupełnie nikogo, komu można by 
powiedzieć wszystko, zwyczajnie powiedzieć, bez prośby o radę, kiedy chciałoby 
się wreszcie kochać kogoś bez zastrzeżeń. W takich nastrojach kobieta powinna 
słuchać wykładów z filozofii albo zrobić duże pranie. Remi ma jasne oczy, 
stanowcze spojrzenie, pociągłą twarz i delikatne blade usta. W jego gestach jest 
jakieś zdecydowanie, stwarza mit pewności.
Piękno architektury Gdańska zauroczyło mnie. Jest na co patrzeć, pomijając nawet 
Neptuna i obydwie stare bramy. Cudowne kamieniczki, ulice, katedra. Weszłam do 
katedry, której piękna opisać nie zdołam. W jednej nawie remont. Na dwóch 
skrzyniach rozpostarto materace, na nich położono olbrzymią figurę Chrystusa 
Ukrzyżowanego. Ta figura to było samo piękno, patrzyłam zafascynowana i wzroku 
nie mogłam oderwać. Twarz pełna bólu i wyrazu. Można się zabobonnie bać takiego 
Boga. Odczuwałam coś w rodzaju tęsknoty za straconą wiarą, jakiś przedsmak 
miłości do czegoś nieznanego, stałam bardzo długo, odurzona niemal. To samo 
czułabym zapewne oglądając kaplicę May ów. Po prostu uwielbienie dla ludzkich 
pragnień i marzeń o sprawiedliwości, naiwnych wierzeń o Odkupicielu i o tym, że 
ktoś za nas cierpiał, że kiedyś nasze ziemskie krzywdy zostaną wyrównane... 
Widziałam w tej twarzy wszystko. Naszą bezsilność i rezygnację, chytrość i 
przebiegłość jednych, głupotę drugich. Żarliwość i bezsens, działania poprzez 
strach i wbrew temu, szczyty ludzkiego umysłu, prymitywizm wierzeń, wszystko. 
Nie miałam pojęcia, jak to będzie może już jutro, że przyjdą robotnicy i 
zupełnie spokojnie przybiją tego Chrystusa do krzyża. Przemogłam się i do puszki 
na datki wrzuciłam dwadzieścia złotych, choć żyłam niczym chodząca reklama 
Polskiej Kasy Oszczędności. Moje finanse zżerał prywatny apartament.
Byłam w średniowiecznej katowni, gdzie z najgłębszą przyjemnością wyławiałam 
podobieństwa niektórych maszkar do pewnych moich znajomych. Włóczyłam się także 
po porcie. Oglądałam ładownie, rozmawiałam, z kim się dało. Na koniec 
postanowiłam zadbać o moje życie doczesne i złożyłam interesującą wizytę w 
sklepie spożywczym. Dokonałam spustoszenia na półce z serami i taszcząc pod 
pachą świeżutki bochen chleba, zdecydowałam się ostatecznie: życie nie jest 
straszne, mogłoby być znacznie gorzej.
Przeklęłam już tę dobrowolną trzydniową rozłąkę z Remim. Mia->łam ochotę ubrać 
się, uczesać i siedzieć całą noc przy oknie, może czas szybciej zleci, nie 
zaśpię i nie spóźnię się, a jednocześnie chętnie dołączyłabym się do ekipy 
arktycznej, żeby nie zobaczyć go więcej. Nigdy w życiu nie byłam tak ciekawa, 
jak to będzie na spotkaniu, co on powie. Zawsze, nawet w chwilach tych szkolnych 
„jedynych" miłości, do ostatniego momentu zajęta byłam czym innym. Chłopcu 
poświęciłam niewiele więcej czasu niż trwała randka. Po-wzdychałam, pomarzyłam 
przed snem i mogłam już czytać książkę. Pamiętam, że nawet wtedy, kiedy 
myślałam, że Grzegorz puścił mnie w trąbę i całe życiowe założenia kazały mi 
rozpaczać, tak gdzieś głęboko w myślach błyskało mi światełko: „Mowa — trawa, 
Grzegorz Grzegorzem, ale to przecież jeszcze nie wszystko. Niech się udławi tą 
przyrodniczką". W chwilach, kiedy odnosiłam się do siebie z humorem, nazywałam 
się narratorką własnego życia. Coś mnie musiało kształtować taką, a nie inną. 
Jeśli roślina rozwija się marnie, winę przypisuje się glebie, złej jakości 
nawozów sztucznych, ogrodnikowi. Jeśli ze mną jest słabo, wszystko spada na 
mnie. Nawet się z tym zgadzam, natura obdarzyła mnie (podobno) rozumem, ale 
muszą być przecież współodpowiedzialni. Rozmyślałam: „Czternaście lat — było 
wesoło, ale chciałam mieć więcej. Szesnaście — bywało jeszcze weselej, ale nie 
musiało być dobrze, skoro uważałam się za mądrą. Kiedy się na mnie spojrzy z 
profilu, to właściwie nie ma się do czego przyczepić. Ano studiuje dziewczę, 
zdaje egzaminy, wie, czego chce — zdawać by się mogło. A cóż tu porabiam w tym 
rozgrzanym pięknym mieście, w pokoju wynajętym za pieniądze, które na pewno 
powinnam przeznaczyć na pantofle. Czego tu szukam i jakim prawem okłamują mamę, 
która przecież, gdyby wiedziała, że mam fantazję ot, tak się powłóczyć, nie 
miałaby nic przeciwko temu? Zrobiłam dotąd wiele głupstw, ale nie żałuję żadnego 
z nich. Natomiast żałuję, że wielu rzeczy nie zrobiłam. Żałuję, że uczyłam się 
zbyt powierzchownie, bo i tak „szło mi" dobrze, i teraz moja wiedza wobec wiedzy 
wygląda jak smutne szczątki mielonego kotleta przy ogromnym soczystym 
befsztyku".
Jak ja biegłam na to spotkanie, jak drżałam z niepokoju. Jak bardzo chciałam mu 
się podobać. Kiedy tylko podałam mu rękę, natychmiast rozładowałam wzajemną 
niepewność:                              
—  Radzę zastosować szablon numer siedem.                              
—  To znaczy?
—  Mnie się pan pyta? Zresztą, może u pana to jest inaczej ponumerowane. Szablon 
numer siedem, to samotna dziewczyna nad morzem. Wie pan doskonale, że z tym 
mężem to była lipa. Przystąpmy więc do punktu pierwszego. Co przewiduje?     j ;
Chytra sztuka, dostosował się do tonu. Im bardziej unikaliśmy banału, tym 
bardziej stawaliśmy się banalni. Zamierałam z trwogi, czy jakiś gest lub 
spojrzenie nie zdradzi, jak ja o nim myślałam.
—  Punkt drugi przewiduje obejrzenie wodowania statku, że to niby interesuje nas 
bardzo rozwój polskich stoczni. Chwyta u intelektualistek.
—  A jeżeli nie intelektualistka?
—  Warianty są różne. Improwizuje się. U mnie wprawdzie ten szablon ma numer 
dwa, ale jest dość atrakcyjny. Nie zauważyła pani?
—  Nie. A gdzie punkt pierwszy?
—  Mamy już za sobą.
—  W harcerstwie uczyli mnie spostrzegawczości...
—  Zamierzałem panią odszukać dokładnie tego samego dnia, tylko że po roku. 
Przyszedłbym do akademika. Dobre? To w ramach zaintrygowania pani. Przyzwyczaiła 
się pani zapewne, że każdy kontakt zawiera w sobie propozycję spotkania. Nie 
będzie mi pani kłamać, że nie była pani zdziwiona.
—  Byłam, rzeczywiście. Tylko że proszę pana, mogłam wyjść za mąż albo umrzeć. 
Ryzykowny numer.
—  Byłem gotów do interwencji w każdej chwili.
—  Czuję, że to już punkt trzeci: „Śledziłem panią z daleka".
—  Właśnie.
—  Przejdźmy do następnego. Wieczorny spacer po plaży?
—  Kolejność jest inna. Spacer po ulicach, architekura, ładne zakamarki, rozmowa 
w założeniu miała być zdawkowo-wytworna, ale cóż zrobię, nastrój: „we dwoje 
wśród tańczącego tłumu". Później nad morze, odprowadzam panią i zapominam się 
umówić... niech się pani nie denerwuje, zjawię się.
—  Może mnie znudzić to znikanie i zajmę się kim innym. Zawsze chwyta?
—  Zawsze.   Oby tylko nie przesadzić.  W rozsądnych proporcjach...
—  Teraz, kiedy już to wiem, będzie panu bardzo trudno. Proszę wziąć pod uwagę, 
że też mam własne wypróbowane metody replik na wszystko powyższe. Nie zawiodły 
nigdy i tak do zdobywczego rydwanu wprzęga się ofiarę po ofierze. Daję panu 
szansę, niech pan ucieka. Za godzinę może być za późno.

— Zostaję. Jestem taternikiem. Umiem chwytać linę tuż tuż nad przepaścią.                                                                                      
—  Jeśli jest lina.                                                                            
—  Ryzyko jest urzekające, zresztą to pani ryzykuje więcej.      
— Dla mnie to rzecz powszednia. Moje ryzyko poparte jest doświadczeniami. 
Stawiam pewnie.                                                    
—  Gracz, który nigdy nie przegrywa, jest zwykłym szulerem.
—  Albo szczęściarzem. Zresztą, kto tu mówi o uczciwości? Gram na tyle fair, że 
przyznaję, iż mam znaczone karty. Ale nawet najbardziej wprawne oko nie dojrzy, 
które.
—  Można zażądać zmiany talii.
—  Przewidziane  możliwości.   Poza  tym  odsłania  lęk partnera przed 
przegraną.
—  Pani jest biegła w tej słownej szermierce.
—  Trening, kondycja, często straty, zwycięstwa, wszystko to razem. Mam całkiem 
realne szansę na wygraną. Dużo większe niż, na przykład, pan.
—  Nie sądzę, ale... dlaczego?
—  Dwa rodzaje kobiet są nie do uwiedzenia: nieżywe i zakochane.
—  W kim pani jest zakochana?
—  Za dużo chciałby pan wiedzieć. Przez sekundę się bałam, aby pan nie zapytał: 
„To pani jest zakochana?" Ponieważ przeszedł pan próbę łatwo, powiem panu. 
Kocham jednego chłopca.
—  Mityczny?
—  Konkretny. Żyje, spaceruje, pływa, lubi czereśnie i ogórki... Pan fantazjuje 
myśląc, że to postać jedynie z myśli. Współczesne dziewczyny nie bywają 
mitomankami.
—  Na szczęście są czarujące.
—  Domyślam się, że to o mnie, w ramach punktu czwartego, aluzyjne komplementy, 
podane w formie ogólnej. Czy powie pan: „Pani jest inna niż wszystkie?"
—  Pani jest inna niż wszystkie.
—  To jest dla mnie zupełnie oczywiste, ale nie zamierzam pomagać panu w 
uzupełnianiu programu. Podpowiedziałam i pan z tego skorzystał. Wyraźnie 
prowadzę.
—  Wzięła pani za ostre tempo.
—  Wytrzymam.
Ale nie byłam tego pewna. Obydwoje bawiliśmy się niezmiernie stylem rozmowy. 
Miało to złą stronę. Które z nas zechce się wycofać i złożyć broń. Zaczęłam grać 
od samego początku, demony mnie opętały? Przecież właśnie tu chciałam być prosta 
i bez cienia pozy. Tymczasem klepałam:
—  Niech pan tylko nie klasyfikuje tej randki jako nielojalność wobec niego. To 
jest właśnie sprawdzenie, że nic mu nie zagraża. Poza tym nieznany przeciwnik 
zawsze nas przerasta, prawda? Zadanie pana jest wściekle trudne.
—  To nie zadanie, tylko cel. Obecność, tu w tej chwili, daje mi nad nim 
przewagę.
—  To jest wykluczone. Rozumie pan? Nikt nie ma nad nim przewagi i mieć nie 
może. On jest ostatnią instancją.
—  Mogę jak Jowisz przybrać postać Amfitriona.
—  Trafnie. Pan jest bardzo inteligentny. Nie rozumiem więc, dlaczego chce się 
pan utożsamić z Jowiszem, a nie z Amfitrionem. Proszę przypomnieć sobie cały 
wątek mitu.
—  Nareszcie się pani zdradziła! Więc nie ma Amfitriona. To właśnie chciałem 
wiedzieć.
—  Istotnie, spudłowałam. Teraz powinniśmy paść sobie w ramiona z okrzykiem: 
„Cement przywieźli, cement!".
—  Ponieważ nie piszemy współczesnej powieści, proponuję bez cementu.
—  Proszę bardzo.
Położył mi rękę na ramieniu i pocałował w policzek. Trwało to wieczność. 
Opanowałam się i tak bardzo niepotrzebnie brnęłam w dalszym ciągu:
—  To nie chwilowe osłabienie przeciwnika, tylko mobilizacja sił do decydującego 
uderzenia.
—  Łatwo pani pójdzie, jest odsłonięty.
—  Cóż to znowu za taktyczny manewr?
—  Istotnie, może wyższa strategia, a może chcę, aby pani była taka jak przed 
chwilą. Interpretacja należy do pani.
Szliśmy przytuleni. Wodowania nie udało nam się zobaczyć... nie mogliśmy się 
dopchać. On mnie wziął na ręce, żebym obejrzała chociaż moment rozbicia butelki 
z szampanem. Polska Kronika Filmowa uwieczniła obydwa te momenty. Czułam, że w 
kinie dla mamy i Michała ja będę miała większy ciężar gatunkowy niż butelka 
szampana.
Poszliśmy na tańce do „Akwarium".
Bałam się, czy takie szaleństwa nie przerastają jego możliwości finansowych, 
toteż skromnie zamówiłam kawę i kawałek tortu, choć byłam jeszcze w pełni władz 
umysłowych i sznycel cielęcy interesował mnie, jak to się mówi, w najwyższym 
stopniu. Piliśmy wino. W „Akwarium" kręcił się parkiet, my na parkiecie, kręciło 
mi się w głowie, kręciła się cała ziemia. Nareszcie przekonałam się namacalnie, 
że rację miał Kopernik, w co do tamtej pory wierzyłam na słowo. Zamierało mi 
serce z trwogi, czy on nie uczyni jakiegoś fałszywego gestu, czy nie pryśnie 
czar. Bałam się, że po wyjściu zacznie mnie natychmiast całować, i naturalnie, 
ogromnie tego chciałam. Na bezbłędne zachowanie nie dawałam mu więc możliwości. 
Przecież to zwariwać można w takich chwilach. Wyszliśmy rozgrzani winem i 
tańcem, pozornie bardzo rozbawieni. Piszę tak w liczbie mnogiej, bo wydawało mi 
się, że mój nastrój udziela się i jemu, że czujemy to samo i lękamy się 
jednakowo. Byliśmy już na ty. W ciemności dostrzegłam jego uśmiech: „Idziemy nad 
morze?" „Tak" — odpowiedziałam. Uścisnął mi rękę. Doszliśmy nad brzeg. Zdjął 
marynarkę i usiedliśmy na plaży. Milczeliśmy chwilę, słuchając morza. Potem 
powiedział cicho:
—  Tęskniłem za tobą.
—  Dobrowolnie.  Trzeba było przyjść, przyjść, przyjść.  O ile mniej głupstw 
zrobiłabym.
Wzruszenie jeszcze nie całkowicie odjęło mi zdolność rozumowania. Gdyby 
zainteresował się, co to były za głupstwa, może nie pokochałabym go? 
Siedzieliśmy przytuleni, nieprzytomni z zachwytu, mówiliśmy mało i cichutko. 
Kiedy o dziewiątej rano wracałam do swojego pokoju, byłam pewna, że to była 
najpiękniejsza noc w moim życiu. I że taka noc nie może się powtórzyć. Dlatego 
uciekłam. Wróciłam do Warszawy. A potem czekałam, czekałam, czekałam. Uciekłam 
dlatego, że byłam zdecydowana. Czekałam i myślałam, że jeśli on zna historię 
Alkmeny i Amfitriona, musi także wiedzieć, że za Eurydyką ktoś poszedł do 
piekła. Więc nic prostszego, jak znaleźć mnie ponownie w akademiku. Kochałam go 
już wtedy, kiedy wszedł do mojego pokoju i przyniósł mi portfel. Przez cały rok, 
podczas którego go nie widziałam, był ze mną, choć w sposób irracjonalny. To o 
nim mówiłam ze Stasiem w Łazienkach. Kochałam go w każdym chłopcu, z którym 
byłam na szkolnej randce i szukać go będę w każdym mężczyźnie, którego zobaczę. 
To ja zmarnowałam tę miłość. Ale Remi się myli. To nie za Stasiem pobiegłam. 
Pobiegłam za impulsem. Nie wiedziałam, jak się za to płaci. A teraz siedzę 
zamknięta w tej puszce i muszę sobie wmówić, że nie ma miłości, że się kończy. 
Że miłość to jeszcze jeden, mało oryginalny mit. Że może miłości nie ma wcale, 
jest tylko ludzka tęsknota za dobrem. A tak gorąco byłam przeświadczona, że 
jeśli nawet miłość nie jest jedyną rzeczą, która usprawiedliwia istnienie w 
ogóle, to nadaje mu sens piękna, prawdy, celowości. Nasza miłość zaprzeczyła 
wszystkiemu.
Halina. Halina była wstrząsająco śliczna. Kochałam jej urodę na równi z jej 
uczuciem do tego niezwykłego daru natury. Piszę o Halinie, bo ją także wyrzucili 
z ZMP. Poza tym — to była indywidualność. Najpierw ją szykanowali, wyrzucili ją 
z akademika, w tydzień później ci sami, którzy ją wyrzucili, szybciutko przyjęli 
ją z powrotem, bo Halina zagrała po mistrzowsku (zresztą, to była konieczność 
życiowa) i ten tydzień przemieszkała u zakonnic. Ktoś tam się o tym dowiedział, 
zrobił na jej wydziale awanturę, że skazano dziewczynę na wpływy skrajnego 
klerykalizmu, jedna interwencja, druga interwencja i Halina triumfalnie wróciła 
na swoje łóżko. Kiedy Remi mnie pierwszy raz po Gdańsku odwiedził w akademiku, 
bardzo się bałam, żeby Halina go z miejsca nie uwiodła. Ale Remi mnie kochał i 
nie widziałam w nim żadnej słabości do innych kobiet. Uprzednio wyjaśniłam 
Halinie, że jedna „niewinna" mina i stłukę jej gębę. Miała się na baczności, no, 
czasami jakieś spojrzenie, to już było ponad jej siły. Ona, wariując za Markiem, 
musiała od każdego mężczyzny wydębić zaświadczenie o swojej urodzie. Inaczej 
wpadała w kompleksy. Potrzebna była jej aura zachwytu. Ale kiedy ja czasami w 
pokoju proponowałam: „Pozachwycajmy się trochę Haliną, to może jej na parę dni 
wystarczy i z dwóch chłopców się uratuje" — obrażała się, płakała. Nie 
przyznawała się do tego, za nic. To
nie była kokietka w tym sensie, jak to się potocznie rozumie. Ona lubiła swoją 
urodę, patrzenie w lustro sprawiało jej estetyczną przyjemność. Będzie wierna 
Markowi, to znaczy przede wszystkim sobie, będzie się delektować swoją 
wiernością, uwierzy w nią, to stanie się jej naturą. Skomplikowana dziewczyna. 
Była bardzo podatna na wpływy. Przyjechała na studia z jakąś swoją koleżanką, do 
której była przywiązana. Pięć lat w jednej ławce, to zbliża. Kiedyśmy ją 
agresywnie zagarnęły, oszołomiona naszą inicjatywą rzuciła koleżankę z 
lekkością, z jaką się wyrzuca zapisany zeszyt do matematyki. Przedziwnie łączyła 
religię i marksizm. Obydwa te światopoglądy zgodnie, po połowie, panowały nad 
jej umysłem, stanowiły pojęcia doskonale oddzielne (oczywiste) i 
nieantagonistyczne (zaskakujące). Była w równym stopniu prawdziwie wierząca, jak 
uznająca marksizm. Mówiłam: „Kruszyno, przecież w pewnym punkcie te rzeczy się 
wykluczają, nie dziwiłaby mnie Kazia, ale ty?" „Religia jest potrzebna jedynie 
tak bardzo prywatnie, rozumiesz, bardzo prywatnie, w aspekcie społecznym nic od 
lat nie wnosi, nie jest nawet hamulcem dla ludzkich złych skłonności, a jeżeli 
nawet, to na zasadzie kary śmierci, która nigdy nie będzie czynnikiem 
wychowawczym, bo sankcja strachu nie może wyzwalać pierwiastków dobrych". Swoją 
drogą lata, w których przyszło nam „się kształować", były niezmiernie ciekawe. 
Stwarzały, owszem, warunki do myślowego chaosu, ale gdyby nic nie trzeba było 
wybierać, samemu decydować, jakaż uboga byłaby młodość. Żucie siana, które jakaś 
ręka włożyła do żłobu. Halinę złowiłyśmy do paczki, bo nam się spodobała z 
wyglądu. Była z nas najładniejsza. To ją właśnie napuszczałyśmy na urzędników 
podczas batalii o możliwie najszybsze wydostanie mojej kołdry ze składnicy 
przesyłek nie doręczonych w Poznaniu. Robiła wzruszające miny biednej, pięknej 
sierotki, która boso musi sprzedawać na mrozie zapałki. Ja do wywoływania w 
ludziach wzruszeń byłam za harda i zbyt zadzierżysta, Kowalska nie potrafiła 
opanować śmiechu i parskaniem kładła każdą bliską rozwiązania sprawę, Pelagia 
była nieśmiała, Agnieszka zawsze wypaliła z jakimś zjadliwym komentarzem. Ale 
Halina to była prawdziwa artystka. Ten słodziutko modulowany głosik, to 
urzekające, niewinne dziewczęce spojrzenie — piramida Cheopsa by łkała, gdyby 
przemówiła do niej Halina. Halina odnosiła do szewca buty — szewc Halinie 
opuścił zawsze za fleki.
Halina dostawała na kredyt sera i rogalików u prywatnego sklepikarza na rogu. 
Halina jeździła do Radomia na gapę i konduktor wierzył, że ta „śliczna, grzeczna 
panienka" przed pięcioma minutami zgubiła bilet. Halina umiała wyłudzić od 
kelnera w probierni rybnej trzy porcje kartofli do jednej fłądry saute. Czasami 
miała zahamowania: „Dziewczynki, nie mam odwagi", ale po naszym: „No, jazda, 
jazda" rozwijała swój kunszt: „Jesteśmy już panu winne za cztery śliczne 
fryzurki, wie mistrz, karnawał, a do stypendium dwa tygodnie, główki mamy już 
umyte tym szamponem, który pan polecał, gdyby pan łaskawie zechciał nas dziś 
uczesać, to już byłoby osiem fryzurek, pierwszego naturalnie, natychmiast. 
Wszyscy się pytają, kto nas tak cudnie czesze, wtedy z pełnym przekonaniem 
podajemy adres tego najlepszego zakładu w Warszawie. Pewna znajoma aktorka..." 
Mistrz lupy miał z pewnością ochotę zedrzeć z Kowalskiej skórę za naprawienie 
sprężyny w „Omedze", ale zanim się spostrzegł, Halina tak go omotała, że „było 
mu przyjemnie wyświadczyć paniom tę drobną przysługę". Tak samo załatwiała 
swoich wielbicieli i nawet nie wiedzieli, kiedy zamiast uroczej randki z Haliną, 
maszerowali dzielnie na kolację z pięcioma Gracjami. Prawda, że ten numer z 
jednym przechodził tylko raz, potem amant się ulatniał na wieki wieków. 
Tłumaczyłyśmy to sobie tak, że to subtelna forma spławiania, po co Halina ma 
ranić mu serce tak wprost. Zasady były ścisłe: jeśli którejś na kimś zależało — 
świętość. Jeżeli miała go odpalić — musiał zapłacić „koszowe". Jeżeli człowiek 
był stypendystą — nie byłybyśmy głazami. Posyłało go się po czekoladki. Na ogół 
stypendystom czekoladki wystarczały, żeby pojęli wadliwą lokalizację swoich 
uczuć. Prymat tu zdecydowanie dzierżyła Halina, ona była z tych, za którymi 
mężczyźni nerwowo krążą po ulicach. „A jak biedak zaczął krążyć, my umiemy go 
pogrążyć". Mnie też los zesłał takich dwóch, na szczęście nie jednocześnie. 
Jeden z nich był natarczywy i w tramwaju robił mi idotyczne oferty. Umówiłam się 
z nim w Bristolu. Pewnie pluje na wspomnienie o mnie po szampańskim wieczorze w 
szóstkę. Później jednak po zaciekłych dysputach i sporach doszłyśmy do smutnego 
wniosku, że to nieuczciwe. Głosy „przeciw" dowodziły, że nieuczciwość jest po 
tamtej stronie. Głosy „za", że jakby tam nie było, to kpiny z człowieka, bo może 
nie wszyscy mają złe zamiary. Po tajnym głosowaniu numer został wyeliminowany z 
repertuaru.
Raz zdarzyło nam się być na wytwornym przyjęciu u znajomych mojej mamy. Nasz 
pokój został zaproszony na moją sugestię. Gospodarzy chyba bawiła ta „dzisiejsza 
młodzież". Byłyśmy tam przedstawicielkami wszystkiego, co się nieprzystosowaniem 
zwie. Towarzystwo szalenie naukowe, bon ton i te rzeczy, my tam na zasadzie 
pięciu głupiutkich małpek, które się ogląda z sympatią i rozbawieniem. To 
dostojne towarzystwo nawet bawiło się intelektualnie. Zrozumiałam, że każdy 
gdzieś należy, choćby nie chciał i o tym nie wiedział. Kiedy to odkryje — 
poczuje się dumny. Student, wieśniak, robotnik, marynarz — chociaż to nie sprawa 
profesji i może nawet nie środowiska. Jakiś taki duchowy związek z pewną grupą 
ludzi. Od czasu do czasu, odgrodzone metrami stołu, zerkałyśmy na siebie — i dla 
nas było jasne: z tego trzeba się pośmiać, tylko może trochę później, żeby 
grzecznie wypaść. Żłobek przygotowany był wykwintnie. Kiedy dostrzegłam, że 
Agnieszka chowa raki do kosmetyczki, zakrztusiłam się strasznie i wyjaśniłam 
poważnemu sąsiadowi, że mi wino nie służy. Takie wino! Chciałabym widzieć jego 
filozoficzną minę, gdyby choć powąchał naszego kirkora — siedemnaście złotych 
trzy czwarte litra. Z kirkorem właściwie już wtedy było skończone. Najbardziej 
smakują owoce zakazane, kiedy już wolno — ideał sięga bruku, że niewłaściwie 
zastosuję Norwida. Przez cały wieczór podważałam skorupy raków, trafność nazw 
rozmaitych tortów i ustalone pojęcia moralne. Kiedy podważy się skorupę raka — 
wiadomo, zjeść. Kiedy pojęcie — trzeba je zastąpić własnym. Trudne. Za dużo nie 
sprawdzonych proporcji. Do filozofa mówiłam głupstwa, i to tym bardziej 
głupstwa, im bardziej chciałam mądrze. Ilekroć chciałam coś tak szokującego, 
żeby wywrócić do góry nogami cały jego system (jeśli go posiada), uśmiechał się 
pobłażliwie, jakby chciał powiedzieć: „Przejdzie to pani, przejdzie". Kiedy 
kłamałam i lansowałam jakiś wymysł, on natychmiast potrafił rozszyfrować, że 
mówię wbrew sobie. W tej sytuacji miałam niewiele do powiedzenia. Moje 
obserwacje zebrane w długim już życiu, nie zachwycały go. Coś tam spłaszczałam, 
coś pochopnie uogólniałam, coś czemuś zaprzeczało, inne było nie przemyślane do 
końca. Zajęłam się więc wnikliwiej zawartością pater i półmisków, a on atakował 
jednocześnie własny talerz, wątrobę i egzystencjalizm. Za czarującą 
interlokutorkę uznał mnie dopiero wówczas, kiedy zgadzałam się ze wszystkim, co 
mówił, i to na milcząco. Nawet mój żołądek ma swoją maksymalną pojemność i 
skazana przez etykietę towarzyską na filozofię, musiałam czymś błysnąć, żeby nie 
robić wstydu gospodarzom. Filozof właśnie zakończył wielgachne zdanie, na końcu 
którego umieścił słowo „komplikacja". Nie wiedziałam, czy wywód dotyczył tego 
właśnie słowa i w jakim ono padło znaczeniu, bo rozważałam, czyby jednak nie 
zaryzykować jeszcze kawałka kaczki. Zahaczyłam się, po odrzuceniu pokusy:
—  Komplikacja! Sądzę, że najbardziej skomplikowane są sprawy proste — 
wyłożyłam.
—  To nie jest tak bardzo kategorycznie. Co pani rozumie przez sposób i sprawy 
skomplikowane? Od tego trzeba wyjść.
—  Sposób skomplikowany to mniej więcej to, czym tu próbuję pana częstować cały 
wieczór. W istocie wypowiedzi dotyczyły rzeczy prostych? Sprawy skomplikowane to 
właśnie te proste. Teraz już wszystko dla pana jest ciemne?
—  Proszę sobie wyobrazić, że nie. Sprawy proste komplikują jedynie negatwne 
doświadczenia — a przecież tego pani nie chciała powiedzieć?
—  Właśnie to — dosypałam do siebie nieco tajemniczości, choć możliwe, że zgoła 
co innego chciałam wyrazić — doświadczenia są sprawą intensywności, umiejętności 
przeżywania, nie wiążą się z wiekiem. Dobrze mówię?
—  Dobrze. Chciałbym wiedzieć, czy pani o tym myślała już kiedyś przedtem? Pani 
jest bardzo miła.
—  Pan jest łaskawy — palnęłam i okropnie się zaczerwieniłam, bo był w tym banał 
i kokieteria. Na szczęście zrobiło się zamieszanie wokół kawy i filozof nie mógł 
sprawdzić mojej głębi. Później już go chytrze unikałam, żeby zostać w jego 
pamięci taka „być może, mądra, w każdym razie nie głupia". Intelektualiści jak 
intelektualiści. Opary Spinozy, Marksa, projekty reform społecznych, socjalnych,   
pacyfizm,   antymilitaryzm,   ale  intelektualiści  męskiej   płci dociekali 
gorliwie, co też na te tematy ma do powiedzenia Halina, którą przydybali w kącie 
koło adapteru. Z wdziękiem wodnej lilii rozchylała płaty niewinnych uśmiechów, a 
intelektualiści, oczarowani tą prostotą i słodyczą, na wyścigi znosili jej 
talerzyki i popielniczki, przeklinając cywilizację, jeśli zapalniczka nie „dała 
ognia" od
razu. Hubki i krzesiwa by używali, samolotem gotowi ścigać Prome-teusza, gdyby 
Halina raczyła chcieć zapalić papierosa. Halina przytomnie brała każdy wytworny 
gatunek tytoniu zwinięty w jeszcze bardziej wytworną bibułkę i z „zapalę za 
chwileczkę" wrzucała ze sprytem kieszonkowca do torebki. Obliczyłam, że mamy na 
tydzień palenia. Ponieważ życie, jak Neapol, jest pełne kontrastów i w jego 
łonie, niczym w kapitalizmie, powstają sprzeczności, wspaniały ten raut przyszło 
nam zakończyć wywiezieniem śmieci nad Wisłę. Kto nie wierzy, niech sprawdzi w 
naszym akademiku, bo szok był duży. Po odrobieniu wszystkich form towarzyskich i 
po przekroczeniu norm kalorycznych wyszłyśmy na ulicę. Nocny tramwaj nie 
podjeżdżał, na taksówkę szkoda — niezawodny system „na łebka". Z turkotem, 
jazgotem i wszelkim możliwym gwałceniem nocnej ciszy przemierzały stolicę trzy 
śmieciarki, które wydały nam się dobre, dlaczego nie. Machnęłyśmy dziesięcioma 
rękami, eleganckie pojazdy się zatrzymały.
