POJĘCIA I KONSTRUKCJE PRAWNE UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO tomi Inettta Jędrasik-Jankowska Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis° Warszawa 2006 Projekt okładki i stron tytułowych Michał Piotrowski Redaktor Magdalena Ziarnicka-Koper Redaktor techniczny Małgorzata Tas O Copyright by Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis Sp. z o.o. Warszawa 2005 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych — bez pisemnej zgody autora i wydawcy. ISBN 83-7334-526-4; tom 1: ISBN 83-7334-510-8 Redakcja Publikacji Akademickich: ul. Wiśniowa 50, 02-520 Warszawa tel. (22) 646-97-47, 646-99-03, fax (22) 646-99-04 Dział Handlowy: ul. gen. K. Sosnkowskiego 1,02-495 Warszawa tel. (22) 723-07-37; centr. (22) 572-95-00 (do 07); fax (22) 572-95-86 www.LexisNexis.pl; e-mail: biuro@LexisNexis.pl Księgarnia Internetowa: http://ksiegarnia.LexisNexis.pl Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o. — Warszawa 2006 Wydanie pierwsze. Skład i łamanie: FOTOTYPE, Warszawa. Druk ukończono w listopadzie 2005. Druk i oprawa: Drukarnia Skleniarz, Kraków SPIS TREŚCI Rozdział I. UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE JAKO METODA REALIZACJI IDEI ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO................................... 9 1. Klasyczne metody realizacji idei zabezpieczenia społecznego .......................... 9 2. Ogólna charakterystyka systemu ubezpieczenia społecznego ........................... 11 3. Ubezpieczenie społeczne a ubezpieczenie zdrowotne ................................. 14 4. Ubezpieczenie społeczne a ubezpieczenie gospodarcze................................ 18 Rozdział II. FINANSOWANIE UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO .................. 23 1. Finansowanie świadczeń w latach 1945-1986....................................... 23 1.1. Model lat 1945-1950...................................................... 23 1.2. Model lat 1951-1964...................................................... 24 1.3. Model lat 1965-1986 ...................................................... 24 2. Zreformowany model finansowania świadczeń ubezpieczeniowych po 1987 roku........... 26 3. Finansowanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego od 1 stycznia 1999 roku ............ 27 3.1. Fundusz Ubezpieczeń Społecznych........................................... 27 3.2. Fundusze rezerwowe ...................................................... 28 3.3. Fundusz Rezerwy Demograficznej ........................................... 28 3.4. Otwarte fundusze emerytalne................................................ 29 4. Repartycyjna i kapitałowa metoda finansowania świadczeń ............................ 29 Rozdział III. SKŁADKA NA UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE ....................... 33 1. Istota składki ................................................................ 33 2. Konstrukcja składki ........................................................... 34 2.1. Podział składki według ryzyka............................................... 34 2.2. Podział składki między pracodawcę i pracownika................................ 35 3. Wysokość składki (stopy procentowe)............................................. 37 4. Podstawa wymiaru składek ..................................................... 38 4.1. Wymiar składki od przychodu ............................................... 39 4.2. Deklarowana podstawa wymiaru składki....................................... 39 4.3. Podstawa wymiaru składki w kwocie minimalnego wynagrodzenia lub kryterium dochodowego ................................................ 40 4.4. Maksymalna wysokość podstawy wymiaru składki............................... 41 5. Zwrot nadpłaconej składki...................................................... 41 6. Zasady i tryb opłacania składek na ubezpieczenie społeczne ........................... 42 6 Spis treści 6.1. Pojęcie płatnika składek................................................... 42 6.2. Obowiązki płatnika składek................................................ 43 7. Mechanizmy ułatwiające płatnikowi zapłatę składki................................. 44 7.1. Odroczenie terminu płatności lub rozłożenie na raty............................. 44 7.2. Umorzenie należności z tytułu składek ....................................... 46 8. Skutki nieterminowego opłacania składek......................................... 46 8.1. Odsetki za zwłokę ....................................................... 46 8.2. Dodatkowa opłata ....................................................... 47 8.3. Odpowiedzialność karna płatnika składek..................................... 48 8.4. Odpowiedzialność osób trzecich za zaległości z tytułu składek .................... 49 8.4.1. Istota i zakres odpowiedzialności osób trzecich ........................... 49 8.4.2. Zakres pojęcia „osoba trzecia" ........................................ 50 9. Zabezpieczenia rzeczowe wierzytelności z tytułu składek............................. 52 10. Przedawnienie należności z tytułu składek ........................................ 53 11. Konta indywidualne ubezpieczonych i płatników ................................... 53 Rozdział IV. OBOWIĄZEK UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO ..................... 55 1. Zakres obowiązku ubezpieczenia społecznego . . .................................... 55 2. Ustawowe tytuły obowiązku ubezpieczenia społecznego .............................. 59 2.1. Pozostawanie w stosunku pracy............................................. 59 2.2. Wykonywanie pracy nakładczej............................................. 61 2.3. Członkostwo w rolniczej spółdzielni i spółdzielni kółek rolniczych................. 62 . 2.4. Wykonywanie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia........................... 62 2.5. Prowadzenie pozarolniczej działalności....................................... 63 2.6. Współpraca przy wykonywaniu umowy agencyjnej, zlecenia lub pozarolniczej działalności .............................................. 64 2.7. Pozostawanie w Służbie Celnej ............................................. 66 2.8. Wykonywanie mandatu posła lub senatora .................................... 66 2.9. Pobieranie stypendium.................................................... 67 2.10. Pobieranie świadczeń z funduszy publicznych ................................. 67 2.11. Pobieranie świadczenia socjalnego i zasiłku socjalnego .......................... 68 2.12. Wykonywanie pracy na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania .......................... 69 2.13. Odbywanie służby zastępczej............................................... 70 2.14. Tytuły niezwiązane z osiąganiem przychodu ................................... 70 3. Obowiązek ubezpieczenia społecznego emerytów i rencistów .......................... 72 4. Zbieg obowiązku ubezpieczenia ................................................. 75 4.1. Zbieg tytułów w zakresie ubezpieczenia powszechnego ........................... 75 4.2. Zbieg obowiązku ubezpieczenia społecznego z obowiązkiem ubezpieczenia rolniczego .... 78 4.3. Zbieg obowiązku ubezpieczenia społecznego z systemem zaopatrzenia społecznego..... 78 5. Ubezpieczenie na wniosek (dobrowolne)........................................... 79 6. Kontynuacja ubezpieczenia ..................................................... 80 Rozdział V. PRZEDMIOT OCHRONY UBEZPIECZENIOWEJ 1. Zdarzenia losowe biotyczne.............................. 2. Prawna klasyfikacja zdarzeń losowych biotycznych ........... 3. Pojęcie zdarzenia (ryzyka) ubezpieczeniowego............... Rozdział VI. WARUNKI NABYCIA PRAWA DO ŚWIADCZEŃ 1. Istota i rola warunków .................................. 2. Czas zajścia zdarzenia ubezpieczeniowego .................. 3. Staż ubezpieczeniowy .................................. 3.1. Pojęcie stażu ubezpieczeniowego ..................... 3.2. Struktura stażu ubezpieczeniowego.................... 82 82 93 93 94 95 95 96 Spis treści 7 3.3. Przeliczniki stażu ubezpieczeniowego......................................... 99 3.4. Staż do nabycia prawa i staż do wymiaru świadczenia ............................ 100 Rozdział VII. WYMIAR ŚWIADCZEŃ Z UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO ......... 101 1. Założenia ogólne ............................................................. 101 2. Formuły ustalania wysokości rent i emerytur w polskim prawie ubezpieczenia społecznego..... 104 3. Formuła wymiaru w systemie zdefiniowanego świadczenia ............................ 106 3.1. Kwota stała świadczenia ................................................... 107 3.2. Kwota indywidualna świadczenia ............................................ 107 3.2.1 Wpływ okresu zatrudnienia (ubezpieczenia) na wysokość świadczenia .......... 107 3.2.2. Zależność świadczenia od zarobków ubezpieczonego ....................... 109 4. Przeliczanie podstawy wymiaru świadczenia........................................ 113 5. Ustalanie nowej podstawy ...................................................... 114 6. Przeliczanie wysokości świadczenia .............................................. 115 6.1. Doliczanie nieuwzględnionych okresów składkowych i nieskładkowych.............. 115 6.2. Zwiększenie świadczenia z tytułu aktywności zawodowej po przejściu na emeryturę lub rentę........................................... 116 Rozdział VIII. DODATKI DO RENT I EMERYTUR ................................ 118 1. Rodzaje i rola dodatków ....................................................... 118 2. Charakter prawa do dodatków ................................................... 120 Rozdział IX. WALORYZACJA ŚWIADCZEŃ EMERYTALNYCH .................... 124 1. Istota i sposoby waloryzacji..................................................... 124 2. Waloryzacja typu ad hoc w polskim prawie......................................... 126 3. Pierwsza systemowa regulacja zasad waloryzacji (waloryzacja płacowa kwartalna)......... 129 4. Waloryzacja płacowa okresowa .................................................. 130 5. Przejście do waloryzacji cenowej ................................................ 132 Rozdział X. WYPŁACANIE ŚWIADCZEŃ Z UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO ...... 136 1. Ogólne zasady ............................................................... 136 2. Wstrzymanie wypłaty świadczenia ............................................... 138 2.1. Ustanie prawa do świadczeń ................................................ 138 2.2. Nieprzedłożenie dowodów stwierdzających dalsze istnienie prawa do świadczenia...... 139 2.3. Niepoddanie się badaniom lekarskim ......................................... 140 2.4. Nieistnienie prawa ........................................................ 140 2.5. Niemożność doręczenia świadczenia.......................................... 140 3. Zawieszenie prawa do świadczeń ................................................ 141 3.1. Pojęcie zawieszenia prawa do świadczeń ...................................... 141 3.2. Konstrukcja zawieszenia prawa do emerytury ................................... 142 3.3. Zawieszenie prawa do emerytury w poprzednio obowiązujących ustawach ............ 145 3.4. Zawieszenie prawa do emerytury w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ........................................ 147 4. Zbieg prawa do świadczeń...................................................... 150 4.1. Zbieg prawa do świadczeń ubezpieczeniowych.................................. 150 4.2. Zbieg prawa do świadczeń z ubezpieczenia z prawem do świadczeń z zaopatrzenia społecznego ................................................. 151 5. Potrącenia i egzekucja ze świadczeń ubezpieczeniowych .............................. 152 6. Przedawnienie prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego ....................... 153 Rozdział XI. ŚWIADCZENIE NIENALEŻNE ...................................... 155 1. Konstrukcja pojęcia świadczenia nienależnego...................................... 155 2. Zakres obowiązku zwrotu świadczenia nienależnie pobranego.......................... 158 3. Świadczenie nienależnie pobrane przez osobę inną niż emeryt lub rencista ................ 160 Spis treści Rozdział XII. POZBAWIENIE PRAWA DO ŚWIADCZEŃ Z UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO.................................................. 162 1. Wina ubezpieczonego a zajście zdarzenia losowego .................................. 162 2. Rola sankcji pozbawienia prawa ................................................. 163 3. Stosowana terminologia........................................................ 165 4. Zakres pozbawienia prawa do świadczeń .......................................... 167 Rozdział XIII. DOCHODZENIE ŚWIADCZEŃ Z UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO PRZED SĄDEM .................................................. 169 Rozdział I UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE JAKO METODA REALIZACJI IDEI ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO idea zabezpieczenia społecznego 1. Klasyczne metody realizacji idei zabezpieczenia społecznego Poszukiwanie najdoskonalszych metod zabezpieczenia obywateli na wypadek utraty środków do życia doprowadziło do pojawienia się koncepcji zabezpieczenia społecznego jako celu społecznego, ideału takiej struktury społecznej, w której wszyscy będą korzystać z dobrobytu zgodnie z potencjałem sil produkcyjnych. Jest to więcej niż zapewnienie dochodu, gdyż wymaga działań we wszystkich sferach życia społecznego. Istotą tej idei jest założenie, że każdy członek społeczeństwa jest uprawniony do korzystania — dzięki wysiłkom własnego społeczeństwa i współpracy międzynarodowej, zgodnie z możliwościami każdego państwa — z praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, niezbędnych dla jego poczucia godności i swobodnego rozwoju osobowości. Każdy też ma prawo do standardu życia odpowiedniego dla zdrowia i dobrego samopoczucia swojego i rodziny. Taka idea zabezpieczenia została sformułowana w art. 22 i 25 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1948 r. i powtórzona następnie, w mniej lub bardziej zbliżony sposób, w wielu innych deklaracjach, m.in. w Karcie Zabezpieczenia Społecznego, uchwalonej na V Kongresie Światowej Federacji Związków Zawodowych w Moskwie w 1961 r. W ujęciu Karty istota zabezpieczenia społecznego polega na zagwarantowaniu ludziom pracy pełnej ochrony we wszystkich sytuacjach zmniejszenia zarobków wskutek czasowej lub trwałej utraty zdolności do pracy, chronieniu ich przed wszelkimi zdarzeniami losowymi oraz na akcji zabezpieczającej przed następstwami tych zdarzeń. Idea zabezpieczenia społecznego realizowana bywa w trzech różnych formach organizacyjno-fmansowych. Formy te klasyfikuje się jako metody: ubezpieczeniową, zaopatrzeniową i opiekuńczą. Każda ze wspomnianych metod charakteryzuje się określonym zespołem technik i środków w dziedzinie sposobu gromadzenia zasobów materialnych, niezbędnych do zaspokojenia potrzeb i zasad rozdysponowania nagromadzonych środków. Różnią je więc przede wszystkim: tytuł do świadczeń, podmiotowy zasięg świadczeń, charakter prawa do świadczeń, zasady ustalania wysokości świadczeń. 10 /. Ubezpieczenie społeczne jako metoda realizacji idei zabezpieczenia społecznego cechy metody ub ezpieczenio wej Główne założenia metody ubezpieczeniowej można ująć następująco: 1. Zabezpieczenie realizuje się przez tworzenie wspólnot ubezpieczeniowych osób narażonych na podobne zdarzenia losowe, dlatego ubezpieczenia społeczne obejmują określoną, w pewnym stopniu jednorodną, kategorię osób (np. pracowników, rzemieślników, rolników). 2. Fundusz na świadczenia gromadzony jest ze składek ubezpieczonych lub ubezpieczającego, dostosowanych do rozmiaru ryzyka. 3. Świadczenia są różnicowane odpowiednio do składek. 4. Rodzaj świadczenia i wysokość jest ustalana ustawowo, a świadczenie wypłacane niezależnie od posiadanych środków własnych. 5. Prawo do świadczeń powstaje ex legę i jest prawem podmiotowym, co oznacza, że świadczenie przysługuje po stwierdzeniu zajścia zdarzenia objętego ubezpieczeniem, jeżeli spełnione zostaną warunki wymienione w ustawie. W razie odmowy przyznania świadczenie może być dochodzone sądownie. 6. Ubezpieczenie społeczne jest wykonywane przez specjalnie do tego utworzone mniej lub bardziej autonomiczne instytucje publiczne lub pod nadzorem państwa, działające niezarobkowo. W zarządzie tych instytucji uczestniczą przedstawiciele stron pokrywających koszty ubezpieczenia. cechy metody zaopatrzeniowej Metoda zaopatrzeniowa nawiązuje z jednej strony do instytucji opieki społecznej, z drugiej zaś przejmuje pewne zasady występujące w technice ubezpieczeniowej: 1. System zaopatrzenia obejmuje na ogół całą ludność kraju bez względu na aktywność zawodową, udzielając pomocy osobom, które znalazły się w potrzebie. 2. Środki na zaopatrzenie pochodzą ze środków publicznych (z ogólnych dochodów budżetowych bądź ze specjalnego podatku). 3. Świadczenia są w zasadzie jednolite i mają zapewnić każdemu w jednakowym stopniu zaspokojenie podstawowych potrzeb, uznanych za niezbędne minimum utrzymania. 4. Rodzaje świadczeń i ich wysokość oraz okoliczności i warunki uprawniające do nich są określone ustawowo. Spełniającym ustawowe warunki przysługuje roszczenie o świadczenie. 5. Prawo do zaopatrzenia jest prawem podmiotowym, ale może być uzależnione od faktu nieposiadania innych środków utrzymania. Stąd możliwość zawieszania lub ograniczania świadczeń. 6. System jest administrowany przez urzędy publiczne (państwowe lub samorządu lokalnego). Trzecią metodę określa się jako opiekuńczą. Jest to najstarsza forma realizacji idei zabezpieczenia społecznego o wielowiekowych korzeniach filantropijno-chary-tatywnych, która współcześnie występuje jako forma uzupełniająca dla obu poprzednich metod i rozwija się pod zmienionymi nazwami pomocy społecznej, służby zdrowia, świadczeń socjalnych itp. Zasady metody opiekuńczej w systemie zabezpieczenia społecznego można ująć następująco: 2. Ogólna charakterystyka systemu ubezpieczenia społecznego 11 cechy metody opiekuńczej 1. Systemy pomocy społecznej obejmują całą ludność, wszystkich, którzy znajdą się w potrzebie, niezależnie od ich aktywności zawodowej, obywatelstwa, ale na zasadzie domicylu. 2. Potrzeba bywa określana w ustawie poprzez wskazanie poziomu dochodów (tzw. kryterium dochodowe). 3. Świadczenia przyznaje się ze źródeł publicznych bez pobierania jakichkolwiek składek lub opłat na ten cel. Finansowy ciężar tej działalności spoczywa na organach administracji terenowej, jak również (ostatnio w coraz większym stopniu) bezpośrednio na centralnym budżecie państwa. 4. Realizacja zabezpieczenia społecznego zgodnie z metodą opiekuńczą może oznaczać zapewnienie niezbędnych środków, różnicowanych co do ich rodzaju i wysokości odpowiednio do indywidualnych potrzeb jednostki, według uznania organu przyznającego świadczenie. 5. Prawo do świadczeń nie powstaje ex legę po zajściu określonego zdarzenia, ale jest zależne od oceny dokonanej przez organ opiekuńczy, czy zachodzi taka potrzeba. Zainteresowanym służy skarga na decyzje organu. 6. Systemy pomocy społecznej są administrowane przez organy publiczne — przeważnie lokalne. Geografia systemów ubezpieczeniowych i zaopatrzeniowych w istocie się nie zmieniła, a dokonane wiele lat temu wybory do dzisiaj określają charakter systemów ochrony w poszczególnych krajach. Jednocześnie obserwuje się ewolucję tych odmiennych początkowo metod zabezpieczenia społecznego w kierunku formuł mieszanych: ubez-pieczeniowo-zaopatrzeniowych (Niemcy, Austria) lub zaopatrzeniowo-ubezpieczenio-wych (Szwecja, Wielka Brytania). Zatem kraje, które wprowadziły początkowo system wysoce zróżnicowanych ubezpieczeniowych świadczeń społecznych, stopniowo przekształciły je w bardziej egalitarne z elementami zaopatrzeniowymi. Państwa zaś stosujące technikę jednolitych świadczeń zaopatrzeniowych zwiększyły z czasem udział świadczeń zróżnicowanych, zależnych od wysokości zarobków i opartych na składce. 2. Ogólna charakterystyka systemu ubezpieczenia społecznego System ubezpieczenia społecznego w Polsce opiera się na art. 67 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r., który stwierdza, że: „Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego [...]". Ochrona powyższych sytuacji życiowych realizowana jest przede wszystkim metodą ubezpieczeniową, a w pewnym zakresie zaopatrzeniową1 i opiekuńczą2. 1 Tą metodą chronione są tzw. służby mundurowe, sędziowie i prokuratorzy, kombatanci oraz inwalidzi wojenni i wojskowi. 2 Dotyczy każdego obywatela, którego dochód nie przekracza ustalonego przez ustawę kryterium dochodowego. 12 /. Ubezpieczenie społeczne jako metoda realizacji idei zabezpieczenia społecznego Uwzględniając te wszystkie metody, możemy stwierdzić, że ochrona udzielana obywatelom Rzeczypospolitej w sytuacjach losowych ma charakter powszechny, tj. obejmuje wszystkich obywateli, oraz pełny, tj. obejmuje wszystkie zdarzenia zagrażające zdolności do pracy i uzyskiwania tą drogą środków utrzymania. sposób regulacji Materia ubezpieczeń społecznych regulowana jest ustawami specjalnie w tym celu wydawanymi (tj. ustawami „o ubezpieczeniu...", „oświadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego..." itp.), a także w ustawach dotyczących innych zagadnień (np. w ustawie o szkolnictwie wyższym, o adwokaturze). Źródłem prawa ubezpieczeń społecznych natomiast nie mogą być układy zbiorowe pracy. Wynika to z charakteru tego prawa jako bezwzględnie obowiązujących przepisów typu administracyjnego. schematyzm regulacji Istotną cechą ubezpieczeń społecznych jest schematyzm prawa do świadczeń. Wyraża się on w bezwzględnym przestrzeganiu równości formalnej, bez możliwości korekty w przypadkach uzasadnionych okolicznościami sytuacji jednostkowej. W związku z tym w prawie ubezpieczeń społecznych nie ma klauzul generalnych, tj. zwrotów ustawowych, pozwalających na indywidualne potraktowanie każdego przypadku ze względu np. na zasady współżycia społecznego3. Zastosowanie tych zasad ma charakter zupełnie wyjątkowy. Do takich wyjątków należy regulacja art. 138 ust. 4 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, który pozostawia uznaniu organu rentowego podjęcie decyzji o tym, czy i w jakim zakresie odstąpić od żądania zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń ze względu na zasady współżycia społecznego. W zakresie prawa do świadczeń rentowych i emerytalnych nie występuje też pojęcie nadużycia prawa do świadczeń. Nadużyć swoich uprawnień można jedynie w zakresie prawa do zasiłku chorobowego, wykorzystując zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z przeznaczeniem4. Prawo ubezpieczenia społecznego posługuje się natomiast pojęciem nienależnego świadczenia, które występuje w wersji świadczenia nienależnie wypłaconego i nienależnie pobranego. Świadczenie nienależnie wypłacone będzie podlegało zwrotowi tylko wtedy, gdy będzie nienależnie pobrane5. Prawo ubezpieczenia społecznego w Polsce nie jest skodyfikowane. Należy jednak stwierdzić, że pomimo braku kodyfikacji prawo ubezpieczenia społecznego osiągnęło już dość znaczny stopień zwartości, sprowadzający się do uregulowania każdego rodzaju tego ubezpieczenia w zasadzie jednym kompleksowym aktem. Są to: 1. Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych6. 2. Ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa7. podstawowe ustawy systemu 3 T. Zieliński, Ubezpieczenie społeczne pracowników, Warszawa 1994, s. 194. 4 Zob. tom II, część III opracowania. 5 Zob. rozdział XII. 6 Tekst jedn. Dz.U. z 2004 r., nr 39, poz. 353 z późn. zm. 7 Tekst jedn. Dz.U. z 2005 r., nr 31, poz. 267. 2. Ogólna charakterystyka systemu ubezpieczenia społecznego 13 . 3. Ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych8. 4. Kwestie wspólne dla wszystkich tych rodzaj ów ubezpieczeń, takie j ak: obowiązek ubezpieczenia, składka, organizacja systemu, wydawanie decyzji w sprawie świadczeń itp., zawarte są w ustawie z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych9. 5. Do aktów prawnych regulujących prawo do emerytury należy także zaliczyć ustawę z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych10, których zadaniem jest gromadzenie tzw. kapitału transferowego, będącego podstawą wyliczenia drugiej części emerytury bazowej. Świadczenia z ubezpieczenia społecznego mają na celu pokrycie szkody spowodowanej zajściem danego rodzaju ryzyka, tj. określonej sytuacji życiowej, na wypadek której jest obowiązek opłacania składki. Z tego punktu widzenia można wyróżnić świadczenia chroniące: 1) czasową niezdolność do pracy (zasiłek chorobowy i świadczenie rehabilitacyjne), 2) zmniejszoną sprawność do pracy (zasiłek wyrównawczy), 3) trwałą niezdolność do pracy (renta z tytułu niezdolności do pracy), 4) utratę żywiciela (renta rodzinna), 5) zakończenie działalności zarobkowej w związku z wiekiem (emerytura), 6) niemożność wykonywania pracy w związku z rodzicielstwem (zasiłek opiekuńczy, zasiłek macierzyński), 7) niezdolność do samodzielnej egzystencji (dodatek pielęgnacyjny). zakres ochrony kryterium różnicowania świadczeń Ubezpieczenia społeczne wypłacają też świadczenia tzw. jednorazowe. Są to: zasiłek pogrzebowy i jednorazowe odszkodowanie za doznany uszczerbek na zdrowiu lub utratę żywiciela wskutek wypadku przy pracy albo choroby zawodowej. Świadczenia przysługujące z tytułu ryzyk związanych ze stanem zdrowia (chorobą lub kalectwem) lub ze śmiercią ubezpieczonego są nadto różnicowane z punktu widzenia okoliczności, w jakich doszło do wystąpienia danego zdarzenia. Jeśli okoliczności te majązwiązek z pracą (działalnością) ubezpieczonego, to mówimy o świadczeniach z tytułu wypadku (przy pracy lub na równi" z wypadkiem przy pracy, w drodze do pracy lub z pracy). Świadczenia te z reguły są wyższe, a przede wszystkim przysługują bez względu na długość stażu ubezpieczeniowego. Natomiast jeśli choroba, kalectwo lub śmierć są spowodowane przyczyną wewnętrzną albo przyczyną zewnętrzną, która zadziałała w sferze spraw prywatnych, to mówimy o świadczeniach z ogólnego stanu zdrowia. 8 Dz.U. nr 199, poz. 1673 z późn. zm. 9 Dz.U. nr 137, poz. 887 z późn. zm. 10 Tekst jedn. Dz.U. z 2004 r., nr 159, poz. 1667 z późn. zm. 11 Tak są nazwane wypadki przy wykonywaniu przez pracownika czyności innych niż praca. rola wniosku 14 /. Ubezpieczenie społeczne jako metoda realizacji idei zabezpieczenia społecznego Świadczenia z ubezpieczenia społecznego mają charakter odpłatny (ze składką) i przysługują z tytułu zajścia ubezpieczonego ryzyka, ale po spełnieniu warunków nabycia tego prawa. Zajście ryzyka i spełnienie się warunków nabycia prawa oznacza po stronie instytucji ubezpieczeniowej powstanie obowiązku wypłaty świadczeń od dnia nabycia prawa. Wypłata świadczeń następuje jednak dopiero po złożeniu przez ubezpieczonego stosownego wniosku i od dnia złożenia tego wniosku. Jeśli więc wniosek zostanie złożony dużo później, nie wypłaca się świadczeń wstecz. Prawo do świadczeń emerytalnych i rentowych nie ulega przedawnieniu, nie można się też tego prawa zrzec na korzyść innej osoby ani przekazać w spadku12. Prawo do świadczeń ustaje wraz ze śmiercią uprawnionego, a także wówczas, gdy jest wyznaczony okres trwania tego prawa i okres ten upłynie lub gdy wcześniej ustanie sytuacja chroniona. Przed ustaniem sytuacji chronionej lub okresu trwania prawa świadczenie może zostać utracone w wyniku określonych zachowań ubezpieczonego13 albo zawieszone z powodu osiągania przychodów przekraczających wskazany pułap14. Schemat 1. Realizacja idei zabezpieczenia społecznego (metody) osobisty charakter prawa ubezpieczenie gospodarcze społeczne (składka obowiązkowa) majątkowe (składka dobrowolna, np. AC. lub obowiązkowa, np. OC) osobowe (składka dobrowolna) zaopatrzenie społeczne (budżet) pomoc społeczna (budżet) \ 1 1 emerytury i renty służb mundurowych sędziów i prokuratorów inwalidów wojennych i wojskowych zasiłki i świadczenia życie zdrowie osiągnięcie wieku itp. — emerytalne — rentowe — chorobowe — wypadkowe — zdrowotne ZUS lub KRUS }NFZ 12 Pewne odmienności mają dotyczyć emerytur z otwartych funduszy emerytalnych. 13 Dotyczy to zasiłku chorobowego i świadczeń wypadkowych. 14 Dotyczy emerytury i renty. 3. Ubezpieczenie społeczne a ubezpieczenie zdrowotne 15 Prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy może po śmierci emeryta lub rencisty zamienić się w prawo do renty rodzinnej, jeżeli zostaną spełnione warunki określone w ustawie. Ubezpieczenie społeczne w Polsce jest realizowane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, który jest państwową jednostką organizacyjną i posiada osobowość prawną, a w odniesieniu do rolników przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Z tego względu możemy powiedzieć, że ubezpieczenia społeczne w Polsce dzieli się na ubezpieczenie powszechne i ubezpieczenie rolników15. Przed 2009 r. powstać powinny podmioty realizujące wypłatę emerytur ze środków gromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych. 3. Ubezpieczenie społeczne a ubezpieczenie zdrowotne Ubezpieczenie społeczne dzieli się na: ubezpieczenie emerytalne, ubezpieczenie rentowe, ubezpieczenie chorobowe i ubezpieczenie wypadkowe. Wszystkie te cztery rodzaje ubezpieczenia realizowane są przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych w odniesieniu do wszystkich ubezpieczonych z wyjątkiem rolników, których ubezpieczenie realizuje Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Przedmiotem ochrony ubezpieczenia społecznego realizowanego przez te dwie instytucje są ryzyka, których treścią są określone skutki w zakresie zdolności do pracy spowodowane chorobą, kalectwem lub naturalną utratą sił, albo utratą żywiciela w wyniku jego śmierci16. Ubezpieczenie zdrowotne jest też rodzajem ubezpieczenia społecznego. Jego odrębność wynika jednak z faktu znacznie późniejszego ukształtowania się17, odmiennego przedmiotu ochrony, jakim jest zdrowie i życie (bez względu na skutki w zakresie zdolności do pracy) oraz odrębności organizacyjnej. Ubezpieczenie zdrowotne jest bowiem realizowane przez Narodowy Fundusz Zdrowia. Podstawy działania ubezpieczenia zdrowotnego tworzy ustawa z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej, finansowanych ze środków publicznych18, oraz ustawa z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej19. podstawowe ustawy 15 Tylko indywidualnych, bo jeśli rolnicy zawiążą rolniczą spółdzielnię produkcyjną, to „przejdą" do ubezpieczenia powszechnego. 16 Utrata żywiciela w wyniku porzucenia rodziny jest przedmiotem ochrony udzielanej w zakresie świadczeń rodzinnych w systemie pomocy społecznej. 17 Pierwsza ustawa już z 1997 r. 18 Dz.U. nr 210, poz. 2135 z późn. zm. (zwana dalej w skrócie u.ś.o.z.). 19 Dz.U. nr 91, poz. 408 z późn. zm. (zwana dalej w skrócie u.z.o.z.). 16 /. Ubezpieczenie społeczne jako metoda realizacji idei zabezpieczenia społecznego obowiązek ubezpieczenia zdrowotnego Ubezpieczenie zdrowotne jest przymusowe i automatycznie powiązane z posiadaniem tytułu do ubezpieczenia społecznego. Obowiązek ubezpieczenia zdrowotnego ma jednak szerszy zakres podmiotowy niż w tradycyjnym ubezpieczeniu społecznym. Obejmuje bowiem wszystkie osoby objęte systemem zaopatrzenia społecznego20, a także osoby niemające żadnego dochodu, jak dzieci, uczniowie, studenci, bezrobotni, bezdomni21. Prawo do świadczeń z ubezpieczenia zdrowotnego mająteż członkowie rodziny osoby podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia. Ubezpieczenie członków rodziny ma więc też charakter niejako wtórny, wynikający z obowiązku ubezpieczenia żywiciela rodziny22. Wszystkie tytuły do obowiązku ubezpieczenia zdrowotnego mają charakter bezwzględny, co oznacza, że składka zdrowotna płacona jest od każdego posiadanego tytułu. Wyjątek ustawodawca zrobił tylko dla sytuacji zbiegu tytułów do objęcia obowiązkiem ubezpieczenia zdrowotnego, w których składka finansowana jest z budżetu państwa. Jest ona płacona tylko wtedy, gdy nie ma innego tytułu do objęcia obowiązkiem ubezpieczenia zdrowotnego (art. 82 ust. 6 u.ś.o.z.)23. Osoby nieobjęte obowiązkiem ubezpieczenia zdrowotnego, a mające miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, mogą ubezpieczyć się dobrowolnie. Cechą specyficzną dobrowolnego ubezpieczenia zdrowotnego jest opłata za zwlekanie ze złożeniem wniosku o to ubezpieczenie, zależna od długości przerwy między ostatnim ubezpieczeniem obowiązkowym a zgłoszeniem akcesu do ubezpieczenia dobrowolnego24. Opłata ma uzasadnienie w zasadach działania ubezpieczenia zdrowotnego opartego na solidarności i ma zapobiegać zgłaszaniu się do ubezpieczenia dopiero wtedy, kiedy pojawia się potrzeba korzystania ze świadczenia. Składka na ubezpieczenie zdrowotne wynosi 9% podstawy wymiaru składki25 i jest płacona tylko ze środków własnych ubezpieczonego26. Zasady ustalania podstawy wymiaru składki określa art. 81 u.ś.o.z. Są one w zasadzie takie same jak zasady ustalania podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne. Nie ustala się jednak maksymalnej rocznej kwoty tej podstawy. składka zdrowotna 20 Są to funkcjonariusze służb mundurowych, sędziowie i prokuratorzy, inwalidzi wojenni i wojskowi. 21 Katalog osób objętych obowiązkiem ubezpieczenia zdrowotnego zawiera art. 66 ust. 1 u.ś.o.z. 22 Dziecko będzie miało prawo do świadczeń zdrowotnych z tytułu ubezpieczenia rodzica. Dopiero wtedy, gdy żaden z rodziców nie podlega obowiązkowi ubezpieczenia, dziecko staje się samodzielnym podmiotem obowiązku ubezpieczenia. 23 Gdy w ramach każdego z tych tytułów składka finansowana jest z budżetu, składka opłacana jest wyłącznie z tytułu, który powstał najwcześniej. 24 Wysokość tej opłaty określa art. 68 ust. 8 u.ś.o.z. 25 Od 1 stycznia 2007 r. W roku 2005 jest to 8,25% podstawy wymiaru, a w roku 2006 — 8,5% (art. 242). 26 Za ubezpieczonych, którzy tych środków nie posiadają (dzieci, uczniowie, bezrobotni, bezdomni itp.), składkę opłaca państwo. 3. Ubezpieczenie społeczne a ubezpieczenie zdrowotne 17 zasaday udzielania świadczeń zdrowotnych Świadczenia opieki zdrowotnej udzielane są przez publiczne i niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej27, które zawarły z Funduszem umowę o udzielanie świadczeń zdrowotnych. W ramach ubezpieczenia zdrowotnego ubezpieczony28 ma prawo do: • świadczeń opieki zdrowotnej, których celem jest zachowanie zdrowia, zapobieganie chorobom i urazom, wczesne wykrywanie chorób, leczenie, pielęgnacja oraz zapobieganie niepełnosprawności i jej ograniczanie (art. 15 ust. 1 u.ś.o.z.)29, • w sytuacji ograniczonych możliwości Funduszu — do uzyskania świadczenia zdrowotnego według ustalonej kolejności ich udzielania przez świadczeniodawcę, który zawarł umowę o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej (art. 20 ust. 1 w zw. z ust. 2 pkt 1), a lista oczekujących stanowi integralną część dokumentacji medycznej prowadzonej przez świadczeniodawcę (art. 20 ust. 7 u.ś.o.z.), • korzystania z rzetelnej, opartej na kryteriach medycznych, procedury ustalającej kolejność dostępu do tych świadczeń (art. 19 ust. 1 u.z.o.z.), • zadośćuczynienia pieniężnego na podstawie art. 448 kodeksu cywilnego w razie zawinionego naruszenia praw pacjenta do zasad ustalania kolejności (art. 19a u.z.o.z.), • wyboru świadczeniodawcy spośród tych, którzy zawarli umowy o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej (art. 29-31 u.ś.o.z.), • uzyskania świadczeń na warunkach określonych w ustawie na podstawie skierowania, chyba że nie jest ono wymagane (art. 57 u.ś.o.z.), • uzyskania świadczeń w stanach nagłych bez skierowania (art. 60 u.ś.o.z.), • leczenia szpitalnego w szpitalu, który zawarł umowę o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej, na podstawie skierowania, jeżeli cel leczenia nie może być osiągnięty przez leczenie ambulatoryjne (art. 58 u.ś.o.z.), • w czasie pobytu w szpitalu — do bezpłatnych środków farmaceutycznych i materiałów medycznych oraz do bezpłatnego pomieszczenia i wyżywienia odpowiedniego do stanu zdrowia (art. 20 u.z.o.z.), ale tylko przez czas niezbędny do leczenia (art. 23 u.z.o.z.), • bezpłatnych leków i wyrobów medycznych w razie udzielenia pomocy w stanach nagłych przez podmioty niemające umowy z Funduszem30. Zakład opieki zdrowotnej, który zawarł umowę z Funduszem, ma obowiązek, w ramach tej umowy, udzielać świadczeń objętych limitem. Żadne jednak okoliczności nie mogą stanowić podstawy do odmowy udzielenia świadczenia zdrowotnego, jeżeli osoba zgłaszająca się do zakładu opieki zdrowotnej potrzebuje natychmiastowego udzielenia świadczeń zdrowotnych ze względu na zagrożenie życia lub zdrowia (art. 7 u.z.o.z.). 27 W kwestii tego podziału zob. art. 8 u.ś.o.z. 28 Jest nim osoba objęta obowiązkiem ubezpieczenia zdrowotnego i członkowie jej rodziny. 29 Zakres świadczeń wylicza art. 15 ust. 2 u.ś.o.z. 30 Wynika to z interpretacji art. 35 infine u.ś.o.z. w związku z art. 7 u.z.o.z. 18 /. Ubezpieczenie społeczne jako metoda realizacji idei zabezpieczenia spolecz. nego udzielenie świadczeń poza kolejnością W literaturze podnosi się, że znaczenie art. 7 u.z.o.z. sprowadza się do tego, że w sytuacji bezpośredniego, nagłego zagrożenia zdrowia i życia, wymagającego natychmiastowej reakcji, omija się ustaloną kolejność dostępu do świadczeń zdrowotnych (tzw. kolejkę medyczną), a udzielenie świadczenia zdrowotnego powinno zmieścić się w maksymalnym poziomie finansowania, określonym w umowie o udzieleniu świadczeń zdrowotnych. Zakład opieki zdrowotnej ma obowiązek takiej organizacji pracy, aby w zakresie poziomu finansowania określonego w umowie o udzielenie świadczeń zdrowotnych udzielone były zabiegi planowane, jak też zabiegi nagłe, ratujące życie i zdrowie31. Trzeba podkreślić, że żadne okoliczności (np. wyczerpanie limitów) nie mogą stanowić podstawy do odmowy udzielenia świadczenia zdrowotnego, jeżeli osoba zgłaszająca się do zakładu opieki zdrowotnej potrzebuje natychmiastowego udzielenia świadczeń zdrowotnych ze względu na zagrożenie życia lub zdrowia (art. 7 u.z.o.z.). Obowiązek udzielenia świadczeń w powyższych okolicznościach dotyczy każdego zakładu opieki zdrowotnej, nawet niemającego umowy z Funduszem. Taki zakład opieki zdrowotnej, który udzielił świadczeń (bezumownych) w warunkach określonych w art. 7 u.z.o.z., ma roszczenie do Funduszu32 o zwrot kosztów udzielonych świadczeń na podstawie przepisów k.c. o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia. 4. Ubezpieczenie społeczne a ubezpieczenie gospodarcze Ubezpieczenie społeczne i ubezpieczenie gospodarcze33 kojarzą się dzisiaj wszystkim jako dwa całkiem odrębne rodzaje ubezpieczeń, niemające ze sobą nic wspólnego poza pierwszym członem nazwy. Rozdzielność utrwalona została poprzez włączenie ubezpieczeń społecznych do wykładu prawa pracy34, a problematyki ubezpieczeń gospodarczych do wykładu prawa cywilnego. istota obu ubezpieczeń Oba te ubezpieczenia wykształciły się więc w różnych działach prawa, jednak zarówno ubezpieczenie społeczne, jak i ubezpieczenie gospodarcze wywodzą się z tego samego korzenia, z tej samej myśli społecznej. Niewzruszoną bowiem podstawą modelu wszystkich ubezpieczeń, pojmowanych jako organizacyjne formy przezorności społecznej, jest idea wzajemności i zbiorowej solidarności, wywodząca się ze świadomości wspólnego zagrożenia. Tak też, tj. jako 31 Z. Kubot, Znaczenie art. 7 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej w zakresie udzielania i finansowania świadczeń zdrowotnych, „Prawo i Medycyna" 2004, nr 15, s. 30. 32 Pod rządami ustawy z 23 stycznia 2003 r. to ubezpieczony miał prawo do refundacji poniesionych wydatków, jeżeli wykazał, że nie miał możliwości uzyskania tych świadczeń od świadczeniodawcy, który zawarł umowę z Funduszem. 33 Tradycyjne, ale mało adekwatne określenie dla ubezpieczeń umownych dotyczących zdrowia, życia i majątku. Należałoby raczej używać nazwy „ubezpieczenia cywilne". 34 Co było uzasadnione tym, że początkowo dotyczyły tylko pracowników. 