—  Może panowie byliby uprzejmi podrzucić nas na Mokotów.    .-
—  Gruz i śmieć jedziem zabrać, jak panie chcom, to potem.       i
—  Możemy z panami po ten gruz i śmieć?
—  Jak panie chcom. Po jednej do szoferki, dwie na górę. Migiem zabierzem, 
obrócim na wysypisko i na Mokotów.                             
—  Nie dałoby się po dwie do szoferki?
—  No, niech panie siadają, noc jest.
Karawana się rozdzieliła. Jeden jej człon jechał po śmieć, dwa pozostałe po 
gruz. Obydwie te rzeczy leżały jednak mniej więcej na tej samej posesji, tak że 
taszcząc z jakiegś podwórka pojemnik na śmieci, pilnie słuchałam, jak pokrzykują 
Mary i Pelagia, kiedy dźwig ładował gruz. Potem urocza wycieczka nad Wisłę, 
przerwana jedynie nieodpowiedzialnym wybrykiem jakiegoś warszawiaka, który 
otworzył okno i groził naszej kolumnie prokuratorem.
Wysypywanie wobec ładowania to już była igraszka. Coś się naciskało, platforma 
tworzyła równię pochylą, wszystko bęc na wysypisko. Turkot zbliżających się 
samochodów postawił na nogi cały akademik. Trzej dżentelmeni wyszli w swoich 
waciakach z szoferek i długo ściskając nam ręce chcieli się z nami umówić „na 
fajf". Powiedziałyśmy, żeby kiedyś do nas przyszli. Jakież my miałyśmy problemy? 
W tydzień później istotnie przyszli. Skrępowani, onieśmieleni,
wyelegantowani. Siedzieli piętnaście minut. Ten kwadrans był koszmarem dla 
obydwóch stron. Po ich wyjściu wzięłyśmy się za łby. Ustaliłyśmy, że z 
zaproszeniem wychyliła się Kowalska. Tłumaczyła się biedaczka, że jej nie 
przyszło do głowy, iż oni potraktują to poważnie. To nawet nie była wina Mary z 
tym zaproszeniem. Żadna nie miała odwagi odrzucić ich propozycji tak wprost.
— Zrozumcie — perorowała Halina — gdyby to nas odwieźli studenci i nie podobali 
się nam, spławiłoby się ich całkiem zwyczajnie. A przez to „proszę, niech 
panowie kiedyś do nas wpadną", potraktowałyśmy ich jak coś niższego od nas. 
Rozumiecie, to jest świństwo, właśnie to. A nie to, że nie poszłyśmy na te 
tańce.
Przytaczam to wszystko w tym celu, żeby wykazać, iż Halinie naprawdę wyrządzono 
krzywdę. O ile z marksizmem istotnie nie było u niej tęgo, o tyle jej stosunek 
do spraw społecznych zasługiwał na najwyższe uznanie. Nikt tego nie docenił, 
zostało to przyćmione przez jej lekką ekstrawagancję w ubiorze, chłopców 
odprowadzających ją pod akademik i jej teorie o posmaku konglomeratu marksiz-mu-
katolicyzmu, które wygłaszała głośno. Przecież nawet te „artystyczne" zagrywki, 
które tak mnie bawią, kiedy je widzę we wspomnieniach, świadczą o poczuciu 
koleżeństwa. Rzadko kiedy wychodziła na scenę we własnym interesie. To można by 
powiedzieć: studenckie wygłupy. Gdyby nie stały za tym pewne inne fakty. Halina 
po śmierci matki jednej z dziewcząt z naszego akademika pojechała na wieś, 
pomogła ogłupiałej  z nieszczęścia dziewczynie wyrwać stamtąd brata, 
przeprowadzić z ojcem rozmowę. Ojciec przeznaczył chłopaka do pasienia krów. 
Szczytne to może i potrzebne zajęcie, ale jego siostra-studentka marzyła, żeby 
chłopak skończył zawodową szkołę. Sama się bała przeprowadzać z ojcem batalię. 
Halina pojechała.  Siostra płakała, Halina groziła.  Przywiozły chłopca do 
Warszawy i ulokowały w internacie. Halina zgłosiła się do walki z 
analfabetyzmem, która to akcja w pewnym czasie objęła cały kraj. Halina 
poświęciła na to wiele, wiele wieczorów. Nie zraziło jej nawet to, że kiedyś 
jakiś analfabeta-handlarz pogonił ją po schodach. „Zmiataj mi, pani, stąd, paniś 
w pieluchach była, jakem se w życiu radził". Z ZMP Halina wyleciała po pochodzie 
pierwszomajowym. Otóż Halina przed trybuną w pochodzie rzekła: „Niech to 
wszystko piorun strzeli", bo miała na nogach dwa bąble. Elegantka, chodziła
w pantofelkach o numer za małych. Do zebrania bąble znikły, podciągnęli jej 
wypowiedź pod sformułowanie bardziej ogólne. Bronili ją tam z jej wydziału ci, 
którzy widzieli, jak na „postojach" zdejmowała buty. Dzięki temu nie wyskoczyła 
z uniwerku, ale żałosna mina w pochodzie, chłopaki, malowanie — do organizacji 
się nie nadaje. Przeżywała to bardzo mocno. Bolesna jest taka świadomość, że 
jesteśmy z czegoś wykluczeni. Halina miała podwójne powody do rozpaczy, bo ten 
Marek, brat Stasia, to uroczy motylek, a ona, która mogłaby mieć chłopaków na 
kopy i mendle, chciała właśnie jego. Starała się więc „zasługiwać" na niego, 
wiodła żywot mniszki, przepędziła Jasia Muzykanta i w nauce znajdowała 
pocieszenie. Uczyła się z zaciekłością i wstrętem, wiedziała, że teraz musi mieć 
świetne wyniki, bo jedynie to gwarantuje jej przynależność do Zrzeszenia 
Studentów Polskich. Nawet nie tyle gwarantuje, ile warunkuje. To jedna, to druga 
latała z liścikami na Akademię Medyczną. Marek, owszem, chętnie się z nią 
spotykał, ale od kiedy dała mu poznać, jak bardzo jest od niego uzależniona, 
przybrał postać Mężczyzny Zdobywanego. Przedtem wystawał pod akademikiem i raz 
nawet poszedł po kartofle. Halina co do niego miała bardzo interesującą teorię: 
mężczyzna musi najpierw uwierzyć, że przyzywa wielką miłość, a potem zaczyna ją 
dopiero przeżywać. Ona się od niego już nie wyzwoliła, daremnie próbowałyśmy jej 
pomóc i opowiadałyśmy, że miał dziurę w skarpetce wielkości średniej 
popielniczki. Śmiała się z dziury i bladła, kiedy ktoś zapukał do pokoju. Ona 
dopnie swego, pożenią się kiedyś i potem się zacznie dramat. Takiej dziewczyny 
jak Halina nie można nie chcieć mieć na własność. Ona się rzuci w to wszystko z 
zamkniętymi oczami, nikt i nic jej nie powstrzyma. Może nawet nie trzeba, bo w 
przeciwnym wypadku do końca dni swoich miałaby poczucie, że ominęło ją w życiu 
coś bardzo wielkiego. Marek dawał złudę zjawiska jedynego i niepowtarzalnego. 
Może nie złudę, może kraczę, bo mi żal Haliny? Kto by powiedział, że ta 
prześliczna.dziewczyna miała większe kłopoty z miłością niż bezbarwna Pela, 
która wystawała pod drzewkiem ze swoim adoratorem i niczego więcej nie wymagała. 
Jeszcze jedną aferę miała Halina. Witała jakąś delegację studentów 
zagranicznych. To było przed pochodem. Nie dziwię się, że ją wytypowali, bo 
koledzy z zagranicy, którzy bawili z wizytą przyjaźni, po uściśnię-
ciu takiej dłoni od razu nabierali właściwego wyobrażenia o Polakach. No i 
Halina doskonale znała język rosyjski. Ściskała tak te międzynarodowe dłonie, 
walczyła o pokój, wręczała kwiatki. Jakiś fotoreporter zrobił zdjęcie. Kiedy 
zdjęcie uzkazało się w prasie z podpisem: „Dwie przedstawicielki ZMP witają 
przyjeżdżającą delegację", Halina już była przedstawicielką niewielkiego odłamu 
młodzieży nie zorganizowanej. Banasiak z jej wydziału orzekł, że się podszywa. 
Nie wiem, jak dalej potoczyły się jej losy, czy wyjaśniała, że w czasie 
wykonania zdjęcia koszulę zetempowską nosiła legalnie — bo wtedy przyszła moja 
klęska. Pożegnałam wszystko i wszystkich. Ogromnie jestem ciekawa, jak ułożyło 
się życie Halinie. Na pewno lepiej niż mnie, została wśród ludzi, przynajmniej 
ma z kim i z czym walczyć.
Z Remim spotykałam się codziennie i choć nie olśniewał go mój tryb życia, nie 
czynił mi wyrzutów. Zresztą uczucie do Remiego sprawiało, że nie mogłam się już 
bawić z dawną beztroską. Na przykład zabawa w ASP, w sukni z zasłony okiennej. 
Suknia była naprawdę piękna, chociaż przez wzgląd na to, że korzystałam z dóbr 
społecznych, nie mogliśmy ze Stasiem używać nożyczek. Czternaście osób, 
czternaście, zainteresowało się, skąd mam takie cudo. Ciuchy? Paczki od rodziny 
z Nowego Jorku? Staś miał wielki artystyczny smak. Kiedy narzucił na mnie tę 
kotarę, myślałam, że całe przedsięwzięcie weźmie w łeb, a kiedy zużyliśmy już 
szpulkę nici, całe piętro w akademiku przychodziło z zasłonami na konsultację. 
Modelki stały na stole, a Staś drapował, drapował... aż byłam zazdrosna. Toalety 
były krótkie i długie, szerokie i wąskie — co tam nakazała dusza artysty. Istny 
szał — bawiłam się z jednym odsłoniętym ramieniem (tym, gdzie nie mam śladów po 
szczepieniu ospy) ze Stasiem i jego kolegami. W środku szampańskiego nastroju 
jak za naciśnięciem guzika uruchamiała mi się w mózgu taśma magnetofonowa: 
„Lilka, co ty tu robisz". „Ano, co robię. Bawię się i mam wyrzuty sumienia". 
„Dlaczego? Skoro nie mogę tego wieczoru być z Remim, bo on gdzieś buduje pod 
Warszawą, a uczyć się szczęśliwie nie muszę, to mam śpiewać kolędy, pytam się?" 
Kiedy mu w kawiarni relacjonowałam, jak to mdlałam ze strachu, żeby z mojej su-
kni, sfastrygowanej jedynie, podczas balu nie zrobiła się nagle okienna zasłona, 
a zdumionym oczom tańczących nie ukazał się mój negliż — naiwnie sądziłam, że on 
podzielił mój lęk i będzie się ze mną cieszył, iż nic podobnego się nie 
przydarzyło. Nie wpadał w zachwyt, było mi przykro. Na zabawie Staś co jakiś 
czas szukał mnie wśród tłumu i po upewnieniu się, że „konstrukcja trzyma" 
odpływał w tanach. Miał w kieszeni cztery antyawaryjne agrafki.
—  Cudowny chłopak z tego Stasia, chciałabym, żebyś go polubił.
Nie, nie chciałam, żeby Remi był zazdrosny. Ja, owszem, bywałam. Nawet o budowy 
i to łączące się z nimi nieznane, mocne życie. Dlaczego tym się ze mną nie 
dzielił? Nie z okrucieństwa mówiłam mu:
—  Wyszliśmy więc w kompletnej garderobie. Było późno, bliżej było do Stasia jak 
do akademika. Pojechaliśmy do niego, łudząc się, że Marek odstąpi mi swój 
tapczan. Ale Marek powiedział, że mogę spać z nim, prosi bardzo, złazić na 
podłogę ani mu się śni. Mogłabym spać równie słodko koło Marka, jak koło sterty 
słomy, ale mogłoby to Stasia dotknąć, rozumiesz.
—  On jest w tobie zakochany?
—  Skądże! Chciałby, ale mu nie wychodzi. Nie tego więc typu jego uczucia 
obawiałam się zadrasnąć, tylko tak jakoś... zresztą dlaczego niby miałam spać 
koło Marka? Wleźliśmy więc „do nieba", on się zawinął w koc, a ja w tę kotarę. 
Nie mogliśmy spać, bo było bardzo ciasno i z góry bluźniliśmy Markowi, czasami 
sobie: „Weź tę rękę trochę w prawo, bo mi łokieć pakujesz do oka". Tak się 
maltretowaliśmy do rana. Mówię ci to, bo nie chcę nic przed tobą ukrywać.
—  To bardzo swobodne obyczaje.
—  Mówisz to z przekąsem, czy z aprobatą, bo nie mogę wywnioskować z tonu?
—  Z ironią i naganą.
—  To niedobrze. Co w tym złego? Nogi nas bolały i nie chciało nam się iść do 
akademika. Jeśli cię to razi...
—  Lubisz takie historie?
—  Pasjami. To jest bardzo ładne, takie na przekór pozorom, każdy by pomyślał, 
ot rozpustnicy.
—  Rozumiem takie koleżeńskie sprawy,  ale gdybym był tym oczarowany, znaczyłoby 
to, że interesuję się tobą znacznie mniej.
— Nie   pomyślałam,   że   ci   zrobię  przykrość.   Oczywiście,   że mogę już 
nigdy nie spać ze Stasiem, żadne dla mnie wyrzecze-
nie.
—  W tobie są ogromne dysproporcje. Intelektualna dojrzałość obok infantylizmu.
—  Miły jesteś, ale gdzie ten infantylizm? W tej nocnej historii? To ani 
infantylizm, ani wręcz przeciwnie. To jest zwyczajne.
—  W tym, że mi o tym opowiadasz. Z taką świeżością.
—  Powinnam pominąć milczeniem?
—  Nie.
No tak, lepiej mieć kontrolę nad moimi poczynaniami, nie obrazić się za pierwsze 
zwierzenie, żeby nie zahamować ewentualnych następnych. Ale należy mi dać do 
zrozumienia, że to irytuje i może boleć. To jest strategia, doceniam. „Gdzie 
jest strategia, nie ma prawdziwej miłości" — medytowałam. Nie przyszło mi do 
głowy, że to ja nie dorosłam do takiej miłości. Ale kochałam go bardzo mocno i 
kiedy już mieliśmy dość błąkania się po kawiarniach, rozmowy o strefach 
klimatycznych Europy, wtedy kiedy jedno spojrzenie na siebie wyzwalało wszystko, 
dziękowałam sobie w duchu, że zdołałam się dla niego uchronić przed fałszem, 
pomyłką, przypadkiem. Przytuliłam policzek do jego dłoni i powiedziałam:
—  Remi... zabierzesz mnie dziś do siebie?
—  Kocham cię. Nie. Jutro wyjeżdżam na delegację. Pojedziesz ze mną?
—  Naturalnie.
Bałam się, że usnę. Bałam się, że uśnie Remi. Deklamowałam wiersze, sennie, 
monotonnie. Nawet mruczenie silnika skłonna byłam nazwać ciszą. Niepokojącą 
ciszą. Remi prowadził... i wypoczywał. Mężczyźni są dziwni. Patrzył stanowczo za 
daleko i pykał fajkę. Moje zdolności recytatorskie uniosły jego prawą brew do 
góry i silniej przycisnęły ręce do kierownicy. Powstrzymuje się od mordu? Może 
mu przeszkadzam tym wygłupianiem się?
—  Kierowca powinien czasami spojrzeć w prawo — podjęłam. — Nigdy nie wiadomo, 
czy z boku jaka gęś nie wyskoczy.
Wyciągnęłam papierosa. Byle nie zasnąć. Podał mi zapałki.
—  Kocham cię, gąsko — powiedział.
__ Jeśli jesteś zmęczony, mogę cię zastąpić. Pusta droga, będę jechała powoli.
—  Jak to, poprowadzisz?
—  Zmów Pod Twoją Obroną, przesiądź się do tyłu, nie, bo może być ktoś ze Służby 
Ruchu, a prawo jazdy za trzy tygodnie. Odpoczniesz.
—  Nic nie mówiłaś, że chodzisz na kurs. Nie chce ci się spać, gąsko?
Naturalnie, głowa mi się rytmicznie kiwała i pod powiekami miałam kaszę 
tatarczaną, ale gwizdnęłam z lekceważeniem:
—  To dla mnie pestka. Pisz testament, pomódl się i pozwól, że ja...
Zatrzymał tego rupiecia lekko, niewyczuwalnie prawie. Przylgnął do zrudziałych 
aksamitów „samochodu". Prześliznęłam się przez jego kolana. Ujęłam kierownicę z 
mocnym postanowieniem, że go wprawię w osłupienie. Oby nie za trwałe. Tym 
dodatkowym kobiecym zmysłem wyczuwałam, że na tym terenie muszę być „sportowa", 
a nie żadne bezradne kobieciątko. Rola była dla mnie nienowa. Zmobilizowałam 
pamięć i zacytowałam, wątpię, czy właściwie:
—  To jest fatalna pozycja kierowcy. Dźwignia zmiany biegów w pozycji trzeciego 
dotyka kolana. Niewygodnie.
—  Zaczynam sobie wyrzucać, że cię naraziłem na takie zmęczenie.
Miałam na składzie jeszcze kilka motoryzacyjnych „kawałków". Postanowiłam je 
rozsądnie dawkować, jak rum w szalupie gdzieś na oceanie. Zbyt blisko było do 
dna.
—  Jedziemy? — zapytałam bez sensu.
Bowiem to była jedna z nielicznych pewnych rzeczy: powinniśmy jechać. Chciałam 
trochę zyskać na czasie. Do egzaminu było wprawdzie trzy tygodnie, ale 
instruktor, który mi powiedział, że mam szansę zdać, to był skończony 
dżentelmen. Do tamtej pory prowadziłam trzy razy po pięć minut i to zawsze tylko 
do zakrętu.
—¦ Jedziemy — miał zmęczony uśmiech.
—¦ Pomóż mi tylko ten wrak uruchomić, a dalej to już spokojna głowa. Obudzę cię, 
jak będzie trzeba zahamować.
—- Z narkozy?
Jaki on był ładny! Mieliśmy razem być dwa dni. Wątpiłam, żeby udało mu się 
ulokować mnie u znajomych. Objął mnie delikatnie i spojrzał mi w twarz. Wytarłam 
resztki pudru w jego marynarkę i zastosowałam z ustami unik jak Joe Louis z 
żołądkiem. Nie nalegał. Może jego gest mieścił się w rytuale nocnej podróży 
samochodem. „Nie. On mnie kocha! Tylko nas dwoje i noc, jazda Bóg wie gdzie". 
Według mapy mieliśmy przed sobą jeszcze trzynaście kilometrów. W tym momencie 
ryknął z tyłu klakson. Do naszej spokojnej przystani zajrzała blada twarz:
—  Nawaliło coś? Co to, pani prowadzi? To pan panią eksploatuje. Odważny pan.
—  Nic. Tak tylko się zatrzymaliśmy. Dziękujemy panu.
—  W ten sposób to wy nigdzie nie dojedziecie.
„Może do szczęścia?" — pomyślałam patetycznie i przytuliłam się do Remiego. Za 
chwilę wóz Uprzejmego wyrwał się do przodu i znikł w czarnym tunelu szosy.
—  Ruszamy — zdecydowałam. Pocałowałam go w policzek i j e -dnocześnie (słowo 
honoru) ruszyłam. Sprzyjała mi puściuteńka droga. Na pewno nie dałabym rady na 
Marszałkowskiej, bo „refleks" być może miałam, ale nie wtedy, kiedy mi był 
rzeczywiście potrzebny. Byłam dziwnie podekscytowana, to uczucie przedzierało 
się przez fizyczne zmęczenie. Reflektory wymacywały pryzmy kamieni, przydrożne 
słupki i ciemne paski rowów. Noc i drzewa uciekające do tyłu. To była jedenasta 
godzina jazdy, w głowie miałam idealną próżnię.
—  Daj pociągnąć fajkę, pyknę sobie — poprosiłam.
Zaciągnęłam się głęboko i zmusiłam mięśnie twarzy do kamiennego wyrazu. Na 
podobnej zasadzie mogłabym wypić szklankę ginu, gdybym się chciała zaciągnąć na 
statek, żeby marynarze potraktowali mnie jako „swojego chłopa".
—  Świetnie — nie mogłam plunąć, więc przełknęłam coś okropnego. — Będę palić 
fajkę. Tylko, żeby tak nie kapało. Co tam kapie? To psuje smak.
—  Źle ci podałem. Musi być bardziej do dołu, poza tym fajką się nie zaciąga. 
Będzie z ciebie kierowca. To cudownie, że się wyrwaliśmy z Warszawy. Jesteś tam 
taka rozgęgana. A tyle mamy sobie do powiedzenia. Chciałbym cię z tego wyrwać, z 
tych wszystkich historii.
__To są piękne historie, musisz to zrozumieć.                 p?
—  Nawet ten Banasiak?
—  Nawet. Gdybym to wszystko dla ciebie rzuciła, przestała się tym interesować, 
znaczyłoby to, że nie akceptuję współczesności, miałbyś tylko egzaltowaną... no, 
gęś. Nie mógłbyś mnie kochać. Wierz mi. Żalę się czasami, ale to jest ujście dla 
migawkowych złości, wtedy kiedy tak pyskuję, że to koszmar, to nie jest takie 
poważne.
—  Nie bardzo cię rozumiem, po raz pierwszy.
—  Czasami chce się wszystko powiedzieć. Kiedyś tak wypaliłam różne rzeczy 
pewnej pani, z którą się nie cierpimy. Gdybym w chwili złości miała pod ręką 
Palmiro Togliattiego, mówiłabym to Palmiro. Z tobą naturalnie szczególna sprawa. 
Naprawdę będzie ze mnie kierowca?
—  Całkiem dobrze prowadzisz.
Zdążyłam jeszcze pomyśleć, że jeśli usłyszę huk, będzie to znaczyć, że 
rozsadziła mnie duma, i zobaczyłam najpierw tuman kurzu i rów tuż tuż... a potem 
gwiazdy, wszystkie oczywiście i chyba jeszcze księżyc, okrągły i żółty jak 
dojrzała dynia, zawieszona obok naszego pojazdu. Dekawka wykonała jakieś 
taneczne wariacje i zabolało mnie kolano.
Dźwignia zmiany biegów, a nie mówiłam. Remi mało subtelnym ruchem rzucił mnie w 
kąt jak torbę podróżną i trochę za mocno ści- ' snął mi ramię.  Kiedy otworzyłam 
udręczone oczy, zajmowałam  . miejsce „z prawej strony kierowcy".
—  Co ci nagle przyszło do głowy — chciał wiedzieć.
—  Zając — wybełkotałam. — Przecież widziałeś.
—  No to co? Trzeba było gwałtownie wjeżdżać do rowu?
—  Za  mocne  określenie  na  taką  bagatelkę.   Należę  do  Ligi Ochrony 
Przyrody. Kiedy powiedziałeś, że będzie ze mnie kierowca, to wyrwałam do przodu. 
Zając był taki wystraszony. W ogóle to jest piekło, Dante miał na myśli ten 
samochód. Na dziś rezygnuję.
Nacisnął, co tam trzeba, i jakiś czas jechaliśmy w milczeniu. Kilometry nawijały 
się na koła jak nici na szpulkę. Już ze sto, a nie jeszcze dwanaście.
—  Uderzyłaś się w kolano? Trzeba się było odchylić do tyłu, a nie przyciskać 
kurczowo do kierownicy. Musiałem cię tak szarpnąć.
—  Są momenty, kiedy kobieta nie wie, w którym kierunku się odchylić, i wtedy 
właśnie przyciska się kurczowo. To jest brak rozeznania i panowania nad sobą. 
Ale żeby aż szarpać.
—  Nie chcę myśleć, co by się działo, gdybyśmy wjechali do rowu.
Rzeczywiście, co mogłoby się dziać w rowie. Nie zaprzątałam sobie tym dłużej 
głowy, bo myślałam nad radykalnym zniszczeniem wszelakiej motoryzacji. Taka 
byłam zmęczona! Marzyłam o wannie, kranie z napisem „zimna", z którego leci 
ciepła...
—  Śpisz?
—  No wiesz! Gdzie my właściwie jedziemy? Czy musieliśmy złożyć wizytę tej 
ciotce? Byliśmy tam godzinę, a prowizorycznie licząc nałożyliśmy ze dwieście 
kilometrów.
—  W każdym razie nie jadę na delegację. Skłamałem ci. Ale powiedziałaś, że 
nawet na koniec świata?
—  Tak. Do tej linii, gdzie niebo łączy się z ziemią. Od dziecka chciałam tam 
dojść. Zawsze mi się przesuwała, była jednakowo daleka...  chcę tam dojść.  
Tymczasem zatrzymaj,  muszę zbadać okolicę.
Wyczołgałam się z wozu. Minęłam rów, na każdej nodze miałam po parę milionów 
mrówek. Wracając zrobiłam kilka przysiadów, mrówki zniknęły. W wątłym światełku 
samochodu usiłowałam obejrzeć twarz w zamglonym lusterku puderniczki. Tusz mi 
się rozmazał, w ogóle moja uroda była solidnie zamaskowana. Jak „sportowa", to 
„sportowa" — wyjęłam chustkę i roztarłam tusz do reszty.
—  Jak ty oceniasz ten swój samochód? Kustosz Muzeum Techniki nie czynił ci 
żadnych propozcji?
—  Gdybyś wiedziała, z czegośmy go wyremontowali! Przesiądź się do tyłu. 
Wygodniej.
—  Mniej atrakcyjnie. I nie chcę cię pozbawiać widoku mojej po-rannie świeżej 
twarzyczki.
—  Emocji dostarcza mi kranik — powiedział ruszając. — Guma w nim kruszeje. Pod 
wpływem benzyny. Zatka się czy nie zatka? To znaczy: czy dojedziemy?
Jechaliśmy jakoś, mijaliśmy wybiegające na szosę psy i uśpione wsie bez świateł. 
„Jedziemy do tego miejsca, gdzie ziemia łączy się z niebem..." Starałam się 
mówić, żeby Remi nie zasnął. Czytałam, że tak się w nocy postępuje z kierowcami.
—  Dlaczego kruszeje ten kranik?
—  Zmiłuj się... guma,   guma kruszeje i jej kawałki zatykają przewód paliwa. 
Cudowna jesteś, że chcesz o tym mówić, choć cię to zupełnie nie interesuje.
—  Lubię samochody — może w tym i była molekuła prawdy. Uznałam, że trzeba go 
„olśnić", najwyższy czas. Dość się nakom-promitowalam tym zającem.
—  Weź gaz do dechy, rozpędź samochód i noga z pedału gazu. Na wolnych obrotach 
silnik zużywa o wiele mniej paliwa. Przez ten czas trochę benzyny zbierze się w 
komorze pływakowej gaźnika. Znowu gaz, i w ten sposób, mimo agonii silnika, 
jakoś dojedziemy.
Nie chciałam natychmiast kontrolować, jaki wyłom zrobiłam w fortyfikacji (jeśli 
jeszcze jakaś była). Patrzyłam w przestrzeń, ale kiedy skierowałam na niego 
oczy, zorientowałam się, że strzeliłam z radzieckiej katiuszy. Komora pływakowa 
gaźnika...
—  Chyba będzie deszcz — zakończyłam obojętnie. — Samochody wprawdzie interesują 
mnie od strony karoserii...
—  Nie ma karoserii.                                                     
—  Nie ma? — przeraziłam się. — A co jest?                    
—  Nadwozie..                                                                           
—  Okropnie brzmi. Ustąp mi, proszę cię, niech będzie karoseria. Od razu 
wiadomo, o co chodzi. „Szałowe nadwozie", brr!           
Jaka męcząca jest podróż, kiedy zasnąć nie można, a cel staje się błędnym 
ognikiem. Żal mi go było, ale już nie proponowałam, że go „zamienię". Lepsze 
było moje współczucie niż żal jego ojca i przyjaciół. Mnie by też parę osób 
żałowało, zabawne.
—  Wiesz, w zeszłym roku, w lecie, podobałam się jednemu facetowi, który miał 
samochód. Dawno, ale prawda. Zdałam egzamin i myślę sobie, przewiozę się w 
nagrodę. Zawiózł mnie nad Wisłę. Słońce, woda, wiatr, motyle, „słuchaj 
dzieweczko — ona nie słucha", skąd on niby miał wiedzieć, że to premiowa 
przejażdżka. W drodze powrotnej wydawał mi się bardzo zgnębiony i wiedziałam, że 
drugi raz tym wózkiem się nie przejadę. Chciałam mu okazać, że nie mam żadnych 
pretensji, że miło się jechało. Zatrzymał i zaczął coś manipulować w masce czy 
pod maską. W tym czasie napisałam mu szminką na karoserii: „Przykro mi, że pana 
rozczarowałam".
—  No i?!
—  Już nie był zgnębiony. Był wściekły! Dmuchał, chuchał na to swoje cudo, 
wycierał, omal mnie nie zostawił, piętnaście kilometrów pod Warszawą. Nie 
widziałam go więcej.
—  Rasowy samochodziarz może dostać szału, jeśli mu się coś bazgrze na nadwoziu.
—  Dlaczegośmy się zatrzymali?
—  Muszę trochę pomanipulować pod maską.
—  Ale szminką po karoserii? — zrozumiałam.
— Szminką po karoserii. To bardzo ważne. Muszę to wiedzieć teraz.
Wyszłam, wyjęłam z torebki szminkę i napisałam wyraźnie: „Kocham Cię".
—  Przeczytaj — objął mnie.
—  Kocham cię — powiedziałam cicho.
—  Tak długo czekałem na to słowo.
— To było zdewaluowane u mnie pojęcie. Teraz, to co innego.
—  Jesteśmy na miejscu.
—  Co to za miasto? Gdzie my jesteśmy? Czwarta rano. Patrzył na mnie bezkarnie, 
choć ta noc podziałała na mnie jak
wyżymaczka. Mrok już słabo pokrywał rozmazany tusz. Byłam brudna, potargana, 
przesiąknięta gazami spalinowymi, fajkowym tytoniem i zaczadziała z miłości. 
Leciałam z nóg.
—  To jest Bydgoszcz. Przyjechaliśmy do mojego ojca. Chcę się z tobą ożenić. 
Chcesz tego?
—  Tak — zdaje mi się, że powiedziałam to ja. W każdym razie nie on, a było nas 
tylko dwoje w samochodzie, na ulicy, w Bydgoszczy, na całym świecie. Sądziłam, 
że osiągnęłam tę linię, do której szłam całe życie.
W oczach ojca Remiego bardzo chciałam wyglądać statecznie i poważnie. Dostojnie 
kiwałam głową, kiedy mi wyjaśnił, jak się opatula drzewka owocowe na zimę. 
Ojciec przyjął mnie bardzo życzliwie. Nie łudziłam się. Nie mnie, Lilkę 
Sagowską, tylko swoją przyszłą synową. Każdą inną gościłby tak samo. Była w tym 
nabożna wiara w nieomylność swojego syna-inżyniera, który przecież błądzić nie 
może. Już go tam na tej politechnice nauczyli wszystkiego, co trzeba. To było 
bardzo wzruszające i ładne. Remi patrzył na mnie cały czas z taką miłością, że 
postanowiłam rzucić dla niego akade-
mik. Stasia, „niebo" i wszystkie inne rozrywki. Niech świat się na nim zaczyna i 
kończy. Ojciec Remiego na pożegnanie musnął mnie wąsami w obydwa policzki i 
wręczył mi dwa litry miodu. Byłam szczęśliwa, choć miodu nie jadam. Kiedy Remi 
odwiózł mnie pod akademik, ani drgnęłam.                ]
—  Lilka, idź, proszę cię.                                                                   
—  A ja cię proszę, żebyś mnie zabrał do siebie.                               
__ Wiesz, jak tego pragnę. Nie utrudniaj mi pewnej decyzji.
—  Remi. Ja cię przecież nie pytałam, czy się ze mną ożenisz. Muszę ci przyznać, 
że jestem tym ślubem trochę przerażona. Ale chcę bardzo, nie niepokój się. Remi, 
ja nie chcę, żeby to się stało dopiero po ślubie. Głupia jest ta twoja „pewna 
decyzja". Zresztą, zwyczajnie stąd nie wysiądę. Rób, co chcesz.
—  Chcę ci zostawić trochę czasu. Rozpaczliwie się boję, że będziesz żałować. 
Lilka... jesteś jeszcze taka bardzo młoda.
—  Kochasz mnie?
—  Nieprzytomnie cię kocham.
—  To mnie zabierz do siebie.
—  Tak się boję, czy nie robię błędu.
—  Nie analizuj. To nie teren do analiz. Już ja najlepiej wiem. Robię to 
świadomie. Chcę tego.
Na te cztery doby pozwoliłam sobie zapomnieć o istnieniu Uniwersytetu 
Warszawskiego. Dumałam właśnie, skąd by tu wyłudzić falsyfikat zaświadczenia 
lekarskiego. Remi był w pracy, a ja dziwiłam się, że będąc tak szczęśliwa 
rozróżniam kolory, zapachy i litery w gazecie. Ktoś zadzwonił. Na Remiego było 
za wcześnie. Ale może... pobiegłam jak szalona do drzwi. Stanęła w nich Nika Ha-
nusówna. Osłupiałam. Spojrzała na mnie spode łba i rzekła:
—  Witam bumelantkę. Byłam tu już dwa dni temu, ale państwo raczyli gdzieś 
wyjechać.
—  Witam cię w progu mojego przyszłego domu — przywróciło mi mowę. Poprawiłam 
pod szyją piżamę Remiego, sześć numerów za dużą. — Cieszę się, że cię widzę, ale 
pojąć nie mogę, jak mnie tu znalazłaś. Wejdź do pokoju — wskoczyłam pod kołdrę. 
— Herbaty?
—  Jazda na wykłady — powiedziała. — Zbieraj się, i to już.
—  Oszalałaś chyba. Jutro pojadę.
—  Identyczna reakcja — rzekła.
—  Jak u kogo?
—  Jesteś już trzecią, którą muszę z niebios sprowadzać na ziemię. Dlatego cię 
znalazłam, mam wprawę. Akademik, z kim wyszła, biuro adresowe i wałek w torebce. 
No, wyłaź, moja szczęśliwa, zdążymy jeszcze na ćwiczenia.
—  A które to te dwie poprzedniczki? Znam?
—  Znasz, ale to zawodowa tajemnica. Trzeba godzić szczęście z zajęciami.
—  Cyniczna jesteś.
—  Może. Czuję pewną odpowiedzialność, która u ciebie gdzieś się rozpłynęła. 
Cztery dni cię nie było.
—  To się stało dopiero wczoraj — rozmarzyłam się. — Pobierzemy się. W lipcu. On 
tak chce, chociaż ja wolałabym w listopadzie, w rocznicę poznania go. Muszę go 
przekonać, że tak będzie lepiej. Tak to sobie romantycznie ustaliłam.
—  Ubieraj się — zaczęła we mnie rzucać moją własną bielizną — zostawisz mu 
piękną kartkę i biegiem przylecisz tu wieczorem. Ale nie od razu po wykładach, 
bo musisz się ze mną trzy godziny pouczyć. Tak będzie dotąd, dopóki nie 
stwierdzę, że możesz się znowu uczyć sama. Kiedy oprzytomniejesz, odczepię się 
od ciebie.
—  Nigdy nie oprzytomnieję, ale to nie ma nic do nauki. Będę się uczyć czekając 
na niego.
—  Na wszelki wypadek jednak ze mną. Te dwa, trzy miesiące.
—  Wszystko świetnie, ale dziś nie pojadę na uniwerek. Niech się świat zawali. 
Proszę cię, Nika, zrozum...
—  Nawet nie słucham, co ty tam gadasz. Szybko. Już ja cię teraz będę miała na 
oku. Ubrać cię, dziecino? Krew by zalała taką pracę społeczną, żeby kogo z łóżka 
wyciągać.
—  Mam nadzieję, że to prywatna inicjatywa?
—  Istotą pracy społecznej jest taka właśnie inicjatywa. Formy narzucone mnie 
mniej interesują. Dawaj, zapnę ci stanik. Jadłaś śniadanie? To zjedz, daję ci 
dziesięć minut czasu. Ładny pokoik. Bardzo ci tu dobrze?
—  Bardzo.
-— Cieszę się. Bardzo go kochasz?
—  Bardzo.
__Widzisz, ta pierwsza, którą wyciągałam, mówiła to samo. I cud,
że się zgodziła na te trzy miesiące. Później byłam jej jeszcze bardziej 
potrzebna... źle się skończyło, chociaż nie powinnam ci takich rzeczy teraz 
mówić.
—  A druga?
—  Druga... obudziła się.
—  Co to znaczy? Pomyłka?
—  Tak, w jakimś sensie tak. Za wiele mu dodawała, widziała w nim to, czego nie 
było. Jeszcze nie tak: inaczej go widziała.
—  Pewnie bardzo boli takie rozczarowanie.
—  Bardzo. To nawet nie rozczarowanie. Rozbieżności.               
—  Nika!
—  On nie jest ani taki zły, jak ty go widzisz, ani taki świetlany, jak ja go 
widziałam. No i nie chciał dziecka, a ja bardzo. To znaczy, gdyby było... ale 
nie chciał.
—  Nika! Tu on miał rację. Ale nie wyobrażam sobie, żeby Rysiek mógł być 
sentymentalny.
—  To sobie wyobraź.
—  Nika, w tym miejscu ty się mylisz. Hołdujesz modzie na nieślubne dzieci.
—  Idiotka! Zresztą w każdej chwili możemy się pobrać.
—  Tak, Nika. Uważasz, że to wyróżnia, że dowodzi odwagi, sądzisz, że jeśli 
ludzie się kochają, to dlatego, żeby mieć dzieci. Zmiłuj się, to tak jak w 
kościele na kazaniu.
—  Uważam tylko, że jeśli ich nie stać na dzieci, nie powinni się kochać. W 
przeciwnym razie to jest nieodpowiedzialność za własne czyny. Czyli trochę to 
inaczej pojmuję niż w kościele na kazaniu. Nie wiem, jak to się dalej potoczy. 
No, chodźmy. Przepytam cię, w autobusie. Masz klucz? A, on ma drugi. No, szybko.
Były na studiach takie pary, co to zawsze i wszystko razem. Obserwowałam raz 
takie „papużki-nierozłączki" w Kole Medyków gdzie często chodziłam po Agnieszkę. 
Znałam tę parę. Siedzieli nac książką i powtarzali: „U kobiet przebiega tędy 
więzadło obłe macicy, u mężczyzn powrózek nasienny". Nie rozumiałam, jak oni 
mogli się po tym teoretycznym roztrząsaniu praktycznie całować. Agnieszka mi 
tłumaczyła, że to nie ma nic do rzeczy, oni po wyjściu z uczelni naprawdę o 
medycynie nie myślą i uspokoiła mnie, że on nie widzi w niej trupa z 
prosektorium. Nie wiem, dla mnie to byłaby obsesja, tak myślę. Taką naszą parą 
była Mary i Szeryf. Nie pobiegliby tak szybko do urzędu stanu cywilnego, gdyby w 
akcję nie wkroczył ojciec Szeryfa. Ojciec przechwycił „telegramę" wystosowaną 
przez Mary do ukochanego: „Zwiej z ćwiczeń. Porozrabiamy. Twoja Mary". Ta 
„depesz" była wysłana do Szeryfa przez umyślnego (Kosiński). Bałwan w pokoju 
zastał ojca i wręczył mu notę. Dalej wypadki działy się z szybkością światła. 
Papcio już nie czekał na synalka, tylko wtargnął do naszego pokoju, zarzucając 
nam wszystkim, że odciągamy syna od nauki. Mówił to wszystko o dużo za głośno i 
miał „poinformować, kogo należy". My na to wyciągnęłyśmy indeksy i pokazały, że 
wszystko mamy zaliczone, niech się każdy martwi o siebie. Kiedy ojciec się 
niemal udobruchał, wszedł do pokoju Szeryf z butelką wina pod pachą i okrzykiem 
w drzwiach: „Podobno przybył stary, to zostawi trochę dzięgów, zahula się". 
Ojciec siedział tyłem do drzwi i od progu nie było go widać. Szeryf zziele-niał, 
a ojciec sczerwieniał. My poszarzałyśmy ze zgrozy i to kolorowe towarzystwo 
zastygło w milczeniu. Szeryf okazał się mężczyzną, bo przedstawił Mary jako 
swoją narzeczoną i ładnie ojca poprosił, żeby porozmawiali o tym później. Ojciec 
powołał się na mamę i wyszli z pokoju w trójkę omówić te okropne rzeczy. Mary 
wróciła do pokoju w nocy, zapłakana i chora, bo przyrzekli ojcu, że poczekają ze 
ślubem i w ogóle, do czasu skończenia studiów. Ojciec wyjechał, a oni włóczyli 
się po ulicach, chodzili i doszli do wniosku, że żyć bez siebie nie mogą i tylko 
śmierć ich rozłączy. To przyrzeczenie uświadomiło im, że jakakolwiek zwłoka jest 
wykluczona. Przez to rodzinne zamieszanie ich uczucie nabrało posmaku występnego 
czynu. Mając do sforsowania przeszkody, których uprzednio nie dostrzegli, 
postanowili się pobrać. Już, natychmiast. Mieliśmy wesele. Wesele, wesele... 
Szeryf więc pojął swoją Mary, happy end na papierku z USC, bo w ich życiu nic 
się nie zmieniło. Ona w jednym akademiku, on w drugim, koledzy czasami na 
filmowym seansie. Gdyby byli na ostatnim roku, może dostaliby wspólny pokój, ale
tak? Szeryf tak się przejął swoim występem w tym dniu, że uprzednio 
przetłumaczył artykuł, sterroryzował widocznie redaktora, bo mu przyjęli, kupił 
Mary ślubne nylony, a sobie imitację krawata. Mary sprzedała złoty zaręczynowy 
pierścionek swojej mamy i kupiła tombakowe obrączki. To był ślub w tajemnicy 
przed rodzicami, z miłości („Po co starzy się mają niepotrzebnie denerwować"). 
Jakby tam nie było — śliczne studenckie wesele. Mary była pięknie ubrana i nawet 
zastanawiałyśmy się, czy jej tego wszystkiego nie zostawić na zawsze. Państwo 
młodzi jechali do ślubu dorożką, z nimi kierowniczka domu akademickiego 
(pozwoliła urządzić bankiet w świetlicy) i portier, który jest także palaczem 
(„Jak ja pani Kowalskiej puszczę parę na to wesele, to jeszcze nigdy tak ciepło 
nie było"). Goście maszerowali za dorożką. Co do mnie, to uwiesiłam się z tyłu. 
Świadkiem byłam, trudno, żeby urzędowa osoba leciała za pojazdem jak pies za 
rowerem. Urzędnik stanu cywilnego dwa razy zwracał nam uwagę, że chwila jest 
poważna, żeby choć młoda para postarała się skupić. Raźnie pokrzykiwali „tak", a 
Szeryf: „Trzy razy tak", ale uznali, że to jest wymijające i wreszcie powiedział 
normalnie „tak". Z powrotem oni też już szli, bo drynda była opłacona tylko 
„do". I tak stąpając tą nową drogą życia, doszliśmy do baru mlecznego, gdzie 
każdy zjadł po talerzu zupy pomidorowej z ryżem, bo na uczcie ślubnej gorących 
dań nie przewidziano.
Kieguri myślała, że to nasz narodowy obyczaj i niezmiernie jej się wszystko 
podobało. Wytłumaczyłam jej, że to nie jest typowy ślub. Trzeba ją było 
zaprowadzić na taki, co to białe suknie, oceany kwiatów, wyfraczeni goście i 
wytworne samochody. Ale trudno powiedzieć, że frak to jest recepta na szczęście.
Mary i Szeryfowi wszystko ułożyło się dobrze. Kończą studia, on dostał pokój i 
wiodą całkiem ciekawe życie, choć, rzeczywiście, odbiega ono od modelu 
mieszczańskiej rodziny. A teściowie pogodzili się z ciosem i marzą o wnuku.
Ciekawa jestem, jakie będą nasze dzieci, lepsze czy gorsze? Jednego jestem 
prawie pewna. Będą żyć w czasach stabilnych, nie będą w nic wkładać tyle serca, 
co my. Może Halina Karamesówna, Bana-siak, Sagowska i Weronika Hanuś, a nawet 
Honorata byli odrobinę
śmieszni, ale byli prawdziwi. Przejęci tym, co robią, walczący ze wszystkim, co 
im się wydawało złe, ostro i bezkompromisowo, byli głośni, rozkrzyczani. Choć 
różnie pojmowali zło. Podziwiam nas teraz, kiedy sama usunęłam się z widowni. 
Ale ze względu na osobisty cios. Za bardzo żyłam życiem młodych i za szybko 
dostałam w łeb, za prędko wciągnięto mnie w świat ludzi dorosłych, który 
przerastał moje młodzieńcze wizje. Jak bardzo chciałam np. być społecznie 
przydatna. Kiedyś całą dobę robiłam remanent w my-dlarni, bo młodzież studencka 
stawiła się pierwsza na apel o pomoc pracownikom handlu. I choć przy 2864 mydle 
i 3684 sidolu robiło mi się słabo, zaciskałam zęby i cieszyłam się, że jestem 
potrzebna.
Jeździłam też na wieś, nikogo osobiście na spółdzielnie produkcyjne nie 
nawróciłam, chociaż do wystąpienia przygotowałam się starannie, mówiłam z 
przekonaniem i wiarą w to, co mówię. Była nas cała ekipa, ze mną naturalnie 
jeden z Banasiakowi najbliższych, żeby zobaczyć, za czym ta Sagowska agituje. 
Spisałam się dobrze, ale wynik żaden. Popierali nas młodzi:
—  Ja bym się, pani, już dawno zapisał, ale ojce nie daj om. — A tatuś przerywa 
dyskutantowi:
—  Żebyś mi się, zarazo, pod rękę nie nawinął, bo ci kości porachuje.
—  Same, państwo, widzom — wzniósł ręce do góry pionier kolektywizacji.
—  A zatkasz se gębę, huncwocie jeden? — tatuś.
Apelowałam do kobiet, roztaczając przed ich oczami miraże żłobków, przedszkoli, 
placówek zbiorowego żywienia, wysokich dniówek i określonych godzin pracy. 
Kobiecinki kiwały głowami, uśmiechały się do nas z sympatią, ale żadna się nie 
zdeklarowała. Po zebraniu jedna pociągnęła mnie za rękaw lśniącej od krochmalu i 
żelazka zetempowskiej koszuli:
—  A pani to nie chłopsko córka, jak pani tak rozumu ni ma. Kto to swoje odda?
Agitowałam ją już indywidualnie, z podobnym skutkiem. Mówiłam, że w domu 
akademickim mieszkają dziewczęta ze wsi i one są za kolektywizacją.
—  Młode, to głupie. Swoje, to jest swoje.
—  To po co pani przyszła na zebranie?
__ Bo sołtys przykazywał i zawsze się człowiek trochę popatrzy.
Nudno w niedzielę.
__ W spółdzielni byłoby kino — wtrąciłam szybko.
__Tyła lot bez kina się obywali, to i będzie. Casem przyiżdżo w
ciężarówce, to starcy. Zmarzły tu panie, bo pewno nie zwyczajne. Chodźta do 
chałupy, to wom co przyrychtuje. Moja córka też jest w szkołach, ino że w 
Krakowie. Ale una nie iżdżo tak jak wy, skóra by ii ojciec wygarbował.
I choć efekt mojej pracy żaden, trochę satysfakcji zostało. I żalu.
Postanowiłam zamieszkać u Remiego. Zgadzałam się, że zostawię wiele rzeczy 
zaledwie rozpoczętych, wiele spraw nie wyjaśnionych do końca, ale przeczuwałam, 
że będę mieć inne problemy. Nie, takich nie przeczuwałam, nie mieściły mi się w 
rozumowaniu. Brałam pod uwagę jedynie problemy szczęścia, nie cierpienia. Z 
radością szłam do niego, z największą wiarą stawałam po stronie ludzi dorosłych. 
Chciałam, żeby mnie śmieszyły wizje przebudowy świata — i nie śmieszyły mnie 
zupełnie. Byłam u niego cały miesiąc, ale nie tęskniłam. Zachwycałam się własną 
powagą i kochałam, kochałam go bez granic. Katastrofa wydarzyła się, kiedy 
przyjechali wszyscy. A tak po wykładach biegłam szybko do domu, pogrążałam się w 
szczęście, wpadałam w jego ramiona, czułam się czysta, wzniosła, piękna, 
kochana, wyzwolona ze wszystkich idiotyzmów, parzyłam herbatę, patrzyłam mu w 
oczy, tuliłam się, słuchałam planów przyszłego życia, likwidowałam zalążki 
tęsknoty, jakie czasami szarpały mną za czymś z tamtej strony. Uczyłam się, on 
czytał, spotykaliśmy się wzrokiem, książki spadały na podłogę, było tylko nasze 
pragnienie, nasze oczy, nasze usta.
Przyjechali wtedy wszyscy: Mary z mężem, Halina, Marek, Jan-ko-Muzykant (który 
postanowił „przeczekać" Marka, ale chyba nie przeczekał), Pelagia ze swoim 
rycerzem z geologii, Honorka, Kiegu-ri, Staś, Kosiński i jakieś dwa nowe nabytki 
do naszej paczki, Agnieszka — obliczyć nie mogłam, na ile osób mam przygotować 
kolację. Remi domyślnie wymknął się do sklepu po spożywcze artykuły. Kiedy 
zobaczyłam ten pułk wojska, czułam jak ramiona przeistaczają mi się w skrzydła, 
fruwam po pokoju, a wszystkie moje sprawy —
zazdrość o te, które były przede mną, rozbieżności wychodzące na jaw w długich 
rozmowach, chwile irytacji, kiedy musiałam odstąpić od swojego zdania, szalona 
radość, że się na to zdobyłam, sekundy lęku, wahań, i godziny pewności — stają 
się dalekie, mniejsze i łatwe. I jak kiedyś w zamęcie myśli i chaosie 
uczelniano-organizacyjnych kwestii zapragnęłam, żeby choć na jedną lekcję być 
Marylką, w której durzy się Igor, tak wtedy aż do fizycznego bólu chciałam być 
ich, z nimi, z Banasiakiem nawet, co już było skrajną herezją. Być z nimi, 
jeszcze po tamtej stronie życia. „Przecież on daje mi wszystko, a nic nie 
zabiera, ani uniwersyteckich kasztanów rosnących na dziedzińcu, ani 
ideologicznych kłótni i sporów pod biblioteką, ani długich spacerów nad Wisłą, 
ani Starówki, nic. Jestem pusta i nic niewarta — napominałam się patrząc, jak 
nasz przytulny, z takim trudem i pietyzmem urządzony pokój, podlega postępującej 
ruinie, a Kosiński przypiął się do klusek, które zostały z obiadu — nic 
niewarta, skoro będąc tak bardzo szczęśliwa, mogłam przez chwilę zatęsknić za 
tym wróblowatym życiem bez ładu, składu i sensu, które dostarczyło mi tyle 
udręki, i które świadomie, w idealnej zgodzie serca i umysłu, odrzuciłam. Nigdy 
nie pozwolę uwikłać się w tamte głupstwa, tu jest moje miejsce, zostanę tu na 
zawsze. O ile bliższa jestem teraz poszukiwanej pełni, o ile więcej uchwytnych 
wartości ma moja obecna egzystencja, jakaż byłam wtedy młoda, tragicznie młoda i 
do nieskończoności głupia. Głupia — powtarzałam sobie z radością, jak majtek 
Kolumba, który krzyknął: „Ziemia!" Zresztą oni wszyscy kiedyś się ustatkują. 
Dzięki Bogu, wywinęłam się wcześniej z tych błahostek i smarkaterii. Kiedyś oni 
wszyscy to zrozumieją. Kiedy przekroczy się smugę młodzieńczych mrzonek, 
stabilizacja psychiczna i życiowa jest pojęciem ponętnym i nowym, pełnym uroku, 
niesie spokój, otwiera nowe widoki na życie nieznane, kiedyś oni wszyscy...
Przywieźli mi masę drobiazgów rzeczowo wyjaśniając, żebym to potraktowała jako 
ślubny prezent, bo chyba wiem, jak to w życiu bywa, i skąd oni mogą przewidzieć, 
czy w listopadzie będą mieli na składkę. Chęci zakupów nie chadzają pod rękę z 
odpowiednikiem w funduszach. Szeryf zdążył odśpiewać cały swój ogromny 
repertuar, kiedy wrócił ze sklepu Remi uginając się pod ciężarem sprawunków.
—  Ludzie kochani, to jest koleżanka! — rozległy się okrzyki, kiedy kolektywnie 
przystąpiliśmy do montowania kolacji.
—  Przenocujesz nas? Trudno, żeby po zaopatrzeniu ciała człowiek miał ochotę 
tłuc się taki kawał tramwajem. Może ci samochód do głowy uderzył? Wypierasz się 
kolegów, z którymi stół i łóżko dzieliłaś? — teatralnie pytał Szeryf.
Remi przesłał mi rozbawione spojrzenie, w; którym było nieco przerażenia. 
Wyczuwałam, że cieszy go moja radość, daleki był w owej chwili od chęci 
„izolowania mnie".
—  Samochód się rozleciał — wyjaśniłam. — Baran jesteś, mój Szeryfie. Dawać 
garderobę, koce, poduszki i chodniki, zrobimy sobie boskie leże na podłodze.
Nikt nie chciał spać na tapczanie, zajął go więc „dyscyplinarnie" gospodarz. O 
siódmej rano każdy mięsień mieliśmy obolały od śmiechu i wykwintu posłania.
Agnieszka zarządziła pięciominutową zdrowotną gimnastykę „dla rozprostowania 
kości". Potem oddział na komendę Marka: „Baczność! W kierunku drzwi biegiem 
marsz!" pożegnał nas gładząc się po brzuchach, mimo że na śniadanie zostały 
tylko smutne resztki kolacji.
—  Chodźcie szybko, szkoda zmarnować nawet godzinę takiego słońca — powiedział 
Staś. Poczułam, jak mi się ściska serce. Do wykładów miałam trzy godziny czasu. 
Remi poszedł do łazienki, pogwizdując. Ogolił się, wszedł do pokoju roześmiany:
—  Są przemili, ale to kataklizm, zobacz, jak wygląda nasz dom.
—  Sprzątnie się — powiedziałam i wyjrzałam za nimi przez okno. Szli lśniącą w 
porannym słońcu, asfaltową ulicą, bojowy szyk uległ rozsypce, zajmowali całą 
szerokość jezdni. Z czego się śmiali? Jak łatwo wyłączyli mnie ze swojego kręgu! 
O czym mówili? Dlaczego byli tacy weseli i swobodni? Otworzyłam okno:
—  Poczekajcie! Idę z wami! — krzyknęłam.
—  No to migiem! Pospiesz się! — zaczęli siadać na krawężniku.
—  Gdzie idziesz? Za wcześnie na wykłady — zapytał Remi. Wyciągnęłam z szafy mój 
wysłużony rekwizyt, walizkę, i szybko, na oślep, wrzuciłam do niej swoje rzeczy.
—  Co to znaczy? Co ty robisz? — chwycił mnie mocno za rękę.
—  Nie mogę inaczej, zostaw mnie.
—  Nie zastanawiasz się, co robisz. Sama wiesz, że jeśli z nimi odejdziesz, 
będzie to znaczyć... że tu ci źle, że czujesz jakiś niedosyt, że mnie nie 
kochasz.
—  Kocham cię. Ja nie wiem teraz, co to znaczy czy będzie znaczyć. Ale wiem, że 
nie mogę tu zostać. Nie zatrzymasz mnie! — podniosłam głos, choć on stał pod 
ścianą blady i zacisnął wargi. Podeszłam do niego.
—  Remi, bardzo cię kocham, ale muszę z nimi iść. Jeśli istotnie nie będziemy 
mogli bez siebie żyć, zrozumiemy to bardzo prędko. Proszę cię, nie miej żalu. 
Zbyt łatwy byłby triumf naszego uczucia, gdybym tu, w tej chwili, pod wpływem 
wzruszenia została. Nie pocałujesz mnie? Przyjdź jutro do akademika.
—  Zostaw mnie — powiedział cicho.
—  Dobrze, ale zrozum, nie chcę jechać na ten obóz, o którym mówili, tylko wrócę 
do akademika — jak w transie pobiegłam do łazienki po przybory toaletowe.
Cichutko zamknęłam drzwi. Nie mogłam już znaleźć ani jednego słowa. Poderwali 
się na mój widok.
—  O rany, niech ja skonam, Lilka z kuferkiem.
—  Hura! Wraca do akademika! — krzyknęli, przyjęli to bez specjalnego 
zdziwienia. Nie domknięta waliza otworzyła się i skarby garderoby wysypały się 
na ulicę.
—  Zbierać to szybko, bo autobus zajechał na pętlę. Pantofel w rowie, jak 
patrzysz, ciemięgo. Ale się guzdrzecie.
—  Lilka, pochodzę trochę w tym różowym, co? — Kosiński zaczął powiewać dolną 
częścią mojej bielizny.
—  Ładuj szybko. No!
—  Nie możemy się spóźnić na ten autobus. Moglibyśmy się zerwać z pierwszego 
wykładu i opłukać w Wiśle — zaproponowała Agnieszka. — Utrudzony człowiek.
—  Świnie jesteście. Zostawilibyście mnie bez żadnych skrupułów —¦ powiedziałam 
i zapragnęłam rzucić się w ramiona Remiego, błagać go, płakać, przepraszać. „On 
mi nie przebaczy" — pomyślałam.
—  Lilka, wyjeżdżamy na obóz — rzekł Staś.
—  Oczywiście — powiedziałam mechanicznie. — Ciekawe, jak mnie przyjmie 
kierowniczka akademika — zastanawiałam się głoś-
.— Ciebie? Taką weterankę? Rozpłacze się. To równa baba. A ty się nie oglądaj w 
tył, tylko patrz w przód. Na ślub masz czas. Jazda __powiedziała Agnieszka.
„Przecież tego chciałam. Dlatego tu jestem. Nie cofnę się. Na śluby mam czas. 
Pojadę na obóz wędrowny i będę się śmiać, zamiast się zastanawiać, w którym roku 
zmienimy mieszkanie. O Boże, Remi! Czekaj. Przyjdę tam. Czekaj. Ja zwariowałam".
—  Wracam — powiedziałam.
—  Oszalała! Właźże! — pociągnęli mnie do środka. Autobus ruszył.
Nie chodzi o to, żeby nie mówić tego, co się myśli, tylko o to, żeby myśleć o 
tym, co się mówi. I czyni. Nika Hanusówna rozumiała moje rozterki. Uczyłam się 
jak szalona. Był to najbardziej świetny okres dla mojego indeksu. Byłam opętana 
tęsknotą za Remim. Odwiedził mnie raz... chciałam przed nim klękać, zaklinać, 
żebrać o przebaczenie. Chciałam mu powiedzieć, jak żałuję. Nie potrafiłam. W 
błędach zawsze byłam konsekwentna. Kochaliśmy się „wtedy". Czułam, że chce, abym 
brała tylko ja. Znaczyło to dla mnie, że chce mnie sobą opętać, związać, a gdyby 
był rozczulony czy bezradny, poszłabym do niego natychmiast. Tak bardzo go 
kochałam „wtedy". Nie mogłam sobie pozwolić na to, żeby myślał, iż wracam, bo 
moje ciało nauczył odczuć, bo je obudził, bo byłam jego, bo czuję przynależność 
do mężczyzny. Myślałam, że zrozumie, kiedy mu powiedziałam, że tego chcę. 
Wyszedł szybko. „Kocham go dożywotnio, więcej mu nie mogę zagwarantować, bo na 
tamtym świecie mogą mnie ubezwłasnowolnić". I nie mogłam mu nawet tego 
powiedzieć. Co on myśli? O Chrystusie Panie, dlaczego się ludzie nie rozumieją. 
Remi, wrócę, jestem tylko twoja. Płakałam po jego wyjściu.
Mieszkałyśmy już w szóstkę, bo w czasie mojej nieobecności dokwaterowali 
Kieguri, a kiedy wróciłam, kazali mi się nią zająć, co zresztą jest osobną 
sprawą. Wieczorem wróciłam po „nauce własnej" ze świetlicy i byłam zaintrygowana 
zielonym papierem, który leżał na stole, a nad nim machały nożyczkami wszystkie 
mieszkanki naszego pokoju.
—  Kotyliony robimy? — zapytałam.
—  Duży ten pokój, pusto tu jakoś. Trzeba zrobić jaką dekorację.
 — Z tego paskudztwa? — zapytałam. Byłam bardzo przygnębiona. Każda rozrywka 
wydawała mi się dobra. Jakoś wypadłam z rytmu akademika. Niech będą choć 
kotyliony.
—  Papier kupiony do wyłożenia szafy, ale może by co...
—  Zrobimy jakiś szlaczek, jakieś napisy albo co.
—  Napisy!
—  Częste mycie skraca życie i obniża gotowość bojową mas proletariackich.
—  Czemu nie, ale ile liter trzeba by wyciąć. Czarnych, żeby się odznaczało.
—  Przez analfabetyzm do szczęścia ludzkości.
—  Kochać nie warto, życie jest kartą, a w karty trzeba umieć grać.
—  Życie jest piękne, ale na tamtym świecie.
—  Bardzo ładne.
—  Życie jest piękne, kobiety są dobre, a dzieci łatwe do zrobienia.
—  Genialne.
—  Pierwiastek seksualizmu w budowie socjalizmu.
—  Przyda się. Ale możemy wylecieć.
—  Zgłupiałyście. Za co.
—  Rozpustnie ci życie płynie, bo „Strójwąsa" jesz budynie.
—  Nadzwyczajne. Bierzcie się za nożyczki. Litery tuszem. Kiegu-ri, rób linie, 
żeby było równo. Linie. No, kreski.
—  Ewa zjadła jabłko z drzewa i za to czastuszki śpiewa.
—  Średnie.
—  Niezłe.
—  Może być.
—  Nie zasady ortografii, lecz znajomość pornografii.
—  Szczytowe.  Wystarczy.  Jak nam się opatrzą, zmienimy na inne. Do roboty. Nie 
bój się, Kieguri. W razie czego powiemy, że ciebie nie było w pokoju.
—  Ale nigdy w życiu. Za kogo mnie macie.
Po trzech godzinach ciężkiej, mozolnej pracy „hasła" były gotowe i zawisły na 
ścianie. Przetłumaczyłyśmy to jakoś Kieguri i cała szóstka pękała ze śmiechu.
Nawet raniony słoń ma jakieś zarośla, w których może się zaszyć, żeby spokojnie 
umrzeć. Brakło mi instynktu słonia. Postąpiłam tak, jak pasażer płonącego 
okrętu, który zapominając, że jest chory, nie umie pływać, nie ma kamizelki 
ratunkowej, ogarnięty śmiertelnym przerażeniem — wskakuje do morza. I kiedy 
skacze, pewnie nie pomyśli, że za chwilę będzie na dnie. Wyszłam z uniwersytetu 
i chciało mi się wyć, krzyczeć, bić przechodniów, kląć, pluć. Stanęłam na środku 
ulicy, żeby zatrzymać jakąś taksówkę, chyba po to, żeby do ostatniej złotówki 
jeździć w kółko, przez dwa mosty. Innego adresu nie znałam. Jakiś kierowca 
otworzył mi drzwiczki, wciągnął do środka i surowo pouczył, że na środku jezdni 
nie wolno robić takich rzeczy.