4. Ubezpieczenie społeczne a ubezpieczenie gospodarcze 19 wspólne cele „wzajemne pokrycie w ramach wspólnoty wielu jednakowo zagrożonych jednostek gospodarczych, przypadkowej, dającej się oszacować w pieniądzu potrzeby", ujmowała ubezpieczenie gospodarcze jedna z pierwszych niemieckich definicji35. Również w naszej literaturze ujmuje się ubezpieczenie jako „urządzenie społeczno-gospodarcze", umożliwiające zbiorowe tworzenie w sposób zorganizowany rezerw materialnych z góry przeznaczonych na łagodzenie następstw klęsk żywiołowych, nieszczęśliwych wypadków i innych zdarzeń losowych godzących w życie i mienie człowieka. Podobnie — za istotę ubezpieczenia społecznego uznaje się solidarne rozłożenie pomiędzy jednostki ciężaru pokrycia materialnych skutków określonych zdarzeń losowych wywołujących u członków społeczeństwa utratę lub niedostatek środków utrzymania i wzmożoną potrzebę ich pokrycia. Zarówno jedno, jak i drugie ubezpieczenie jest więc formą rozłożenia kosztów szkód majątkowych, wynikających z pewnych zdarzeń losowych, na ogół lub co najmniej na bardzo wiele osób w podobny sposób zagrożonych tym samym ryzykiem. Wspólnota celów zadecydowała zatem, że pomiędzy ubezpieczeniem gospodarczym, stanowiącym instytucję prawa cywilnego, i ubezpieczeniem społecznym, będącym instytucją prawa administracyjnego, zachodzą istotne podobieństwa. I tak: — oba stanowią formę organizacji funduszu ubezpieczeniowego tworzonego ze składek osób narażonych na dane ryzyko. — oba eliminują określone ujemne następstwa zdarzeń losowych. — oba mają za zadanie zapewnić ubezpieczeniową ochronę społeczeństwa oraz osobistych interesów jego członków. Jednak zarysowują się także wyraźne różnice uzasadniające ten podział. Przede wszystkim inny jest przedmiot obu ubezpieczeń. Ubezpieczenie gospodarcze chroni mienie, zdrowie i życie ubezpieczonego, a ubezpieczenie społeczne zapewnia ubezpieczonym byt w razie wypadków losowych pozbawiających ich środków utrzymania zapewnianych przez pracę, a nie majątek. Inny przedmiot ochrony ubezpieczeniowej zadecydował o znacznej różnicy czasowej ich powstania. Ubezpieczenia gospodarcze sięgająbowiem czasów starożytnych i wykształciły się w toku rozwoju handlu i transportu morskiego oraz rzemiosła, natomiast ubezpieczenie społeczne pojawiło się kilkanaście wieków później wraz z rozwojem kapitalistycznych stosunków produkcji i zagrożeń, jakie niosły one robotnikom najemnym. Ubezpieczenie gospodarcze ma więc wielowiekową tradycję, a ubezpieczenie społeczne powstało zaledwie przed 120 laty. Nowoczesne ubezpieczenie społeczne stworzone zostało od podstaw przez ustawodawcę, podczas gdy ubezpieczenia gospodarcze istniały w ciągu stuleci, zanim zostały prawnie usankcjonowane. inny przedmiot ochronny 35 A. Manes, Versicherungslexikon, Berlin 1930, s. 290. 20 /. Ubezpieczenie społeczne jako metoda realizacji idei zabezpieczenia społecznego 4. Ubezpieczenie społeczne a ubezpieczenie gospodarcze 21 Ubezpieczenia gospodarcze pojawiły się jako remedium na indywidualne problemy właścicieli statków, którzy postanowili sobie pomóc, a ubezpieczenia społeczne jako środek zapewnienia spokoju społecznego. Ta polityczna rola ubezpieczeń społecznych jest ich cechą charakterystyczną do dzisiaj. Regulacje w tym względzie stanowią często kartę przetargową różnych ugrupowań politycznych, a emeryci i renciści są elektoratem, czego nie da się powiedzieć np. o właścicielach samochodów. Inny przedmiot ochrony (rodzaj chronionego ryzyka) sprawia, że zasady działania ubezpieczeń społecznych różnią się od tych, na jakich działa ubezpieczenie gospodarcze. Przede wszystkim ubezpieczenie społeczne jest przymusowe. W wyjątkowych przypadkach przewiduje się możliwość dobrowolnego wejścia do tego ubezpieczenia, ale też w odniesieniu do osób i sytuacji szczegółowo określonych. Natomiast ubezpieczenie gospodarcze jest z reguły dobrowolne, wyjątkowo zaś obowiązkowe. Nadto przymus ubezpieczenia to coś więcej niż obowiązek ubezpieczenia. Oznacza bowiem, że stosunek ubezpieczenia społecznego powstaje z mocy ustawy niezależnie od zgłoszenia się do ubezpieczenia i od spełnienia obowiązku opłacania składki36. Niepoddanie się natomiast np. obowiązkowi ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej oznacza niepowstanie tego ubezpieczenia i brak prawa do świadczeń. Istotną cechą ubezpieczeń społecznych jest ściśle bezwzględny charakter przepisów, niedopuszczający żadnych możliwości modyfikacji stosunku prawnego w drodze umowy ani nawet stosowania zasad współżycia społecznego. W ubezpieczeniu gospodarczym natomiast to przede wszystkim umowa ustala treść stosunku prawnego z zastrzeżeniem ograniczeń wynikających z art. 807 k.c. Przymusowy i powszechny charakter ochrony w zakresie ubezpieczeń społecznych umożliwia najdalej idącą schematyzację organizacyjnej formy i treści tego stosunku między innymi w odniesieniu do spraw najważniejszych, a mianowicie do składek i świadczeń. Wymiar składki jest oparty na zasadach jednolitych. Pomija się przy tym kwestię płci, wieku czy stanu rodzinnego. Nie stosuje się badania stanu zdrowia ubezpieczonego, jako przesłanki powstania stosunku ubezpieczenia itp.37. Nie ma takich instytucji, jak wykup polisy, pożyczka pod zastaw polisy ani samej polisy, nie znano też instytucji wyznaczenia osób uposażonych przez ubezpieczonego i zagadnienia przelewu praw z tytułu ubezpieczenia społecznego na inne osoby. Niemal całkowicie brak jest w zakresie ubezpieczenia społecznego tych kwestii, które wiążą się z zasadą odszkodowania, a w każdym razie brak takich kategorii pojęciowych, jak „wartość ubezpieczenia", „podubezpieczenie", „nadubezpieczenie", „udział własny ubezpieczonego", „suma gwarancyjna". Nie ma tu również tej kalejdoskopo- 36 Teoretycznie mogłaby nie być wniesiona ani j edna składka, a pracownik nabyłby prawo do emerytury. 37 Nie można dokonywać tzw. selekcji ryzyk. wej różnorodności przedmiotów ubezpieczenia i wypadków ubezpieczeniowych, jaka występuje w ubezpieczeniach gospodarczych. Rola ochrony ubezpieczeniowej sprowadza się do zagwarantowania wypłaty świadczeń pieniężnych o wymiarze (w większym lub mniejszym stopniu) dostosowanym do wysokości wynagrodzenia za pracę, jakie ubezpieczony osiągnął w okresie swej aktywności zawodowej, przy czym ta tzw. stopa zastąpienia jest tym mniejsza, im wyższa jest strata, czyli utracony zarobek. Pomimo tych i innych uproszczeń materia podlegająca prawnemu uregulowaniu w ramach prawa ubezpieczeń społecznych pozostaje nader złożona. Profesor W. War-kałło38 twierdził nawet, że jest ona znacznie bardziej złożona niż problematyka ubezpieczeń gospodarczych. Ochrona udzielana w ramach obu tych działów prawa ubezpieczeniowego różni się też istotnie rangą oraz zasięgiem działania. Prawo do ubezpieczenia społecznego jest bowiem jednym z praw zagwarantowanych konstytucyjnie, a przymusowy charakter ochrony rozciąga się w zasadzie na wszystkich członków społeczeństwa. Nadto Skarb Państwa gwarantuje wypłatę świadczeń z ubezpieczenia społecznego, nie ponosi natomiast odpowiedzialności za zobowiązania firm prowadzących ubezpieczenia gospodarcze. O niejako „wyższej randze" ubezpieczeń społecznych świadczy też to, że spory dotyczące rent i emerytur są rozpatrywane w pierwszej instancji przez sądy działające na drugim niejako poziomie orzekania, tj. przez sądy okręgowe. Różny przedmiot ochrony ubezpieczeniowej, zapewnianej przez oba rodzaje ubezpieczenia, wymaga stosowania różnych technik ochrony i nieco odmiennego aparatu pojęciowego. Zadaniem ubezpieczeń gospodarczych jest zabezpieczenie odbudowy zniszczonego lub uszkodzonego mienia, odszkodowanie ma zatem formę skapitali-zowaną. Natomiast zadaniem ubezpieczenia społecznego jest zapewnienie ubezpieczonemu środków utrzymania i w związku z tym „odszkodowanie" nie może mieć swej tradycyjnej treści i formy, co też znalazło wyraz w zastąpieniu go terminem „świadczenie" i wypłacaniem w sposób periodyczny, a nie w postaci kapitalizowanej. Inaczej też należy ujmować szkodę, która w ubezpieczeniach społecznych oznacza tylko pośrednio stratę materialną, będąc w rzeczywistości utratą możliwości zarobkowania. Inne metody ochrony ubezpieczeniowej, a więc bardziej alimentacja i rehabilitacja aniżeli indemnizacja, wpływająteż na treść takich pojęć jak „wypadek ubezpieczeniowy", a przede wszystkim na rolę winy poszkodowanego i konstrukcję prawa do świadczeń. W ubezpieczeniach społecznych wina ubezpieczonego nie ma np. wpływu na zaistnienie wypadku ubezpieczeniowego, a zatem nie uwalnia ubezpieczyciela od odpowiedzialności, ale tylko w niewielkim stopniu ogranicza odpowiedzialność ZUS-u, natomiast stanowi pierwszy powód do całkowitego uwolnienia się od odpowiedzialności przez zakład ubezpieczeń, który prowadzi ubezpieczenia mienia albo ubezpieczenia na życie. różnice metod ochrony W. Warkadłło, Prawo ubezpieczeniowe, Warszawa 1974 s. 173. 22 /. Ubezpieczenie społeczne jako metoda realizacji idei zabezpieczenia społecznego związki obu ubezpieczeń W latach siedemdziesiątych XX wieku rozpoczął się proces zbliżania i upodabniania się obu rodzajów ubezpieczeń. Profesor W. Warkałło łączył ten proces z pojawieniem się ubezpieczenia zbiorowego, zwanego ubezpieczeniami grupowymi, które to ubezpieczenia, stanowiąc formę pośrednią między tradycyjnym indywidualnym ubezpieczeniem gospodarczym osób a ubezpieczeniem społecznym, mogą być uważane za przejaw przejmowania w ubezpieczeniach gospodarczych osobowych określonych elementów właściwych ubezpieczeniu społecznemu. Można powiedzieć, za profesorem W. Warkałło, że ubezpieczenie społeczne, które w okresie swego kształtowania się w latach osiemdziesiątych, a także później, zapożyczało niektóre konstrukcje pojęciowe i elementy organizacyjne od ubezpieczeń gospodarczych, zaczęło zwracać swój dług, przyczyniając się do „uspołecznienia" ubezpieczeń gospodarczych. Ponadto w aparacie pojęciowym ubezpieczeń gospodarczych pojawiły się pojęcia nieznane tym ubezpieczeniom, jak np. „wypadek przy pracy", „choroba zawodowa". Wzajemne związki obu rodzajów ubezpieczeń wzmocniły się po reformie emerytalnej z 1999 r., która emeryturę z otwartych funduszy emerytalnych (tzw. II filar) konstruuje na zasadach będących połączeniem reguł stosowanych w ubezpieczeniach społecznych i w ubezpieczeniach osobowych, wprowadzając do systemu emerytalnego takie elementy, jak: umowa emerytalna, dziedziczenie zgromadzonych środków, ustalanie wysokości emerytury według zasad aktuarialnych, wskazanie benefi-cjenta, opłaty za prowadzenie rachunku itp. Wiele elementów właściwych zarówno przymusowym ubezpieczeniom społecznym, jak i ubezpieczeniom umownym na życie zawierają formy ubezpieczeń emerytalnych w ramach pracowniczych programów emerytalnych i indywidualnych kont emerytalnych39. W podręczniku Prawo ubezpieczeniowe^ wydanym równo 30 lat temu (1974 r.) profesor W. Warkałło wykazywał niezbędność uwzględniania obu tych rodzajów działalności ubezpieczeniowej przy ocenie stanu zabezpieczenia obywateli przed skutkami zdarzeń losowych godzących w człowieka. W ocenie profesora dalszą konsekwencją tego stwierdzenia jest uznanie celowości, a nawet niezbędności obejmowania wykładem prawa ubezpieczeniowego problematyki zarówno ubezpieczeń osobowych gospodarczych, jak i ubezpieczenia społecznego. Twierdzenie o kompleksowości ochrony ubezpieczeniowej nabiera dzisiaj nowego wymiaru. Oba działy ubezpieczenia już nie tylko się uzupełniają, ale zaczynają przejmować od siebie techniki ochrony, nomenklaturę i pojęcia. W nadchodzących czasach specjaliście od ubezpieczeń niezbędna będzie wiedza w zakresie obu tych ubezpieczeń. Rozdział II FINANSOWANIE UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO 1. Finansowanie świadczeń wiatach 1945-1986 1.1. Model lat 1945-1950 W latach przedwojennych fundusze ubezpieczenia społecznego były wyodrębnione z budżetu państwa. Przepisy przewidywały jedynie powiązanie netto, polegające na tym, że z jednej strony Skarb Państwa miał dokonywać określonych dopłat do systemu ubezpieczeniowego, z drugiej zaś mógł korzystać z jego lokat. Po wojnie wobec zmienionych warunków ekonomicznych Skarb Państwa w ogóle nie uiszczał przewidywanych przepisami dopłat. Nie występowały też w znaczących rozmiarach wpływy z majątku przede wszystkim z powodu niemal całkowitej utraty lokat w wyniku wojny. W 1945 r. w ubezpieczeniu społecznym wystąpił niedobór środków na kwotę 1,0 min zł, ale już od 1946 r. fundusze ubezpieczeniowe wykazywały nadwyżki dochodów nad wydatkami. Rozpoczęta w 1950 r. realizacja planu sześcioletniej rozbudowy kraju wymagała koncentracji wszelkich środków finansowych. W tym celu finanse ubezpieczenia społecznego włączono w obieg gospodarczy, wiążąc je z budżetem państwa wynikami działalności. Wydatki inwestycyjne instytucji ubezpieczeniowych objęto finansowaniem z bezzwrotnej dotacji państwa, jednocześnie nadwyżki działalności ubezpieczenia społecznego w całości podlegały przekazaniu do budżetu jako lokaty. W ten sposób doszło do objęcia finansów ubezpieczenia społecznego centralną dyspozycją i traktowania jego środków jako jednego ze źródeł finansowania celów ogólno-gospodarczych. Następstwem tego było odstąpienie od dotychczasowych metod kalkulacji składek, uwzględniających tworzenie odpowiednich rezerw na kapitałowe pokrycie świadczeń. Za podstawę kalkulacji składek przyjęto zasadę bieżącego (re-partycyjnego)1 pokrywania wydatków. Gwarancją wypłaty przyszłych świadczeń miały być odtąd nie zgromadzone rezerwy, ale potencjał gospodarczy kraju, zapewniający pełne zatrudnienie oraz wzrost produkcji. 39 Emerytury z tzw. III filaru. 40 W. Warkałło, Prawa... 1 Metoda polegająca na przeznaczaniu wpływów ze składek na bieżące wypłaty rent i emerytur. 24 II. Finansowanie ubezpieczenia społecznego zerwanie związku: składka -- świadczenie 1.2. Model lat 1951-1964 W latach 1951-1964 gospodarka ubezpieczenia społecznego miała charakter budżetowy, ponieważ od 1951 r. finanse instytucji ubezpieczeniowych zostały włączone do budżetu państwa na takich samych ------------- zasadach jak jednostek budżetowych i stały się jego integralną częścią. Dochody ZUS były dochodami budżetu państwa, a na wydatki na ubezpieczenie społeczne wydzielano z budżetu odpowiednie kwoty. Zerwaniu zależności między dochodami i wydatkami instytucji ubezpieczenia społecznego towarzyszyło też zerwanie związku między obowiązkiem opłacania składki, a uprawnieniem do świadczeń emerytalnych w ramach indywidualnych stosunków prawnych. Nabywanie uprawnień do świadczeń wynikało odtąd nie z faktu opłacania składki, ale z faktu zatrudnienia. W latach 1951-1964 zmienił się także zakres wydatków instytucji ubezpieczenia społecznego, przy czym wprowadzanym zmianom nie towarzyszyły zmiany poziomu składki. Między innymi: • od 1952 r. ZUS przejął wypłatę świadczeń emerytalno-rentowych nieopartych na składkach (dla służb mundurowych, inwalidów wojennych i wojskowych), • w 1954 r. wprowadzono powszechne zaopatrzenie emerytalne pracowników i ich rodzin, • od 1955 r. do wydatków ubezpieczenia społecznego włączono wydatki na leczenie uzdrowiskowe, • w 1958 r. wprowadzono system limitowania wydatków na zasiłki chorobowe wypłacane przez państwowe i spółdzielcze zakłady pracy. W granicach ustalonych limitów zasiłki wypłacane były z budżetu, a po przekroczeniu limitów — ze środków tych zakładów pracy, • budżet państwa był wyłącznym dystrybutorem środków na świadczenia ubezpieczeniowe aż do 1965 r., kiedy to pojawiła się tendencja do dezintegracji środków przeznaczonych na świadczenia społeczne. 1.3. Model lat 1965-1986 Ten ponaddwudziestoletni okres gospodarki — początkowo budże-towo-fmansowej, a od 1968 r. funduszowo-budżetowej — charakteryzował się dualizmem form finansowania ubezpieczenia społecznego, tj. z j ednej strony poprzez budżet państwa, a z drugiej poprzez fundusze celowe, czyli fundusz ubezpieczenia społecznego rzemieślników (1965-1977), fundusz ubezpieczenia społecznego niektórych grup ludności (1966-1977), fundusz emerytalny (1968-1986), państwowy fundusz kombatantów (1976-1986). W funduszu ubezpieczenia społecznego rzemieślników w latach 1965-1970 dochody przewyższały wydatki. Jednak od 1967 r. wielkość nadwyżki stopniowo zmniejszała się, a począwszy od 1971 r. działalność funduszu zamykała się co roku niedoborem. W dniu likwidacji funduszu ubezpieczenia społecznego rzemieślników dualizm form 1. Finansowanie świadczeń w latach 1945-1986 25 Fundusz Emerytalny połączenie się funduszy wykazywał on deficyt w wysokości 110 min zł. Korzystniej natomiast przedstawiała się sytuacja funduszu ubezpieczenia społecznego niektórych grup ludności, który przez cały czas wykazywał nadwyżkę wpływów nad wydatkami. Ustawąz 23 stycznia 1968 r. o Funduszu Emerytalnym2 został utworzony Fundusz Emerytalny. W Funduszu Emerytalnym głównym źródłem dochodów była składka płacona przez zakład pracy w wysokości 8,5% podstawy wymiaru oraz składka pracownika na cele emerytalne w wysokości 3% wynagrodzenia otrzymywanego ze stosunku pracy lub innych tytułów powodujących objęcie tych osób przepisami o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Składkę na cele emerytalne pobierały zakłady pracy — potrącając ją przy wypłacie wynagrodzenia — i przekazywały łącznie ze składką na ubezpieczenie społeczne do ZUS-u. W latach 1968-1977 dochody Funduszu pokrywały z nadwyżką jego wydatki. Zgodnie z intencją ustawodawcy nadwyżki funduszu mogły być lokowane w budżecie państwa lub w Narodowym Banku Polskim. Nadwyżki te podlegały oprocentowaniu i stawały się dodatkowym dochodem Funduszu Emerytalnego. W 1977 r. Fundusz Emerytalny przejął środki, należności i zobowiązania Funduszu Ubezpieczenia Społecznego Rzemieślników i Funduszu Ubezpieczenia Społecznego Niektórych Grup Ludności. Z tego tytułu zwrócił on budżetowi państwa pożyczkę w wysokości 200 min zł zaciągniętą w poprzednim roku przez Fundusz Ubezpieczenia Społecznego Rzemieślników. Wiatach 1978-1980 wystąpiły jednak niedobory w działalności Funduszu Emerytalnego (0,1-12,6%). Podwyżka składki w 1981 r. z 20% do 25% podstawy wymiaru umożliwiła zamknięcie jego działalności znaczną, bo sięgającą 11%, nadwyżką. W 1982 r. na skutek obciążenia ubezpieczeń wypłatą tzw. rekompensat cenowych znowu odnotowano deficyt, w związku z czym fundusz otrzymał dotację z budżetu państwa. Dopiero korekty składki w 1982 r. (na 33%) oraz w 1983 r. (na 43%) umożliwiły ponowne powstanie rezerw. Oprócz składki źródłem dochodów ubezpieczenia społecznego w latach 1968-1986 była dotacja celowa z budżetu państwa. Dotację otrzymywał Fundusz Emerytalny na pokrycie zleconych ZUS-owi do wypłaty innych świadczeń niż z ubezpieczenia społecznego. Od 1976 r. fundusz ten otrzymywał także dotację na pokrycie różnicy między dochodami ze składki a wydatkami na świadczenia z tytułu dobrowolnego ubezpieczenia duchownych, ponieważ niska składka od początku istnienia tego ubezpieczenia (tj. od 1972 r.) nie zapewniała pokrycia jego wydatków. Przed 1976 r. różnice pomiędzy dochodami a wydatkami tego ubezpieczenia pokrywano z Funduszu Kościelnego funkcjonującego przy Urzędzie do Spraw Wyznań. W 1984 r. dotychczasową formę dotacji w zakresie ubezpieczenia społecznego duchownych zastąpiono formą partycypacji budżetu państwa w pokryciu składki na to ubezpieczenie. Odtąd z budżetu pokrywane dotacje z budżetu 2 Dz.U. nr 3, poz. 7 z późn. zm. 26 //. Finansowanie ubezpieczenia społecznego 3. Finansowanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego od 1 stycznia 1999 roku 27 utworzenie FUS było 75% należnej składki na to ubezpieczenie. Od 1983 r. z dotacji budżetu państwa pokrywana była część składki na ubezpieczenie społeczne członków spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych, a od 1986 r. — także na ubezpieczenie społeczne pracowników państwowej gospodarki rolnej. 2. Zreformowany model finansowania świadczeń ubezpieczeniowych po 1987 roku Zasadniczy problem w dotychczasowym modelu finansowania ubezpieczeń społecznych dotyczył w szczególności rozczłonkowania środków finansujących świadczenia (środki budżetu państwa, fundusze celowe, środki niewyodrębnione). Taki model spotkał się z krytyczną oceną, w wyniku czego z dniem 1 stycznia 1987 r. nastąpiła reorganizacja finansowania świadczeń ubezpieczeniowych3. Główna zmiana polegała na integracji dotychczasowych środków budżetowych państwa przeznaczanych na świadczenia ubezpieczeniowe ze środkami Funduszu Emerytalnego. Scalone środki przybrały formę funduszu celowego, jakim był Fundusz Ubezpieczenia Społecznego (FUS)4. Oznaczało to, że w budżecie pozostają jedynie środki na świadczenia typu zaopatrzeniowego (bezskładkowe) oraz subwencjonujące niedobory funduszy celowych. Od 1987 r. gospodarka ubezpieczenia społecznego miała więc charakter funduszowy, a składka w całości wpływała na konto Funduszu Ubezpieczenia Społecznego. Źródłem dochodów FUS były: składki, dopłaty budżetu państwa, odsetki od lokat, nadwyżek oraz inne przychody. Zakres działania Funduszu Ubezpieczenia Społecznego był szerszy w stosunku do dotychczasowego Funduszu Emerytalnego. Obejmował bowiem w całości finansową obsługę wszystkich świadczeń emerytal-no-rentowych oraz wszystkich zasiłków. Środki na wypłatę świadczeń typu zaopatrzeniowego (renty wojenne, świadczenia dla kombatantów), na których finansowanie nie pobiera się składek, były refundowane przez budżet państwa na rzecz FUS w formie dotacji celowej. Środki zaś na wypłatę świadczeń dla wojska i milicji kierowano bezpośrednio do właściwych ministerstw. Nowy model uprościł dotychczasową strukturę organizacyjną funduszu ubezpieczeniowego. Rola budżetu państwa w finansowaniu ubezpieczenia społecznego została ograniczona do udzielania dotacji na rzecz FUS w celu zrównoważenia go (dotacje uzupełniające) oraz refundowania ponoszonych z tytułu zleconych ZUS-owi wypłat świadczeń w ramach systemów bezskładkowych (dotacje celowe). Rola dotacji uzupełniających jednak znacznie wzrosła od 1987 r. Od tego roku bowiem wydatki zawsze już przewyższały wpływy, przy czym relacje te co roku się pogarszały. I tak w 1987 r. wydatki były o 6% wyższe niż wpływy, w 1988 r. — 0 18%, w 1989 r. —już o 37,8%5. 3. Finansowanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego od 1 stycznia 1999 roku Reforma ubezpieczeń społecznych przeprowadzona w końcu lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku zachowała funduszowy model finansowania świadczeń z ubezpieczenia społecznego, zwiększając nawet liczbę działających funduszy. W efekcie działają: Fundusz Ubezpieczeń Społecznych składający się z funduszu chorobowego, funduszu rentowego, funduszu wypadkowego i funduszu emerytalnego, fundusze rezerwowe i Fundusz Rezerwy Demograficznej. 3.1. Fundusz Ubezpieczeń Społecznych W ujęciu ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych Fundusz Ubezpieczeń Społecznych6, którego dysponentem nadal pozostaje Zakład Ubezpieczeń Społecznych, j est państwowym funduszem celowym, powołanym w celu realizacji zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych. W stosunku do poprzednich regulacji istotną zmianą jest to, że: • Fundusz Ubezpieczeń Społecznych od 1 stycznia 1999 r. tworzony jest ze składek pochodzących od ubezpieczonych, pracodawców, budżetu państwa, PFRON 1 Funduszu Kościelnego, • w ramach FUS powołano do życia fundusze odpowiadające poszczególnym rodzajom ubezpieczeń, • utworzono fundusze rezerwowe. Zatem składki gromadzone przez ZUS w Funduszu Ubezpieczeń Społecznych są rozdzielane pomiędzy: • fundusz emerytalny — na wypłatę emerytur z I filaru emerytalnego, • fundusz rentowy — na wypłatę rent z tytułu niezdolności do pracy z tzw. ogólnego stanu zdrowia, także rent szkoleniowych i rent rodzinnych, dodatków do rent rodzinnych dla sierot zupełnych, dodatków pielęgnacyjnych, zasiłków pogrzebowych oraz kosztów prewencji, 3 Ustawą z 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 1989 r. nr 25, poz. 137 z późn. zm.). 4 Utworzony powyższą ustawą. 5 Rocznik Statystyczny Ubezpieczeń Społecznych 1985-1990, Warszawa 1991, s. 27-32. 6 Fundusz Ubezpieczeń Społecznych utworzony na podstawie ustawy z 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych został zlikwidowany, a jego środki przejął fundusz emerytalny wyodrębniony z FUS. 28 //. Finansowanie ubezpieczenia społecznego • fundusz chorobowy — na świadczenia w razie czasowej niezdolności do pracy, • fundusz wypadkowy — na wypłatę rent z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem lub chorobą zawodową, zasiłków chorobowych w związku z wypadkiem, rent rodzinnych oraz jednorazowych odszkodowań. Zasoby zgromadzone w poszczególnych funduszach powinny zabezpieczać wypłaty świadczeń z danego funduszu. Jeśli nie zostaną pokryte wpływami ze składek i środków funduszu rezerwowego, to różnicę pokrywa dotacja uzupełniająca budżetu państwa. Dotacja ta może być przeznaczona wyłącznie na uzupełnianie środków na wypłatę świadczeń gwarantowanych przez państwo, jeśli przychody przekazywane na rachunek funduszy: emerytalnego, rentowego, chorobowego i wypadkowego oraz środki zgromadzone na funduszach rezerwowych nie zapewnią pełnej i terminowej wypłaty świadczeń finansowanych z przychodów FUS. 3.2. Fundusze rezerwowe Ze środków (składek)7 pozostających 31 grudnia każdego roku na rachunkach funduszy: emerytalnego, rentowego, chorobowego i wypadkowego, tworzy się fundusze rezerwowe8. Środki funduszy rezerwowych mogą być wykorzystywane jedynie na uzupełnienie niedoborów funduszy: rentowego, chorobowego i wypadkowego. Środki funduszy rezerwowych mogą być lokowane jedynie na lokatach bankowych oraz w papierach wartościowych emitowanych przez Skarb Państwa, chyba że Rada Ministrów na wniosek Prezesa ZUS zezwoli na ulokowanie pieniędzy w inny sposób. Odsetki od ulokowanych funduszy powiększają aktywa tych funduszy. 3.3. Fundusz Rezerwy Demograficznej Specjalnego znaczenia nabiera fundusz rezerwowy dla funduszu emerytalnego, który nosi nazwę Funduszu Rezerwy Demograficznej (FRD)9. Fundusz ten tworzy się ze środków pozostających 31 grudnia każdego roku na rachunku funduszu emerytalnego, pomniejszonych o kwotę niezbędną na zapewnienie wypłat świadczeń przypadających na pierwszy miesiąc kolejnego roku. Ponadto wpływy do Funduszu będą pochodziły z części składki na ubezpieczenie emerytalne pochodzącej ze składki ubezpieczonego wynoszącej 0,1% podstawy wymiaru składki — ta część będzie odprowadzana przez ZUS do Funduszu do 2009 r. Środki Funduszu będą pochodzić również z prywatyzacji majątku narodowego10 oraz z przychodów od środków Funduszu ulokowanych na zasadach określonych przepisami prawa i z innych źródeł. 7 Pomniejszonych o kwoty niezbędne do zapewnienia wypłat świadczeń przypadających na pierwszy miesiąc następnego roku. 8 Dla funduszu rentowego i chorobowego tworzy się wspólny fundusz. 9 Nazwa ta jest prawnie zastrzeżona. 10 Ta regulacja budziła wiele kontrowersji związanych ze sposobem jej realizacji. 4. Repartycyjna i kapitałowa metoda finansowania świadczeń 29 Fundusz Rezerwy Demograficznej jest pomyślany jako zabezpieczenie systemu emerytalnego przed niewydolnością spowodowaną niekorzystną sytuacj ą demograficzną. Środki FRD będą mogły być wykorzystane w celu uzupełnienia niedoboru funduszu emerytalnego wynikającego wyłącznie z przyczyn demograficznych. Wykorzystaniem środków FRD zarządza Rada Ministrów, w drodze rozporządzenia, na wniosek ZUS. Uruchomienie środków FRD może nastąpić nie wcześniej niż w 2009 roku. 3.4. Otwarte fundusze emerytalne Do funduszy ubezpieczenia społecznego należy też, z formalnego punktu widzenia, zaliczyć otwarte fundusze emerytalne działające na podstawie ustawy z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych. Co prawda, w literaturze11 wyrażony został pogląd, że fundusze te są urządzeniami gromadzącymi przymusowe oszczędności indywidualne i że zarówno wnoszone tam składki, jak i oczekiwane w przyszłości wypłaty nie mają cech ubezpieczenia społecznego, fundusze te nie wykonują więc zadań z zakresu ubezpieczenia społecznego i nie pełnią funkcji społecznych, a jedynie gospodarcze. Jednak ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych w art. 3 ust. 1 stwierdza, że zadania w zakresie ubezpieczeń społecznych wykonują m.in. otwarte fundusze emerytalne, co przynajmniej formalnie plasuje je w ramach ubezpieczenia społecznego. Otwarte fundusze emerytalne gromadzą środki na wypłatę przyszłej emerytury pochodzące z przymusowej12 składki wnoszonej przez ubezpieczonych i wynoszącej 7,3% podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie emerytalne. Fundusze te są zarządzane przez prywatne instytucje nazywane powszechnymi towarzystwami emerytalnymi. Środki zgromadzone na koncie ubezpieczonego w danym otwartym funduszu emerytalnym w postaci kapitału transferowego będą stanowić podstawę do wyliczenia części emerytury bazowej pochodzącej z tzw. II filaru. 4. Repartycyjna i kapitałowa metoda finansowania świadczeń Świadczenia z ubezpieczenia społecznego mogą być finansowane z bieżącej składki, tj. metodą repartycyjna, albo w sposób kapitałowy. Gdy ubezpieczenie jest finansowane metodą repartycyjna, to w ciągu roku należy zgromadzić tyle środków, aby pokryć całoroczne wydatki. Źródłem finansowania 11 U. Kalina-Prasznic, Uwagi na temat reformy ubezpieczenia społecznego pracowników, PiZS 1999, nr 1; J. Jończyk, Nowe prawo emerytalne, PiP 1999, z. 7; K. Kolasiński, Konstytucyjne prawo do zabezpieczenia społecznego a nowy system ubezpieczeń społecznych, PiP 1999, z. 5; W. Piotrowski, Niektóre aspekty prawne reformy systemu emerytalnego, RPEiS 1999, z. 1; T. Zieliński, Nowe emerytury — samo-ubezpieczenie na starość, referat na XIV Zjazd Katedr Prawa Pracy i Ubezpieczenia Społecznego, Łódź 28-30 maja 2003 r. 12 W odniesieniu do osób urodzonych po 1968 r. 30 //. Finansowanie ubezpieczenia społecznego 4. Repartycyjna i kapitałowa metoda finansowania świadczeń 31 metoda redystrybucji metoda kapitałowa świadczeń jest wówczas bieżąca składka, a tak gromadzony fundusz ma charakter konsumpcyjny. System repartycyjny jako narzędzie redystrybucji międzypokoleniowej przeważa w bazowych systemach emerytalnych. Niepisana umowa społeczna oparta jest na tym, że obecne pokolenie pracujących musi ponieść zobowiązania wobec aktualnych świadczenio-biorców (emeryci, renciści) w celu podtrzymania obietnic umowy, z której oni się wcześniej wywiązali. W przypadku finansowania kapitałowego zakłady ubezpieczeń społecznych gromadzą fundusz w długich przedziałach czasu na zasadach tzw. kapitalizacji składki i gromadzenia rezerw finansowych. Tak tworzony fundusz ma charakter inwestycyjny (kapitałowy), ponieważ wymaga lokowania środków w inwestycjach przynoszących określony dochód. Działalność finansowa ubezpieczeń emerytalnych opiera się wówczas nie tylko na składkach, lecz także na dochodach od kapitału. Na wysokość świadczeń ogromny wpływ mają wtedy dochody z nagromadzonych kapitałów i trafność ich kalkulacji w perspektywie kilkudziesięcioletniej. Model kapitałowy oparty jest na hipotetycznym oszacowaniu korzyści z wpłaconych składek i założeniu, że akcje systematycznie osiągają znacznie lepsze wyniki niż obligacje. Metodę tę charakteryzuje duży koszt utrzymania systemu i ścisły związek pomiędzy wysokością zgromadzonej składki a wysokością świadczenia. Pierwsze niemieckie ubezpieczenia społeczne zorganizowane zostały na zasadzie kapitałowej. Jednak już wtedy zwracano uwagę na niebezpieczeństwo gromadzenia dużego kapitału z łatwym dostępem do niego władzy publicznej oraz na ryzyko jego utraty lub uszczuplenia wskutek inflacji, wojny itp. Doświadczenia wielkiego kryzysu w Europie wiatach 1929-1933, druga wojna światowa oraz hiperinflacja zniszczyły lub poważnie naruszyły zebrane uprzednio rezerwy techniczne. Praktyka wykazała, że nadwyżki gromadzone przez ubezpieczenia w ciągu kilkudziesięciu lat nie dają gwarancji wypłaty przyszłych świadczeń. W latach powojennych zaczęto więc odchodzić od kapitałowej metody finansowania. Na zamianę metody kapitałowej na repartycyjna po kilkakrotnej ruinie swoich ubezpieczeniowych kapitałów zdecydowały się Niemcy, a także Polska13, Holandia i Belgia. Jakkolwiek więc systemy ubezpieczenia społecznego powstały jako systemy finansowane z funduszy kapitałowych, to stopniowo przekształcały się w systemy re-partycyjne, które okazały się bardziej przydatne. Po drugiej wojnie światowej wszystkie powszechne systemy ubezpieczenia emerytalnego w Europie odstąpiły od stosowania metody kapitałowej. Spór o metodę finansowania świadczeń odżył na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku. Przeciwnicy systemu repartycyjnego podnosili wiele argumentów mających uzasadnić jego bezużyteczność. Oto niektóre z nich: wady systemu repartycyjnego zalety systemu repartycyjnego • system zachęca do pracy „na czarno", • jest niestabilny i uzależniony od przetargów politycznych, • powodując natychmiastowe wydanie wpływających składek na świadczenia, nie pobudza wzrostu gospodarczego, • uniezależniając wielkość świadczenia od płaconych składek, zachęca do niepłacenia tych składek, • obciążenia pracodawców związane z wysoką składką obniżają konkurencyjność przedsiębiorstw na rynkach krajów, gdzie składka może być niższa. Zwolennicy natomiast systemów repartycyjnych zwracają uwagę, że: • są one bardziej odporne aniżeli systemy kapitałowe na dekoniunkturę gospodarczą i procesy inflacyjne, • zapewniają poczucie bezpieczeństwa socjalnego, gwarantując wszystkim ubezpieczonym szeroką ochronę w razie zajścia sytuacji uniemożliwiającej zarobkowanie, • są niezwykle humanitarne poprzez możliwość wprowadzenia ich „od zaraz", co umożliwiło wypłacanie emerytur tuż po wojnie, • mają niskie koszty funkcjonowania, • nie mają tendencji do „znikania" w sytuacjach ekstremalnych. Zalet systemu kapitałowego upatruje się natomiast w generowaniu oszczędności i dostarczaniu gospodarce kapitału oraz w odporności na skutki niekorzystnych trendów demograficznych. Do wad zalicza się stosunkowo wysokie koszty funkcjonowania oraz brak odporności na inflację. O ile jednak przejście z metody kapitałowej na repartycyjna nie nastręcza problemów, o tyle odwrót od metody repartycyjnej jest mało możliwy14, bo przeznaczając składkę na pokrycie przyszłych zobowiązań (tworzenie kapitału), należałoby dodatkowo zgromadzić olbrzymi kapitał na pokrycie istniejących (comiesięcznych) zobowiązań emerytalnych15. Z drugiej jednak strony w krajach wysoko rozwiniętych utrwala się obecnie pogląd o konieczności rewizji tezy o antynomii obu systemów. Dochodzi się bowiem do wniosku, że w długich okresach rentowność składki repartycyjnej i kapitałowej jest podobna i zależy od osiągniętego poziomu dochodu narodowego. Reinterpretuje się także charakter redystrybucji w obu systemach. Dotychczas bowiem system kapitałowy postrzegany był jako proces redystrybucji w czasie, zaś system repartycyjny —jako narzędzie redystrybucji międzypokoleniowej. Tymczasem mamy do czynienia z pewnym złudzeniem, gdyż w ekonomii nie ma podziału odłożonego w czasie, a wypłacone świadczenie emerytalne z funduszu kapitałowego zawsze jest częścią 13 Do dzisiaj nie zostało wyjaśnione, co się stało ze środkami funduszu ubezpieczeń społecznych, zgromadzonymi do wybuchu wojny. 14 Najbardziej spektakularne przejście do kapitałowej metody z systemu repartycyjnego dokonane zostało w Chile. Było to jednak możliwe w związku z całkowitym krachem ubezpieczeń repartycyjnych, co rozwiązało problem znalezienia środków na wypłatę świadczeń ze „starego" systemu. 15 Ten problem wystąpił w Polsce po przeniesieniu części składki na emeryturę pochodzącą z otwartych funduszy emerytalnych. 32 //. Finansowanie ubezpieczenia społecznego stosowanie obu metod obecnie wytworzonego produktu krajowego bratto. Podział dokonuje się bowiem na bieżąco, a pula emerytur zależy od obecnego produktu krajowego brutto, a nie od wielkości wcześniej wpłaconych składek16. W związku z nierozstrzygnięciem sporu o efektywność obu metod w procesach reformowania systemów emerytalnych zaczynają być stosowane rozwiązania pragmatyczne, uwzględniające kombinację obu sposobów finansowania, które w krótkich okresach są z wielu punktów widzenia komplementarne. Metoda repartycyjna przeważa więc w bazowych (podstawowych) systemach emerytalnych, natomiast metoda kapitałowa stosowana jest przede wszystkim w systemach dodatkowych — zarówno obowiązkowych, jak i dobrowolnych. Nadal jednak większość państw widzi w redystrybucji prostej, czyli w pokrywaniu bieżących wydatków przez bieżące wpływy (tzw. system PAYG17), właściwy sposób dla funkcjonowania ubezpieczenia społecznego. Odrzuca się tym samym forsowany przez międzynarodowe instytucje finansowe postulat całkowitej kapitalizacji składki emerytalnej. 16 Zob. U. Kalina-Prasznic, Uwagi... 17 Pay as you go. Rozdział III SKŁADKA NA UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE 1. Istota składki Składka w ubezpieczeniu społecznym jest świadczeniem pieniężnym o charakterze przymusowym, celowym, odpłatnym i bezzwrotnym. Przymusowość oznacza, że należności z tytułu składek mogą być dochodzone w trybie właściwym do ściągania opłat publicznych i podatków. Celowość oznacza obowiązek przeznaczenia funduszy pochodzących ze składek wyłącznie na wypłatę świadczeń. Odpłatność zakłada związek pomiędzy obowiązkiem uiszczania składek a prawem do świadczeń, którego realizacja następuje w razie zajścia przewidzianych prawem zdarzeń. Jeśli jednak zdarzenie (ryzyko) nie zajdzie, składka nie podlega zwrotowi1. Wprowadzenie przymusu ubezpieczenia społecznego zmusiło pracodawców do uwzględnienia przy ustalaniu wynagrodzenia za pracę nie tylko teraźniejszych, lecz i przyszłych potrzeb robotników. W ubezpieczeniu przymusowym składka stała się więc trwałym składnikiem płacy roboczej, ale przeznaczonym wyłącznie na ubezpieczenie społeczne2. Z ekonomicznego punktu widzenia jest więc obojętne, czy składka jest bezpośrednim elementem kosztów pracy, czy — będąc składnikiem innych kosztów (płacy) — ich elementem pośrednim. Istota składki w ubezpieczeniach społecznych nie została jednak do końca wyjaśniona, a dyskusje dotyczące tego problemu toczą się na kilku płaszczyznach i mają charakter interdyscyplinarny3. Nie wdając się w rozważania natury ekonomicznej, ale rozpatrując składkę z punktu widzenia jej roli, za najbardziej słuszny należy przyjąć pogląd, że składka jest 1 Tej cechy nie ma składka emerytalna wnoszona do otwartych funduszy emerytalnych. 2 Robotnik tej części płacy nie otrzymywał, a pracodawca miał obowiązek przekazać ją bezpośrednio do instytucji ubezpieczeniowej. 3 Na płaszczyźnie ekonomicznej istotą sporu jest rozstrzygnięcie, czy składka jest nakładem na reprodukcję siły roboczej, na płaszczyźnie prawnej — czy jest składką, podatkiem, czy opłatą, na płaszczyźnie finansowej — czy i w jakim zakresie jest ona elementem kosztów produkcji (U. Kalina-Prasznic, Finansowanie ubezpieczenia społecznego pracowników, Wrocław 1990, s. 61). 34 ///. Składka na ubezpieczenie społeczne rola składki przede wszystkim ceną gwarancji ubezpieczeniowej4, a więc posiadania pewnego komfortu psychicznego, z którego korzysta ubezpieczony. Komfort ten polega na pewności, że za wpłaconą składkę otrzyma się w razie zajścia wypadku ubezpieczeniowego od instytucji, która tę składkę pobrała, należne świadczenie. 2. Konstrukcja składki Składka na ubezpieczenie społeczne może być różnie ujęta. Może to być składka łączna na wszystkie rodzaje ubezpieczenia albo składka odrębnie ustalona dla poszczególnych ryzyk. Każda z nich może być płacona tylko przez pracodawcę, tylko przez ubezpieczonego albo wspólnie przez oba te podmioty. 2.1. Podział składki według ryzyka Składka, będąc ceną gwarancji ubezpieczeniowej na wypadek zajścia określonego ryzyka ubezpieczeniowego, z reguły bywa ustalana osobno na każdy rodzaj tego ryzyka. Różnicując składkę według rodzaju ryzyka, z reguły przyjmuje się podział na ryzyko chorobowe, ryzyko emerytalne (ryzyko starości), ryzyko śmierci żywiciela i ryzyko wypadku przy pracy. Czasem występują osobne składki na świadczenia związane z macierzyństwem i inwalidztwem, jeśli to ostatnie nie jest ujęte w ryzyku chorobowym5. W Polsce w okresie międzywojennym obowiązywały cztery odrębne składki na następujące rodzaje ubezpieczenia: • na wypadek choroby i macierzyństwa, • od wypadków w zatrudnieniu i chorób zawodowych, • emerytalne (odrębne dla pracowników umysłowych i robotników), • na wypadek braku pracy. Składki płacili zarówno pracownicy, jak i pracodawcy. Jedynie ubezpieczenie wypadkowe finansowane było wyłącznie przez pracodawców. Składki pracowników i pracodawców były równe — z wyjątkiem ubezpieczenia emerytalnego robotników, w którym składka ubezpieczonych była wyższa, oraz zabezpieczenia robotników na wypadek braku pracy, w którym wyższą składkę płacił pracodawca. W okresie powojennym nastąpiła zasadnicza zmiana w odniesieniu do zasad finansowania ubezpieczenia społecznego, w tym podziału składek. Składki odrębne i podzielone zastąpiono składką jednolitą i płaconą w całości ze środków zakładu pracy6. 4 J. Jończyk, Obowiązek ubezpieczenia społecznego a składka — zagadnienia ogólne, Materiały Informacyjne ZUS 1994, nr 8. 5 Inwalidztwo jest bowiem efektem choroby. 6 W ubezpieczeniu tzw. niepracowniczym całą składkę płacił ubezpieczony. 2. Konstrukcja składki 35 Tabela 1. Podział składki na ubezpieczenie społeczne w Polsce do 1938 r. (w odsetkach wynagrodzenia) Rodzaj ubezpieczenia Pracownicy umysłowi Robotnicy pracodawcy ubezpieczeni pracodawcy ubezpieczeni chorobowe wypadkowe emerytalne od bezrobocia 2,3 2,0 4,0 1,0 2,3 4,0 1,0 2,5 2,0 2,0 1,5 2,5 3,3 0,5 Razem 9,3 7,3 8,0 6,3 Źródło: W. Muszalski, Ubezpieczenia społeczne. Zarys ogólny, Warszawa 1984, część I, s. 39. System jednolitej i niepodzielonej składki funkcjonował do 1 stycznia 1999 r. Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych dokonała bowiem podziału ubezpieczeń społecznych na cztery rodzaje, tworząc w ramach Funduszu Ubezpieczeń Społecznych cztery odrębne fundusze, tj. emerytalny, rentowy, chorobowy i wypadkowy. W związku z tym podziałem dotychczasowa jednolita składka na ubezpieczenie społeczne (płacona wyłącznie przez pracodawcę z jego środków) została podzielona na cztery składki przeznaczone na poszczególne rodzaje ubezpieczeń. 