—  Jakich rzeczy nie wolno robić na środku jezdni? — nie zrozumiałam.
—  Zatrzymywać samochodów.
—  Pan zatrzymał, nie ja. Ja jestem pijana, nie widzi pan.
—  Dlatego zatrzymałem, że właśnie widzę. Aż wstyd, taka młoda. Niech pani 
szybko poda adres, zawiozę panią do domu.
—  Do domu. Kupa śmiechu. Sądzi się, że każdy ma jakiś dom. A ja nie mam nawet 
adresu, od piętnastu minut. Niech pan jedzie, gdzie pan chce. W kółko, przez dwa 
mosty.
—  Gdzie pani mieszka, je, śpi i tak dalej. Nich pani zbierze myśli i przypomni 
sobie.
—  Jadłam, spałam i tak dalej w domu akademickim. Ale już tam od kwadransa nie 
mieszkam.
—  Wyrzucili panią? Za co? Za to, że pani sobie podgazowała? Dobrze zrobili. 
Taki młody organizm. To się zemści. Sam za młodu...
—  Skąd mnie wyrzucili? Z akademika? Nie...
—  No to jedziemy tam.
—  Tam? Nigdy w życiu. Wyślę kogoś po rzeczy. Może pan by to zrobił. Nie jest 
tego dużo.
—  Więc wyrzucili panią.
—  Wyrzucili.
—  Gdzie mam panią zawieźć, do cholery.
„Jest na świecie takie miejsce, tylko ja boję się tam pójść. Znowu się do czegoś 
przyznawać. Remi, Remi".
—  Pan nic nie rozumie. Na Mokotów. Mówię przecież to od początku, a pan nie 
słyszy.
Podałam adres. Remi, Remi, tyle razy chciałam tam pojechać wcześniej. A jeśli 
nie będzie sam? Będzie sam. To nie jest tuzinko-wa miłość, żeby zaczął pocieszać 
się wtedy, kiedy w moim sercu coś się stało. I trzeba poczekać. On to wie. On to 
rozumie, czeka, mój jasny, jedyny, śliczny.
—  Czy to na pewno tu — zapytał kierowca.
—  Na pewno. Na pewno.
—  Pani nie jest pijana.
—  Nie jestem.
—  Pani jest chora.
—  Proszę, niech pan nic nie mówi, bardzo pana proszę.
—  Niech pani to zostawi — wsunął mi pieniądze do kieszeni. Wzbudzałam litość.
—  Nie, proszę wziąć. Mam pieniądze.
—  A może na panią poczekać?
—  Nie. Niech pan spojrzy. Tam się pali światło. Drugie piętro, trzecie okno z 
lewej. Tam się zawsze pali światło. Cały dzień i noc. Rano i wieczorem. Rano i 
wieczorem, rozumie pan? Ja je chciałam zgasić. Ale zgasić można tylko 
elektryczność. Tam jest słońce. Słonce. Czy pan mnie rozumie!
—  Jednak pani się wstawiła.
—  Do widzenia, bardzo dziękuję.
Przebiegłam dwa piętra klatki schodowej, i bez tchu, zadzwoniłam.
—  Lilka, co się stało, Lilka, jak ty wyglądasz. Jesteś pijana?    ;
—  Bardzo. Tylko nie alkoholem. Remi, wyrzucili mnie.
—  Ze studiów?!
—  Z ZMP.
—  No, to trudno, grunt, że nie ze studiów.                               ?
—  Czyś ty oszalał? Co to za różnica. Nie będę studiować dalej. Bo to jest podłe 
i niesprawiedliwe. Nigdy w życiu nie wierzyłam w nic tak mocno i żarliwie, jak w 
ZMP i to wszystko. Nawet w ciebie.
—  Lilka, myślałem, że wróciłaś do mnie — powiedział spokojnie.
—  Wróciłam do ciebie, Remi — odpowiedziałam. — Nie chcę już nic na świecie, 
nic, tylko ciebie. Chcę, żeby były już tylko nasze,
dorosłe sprawy. To są rozkrzyczani smarkacze! Idioci! — uniosłam się znowu. — 
Mam tego dosyć, dosyć, dosyć, niech ich szlag trafi. Jutro pojedziesz do 
akademika po moje rzeczy. Zabierzesz, bez słowa. Będę u ciebie mieszkać. 
Pobierzemy się, jeśli chcesz. Chcesz?
—  Wiesz, że chcę. Bardzo cię kocham.
—  Bardzo cię kocham. Przebacz mi te wszystkie dziecinady, to odejście, 
przebacz.
—  Nie mam nic do przebaczenia. Jestem szczęśliwy, że jesteś.
—  Remi, ale ja nie wrócę na studia. Będziesz miał żonę bez dyplomu.
—  Jesteś rozgoryczona i dlatego tak mówisz. O tym porozmawiamy później. Zrobisz 
sobie roczną przerwę, jeśli to wszystko ci tak mocno dokuczyło. To nie jest 
poważna rezygnacja.
—  Jeśli jest rezygnacja, to wszystko jedno jaka. Wiesz, już tak kiedyś 
powiedziałam pewnej dziewczynie. Tylko ona nie zrezygnowała. Ja jej w tym 
pomogłam. Widzisz, jakie to wszystko obłędnie wesołe?
—  Lilka, daj sobie z tym spokój. Ty zawsze miałaś za dużo problemów.
—  Pamiętasz, co mi powiedziałeś w Żelazowej Woli? „Chcę cię chronić, kochanie, 
przed wszystkim, co złe". Widzisz, wtedy sama sobie byłam rycerzem. To mnie 
wzruszyło, ale wydawało mi się niepotrzebne. Przed czym chronić? Przed światem? 
Świat wydawał mi się taki piękny. Należało go zagarniać, pochłaniać, a nie 
chronić się przed nim. Przed czym chronić? Przed ludźmi? Ludzie wydawali mi się 
tacy ciekawi. Należało ich poznawać, kochać, zwalczać, ale nie chronić się przed 
nimi. Kapituluję. Trzeba się chronić przed światem i ludźmi. Daję ci szansę.
—  Nie zaczynaj płakać. Co zjesz na kolację?
—  Nic.
—  Można przeżywać tragedie, ale nie można przeżywać ich na czczo. Pamiętasz, co 
powiedziałaś wtedy, kiedy przyszedłem do ciebie do akademika? Popatrzyłaś na 
moje spodnie, przejechałaś dłonią po moim policzku i powiedziałaś: „Można 
przeżywać tragedie, ale trzeba być starannie wygolonym i mieć wyprasowane 
spodnie". Powiedziałaś to jako zarzut, z ironią, wręcz ze złośliwością. Wydawało 
ci się, że nie cierpię zbyt mocno. Co ty o tym wiesz. Nigdy przy mnie nie używaj 
słowa rozpacz, bo nie masz pojęcia, co to znaczy.
—  Wierzyłam, że ci smutno. Owszem, powiedziałam tamto złośliwie, bo ci 
zazdrościałam, że tak sobie doskonale z tym radzisz. Że właśnie na pewno 
codziennie się golisz i bardzo dokładnie prasujesz
, spodnie. A we mnie był tylko zamęt i chaos. Zagubiłam się. To trudno tak 
bardzo kochać. Bałam się, że sobie z tym nie poradzę, że nie dorosłam do ślubu, 
że mnie od czegoś odgradzasz, że chcesz mnie izolować od spraw, które były dla 
mnie wielkie, a dla ciebie zaledwie błahostki. Remi... przepraszam cię za to., 
wtedy. Nie powinnam była tego robić.
—  To było bardzo piękne. „Chcę ci się oddać". Żadna kobieta poza tobą nie 
zrobiłaby tak po prostu. Płakałem później całą noc. Wiedziałem, że zrobiłaś to 
ostatni raz, że chciałaś być taka hojna przed ostatecznym rozstaniem. Płakałem, 
bo widziałem cię ze Sta-siem na tym obozie wędrownym, myśli miałem zupełnie 
oszalałe, wiedziałem, że się kochaliście, te twoje lakoniczne kartki...
—  Remi, jesteś drugim chłopcem, który posądza mnie o Stasia. Pojechałam na 
obóz, bo chciałam coś tam sobie zamanifestować. Sobie.
—  Wiem, ale przedtem odeszłaś. W ten sposób zwolniona z lojalności nie musiałaś 
mieć nawet wyrzutów sumienia. Przecież przez Stasia odeszłaś? Patrzyłem na twoją 
twarz, kiedy powiedział: „No, chodźcie szybko, szkoda zmarnować nawet godzinę 
takiego słońca". Żebyś ty wiedziała, jak bardzo rozpromieniły ci się oczy. Znam 
cię trochę? Od razu wzięłaś to zwyczajne zdanie za przenośnię, ten pokój wydał 
ci się mroczny, ja znany i taki trochę już wyobcowany z waszego środowiska. A 
Staś miał ci do zaproponowania jeszcze wszystko. Widziałem, co się z tobą 
dzieje. Miałem do stracenia wszystko, a on wszystko do zyskania. Ja miałem w 
sobie tylko rozpacz,  a on tylko nadzieję.  Pojedynek takich dwóch uczuć jest 
rozstrzygnięty z góry.
—  Proszę cię, ustalmy datę ślubu — powiedziałam cicho.
—  Jutro. Lilka. Tak bardzo cię kocham.
—  Wydaje mi się to nieprawdopodobne, że kiedykolwiek, choć przez sekundę, 
miałam ochotę stąd odejść. Dobrze może mi być tylko z tobą. Gdzie moje wszystkie 
problemy? Niech ich szlag trafi, to oni zrobili błąd, nie ja. Oni powinni się 
martwić, nie ja. Postaram się być najlepszą żoną na świecie, wierzysz, że się 
postaram?
__Wierzę, niczego nie potrafisz robić połowicznie, tak sobie.
Dlatego, kiedy miałaś choć trochę wątpliwości, odeszłaś, i dlatego cię wyrzucili 
z ZMP. Żyjesz głośno, donośnie, głęboko. To jest często nie zrozumiane. Ale 
skoro wróciłaś, wiem, że nie masz wątpliwości.
—  Remi, muszę być uczciwa. Kierowca pytał mnie o adres, nie wiedziałam, gdzie 
mam jechać.
—  Ale to musiało gdzieś w tobie być. Ze wszystkich ludzi na świecie wybrałaś 
mnie, kiedy byłaś nieszczęśliwa. To mi wystarczy.
—  Jak ja mogłam. Remi, jak ja mogłam być kiedykolwiek taka głupia. Zupełnie 
tego nie rozumiałam. Nie zasługuję na ciebie, przebacz mi to wszystko. Remi... 
ze Stasiem nic nie było. Przysięgam ci.
—  Nic nie chcę o tym wiedzieć! — krzyknął.
Byłam zdumiona tą zazdrością. Krew gwałtownie nabiegła mu do twarzy, przeprosił 
mnie i wyszedł do kuchni parzyć herbatę. Wiedziałam, że bardzo go dotknęłam, nie 
irytował się bez drastycznego powodu. Zabrakło mi taktu? Intuicji? W zupełnie 
złym momencie powiedziałam to o Stasiu? Postanowiłam więcej do tego nie wracać, 
nie wyjaśniać, albo mi wierzy, albo stać go na przebaczenie, bo o przebaczenie 
zawsze łatwiej niż o wiarę. Mieliśmy przed sobą całe życie. Wszystko się 
wyjaśni. Uspokajałam się, moje roztrzęsie-nie sprzed godziny mijało. Tamto było 
takie dalekie, chociaż nie nieważne. Bardzo starałam się o tym nie myśleć.
—  Remi — powiedziałam przy kolacji — nie widzieliśmy się cztery miesiące. Nie 
licząc tego „wtedy", ale wtedy byliśmy oboje tacy nieszczęśliwi. Zestarzałam się 
przez ten czas? Bo wiek to nie kwestia lat, to kwestia intensywności 
przeżywania. A tu nic sobie nie mogę zarzucić. Odwołam się do Zarządu Głównego. 
Myślę, że tam nie siedzą takie jołopy jak na moim wydziale — nie udawało mi się 
tak całkowicie „wyłączyć".
—  Gąsko, zmień temat, nie psuj tego pierwszego wieczoru.
—  Masz rację. Przepraszam. To by i tak we mnie nic nie zmieniło. Byłabym tylko 
oficjalnie zrehabilitowana... wiesz, Niki Hanusó-wny nie było. Ładne?
—  Nie zestarzałaś się. Właściwie nie wiedziałem, że jesteś taka śliczna. Kiedy 
cię pierwszy raz zobaczyłem, myślałem, że najbardziej podobają mi się twoje 
aksamitne spodnie.
—  Daj spokój tym spodniom. Były odpowiednio wąskie, żeby
działaczki z samorządu mogły je widzieć dokładnie. Ty nic nie wiesz, ty się 
przemknąłeś przez studia. Nie mieszkając w akademiku, nie można mieć o tym 
pojęcia. Wykłady, zebrania i cześć. A tak wszystko. O której wraca, czy aby się 
nie za mało uczy, czy ta przyjaźń to nie przypadkiem jakieś wrogie ludowi 
knowania... Remi, taka jestem szczęśliwa i tak mi źle.
—  Moje kochane biedactwo. To wszystko będzie inaczej, zobaczysz. Już coś się 
zmienia, trochę przesadzono, a twoja łatwopalna głowa nie chce tego przyjąć do 
wiadomości. Lilka — zawiesił głos — zrobię wszystko, żebyś była szczęśliwa. Tak 
bardzo na to zasługujesz. Jesteś najcudowniejszą dziewczyną na świecie.
—  Remi... zrobię wszystko, żebyś był szczęśliwy. Tak bardzo na to   
zasługujesz.   Jesteś  najcudowniejszym  chłopcem  na  świecie. Wiesz, kiedy tu 
jechałam, bałam się przez chwilę, naturalnie, jeśli w tym skołowaceniu można 
było znaleźć czysty lęk, że tu kogoś u ciebie zastanę. Jakąś kobietę. Wiem, że 
jesteś inny niż wszyscy, zresztą do dziś sama wyrzekłam się swoich praw, ale 
jednak się bałam. Niezła jestem idiotka, co?
Odwrócił ode mnie wzrok, zaczął zbierać talerze i filiżanki.
—  Kładź się spać, kochanie. Jesteś taka zmęczona. Moje śliczne biedactwo.
—  Uhm — poszłam do łazienki. Z tą odrobiną humoru, jaką zdołałam z siebie 
wykrzesać, zaczęłam myszkować wzrokiem po półeczce przed lustrem. Takie mi się 
wszystko wydawało absurdalne i niedorzeczne, że zabawiałam się tym śledztwem z 
całkowitą swobodą. Jakiś krem, może puszek, ależ by miał minę! Wyjęłam z własnej 
pu-derniczki puszek do pudru i z miną kobiety, która „wie wszystko", wkroczyłam 
do pokoju. Liczyłam na przezabawną scenę. Nareszcie się trochę pośmiejemy. 
Będziemy się śmiać. Śmiać. Prawdziwie.
—  Remi, co to — zapytałam podtrzymując zgrabnie udrapowane prześcieradło 
kąpielowe. — Co to, pytam cię?
—  Prześliczna ręka, a w niej coś z tych rzeczy służących do makijażu — odparł 
szybko.
—  Ponieważ najdalej za tydzień będę twoją żoną, mam chyba prawo wiedzieć...
—  Nie masz prawa nic wiedzieć, odeszłaś i nic cię nie obchodziło, co się ze mną 
dzieje. Nie mam pojęcia, skąd to się tam wzięło.
—  Nie unoś się, to mój puszek, chciałam cię nabrać, ty wariacie 
.__powiedziałam, ale w tym momencie serce przestało mi na sekundę bić. — 
Przepraszam cię, Remi, kawał był głupi. Kocham cię i liczy się tylko to, co 
jest, kiedy jesteśmy razem. Przepraszam. Powiedz: „Ależ drobiazg".
—  Ależ drobiazg. Chodź, kochanie, proszę cię, chodź szybko. Wydawało mi się, że 
odkrywamy się na nowo, że do tej pory nie
kochałam go w ogóle, że teraz, właśnie teraz umrę, bo nie ma we mnie siły, żebym 
mogła przetrwać tę miłość, że jeśli choć przez moment nie będę czuła jego 
ciepła, to skonam z samotności.
—  Kocham cię, kocham nieprzytomnie, proszę cię, nigdy ode mnie nie odejdź, 
zrobię dla ciebie wszystko, wszystko na świecie, zapłacę ci za tamtą krzywdę i 
za wszystkie krzywdy, które ci zrobił ktokolwiek, błagam cię, kochaj mnie 
zawsze, umrę bez twojej miłości — mówiłam bezradnie — wybacz. Wybacz mi.
—  Nie mów tak. Kochałem cię tak samo, jak w tej chwili, a jednak odeszłaś — 
gładził mnie po włosach. Wyczuwałam w nim jakąś obcość, coś, czego dotąd między 
nami nie było, powściągliwość w jego wypowiedziach nigdy nie była posunięta tak 
daleko, w takiej chwili. Było ciemno, z klatki schodowej dobiegało jakieś 
człapanie, leżeliśmy koło siebie rozdzieleni czterema miesiącami różnego życia, 
zrobiło mi się straszno.
—  Remi, nie odnalazłeś we mnie tego, co dawniej? Jestem inna? Coś się stało?
—  Lilka — pochylił się nad moją twarzą — posłuchaj. Jestem w tej chwili, dzięki 
tobie, najbardziej szczęśliwym człowiekiem na świecie. Chcę, żebyś o tym 
wiedziała, żebyś zdawała sobie z tego sprawę.
Przytuliłam się do niego jeszcze mocniej:
—  Mówisz to takim tonem, jakbyś wygłaszał mowę nad grobem.
—  Bo coś umarło.
—  Co, Remi? — to ja umierałam z trwogi.
—  Wiara w ciebie. W to, że będziesz zawsze.
—  To się nigdy nie powtórzy, przysięgam ci. Nigdy. Coś mi się wtedy zrobiło w 
mózgu. Żałowałam od początku. Remi, ja byłam pewna, że mi nie przebaczysz tego 
obozu, ta noc, ta dzisiejsza noc, byłaby już dawniej.
Rozpłakał się, znowu, po raz drugi tego dnia chciało mi się wyć, tłuc głową o 
ścianę, wyskoczyć z okna. Tuliłam jego głowę i przypominało mi się jego 
zmieszanie, kiedy mówiłam, że się bałam, że tu zastanę inną kobietę.
—  Przynieś mi wody — powiedziałam szorstko. — Zimnej wody — chciałam przerwać 
to coś, czego jeszcze nie rozumiałam, co mi podchodziło do gardła i kazało 
łomotać sercu. Chciałam pomóc jemu, wiedziałam, czułam, że mu jest strasznie 
źle, że jemu także chce się krzyczeć.
—  Może chcesz herbaty — zapytał cicho.
—  Wody. Zimnej wody. Nie ubieraj się, zamknę oczy, wróć tu szybko, wróć tu 
natychmiast.
Wypiłam kilka łyków i odstawiłam szklankę na podłogę. W naszym milczeniu było 
dla mnie coś z dna śmierci, chciałam tego milczenia, niech dojrzeje słowo, niech 
w nas coś odtaje, bałam się poruszyć, bałam się go dotknąć, bałam się odezwać. 
Bałam się.
—  Zraniłam cię czymś, kochanie — zapytałam po wiekach ciszy.
—  Myślałem, że nie potrafisz mnie zranić bardziej, niż tego dnia, kiedy 
odeszłaś błyszczącą w słońcu asfaltową ulicą, z nimi. Nawet nie odwróciłaś 
głowy...
—  Bo się bałam, że wrócę, nie mogłam robić parodii.
—  Parodii,  parodii,  cha, cha,  cha! — zaczął  się histerycznie śmiać. — 
Parodii.
—  Remi, ja tu byłam przed wyjazdem na obóz.
—  Byłaś?!
—  Byłam. Zapytaj dozorczyni. Powiedziała mi, że wyjechałeś do Gdańska. Remi, 
powiedz, czy stało się coś nieodwracalnego? Powiedz, proszę cię. Czy była jakaś 
kobieta? I dlaczego pojechałeś akurat do Gdańska? To mnie zabolało najbardziej. 
Przecież to jest takie bardzo nasze miasto. Pamiętasz? Myślałam, że chcesz 
wszystko podeptać. Wtedy już jak w transie pojechałam na obóz. Powiedziałeś, że 
zdawało ci się, iż najbardziej zraniłam cię wtedy, kiedy pojechałam z nimi. To 
znaczy, było jeszcze bardziej? Kiedy?
—  Posłuchaj. Dlaczego pojechałem akurat do Gdańska, to ty jesteś zbyt 
inteligentna, żeby pytać. Ty wiesz.
—  Nie zrozumiałam tego w ten sposób. W dobry sposób. Zupełnie przeciwnie. Czym 
cię zraniłam, kiedy, powiedz.
—  Dziś. Nie mówmy o tym. Zostaw to. Nie dotykaj. Bardzo cię kocham i wszystko 
zaczyna się od początku.
—  Nie, u mnie tak nie ma. To dopiero jest dziecinada. Kocham cię bardzo i nie 
powtórzę tego samego błędu dwukrotnie. Zrobię pewnie inne, ale nie ten, nie ten, 
Remi, powiedz mi.
—  Co ci powiedzieć, cudzie mój śliczny, co. Kocham cię i chcę żyć tylko dla 
ciebie, jak kiedyś. Miłość do ciebie to jedyna rzecz, która mnie nie zawiodła 
ani na moment.
—  Więc nie było innej — odetchnęłam — to wszystko się da uratować. Wszystko.
—  Nie mów na ten temat. Nigdy. Niech te cztery miesiące będą czymś, co nie 
istniało.
—  Remi, przecież myśmy je przeżyli, te cztery miesiące. Będą nas dzielić, jeśli 
nie będziemy ich znać. Powiedz wszystko. Powiedz. Wtedy to będzie nasze, złe czy 
dobre, ale nasze, nie tylko twoje. A przede wszystkim, czym cię dziś zraniłam. 
Czymś związanym ze Stasiem, tak?
—  Tak.
—  Nie uwierzyłeś mi, Remi — powiedziałam z wyrzutem.
—  Uwierzyłem natychmiast, bez chwili zastanowienia. I po zastanowieniu.
—  Remi, ja nic nie rozumiem. Więc nie to cię zabolało?
—  Właśnie to.
—  Nie wiem, nie wiem, dlaczego?
—  Zostaw, Lilka.
—  Wiem, Remi — usiadłam na tapczanie i zawinęłam się w prześcieradło — wiem, o 
Boże, ty wtedy w to uwierzyłeś, tak?
—  Tak.
—  Była inna?
—  Posłuchaj — przyciągnął mnie i położył koło siebie. — Są cztery warianty tej 
odpowiedzi, a każdy jest zły. Nie odpowiem.
—  Jakie cztery warianty?
—  Powiem nie i było nie. Powiem tak i było tak. Powiem nie i było tak. Powiem 
tak i było nie. Nie masz prawa o nic pytać, o nic. Odchodzisz, kiedy ci się 
podoba, przychodzisz, kiedy ci się podoba, i chcesz sądzić. Ja się na to 
wszystko zgadzam, bo cię kocham. Ciebie pierwszą w życiu kocham. Dlatego mogę 
sobie dać radę z ambicją. Jesteś piękna i uczciwa, jesteś dobra. Dlatego ci to 
mówię, bo wiem, że nie będziesz tego wykorzystywać. Jestem wobec ciebie taki 
odsłonięty, ty jedna możesz mi zadać ból. Prawdziwy przejmujący ból może nam 
zadać jedynie człowiek, który daje nam dobro. Każdy inny może nas zaledwie 
zirytować albo wyprowadzić na chwilę z równowagi. Nie może dać szczęścia, nie 
może dać więc i bólu, to
proste?
—  To jest tylko pozornie proste. Uśmiechasz się?
—  Tak.
—  Dlaczego?
—  Bo jestem bardzo szczęśliwy. Chodź tu i już nigdy mnie nie rań. Chodź, nic 
się w tobie nie zmieniło. Tak jak dawniej czuję twoje oddanie, jesteś cudowna i 
znowu moja.
—  Na zawsze, uwierz, że na zawsze.
—  Nie możesz tak mówić. Nie możesz mówić o czymś, czego nie wiesz. Przesądzać o 
czymś niewiadomym.
—  Ja nie robię problemu, kiedy mówisz, że będziesz mnie kochał zawsze. Dlaczego 
mnie w jakiś sposób dyskryminujesz?
—  Bo jestem od ciebie o siedem lat starszy. Bo ty odeszłaś, wierzę, że dla 
przelotnej fantazji. Bo znałem inne kobiety przed tobą. Dlatego ja mogę tak 
mówić, a ty nie. Zechcesz kiedyś być z kimś innym, poznać kogoś innego. Zakładam 
nawet, że ten ktoś będzie gorszy ode mnie. Będzie miał więcej wad. Ale będzie 
inny, i to będą inne wady. Jesteś taka ciekawa życia.
—  Ale kocham ciebie. Remi, obrażasz mnie. Miałam dość czasu, żeby życie poznać 
od strony łóżka. A czekałam na ciebie. Nie rozumiem , j ak ty po tym, co mówisz, 
j ak ty możesz chcieć się ze mną ożenić?
—  Ponieważ mam jedną szansę na tysiąc, że ze mną zostaniesz.
—  Zostanę zawsze, bez względu na to, co się stanie. Chcę, żeby to wszystko było 
dobre i czyste. Dlatego proszę cię, powiedz, co było w czasie tych czterech 
miesięcy?
—  Nie, nie powiem.
—  Błagam cię. O ten prawdziwy wariant. Proszę cię, błagam. Do końca życia będę 
się tym dręczyć, jeśli się nie dowiem. A jeśli powiesz, nigdy do tego nie wrócę.
—  Mężczyzna nie mówi takich rzeczy kobiecie, którą kocha. Z tego typu spraw 
spowiadać się można tylko dziwce.
—- Remi. Błagam cię. To wszystko między nami, to przecież nie taka sobie miłość. 
Uwierz we mnie. Zaufaj. Jeśli naprawdę tak mnie kochasz, sam się z tego 
oczyścisz. Widzę, że coś cię dręczy. Jesteś taki uczciwy. Proszę cię.
— Nie będziesz przerywać?
—  Postaram się.
—  Zostaniesz?
—  Tak.
—  Słuchaj więc i nie przerywaj. ... Przytul się mocno, jeśli mam mówić... Byłem 
chory z rozpaczy, kiedy dostałem Twój list. I co to był za list. Równie podły, 
jak głupi, list, który może wysłać każda smarkula do chłopaka, który dla niej 
nic nie znaczył... Trzymałem ten list w ręku i czytałem go tysiące razy, nie 
umiałem wprost zrozumieć jego naiwnej, pełnej pozy treści: „Remi, tak być musi. 
Wydaje mi się, że pękła mi w sercu jakaś struna. Nie mogę tak być z Tobą. 
Przebacz mi, bardzo Cię kochałam. Lilka". Ten list nie zostawiał mi już ani 
cienia nadziei. Nie mogłem się łudzić, że odeszłaś, bo chciałaś w swoim sercu 
zaprowadzić jakiś ład, że chciałaś z dala ode mnie zrozumieć, czy nie popełniasz 
błędu, czy to jestem ja... I choć takie rozterki, tego typu wątpliwości, są dla 
mnie sprawą absolutnie obcą, mogłem zrozumieć je u ciebie...
—  Wiedziałam, że będziesz czekał. Nie mogłam ani sobie, ani tobie na to 
pozwolić. Nie mogłam „trzymać cię" słowami, które mi mówiłeś, rozumiesz, nie 
mogłam tego postawić tak: „Ty tu czekaj, ja wrócę, kiedy przeżyję pewne swoje 
sprawy do końca". Możliwe, że list był idiotyczny...
—  Tu nie chodziło o sformułowania. Obydwoje wiemy, że stać cię było na coś 
oryginalniejszego. Chodziło o czas. „Przebacz mi, bardzo Cię kochałam". Przebacz 
mi, bardzo Cię kochałam. Lilka. Przebacz mi, bardzo Cię kochałam. Lilka. 
Powtarzałem to w kółko jak idiota. Bardzo Cię kochałam... Wpadłem w jakąś 
obsesję dzielenia słów. Jak to się rozdziela? Jak to się przenosi? Z jakich to 
się składa sylab? Prze — bacz — mi — bar — dzo — cię — ko — cha — lam — Li — 
lka, a może Lii — ka? Każde słowo zaczynałem tak dzielić, może dla udręki, może 
po to, aby zrobić z niego pusty dźwięk. Lidia, Lilka, Lila... i tak. podczas 
niekończących się obserwacji kawałka ściany, jaki miałem przed oczami, raz 
odmieniłem
twoje imię właściwie: Lilka, Lila, Dalila. Odtąd tak nazywałem cię w myślach, 
Dalila. A miałaś być moją Alkmeną, moją Eurydyką... pamiętasz nasze rozmowy, 
pamiętasz całe pokłady wielkich słów, którymi szafowałaś ty, żeby naszemu 
uczuciu nadać ton poezji, ton mitologii, bo tobie się to podobało, a mnie 
podobało się wszystko, co mówiłaś, robiłaś, wszystko, co było z tobą związane. 
Myślałem dziecinnie i po smarkacku, że ty tam przemierzasz sobie turystyczne 
szlaki, gdzieś z jakiegoś schroniska ślesz do mnie pożegnalny list i do głowy ci 
nie przyjdzie, że zabrałaś mi wszystko. Zabrałaś mi siłę. Stałem się nagle 
nikomu niepotrzebny... moja wierność, moja miłość przestały znaczyć cokolwiek, 
stały się tylko bólem, wyrzutem, bezsilnością. Zacząłem próbować różnych 
sposobów ratunku. Ze wszystkich możliwości pocieszania się wybrałem pierwszy z 
brzegu, najbardziej łatwy, który zbyt szybko wydał mi się tani. A więc wędrówka 
po knajpach...
—  Jak to, piłeś?
—  Próbowałem pić. Nie było nikogo, nie było takiego miejsca, gdzie mógłbym się 
spieszyć wychodząc z pracy. Alkohol na krótki czas pozwalał mi uporządkować 
świat, z którym na trzeźwo miałem tyle kłopotu. Niestety, ten czas był krótki, 
ten czas, w którym mogłem po pijacku bełkotać: „Jakoś to będzie, przecież tyle 
lat żyłeś bez niej, nie znałeś jej, i bywało, że czułeś się zupełnie dobrze, że 
nie miałeś takich pragnień i takich myśli, i potrafiłeś się śmiać, i umawiać z 
dziewczynami na spotkania, niech to wszystko ci się wyda snem, że ona była, 
powinieneś dziękować losowi, że w ogóle była, bo chociaż odeszła, w jakiś sposób 
na zawsze wzbogaciła twoje życie, pozwoliła ci uwierzyć, że możesz być prawy, 
lojalny i wierny". A zaraz potem refleksje: „I cóż ci z tego, ty durniu, masz, 
siedzisz tutaj i zastanawiasz się, za co płacisz taką cholerną cenę. Przecież 
lepiej byłoby dla ciebie, gdyby jej nie było, gdybyś nie wiedział, że można tak 
kochać, że można żyć tak pięknie... byłeś jednym z jej ekstrawaganckich 
kaprysów, mówiła, że cię wybrała na całe życie, a wybrała cię do jednej z ról, 
jakie rozpisuje jej wewnętrzna narracja. Może źle odegrałeś tę rolę, postanowiła 
powierzyć ją innemu. A jeśli to jest prawda, to ona jest niewarta twojej 
miłości, niewarta tego, żeby się przez nią smucić, włóczyć po barach, żeby 
wszystkie inne kobiety porównywać z nią. To właśnie ona jest
i nich najgorsza, perfidna i podła, bo jeśli chciała przeżyć wielki romans, to 
nie wolno jej było używać takich słów, wszystko na świecie wymaga choć odrobiny 
uczciwości. Nie powinna ci pozwolić uwierzyć, że to jest wielkie uczucie, na 
które czeka się lata całe, nie powinna do tego dopuścić, jeśli wiedziała, jeśli 
podejrzewała, że w jej sercu, w jej uczuciu jest jakaś luka, której ty zapełnić 
nie potrafisz. A to było, ona musiała o tym wiedzieć, jest taka mądra i tak 
potrafi analizować wszelkie uczuciowe stany... bawiła się tobą, ty idioto. 