2.2. Podział składki między pracodawcę i pracownika Generalnie rzecz biorąc, składki na poszczególne rodzaje ubezpieczenia społecznego opłacane są z reguły wspólnie przez pracodawców i pracowników7. Wyjątkiem jest ubezpieczenie od wypadków przy pracy, na które we wszystkich krajach, gdzie istnieje odrębny system ubezpieczenia wypadkowego, składkę opłacają wyłącznie pracodawcy. W wyniku przeprowadzonej reformy składka emerytalna i rentowa została podzielona w równych częściach pomiędzy pracodawcę i ubezpieczonego. Składkę na ubezpieczenia chorobowe natomiast płaci tylko ubezpieczony, a składkę na ubezpieczenie wypadkowe — tylko pracodawca. W efekcie składka pracownika kierowana jest na ubezpieczenie emerytalne, ubezpieczenie rentowe i ubezpieczenie chorobowe. Składka pracodawcy jest przeznaczona na ubezpieczenie emerytalne, ubezpieczenie rentowe i na ubezpieczenie wypadkowe. 7 Motorem rozwoju ubezpieczeń społecznych było m.in. upowszechnianie się przekonania, że problem warunków bytu robotników i innych pracujących dotyczy zarówno samych zatrudnionych, jak i społeczeństwa jako całości. Stąd w kształtujących się systemach ubezpieczeniowych zaczęła sobie torować drogę zasada podziału kosztów ubezpieczenia pomiędzy pracodawców, pracowników i państwo. 36 ///. Składka na ubezpieczenie społeczne Podział składki emerytalnej i rentowej na dwie równe części nie dotyczy wszystkich uczestników ubezpieczenia. W odniesieniu bowiem do osób przebywających na zasiłkach macierzyńskich lub urlopach wychowawczych, pobierających świadczenie socjalne albo zasiłek socjalny, koszt opłacania składki przeniesiony został w całości na budżet państwa. W całości ponoszony przez płatnika jest też ciężar składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe żołnierzy niezawodowych w służbie czynnej albo odbywających zastępczą lub nadterminową służbę wojskową (minister właściwy do spraw obrony narodowej), za osoby pobierające zasiłki z opieki społecznej (ośrodek pomocy społecznej), za bezrobotnych (Fundusz Pracy). Także osoby prowadzące pozarolniczą działalność same ponoszą cały ciężar składki. składka na tzw. drugi filar Składka na ubezpieczenie emerytalne należna od ubezpieczonego (9,76%) albo jest w całości przekazywana do funduszu emerytalnego, albo jest dzielona pomiędzy ten fundusz i otwarty fundusz emerytalny (tzw. drugi filar) w ten sposób, że kwotę równą 7,3% podstawy wymiaru składki Zakład Ubezpieczeń Społecznych przekazuje do wskazanego otwartego funduszu emerytalnego, a kwota równa 2,46% podstawy wymiaru pozostaje w funduszu emerytalnym. Powyższy podział składki jest obowiązkowy w odniesieniu do osób, które urodziły się po 31 grudnia 1968 r. Składkę w całości (9,76%) przekazuje się do ZUS-u, jeśli ubezpieczony urodził się przed 1 stycznia 1949 r. Osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. mogły same zadecydować, czy ich składka emerytalna będzie w całości wpłacana do funduszu emerytalnego, czy dzielona pomiędzy ten fundusz i otwarty fundusz emerytalny zarządzany przez powszechne towarzystwo emerytalne. Na koncie prowadzonym przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych będzie więc gromadzona składka na emeryturę w wysokości albo 19,52%, albo 12,22% podstawy wymiaru8. Obciążenie składką także wynagrodzenia pracownika wymagało odpowiedniego „ubruttowienia" płac. Polegało to na tym, że pracodawcy podwyższyli pracownikom wynagrodzenie należne od 1 stycznia 1999 r., przeliczając je w taki sposób, aby po potrąceniu składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe oraz na ubezpieczenie chorobowe nie było ono niższe niż przed przeliczeniem. „ubruttowienie" składki „Ubruttowienie" zarobków spowodowało, że zmieniła się stopa procentowa składki na ubezpieczenie społeczne. Dotychczas bowiem pracodawca wpłacał do ZUS-u kwotę równą 45% kwoty zarobku wypłaconego pracownikowi9. Po „ubruttowieniu" składka wnoszona przez pracownika i pracodawcę była odnoszona do ubruttowionego zarobku pracownika10. W efekcie składka 8 Pomniejszona o 1% podstawy odprowadzany do Funduszu Rezerwy Demograficznej. 9 Jeśli wynagrodzenie pracownika wynosiło 1000 zł, to pracodawca wpłacał do ZUS-u kwotę 450 zł. Te 450 zł podzielono w ten sposób, że pracownikowi dodano 230 zł, a 220 zł stanowiło składkę pracodawcy. 10 Po „ubruttowieniu" pracownik zarabiał 1230 zł. Kwota 450 zł składki stanowi 36,59% kwoty 1230 zł. 3. Wysokość składki (stopy procentowe) 37 pracownika odnoszona do ubruttowionego zarobku wynosi 18,71%, a składka pracodawcy— 17,88%u. Razem składka na ubezpieczenie społeczne po reformie wynosiła 36,59%. Stopa składki zmniejszyła się zatem tylko w wyniku innego sposobujej obliczania. 3. Wysokość składki (stopy procentowe) Jak dowodzi praktyka, zróżnicowanie poziomu składki jest najczęściej podyktowane: • preferencjami polityki finansowej, społecznej, zatrudnieniowej, • zakresem świadczeń, • względami technicznymi, • czynnikami demograficznymi danej grupy ubezpieczonych. Z tych względów wielkość składki na ubezpieczenie społeczne w Polsce ulegała zmianom. I tak w latach 1951-1972 składka wynosiła 15% funduszu płac. W 1972 r. została podniesiona do 20%, a w 1981 r. — do 25% podstawy wymiaru. Wzrost składki wiązał się z rozszerzaniem zakresu świadczeń (obowiązkiem państwa, wynikającym z Konstytucji z 1952 r., było dbanie o ustawiczny rozwój ubezpieczenia społecznego). W 1982 r. w związku z wprowadzeniem wcześniejszych emerytur i zasiłków wychowawczych zaszła konieczność podniesienia składki do poziomu 33%. Zniesienie w 1983 r. ograniczeń zarobków emerytów i rencistów spowodowało znaczny wzrost zainteresowania otrzymywaniem świadczenia, co doprowadziło do podniesienia składki do poziomu 43% funduszu płac. Wzrost zatrudnienia po 1985 r. umożliwił w 1987 r. obniżenie stopy składki do 38%, ale już w 1990 r. powrócono do 43% w związku z wprowadzeniem możliwości zaliczenia do stażu emerytalnego okresu pracy w gospodarstwie rolnym rodziców. Od 1993 r. składka na ubezpieczenie społeczne pracowników utrzymywała się na poziomie 45% funduszu płac. Od 1 stycznia 1999 r. dotychczasowa jedna 45-procentowa składka została zastąpiona czterema składkami przeznaczonymi na cztery rodzaje ubezpieczeń w następujących proporcjach: • 19,52% podstawy wymiaru — na ubezpieczenie emerytalne, • 13,00% podstawy wymiaru — na ubezpieczenie rentowe, • 2,45% podstawy wymiaru — na ubezpieczenie chorobowe, • 0,40-8,12% podstawy wymiaru — na ubezpieczenie wypadkowe. Uwzględniając podział składki pomiędzy ubezpieczonego i płatnika, składka przypadająca na ubezpieczonego wynosi 18,71% podstawy wymiaru składki, na co się składa: • 9,76% podstawy wymiaru — na ubezpieczenie emerytalne, • 6,50% podstawy wymiaru — na ubezpieczenie rentowe, • 2,45% podstawy wymiaru — na ubezpieczenie chorobowe. 1' Przyjmując 1,62% składki wypadkowej, jakkolwiek obecnie każdy pracodawca płaci tę składkę wg indywidualnej stopy procentowej. 38 ///. Składka na ubezpieczenie społeczne Składka płatnika może być niższa lub wyższa od sumy składek ubezpieczonego. Zależeć to będzie od stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe, która zgodnie z ustawą może wynosić od 0,40% podstawy wymiaru do 8,12% podstawy wymiaru. Uwzględniając zatem składkę na ubezpieczenie emerytalne (9,76%) i na ubezpieczenie rentowe (6,50%) oraz najniższą i najwyższą stopę procentową składki wypadkowej, składka płacona przez pracodawcę mieścić się będzie w widełkach 16,66-24,38%12. Tabela 2. Podział składki na poszczególne rodzaje ubezpieczeń Składka na ubezpieczenie społeczne na ubezpieczenie emerytalne 19,52% na ubezpieczenie rentowe 13,00% na ubezpieczenie chorobowe 2,45% na ubezpieczenie wypadkowe 0,97-3,86% pracownik 9,76% pracodawca 9,76% pracownik 6,50% pracodawca 6,50% pracownik pracodawca \ ¦x otwarty fundusz emerytalny 7,3% fundusz emerytalny 2,46 + 9,7% fundusz rentowy fundusz chorobowy fundusz wypadkowy 4. Podstawa wymiaru składek Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne może stanowić: • faktyczny przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych, • przychód w kwocie zadeklarowanej przez ubezpieczonego, • kwota minimalnego wynagrodzenia miesięcznego za pracę, • kwota kryterium dochodowego na osobę w rodzinie. Wskazane wyżej kwoty będą podstawą ustalenia składki, jeżeli ubezpieczenie trwało cały miesiąc. Jeśli natomiast trwało ono tylko przez część miesiąca, kwotę najniższej podstawy wymiaru składek zmniejsza się proporcjonalnie, dzieląc ją przez liczbę dni kalendarzowych tego miesiąca i mnożąc przez liczbę dni podlegania ubezpieczeniu. 12 Konkretna wysokość ustalona będzie na podstawie reguł wskazanych w ustawie z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. nr 199, poz. 1673 z późn. zm.) oraz w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 29 listopada 2002 r. w sprawie różnicowania stopy procentowej składki na ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych w zależności od zagrożeń zawodowych i ich skutków (Dz.U. nr 200, poz. 1692, sprosi: nr 203, poz. 1720). 4. Podstawa wymiaru składek 39 4.1. Wymiar składki od przychodu Faktycznie uzyskiwany przychód stanowi podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne: • pracowników13, • osób wykonujących pracę nakładczą, • członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych i innych spółdzielni zajmujących się produkcją rolną, • osób wykonujących odpłatnie prace na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania, • osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, jeżeli w tych umowach określono odpłatność za wykonywaną pracę kwotowo lub w kwotowej stawce godzinowej albo akordowej, • posłów i senatorów, • żołnierzy pełniących służbę niezawodową nadterminową, • osób pobierających stypendium, • osób otrzymujących zasiłki (dla bezrobotnych, macierzyńskie, socjalne) lub świadczenia (socjalne, szkoleniowe, pielęgnacyjne14). Przychodem stanowiącym podstawę wymiaru składki ubezpieczeniowej są zarówno wypłaty w gotówce, jak i wartość świadczeń w naturze, z których korzysta ubezpieczony15. Zakres tych wypłat oraz wartość świadczeń w naturze ustala rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe16. 4.2. Deklarowana podstawa wymiaru składki Zasada, że podstawę wymiaru składki stanowi faktyczny przychód ubezpieczonego, nie zawsze jednak może być zastosowana. Bywa, że przychód nie jest możliwy do udokumentowania. W takich sytuacjach ustawodawca pozwala, aby ubezpieczony sam oznaczył (zadeklarował), jaki przychód osiąga albo od jakiego chce płacić składkę. Ustawodawca ustala jedynie kwotę najniższego dochodu, jaki można zadeklarować. 13 Za pracowników uznaje się tu również osoby wykonujące umowę zlecenia, umowę agencyjną lub umowę o dzieło na rzecz osoby, z którą pozostają jednocześnie w stosunku pracy. 14 Kwota świadczenia pielęgnacyjnego (określona w ustawie z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych, Dz.U. nr 228, poz. 2255 z późn. zm.) będzie też podstawą wymiaru składki dla osób przebywających na urlopie wychowawczym. 15 W przychodzie ze stosunku pracy i umowy nakładczej nie uwzględnia się jednak wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wskutek choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną oraz zasiłków chorobowych. 16 Dz.U. nr 161, poz. 1106 z późn. zm. 40 ///. Składka na ubezpieczenie społeczne Prawo deklarowania kwoty stanowiącej podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe mają następujące osoby: • wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, które w umowie nie mają dochodu określonego kwotowo albo w kwotowej stawce godzinowej lub akordowej, oraz osoby z nimi współpracujące, • prowadzące pozarolniczą działalność17, • podlegające dobrowolnie ubezpieczeniom: emerytalnemu i rentowemu18, • osoby kontynuujące ubezpieczenia emerytalne i rentowe dobrowolnie po ustaniu ich obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnych i rentowych. Najniższą podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, osób z nimi współpracujących oraz ubezpieczonych podlegających dobrowolnie tym ubezpieczeniom ustalono na poziomie minimalnego wynagrodzenia obowiązującego w okresie, za który wymiar składki jest dokonywany. Natomiast najniższa podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe dla osób prowadzących pozarolniczą działalność i osób z nimi współpracujących wynosi 60% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w poprzednim kwartale, opublikowanego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego dla celów emerytalno-rentowych. 4.3. Podstawa wymiaru składki w kwocie minimalnego wynagrodzenia I ¦ ¦ !¦« I^-m* *ł^^ ua ¦ ¦ w% ^1 ^^ **!¦* ^^*J ^^iai a^a ^* f V/WIW IIIIIIIIIIUII I Wg w ¦¦ V ¦ lvt*4l W Vł» lub kryterium dochodowego W odniesieniu do ubezpieczonych, których składka opłacana jest ze środków budżetu państwa, podstawę wymiaru tej składki stanowi albo kwota minimalnego wynagrodzenia za pracę obowiązującego w grudniu poprzedniego roku, albo kwota kryterium dochodowego na osobę w rodzinie ustalona na podstawie odrębnych przepisów19. Składkę ustala się od kwoty minimalnego wynagrodzenia w odniesieniu do: • żołnierzy niezawodowych w służbie czynnej, • duchownych. W odniesieniu natomiast do osób rezygnujących z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania bezpośredniej osobistej opieki nad długotrwale lub ciężko chorym członkiem rodziny oraz wspólnie niezamieszkującymi: matką, ojcem lub rodzeństwem, podstawę wymiaru składki stanowi kwota kryterium dochodowego. 17 Za osobę prowadzącą pozarolniczą działalność uważa się: — osobę prowadzącą działalność gospodarczą na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub innych przepisów szczególnych, — twórcę i artystę, — osobę wykonującą wolny zawód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych. 18 Wymienia je art. 7 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych — dalej w skrócie: u.s.u.s. " Ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Dz.U. nr 64, poz. 593 z późn. zm. 5. Zwrot nadpłaconej składki 41 4.4. Maksymalna wysokość podstawy wymiaru składki Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych wprowadziła maksymalną roczną podstawę wymiaru składki. Limit przychodów, od których należy obliczać składkę, dotyczy ubezpieczenia emerytalnego i rentowego. W odniesieniu do ubezpieczenia chorobowego ograniczanie podstawy dotyczy tylko osób, które ubezpieczeniu chorobowemu podlegają dobrowolnie20. Roczna podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe w danym roku kalendarzowym nie może być wyższa od kwoty odpowiadającej trzydziesto-krotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na dany rok kalendarzowy, określonego w ustawie budżetowej, ustawie o prowizorium budżetowym lub ich projektach, jeżeli odpowiednie ustawy nie zostały uchwalone. Do osiągnięcia kwoty odpowiadającej trzydziestokrotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe oblicza się i przekazuje do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych od przychodów stanowiących podstawę wymiaru składek. Od nadwyżki ponad roczną kwotę nie pobiera się składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe nawet za zgodą ubezpieczonego. Płatnik powinien więc zaprzestać obliczania i przekazywania składki. 5. Zwrot nadpłaconej składki Składki pobrane w ciągu roku kalendarzowego od podstawy wyższej niż kwota równa trzydziestokrotnemu przeciętnemu miesięcznemu wynagrodzeniu prognozowanemu na dany rok kalendarzowy są składkami nienależnie opłaconymi. Nie można bowiem na własne życzenie opłacać składki wyższej niż ustalona po to np., aby w ten sposób zwiększyć swoje uprawnienia (przyszłą emeryturę). obowiązek zaprzestania odprowadzania składki Płatnik składek jest zobowiązany zaprzestać obliczania i przekazywania składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe po przekroczeniu przez ubezpieczonego kwoty rocznej podstawy wymiaru składek. Jeżeli do opłacania składek jest zobowiązany więcej niż jeden płatnik, ubezpieczony jest zobowiązany zawiadomić wszystkich płatników jego składek o tym, że jego przychody przekroczyły kwotę rocznej podstawy wymiaru składek21. Za skutki przedwczesnego zawiadomienia powodującego nieopłacanie należnych składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe odpowiada ubezpieczony22. 20 Podstawa nie może być wyższa niż 250% przeciętnego wynagrodzenia w poprzednim kwartale (zob. art. 20 u.s.u.s.). 21 Art. 19 ust. 6 u.s.u.s. 22 Nie jest jednak jasne, w jaki sposób, bowiem sankcje, o których mowa w rozporządzeniu z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczególnych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne 42 ///. Składka na ubezpieczenie społeczne Gdyby ubezpieczony nie złożył oświadczenia o zaprzestaniu potrącania składek, może to nastąpić w wyniku sprawdzenia przez ZUS kwoty wpłaconych w danym roku składek. Jeśli ZUS stwierdzi opłacenie składek od nadwyżki ponad kwotę roczną trzydziestokrotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia na dany rok kalendarzowy, informuje o tym niezwłocznie płatników składek i za ich pośrednictwem — ubezpieczonego. Nienależnie opłacone składki podlegają zaliczeniu przez ZUS z urzędu na poczet zaległych lub bieżących składek, a w razie ich braku — na poczet przyszłych składek, chyba że płatnik składek złoży wniosek o zwrot składek. Wniosek o zwrot nienależnie opłaconych składek płatnik składek może złożyć po stwierdzeniu, że składki zostały nienależnie opłacone, jednak nie później niż w ciągu 7 dni od otrzymania zawiadomienia z ZUS-u o nadpłacie. Nadpłacona składka zwracana jest płatnikom proporcjonalnie do ich udziału w nadpłacie, ale ZUS nie ma obowiązku dbać, aby wszyscy płatnicy danego ubezpieczonego mieli równe udziały w składce należnej od pracownika23. Nienależnie opłacone składki odprowadzane do otwartego funduszu emerytalnego podlegają zawsze zwrotowi24. Okres nieopłacania składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe z powodu przekroczenia w trakcie roku kalendarzowego kwoty rocznej podstawy wymiaru składek traktuje się jak okres ubezpieczenia w rozumieniu ustawy o emeryturach i rentach — także wówczas, gdy ubezpieczenie ustało w ciągu roku kalendarzowego25. 6. Zasady i tryb optacania składek na ubezpieczenie społeczne 6.1. Pojęcie płatnika składek Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych operuje oprócz pojęcia „ubezpieczony" także pojęciem „płatnik składek". Ustawa nie podaje jednak definicji tego pojęcia, jakkolwiek enumeratywnie wylicza wszystkie podmioty mające ten status (art. 4 pkt 2 pkt a-z). Wydaje się jednak, że w ujęciu ustawy płatnikiem jest osoba lub jednostka organizacyjna zobowiązana do obliczenia, pobrania i przekazania co miesiąc składki ze środków ubezpieczonego oraz z własnych lub będących w jego dyspozycji do ZUS-u. i rentowe (Dz.U. nr 161, poz. 1106 z późn. zm.), nie są możliwe chociażby z tego względu, że nie ma upoważnienia ustawowego do uregulowania tej kwestii w rozporządzeniu. 23 Oznacza to, że pracownik, który zbliża się do limitu, może wskazać jednego płatnika, który zapłaci wyrównującą składkę, a u pozostałych może złożyć oświadczenie o zaprzestaniu opłacania składki. ZUS nie ma obowiązku ani interesu w tym, aby domagać się zapłacenia przez wszystkich płatników proporcjonalnie wyrównującej składki. 24 Zob. art. 24 ust. 6a—8 u.s.u.s. 25 Art. 19 ust. 7 i 8 u.s.u.s. 6. Zasady i tryb opłacania składek na ubezpieczenie społeczne 43 Płatnikiem jest więc każdy podmiot wypłacający wynagrodzenie z tytułu stosunku pracy lub służby, członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej, umowy zlecenia, umowy o pracę nakładczą albo diety poselskie lub stypendia. Płatnikiem składki jest osoba ubezpieczona z tytułu prowadzenia działalności pozarołniczej oraz osoba ubezpieczona dobrowolnie26, lub kontynuująca ubezpieczenie. Płatnikiem składki jest też wójt, burmistrz lub prezydent miasta27, powiatowy ośrodek pomocy społecznej28, Fundusz Kościelny29, Ministerstwo Obrony Narodowej30, powiatowe urzędy pracy31 oraz bezpośrednio budżet państwa, który opłaca składkę za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych32. 6.2. Obowiązki płatnika składek Do podstawowych obowiązków pracodawców (płatników składek) w zakresie przekazywania składek należy zaliczyć w szczególności: • obliczanie i odprowadzanie składek do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, • składanie miesięcznych raportów imiennych i korygujących raportów imiennych, • składanie deklaracji rozliczeniowych oraz deklaracji rozliczeniowych korygujących. W zakresie pierwszego z tych obowiązków płatnik składek jest obowiązany obliczać, potrącać z dochodów ubezpieczonych, rozliczać oraz opłacać na wskazany rachunek ZUS-u należne składki za każdy miesiąc kalendarzowy. Ciąży na nim obowiązek naliczenia i odprowadzenia składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe zarówno w części przypadającej od pracodawcy, jak i w części pochodzącej od pracownika. Jest on również zobligowany do naliczenia i odprowadzenia do ZUS-u potrąconej z dochodów pracownika części składki kierowanej do otwartego funduszu emerytalnego. Składkę tę do otwartego funduszu emerytalnego przekazuje już jednak ZUS. Płatnik składek zobowiązany jest opłacać należności z tytułu składek w formie bezgotówkowej w drodze obciążenia swojego rachunku bankowego33. Oprócz składki 26 Wymienia je art. 7 u.s.u.s. 27 W odniesieniu do osób pobierających świadczenie pielęgnacyjne na podstawie ustawy o świadczeniach rodzinnych. 28 W odniesieniu do osób rezygnujących z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania bezpośredniej, osobistej opieki nad długotrwale lub ciężko chorym członkiem rodziny oraz wspólnie nie-zamieszkującymi matką, ojcem lub rodzeństwem. 29 FK jest płatnikiem składki obowiązkowej. Jeżeli ubezpieczenie jest dobrowolne, składkę płaci duchowny. 30 W odniesieniu do żołnierzy niezawodowych pełniących czynną służbę. 31 W odniesieniu do bezrobotnych składka finansowana jest przez Fundusz Pracy. 32 W odniesieniu do osób pobierających zasiłek macierzyński lub przebywających na urlopie wychowawczym. 33 Wymóg ten nie dotyczy płatników będących osobami fizycznymi, j eżełi nie prowadzą pozarołniczej działalności gospodarczej. 44 ///. Składka na ubezpieczenie społeczne 7. Mechanizmy ułatwiające płatnikowi zapłatę składki 45 na ubezpieczenie społeczne płatnik obowiązany jest także przekazywać składkę na ubezpieczenie zdrowotne i na Fundusz Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Imienne raporty miesięczne płatnik składek obowiązany jest przekazywać do ZUS-u po upływie każdego miesiąca kalendarzowego w terminie ustalonym dla rozliczenia składek. Informacje zawarte w imiennym raporcie miesięcznym oraz w raporcie korygującym płatnik składek jest zobowiązany przekazać ubezpieczonemu w celu weryfikacji informacji. ZUS może też z własnej inicjatywy zakwestionować informacje podane w raporcie. Płatnik składek jest zwolniony z obowiązku składania imiennych raportów miesięcznych za kolejny miesiąc w przypadku, gdy nie nastąpiły żadne zmiany w stosunku do miesiąca poprzedniego, a wpłaty dokonywane są w terminie w niezmienionej wysokości. Rozliczenie składek oraz wypłaconych przez płatnika zasiłków podlegających zaliczeniu na poczet składek następuje w deklaracji rozliczeniowej (art. 46 ust. 2 u.s.u.s.). W przypadku zmiany danych dotyczących miesięcznego raportu imiennego płatnik składek zobowiązany jest do złożenia z raportem miesięcznym korygującym deklaracji rozliczeniowej korygującej. Czynności przesyłania deklaracji rozliczeniowych imiennych, raportów miesięcznych oraz opłacenia składki za dany miesiąc płatnik musi dokonać jednocześnie w określonych terminach34. Jeśli płatnik nie złoży w terminie deklaracji rozliczeniowej, ZUS dokonuje wymiaru składki z urzędu. W przypadku nieprzekazania lub przekazania błędnego imiennego raportu miesięcznego lub deklaracji rozliczeniowej ZUS wymierza płatnikowi składek lub instytucji obsługującej dodatkową opłatę. 7. Mechanizmy ułatwiające płatnikowi zapłatę składki 7.1. Odroczenie terminu płatności lub rozłożenie na raty Płatnik zobowiązany jest płacić składki na ubezpieczenie społeczne w określonym przez ustawę terminie. Przekroczenie terminu powoduje naliczanie odsetek od niezapłaconych kwot. Jeśli jednak po stronie dłużnika (płatnika) powstaną okoliczności, które uniemożliwiają terminową spłatę należności, ZUS może na wniosek dłużnika: — odroczyć termin płatności, — rozłożyć należność na raty. Odroczenie terminu płatności należności z tytułu składek oraz rozłożenie należności na raty dokonuje się w formie umowy. Bezwzględnymi warunkami zawarcia układu ratalnego są zobowiązanie się płatnika składek (dłużnika) do terminowego regulowania należnych składek oraz realizacja tego zobowiązania w trakcie trwania układu ratalnego. Za okoliczności uzasadniające odroczenie terminu lub rozłożenie na raty płatności ustawa uznaje „względy gospodarcze i inne przyczyny zasługujące na uwzględnienie" (art. 29 u.s.u.s.). Jak się wydaje, pojęcie „względy gospodarcze" ma szerszy zakres niż termin „trudności gospodarcze" i obejmuje także okoliczności, które mogłyby do tych trudności doprowadzić. Inne przyczyny zasługujące na uwzględnienie, które spowodowały okresowe trudności finansowe pracodawcy, to w szczególności: upadłość banku, w którym płatnik posiadał rachunek, przypis składek i odsetek za zwłokę w wyniku kontroli, niewywiązanie się z płatności przez podmiot, na rzecz którego firma świadczy usługi lub roboty itd. Odroczenie terminu płatności może dotyczyć jedynie należności finansowanej ze środków płatnika składek (art. 29 ust. 1 inflne u.s.u.s.). Z przepisu wynika więc, że składkę pochodzącą od ubezpieczonego należy przekazywać na bieżąco. Ustawa nie określa okresu, na jaki może nastąpić odroczenie terminu płatności. Będzie on wynikał z uzgodnień i zostanie ustalony w umowie o odroczeniu. Praktyka pokazuje, że wynosi on z reguły od trzech do sześciu miesięcy. Od składek, które rozłożono na raty, nie nalicza się odsetek za zwłokę, począwszy od daty wpływu wniosku o udzielenie tych ulg. Jeśli dłużnik nie spłaci w terminie ustalonych przez ZUS rat, pozostała kwota staje się natychmiast wymagalna wraz z odsetkami za zwłokę, naliczonymi na zasadach określonych w ustawie z 29 sierpnia 1997 r. — Ordynacja podatkowa35. W przypadku gdy dojdzie do odroczenia terminu płatności składek lub rozłożenia należności z tytułu składek na raty, ZUS ustala opłatę prolongacyjną na zasadach i w wysokości przewidzianej w ustawie z 29 sierpnia 1997 r. — Ordynacja podatkowa. Stawka opłaty wynosi 50% stopy odsetek za zwłokę, ogłoszonej przez Ministra Finansów w drodze obwieszczenia w „Monitorze Polskim". forma umowy oplata prolongacyjną ' Ustala je art. 47 u.s.u.s. L 1 Tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. nr 8, poz. 60 z późn. zm. 46 ///. Składka na ubezpieczenie społeczne Szczegółowe zasady naliczania opłaty prolongacyjnej reguluje rozporządzenie Ministra Finansów z 24 grudnia 2002 r. w sprawie naliczania odsetek za zwłokę oraz opłaty prolongacyjne, dokonywania zaokrągleń oraz zakresu informacji, które muszą być zawarte na rachunkach36. W przypadku wydania decyzji o rozłożeniu na raty zapłaty składki lub zaległości składkowej, opłata prolongacyjnajest naliczana odrębnie od każdej raty przypadającej do zapłaty. Opłaty prolongacyjnej się nie ustala, gdy przyczyną odroczenia terminu płatności lub rozłożenia na raty jest klęska żywiołowa lub wypadek losowy. 7.2. Umorzenie należności z tytułu składek Do mechanizmów ułatwiających płatnikowi wywiązanie się z zobowiązań wobec ZUSw zakresie składek na ubezpieczenie społeczne należy zaliczyć także instytucję umorzenia składek37. Należności z tytułu składek związanych z ubezpieczeniem mogą być umarzane przez ZUS-u w całości lub części. Umorzenie to może38 nastąpić jedynie w przypadku całkowitej ich nieściągalności. Przypadki całkowitej nieściągalności składek są wyliczone w art. 28 u.s.u.s. Należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne ubezpieczonych będących równocześnie płatnikami składek na te ubezpieczenia mogą być umarzane pomimo braku ich całkowitej nieściągalności, jeżeli przemawia za tym ważny interes osoby zobowiązanej do ich opłacenia. Umorzenie składek powoduje także umorzenie odsetek za zwłokę, dodatkowej opłaty i należnej ZUS-owi opłaty prolongacyjnej. Od decyzji w sprawie o umorzenie należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne nie przysługuje odwołanie39. 8. Skutki nieterminowego opłacania składek 8.1. Odsetki za zwłokę Niezapłacenie w terminie składek na ubezpieczenie społeczne oznacza możliwość dysponowania przez płatnika (dłużnika) określoną kwotą pieniędzy niebędą-cych już jego własnością. 36Dz.U. nr 240, poz. 2063. 37 Umorzenie powoduje bowiem likwidację zaległości. 38 ZUS może zatem odmówić umorzenia mimo okoliczności świadczących o całkowitej nieściągalności — zob. uchwała SN z 6 maja 2004 r., II UZP 6/04, OSNPiUS 2004, nr 16, poz. 285. 39 Art. 83 ust. 4 u.s.u.s. 8. Skutki nieterminowego opłacania składek 47 Powyższe postępowanie jest niewątpliwie obiektywnie naganne. Biorąc jednak pod uwagę, że nie zawsze zwłoka musi być zawiniona, odsetek nie należy traktować jako rodzaju kary. Niemniej wykorzystywanie cudzych pieniędzy w obrocie musi mieć swoją cenę. Odsetki są więc ceną za używanie cudzych pieniędzy40. Skoro odsetki za zwłokę są ceną za używanie cudzych pieniędzy bez zgody ich właściciela, to wysokość odsetek powinna przekraczać opłacalne koszty41, aby zniechęcać do takiego postępowania. Odsetki od nieopłaconych w terminie składek należne są na zasadach i w wysokości określonych w ustawie z 29 sierpnia 1997 r. — Ordynacja podatkowa. Zgodnie z tą ustawą stawka odsetek za zwłokę wynosi 200% podstawowej stopy oprocentowania kredytu lombardowego, ustalanej zgodnie z przepisami o Narodowym Banku Polskim42. Odsetki za zwłokę są naliczane począwszy od dnia następnego po upływie terminu płatności składki i do dnia wpłacenia należnej składki. Od zaległości, których zapłata została potem rozłożona na raty, odsetki za zwłokę są naliczane włącznie do dnia, w którym wniesiono podanie o rozłożenie zapłaty zaległości na raty. Odsetki za zwłokę należy opłacać bez odrębnego wezwania ze strony organu. 8.2. Dodatkowa opłata Inną sankcją w wypadku niezapłacenia w terminie składek lub opłacenia ich w zaniżonej wysokości jest możliwość wymierzenia płatnikowi składek dodatkowej opłaty w wysokości do 100% nieopłaconych składek. Podstawę prawną naliczania opłaty stanowi art. 24 ust. 1 u.s.u.s. Opłata zasila środki Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Dodatkową opłatę ZUS ustala w drodze decyzji. Decyzja o wymierzeniu dodatkowej opłaty może być wydana także w przypadku nieprzekazania lub przekazania błędnego imiennego raportu miesięcznego, deklaracji rozliczeniowej, dokumentu płatniczego lub zlecenia płatniczego, jeżeli stało się to powodem nieprzekazania w terminie przez ZUS składki do otwartego funduszu emerytalnego. Dodatkowa opłata może być w tym przypadku wymierzona płatnikowi lub instytucji obsługującej wpłaty składek w wysokości odsetek od kwoty nie-przekazanej w terminie składki na otwarte fundusze emerytalne, za okres od następnego dnia po upływie terminu do dnia otrzymania prawidłowych dokumentów. Od decyzji ustalającej dodatkową opłatę przysługuje odwołanie do sądu. 40 Por. W. Sobczak, Odsetki za zwłokę, dodatek do „Przeglądu Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych" 2000, nr 3. 41 Odsetki za zwłokę powinny więc być wyższe niż stopa procentowa kredytu. 42 Minister właściwy do spraw finansów publicznych ogłasza, w drodze obwieszczenia, stawkę odsetek za zwłokę w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski". 48 ///. Składka na ubezpieczenie społeczne 8. Skutki nieterminowego opłacania składek 49 Instytucje obsługujące wpłaty składek i płatnicy składek wnoszą dodatkową opłatę w najbliższym terminie opłacania składek po uprawomocnieniu się decyzji ojej nałożeniu. Dodatkowa opłata niewniesiona w terminie podlega ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Odsetki lub pobrana przez ZUS dodatkowa opłata są przekazywane na rachunek ubezpieczonego do otwartego funduszu emerytalnego. 8.3. Odpowiedzialność karna płatnika składek Naruszenie przez płatnika obowiązków w zakresie opłacenia składek może być powodem odpowiedzialności za wykroczenia albo za przestępstwo. Artykuł 98 u.s.u.s. reguluje odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko przepisom ustawy. Stosownie do jego dyspozycji płatnik składek albo osoba zobowiązana do działania w imieniu płatnika, jeżeli: • nie dopełnia obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne w przewidzianym przepisami terminie, • nie zgłasza wymaganych ustawą danych lub też zgłasza dane nieprawdziwe, jeśli dane te mająwpływ na wymiar składek, albo też udziela w tych sprawach nieprawdziwych wyjaśnień lub odmawia ich udzielenia, • udaremnia lub utrudnia przeprowadzenie kontroli, • nie prowadzi dokumentacji związanej z obliczaniem składek oraz z wypłatą świadczeń z ubezpieczeń społecznych, • nie dopełnia obowiązku przesyłania deklaracji rozliczeniowych oraz imiennych raportów miesięcznych w przewidzianym terminie — podlega karze grzywny do 5000 złotych. Tej samej karze podlegają osoby dopuszczające się powyższych czynów przy opłacaniu innych składek i dokonywaniu innych wpłat, do których poboru zobowiązany jest ZUS43. Organami właściwymi do orzekania w sprawach o wykroczenia są sądy rejonowe jako pierwsza instancja i sądy okręgowe, do których wnosi się apelację44. Podstawę wszczęcia postępowania stanowi wniosek złożony na piśmie m.in. przez Policję, instytucję państwową (w tej kategorii — ZUS) lub pokrzywdzonego (ubezpieczonego). odpowiedzialność za wykroczenia 43 Są to składki na: — ubezpieczenie zdrowotne, — Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, — Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. 44 Tryb postępowania w sprawach o wykroczenia reguluje ustawa z 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. nr 106, poz. 1148 z późn. zm.). odpowiedzialność za popełnienie przestępstwa Naruszenie przez płatnika obowiązków w zakresie odprowadzania składek na ubezpieczenie społeczne, dokonania zgłoszenia ubezpieczonego do ubezpieczenia, przekazywania imiennych raportów i deklaracji do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych może być też przedmiotem odpowiedzialności karnej. Zgodnie bowiem żart. 218 § 1 k.k. osoba wykonująca czynności w zakresie prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, która złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Tej samej karze na podstawie art. 219 k.k. podlega osoba, która — nawet za zgodą ubezpieczonego — nie zgłasza wymaganych przepisami prawa o ubezpieczeniach społecznych danych albo podaje dane nieprawdziwe, gdy ma to wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość. W przypadku gdy płatnik nie odprowadził składki finansowanej przez ubezpieczonego, ale ją obliczył i potrącił z wynagrodzenia pracownika, dochodzi do przywłaszczenia przez płatnika tej składki i odpowiedzialności na podstawie art. 284 k.k. 8.4. Odpowiedzialność osób trzecich za zaległości z tytułu składek 8.4.1. Istota i zakres odpowiedzialności osób trzecich Składki na ubezpieczenie społeczne są podstawowym źródłem środków przeznaczonych na sfinansowanie świadczeń należnych uprawnionym. Zapewnienie zgromadzenia tych środków w odpowiednich kwotach jest podstawowym zadaniem ZUS-u. Instrumentem wspomagającym tu ZUS jest możliwość obciążania odpowiedzialnością za zaległe składki także niektórych podmiotów będących poza stosunkiem łączącym instytucję ubezpieczenia społecznego i płatnika składek. A zatem „osoba trzecia" to podmiot niebędący stroną stosunku prawnego, z którego wynika obowiązek płacenia składki ubezpieczeniowej. Sąto podmioty (osoby) „obce" dla tego układu. Osoby trzecie są tu z mocy prawa niejako „żyrantami"45 gwarantującymi możliwość wykonania zobowiązania, jakie ciąży na Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wobec świadczeniobiorców. Rola osób trzecich polega na konieczności spełniania zobowiązania (zapłacenia składki) w zastępstwie („za") właściwego dłużnika (płatnika składek). Odpowiedzialność osób trzecich za zobowiązania z tytułu niezapłaconych składek wynika z ustawy z 29 sierpnia 1997 r. — Ordynacja podatkowa, stosowanych do należności z tytułu składek na podstawie art. 31 u.s.u.s.46. Określenie W. Sobczaka, Odpowiedzialność osób trzecich, dodatek do „Przeglądu Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych" 2000, nr 6. 46 Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych, odsyłając do tych przepisów, nakazuje jednocześnie stosować je „odpowiednio", przez co należy niewątpliwie rozumieć stosowanie w zgodzie z jej przepisami. 50 ///. Składka na ubezpieczenie społeczne 8. Skutki nieterminowego opłacania składek 51 Odesłanie do Ordynacji podatkowej powoduje pewne trudności interpretacyjne, z których pierwsza dotyczy problemów wynikających ze stosowanej przez obie ustawy różnej terminologii. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych posługuje się bowiem pojęciami „płatnik" i „ubezpieczony", a Ordynacja podatkowa— terminami „podatnik" i „płatnik". Biorąc pod uwagę, że obie ustawy przez pojęcie płatnika rozumieją podmiot zobowiązany do obliczenia, pobrania i wpłacenia należności, natomiast „podatnik" to podmiot obciążony obowiązkiem podatkowym, należałoby przyjąć, że pojęcie „podatnik" odpowiada pojęciu „ubezpieczony". A zatem, skoro mowa o osobie trzeciej w odniesieniu do podatnika, to w ubezpieczeniach społecznych należałoby pojęcie osoby trzeciej odnosić do ubezpieczonego. „Odpowiednie" jednak stosowanie przepisów Ordynacji podatkowej nakazuje mówić o osobie trzeciej w stosunku do płatnika składek. Jeżeli egzekucja należności z tytułu składek z majątku płatnika oraz z majątku osoby trzeciej stanie się niemożliwa, to należność może zostać umorzona47. Co do zasady, odpowiedzialność osoby trzeciej obejmuje — oprócz należności głównej — także odsetki za zwłokę oraz koszty postępowania egzekucyjnego. 8.4.2. Zakres pojęcia „osoba trzecia" Ordynacja podatkowa do kręgu podmiotów odpowiedzialnych za zobowiązania podatnika jako „osoba trzecia" zalicza min.: 1) rozwiedzionego małżonka podatnika (art. 110), 2) członka rodziny podatnika (art. 111), 3) nabywcę przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części oraz nabywcę składników majątku związanego z prowadzoną działalnością gospodarczą (art. 112), 4) firmanta (art. 113), 5) wspólników i byłych wspólników spółki cywilnej, jawnej, partnerskiej oraz komplementariuszy spółki komandytowej albo komandytowo-akcyjnej niebędących akcjonariuszami (art. 115), 6) członków zarządu spółki z o.o., spółki z o.o. w organizacji, spółki akcyjnej i spółki akcyjnej w organizacji (art. 116), 7) członków organów zarządzających innych osób prawnych, 8) osoby prawne powstałe w wyniku podziału osoby prawnej (art. 117). katalog osób trzecich ratio legis odpowiedzialności osób trzecich Katalog osób trzecich zawarty w Ordynacji podatkowej do celów zabezpieczenia należności podatkowych wskazuje, że „zastępstwo" nie jest przypadkowe i że każdy z podmiotów zobowiązanych jako „osoba trzecia" pozostaje w jakimś powiązaniu z głównym dłużnikiem oraz że ratio legis wskazania na te osoby jest zamiar obciążenia odpowiedzial- nością majątku, który był w jakiś sposób powiązany z majątkiem głównego dłużnika48. Z tego względu w literaturze słusznie wyrażono pogląd, że zakres stosowania odpowiedzialności osób innych niż bezpośrednio zobowiązany, niejako w zastępstwie głównego dłużnika, jest pewnego rodzaju miarą poczucia sprawiedliwości społecznej49. Biorąc pod uwagę powyższy katalog „osób trzecich", pewne jednak trudności interpretacyjne będzie sprawiać stosowanie przepisów o odpowiedzialności osób trzecich do członków rodziny płatnika. W myśl art. 111 § 3 Ordynacja podatkowa za członków rodziny uważa się zstępnych (np. dzieci, wnuki), wstępnych (rodzice, dziadkowie itd.), rodzeństwo, małżonków50 zstępnych (synowa, zięć), osoby pozostające w stosunku przysposobienia oraz pozostające z podatnikiem w faktycznym pożyciu (konkubinat). Wynikającymi żart. 111 § 1 Ordynacji warunkami odpowiedzialności członka rodziny podatnika (płatnika) są: • stałe współdziałanie z podatnikiem w wykonywaniu działalności, • osiąganie korzyści z tej działalności, • powstanie zaległości podatkowej w okresie współdziałania. Ratio legis wprowadzenia odpowiedzialności członków rodziny było umożliwienie wierzycielowi zaspokojenia się z (odrębnego) majątku członka rodziny uzyskanego w wyniku współdziałania (współpracy) z prowadzącym pozarolniczą działalność gospodarczą płatnikiem składek. Z punktu widzenia przepisów dotyczących ubezpieczeń społecznych relacja członków rodziny wymienionych w art. 111 § 3 do płatnika składek jest następująca: 1) albo są osobami współpracującymi z płatnikiem (zstępni, wstępni oraz osoby pozostające w stosunku przysposobienia), 2) albo są pracownikami płatnika (rodzeństwo, synowa, zięć, osoby wymienione w pkt 1, jeżeli nie pozostają z płatnikiem we wspólnym gospodarstwie domowym). Warunki wymienione w art. 111 § 1 Ordynacji podatkowej spełniają tylko ci członkowie rodziny, którzy są osobami współpracującymi z płatnikiem składek. Uznaniu ich jednak za osoby trzecie odpowiedzialne za zaległości składkowe płatnika sprzeciwia się brak wskazanej wyżej ratio legis. W ubezpieczeniach społecznych uznanie członka rodziny za osobę współpracującą opiera się na założeniu istnienia wspólności majątkowej z płatnikiem (prowa- brak ratio legis dla odpowiedzialności członków rodziny 'Art. 28u.s.u.s. i 48 Potwierdzeniem tej tezy jest regulacja ograniczająca odpowiedzialność małżonka dłużnika w przypadku ograniczenia lub wyłączenia ustawowej wspólności majątkowej. 