Miłości nie kwituje się słowami: „Przebacz mi, bardzo cię kochałam, Dalila". 
Gdyby tu była w tej chwili, mógłbyś jej rzucić te wszystkie oskarżenia w twarz, 
przecież już teraz wiesz, jak próbowałaby się usprawiedliwić, też nie jesteś 
taki głupi i potrafisz przewidzieć jej zagrywki, którymi chce oszukać także, a 
może przede wszystkim, siebie, więc gdyby tu była w tej chwili, spojrzałaby na 
ciebie takimi jasnymi, czystymi oczami, które kryją taki fałsz, i powiedziałaby: 
„Remi, cóż ja zrobię, co ja na to mogę, kiedy to wszystko  mówiłam,   tak wtedy  
czułam.   Nie można  nikogo  obwiniać o przemijanie uczucia, nikt nic na to nie 
poradzi." Gdyby tu była w tej chwili...
—  Remi, kochałam cię zawsze. Nie było żadnego przemijania. To inaczej...
—  Tak myślisz teraz, sama chcesz w to wierzyć. Nie denerwuj się, nie rozpiłem 
się przez ciebie. Nie wiem, czy przed tym stoczeniem się uratowały mnie jakieś 
szczątki charakteru, pewne predyspozycje fizyczne, czy nienawiść do ciebie... 
tak, nareszcie padło to słowo. Nienawidziłem cię śmiertelnie. I jak kiedyś przez 
ciebie czułem się dobry i prawy, tak teraz przez ciebie czułem się podły, 
cyniczny, wręcz chamski. Czuję, że drżysz, ale nie przerwę tego. Chciałaś 
słuchać, uwierzyłem, że tak będzie lepiej. Masz do mnie wszystkie klucze, 
otworzyłaś dziś skrytkę pod nazwą uczciwość. Wysłuchaj teraz do końca. A potem 
zdecydujesz. Miałaś rację, gdybym ci tego nie powiedział, byłbym taki sam. tylko 
ze względną i małą satysfakcją, że ty o tym nie wiesz. A jeśli potem zostaniesz, 
jeśli zechcesz być ze mną na zawsze, ta spowiedź da mi świadomość, że przyjęłaś 
mnie takim, jakim jestem rzeczywiście, a nie takim, jakim chcesz mnie widzieć w 
świetle twoich założeń. Uważaj, bądź mocna. Będą to sprawy dla ciebie bolesne... 
i obrzydliwe. Przestałem pić, bo nawet
w oparach rausza nie udawało mi się uporządkować mojego świata, który powołałaś 
do życia ty i ty doświadczyłaś go klęskami. Postanowiłem wziąć się mocno w 
garść, wiesz, kultywować te wszystkie drobne codzienne nawyki, które mają 
imitować stan normalny, rzeczywisty porządek ducha. Gwizdanie przy goleniu, 
świeże bułki na śniadanie, czyste koszule, kino, jakieś spotkania, praca, praca, 
praca. Wszystko, co robiłem, robiłem dobrze, z nawyku, choć automatycznie. 
Jeszcze więcej pracy... bo zostawały całe, całe popołudnia, wieczory i noce. 
Daremnie próbowałem sobie przypomnieć, jak wypełniałem czas przed tobą, wydawało 
mi się wprost nierealne, że potrafiłem sobie z tym jakoś radzić. Pojechałem na 
Politechnikę, żeby omówić z profesorem moją ewentualną pracę doktorską. To był 
jednorazowy zryw energii i dobrych chęci, skończyło się na bliżej nie 
sprecyzowanych tezach i bardzo ogólnikowym omówieniu tematu... sądzę, że 
profesor się zorientował, że to nie jest przemyślane, kazał przyjść za pewien 
czas z bardziej konkretnymi propozycjami. I na tym, jak do tej pory, skończyłem 
robienie doktoratu. Nie jest to specjalnie chlubne, to co ci mówię, ale będą 
rzeczy gorsze. Nie chciało mi się bibliotek, książek, ciszy, lampki palącej się 
długo w noc. Chciałem być między ludźmi, coś robić, mówić, choć w tym okresie 
zupełnie oduczyłem się słuchać. Wypadałem chyba na debila, bo zaskoczony jakimś 
pytaniem, wyrwany ze środka strasznych myśli, których nie umiałem odpędzić, 
odpowiadałem ni w pięć, ni w dziesięć, albo w trakcie czyjejś opowieści 
wtrącałem jakieś zdanie pozbawione sensu, być może nie tylko w zestawieniu z tą 
opowieścią, a dające się tylko jako tako zrozumieć w kontekście moich rozważań. 
Cierpiałem. Bałem się być sam. Staranne golenie i codziennie świeże rogaliki 
ośmieszały mnie we własnych oczach, to czepianie się pozorów... czułem się 
żałosnym Romeo, marnym błaznem. Kiedy nie byłem sam, udawało mi się choć na parę 
chwil zaczepić myśli na innym temacie niż ty. Niż to, co robisz. Niż to, 
dlaczego tak postąpiłaś. Niż to, dlaczego mnie to spotkało. Niż to, czy kochałaś 
mnie kiedykolwiek. Wziąłem urlop. Wyjechałem do Gdańska. Kiedyś, gdy wracałem do 
Warszawy, koła wystukiwały: „Do Lilki, do Lilki". Teraz, zawsze, wszędzie w 
każdej chwili łomot: „Przebacz mi, bardzo cię kochałam, przebacz, kochałam, 
kochałam". Postępowałem jak smarkacz. Godzinami krążyłem w Gdańsku po tym 
miejscu, w którym łapałem dla ciebie taksówkę. Poszedłem oglądać wodowanie 
statku. Lilka, byłem bez ciebie kaleką. Nie umiałem patrzeć. Ciesz się. 
Tryumfuj. Pomyślałem, że ten Gdańsk to najgorsze miejsce, jakie mogłem wybrać. 
Wszystko tu było tobą, tak jak w tym pokoju... Dlaczego któregoś wieczoru 
poszedłem na ten sam dancing, nie muszę ci chyba wyjaśniać... jak to się brnie w 
ból, jaki człowiek potrafi być wobec siebie okrutny... Dziewczyna, z którą 
zatańczyłem kilka razy, po pewnym czasie odłączyła się od towarzystwa, była już 
tylko ze mną. Co myśli o spacerze nad morze? Zgodziła się. Wiesz, gdzie byliśmy? 
Wiesz, w którym miejscu? Nie będziesz płakać, będziesz mną gardzić... Oddała mi 
się tam.
—  Jak miała na imię?
—  Po co ci to? Chcesz mieć pożywkę dla wyobraźni? To nie jest ważne, jak ona 
miała na imię, czy była blondynką, czy brunetką... umówiłem się z nią na 
następny dzień. Czułem się jak skończony, ostatni cham. Wręczyłem goździk i 
powiedziałem, że wyjeżdżam. Zrozumiała, była smutna. Powiedziała: „Chciałam 
zapytać, dlaczego pan wydaje się taki strasznie samotny. Ale teraz wiem. Jej już 
nie ma". A potem dodała jeszcze jakimś wzruszającym tonem, który przyćmił banał: 
„Od tego się nie umiera". Wiedziałem, że to brzmi okropnie, ale tak czułem, nie 
mogłem się zdobyć na nic innego: „Wiem, ale myślę, że to gorsze niż śmierć". 
Starałem się w tym wszystkim znaleźć coś dobrego, a jeśli już nie dobrego, bo to 
za trudne, i może tego właściwie nie chciałem, ale coś przynajmniej ładnego. 
Wskoczyła do wody, patrzyłem jak pływa w morzu, jak widać było tylko jej głowę, 
później patrzyłem, jak wysychają krople na jej opalonym szczupłym ciele... 
Zdawałem sobie sprawę, w co się pogrążę, jeśli będę w ten sposób traktował 
kobiety, jeśli będę nienawidził ich za to, że nie są tobą. Liczy się tylko to, 
co jest potem. To jest sprawdzian. To „potem" było straszne. Chciałem jej 
chociaż powiedzieć tylko tyle, że nie ma we mnie ani odrobiny ciepła, które 
mógłbym komuś dać, niech nie ma żalu... Mówiliśmy tylko o głupstwach, wieczorem 
wyjechałem z Gdańska. Więcej jej nie widziałem. Napisała do mnie dwa listy. 
Przerwałem urlop, wróciłem do pracy. Poprosiłem szefa o delegacje. O jak 
najwięcej delegacji. Zachwycony był tym moim entuzjazmem, bo wiesz sama, że 
robiłem, co mogłem, zachowywałem się niemal jak dezerter, kiedy ty byłaś.
A wiesz, że nasze biuro ma rozległe tereny budowy dróg do kontroli. Chłop był 
wniebowzięty, bo każdy się od tych delegacji miga jak może, te nasze drogi są 
jeszcze różne, wiesz. I hotele. I diety. I bałagan, jaki się tam najczęściej 
zastaje. Natychmiast dostałem te wyjazdy. Pracowałem jak potępieniec. A teraz... 
A teraz Sabina...
—  Nie! Sabina nie!
—  Tak. To był już okres pozornej wesołości. Umawiałem się z różnymi 
dziewczynami, usiłowałem być sentymentalny albo jakiś taki zupełnie zwykły, jak 
dawniej, zanim przyszłaś. O tym, że Sabina jest kobietą łatwą, wiedzieliśmy 
obydwoje już dawno. Nie lubię tak mówić o kobiecie, ale to tajemnica znana dosyć 
szeroko. Jest sentymentalna, łudzi się, że poszukuje wielkiej miłości. Nigdy w 
to nie wnikałem, czy istotnie w to wierzy. Już od lat próbowała mnie w biurze 
uwodzić, wyciągać na kawę i tak dalej. Mężczyźnie jest trudno bronić się przed 
taką inwazją kobiety, dlatego zawsze durnie zasłaniałem się brakiem czasu. 
Powiedziała, że ona ma go bardzo dużo i że poczeka. Ale kiedy przyszłaś ty, 
powiedziałem jej to po prostu. I żeby łaskawie dała mi spokój. Odparła: „Bardzo 
się cieszę, że cię spotkało coś takiego. Nie życzę ci, żeby to się skończyło. 
Ale kiedy się skończy, przyjdź, będę twoją kochanką". Wzruszyłem pogardliwie 
ramionami, ona mnie śmieszyła, próbowała wystawiać na podziw maniery wielkiej 
damy i głęboką duszę kobiety nie zrozumianej przez mężczyzn. Mówiłem ci to 
wszystko? Po co? Po to, żebyś wiedziała o każdym moim kroku. Dla jakiejś swojej 
zwariowanej fantazji zachciało ci się ją zobaczyć. Bawiło cię chyba, że możesz 
sobie obejrzeć kobietę, która sobie wmówiła, że mnie kocha. Wtedy się z nią 
umówiłem, słuchałem przez dwie godziny opowieści zbolałego serca, a ty przy 
sąsiednim stoliku zarykiwałaś się ze śmiechu z twoją koleżanką. Owszem, byłem 
świnią, że się na coś podobnego zgodziłem. Przecież ona w gruncie rzeczy nie 
jest zła, tylko tragicznie, tragicznie głupia. Używa wielkich słów, których 
znaczenia nawet w przybliżeniu nie rozumie i usiłuje grać Sonatę Kreutze-rowską 
na małych, jarmarcznych skrzypeczkach. Zresztą, to nieistotne. Zabawa ci się 
widocznie podobała, bo powtórzyliśmy ten numer? Ona się cieszyła, ty się 
śmiałaś, a ja straciłem rozum przez ciebie. Wszystkie rozważania: etyczne, 
nieetyczne, w zestawieniu z tobą były bagatelą... Więc, wtedy, po tym wszystkim, 
powiedziała mi, że
przeżywa jakąś tam tragedię. Przyzwyczajony do tych tragedii, nie zwróciłem na 
to uwagi. Wiedziałem, że jest tam wiecznie okłamywany mąż, który chyba nareszcie 
zrozumiał... Powiedziała mi, że jest chora, i to jedno wydało mi się wiarygodne. 
Nie przychodziła przez kilka dni do biura. Ona jest u nas kreślarką, nie wiem, 
czy wiesz o tym. Zadzwoniła z domu, że jest ciężko chora. Poszedłem. Wiedziałem, 
że nawet jeśli jest chora, to „ciężko" jest atutem w grze o współczucie, ale co 
to miało dla mnie za znaczenie. Kupiłem jakieś owoce, kwiatek, poszedłem pełen 
ludzkich myśli, że ona jest może chora rzeczywiście i pełen histerycznego 
śmiechu, że ona się może rzeczywiście doczeka. Pamiętasz, jak się wtedy 
śmialiśmy z tego „będę twoją kochanką". Ale to był okres, kiedy zaczynałem 
myśleć o tobie ciepło. Przestałem się po prostu przed tym bronić. Myślałem, że 
byłaś czymś najlepszym, co w życiu miałem, czymś spoza marzeń, bo moje marzenia 
nigdy nie sięgały tak wysoko. Nie miałem takiej skali wyobraźni. Dałaś mi 
złudzenie, iż mogę być prawdziwie kochany. Przez ciebie poznałem miłość... a to 
nie czcze słowa, kiedy się je mówi po raz pierwszy mając lat dwadzieścia 
siedem... No więc Sabina leżała i kiedy pochyliłem się, żeby się z nią 
przywitać, przyciągnęła mnie do siebie i pocałowała w usta. Powiedziałem na to 
grzecznie, żeby się przestała wygłupiać. Rzekła, że mnie kocha, od dwóch lat. 
Zastanowiłem się, ile razy jej się to wydawało. Zapytałem ją o to głośno. 
Odparła, że teraz, od dwóch lat, myśli, że po raz pierwszy, ale kiedyś tam, coś 
takiego już było i wszystko, co się zdarzyło między tym kiedyś a tą chwilą, 
kiedy wszedłem do niej z kwiatkiem, jest jakby konsekwencją właśnie braku tego. 
Co należało rozumieć: wzajemności. Myślałem, że to pospolite brednie, i 
myślałem, że to zupełnie możliwe. Mąż po prostu odszedł, kiedyś nawet ją kochał, 
ale brała na nim odwet za tamto swoje nieudane „kiedyś", jego cierpliwość 
zwyczajnie się skończyła, zresztą uczucia nie było tak wiele. Mówiła to wszystko 
spokojnie, a zaskakującą pointą było to, że niby ja zrobiłem jej największą 
przykrość na świecie. Czym. Stałem tak nad nią, oglądałem jakieś tanie talerze 
na ścianie, które kazała mi podziwiać, włączyłem radio i zastanawiałem się nad 
honorowym odwrotem. Chciała, żebym usiadł koło niej, usiadłem, i zaczęła mnie 
znów całować. Pomyślałem sobie, że dlaczego mam zrobić jej największą przykrość
na świecie, ostatecznie przespać się z nią można, nie jest odrażająca. I tu 
wielki skandal. Nie chciałem jej, zwyczajnie, nawet mi się nie podobała. Mijały 
godziny, chciało mi się spać, płakać, śmiać, chciałem wszystkiego, tylko nie 
jej. Ratowało ją to, że milczała, i była taktowna. Myślałem, że po tobie nie 
zapragnę już żadnej kobiety, że to jest straszne, bo jednak moje tak zwane życie 
osobiste będzie oscylowaniem między jednym przypadkowym łóżkiem a drugim 
przypadkowym łóżkiem, i to tak będzie zawsze. Nawet się nie zorientowałem, kiedy 
przestałem myśleć, a zacząłem mówić. Mówiłem, że pragnę tylko ciebie, że 
wszystko bez ciebie nie ma dla mnie ani krzty sensu, że jeśli ma trochę choć 
zdrowego rozsądku, nie powinna tego chcieć, a takiego kochanka, który do niej 
przyjdzie po sekundę zapomnienia, może sobie znaleźć na każdym rogu ulicy. 
Powiedziałem to, ot tak, potocznie. Kiedy powiedziałem o tym rogu ulicy, zrobiło 
mi się niewymownie głupio, przeraziłem się, że może mieć jakieś idiotyczne 
skojarzenia, pomyśli, że chciałem zrobić wulgarną aluzję co do jej życia, 
przytuliłem ją wtedy fałszywym, obłudnym do dna gestem i pogładziłem po włosach. 
Wiedziałem, że ją boli to wszystko, co mówię, było mi jej bardzo żal, może 
istotnie życie jej się nie układało. Tuliła się do mnie jakoś desperacko, 
mówiła, że moja wierność była nie do przebicia, kiedy byłaś ty, że wtedy nie 
miała żalu, tylko rozpaczliwie, fizycznie zazdrościła tej jakiejś Lilce, która 
to wszystko ma, i była ciekawa, co to za dziewczyna, która od tego odchodzi, 
rzuca to wszystko, ku czemu ta dziewczyna idzie i czego jeszcze od życia wymaga. 
Zapytała, dlaczego odeszłaś. Oszczędziłem sobie tego obrazu, że odeszłeś ze 
Stasiem. Odpowiedziałem, że jesteś bardzo skomplikowana i potrafisz odejść w 
sposób absolutny, zgodnie z założeniem, jakie sobie wydumałaś, że potrafisz 
przekreślić całe swoje życie przez impuls, który cię popchnął ku czemuś, czego 
jeszcze nie znasz, i że choć nawet się pomylisz, nigdy się do tego nie 
przyznasz, już nawet nie przez fałszywą ambicję, bo jesteś mądra i negatywne 
skutki takiej ambicji rozumiesz, ale przez chęć udowodnienia sobie, że potrafisz 
ponosić konsekwencje każdego swojego czynu, przez chęć udowodnienia sobie 
własnej indywidualności, że potrafisz ponad cierpienie i żal, gdyby zaistniały, 
postawić manifestację samej siebie przed sobą, własnych poczynań. Nie wiem, czy 
ona coś z tego zrozumiała, to cię tylko udziwnło w jej w końcu bardzo prostym 
spojrzeniu na życie. Powiedziała: A teraz, kiedy jej nie ma, kiedy twoja 
wierność dla nikogo nic nie znaczy, ty mnie nie chcesz. Teraz nie mogę się już 
łudzić, że po prostu kochasz inną". To było głębsze niż myślała, broniła jakichś 
tam swoich interesów i swojej kobiecej ambicji. Nie mogła tak myśleć, tak tylko 
powiedziała. Ale to „nie mogę się już łudzić, że po prostu kochasz inną", 
wzruszyło mnie. Patrzyłem jak cicho, bezszelestnie płyną jej z oczu łzy. I 
pośród tego swojego płaczu doczekała się. Została moją kochanką. Przypomniał mi 
się twój śmiech... nasz śmiech... dla niej to nie było ważne, nie wiedziała, nic 
nie wiedziała, sądziła naiwnie, że to jest jej jakieś zwycięstwo. Łudziła się, 
że mnie przez to jakoś ze sobą zwiąże. Posłuchaj, bo wiem, że później przyjdą 
twoje pytania. Może przegrywam ciebie do końca, ale chcę ci wyjaśnić wszystko. 
Usiłowałem się cieszyć, że dałem komuś ersatz jednonocnego szczęścia. Co jeszcze 
mogłem zrobić poza tym. Doktorat?! Żeby na delegację nie jeździć pociągami tylko 
samochodem z szoferem? Posłuchaj, bo wiem, że później przyjdą twoje pytania, bez 
względu na to, co postanowisz. Będziesz szukała uzupełnień do tego, co ci mówię, 
będziesz pytała, choćbyś przysięgała sobie, że tego nie uczynisz. Na pewno 
zapytasz, która z nich bardziej mi się podobała. Zapytasz pewnie, czy mi się. 
choć przez chwilę wydawało, że mnie z Sabiną łączy coś głębszego. Uprzedzam 
twoje dziecinne pytanie. Nie. Pomijając obrzydzenie, które czułem po Gdańsku. 
Pamiętasz, spotkaliśmy się w kilka dni po twoim odejściu. Chciałaś sobie 
obejrzeć, jak też wygląda ktoś, komu szczodrze dałaś wszystko i odebrałaś 
wszystko dla swoich kaprysów. Powiedziałem ci wtedy, że jeślt pomyślę, że Sabina 
się doczeka, ogarnia mnie pusty śmiech. Wiem, że nie wolno używać takich 
płaskich atutów. Wiedziałem o tym wtedy, kiedy ci to mówiłem, kiedy byłem cały 
twój, wierny jak pies. Ale nie mogłem dosięgnąć twojej miłości, jeśli była. Ale 
jeśli była, to dlaczego mi ją zabrałaś. Chciałem trafić twoją zazdrość. Mówiłem 
sobie, że to są metody smarkacza, który się przechadza w czułej pozie z 
całkowicie mu obojętną koleżanką pod oknami dziewczyny, która nim wzgardziła. 
Miłość nie zna wieku. Prosiłem cię, tłumaczyłem wtedy, błagałem, poniżałem się. 
Przypomniałem sobie tę nieszczęsną Sabinę,
przypomniałem sobie, jak się bawiłaś tym jej pseudouczuciem do mnie. Rzuciłem po 
szulersku tę znaczoną kartę. Twoja zazdrość powinna się wtedy nastroszyć, twoje 
prawo własności powinno ci pod-szepnąć zagrożenie... Roześmiałaś się, jedyny raz 
podczas tego spotkania, i powiedziałaś: „Remi, jeżeli odeszłam, jeżeli mnie było 
na to stać, to na pewno znaczy, że nie powinnam zostać. Tak myślę. Wiem, że ktoś 
tam naturalnie będzie, jakieś pocieszycielki. To tylko w literaturze 
romantycznej, jeśli nie mógł z nią być, to był jej wierny do końca życia. Albo 
był jej wierny, chociaż na skutek układu społecznego nigdy jej nie miał, tylko 
czcił ją przez całe życie i każda kobieta poza nią była dla niego brudna. Remi, 
ja jestem współczesna dziewczyna".
Dokładnie tak powiedziałaś, co do słowa. Przerwałem ci ordynarnie, bo 
wiedziałem, że zaczniesz snuć swoje teorie, wiedziałem, że nawet ten najbardziej 
niski argument, jaki może postawić mężczyzna, zazdrość, nie trafia do celu. 
Nawet cię nie muska. Bo ty widziałaś już polany, jakie przemierzasz ze Stasiem, 
widziałaś, jak się wolno wspinacie pod górę, zmęczeni, nie skrępowani żadnymi 
etatami, wolni, beztroscy beztroską lat do ostatniego egzaminu, widziałaś 
schroniska, do których dołazicie półżywi, czułaś mdły smak herbaty, którą ponad 
głowami innych turystów przynosi dla ciebie on, już mu w myślach za to wszystko 
dziękowałaś. Byłem bezradny — wiesz, tak się mówi, choćbym skonał — byłem 
bezradny, bo choćbym skonał, nam by to nic nie pomogło. Ty musiałaś to wypić. To 
zmęczenie, to wspinanie się pod górę i tę herbatę. Może za krótko na ciebie 
czekałem, może za wcześnie to się stało, może powinnaś to wszystko przeżyć 
przede mną. Proszę cię, nie myśl, że jestem zarozumiały, jeśli, to tylko 
dlatego, że jesteś moja. Może powinnaś to wszystko przeżyć przed swoim pierwszym 
mężczyzną, może nie powinienem cię przyjąć, kiedy powiedziałaś, że jesteś 
zdecydowana, nie wiem, jak to powinno u ciebie być. Ale nie mogłem sobie 
pozwolić na pozycję zakochanego w siostrzenicy wujaszka, który patrzy przez 
palce na jej dziecinne wybryki, byle była w domu przed zamknięciem bramy. Czy ty 
sobie zdajesz sprawę z tego, co to znaczy dojrzała miłość? Postawiłem sprawę 
alternatywnie, choć moja alternatywa była na pokaz, moje „ja", albo „oni" było 
tylko powiedziane pod ciebie, pod twój strach, że mnie bezapelacyjnie stracisz, 
pod
moje złudzenie twojego strachu, pod moją chęć wywołania twojego strachu, pod 
twoje opamiętanie się, które usiłowałem przywołać, więc moja alternatywa była do 
gruntu kłamstwem, nie było żadnego „albo, albo", mogłabyś robić, co chcesz, 
rozumiałem twoją młodość, choć sam jej nigdy nie przeżyłem, rozumiałem twoją 
młodość, twoje manifestacje prawa do samostanowienia o sobie, rozumiałem to 
wszystko, i byłbym powiedział: „teraz oni", gdybyś mi zostawiła choć promyk 
nadziei, gdybyś chociaż od niechcenia dała mi odczuć, że jeszcze jestem ci 
bliski, że nie będziesz z nikim, że tylko chcesz głośno zadokumentować swoją 
niezależność... Nie zrobiłaś tego. Wydawałem ci się natrętnym idiotą, który żąda 
prolongaty praw, jakich mu lekkomyślnie, okresowo udzieliłaś, dawałaś każdym 
okrutnym słowem do zrozumienia, że cofasz wszystko, co powiedziałaś, odbierasz 
siebie... I kiedy zrozumiałem, że ten jedyny mój, szulerski wręcz atut nie 
podziała, pojąłem, że wszystko stracone. Że się nie ugniesz już przed niczym. 
Tak cię wysoko mierzę, a chciałem zatrzymać cię przy sobie każdym, najniższym 
argumentem. Wiedziałem, że w strefie tych twoich romantycznych zwidzeń nigdy ci 
nie dorównam, że na tym terenie nigdy cię nie pokonam, bo tam, w chwili kiedy to 
trwa, rządzą tobą żelazne zasady przyjęte przez ciebie „stąd — do śmierci", 
które cię wprawdzie obowiązywać mogą tylko przez kwadrans, bo je później 
wymienisz na jakieś inne, ale ten kwadrans przekreślał mnie absolutnie, byłem 
absolutnie bezradny wobec twoich założeń. I kiedy się śmiałaś z tej nieszczęsnej 
Sabiny, śmiałem się także. Bo takie to było absurdalne i niedorzeczne... Co 
jeszcze mogłem zrobić dla Sabiny? To, że mnie kocha, wmówiła sobie dość 
porządnie. Pewnie łudziła się, z tą dumną, ładną w końcu zarozumiałością każdej 
kobiety, że po jakimś czasie dostanie ode mnie choć namiastkę tego, co miałem 
tylko dla ciebie, że zapomnę, może zostanę z nią... Zaproponowała to. Uzupełniła 
oczywiście, że ktoś tam na jej wdzięki reflektuje jakoby na zawsze, ale ona, 
oczywiście, jest mi gotowa rzucić to pod nogi w bałwochwalczym hołdzie. Co na to 
odpowiedzieć? Rzekłem, że nie zostanę z nią nigdy i żeby, na litość boską, nie 
rezygnowała z czyjegoś uczucia, zwłaszcza, że to ma takie dalekie perspektywy. 
Obiecałem jej, że jutro przyjdę znowu. Tym razem sytuacja powtórzyła się, było 
zupełnie tak samo, tyle że bez słów. Powiedziałem, dokładnie tak, że więcej
już w tym celu nie przyjdę. Że owszem, możemy chodzić na te kawy, do kina, gdzie 
tylko sobie życzy, do jej przyjaciółek, że może ogłosić w całym biurze, że wyję 
z miłości na jej słomiance, co jej się tylko podoba, bo jeśli jej to sprawia 
przyjemność, to niech jej sprawia, a mnie jest wszystko jedno, ale ona niech się 
nie łudzi ani przez sekundę, że tu cokolwiek jest prawdą. Powiedziała, że mnie 
nienawidzi i że zgadza się na taki układ. Byliśmy ze dwa razy w kinie, 
zastanawiałem się, po jaką cholerę odrabiam tę całą pańszczyznę, ale ona miała 
inicjatywę, robiła jakieś kolacje, pokazywała mnie, była ze mnie dumna, a ja nie 
miałem nic innego do roboty. Usiłowała mnie atakować, któregoś dnia, kiedy miała 
miraże, że się do tego przyzwyczajam, powiedziała, że zgłosił się ten reflektant 
i co ona ma wobec tego uczynić. Nigdy się nie wgłębiałem w problem, czy ten 
reflektant to prawda czy też fikcja, zapytałem, ot tak sobie, czy on żąda 
odpowiedzi kategorycznej, odparła, że tak, ale może ja zostanę... Zapytałem, w 
duchu rozbawiony, ileż to mi zostawia czasu na podjęcie tej życiowej decyzji. 
Dowiedziałem się, że dwie sekundy. Przekląłem się w ciągu tych dwóch sekund, bo 
do jakiego miejsca, do jasnej cholery, człowiek może być podły. Ona nic nie była 
winna, że walczyła o coś tam dla siebie, jak umiała i myślała, że walczy 
najlepiej, nic nie była winna, że mnie śmieszyła ta taktyka, że może dałbym się 
tak wodzić jeszcze trochę, gdyby nie te natrętne naciski, abym się jakoś 
zdeklarował... Powiedziałem twardo, że nie. Że nie zostanę. I później próbowałem 
tłumaczyć, żeby poszła do tamtego, bo któregoś dnia nie zobaczy mnie więcej. 
Powiedziała, że nie chce tamtego, choć on jej daje stabilizację, że teraz już by 
nie mogła, bo ja, chciałem tego czy nie, czegoś ją nauczyłem, że na coś tam 
otworzyłem jej oczy. To były w końcu jej sprawy, nie byłem niańką. Gnany chęcią 
choć ujrzenia ciebie, zaszedłem do akademika. Chciałem wiedzieć, czy jesteś 
szczęśliwa. Myślałem, że jeśli jesteś szczęśliwa, to to moje cierpienie ma sens, 
jakiś taki sens w ogólnym bilansie ludzkich cierpień i szczęścia, a jeśli nie 
jesteś szczęśliwa, to za co płacę tym piekłem, wtedy już nic nie ma sensu, 
żadnego sensu. Zapytałem cię o to. Powiedziałaś: „Szczęśliwa? Remi! Co to 
znaczy?" I żebyś na tym skończyła. Ale nie, ciągnęłaś dalej: „Jest mi dobrze, 
całkiem nieźle. Nie czuję tego ciężaru odpowiedzialności za dwoje ludzi, jestem 
wolna. Tak. Jest mi dobrze".
I dodałaś, że nie chcesz mnie widywać, bo to rodzi w tobie wątpliwości, czy 
postąpiłaś słusznie, a nie chcesz mieć wątpliwości co do żadnego swojego czynu. 
Zacząłem się żegnać. Nie mogłem skowy-czeć i błagać, żebyś te wątpliwości 
podtrzymywała. Czułem, że mam wzrok głodnego psa, chciałem uciec przed twoimi 
zimnymi oczami, a ty wtedy podeszłaś do okna i powiedziałaś cicho: „Remi, chcę 
ci się oddać". Wiedziałem, że to ci potrzebne do jakichś twoich wewnętrznych 
rozrachunków, że nie powinienem się zgodzić, żebyś mną wyrównywała swoje 
rozliczenia... posądzałem cię o litość, pamiętałem o Sabinie... wydawałem się 
sobie żałosny, żałosny, tragiczny dureń, okpiony, oszukany błazen. Ale potem 
pomyślałem, że jeśli należysz do innego, to na te parę chwil to stanie się 
nieważne, będziesz moja, moja, rozumiesz moja. Kochaliśmy się wtedy inaczej niż 
zwykle. Byłaś niespokojna, roztargniona, inna. Niepewna swoich gestów, 
pozbawiona spontaniczności, zrozumiałem, że naprawdę mnie nie kochasz. Czułaś 
się jakby upokorzona rozkoszą, nie cieszyłaś się, a tak się z tego zawsze 
cieszyliśmy obydwoje. Wiedziałem, że to pożegnanie, myślałem, że może przez to 
chcesz zabić we mnie przeświadczenie, że ci ze mną było dobrze kiedykolwiek. 
Wyszedłem stamtąd jak zbity pies, bez jednego twojego ciepłego słowa. Pojechałem 
do Sabiny. Marzyłem, żeby udało mi się być tam w tym celu, zniszczyć ciebie, 
pamięć twojego ciała, tamtego oddanego, i tego jakiegoś bardzo obojętnego. 
Powiedziałaś kiedyś: „Remi, to nie są sprawy seksuologii, to są sprawy 
psychologii, przynajmniej u mnie". Dźwięczało mi w uszach to zdanie. Więc u mnie 
to już nigdy nie będą sprawy psychologii? Tego wieczoru rozstałem się z Sabiną 
ostatecznie. Histeryzowała, usiłowała dostać ataku serca. Trudno, mówiłem sobie, 
wcześniej czy później będę musiał przez to przejść, więc lepiej wcześniej. Znowu 
nastąpiły bezsenne noce, może to aż wstyd, taki stary koń nie umiał się pogodzić 
z faktem, że odeszła od niego dziewczyna. Lżyłem się najgorszymi słowami za to, 
że to wszystko było, czułem niesmak, obrzydzenie, wstręt. Oszczędzę ci 
opowieści, ile miałem jeszcze kłopotów z Sabiną. W końcu jej powiedziałem, że 
mam trochę nadziei, że wrócisz, i już to zobowiązuje mnie do lojalności. Tak się 
przejąłem tym kłamstwem, że przestałem wychodzić gdziekolwiek, czekałem na 
łaskę. I przyszłaś. Starałem się być maksymalnie powściągliwy. Ty zupełnie 
dobrze mogłabyś tu przyjść pożyczyć zapałek. Ale przyszłaś, nie byłaś beze s 
mnie szczęśliwa, ja ciebie kocham. To już wszystko. Zrób ze mną, ' co zechcesz. 
Znów jest ktoś, kto chce znać każdą moją myśl i każdy ' mój krok, znów jest 
ktoś, komu ja to chcę rzucić do stóp, znów jest ¦ spokój i siła, znów każda myśl 
biegnie wąskim strumieniem w jed-
•  nym kierunku, znów... Trudno mi to wytłumaczyć, i tobie pewnie 'trudno to 
zrozumieć. Ty zawsze czułaś, że masz serce czyste i gotowe do wzlotów, miałaś je 
zawsze pełne wyłączności, która wynika
 z psychicznej niezależności, tak jak miałaś usta pełne pięknych słów. Tobie 
nikt nie zatarł światła uderzeniem pięści między szeroko i ufnie otwarte oczy. 
Twoje słowa! Mówione tym głosem wprost z serca. Słuchałem ich zawsze tak 
chciwie. Jak to się skomplikowało! Jeżeli zostaniesz, nie nadużywaj tych słów. 
Mam do nich magnetyczny pociąg, chcę je słyszeć, i — jak dwa bieguny o 
jednakowych ładunkach odpychające się nawzajem — są myśli: „uważaj, ona umie 
mówić pięknie, chciała zostać pisarką i chyba nią kiedyś zostanie, znasz te 
słowa, mógłbyś je wszystkie przypomnieć, łomotały ci w mózgu w tamte straszne 
dni, to mogą znów być tylko słowa. Sama ci powiedziała, że u niej słowa mają moc 
prawa w chwili, kiedy je mówi, miałeś w ręku dowody znaczenia tych słów, można w 
nich zmienić jedynie imię i skierować je gdzie indziej, tak jak tamte, gdzieś 
wypowiadane, mogły być skierowane do ciebie. Nie bierz tych słów, kiedyś ci 
wyjaśni: No cóż ja zrobię, Remi, tak wtedy czułam. Tak jak kiedyś... kiedyś... 
Nie bądź idiotą, przyjmij ją z tymi słowami, może to ją czegoś nauczyło, może 
stała się nareszcie dorosła, może to wcale nie tak, jest przecież mądra... jeśli 
tu przyszła, jeśli ci się oddała, nie zwiąże się z tobą ślubem bez pewności 
swojego uczucia, uwierz, że żałowała naprawdę, że ma najlepsze chęci. Możesz nie 
wierzyć w siłę jej uczucia, ale nie masz prawa nie wierzyć w jej uczciwość. No 
tak, kretynie, ale w konwencjonalnym sensie, że nie pójdzie z innym do łóżka, 
ale tak bezwzględnie... zapomniałeś już, że odeszła asfaltową, lśniącą w słońcu 
ulicą, bo ktoś jej powiedział, że szkoda marnować nawet godzinę takiego słońca. 
Ale nie pobiegłaby za nimi tą ulicą, gdyby całą noc o tym nie myślała, a nie 
dała ci żadnego znaku ostrzegawczego, dawała tylko uspokajający dotyk warg. A 
knuła twoją klęskę, twoją największą przegraną, nie, knuła swoje jakieś nie 
zaspokojone szczęście... i uderzyła
cię tak, że świat przestał istnieć, i poszła, bo chciała być wolna, poszła, 
zbierając ze śmiechem do walizki rozsypane rzeczy. Ty rzuciłeś się na podłogę i 
wyłeś, a ona poszła nad Wisłę, bo szkoda zmarnować nawet godzinę takiego słońca, 
jakbyś to słońce przed nią schował, ty imbecylu..." ...Chciałbym ci teraz 
powiedzieć coś z uśmiechem i pasją, chciałbym powiedzieć ci coś najważniejszego. 
Ale przychodzi jakieś skojarzenie i wszystkie słowa właściwe stają się martwe i 
niepotrzebne, czuję się jakby oszukany przez samego siebie. Może się kiedyś z 
tego wyleczę, ale wiem, że to będzie bardzo, bardzo powolny proces. Bo nie 
trzeba tego nosić w sobie. Bo jesteś jedyną dziewczyną, o którą w moim życiu 
walczyłem. Bo jeśli jest prawdą, że miłość nie jest uczuciem permanentnym, to 
już na pewno w życiu każdego człowieka zdarza się coś, jakaś jego prawdziwa, 
najprawdziwsza Jego Historia, do której nie da się przyrównać niczego przedtem i 
niczego potem, przy której wszystko mierzy się inną miarą, o którą walczyć 
trzeba do ostatka. I dlatego walczyłem o ciebie, chociaż ciężko ranna duma 
dygotała i przyzywała nienawiść. I nieprawdą jest, że ci nie wierzę, choć wiem, 
że faktów nie można zmienić ani nie zauważyć. Ale prawdą jest, że nie do 
uwiedzenia jest tylko kobieta nieżywa. Dlatego się boję. I proszę cię, zostań. 
Wróć tu zupełnie, na zawsze. Przyjdź. To już wszystko. Jest za piętnaście ósma. 
Za chwilę wyjdę. Wiem, że nie zastanę cię, kiedy wrócę. Będę czekał na „tak" 
albo na „nie". Nie będzie nikogo. Choćby to trwało nie wiem jak długo. Nic nie 
mów. Podejmij swoją pierwszą dojrzałą decyzję.                                                    
—  Remi, powiedz, że to nieprawda.                                  
—  To prawda, Lilka.
Kąpałam się długo, jakby woda miała właściwości rozpuszczania słów. Ubrałam się 
starannie, wyprasowałam bluzkę („najważniejsze to regularnie się golić!"), 
spróbowałam się napić herbaty i zwymiotowałam po pierwszym łyku. Byłam zatruta 
nikotyną, paliłam całą noc, właściwie bez przerwy. Usiadłam na tapczanie, 
wypaliłam znów papierosa, marzyłam, żeby zemdleć i zwolnić się w ten sposób choć 
na trochę od jakiegokolwiek działania. Ale nie zemdlałam, a powtórny atak 
wymiotów przerwał delektowanie się własną bezsilnością. Sprzątnęłam trochę 
pokój, zatrzasnęłam drzwi i zeszłam powoli po schodach, uważnie licząc stopnie, 
żeby sobie przywrócić wiarę we własną poczytalność. Jeżeli się nie pomylę licząc 
do dwudziestu... Zostawiłam u dozorczyni klucz, wyszłam na ulicę. Byłam wolna. 
Szłam bardzo długo na uniwersytet, bo przecież trzeba zawsze gdzieś dojść, nawet 
jeśli nie idzie się nigdzie. Nie wiem, dlaczego ze wszystkich możliwych ulic 
wybierałam właśnie te, które mnie w końcu doprowadziły na Krakowskie 
Przedmieście. W moim gmachu było pusto. Wykłady. Nie należałam do nikogo i do 
niczego. „Tobie nikt nie zatarł światła uderzeniem pięści między szeroko i ufnie 
otwarte oczy". Pomyślałam o wczorajszym zebraniu, a zaraz później pomyślałam, że 
to niemożliwe, że jestem chora na przerost imaginacji i resztki tych myśli udało 
mi się zdławić. Zorientowałam się, po co tu przyszłam. Jeżeli bezbłędnie, z 
opanowaną twarzą wykonam to, co wykonać należy, zafunduję sobie kilka minut 
prostych mechanicznych działań, urzędowych słów. Szłam w kierunku drzwi 
dziekanatu, kiedy na schodach spotkałam asystenta, który od roku „prowadził" 
naszą grupę.
—  Pani na ezgamin? Profesor jest w gabinecie. Sam. Znów się kilka osób nie 
zgłosiło, znowu będą awantury. Niech pani idzie.
—  Nie zdałam żadnego egzaminu, panie asystencie. Żadnego. A do tego nawet nie 
zamierzam przystąpić. Idę po papiery. Podobno matura zawsze się przydaje.
—  Wiem, że pani miała wczoraj wielkie nieprzyjemności. Wyrzucili panią z ZMP? 
To niech pani teraz udowodni, że się pomylili. Może się pani odwołać...
—  Wierzy pan w takie cuda. Wie pan, nigdy nie wierzyłam w jakieś przełomowe 
noce, podczas których „nagle rozumie się wszystko". Ale tak właśnie jest ze mną. 
Wszystkie pojęcia uległy przewartościowaniu i na nic się nie zda żonglerka 
frazesami. Poza tym, niech pan tu ze mną nie stoi, bo pan wyleci z katedry. Mnie 
już nie należy pomagać. Jestem obcy element.
—  Rozumiem pani rozgoryczenie, ale to nie jest metoda."Po żadne papiery, tylko 
na egzamin. Rozumie pani, właśnie dzisiaj pani zdaje.
—  Choćbym chciała panu zrobić tę przyjemność, to jestem zapisana na drugi 
termin. Absolutnie nie przygotowana. To by i tak nie zmieniło moich postanowień, 
choćbym tam weszła.
— Jest pani przygotowana, bo przecież wiem z ćwiczeń. Zaraz, chodźmy gdzieś na 
bok, powiem pani, na jakiego konika stawia profesor. Już do końca dnia będzie 
wszystkich cisnął z tego. Błędy...
—  Błędy... błędy są następstwem...
—  ... o, widzi pani, zna pani przecież te teorie. Czy pani ma indeks?
—  Nie wiem. Mam.
—  Jeśli pani potrafi przeanalizować tę doktrynę...
—  Panie asystencie! Nie mam żadnego zamiaru analizować tej doktryny. Przykro 
mi, że nie wychodzę naprzeciw pańskim ludzkim odruchom, ale to psu na buty, to 
wszystko. Niech pan mnie chociaż nie gnębi.
—  Pani się musi trzymać, rozumie pani. Zdaje pani i koniec. Potem się pani 
odwoła. Idziemy.
—  Chodźmy — powiedziałam obojętnie, bo nie miałam sił na argumentację.
—  Brawo.
—  Panie asystencie, pan mnie zwyczajnie wzrusza, i to wszystko. Za to jestem 
gotowa oblać dla pana ten egzamin, ale bez względu na jego wynik idę po papiery.
—  Niech pani zda, a potem pogadamy.
—  Pan ma odchylenia, nie wiedziałam o tym. Pan nie powinien mi pomagać.
—  No, śmiało, niech pani wchodzi — otworzył drzwi, wepchnął mnie do gabinetu i 
nagle stanęłam przed profesorem.
—  Dzień dobry.
—  Dzień dobry. Proszę indeks, protokół.
—  Nie mam protokołu panie profesorze, bo jestem przewidziana na drugi termin.
—  To przychodzi pani zdawać przed terminem i tak się pani boi, że asystent musi 
panią wrzucać do gabinetu? — uśmiechnął się do mnie, ktoś się do mnie na tym 
wydziale uśmiechnął. — Proszę indeks, protokół załatwi się później. Niechże pani 
siada. Co pani wie o błędach...
—  Błędy są następstwem nie przemyślanych poczynań i triumfalnego pochodu 
impulsu, któremu zbyt słabi czy zbyt lekkomyślni nie potrafimy zagrodzić 
drogi...
—  Słucham panią?! To jakaś ładna historyjka, tylko nie egzaminuję z literatury. 
Proszę konkretnie, na temat.
—  Bardzo przepraszam... Błędy... mają swoje źródło... i wywodzą się... pierwszy 
spostrzegł to... miał swoich kontynuatorów...
—  Doskonale.   Doskonale.   Proszę   spróbować   przeanalizować doktrynę...
—  Za punkt wyjścia można tu przyjąć... ale to byłby umowny punkt wyjścia, bo 
można także...
—  Tak, ale zacznijmy od punktu pierwszego.
—  ... i opierając się na tych przesłankach trzeba wyciągnąć wniosek...
—  Ale nie bierze pani pod uwagę...
—  Jeżeli włączymy do rozważań element...
—  Dziękuję pani. Ostatnie pytanie. Co to za teoria o błędach, którą pani na 
wstępie wygłosiła?
—  Prywatna, panie profesorze, zupełnie prywatna. Głośny cytat z myśli. Bardzo 
przepraszam. Jestem zdenerwowana i nie wiem, co mówię.
—  Nie wynika to z pani odpowiedzi. Dostaje pani bardzo dobrze — przewracał 
kartki indeksu — to pani pierwsza piątka na studiach?
—  Druga. Pierwsza jest tu, na początku. W międzyczasie bywało średnio.
—  No to dziękuję pani. Proszę załatwić z protokołem. Ja sobie to odnotuję.
—  Dziękuję bardzo, do widzenia. Pod drzwiami stał asystent.
—  No i jak? Długo panią maglował. Dwadzieścia pięć minut. No i co?
—  Bardzo dobrze. To jest pana piątka. Były błędy i była doktryna.
—  Gdzie pani zmierza? Do dziekanatu? Chyba po protokół? Sekretarki nie ma.  
Niech pani zrobi jedną rzecz.  Za tę doktrynę. Niech pani dziś nie odbiera 
papierów. Jeżeli zechce pani to zrobić za tydzień, nie będę się bawił w mentora.
—  Proszę bardzo. Ale niczego pan w ten sposób nie uratuje. Niczego. Za tydzień 
będę musiała tu przyjść. Nie chcę tego. Nigdy nie zrozumiem, skąd się tu wzięłam 
dzisiaj. Pewnie nawyk konia, którego ciągle leją batem na tej samej drodze. 
Chodźmy stąd, bo zaraz się wysypią z wykładów. Nie płonę chęcią obejrzenia 
mojego kursu.
—  Jak to, nie wraca pani na zajęcia? Niech pani pochodzi choć przez ten 
tydzień.
„Jeszcze jeden misjonarz. Jak go strzelę w gębę, to się ze śmiechu nie opamięta 
aż jutro. Stary byk, a na licu młodzieńczy trądzik. Strzelę go w gębę, jak Boga 
kocham, jeśli jeszcze raz wypłynie z tą szlachetnością. Dlaczego mi się nie chce 
spać. Dlaczego mi się nie chce spać. Dlaczego mi się nie chce spać. Stoi tu ten 
dureń przede mną i odgrywa życiową rolę. Ratuje człowieka, rycerz, osioł, 
jeszcze jeden rycerz. A pamiętasz, ty rycerzu, jak dwa miesiące temu 
egzekwowałeś sankcje karne za jednorazową nie usprawiedliwioną nieobecność na 
zajęciach? Wtedy też byłeś rycerzem swoich przekonań. Pamiętasz opowiastkę z 
morałem, jaką mnie poczęstowałeś po moim kłamliwym tłumaczeniu. Próbowałeś nawet 
być dowcipny: «Sto piców dla rodziców», swój chłop, dusza, ręka w rękę z 
młodzieżą, potem pedagogiczna pogadanka, a potem trzeba to było «podać wyżej», 
żeby być w porządku. Niech zdechnę, jestem pierwszą osobą, której wyjawił, że 
będąc przez cztery lata asystentem profesora, potrafi przewidzieć, z czego stary 
będzie pytał danego dnia. Ale nie ma cienia wyrzutów sumienia, bo ratuje 
człowieka, i aż go zatyka z zachwytu do siebie. Wtedy, kiedy «podawał wyżej» nie 
usprawiedliwioną nieobecność, też nie miał cienia wyrzutów sumienia i też 
ratował człowieka. Zmieniają się tylko metody, w zależności od potrzeb, ale te 
intencje, te intencje... Człowieku, ja też cię chcę uratować, daję ci pięć minut 
czasu, żebyś mi zniknął sprzed oczu, bo w przeciwnym razie do ostatniego 
tchnienia nie pojmiesz, że po takiej szlachetnej działalności dostaje się jako 
podziękę cios w gębę. Ja ci «zatrę światło uderzeniem pięści między szeroko i 
ufnie otwarte oczy», tyle tylko, że dosłownie..."
—  No, koniecznie. Chociaż tydzień. Albo jak pani nie może sobie z tym poradzić, 
jeżeli pani chce trochę odpocząć, niech pani wyjedzie gdzieś na tydzień i 
później wróci. Może pani ma jakiegoś znajomego lekarza albo powie pani po 
prostu, żeby dał zwolnienie, ze względu na stan nerwów. To nerwy dyktują pani w 
tej chwili postępowanie.
„Jakie nerwy? Tyle co wiem od Kazi, to ma się układ ruchowy i czuciowy, coś 
takiego. Czuciowego nie mam z pewnością. Nie czuję zmęczenia, nic nie dociera do 
mojego mózgu, o Panie Boże, ja w ogóle nic nie czuję. Czemu się wściekam na tego 
człowieka, czemukolwiek on jest teraz posłuszny, jest dobry. Tak nigdzie nie 
zajadę. Trzeba przebić to otępienie i podziękować mu serdecznie".
—  Dziękuję panu. Bardzo dziękuję. Przyślę zaświadczenie sekretarzowi mojej 
grupy.
—  No, głowa do góry.
„O Jezu, co za baran. Że też musiałam się na niego napatoczyć. Jaki odszedł 
uszczęśliwiony, aż mu coś tam w środku pieje z dumy, smutna, smutna idiota. A 
teraz szybko, jak najdalej stąd". Nie spotkałam nikogo z mojego kursu, jakby to 
oni wymarli. Wrzuciłam indeks do kosza na śmieci. Gest wydał mi się teatralny, 
zrobiło mi się żal siebie, indeksu, tych rubryk z „zaliczane", uśmiechu 
profesora, którego zaledwie przed godziną tak haniebnie oszukałam na egzaminie 
moją powierzchowną erudycją, umiejętnością wypowiadania się i nawet tym „przed 
terminem".
Wyjęłam indeks z powrotem, schowałam do torebki z beznadziejnym przeświadczeniem 
gospodyni, która składa stare szmaty do kufra i wynosi na strych, wiedząc, że 
nie przydadzą się nigdy, ale wyrzucić szkoda. Błąkałam się po mieście jak 
kundel, wreszcie zajęłam miejsce w poczekalni u ginekologa. Nie chciał wydać 
zaświadczenia bez badania mnie, później, kiedy już udało mi się go do tego 
nakłonić, jego proces rozumowania zatrzymał się w pewnym punkcie, którego 
przeskoczyć już nie mogłam. Wtedy ja nareszcie przypomniałam sobie to wszystko, 
co deklamowałam Honoracie, że „te rzeczy są zabronione przez ustawę", i nie 
nalegałam dłużej. Ostatecznie, nie musiało tam być sztuczne poronienie. 
Ustaliliśmy jakąś chorobę i po wypisaniu przez niego jej łacińskiej nazwy 
uzyskałam wyraźny stempelek „lekarz-ginekolog". Na słowo „wyraźny" położyłam 
nacisk całej mojej rozpaczy, zdeptanej ambicji, zaciekłości, buntu, dławienia 
się bezradnością. Lekarz-ginekolog już nie po raz pierwszy przyjrzał mi się 
badawczo, ale posłusznie dolał tuszu do poduszeczki, na której odciskał 
pieczątkę, sprawdził efekt na jakichś papierkach, litery od obfitości cieczy 
zamazywały się, pokręcił pieczątką w powietrzu, dmuchnął i przystawił ją na 
zwolnieniu. Wyszłam zostawiając po sobie pięćdziesiąt złotych i opinię wariatki. 
Na ulicy sprawdziłam, że nazwa choroby jest świetnie napisana po łacinie, nawet 
badacz pisma Mayów nic by z tego nie pojął. Przy odrobinie dobrej woli, a 
wiedziałam, że tej się znajdzie nadmiar, można to było wziąć za sztuczne 
poronienie. Kupiłam w kiosku kopertę, napisałam na niej domowy adres Niki 
Hanusówny. Zreflektowałam się. To już nie była rozgrywka z Niką. Ona 
prawdopodobnie wrzuciłaby moje zaświadczenie do klozetu, a mnie zasłoniła przed 
grupą jakimś wytłumaczeniem. Żeby mi dać szansę. Ostatni raz. Nie chciałam 
szansy, szczególnie od Niki. Kupiłam drugą kopertę, znaczek, zaadresowałam 
bardzo urzędowo — U.W. wydz., grupa itd. Wrzuciłam do skrzynki. Policzyłam 
pieniądze. Miałam trzysta osiemdziesiąt złotych. Pomyślałam, że na mocy układu z 
mamą jeszcze przez rok nie zdechnę. Zresztą lekcje, sprzątanie, coś takiego. 
Koniecznie pokój. Później coś postanowię. Kupiłam szczotkę, pastę do zębów i 
pojechałam na Dworzec Wschodni. Wydawał mi się odpowiednio odrażający, żeby od 
niego rozpocząć ucieczkę. Dojechałam do Puław, przesiadłam się w autobus i na 
cztery dni wynajęłam pokój w Kazimierzu. To były najgorsze cztery doby w moim 
życiu.
Po powrocie do Warszawy zadzwoniłam do akademika, do Pelagii. Zastrzegłam, że ma 
nikomu o tym nie mówić. Niemalże widziałam w słuchawce, jak bieleją jej z 
przerażenia usta. Po godzinie przyszła do kawiarni i przyniosła moje materialne 
dobra.
—  Nikomu nie powiedziałaś?
—  Nie, ale Liłka, co ty chcesz zrobić, co ty chcesz zrobić. Już się tam bali, 
że sobie życie odebrałaś. Hanusówna wczoraj była, mówię ci, cała rozdygotana. 
Powiedziała, że nikt nie przypuszczał, że tak się tym przejmiesz. Lilka, brak ci 
tak mało do dyplomu, czy ty zgłupiałaś, czy co. Hanusówna powiedziała, że 
przysłałaś jakieś zaświadczenie, że ona to rozumie, że chciałaś coś tam, no, że 
cię przejrzała, i pytała się, czyja o tym wiem. Podobno zdałaś na pięć egzamin 
przed terminem i ona powiedziała, że to twoja zagrywa, ostatni wspaniały akord, 
i że po tym zrozumiała, że ty już na uczelnię nie wrócisz. I żeby ci powiedzieć, 
że jak to się będzie ciągnęło, to cię wyleją, żebyś się dobrze zastanowiła. 
Lilka, co się tam dzieje, Halina całe dni płacze, jakbyś umarła.
—  Stearyną czy prawdziwymi łzami?
—  Lilka, ja cię właściwie nigdy nie rozumiałam. Kieguri się przez ciebie nie 
uczy po nocach, tylko się kładzie do łóżka o dziesiątej, a ty myślisz, że 
wszyscy dookoła udają... Remi był wczoraj.
—  Kto to jest?
—  No, Remi, Lilka, nie wygłupiaj się.
—  Nie znam człowieka i w związku z tym nie częstuj mnie opowiadaniem, co chciał 
i co mówił. Wszystkie rzeczy spakowałaś?
—  Wszystkie. Lilka, nawet Parowóz się przejął, wszyscy się o ciebie martwią. 
Wszyscy.
—  Przez aklamację. Normalnie.
—  Ja wiem, Lilka, jak ci musi być przykro, ale nie ma sensu, żebyś rzucała 
studia. Czy ty chcesz wyjechać? Hanusówna powiedziała, że cię znajdzie, choćbyś 
weszła pod ziemię. Teraz wszyscy zrozumieli, że ty byłaś inna niż myśleli, tak 
mówią na twoim wydziale.
—  Skrucha jak przy spowiedzi, niesłychane! Ale się mylą. Jestem taka, jak 
myśleli. Pozdrów tam wszystkich. No, cześć.
—  Lilka, nie wygłupiaj się — mełła bezradnie ten mocny argument.
—  Serwus — powiedziałam i wyszłam bardzo szybko, bo poczułam, że po raz 
pierwszy w ciągu tych dni wybuchnę płaczem.
Jak dziecko, które koniecznie chciało pobawić się gorącym żelazkiem, usiłowałam 
wejść na grząski teren bólu. Sądziłam, że opowiedzenie tego raz wyciągnie ze 
mnie drzazgę. Jakby czas trwania cierpienia można zamienić na jego intensywność. 
Kiedy jednak byłam już blisko, instynkt samoobronny kazał mi zawracać, zająć się 
klockami. Zaledwie zdobyłam się na niepełną relację tamtej strasznej nocy, 
przerwałam pisanie o tym, bałam się w to brnąć. Jakaś zupełna panika przed 
nazwaniem tego, co czuję. Już jest koniec września, za kilka dni... Za kilka dni 
powinnam coś zrobić. W ogóle powinnam coś zrobić, teraz już, w tej chwili. Albo 
się wykąpać, albo się powiesić. Anna — wbrew moim zakazom — dowiadywała się. 
Obojętnie mi zakomunikowała, że nie wylali mnie z uniwerku. Strateg, powiedziała 
tylko tyle, ani słowa zachęty. Dobrze wie — po naszych wszystkich rozmowach — że 
to wystarczy, aby drążyć moją samotność, wie, jaki już słaby mur mojego gniewu. 
Nie wylali mnie, do czego po pogwałceniu przeze mnie elementarnych zasad 
dyscypliny i przepisów — obiektywnie mieli prawo. To pewnie Nika Hanusówna 
„ratuje człowieka", bo to jej brzmi dumnie. Bardziej chętnie składam to na karb 
bałaganu, jaki panuje w sekretariacie dziekanatu. Remont, urlopy, i mogłam 
przeleżeć na liście między kubełkiem z lasowanym wapnem a drabiną. Mam 
charakter. Czterdzieści pięć dni noszę w torbie nie rozpieczętowany list od 
Niki, który przesłała na adres mamy. Dziś już mogę otworzyć. Wierzę gorąco, że 
zawarte tam prawdy są już mocno zwietrzałe i odpowiednio nieaktualne, aby mnie 
poruszyć. Rzeczywiście. „Lilka, nie wiem, gdzie jesteś, sądzę, że mama przekaże 
Ci to pismo. Nigdy właściwie do Ciebie nie pisałam, nie licząc krótkich kartek. 
Twoje listy, jakie zdarzyło Ci się przysyłać do mnie z wakacji, wpędzały mnie w 
pewnego rodzaju kompleksy. Nie wiedziałam, czy potrafię na nie odpowiedzieć, 
poruszałaś tyle tematów, wyzwalałaś tyle myśli. Przeglądam je teraz. Jesteś tam 
bardziej sobą niż na co dzień, gubisz arbitralność, nie widzę tu przynajmniej 
tych iskierek, którymi potrafiłabyś podpalić nawet morze. Powiem Ci, dlaczego. 
Ja, jedyna adresatka tych listów, jestem za wąską publicznością, żeby opłacało 
Ci się zgrywać. Twoje życie musi mieć kibiców, musisz mieć oklaski. Jesteś 
zdolna wziąć łopatę i kopać sobie grób, byle pełna widownia (a musi być pełna, 
inaczej nie weźmiesz łopaty) zaszemrała, że robisz to po bohatersku. Sądzę Cię 
bardzo źle, ale mnie zawiodłaś. Myślałam, że jesteś idealistką w tym najlepszym 
znaczeniu, a ty się mieszasz w sprawy, których rozstrzygnięcie należało z 
pewnością nie do Ciebie. Odkąd się dowiedziałam, że dzięki Twojej pomocnej dłoni 
Honorata pozbyła się dziecka, zaczęłam Cię widzieć zupełnie inaczej, wiesz o 
tym. Otworzyłaś jej bramkę do nieodpowiedzialności? Dziewczyny mówiły, że 
Honorata chciała to dziecko urodzić! Czyli chciała żyć ładnie, wzniosie, więcej: 
pięknie. Jeśli się na kimś zawiodła, miałaby przynajmniej cel, a tak, teraz 
podobno jest bardzo smutna, zrobiłaś z niej Justynę z Nałkowskiej. Wyżyłaś się, 
zaspokoiłaś chęć władzy, moja ty współczesna kobieto? Bardzo to cieszyło, że 
ktoś słaby posłuchał Cię w sprawie tak zasadniczej? Czy Twoja współczesność i 
szlachetność nie mogły pomóc Honoracie w ułożeniu życia? Darowałabym Ci i 
»hasła«, bo wiele mogę zrozumieć, ale tego
nigdy, nigdy, i tu się nigdy nie »uelastycznię«, jak to Ty mówisz. Zostawiłam 
Cię samą, być może zdemoralizowałam Cię tym niań-czeniem, bo pod tą buńczuczną 
powłoką widziałam świetnego człowieka. Zbyt wiele razy Cię kryłam, Twoje 
wszystkie wybryki, niejednokrotnie wręcz bumelanctwa. Źle zrobiłam, że na 
dyscyplinarce nie oberwałaś znacznie więcej za nieprzychodzenie na wykłady. 
Wiem, że mnie bardziej żal wszystkiego, co było między nami, niż Tobie, już Ty 
tam znajdziesz właściwy (dla siebie) punkt widzenia, żeby na naszą przyjaźń 
spojrzeć satyrycznie. Zmarnowałaś dziecko Honorki, zmarnowałaś swoją 
organizacyjną przyszłość przez zuchwały wyczyn, w którym uczestnictwo dało Ci 
dwie godziny pasjonującej rozrywki i smrodek »chwały« i »odwagi«, zmarnowałaś 
Re-miego i prawdziwą miłość, jaką darzy Cię ktoś, na kogo nie zasługujesz, 
zmarnowałaś wszystko, a tak wiele miałaś, może nawet nie wiesz, jaka byłaś 
bogata. A może już wiesz? Co masz teraz? Słyszałam, że jesteś na zastępstwie 
korektorki w jakiejś gazecie, nowa błazenada, bo już Cię widzę, jaka jesteś 
ironiczna, jakie to dla Ciebie przejściowe, i jaka jesteś dumna, że sobie tak 
znakomicie radzisz. Urlopy się kończą, będzie nowe zastępstwo, a później nowe i 
nowe... brawo, koleżanko Sagowska, koleżanka straciła ambicję, której miała 
przecież nadmiar. I jak to cudownie tam gdzieś siedzieć, taka obrażona, bo jak 
to, mnie, Lilkę Sagowska, ośmielili się wyrzucić, a ta świnia, Hanusówna, nie 
przyszła obronić, odgrodziła się, wszyscy są podli i marni, nie warci tego, żeby 
z nimi rozmawiać — tak mniej więcej. Rozmawiałam z Remim, ponieważ Cię szukałam. 
Nie wiem, co się między Wami stało, on nie chce o tym mówić. Domyślałam się, że 
musiałaś uznać, iż on za Tobą »nie nadąża«. Jak on Cię kocha, Lilka, pisać o tym 
nie mogę, bo mam ochotę Cię bić i tłuc, i drzeć z Ciebie pasy. Przez życie się 
idzie, a nie frunie, nie zmienisz praw natury, choćby nawet na przypiętych 
skrzydłach udało Ci się przelecieć jakiś kawałek. Szukałam Cię, ponieważ Ratliń-
ski załatwił Ci egzamin w sesji poprawkowej. Jedyne, co przez dawną przyjaźń 
mogłam Ci dać, to było milczenie. Grupa, którą przecież obraziłaś (ale oni na to 
nie wpadli, przyjęli to normalnie, chybiłaś!) przysyłając to zaświadczenie, 
orzekła, że usunięcie Cię z ZMP wstrząsnęło Tobą tak bardzo, że się nie możesz 
pozbierać psychicznie albo istotnie rozchorowałaś się ze zmartwienia. Nikt w 
Tobie nie
widzi wroga ludu, i tego ci nikt nie zarzucił, wyrzucili Cię, bo Twoja postawa i 
postępowanie nie były zgodne z etyką organizacji, to wszystko. Mieli rację, choć 
i tak nie wiedzieli nawet połowy, ale przyczepili się do haseł. Uznałam, że to 
wszystko Ci się należy. Nie bronię Ryśka z pobudek osobistych, ale to człowiek 
prawy, o wielkim autorytecie na uczelni, który zrobił wiele, a ty... Jak mogłaś, 
Lilka, powiedzieć, w takiej chwili: »Może i racja, owszem, tańczyłam samby i 
śpiewałam Manianą, ale nie rzygałam pod schodami na studenckiej zabawie, jak to 
na przykład robił kolega Banasiak«. To było podłe i małe, to nie był argument, 
niska, marna próba ośmieszenia kogoś, kto zresztą pije na tyle rzadko, że po 
kilku łykach mogło mu się zrobić niedobrze. Wykorzystać coś takiego! Nawet Twoi 
gorący zwolennicy odebrali to bardzo źle. Chyba się zatraciłaś w gniewie, »na 
trzeźwo« — mimo wszystko — nie wyobrażam sobie Ciebie wygłaszającej podobne 
rzeczy, inspirowane wyłącznie wściekłością. Ale już ja nie muszę podsuwać Ci 
spraw do oceny, stać Cię na to osobiście. Chyba. Grupa debatowała, co by tu z 
Tobą zrobić. Zostawić Cię własnemu losowi, to Cię skreślą. Zapytali mnie o 
zdanie. Powiedziałam, że nie mam zdania na Twój temat, co, sama rozumiesz, 
wszystkich wprawiło w nie byle jakie osłupienie. Nie sugerowałam nic, 
zdecydowała cała grupa. Po prostu doszli do wniosku, że jeśli ktoś nie jest 
wyprany z poczucia czegoś choć trochę zbliżonego do odpowiedzialności, jeśli ten 
ktoś przez cztery prawie lata zajmował na uczelni miejsce, to niech ten ktoś 
przynajmniej te studia skończy, niech pracą zwróci dług, jaki zaciągnął wobec 
społeczeństwa. I stąd moje poszukiwania za Tobą, stąd ten list, który miał być 
zwięzłym komunikatem, suchą formalnością, a rozrasta mi się. Nie potrafię do 
Ciebie pisać urzędowo, jak zwykle apeluję, choć wydaje mi się, że nie ma do 
czego się odwoływać. Ani do serca, ani do umysłu, ani do przyjaźni, ani do 
poczucia koleżeństwa. Bardzo łatwo gardzić i mieć o sobie wysokie mniemanie, ale 
nie uchronisz się przed związkami z ludźmi, nie przesiedzisz życia na drzewie, 
tchórzu. Wiem, że przykro teraz patrzeć ludziom w oczy, ale gdzie się podziało w 
Tobie to coś, co kiedyś brałam za odwagę i czym u-sprawiedliwiałam Twoje 
wyskoki? Nie chciałabym Cię porównać do Tankowskiej, bo lękam się, że porównanie 
wypadłoby dla Ciebie mizernie. Jak ona się uczy, jak na każdym kroku stara się 
udowodnić, ie nie mieliśmy racji. Wszyscy w duchu sobie gratulują, że miała tam 
gdzieś protekcję, kto wie, czy w przeciwnym razie nie zmarnowalibyśmy 
dziewczyny. Wolno Ci było mieć swój pogląd w sprawie Honoraty, ale na sprawę 
nauki i społecznych zobowiązań jeden tylko pogląd obowiązuje uczciwych ludzi. 
Skąd wiesz, kto się nie dostał na studia, bo Ty zajęłaś jego miejsce, i jakim by 
był człowiekiem? A ta Twoja piątka na ostatnim egzaminie! Twarzowa zagrywka! 
Następnego dnia, niech wiedzą, co tracą. Strzał był celny, zmyliłaś wszystkich 
oprócz mnie. Wszyscy zapomnieli o Twoich wypowiedziach: »Nie będę podnosić 
średniej przeciętnej, niech się każdy martwi o swoją, mnie wystarczy moja« itp. 
Zapomnieli o trójkach systematycznie wskakujących do Twojego indeksu i 
rozczulali się: »Taka zdolna studentka, tuż przed dyplomem«. Milczałam więc, nie 
pomogłam Ci, nie niepokój się. Ale kolektyw, którego przeciętnej nie chciałaś 
podnieść, martwił się o Twoją przeciętną i autorytetem zbiorowości umożliwił Ci 
jedyną rozsądną decyzję, jaką w Twojej sytuacji podjąć należy. Nie twierdzę, że 
należy patrzeć na wszystko jednakowo, ale chyba spojrzenie ludzi na tę samą 
kwestię jakoś ich określa. Ty, taka czysta i taka bezkompromisowa, potrafiłaś 
się tak sprzeniewierzyć wszystkim ideałom. To już zaczynają gorzkie żale, kończę 
to. Bądź zdrowa, Lilka — Weronika".
Pewnego przedwiosennego dnia po męczących lekcjach wybrałam się do lasu, żeby 
się wyzwolić z sinusów i moje biedne mózgowe komórki, wysychające od mantys, 
cech i potęgowych wykładników, zasilić trochę zapachem żywicy i szumem 
dostojnych sosen. Śnieg już opuszczał posterunek, z ziemi wyglądały zielone 
listki paproci, czy jak tam się nazywają rośliny z leśnego podszycia. Chodziłam 
długo, szukając przylaszczek i zawilców. Chciałam zerwać kilka, postawić sobie 
na nocnym stoliku przy tapczanie, przybliżyć wiosnę — mimo że było to 
jednocześnie przybliżanie matury, mieć wdzięczny obiekt dla oczu, kiedy już mi 
się robiło słabo od zakowalania. Słońce usprawiedliwiało moje poszukiwania, 
przygrzewało mocno. I nagle pod drzewem, gdzie powinny być kwiaty, zobaczyłam 
zdechłą wronę.
Natychmiast wróciłam do domu i do wazonika wstawiłam zwinięty w lejek arkusz 
prośbowego papieru zapisany matematycznymi wzorami. Jako przestrogę. Nie tylko 
przed maturą. Kiedy wstawiłam
wzory do wazonu, usiadłam naprzeciw tej dekoracji i zaczęłam się maltretować. 
Jeśli szukając kwiatów przedwiośnia znajdzie się zdechłą wronę? Dlaczego nie 
robić porównań między tymi a innymi poszukiwaniami i ich rezultatem? Wtedy na 
ratunek przyszedł mi optymizm pierwszej młodości: „Wrona to wrona" — doszłam do 
zaskakującego wniosku. Przypomniałam sobie dziś ten epizod, kiedy skończyłam 
czytać list od Niki. Ja jestem jej zdechłą wroną, Remi -— moją, każdy ma swoją 
zdechłą wronę! W pokoju cisza, przeraźliwa jasność i rzewność, słychać 
brzęczenie much. Usiłuję wskrzesić wesołe rzeczy, przypominam sobie, jak w biały 
dzień pchaliśmy trolejbus w Alejach Ujazdowskich, bo brakło prądu, jak Janko 
Muzykant rozbił trzy płyty Halinie pod nogami, jak zawaliło się piętrowe łóżko, 
omal trupem nie kładąc Kosińskiego — wszysto to ma charakter wyblakłych 
fotografii, nawet się nie uśmiecham. Nika... co za splot nieporozumień, co ona o 
mnie wie, nawet ona niczego nie rozumie.
Zawsze byłam przeświadczona, że to co robię, robię dobrze, ale jeśli pracę 
mierzy się efektami, musiałam robić nie tak znów genialnie. Cóż z tego, że 
poduczyłam Kieguri polskiego języka, skoro podobno miałam na nią zły wpływ? 
Takie było zdanie Banasiaka. Kiedy dali mi pod skrzydła Kieguri, jako „pracę 
społeczną", znałam ją już. Nie miałam nic przeciw, choć...
Nazwałam ją Kieguri, co znaczy po koreańsku: żaba. To było jedyne słowo, którego 
ona mnie nauczyła. Później niemal wszyscy wołali na nią w ten sposób. Nie 
obrażała się, mrużyła w uśmiechu swoje skośne, zmęczone oczy. Chcieli mnie nią w 
jakiś sposób ukarać, dzielni wojownicy. Nie mogli mi wyświadczyć większej 
przysługi, bo ciekawych ludzi nie spotyka się tak często. Na zebraniu w domu 
akademickim koleżanka przewodnicząca zawyrokowała:
—  Do pokoju sto dwanaście została przydzielona jedna Korean-ka. Koleżanka 
Sagowska będzie odpowiedzialna za jej postępy w opanowaniu języka polskiego.
—  Czuję się wyróżniona i to mówię bez drwiny, podkreślam i tak dalej, bo mam 
smutne doświadczenia, że przypisujecie moim wypowiedziom błędne znaczenie. 
Interesuje mnie tylko, czy to samorząd doszedł do tego wniosku, czy też 
koleżanka działa w myśl instrukcji Zarządu Uczelnianego UW?
—  To chyba obojętne.
—  Nic nie jest obojętne dla ludzi dociekliwych — wyjaśniłam. — Pytam dlatego, 
że jeżeli w sprawie maczał palce kolega Banasiak, to się nie zgadzam. Niech on 
mi to powie wprost, a nie używa samorządu jako pasa transmisyjnego, niech się 
łaskawie przestanie interesować tym, co ja robię po wykładach.
—  Ty w końcu marnie zginiesz — szepnęła siedząca obok mnie Pela, pociągając 
mnie za spódnicę. — Usiądź, do cholery, i przestań rozrabiać.
—  Co to ma do rzeczy? Koleżanka już się przecież zgodziła — odparła 
przewodnicząca.
—  Proszę o wyraźną odpowiedź: maczał czy nie maczał?
—  Nie maczał.
—  Ale zasugerował to koleżance? Tak czy nie?
—  W pewnym sensie...
—  A więc jednak maczał! Wobec tego nie zgadzam się. Sprawa jest postawiona źle. 
Pomoc w nauce dla cudzoziemki nie może mieć charakteru kary. Rozumiecie mnie aby 
właściwie?
—  Rozumiemy, że koleżanka wykazuje aspołeczną postawę.
—  Medycyna, do diabła, odezwać się! — krzyknęłam. — Ludu ty mój niewdzięczny!
—  Prawda — wyskoczyła medyczka. — Gdyby nie koleżanka Sa-gowska, mieszkałybyśmy 
w świetlicy Koła Medyków, bo tam się już do nas nawet przyzwyczaili. To na pewno 
nie aspołeczna postawa kazała koleżance Sagowskiej siedzieć przez tydzień w 
korytarzach Ministerstwa Zdrowia. Koleżanka przewodnicząca nie może tak mówić. 
Wiem, że Lilka zupełnie bezinteresownie traci czas na cudze sprawy.
—  Nie stawiaj mi znowu pomnika, dziecię, choć dzięki za wsparcie. W tej chwili 
chodzi o to, czy mam się zająć Koreanką dlatego, że wierzycie, iż to potrafię, 
czy też troszczycie się, dzięki Banasiako-wi, aby rozproszyć mi nudę wieczorną? 
Bo ta troskliwość, choć wzruszająca, chybiona. Nie nudzę się nigdy. Chwała Bogu! 
Nie należę do cierpiętnic, ofiar nauki, które w świetlicy śpią nad książką do 
trzeciej, a resztę dosypiają na wykładach. Macie coś do zarzucenia mojemu 
postępowaniu?
—  Lilka, zmiłuj się — modliła się Pelagia.
— Koleżanka nie zgadza się na zajęcie się naszym gościem z Ko-
rei?
—  Nie o to chodzi.
—  Z koleżanką Sagowską każda rozmowa jest trudna. Koleżanka wszystko 
komplikuje. Do tej pory nie wiadomo, zgadza się czy nie?
—  Tak i nie. To jest jedyna logiczna racja. Zgadzam się jeżeli... nie zgadzam 
się, jeśli...
—  Przestańcie na nią napadać — wtrąciła znów któraś z medyczek. — Żarłybyście 
salceson na obiad w stołówce, gdyby Lilka nie sprowadziła komisji.
—  Nikt nie przeczy, że koleżanka Sagowską ma zdolności organizacyjne.
—  Przede wszystkim mam wstręt do salcesonu i polecer, za którymi się kryją 
rozgrywki. Oto.
Koleżanka przewodnicząca, „Parowóz dziejów", przestała panować nad dyskusją. 
Zostawiła sprawę jako nie wyjaśnioną i przeszła do innych punktów porządku 
wieczornego. Osłupiała, kiedy przerwałam jej dłuższy wywód nad ubikacjami i 
powiedziałam:
—  Co do tej Koreanki, to się zgadzam.
—  Cieszę się, że koleżanka zrozumiała, czego od niej wymaga kolektyw — rąbnęła.
Dziwię się jej, że studiując w Szkole Głównej Służby Zagranicznej i znając mnie 
trochę, mogła mnie tak sprowokować.
—  Ten mój gwałtowny przełom nosi, niestety, piętno indywidualizmu — wyjaśniłam. 
— Ale już nie ma o czym mówić, biorę tę dziewczynę pod skrzydła.
Zastanawiałam się właściwie, czy nie wyjaśnić szanownemu zebraniu, dlaczego 
zmiękłam. Zachowałabym twarz. Ale to mogło wywołać nowe wykrzykniki i znaki 
zapytania, a tych drugich wokół mojej osoby nagromadziło się dużo. Nie tylko o 
to chodziło. Byłam już zmęczona tą ciągłą walką o racje najbardziej elementarne, 
tym forsowaniem rzeczy oczywistych, swojego punktu widzenia tak niejednokrotnie 
odległego od zbiorowości na zebraniach. Bo kiedy zbiorowość rozpraszała się w 
jednostki, często przyznawała mi rację. Ale zlepić z tych racji — uzyskanych w 
tramwaju, kuchni, łazience, pokoju — opinię ogółu, było rzeczą bardziej 
niewykonalną niż diabłu ożenić się z panią Twardowską. Nie mogłam wykorzystywać 
publicznie tego, co dzięki rzeczowej argumentacji udało mi się osiągnąć w tzw. 
cztery oczy. Nie byłoby lojalnie powiedzieć na zebraniu: „A pamiętasz, że pod 
prysznicem zgodziłaś się ze mną, że Banasiak to zakłamana idiota i karierowicz". 
Byłam więc zmęczona tym wszystkim. Tą aurą, która wytworzyła się wokół mnie, 
donki-choterią słów, wszystkim. Kiedyś, bardzo dawno temu, ściągnęłam klasówkę z 
matematyki i profesor, cudowny człowiek, oddając mi zeszyt, powiedział: 
„Ściągnęłaś. Ale w jaki sposób? Nikt w klasie nie rozwiązał podobnie. Wynik jest 
dobry, ale to nie moja metoda". Długo się później zastanawiałam, co za znaczenie 
ma metoda wobec dobrego wyniku i w czternastoletniej głowie rozstrzygnęłam: 
liczą się efekty, a nie drogi, jakimi się do nich dochodzi. Nie wiedziałam 
wtedy, że moja — jak mi się wydawało, bardzo odkrywcza konkluzja — jest 
powielaniem skompromitowanej zasady „cel uświęca środki". „Parowóz" też nie mógł 
zrozumieć, że godząc się na lingwistyczną edukację Kieguri, interesuje mnie, 
dlaczego to robię. Skoro i tak mam przeznaczyć tę godzinę dziennie... Nie 
tłumaczyłam, już nie miałam siły. Wiedziałam, że moje zmęczenie jest tylko na 
jeden wieczór i nie ma nic wspólnego z ustępstwem i rezygnacją. „Piętno 
indywidualizmu" policzyłam więc sobie za satysfakcję i tzw. ostatnie słowo. A 
mój „przełom" zrodził się w oczach Kieguri, która siedziała o trzy krzesła 
dalej. Wiedziała, że o niej mowa.
Patrzyła na mnie z żalem. Skoro siostra-rodaczka nie rozumie mnie, jakże mogła 
zrozumieć Kieguri, która po polsku umiała powiedzieć „dzień dobry"? Powiedziała 
coś po rosyjsku do facetki z dziennikarstwa. „Co ona mówi"? — zapytałam. „Pyta 
się dlaczego jesteś taka zła, że masz ją uczyć". „Wytłumacz jej, że to nie o to 
chodzi". „Jakże jej wytłumaczę, skoro ona prawie nie zna rosyjskiego"-
Byłam bardzo zaprzyjaźniona z Kieguri. Ona już znała (i rozumiała) istotę 
konfliktu na zebraniu. Było nam trudno na początku. Kieguri była zalękniona, 
wrażliwa na moje marszczenie brwi. Bała się, że mnie irytuje i to wtedy, kiedy 
podziwiałam ją najbardziej. Fenomenalnie zdolna dziewczyna! W lot chwytała sens 
każdego mojego abrakadabrycznego wyjaśnienia. Uczyłam ją poglądowo: „To jest 
parapet. Pa-ra-pet! Powtórz! Książka. Książ-ka! Powtórz! O--łó-wek. Powtórz! Po-
dło-ga! Powtórz! Żelazko. Że-laz-ko. Sznur
do żelazka. Sznur do! Powtórz". Strasznym utrudnieniem w tym wszystkim był brak 
słownika polsko-koreańskiego. Kieguri brnęła z każdym słowem przez koreańsko-
rosyjski i rosyjsko-polski albo zawadzała niekiedy o koreańsko-japoński, 
japońsko-rosyjski, rosyjsko-polski... Patrzyłam na nią jak na cud, 
wytrzeszczałam oczy... Jej się to wydawało zupełnie normalne. Nigdy nie była 
znużona. W języku polskim, szczególnie tym używanym w akademiku, postępy robiła 
zdumiewające. Jechała tramwajem z Parowozem, rozmawiały o czymś i nagle słodko 
rzekła:
—  Powiedziałam mu, żeby się odwalił, piętak jeden. Ciotkę swoją mozie ucić, 
walet ziołenny. Lila mi mówiła, zie jak ktoś jest nie-gziećny, to cieba go 
ochsianić, wtedy zmięknie. I zieciwiście, od razu inaciej na mnie popacił.
Ale ludzie w tramwaju popatrzyli na Kieguri, więc Parowóz łago-dniutko mnie 
napomniał w umywalni:
—  Dobrze ci idzie z tą Li-Za-Sun, tylko nie ucz jej głupot. Powtarza wszystko, 
co jej powiesz.
—  Cóż chcesz — odrzekłam. — Nasz język jest taki soczysty. Niech dziewczyna 
poznaje mowę gościnnego kraju w całej krasie.
Miałam jednak z powodu Kieguri starcie z Parowozem już zgoła ideologiczne. 
Wiedziałam, że przyjdzie mnie odwiedzić Kosiński, zje mi pół słoika smalcu i 
trzeba będzie kilkakrotnie przypominać, że on jednak mieszka w akademiku na 
Placu Narutowicza. Powiedziałam więc Kieguri, że jak tylko zobaczy piegowaty 
nos, to niech krzyczy, że mnie nie ma i jest rzeczą wątpliwą, iż jeszcze w ogóle 
będę. Ja natomiast wyruszam na górę do Klubu Książki, gdzie będzie Agnieszka. 
Jak to Kieguri wszystko zrozumiała, pojęcia nie mam. W każdym razie dała mi 
okazję do zwierzania się Pelagii. Siedziałyśmy wieczorem na oknie w świetlicy i 
użalałam się:
—  Przyszedł jakiś kumpel Agnieszki i zaczęliśmy mówić półgłosem wiersze, Tuwim, 
Broniewski, Boy, no, ale nie te, oczywiście, z lektur obowiązkowych, i tak 
mówimy, mówimy, zaczęliśmy się głośno śmiać, aż nam udzielono ostrzeżenia, że to 
Klub i ludzie przychodzą poczytać, a my przeszkadzamy.  Przyciszyliśmy się, bo 
jakby nam zabronili tam wstępu, to by trzeba było chodzić do kawiarni i płacić 
za kawę. Przysunęliśmy bliżej fotele, zasłonili twarze gazetami i mówiliśmy 
sobie dalej te wiersze. I tu nagle wpada Kosiński,
myślałam, że trupem padnę, był w tej swojej jesionce i tej czapce z daszkiem, 
nie zdjął tego w szatni, tylko ryczy, żeby mu dać dychę, to mi odda po 
stypendium. Już, piorun, ze trzy stypendia z góry przeżarł i mówi, że to Kieguri 
mu powiedziała, gdzie jestem, i że ja niby kazałam mu tam przyjść. Cholera mnie 
wzięła, myślisz, że się dał spławić dychą, jeszcze mu pięć dorzuciłam, ale już 
usiadł przy nas i znowu przyszła ta pani powiedzieć, że trzeba się rozebrać, w 
ogóle podpadliśmy tam. Ale co za durna idiotka z tej Li-Za-Sun!
Końcowy fragment mojej literackiej oracji pochwyciła przechodząca obok nas 
Parowóz. Przystanęła, popatrzyła na mnie, jakbym była prezesem syndykatu i piła 
przez słomkę coctail z krwi i potu wyzyskiwanych robotników. Powiedziała ostro i 
dosłownie:
—  Jak możesz się w ten sposób wyrażać o córce bohaterskiej Korei? Postawię tę 
sprawę na zebraniu.
—  A postaw, gdzie chcesz, i przestań się wygłupiać — zaproponowałam. — O co ci 
zresztą chodzi, czy umiałabyś to wyjaśnić?
—  Wiesz, że Li-Za-Sun walczyła na froncie o wolność dla swojej ojczyzny?
—  A owszem, wiem. Często z nią rozmawiałam na ten temat. Ale co to ma tu do 
rzeczy?
—  Śmiesz się wyrażać „durna idiotka" o żołnierzu ludowej armii?
—  Armii Narodowo-Wyzwoleńczej, żeby było ściśle. To ty nie wiesz nawet, jak się 
nazywa koreańska armia??? Idź, dziecko, uzupełnić braki w wykształceniu, bo 
oblejesz marksizm.
—  Właśnie zdałam na pięć.
—  To dziwne. Zawsze uważałam, że egzamin nie jest rzeczywistym sprawdzianem 
wiedzy. Dostarczyłaś mi na to jeszcze jednego dowodu.
—  Na zebraniu się będziesz tłumaczyć ze swojej wypowiedzi.
—  Ty przygotuj sobie mowę obrończą, bo publicznie przeprowadzę wywód, z którego 
niezbicie wyniknie, że to ty jesteś durną idiotką.
—  W porządku. Ponieważ jednak tak wyraziłaś się o Li-Za-Sun...
—  Przede wszystkim, posłuchaj. Li-Za-Sun w tej chwili nie ma. Kiedy tylko 
wróci, natychmiast jej to samo powiem. Zresztą, chodź do nas do pokoju. Jeśli 
jest, to usłyszysz.
Była, siedziała na łóżku z podwiniętymi nogami i wertowała trygonometrię.
—  Kieguri, ty jesteś durną idiotką — powiedziałam bardzo wyraźnie, żeby na 
pewno mnie zrozumiała. Roześmiała się:
—  Dopiero potem, jak już powiedziałam, gdzie pośłaś, to mi psi-śło do głowy, że 
to nie tak, bo mówiłaś bardzo sibko. Ale on się naparł ...
—  Uparł — poprawiłam mechanicznie.
—  ... uparł, gdzie jesteś ty, bo mu miałaś dać smalec.
—  Miałam mu dać! A to prosie. No i co ty na to?
—  Powiedziałam, zie ty nie maś już smalcu, bo on ci wsistko zjada, to się 
rozbuził...
—  Oburzył się, padalec!
—  ... i powiedział, zie się z tobą umówił. To ja powiedziałam, zie ty jesteś w 
Klubie Prasy na gózie, ale ja mu mogę dać swój smalec. ;
—  Dałaś?
—  Dałam.
—  To ty, żołnierzu, jesteś durna idiotka do kwadratu albo nawet do sześcianu. 
Rozumiesz chyba, bo ślęczysz nad matematyką.
—  Rozumiem, bo potem za nim wyśłam, zięby mu powiedzieć, zie ciebie tam nie ma, 
ale on juźźź...
—  Wystarczy jedno ź.                                                                  
—  ... poległ.
—  Pobiegł. Polec to on nie polegnie tak łatwo. Taki nie zginie. Wyobraź sobie, 
że przyszedł tam i wyłudził ode mnie piętnaście złotych. Gdybym Wiedziała, że ma 
twój smalec... i co ty, ciemna pało, będziesz kuszać na kolacyjkę? Z przyczyn 
pedagogicznych nie ujrzysz mojego słoiczka.
—  Mam makaron i dwieście złotych.
—  A to świetnie. Dawaj ten makaron, mój smalec jest ze schabi-kiem w środku. 
No, ruszaj się, idziemy gotować. Pelagia ma bulion.
Prawie zapomniałam, że Parowóz stoi koło drzwi.
—  Jakbyś miała jajka, to się możesz dołączyć — zagadnęłam ją.
—  Nie, bo my sobie z Zosią smażymy kartofle. — Już chciała wyjść, ale ją 
zaatakowałam:
—  A może masz płatki mydlane? Bo sobie muszę uprać sweter.
—  Mam, zaraz ci przyniosę.
__ Oddam ci jutro, a gdybym nie oddała, to postawisz sprawę na
zebraniu.
— Przestań się wygłupiać — doradziła mi.
Płatków mydlanych pożyczyła, bo nawet taka aktywistka rozumiała konieczność 
prania swetra. Ale kiedy wynikła sprawa „haseł", Parowóz wystawiła mi opinię: 
„Zamiast pomagać w nauce koleżance z Korei, wciągnęła ją w orbitę swoich 
dekadenckich poczynań". Cały swój wpływ na nią wykorzystałam do przeciągnięcia 
jej na stronę działalności wrogiej zdrowemu nurtowi ruchu młodzieżowego, słowem, 
zdemoralizowałam ją. Protestów Kieguri nikt nie brał pod uwagę. Dzielna 
dziewczyna przetrwała front i codzienną naukę do trzeciej w nocy przy lampce 
osłoniętej gazetą, ale nie mogła sforsować racji Parowozu. Najpierw w ogóle niby 
odmówiłam Koreance pomocy w nauce, a kiedy „pod presją ogółu" się na to 
zgodziłam, wciągnęłam ją niemal w kontrrewolucję. Kto wie, czy nie zrobiłam tego 
w tym celu, żeby udział Koreanki w skandalicznej historii z hasłami był dla mnie 
tarczą! Ponure świnie. Można mi zarzucić wiele, ale nigdy chowanie się za cudze 
plecy.
Chciałabym, żeby to wszystko było mi obojętne, bardzo bym tego chciała. 
Właściwie zatrzymałam się w miejscu, w którym zatrzymać się nie wolno, a nie mam 
na myśli skrzyżowania ulic. Życie wyegzekwowało mandat, jestem już wolna i mogę 
iść dalej swobodnie. To nie są sprawy przeżyte do końca. Zaczęłam wszystko jakby 
od środka i doszłam tylko do środka. Ani od początku, ani do końca. Zbilansujmy 
to. Pomylili się co do mnie, ale jakże tu, w tym wynajętym pokoju, udowodnię 
swoje racje? Niech patrzą na uczelni na każdy mój ruch. Ich prawo, ruchy należą 
do mnie. Nie twierdzę, że hasło „Pierwiastek seksualizmu...itd." jest 
odpowiednią ozdobą pokoju młodych dziewcząt. Nie mogłam się tylko pogodzić z 
tym, że gdybym mieszkała u zakonnic, wyleciałabym z internatu za slogan: 
„Pierwiastek seksualizmu w rozwoju klerykalizmu". Usiłowałam nawet to tłumaczyć. 
Uratowała nas, to znaczy -— te pozostałe uczestniczki, tylko absolutna 
niedorzeczność tej dziwnej jak na młodzież — przyszłość narodu — dekoracji. Ale 
Banasiak perfidnie, obrzydliwie perfidnie połączył nasz wybryk z wyborami 
państwowymi i z wygłupu zrobił wrogę propagandę. Czy naprawdę tak myślał? Czy 
wiedział, że to tylko jemu skojarzyły się te terminy, nam nie,
ale postanowił wykorzystać wielką szansę „zdemaskowania" mnie? Czy Nika może się 
dziwić, że na świństwo zareplikowałam świństwem? Perfidia za perfidię, ząb za 
ząb, oko za oko, on mnie wyrzucił, choć na to nie zasługiwałam, ja go 
ośmieszyłam, choć na to nie zasługiwał, obydwoje walczyliśmy brudną bronią, św. 
Weroniko.
Jest we mnie jeszcze wiele pychy. Jestem zarozumiałą, pewną siebie dziewczyną. 
Jeśli prawdziwa, gorąca młodość nie załamuje się pod wpływem przeciwności losu, 
wiem, że powinnam wrócić. To dziwne, że aprobując tak mocno to, co reprezentuje 
Banasiak, zaczęłam negować wszystko dzięki pozycjom, które on zajmuje. On mnie 
tu nie przyjdzie przeprosić i nie nastawi zebrania, żeby mnie przyjęło z 
powrotem. W rzuceniu pomostu między nimi i mną nikt nie może mnie wyręczyć. 
Pozwolić się wyręczać, to prowadzić wyprzedaż swoich dni, za grosze. Nie mogę 
tego tak podsumować. Nikt nie lubi zamykać bogactwa własnych przemyśleń w jednym 
zdaniu. Kiedy się coś wybiera, zawsze się przy tym rezygnuje z czegoś innego. 
Jeśli zauważymy, że wybór nie spełnia tego wszystkiego, czego się po nim 
spodziewaliśmy, zaczynamy wyolbrzymiać wartość rzeczy, które trzeba (to znaczy — 
powinno się!) odrzucić. A ja zawsze, wybierając coś, ciągnęłam za sobą, z 
lichwiarskiej chytrości, cały niepotrzebny, zupełnie zbędny majdan, balast, 
którego nie byłam zdolna złożyć w ofierze nowemu. W spięciach i kolizjach 
gubiłam się, i byłam bardzo zdziwiona.
Wtedy w Kazimierzu przez cztery doby leżałam na łóżku, nie śpiąc, nie jedząc, 
nie myjąc się. Trzeciego dnia wypiłam tylko litr mleka. Myślenie o nim, o tym, 
czego się dowiedziałam, nie było już obsesją, było ostrym fizycznym bólem, który 
podrywał mnie w nocy, paraliżował nogi, kazał szukać spokoju w coraz to innym 
kącie łóżka, w podchodzeniu do okna, gwałtownym powrocie do łóżka, w głośnych 
wypowiadanych do nikogo słowach, łzach, samobójczych myślach, pogardzie, planach 
zemsty, cynicznych konkluzjach, szlochu i śmiechu na przemian. Nie miałam nic, 
nikogo, i to słowo „nikogo" powtarzałam wręcz z masochistycznym upodobaniem. 
Półżywa, głodna, brudna i bydlęco zmęczona dowlokłam się do Warszawy. Wesoło. 
Znowu start od samego początku, tylko bez cienia złudzeń. Wiedziałam, że mogę 
wrócić do akademika, już tam szlachetne serca zaczęłyby nade mną biadolić i 
rozczulać się nad klęską, której znały tylko połowę. Teraz uwaga, tu się zaczyna 
wątek tak ociekający humanizmem, że aż mdli. Musiałam się gdzieś zaczepić, przy 
jakimś normalnym punkcie, a nie chciałam rozmawiać z nikim związanym z uczelnią, 
akademikiem, Remim. Przyszła mi na myśl Anna z biblioteki, osoba, której 
właściwie nie znałam. To przemawiało za nią w stopniu decydującym. Dom był 
ładny, świeżo otynkowany. Sprawdziłam numer mieszkania, dowlokłam się na drugie 
piętro i energicznie zadzwoniłam. Drzwi otwierały się powoli, jakby ktoś się 
zastanawiał, czy umieszczono je we framudze w tym celu. Ukazał się w nich 
starszy pan w połatanych dziwacznie spodniach.
—  Dobry wieczór, chciałam się widzieć z Anną.
—  Dobry wieczór, wyszła, proszę, niech pani pozwoli do środka. Kajtuś zabierz 
samochód spod drzwi.
Kajtuś narobił piekielnego wrzasku, wszedł do przedpokoju i wypalił:
—  Ty małpo.
—  Słucham?!
—  To do misia, nie do pani. Kajtuś, zabierz drabinę strażacką, mówię do ciebie 
ostatni raz po dobroci. Niech pani wejdzie, Anna wróci za jakąś godzinkę.
—  Pan jest mężem Anny? — co mnie jeszcze mogło zdziwić.
—  To dziadek-obiadek-dziadziuś-Władziuś — objaśnił Kajtuś.
—  No, to już pani wie. Ojcem.
Usiadłam na krześle i nie bardzo wiedziałam, co mówić. Kajtuś wziął moją 
zapalniczę i w mig rozmechanizował ją dokładnie.
—  Ładne mieszkanie — zdecydowałam się.
—  Niebrzydkie, tylko bardzo nam tu ciasno, odkąd Anna wróciła z Kajtusiem. 
Wieczorami, kiedy my już śpimy, Anna wystawia sobie stolik do pracy do łazienki 
albo do przedpokoju. No, ale co chciała, to ma. Jak mieszkała z mężem, to mieli 
trzy pokoje. Teraz on niby chce tamto podzielić, rozumie pani, na dwa małe, ale 
to się coś długo ciągnie, a Anna mówi, że nie chce go widzieć. Teraz te młode 
kobiety...
—  Mogłabym umyć ręce? — taka byłam zmęczona.
—  A proszę, Kajtuś, zaprowadź panią do łazienki. To cud, że przeszedłem na 
emeryturę zaraz po tym rozwodzie, bo co by to z chłopaka wyrosło, gdyby chodził 
do przedszkola. Kajtuś, nie ruszaj maszyny mamusi, ostatni raz ci mówię po 
dobroci.
Kiedy Anna wpadła do mnie do łazienki, nie bardzo potrafiłam powiedzieć, skąd 
się wzięłam, po co przyszłam i czego chcę. Ale Anna nie pytała. Ucieszyła się, 
uznała to za zwykłą wizytę i zaczęła przygotowywać kolację.
—  Anno, myślałam, że jesteś samotna. Przyjechałam, bo lecę z nóg i nie mam 
gdzie spać.
— Jestem samotna. A co to znów za problemy? Przebolałaś tamto niepowodzenie? 
Prześpisz się u mnie, ze mną, a jutro coś wymyślimy.
—  Nie pytasz mnie, dlaczego nie mam gdzie spać? Nic o mnie nie wiesz.
—  Wiem tyle, ile mi potrzeba. Rozmowa później, kiedy mężczyźni zasną. Teraz 
muszę wypełnić obowiązki gospodyni, matki i córki. Coś cię musiało zdrowo 
uderzyć. Przejrzyj się, jak ty wyglądasz. Nigdy nie byłaś wymuskana, ale 
wyglądałaś szykownie, ruina w tej chwili. Kiedy kobiecie przestaje zależeć na 
wyglądzie, to już kompletna klapa.
Kiedy wyszłam z łazienki w szlafroku Anny, wykąpana, mężczyźni już spali. 
Rozmowa tego dnia się nie odbyła. Ani następnego. Mgliście pamiętam, że Anna 
rozstawiała dla siebie polowe łóżko. Wypiłam łyk herbaty, połknęłam jakąś 
tabletkę, zasnęłam. Kiedy się obudziłam, byłam sama. Koło tapczanu leżała 
kartka: „Odwożę mężczyzn do ciotki do Wawra. Jedzenie we wnęce za firanką, ser w 
garnku, papierosy w szufladzie, chimery, mam nadzieję, zostały rozpuszczone w 
luminalu, który ci dałam. Wrócę około 18-tej. Śpisz już dwadzieścia sześć 
godzin. Weź zimny prysznic. — A."
Nie mogłam się ruszyć. Ani niespanie, ani spanie nigdy dotąd nie ciągnęły się 
tak długo. Organizm nie przyjmował tego naturalnie. Waliło mi serce. Żadnej 
zwartości myślenia. Rejestrowanie przedmiotów, liczenie splotów nici w dywaniku 
nad tapczanem, wszystko jak u dziecka w czasie rekonwalescencji. Kiedy 
usłyszałam zgrzyt zatrzasku, przykryłam się kołdrą, potem uświadomiłam sobie, że 
to Anna. Spróbowałam nałożyć na twarz coś w rodzaju uśmiechu wdzięczności.
—  Dawno się przebudziłaś, Lilka? Już się bałam, że coś to za długo trwa.
—  Przed kwadransem. Anno, czy ty ojca i synka odwiozłaś przeze mnie? Wpakowałam 
się tu...
—  Nie. Mieli do Wawra jechać w sobotę, pojechali w czwartek, tylko tyle. Nie 
miej żadnych wyrzutów. Mam terminową robotę, zawsze ich wtedy odwożę, muszę mieć 
spokój. Ojciec ma tam ogródek, a Kajtek świeże powietrze, wszystko w porządku.
—  Muszę iść? Chciałabym tu pobyć choć dzień jeszcze. Nie mam gdzie iść. Klęska, 
Anno.
—  Zostań, ile chcesz. Zaraz ci zrobię herbaty. Jedz, proszę cię. Nie bądź 
rozhisteryzowana. Cokolwiek cię spotkało, musisz się mocno wziąć w garść.
Zjadłyśmy cały stos kanapek, ser, wypiłyśmy dwa czajniki herbacianej esencji, 
wreszcie Anna przestała dreptać wokół garnków, wyjęła z włosów szpilki, 
poruszyła głową, włosy rozsypały się na ramiona, zmieniało ją to bardzo.
—  Jesteś taka ładna i dzielna — powiedziałam. — A też cię nie ominęło coś 
tragicznego. Ojciec mi mówił, ale byłam bardzo zmęczona...
—  Dlaczego tragicznego? Jestem tylko trochę zapędzona, bo pracuję, robię 
zaocznie drugi wydział i biorę tłumaczenia do domu. Ale mi dobrze. No, a ty, 
smarkata? Co tak tobą wstrząsnęło?
—  Ja mam już prawie dwadzieścia jeden lat, Anno.
—  Jestem równiutko dziesięć lat starsza od ciebie, o całych dziesięć kobiecych 
lat, więc się nie obrażaj, to ogromna różnica wieku.
—  Nie ma miłości, Anno, to wszystko, co mam do powiedzenia.
—  Jest, tylko się kończy — czułam, że ten banalny dialog wypływa z dna naszych 
najgorszych przeżyć, za każdym naszym słowem rozgrywał się dramat, własny, 
niepowtarzalny, nie do przekazania.
—  Miłość nie powinna się kończyć — powiedziałam, ale krótki błysk niechęci w 
wypukłych oczach Anny uzmysłowił mi, że przekonanie jej o czymś komunałami jest 
nierealne.
—  Jaka ty jesteś młoda — ujęła mnie za szyję. — Chyba nigdy nie widziałaś z 
bliska rozwiedzionej kobiety i to cię tak prowokuje.
—  Mama moja była rozwiedziona, wyszła za mąż i jest zdaje się bardzo 
szczęśliwa. Oswoiłam się z tym. Formalny rozwód wydaje mi
się właśnie formalnością. Najbardziej tragiczna jest śmierć uczucia, zabijanie 
uczucia, zarzynanie wprost. Kiedy ludzie rozstają się, choć się kochają, bo 
odeszli od siebie zbyt daleko, bo w tym życiu nie starczyłoby im czasu, żeby się 
odnaleźć z powrotem, żeby w siebie uwierzyć. Bo już nie ma ani takiego słowa, 
ani takiego gestu, które by zabiły nieufność, wymazały czyny. I wtedy się tak 
łatwo mówi „pomyłka", a Anno, jeśli się wie, że to nie była pomyłka, że to była 
wzajemna, piękna miłość, zszargana przez kogoś wbrew niemu? Anno, bardzo się 
zaplątałam.
—  Widzę. Nie rozumiem. Nic nie rozumiem.
—  Nie tylko to, Anno. Jednego dnia, jednej doby zebrałam żniwo z kilku lat 
życia. Wylali mnie z ZMP. Powiesz, że jestem patetyczna, że za tragicznie to 
ujmuję, że to nic nie znaczy, że mogę studiować nadal, że mogę na nich plunąć. 
Właśnie nie mogę, niech to wszystko nie wydaje ci się blade jak moja twarz, ale 
nie poczuwam się do winy, rozumiesz. Wkładałam we wszystko, co robiłam, pasję i 
entuzjazm, w złe i dobre. Właśnie mi to zabrali. Wiesz, byłam entuzjastką 
wszystkiego, co obok, potrafiłam w akademiku urządzić Wieczór Nostalgii, umiałam 
sobie wyobrazić, że los mnie rzucił o tysiące kilometrów od kraju, że tęsknię, 
umiałam wpaść niemal w trans, kiedy śpiewałyśmy siedząc na walizkach: „Płynie 
moja Wisła z dalekich, hen stron". Jeśli mogłam uwierzyć w taką nostalgię, w 
taką dziecinadę, uwierzyć na krótko, ale uwierzyć mocno, to wiedz, jak wierzyłam 
w to, że kiedyś będę członkiem Partii, wielką społeczną działaczką... Pewnie, 
chwilami miało to charakter „władza ludu i piękna pogoda" albo „jak sobie mały 
Kazio wyobraża komunizm", ale robiłam, co mogłam, robiłam to z sercem. Wiele 
razy uczyłam się w sobotę i niedzielę, choć w te dni na ogół bywałam, 
niepraktykująca, żeby nie przełożyć jakiegoś kolokwium, żeby moja grupa dobrze 
wypadła. Ale nigdy tego nie powiedziałam, rozumiesz? Wprost przeciwnie. Miałam 
szansę łatwego wybicia się. Zaraz na pierwszym roku zaproponowali mi udział w 
Brygadzie Lekkiej Kawalerii. Odpowiedziałam, że tę sprawę załatwił Franz von 
Suppe i nie widzę powodów, abym go miała uzupełniać. Mogłam redagować 
„Błyskawicę", wiesz, taką gazetkę, która wychwytuje natychmiast wszelkie 
przejawy bumelanctwa. Odmówiłam. Nie czułam się taka nieposzlakowana, nie 
widziałam po prostu w sobie takiej siły, która pozwoliłaby mi piętnować innych. 
Mogłabym w końcu aprobować te wszystkie brygady, skoro ich nie mogłam odrzucić, 
ale nie mogłam się pogodzić, że tak łatwo jest się wybić. Za łatwo. Nie chciałam 
się „wybijać" w ten sposób, żeby dybać na uchybienia innych. Wielu sprytnych 
robi wszystko „na tak", głośno pokrzykuje, i już nasz, i już pewniak. Jest jakaś 
ogromna sprzeczność między chorobliwą podejrzliwością a dziecinną wprost 
nieuwagą. Sądziłam, że jeśli taki „pewniak" wysoko wyskoczy, to cudów nie ma, 
zdemaskuje się wcześniej czy później. Tymczasem cuda są. Jak już do kogoś 
przylgnie opinia pewniaka, to za dymną zasłoną, za tym frontowym zamaskowaniem 
terenu, wiesz: zielone gałęzie na głowie, prze-czołga się taki zawodnik do 
wielkiej chwały. A jest cała armia ludzi cichych, nie zwracających na siebie 
uwagi, może bardziej wartościowych niż krzykacze. To jest wielka, podstawowa 
siła, studencka piechota, i tę często się lekceważy, po prostu lekceważy, 
nastawia i ustawia. A po co, to jacyś wrogowie, czy jak. W ten sposób zabija się 
tylko inicjatywę, każdy w końcu dojdzie do wniosku: „A co ja tam się będę 
wysilał, za mnie i tak postanowi ten i ten, jak to dobrze wykonam, to i tak 
wszystko będzie grało" itp. Jasne, że młodzież musi mieć kierunek, ale szkoda 
tej inicjatywy, szkoda. Wiesz, kiedyś taki działacz przeprowadzał ze mną 
„rozmowę indywidualną", pół godziny mi mówił, że on niby, uważasz, chce mi 
pomóc, żebym tej pomocy nie odrzucała, bo znajdę się poza nawiasem, że szkoda 
każdego członka organizacji, i oczywiście dodał, że mnie może wykorzystać wróg 
klasowy, bo oni polują na ludzi inteligentnych, taki mi złożył hołd. Kiedy 
jednak przyparłam go do muru, w czym to on tak chce mi pomóc, bo studencina 
słabsza ode mnie, i w jaki to sposób ten wróg mnie może wykorzystać, zaplątał 
się, truł o pomocnej dłoni, i że w ogóle wskazał mi drogę poprawy. To był akurat 
przedstawiciel drętwogadkowiczów, z takimi najgorzej, można się z nimi 
porozumieć tylko na tej płaszczyźnie, więc mu podziękowałam, powiedziałam, że 
wiele mi dała ta rozmowa, a kiedy zobaczyłam, że już jest z siebie bardzo 
zadowolony, niestety, wypaliłam: „Koszulę w zębach nosiłeś, kiedy ja się 
zapisałam do ZMP. Rozumiem, że nie można się cackać, ale przede wszystkim nie 
można się wygłupiać. Mogłabym cię uspokoić frazesami, że szczerze to wszystko 
wzięłam pod uwagę, że zrobiłam trochę błędów, że do
czego mogłabym dojść, gdyby nie ty, ale nic niewarte byłoby takie uspokojenie, 
skoro zdycham ze śmiechu nad twoją głupotą". Rozumiesz, że takie wypowiedzi nie 
dodawały mi glorii, podejrzewali mnie o złe towarzystwo, które ma na mnie ujemny 
wpływ, i na zebraniu musiałam złożyć samokrytykę, że do ZMP się nie zapisałam, 
tylko wstąpiłam. Zgadzam się, że przejęzyczenie było nieszczególne, może ja 
bardziej wstąpiłam niż on, ale żeby aż z tego robić długi punkt na zebraniu... 
Skróciłam kiedyś linę luźnych stosunków z jednym wrogiem klasowym, który się 
zagnieździł na naszym roku. Rzeczywiście, nie był to entuzjasta Ludowej Polski, 
ale nie jakoś tak bardziej poważnie, politycznie, tylko tak, że dyscyplina 
studiów, że brak zachodnich czasopism z girlaskami, że mu zakłócają Wolną 
Europę, a on wolność wyobrażał sobie coś tak, żeby na każdym rogu ulicy 
zainstalowany był megafon, przez który transmitowano by obelgi rzucane na nasz 
rząd i kraj. Wylali go w końcu z uniwerku, bo przedstawił ręcznie malowane 
zwolnienie, a ktoś go widział, jak z nartami wysiadał z zakopiańskiego pociągu. 
Pewnie, że to był pretekst, ale dość solidny pretekst. Nie było mi go żal, choć 
jestem litościwa dusza. Niech on sobie znajdzie taki kraj, który by popierał 
przeciwników ustroju. Tolerował co innego. Zresztą tej smutnej idioty przecież 
nikt nie rozstrzelał, nie wystąpił czynnie tylko słownie, więc go wylali i 
cześć. Ale taki się zawsze urządzi, nie bój się. Byłam z Remim na tańcach, mój 
Boże, Anno, jak ja byłam szczęśliwa... a tu wróg klasowy siedzi przy stoliku, 
żre sznycle z frytkami i na palcu ma złoty sygnecik. „A co to, kolega 
przecierpiał klęskę i na biznesmena się wykierował?" — zagadnęłam go. „A owszem, 
handluję. Przysłużyliście mi się. A co to, koleżanka dalej chodzi na zebrania i 
na obiadki do stołówki? Jakbyś była mądra, Lilka, to byś się ze mną związała. 
Miałbym coś dla ciebie. Bardzo by mi się przydała taka dziewczyna jak ty." 
Rozumiesz, rola pośrednika w jakichś szwindlach. Odpowiedziałam mu, że nie mogę 
się związać z mężczyzną, który nosi sygnet na palcu, bo jestem estetką. Tak to 
jedyny raz wróg na mnie zapolował i ja miałam okazję wykazać właściwą postawę. 
Moja mama twierdzi, że młodzież jest obecnie za bardzo rozpolitykowana, mamie 
naturalnie nie tyle chodzi o pokolenie, ile o mnie, a nie chce powiedzieć 
zwyczajnie „ucz się więcej". A kto ma być rozpolitykowany, bardzo bym się 
chciała dowiedzieć. I gdzie jest inaczej. To jest oczywiste, że młodzież na 
wszystko reaguje jak sejsmograf, zawodowi politycy odbierają głównie rozumem, 
młodzież sercem. Nigdy nie przeciążałam kieszeni, pamięci i szali wagi, na 
której decydują się losy świata, ale nie mogłabym stać na uboczu... to znaczy, 
teraz postanowiłam się z tego wyłączyć. Mam dosyć, nienawidzę ich.
—  Tak, to niezbicie wynika z twojego wywodu — powiedziała Anna z ironią.
—  Po co ten przekąs, Anno. Nie muszę się mieścić w konwencji, jaką ktoś w 
odniesieniu do mnie przyjął. Nawet jeśli kupuje się buty, takie same jak przed 
chwilą pani z identycznym numerem nogi, to po tygodniu te buty będą miały inny 
kształt. Takie minimalne odchylenia w budowie stopy. Mówi się niby dobitnie, 
czego się od nas oczekuje, ale właśnie zbyt dobitnie. To męczące jak megafon nad 
uchem z tymi samymi szlagierami. Jest tysiąc i dwie sprawy, które dekoncentrują, 
odwracają uwagę... łatwiej mobilizować rzesze niż poszczególne jednostki, bo w 
tym drugim przypadku zawodzi coś, co naukowcy nazwali psychologią tłumu. To 
wszystko, co ci mówię, może się wydawać czymś mało ważnym dla ludzi, którzy 
pracują, wiem to bardzo dobrze, którzy tak jak ty mają dziecko i związane z tym 
kłopoty, ale kiedy się studiuje, to są sprawy stopnia pierwszego, takie 
codzienne, i takie od święta. Pewna moja poważna koleżanka, szkoda, że już jej 
nie mogę nazwać przyjaciółką, zarzucała mi, że moje życie jest gonitwą za 
zabawnymi epizodami, że w istocie chwytam ich tak dużo, że nie zostaje mi 
odpowiednia ilość miejsca na rzeczy ważne. Było przeciwnie... zupełnie 
przeciwnie. To zabawne epizody, będące przecież głównie konsekwencją punktu 
widzenia, ścigały mnie i wszystko wydawało mi się ważne, prawie wszystko. 
Szkoda, że miłość nie jest nieuchronną konsekwencją punktu widzenia... bo 
poglądy na te sprawy miałam ładne, a w życiu nie wyszło...
—  Dlaczego? — zapytała.
—  To bardzo skomplikowane, trudno mi o tym mówić, teraz... Anno, on mnie 
zdradził, w podły, ohydny sposób.
—  Skąd wiesz?
—  Powiedział mi. Opowiedział mi wszystko.
—  Powiedział ci?! To albo on jest ostatnią świnią, albo człowiekiem 
nadzwyczajnym. Trzeciej nazwy tu nie ma.
—  Jest, Anno. On jest człowiekiem zwyczajnym. A w moich założeniach właśnie był 
nadzwyczajny... powiem ci to później. Albo po co, kiedy tu ważny jest tylko 
wniosek końcowy. Mnie już nie czeka w życiu nic wielkiego. To straszne, 
pomyśleć...
—  To straszne wygadywać takie rzeczy.
—  Nie, Anno. Wiem, że mogę być jeszcze w życiu szczęśliwa, ale w jakiś 
sposób... obojętny. Wiem, że w jakimkolwiek szyku te słowa ustawić, wydźwięk ich 
jest okropny. Mieści się w tym i jakiś kompromis, i jakaś rezygnacja. Coś w 
sobie zniszczyłam...
Mówiłam cicho, zapominając chwilami o obecności Anny. Jej wypukłe oczy błądziły 
po mojej twarzy; „odkrywały" mnie nagle, stawały się czujne, skupione, później 
znów roześmiane, błąkał się w nich jakiś wyraz pobłażania...
—  Umiesz mówić oczami, Anno. Jesteś bardzo dobrym człowiekiem, już choćby 
dlatego, że mnie słuchasz.
—  Moja mała, jakże ty wyobrażasz sobie dalsze życie? — zapytała łagodnie.
—  Zacznę pracować. Wynajmę pokój. Na studia nie wrócę. Kiedyś, może... jak już 
mój kurs wiatr rozpędzi po wszystkich zakamarkach kraju. Nie chcę ich widzieć. 
Wiem, że moja piekielna wściekłość minie, ale uraz zostanie. Na zawsze. Na całe 
życie.
—  Dobrze.
—  Co dobrze?
—  Załatwię ci pracę.                                                                  
—  Przecież cię nie proszę.
—  Ale akurat mam coś takiego. Będziesz robić korektę. Nauczę cię znaków, 
ortografię znasz. Popracujesz, a od października wrócisz na uniwersytet. Bo to 
tylko na dwa miesiące.
—  Nie wrócę, Anno. I nie chcę korekty.
—  Dlaczego?
—  Bo nie chcę.
—  Za zwyczajnie to się wszystko rozwiązuje? Wolałabyś, żeby wokół ciebie nie 
było nikogo, żebyś mogła podsycać swoje żale do świata?
—  Jesteś mądra, choć to niezupełnie tak.
—  Te dziesięć lat... i nie snuj tam lirycznych opowiastek w głowie, że nie 
znana ci prawie osoba... różnie to się z ludźmi zaczyna. To jest naturalne, 
zwykłe, proste, że ludzie sobie pomagają.
—  To jest rzadkie.
—  Jest. To najważniejsze.
—  Sama już nie wiem, czy ja jestem do tego zdolna. Byłam wyczulona na życiowe 
ofiary, pomagałam im. Trudniej w życiu o jakąś możliwość sprawdzenia się, niż to 
się mówi. Ja przeszłam pewne próby i wyszłam z nich przegrana. Pokonana. Dziś na 
pewno nie łaziłabym po Ministerstwie Zdrowia, żeby załatwiać ulokowanym w 
świetlicy medyczkom akademik. Natomiast chętnie, dla złośliwej, mściwej 
satysfakcji, zobaczyłabym takiego naszego sztandarowego działacza, Banasiaka, 
ulokowanego na wygodnej posadce.  Żeby mieć rację, rozumiesz?
—  Nie. I ty nie rozumiesz. Przysięgam ci, że wolałabyś go widzieć w czerwonym 
krawacie, z pieśnią na ustach, jak machając nakazem pracy jedzie na prowincję. 
Bardzo chce się ocalić to, co ty masz w sobie, i to warte jest ocalenia. 
Zresztą, to może mieć wiele aspektów... Jeden jakiś tam twój wybrany działacz 
nie przesądza o niczym.
—  Nie jeden. Zresztą, nie chcę już o tym. Mój wybrany działacz zdążył się już 
zaczepić przy katedrze, nie bój się. To tylko pierwszy szczebel, niby tu go 
trzyma rozpoczęta praca naukowa...
—  To jest kretyn, idiota, debil?
—  Nie.
—  Więc dlaczego to ma nie być praca naukowa? Bo tobie byłoby tak wygodniej?
—  Nie broń go, bo nie wiesz, ilu ludzi skompromitował...
—  Bronię ciebie, nie jego. To ty doskonale pojmujesz.
—  Jak on się wygłupiał, jak węszył. Wiesz, chodziliśmy czasem do hotelu 
robotniczego. Przez te zewnętrzne szykany często popadałam w zakłamanie. Zawsze 
pierwsza leciałam na taką wieczornicę. A wiesz dlaczego? Bo tam można było 
tańczyć rumby, samby i rozmaite dżajfy. Wiadomo, młodzież robotnicza, młodzież 
przodująca, ideologicznie najbardziej pewna, ale ma nie przemyślane wyskoki. 
Zanim się ich nie wychowa, nie można ich urazić. A spróbuj zatańczyć takie 
wygibasy na zabawie, gdzie wiruje w takt walca uświadomiona młodzież studencka. 
Od razu wezmą na oko. Jedna sobie tak pohulała bez ograniczeń, to na następnej 
zabawie Banasiak, jako znakomity dowcip, rzucił do mikrofonu: „Koleżanki 
Perkowskiej
dziś nie ma, poszła do Bristolu tańczyć sambę z bikiniarzami". Nie jestem 
adwokatem ludowego tańca z Brazylii, walca bardzo lubię, ale takie satyry są dla 
mnie nie do przyjęcia.
—  Dla mnie też nie. Ale to są naleciałości, nie ideologia — rzekła.
—  Wiem o tym.
Zamilkłyśmy. Anna przymknęła oczy i siedziała nieruchomo. O czym myślała? Nie 
wiedziałam o niej nic. „Nie snuj w głowie lirycznych opowiadań". Siedziałam 
naprzeciw kobiety, która odstąpiła mi tapczan, podawała do łóżka jedzenie, bo 
wiedziała, że jestem nieszczęśliwa. Nie pytała o nic, a słuchała cierpliwie 
wszystkiego. Była rzeczowa. Słowami nadawała moim wypowiedziom właściwe 
proporcje, kiedy zagalopowałam się w gniewie czy żalu. Anna siedziała tak długo, 
zaczęłam ją podejrzewać o zmęczenie albo niechęć do moich spraw, kiedy nagle 
rzekła:
—  Czytasz książki podróżnicze?
—  Kiedyś, teraz nie. Inne zainteresowania... wygasła tamta pasja. O co ci 
chodzi?
—  Niektóre dzikie plemiona zachowały piękny choć okrutny zwyczaj... pasowania 
młodzieńców na ludzi dorosłych. To jest bardzo bolesne, ale uczciwe. Wszyscy się 
do tego przygotowują, czekają... U nas i tak ten obrządek robi życie... tylko to 
jest przeważnie nieoczekiwanym ciosem. Warto przez to przejść... zobaczysz. 
Śpij, Lil-ka. Inni płacą jeszcze więcej.
Kiedy on nie chciał mówić, a zrozumiałam, że ma do powiedzenia wiele, nawet za 
cenę życia postanowiłam to z niego wyrwać. Lecz kiedy zaczął, chciałam krzyczeć: 
„Przestań! Skończ! Cofnij się! Nie mów! Zabijasz mnie, zabijasz siebie, zabijasz 
nas!" A przecież milczałam. Problem kłamstwa. Największym z kłamstw jest 
przemilczanie, to, czego się nie mówi, tym się rzeczywiście odgradzamy od 
kochanej osoby. Miał odwagę, która mnie przerosła. Ponieważ mnie kocha, 
wiedział, co ryzykuje w każdym przypadku: jeśli odejdę i jeśli zostanę. Obnażył 
się, dał mi wszystkie argumenty przeciwko sobie. Może liczył na moją miłość, na 
moją wspaniałomyślność, może sądził, że taka szczerość zobowiąże mnie bardziej 
niż wszystkie zaklęcia, prośby, dobroć. U mnie zdziwienie: „To niemożliwe! On 
zwariował! Mówi przez sen!" Później pogarda, bezgraniczna pogarda: „Mój ty 
piękny rycerzu, mój ty czysty, szlachetny, kryształowy, bezkompromisowy, mój ty 
romantyczny kochanku, mój ty księciu z marzeń wychodzący do mnie z innych 
łóżek". Nawet próba obiektywizmu: „Przecież nic by się nie stało, gdybym wtedy 
nie odeszła, gdyby nie było mi żal beztroski, przecież on nie zadrasnął mojej 
ambicji, upokorzenie chcę sobie narzucić. Przecież gdybym nie wysłała tego 
idiotycznego listu, czekałby na mnie, tak jak czeka w tej chwili. Ale ja 
musiałam wysłać ten list, bo jestem uczciwa, nie mogłam go „trzymać" w ryzach 
lojalności, ja, która zaczęłam tak szybko żyć własnym życiem, musiałam mu dać 
prawo do wolności, ale jak on wykorzystał to prawo..." To druzgocąca porcja na 
moje siły. Nie stać mnie było na szczęście? Po takim trudnym oczekiwaniu na 
niego, trudnym przez zwątpienie, czy go na pewno spotkam, czy warto czekać tak 
pokornie, tak pewnie, z taką mocą, kiedy obok Michał, Staś i bardzo, bardzo 
łatwe wszystko. A kiedy już byłam szczęśliwa, bałam się. Chwilami to szczęście 
było dla mnie większym ciężarem niż rozpacz, nieprzytomne, rozhuśtane myśli, nie 
kończące się wewnętrzne dialogi: „Jak to? To już wszystko? Już na nic nie 
czekam? To dławi, przygniata, wyzwala histeryczny lęk. Chcę tylko, żeby to 
trwało, boję się, że się skończy, że już niczego nie pragnę, że to będzie 
umierać. Nie wiem, czy kochałam go dobrze, ale go kocham, kocham". A on: „Lilka, 
naucz mnie kochać pogodnie. Jesteś zawsze uśmiechnięta i radosna. Tak kocham 
twój spokój, twoją jasność, twój śmiech." Ja: „Nieprzytomnie go kocham"? 
Nieprzytomnie. Instynktownie moje myśli podawały mi syntezę mojego postępowania. 
Przecież to on był na początku ostrożny, nie ja. To ja go przekonywałam, że 
szczęście jest możliwe. A kiedy uwierzył, poszłam. Chyba mu dałam całą moją 
wiarę, skoro teraz we mnie nie zostało nic. A miałam taki skarb nadziei 
lichwiarsko nagromadzonej w ciągu lat. Czy nic nie zostało? Naprawdę nic? I tak 
nie mam się co nad sobą roztkliwiać. Nie przypadła mi w udziale najgorsza część. 
Nawet rozpacz nie jest stanem ostatnim — przyzwala na nadzieję. A dalej... Mniej 
zachłannie!