49 W. Sobczak, Odpowiedzialność... 50 Przepis stosuje się również do małżonków, którzy zawarli umowę o ograniczeniu lub wyłączeniu wspólności majątkowej, których wspólność majątkowa została zniesiona przez sąd, oraz do małżonków pozostających w separacji. 52 ///. Składka na ubezpieczenie społeczne dzenia wspólnego gospodarstwa domowego)51. Nasuwa się więc wniosek, że nie ma możliwości (odpowiedniego) zastosowania art. 111 § 1 Ordynacji podatkowej i obciążenia wymienionych członków rodziny odpowiedzialnością z tytułu zaległych składek na ubezpieczenie społeczne. Ci bowiem członkowie rodziny, którzy są osobami współpracującymi, nie dysponują odrębnym majątkiem, natomiast ci, którzy są niezależni pod tym względem od prowadzącego działalność, nie współpracują, ale wykonują pracę najemną (na rzecz i ryzyko dłużnika). Należy też zauważyć, że uznanie osoby współpracującej za osobę trzecią zobowiązaną do pokrycia należności płatnika składek oznaczałoby obciążenie ubezpieczonego obowiązkiem zapłacenia składki (za siebie), z którego to obowiązku jest on zwolniony przez ustawę o systemie ubezpieczeń społecznych52. 9. Zabezpieczenia rzeczowe wierzytelności z tytułu składek Składki oraz inne wierzytelności pochodne, takie jak: odsetki za zwłokę, koszty egzekucyjne, opłata prolongacyjna, opłata dodatkowa, są zabezpieczane hipoteką przymusową oraz ustawowym prawem zastawu na ruchomościach i prawach zbywalnych dłużnika. Należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne są zabezpieczone hipoteką przymusową na wszystkich nieruchomościach dłużnika. Podstawą ustanowienia hipoteki jest doręczona decyzja określająca wysokość należności z tytułu składek (art. 26 ust. 3 u.s.u.s.). Hipoteka przymusowa powstaje przez dokonanie wpisu do księgi wieczystej. Zakład ma prawo do wystąpienia z wnioskiem o założenie księgi wieczystej dla nieruchomości dłużnika zalegającego z opłatą należności z tytułu składek także wtedy, gdy dłużnikiem jest państwowa jednostka organizacyjna niebędąca jednostką budżetową. hipoteka przymusowa prawo zastawu Należności z tytułu składek są zabezpieczone ustawowym prawem zastawu na ruchomościach i prawach zbywalnych dłużnika (art. 27 ust. 1 u.s.u.s.). Do zastawu stosuje się odpowiednio przepisy Ordynacji podatkowej dotyczące zastawów skarbowych. Wynika z nich, że zastaw skarbowy przysługuje na wszystkich będących własnością podatnika oraz stanowiących współwłasność łączną podatnika i jego małżonka rzeczach ruchomych oraz zbywalnych prawach majątkowych, jeżeli wartość poszczególnych rzeczy lub praw wynosi w dniu ustanowienia zastawu co najmniej 10 000 zł. Zastawem skarbowym nie mogą być obciążone rzeczy i prawa majątkowe niepodlegające egzekucji oraz mogące być przedmiotem hipoteki. 51 Zob. rozdział IV pkt 2.6. 52 Składkę za osobę współpracującą płaci w całości z własnych (wspólnych) środków osoba prowadząca daną działalność. 11. Konta indywidualne ubezpieczonych i płatników 53 Zastaw skarbowy powstaje z dniem wpisu do rejestru zastawów skarbowych. Zastaw wpisany wcześniej ma pierwszeństwo przed zastawem wpisanym później. Wpis zastawu do rejestru dokonywany jest na podstawie doręczonej decyzji określającej wielkość zaległości z tytułu składek. Rejestry zastawów skarbowych prowadzone są przez urzędy skarbowe53. 10. Przedawnienie należności z tytułu składek Składki oraz odsetki za zwłokę, koszty egzekucyjne, dodatkowe opłaty i opłata prolongacyjna nieopłacone w terminie podlegają ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji lub egzekucji sądowej. Należności z tytułu składek podlegają zaspokojeniu w drodze postępowania egzekucyjnego w administracji przed innymi wierzytelnościami, z wyjątkiem kosztów egzekucyjnych, należności za pracę, należności alimentacyjnych oraz rent z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci, jak również kosztów ostatniej choroby i kosztów pogrzebu dłużnika, w wysokości odpowiadającej miejscowym zwyczajom. Na ściągnięcie należności z tytułu składek ZUS ma 10 lat od dnia wymagalności składki. Po tym terminie należności z tytułu składek ulegają przedawnieniu. Przedawnienie należności z tytułu składek wynikających z decyzji o odpowiedzialności osoby trzeciej lub następcy prawnego następuje po upływie 5 lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym decyzja została wydana. Nie ulegają przedawnieniu należności z tytułu składek zabezpieczone hipoteką lub zastawem, jednakże po upływie terminu przedawnienia należności te mogą być egzekwowane tylko z przedmiotu hipoteki lub zastawu do wysokości zaległych składek i odsetek za zwłokę liczonych do dnia przedawnienia. 11. Konta indywidualne ubezpieczonych i płatników Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych wprowadziła instytucję kont indywidualnych dla ubezpieczonych i płatników. Zakład Ubezpieczeń Społecznych prowadzi indywidualne konta dla każdego ubezpieczonego (art. 33 ust. 1 pkt 1 u.s.u.s.) i każdego płatnika składek (art. 45 u.s.u.s.)54. 53 Centralny Rejestr Zastawów Skarbowych prowadzi minister właściwy do spraw finansów publicznych. 54 ZUS prowadzi również Centralny Rejestr Ubezpieczonych, Centralny Rejestr Płatników Składek, Centralny Rejestr Członków Otwartych Funduszy Emerytalnych, Centralny Rejestr Otrzymujących Emerytury z Zakładów Emerytalnych oraz inne rejestry niezbędne do realizacji zadań emerytalnych. 54 ///. Składka na ubezpieczenie społeczne Konta ubezpieczonych są oznaczone numerem ewidencyjnym nadanym osobie ubezpieczonej przez Rządowe Centrum Informatyczne Powszechnego Elektronicznego Systemu Ewidencji Ludności (RCI, PESEL), a konta płatników składek — numerem NUSP55. Ubezpieczeni i płatnicy składek są zobowiązani podawać nadane im numery na wszystkich dokumentach związanych z ubezpieczeniami społecznymi. Na koncie płatnika ewidencjonowana jest kwota zobowiązań z tytułu składek, kwoty zapłaconych składek, stan rozliczeń oraz inne informacje dotyczące płatnika składek. Konto ubezpieczonego służy ewidencjonowaniu składek oraz odnotowywaniu informacji dotyczących indywidualnego przebiegu ubezpieczenia. Indywidualny zapis56 na koncie pozwala ubezpieczonym na kontrolowanie przebiegu ubezpieczenia (wpływów ze składek). Stan konta będzie miał bowiem istotne znaczenie do ustalenia wysokości emerytury, która w nowym systemie zależeć będzie od sumy wpłaconych składek. Prowadzenie kont dla ubezpieczonych jest więc niezbędne w systemach, w których wysokość emerytury wyliczana jest w formule zdefiniowanej składki. rola konta W formule zdefiniowanego świadczenia, która uzależnia wysokość emerytury od zarobków (podstawy wymiaru składki) i od stażu emerytalnego, konta indywidualne z tego punktu widzenia nie są potrzebne. Mimo to są prowadzone przez ZUS dla każdego ubezpieczonego. Okazują się bowiem bardzo przydatne także do innych celów. Pozwalają np. łatwo stwierdzić, czy nastąpiła nadpłata składki. Zapis wpłaconej, a także przypisanej57 składki jest pośrednią dokumentacją czasu trwania ubezpieczenia i wysokości zarobków. Dokumentacja ta gromadzona na kontach indywidualnych będzie uwalniać ubezpieczonych od żmudnego gromadzenia i przechowywania wszystkich dokumentów do czasu osiągnięcia wieku emerytalnego58. ZUS ma zapewnić rzetelność i kompletność informacji gromadzonych na kontach ubezpieczonych oraz na kontach płatników składek. Informacje zawarte na koncie ubezpieczonego i koncie płatnika składek, prowadzonych w formie elektronicznej, które przekazane zostały w postaci dokumentu pisemnego albo elektronicznego, będą bowiem środkiem dowodowym w postępowaniu administracyjnym i sądowym z zakresu ubezpieczeń społecznych. Do informacji zawartych na kontach ubezpieczonych oraz kontach płatników składek, jak też danych źródłowych będących podstawą zapisów na tych kontach stosuje się przepisy ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych59. 55 Do czasu nadania numeru NUSP konto płatnika oznacza się numerem NIP albo REGON. 56 Składki wpłacane do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych są ewidencjonowane, a nie gromadzone, nie mamy więc do czynienia z określoną kwotą pieniędzy, a jedynie z zapisem księgowym w postaci elektronicznej. Jest to związane z repartycyjnym systemem finansowania świadczeń. Oznacza to, że na bieżąco wpłacane składki kierowane są od razu na wypłatę świadczeń dla obecnych emerytów. Na koncie pozostaje jedynie zapis wpłaconej składki. 57 Tzn. takiej, która nie została zapłacona. 58 W czasach PRL, mimo nieistnienia kont, ubezpieczony nie miał trudności w uzyskiwaniu odpowiednich dokumentów, nawet kilkadziesiąt lat po ustaniu zatrudnienia w danym zakładzie. Obecnie jednak należy uwzględnić możliwość upadku lub likwidacji pracodawcy. 59 Tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 101, poz. 926 z późn. zm. Rozdziat IV OBOWIĄZEK UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO 1. Zakres obowiązku ubezpieczenia społecznego Ubezpieczenie społeczne, początkowo obejmujące tylko pracowników najemnych, dzisiaj dotyczy wszystkich osób żyjących z własnej pracy. W sposób istotny poszerzenia kręgu osób objętych obowiązkiem ubezpieczenia społecznego dokonała ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych1. Ustawa ta obowiązek ubezpieczenia społecznego powiązała nie tylko z działalnością przynoszącą stały dochód stanowiący środki utrzymania, ale z faktem posiadania jakichkolwiek stałych źródeł dochodu. Obowiązkiem ubezpieczenia społecznego objęte więc zostały osoby pobierające stypendia, zasiłki z ubezpieczenia społecznego (zasiłek macierzyński i wychowawczy), zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki stałe z pomocy społecznej oraz zasiłki i świadczenia socjalne. Pełny katalog osób podlegających obowiązkowi ubezpieczenia społecznego (tytułów tego obowiązku) zawiera art. 6 ust. 1 i 2 u.s.u.s. Należą do niego: • pracownicy, • osoby wykonujące pracę nakładczą, członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni zakres podmiotowy kółek rolniczych, • osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, • osoby prowadzące pozarolniczą działalność oraz osoby z nimi współpracujące, • posłowie i senatorowie, • osoby pobierające stypendium sportowe, • pobierający stypendium słuchacze Krajowej Szkoły Administracji Publicznej, • osoby wykonujące odpłatnie pracę w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania, • osoby pobierające zasiłek dla bezrobotnych, • duchowni, • żołnierze niezawodowi w służbie czynnej, 1 Dz.U. nr 137, poz. 887 z późn. zm. 56 IV. Obowiązek ubezpieczenia społecznego • osoby odbywające zastępcze formy służby wojskowej, • funkcjonariusze Służby Celnej, • osoby przebywające na urlopach wychowawczych lub pobierające zasiłek macierzyński albo zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego, • osoby pobierające świadczenia socjalne wypłacane w okresie urlopu oraz osoby pobierające zasiłek socjalny w okresie przekwalifikowania zawodowego, • osoby pobierające świadczenia szkoleniowe wypłacane po ustaniu zatrudnienia, • osoby pobierające świadczenia pielęgnacyjne, • osoby rezygnujące z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania opieki nad ciężko chorym członkiem rodziny. Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych wprowadziła, a raczej powróciła do realizowanej przez ustawę z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym koncepcji podziału ubezpieczeń na cztery działy według rodzaju chronionego ryzyka, tj. na: • ubezpieczenie emerytalne, zakres • ubezpieczenie rentowe, przedmiotowy • ubezpieczenie chorobowe, • ubezpieczenie wypadkowe. Podział ubezpieczeń społecznych na cztery rodzaje oznacza nie tylko ustalenie odrębnej składki na każdy rodzaj ubezpieczenia, ale także zróżnicowanie kręgu osób podlegających obowiązkowi ubezpieczenia z tytułu wymienionych ryzyk. Wszystkie grupy osób wymienione w art. 6 ust. 1 i 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych podlegają tylko obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego i rentowego. Inaczej natomiast ujęty został katalog osób objętych obowiązkiem ubezpieczenia chorobowego i wypadkowego. W odniesieniu do ubezpieczenia chorobowego krąg osób wymienionych w art. 6 ust. 1 i 2 został przez ustawodawcę podzielony na trzy grupy— obowiązkowo ubezpieczonych, mogących dobrowolnie wejść do tego ubezpieczenia i wyłączonych z ubezpieczenia chorobowego. Ubezpieczenie chorobowe jest obowiązkowe tylko dla pracowników, dla członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych oraz osób odbywających zastępczą służbę wojskową. Dobrowolnie (na swój wniosek) do tego ubezpieczenia mogą przystąpić osoby wykonujące pracę nakładczą, osoby, które zawarły umowę zlecenia2, osoby prowadzące pozarolniczą działalność, osoby wykonujące odpłatnie pracę na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania oraz duchowni. Nie podlegają obowiązkowi ubezpieczenia chorobowego funkcjonariusze służby celnej, mają oni bowiem zapewnione prawo do wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy. W takiej samej sytuacji są też posłowie i senatorowie oraz osoby pobierające stypendia. Pozostałe grupy osób zostały wyłączone z ubezpieczenia chorobowego z tego względu, że nie są czynne zawodowo, a więc nie grozi im ryzyko utraty dochodu z powodu choroby. wyłączenia z obowiązku ubezpieczenia dobrowolnego 2 Jeżeli jednak umowa zlecenia jest zawarta między tymi samymi podmiotami, które są stroną umowy o pracę, to ubezpieczenie chorobowe z tytułu wykonywania umowy zlecenia jest obowiązkowe. 1. Zakres obowiązku ubezpieczenia społecznego 57 Ustalając krąg osób objętych obowiązkiem ubezpieczenia wypadkowego, ustawodawca posługuje się odwrotną metodą niż przy ubezpieczeniu chorobowym. O ile bowiem w odniesieniu do ubezpieczenia chorobowego ustawa wylicza, które osoby z wymienionych w katalogu art. 6 podlegają ubezpieczeniu chorobowemu obowiązkowo lub dobrowolnie, o tyle w odniesieniu do ubezpieczenia wypadkowego wskazuje osoby, które z ubezpieczenia wypadkowego zostały wyłączone. Ubezpieczeniu wypadkowemu podlegają zatem wszystkie osoby wymienione w art. 6 ust. 1 i 2 ustawy o systemie, jeżeli przepis (art. 12) nie wyłącza ich expressis verbis. wyłączenia z ubezpieczenia wypadkowego Wyłączone zostały osoby wykonujące pracę nakładczą3, osoby wykonujące umowę zlecenia, jeżeli praca jest wykonywana poza siedzibą zleceniodawcy,4 i żołnierze niezawodowi pełniący czynną służbę wojskową5. Wyłączone zostały też wszystkie osoby, które nie są zagrożone zajściem wypadku przy pracy. Dotyczy to bezrobotnych, osób przebywających na urlopach macierzyńskich lub wychowawczych oraz pobierających różnego rodzaju świadczenia socjalne. Ubezpieczeniu wypadkowemu nie można się poddać dobrowolnie, bowiem albo mu się podlega, albo jest się z niego wyłączonym6. W efekcie obowiązek ubezpieczenia społecznego obejmuje następujący krąg osób w przedstawionym zakresie (tab. 3): Tabela 3. Zakres obowiązku ubezpieczenia społecznego Podmiot ubezpieczenia Tytuł do ubezpieczenia Rodzaj ubezpieczenia emerytalne rentowe chorobowe wypadkowe pracownik stosunek pracy 0 0 0 0 osoba wykonująca pracę nakładczą umowa o pracę nakładczą 0 0 D N członek rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub spółdzielni kółek rolniczych członkostwo w rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub spółdzielni kółek rolniczych 0 0 O 0 cd. tabeli na str. 58 3 Jakkolwiek trudno w odniesieniu do tych ostatnich znaleźć jakieś uzasadnienie, tym bardziej że objęto nim osoby pracujące na własny rachunek. 4 Chyba że umowa zlecenia została zawarta między tymi samymi osobami, które łączy umowa o pracę. 5 Żołnierze podlegają ustawie z 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 9, poz. 87 z późn. zm.). 6 Błędna jest zatem praktyka ZUS, że ubezpieczenie wypadkowe nie obowiązuje wówczas, gdy dochodzi do zwolnienia z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego (w razie zbiegu obowiązków), chyba że zainteresowany ubezpieczy się dobrowolnie na emeryturę lub rentę. W takiej sytuacji ZUS uznaje, że dobrowolne wejście do ubezpieczenia emerytalnego i rentowego oznacza obowiązek ubezpieczenia wypadkowego. 58 IV. Obowiązek ubezpieczenia społecznego Podmiot ubezpieczenia Tytuł do ubezpieczenia Rodzaj ubezpieczenia emerytalne rentowe chorobowe wypadkowe zleceniobiorca wykonujący pracę w siedzibie firmy umowa agencyjna lub umowa zlecenie 0 0 D 0 zleceniobiorca wykonujący pracę poza siedzibą lub miejscem prowadzenia działalności zleceniodawcy umowa agencyjna lub umowa zlecenie 0 O D N osoby wykonujące umowę agencyjną, zlecenia lub o dzieło na rzecz własnego pracodawcy umowa agencyjna lub umowa zlecenie albo umowa o dzieło 0 0 0 0 osoba współpracująca ze zleceniobiorcą, wykonująca pracę poza siedzibą lub miejscem prowadzenia działalności zleceniodawcy współpraca o 0 D N osoba współpracująca ze zleceniobiorcą wykonująca pracę w siedzibie lub miejscu prowadzenia działalności zleceniodawcy współpraca 0 o D 0 osoba prowadząca pozarolniczą działalność działalność pozarolniczą 0 o D O osoba współpracująca z osobą prowadzącą pozarolniczą działalność współpraca o 0 D 0 poseł lub senator pobieranie uposażenia posła lub senatora 0 0 N 0 stypendysta sportowy pobieranie stypendium sportowego 0 o N 0 skazany lub tymczasowo aresztowany wykonywanie pracy na podstawie skierowania w czasie odbywania kary lub tymczasowego aresztowania 0 o D 0 bezrobotny pobieranie zasiłku dla bezrobotnych o 0 N N 2. Ustawowe tytuły obowiązku ubezpieczenia społecznego 59 Podmiot ubezpieczenia Tytuł do ubezpieczenia Rodzaj ubezpieczenia emerytalne rentowe chorobowe wypadkowe bezrobotny absolwent pobierający stypendium pobieranie przez absolwenta stypendium 0 O N 0 duchowny posiadanie statusu duchownego 0 0 D 0 żołnierz niezawodowy w służbie czynnej służba cywilna 0 o N N osoby odbywające zastępcze formy służby wojskowej praca w ramach zastępczej formy służby wojskowej o 0 0 O funkcjonariusz Służby Celnej stosunek służbowy o 0 N 0 osoby pobierające świadczenia socjalne lub zasiłki z opieki społecznej przebywanie na urlopie wychowawczym lub pobieranie zasiłku macierzyńskiego 0 0 N N pobieranie świadczenia socjalnego lub zasiłku socjalnego o 0 N N osoby, które zrezygnowały z zatrudnienia konieczność opiekowania się ciężko chorym członkiem rodziny o 0 N N O — obowiązkowe; D — dobrowolne; N — nie podlega 2. Ustawowe tytuty obowiązku ubezpieczenia społecznego >•¦¦¦ ¦ ¦ 2.1. Pozostawanie w stosunku pracy Stosunek pracy jest szczególnym tytułem obowiązku ubezpieczenia społecznego. Powstanie stosunku pracy powoduje bowiem jednoczesne7 powstanie stosunku ubezpieczenia społecznego. Oznacza to, że pracownik podlega ochronie od godz. 0.00 dnia, od którego powstał stosunek pracy, niezależnie od uprzedniego faktu zgłoszenia do ubezpieczenia lub zapłacenia składki. Stosunek pracy powstaje na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę. W myśl art. 22 § 1 kodeksu pracy przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodaw- 7 Tzw. zasada automatyzmu. cd. tabeli na str. 59 60 IV. Obowiązek ubezpieczenia społecznego cy, pod jego kierownictwem, w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca zobowiązuje się do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Pracownikiem jest więc każdy, kto pozostaje w relacji o wyżej wymienionej treści, niezależnie od nazwy zawartej umowy. Przymioty, j akie musi posiadać osoba fizyczna, aby mogła być pracownikiem, określa art. 22 § 2 i 3 k.p. Zgodnie z § 2 tego przepisu pracownikiem może być osoba, która ukończyła 18 lat8. Osiągnięcie wskazanej granicy wieku to jedyny warunek, od którego kodeks pracy uzależnia możność zostania pracownikiem9. W szczególności dla pracowniczej podmiotowości nie ma znaczenia fakt braku zdolności do czynności prawnych, co oznacza, że osoba ograniczona w tych zdolnościach, a także całkowicie ubezwłasnowolniona, może być pracownikiem. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego nawiązać stosunek pracy oraz dokonywać czynności prawnych, które dotyczą tego stosunku. Jednakże gdy stosunek pracy sprzeciwia się dobru tej osoby, przedstawiciel ustawowy, za zezwoleniem sądu opiekuńczego, może umowę o pracę rozwiązać (art. 22 § 3 k.p.). Osoba całkowicie ubezwłasnowolniona musi zawrzeć umowę o pracę przez przedstawiciela ustawowego. pracownicy wyłączeni z ubezpieczenia W pracowniczym stosunku pracy nigdy nie może pozostawać małżonek, a także najbliższy krewny lub powinowaty osoby wykonującej pozarolniczą działalność (gospodarczą), jeżeli osoby te prowadzą wspólne gospodarstwo domowe. Pomimo posiadania statusu pracownika nie podlegają obowiązkowi ubezpieczenia społecznego prokuratorzy i sędziowie, jakkolwiek tych ostatnich art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie wymienia jako grupy wyłączonej z obowiązku ubezpieczenia społecznego. Sędziowie i prokuratorzy „przeniesieni" zostali do systemu zaopatrzenia społecznego. Dokonano tego w odniesieniu do sędziów ustawą z 28 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy— Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw10. W odniesieniu do prokuratorów odpowiednia zmiana ustawy z 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze11 dokonana została ustawą z 17 grudnia 1997 r. o zmianie ustawy — Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw12. 8 Może nim być także osoba, która ukończyła 16 lat, jeżeli przedstawi świadectwo ukończenia co najmniej gimnazjum oraz świadectwo lekarskie stwierdzające, że praca danego rodzaju nie zagraża jej zdrowiu (art. 191 § 1 k.p. w związku z art. 190 § 1 k.p.). 9 W niektórych wypadkach, co prawda, przepisy stawiają dalej idące warunki, domagając się od kandydata na pracownika wyższej granicy wieku (np. ukończenia 24 lub 30 lat), pełnej zdolności do czynności prawnych, obywatelstwa polskiego itp. Na przykład ustawa z 26 stycznia 1982 r. — Karta Nauczyciela (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. nr 118, poz. 1112 z późn. zm.) czy ustawa z 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. nr 86, poz. 953 z późn. zm.). Nie są to jednak warunki ograniczające prawo do stania się podmiotem stosunku pracy. Posiadanie określonych kwalifikacji czy właściwości osobistych warunkuje dostęp do pewnych rodzajów prac, a tym samym brak tych warunków ogranicza jedynie możliwość wyboru rodzaju zatrudnienia. 10 Dz.U. nr 124, poz. 782 z późn. zm. 11 Tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 21, poz. 206 z późn. zm. 12 Dz.U. z 1998 r. nr 98, poz. 607 z późn. zm. (art. 2). 2. Ustawowe tytuły obowiązku ubezpieczenia społecznego 61 Znana jest też konstrukcja odwrotna, tzn. ubezpieczenia osób niebędących pracownikami w rozumieniu kodeksu pracy na takich samych zasadach jak pracownicy. Obowiązek ubezpieczenia na takich samych zasadach jak pracownicy (tzn. w pełnym zakresie i bezwzględnie13) dotyczy osób wykonujących umowę zlecenia na rzecz tego samego podmiotu, z którym pozostają w stosunku pracy, oraz adwokatów wykonujących zawód w zespole adwokackim. osoby ubezpieczone jak pracownicy Reasumując: • obowiązek ubezpieczenia społecznego powstaje automatycznie wraz z powstaniem stosunku pracy, • dla powstania stosunku pracy decydująca jest treść umowy, a nie jej nazwa, • zawarcie umowy o pracę nie zawsze jest możliwe (małżonek osoby prowadzącej pozarolniczą działalność a także wspólnicy spółek cywilnych nie mogą być pracownikami), • mimo posiadania statusu pracownika nie podlegają obowiązkowi ubezpieczenia społecznego sędziowie i prokuratorzy14, • ubezpieczeniu „jak pracownicy" podlegają natomiast adwokaci — członkowie zespołów adwokackich oraz osoby wykonujące umowę zlecenia zawartą z podmiotem, z którym pozostają w stosunku pracy, • ze stosunkiem pracy zawsze łączy się obowiązek ubezpieczenia w pełnym zakresie. Jest to tytuł bezwzględnego obowiązku ubezpieczenia społecznego, co oznacza konieczność opłacania składki z każdego stosunku pracy. 2.2. Wykonywanie pracy nakładczej Umowao pracę nakładcząjest rodzajem umowy cywilnoprawnej. Do umowy o pracę nakładczą stosuje się przepisy o zleceniu (art. 750 k.c). Umowa o pracę nakładczą polega na wykonywaniu pracy na rzecz i ryzyko nakładcy za pomocą materiałów i środków przez niego dostarczonych i według jego wskazań, za wynagrodzeniem zależnym od ilości i jakości pracy. Wprawie pracy podobieństwo to znalazło wyraz w przyznaniu osobom wykonującym pracę nakładczą wielu uprawnień pracowniczych15. Obowiązek ubezpieczenia z tytułu umowy o pracę nakładczą obejmuje tylko ubezpieczenie emerytalne i rentowe. Umowa ta podlega ubezpieczeniu chorobowemu tylko na wniosek zainteresowanego16 i nie podlega obowiązkowi ubezpieczenia wypadkowego. 13 Tzn. bez żadnych możliwości zwolnienia z tego obowiązku. 14 Z zastrzeżeniem wskazanych wątpliwości. 15 Rozporządzenie Rady Ministrów z 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą (Dz.U. z 1976 r. nr 3, poz. 19 z późn. zm.). 16 Osoba wykonująca pracę nakładczą, jeśli nie weszła dobrowolnie do ubezpieczenia chorobowego, to ma tylko prawo do wynagrodzenia chorobowego przez 33 dni niezdolności do pracy w ciągu roku kalendarzowego. 62 IV. Obowiązek ubezpieczenia społecznego 2.3. Członkostwo w rolniczej spółdzielni i spółdzielni kółek rolniczych Tytuł obowiązku ubezpieczenia obejmuje: • członków rolniczej spółdzielni produkcyjnej, • członków innej spółdzielni zajmującej się produkcją rolną, • członków spółdzielni kółek rolniczych działających zgodnie z art. 138-178 oraz art. 180 § 3 ustawy z 16 września 1982 r. — Prawo spółdzielcze17, którzy wykonują pracę na rzecz spółdzielni na innej podstawie niż stosunek pracy lub wytwarzają na jej rzecz produkty rolne w prowadzonym przez siebie gospodarstwie. Na równi z członkami spółdzielni produkcyjnej traktuje się osoby, które wykonują pracę w spółdzielni produkcyjnej lub w gospodarstwie rolnym spółdzielni na innej podstawie niż stosunek pracy, niebędące jej członkami i wynagradzane według zasad obowiązujących członków spółdzielni18, w tym kandydatów na członka spółdzielni. Tytuł prawny „członkostwo spółdzielni produkcyjnej" jest tytułem objętym bezwzględnym obowiązkiem ubezpieczenia, co oznacza obowiązek ubezpieczenia z tytułu członkostwa w spółdzielni niezależnie od podlegania obowiązkowi ubezpieczenia z jakiegokolwiek innego tytułu. 2.4. Wykonywanie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 4 u.s.u.s. obowiązek ubezpieczenia obejmuje osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy kodeksu cywilnego dotyczące zlecenia. Zgodnie z art. 758 § 1 k.c. przez umowę agencyjną przyjmujący zlecenie (agent) zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, do stałego pośredniczenia za wynagrodzeniem przy zawieraniu z klientami umów na rzecz dającego zlecenie przedsiębiorcy albo do zawierania tych umów w jego imieniu. Umowa zlecenie łączy się przede wszystkim z zobowiązaniem się przyjmującego zlecenie (zleceniobiorcy) do dokonania określonych czynności na rzecz dającego zlecenie (zleceniodawcy). Jest to umowa starannego działania, wykonywana na rzecz i ryzyko dającego zlecenie. Świadczenie usług na podstawie umowy zlecenia jest odpłatne, jeżeli z umowy albo z okoliczności konkretnego przypadku nie wynika, że zleceniobiorca zobowiązał się do nieodpłatnego wykonywania umowy (por. art. 735 k.c.)19. 2. Ustawowe tytuły obowiązku ubezpieczenia społecznego 63 17 Tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. nr 188, poz. 1848 z późn. zm. 18 Mowa tu o członkach rodziny spółdzielców. 19 Szerzej na temat umowy agencyjnej i umowy zlecenia zob. M. Gersdorf, Zlecenie i agencja w nowych uregulowaniach prawnych, Warszawa 1995. zakres podmiotowy Zgodnie z ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych obowiązek ubezpieczenia wiąże się z każdą umową agencyjną i z każdą umową zleceniem, a więc niezależnie od czasu, na jaki dana umowa została zawarta20, oraz niezależnie od tego, czy umowa jest odpłatna, czy pod tytułem darmym21. Ustawodawca przewidział zwolnienie22 z obowiązku ubezpieczenia tylko umów zlecenia (agencyjnych) wykonywanych przez studentów i uczniów szkół ponadpod-stawowych23 Poza tą sytuacj ą zwolnienie następuj e na zasadach ogólnych, czyli w razie zbiegu tytułów do ubezpieczenia. 2.5. Prowadzenie pozarolniczej działalności W myśl ustaleń ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych za osobę prowadzącą pozarolniczą działalność uważa się: 1) osobę prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub innych przepisów szczególnych; 2) twórcę i artystę; 3) osobę prowadzącą działalność w zakresie wolnego zawodu: a) w rozumieniu przepisów o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne, b) z której przychody są przychodami z działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych, 4) wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz wspólników spółki jawnej, komandytowej lub partnerskiej. Działalnością gospodarczą w rozumieniu ustawy z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej24 jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. Za twórcę uważa się osobę, która tworzy dzieła w zakresie architektury, architektury wnętrz, architektury krajobrazu, urbanistyki, literatury pięknej, sztuk plastycznych, muzyki, fotografiki, twórczości audiowizualnej, choreografii i lutnictwa artystycznego oraz sztuki ludowej, będące przedmiotem prawa autorskiego. działalność pozarolniczą twórca lub artysta 20 Do 14 stycznia 2000 r. obowiązywała zasada, że obowiązkowi ubezpieczenia podlegały tylko umowy zlecenia zawarte na okres dłuższy niż 14 dni, przy czym do tego cztemastodniowego okresu zaliczało się okres trwania poprzedniej umowy zlecenia między tymi samymi podmiotami, o ile przerwa była krótsza niż 60 dni. 21 Zrezygnowanie z obowiązku ubezpieczenia tych umów prowadziłoby niewątpliwie do nadużyć. 22 Zwolnienie dotyczy tylko obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego. Ubezpieczenie wypadkowe jest obowiązkowe, jeżeli praca jest wykonywana w siedzibie zleceniodawcy. 23 Zwolnienie to miało sens przed 1 stycznia 1999 r., kiedy to okres studiów zaliczano do stażu ubezpieczeniowego. 24 Dz.U. nr 173, poz. 1807 z późn. zm. 64 IV. Obowiązek ubezpieczenia społecznego Za artystę uważa się osobę wykonującą zarobkowo działalność artystycznąw dziedzinie sztuki aktorskiej i estradowej, reżyserii teatralnej i estradowej, sztuki tanecznej i cyrkowej oraz w dziedzinie dyrygentury, wokalistyki, instrumentalistyki, ko-stiumografii, scenografii, a także w dziedzinie produkcji audiowizualnej reżyserów, scenarzystów, operatorów obrazu i dźwięku, montażystów i kaskaderów. Uznanie działalności za twórczą lub artystyczną i ustalenie daty jej rozpoczęcia następuje w formie decyzji Komisji do Spraw Zaopatrzenia Emerytalnego Twórców działającej przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego, powołanej na podstawie rozporządzenia Ministra Kultury i Sztuki z 9 marca 1999 r. w sprawie powołania Komisji do Spraw Zaopatrzenia Emerytalnego Twórców oraz szczegółowego określenia jej zadań, składu i trybu działania25. W zakresie treści pojęcia „wolny zawód" u.s.u.s. odwołuje się do ustawy z 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne26 oraz do przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych27. Zgodnie z art. 4 pkt 11 ustawy o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne za wolny zawód uważa się działalność wykonywaną w szczególności przez: lekarzy, techników dentystycznych, położne, felczerów, pielęgniarki, prawników, ekonomistów, inżynierów, architektów, techników budowlanych, geodetów, rzeczników patentowych, tłumaczy oraz księgowych. Wymienione osoby podlegają obowiązkowi ubezpieczenia z tytułu „prowadzenia pozarolniczej działalności", jeżeli nie wykonują zawodu w ramach stosunku pracy, ale wykonują go indywidualnie (np. własny gabinet dentystyczny, biuro pisania podań, rehabilitacja w domu pacjenta, pielęgnowanie chorych). Wśród osób wykonujących wolny zawód wymienia się m.in. prawników (pracujących na własny rachunek). Z wielu zawodów prawniczych najczęściej na własny rachunek pracują adwokaci i notariusze. 65 wolny zawód 2.6. Współpraca przy wykonywaniu umowy agencyjnej, zlecenia lub pozarolniczej dziatalności Prowadzenie pozarolniczej działalności oraz wykonywanie umów zlecenia lub agencyjnej może się odbywać przy pomocy członków rodziny. Za osobę współpracującą uważa się: małżonka, dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobione, rodziców, macochę i ojczyma oraz osoby przy- 25 Dz.U. nr 27, poz. 250. 26 Dz.U. nr 144, poz. 930 z późn. zm. 27 Ustawa z 26 lipca 1991 r. (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. nr 14, poz. 176 zpóźn. zm.). kryteria współpracy 1 sposabiające28, jeżeli pozostają z nimi we wspólnym gospodarstwie domowym i współpracują przy wykonywaniu wymienionych umów albo prowadzeniu działalności. Samo natomiast pojęcie osoby współpracującej nie zostało zdefiniowane, jakkolwiek było ono wielokrotnie rozważane przez Sąd Najwyższy. W uchwale z 22 lipca 1993 r.29 przyjęto, że osobą współpracującą jest taka osoba, która — nie mając zawartej jakiejkolwiek umowy dotyczącej świadczonej pracy — współpracuje z osobą prowadzącą działalność gospodarczą. Status osoby współpracującej nabywa się w razie koniunkcji dwóch warunków: • pozostawania z krewnym lub powinowatym we wspólnym gospodarstwie domowym, • współpracy z krewnym lub powinowatym wymienionym w przepisie, prowadzącym pozarolniczą działalność lub wykonującym umowę zlecenia lub agencji. Zawarcie umowy o pracę z krewnym lub powinowatym jest możliwe tylko wówczas, gdy osoby te nie pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym albo gdy jest to umowa w celu przygotowania zawodowego. Tylko wówczas krewny lub powinowaty niepozostający we wspólnym gospodarstwie domowym ze zleceniodawcą lub osobą prowadzącą pozarolniczą działalność może zostać ubezpieczony jako pracownik. Sytuacja prawna zależy zatem od treści przesłanki „wspólne gospodarstwo domowe". W ocenie Sądu Najwyższego30 cechami charakterystycznymi dla pozostawania we wspólnym gospodarstwie domowym może być udział i wzajemna ścisła współpraca w załatwianiu codziennych spraw związanych z prowadzeniem domu, pozostawanie na całkowitym lub częściowym utrzymaniu osoby, z którą się gospodaruje, a wszystko to dodatkowo uzupełnione jest cechami stałości, które tego typu sytuacje charakteryzują. Prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego nie jest równoznaczne z posiadaniem takiego samego adresu i odwrotnie — ten sam adres nie przesądza o wspólnym prowadzeniu gospodarstwa domowego. Wspólne prowadzenie gospodarstwa domowego to, jak się wydaje, przede wszystkim więź ekonomiczna oparta na pokrewieństwie i tytule prawnym. Wspólnota gospodarstwa domowego oznacza, że osoby pozostające we wspólnym gospodarstwie domowym mają zaspokajane potrzeby ze środków będących w dyspozycji wspólnoty (rodziny) i że w jakiś sposób zależą od osoby dysponującej tymi (wspólnymi) środkami. Wspólność środków to prawo do korzystania z nich. Tytułem do tego jest pokrewieństwo i obowiązek utrzymywania tej osoby. Jeżeli zatem dorosły syn mający własną rodzinę mieszka z rodzicami i pracuje w przedsiębiorstwie ojca, to jednak nie 28 W porównaniu do poprzednio obowiązujących przepisów za osobę współpracującą nie uważa się już rodzeństwa, wnuków, dziadków, teściów, zięciów, synowych, bratowych, szwagierek i szwagrów (art. 8 ust. 11 u.s.u.s.). 29IIUZP 19/93. 30 W wyroku z 2 lutego 1996 r., II URN 56/95, OSNAPiUS 1996, z. 16, poz. 240. wspólne gospodarstwo domowe 66 IV. Obowiązek ubezpieczenia społecznego pozostaje z rodzicami we wspólnym gospodarstwie domowym. Podobnie nie pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym dwie dorosłe siostry razem mieszkające, niezależne finansowo. Praca jednej z nich u drugiej prowadzącej pozarolniczą działalność gospodarczą może się odbywać na podstawie umowy o pracę31. Najistotniejsząkwestiąjest zatem ustalenie, że osoba wymieniona w ustawowym katalogu osób współpracujących pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym we wskazanym wyżej znaczeniu. Przepisy ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych są w tej kwestii jednoznaczne i zakończą zapewne trwające na gruncie poprzednich ustaw dywagacje w doktrynie i orzecznictwie Sądu Najwyższego co do możliwości ubezpieczenia wymienionych osób jako pracowników w zależności od wyboru dokonanego przez strony. Inaczej mówiąc, osobą współpracującą nie jest się z wyboru (formy współpracy zamiast umowy o pracę), ale z ustawowego „nadania", które powoduje, że określony stopień pokrewieństwa i wspólne gospodarstwo domowe uniemożliwiają zawarcie innej umowy aniżeli o współpracę. 2.7. Pozostawanie w Służbie Celnej Funkcjonariusze Służby Celnej podlegają—jako jedyni funkcjonariusze tzw. służb mundurowych — obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, a nie systemowi zaopatrzenia społecznego. Ta wyjątkowa sytuacja funkcjonariuszy Służby Celnej wiąże się z tym, że została ona utworzona ustawą z 24 lipca 1999 r. o Służbie Celnej32, a więc funkcjonariusze ci nigdy nie byli w systemie zaopatrzeniowym, można więc było bez przeszkód objąć ich w szczególności nowym systemem emerytalnym33. 2.8. Wykonywanie mandatu posła lub senatora Źródłem dochodu, z którym łączy się obowiązek odprowadzania składki na ubezpieczenie społeczne, jest uposażenie pobierane przez posłów i senatorów. Inaczej mówiąc, jeżeli poseł lub senator nie pobiera uposażenia, nie podlega obowiązkowi ubezpieczenia34. Okres sprawowania mandatu, za który pobierane jest uposażenie, jest traktowany jako okres zatrudnienia35. Okres ten zalicza się również do stażu pracy, od 2. Ustawowe tytuły obowiązku ubezpieczenia społecznego 67 31 Prywatnymi układami między dorosłymi osobami prawo nie powinno się interesować. ; ¦¦¦ 32 Tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. nr 156, poz. 1641 z późn. zm. 33 Próba objęcia tym systemem pozostałych funkcjonariuszy nie powiodła się i funkcjonariusze, którzy wstąpili do służby po 1 stycznia 1999 r., zostali z dniem 1 października 2003 r. „przeniesieni" do systemu zaopatrzenia społecznego. 34 Poseł podlega wówczas obowiązkowi tego ubezpieczenia z innego tytułu, np. z tytułu pobierania wynagrodzenia za pracę lub prowadzenia działalności pozarolniczej. 35 Art. 28 ustawy z 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. nr 221, poz. 2199 z późn. zm.). którego zależą wszelkie uprawnienia pracownicze, w tym także uprawnienia szczególne uzależnione od zatrudnienia w określonym zawodzie, branży lub zakładzie pracy. Poseł i senator pobierający uposażenie podlegają obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego, rentowego i wypadkowego36. Nie podlegają natomiast ubezpieczeniu chorobowemu, ponieważ uposażenie wypłacane jest za okresy miesięczne — także wówczas, gdy poseł lub senator jest niezdolny do pracy z powodu choroby. Posłowi lub senatorowi, który uległ wypadkowi przy wykonywaniu mandatu i jest objęty obowiązkiem ubezpieczenia społecznego, przysługują świadczenia określone w ustawie o ubezpieczeniu z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Świadczenia dla posłów i senatorów, którzy ulegli wypadkowi przy wykonywaniu mandatu, ale nie podlegają obowiązkowi ubezpieczenia społecznego z omawianego tytułu, finansowane są z budżetu państwa. 2.9. Pobieranie stypendium Obowiązkiem ubezpieczenia społecznego objęte zostały niektóre osoby uzyskujące przychody w formie stypendium. Są to osoby pobierające stypendium sportowe („stypendyści sportowi"), słuchacze Krajowej Szkoły Administracji Publicznej oraz osoby bezrobotne pobierające stypendium w okresie odbywania przygotowania zawodowego w miejscu pracy lub w okresie odbywania szkolenia, stażu u pracodawcy, a także w okresie nauki w szkole ponadpodstawowej, ponadgimnazjalnej albo w szkole wyższej, do której uczęszczają w systemie wieczorowym lub zaocznym. Zasady pobierania stypendium przez bezrobotnych, o których mowa wyżej, reguluje ustawa z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy37. Składkę na ubezpieczenie emerytalno-rentowe stypendystów sportowych i słuchaczy Krajowej Szkoły Administracji Publicznej finansują z własnych środków w równych częściach stypendyści i podmioty wypłacające stypendia. Składkę na ubezpieczenie bezrobotnych pobierających stypendium opłacają w całości powiatowe urzędy pracy z Funduszu Pracy. Podstawę wymiaru składki stanowi kwota stypendium. : 2.10. Pobieranie świadczeń z funduszy publicznych Obowiązkiem ubezpieczenia społecznego w zakresie ubezpieczenia emerytalnego i rentowego objęte zostały osoby pobierające różnego rodzaju zasiłki i świadczenia w okresach przerw w pracy zawodowej z różnych przyczyn. Są to osoby pobierające: • zasiłek dla bezrobotnych, • zasiłek macierzyński i zasiłek na zasadach zasiłku macierzyńskiego, • świadczenie pielęgnacyjne. 36 Art. 6 ust. 1 pkt 6 i art. 12 u.s.u.s. 37 Dz.U. nr 99, poz. 1001 z późn. zm. 68 IV. Obowiązek ubezpieczenia społecznego Zasiłek dla bezrobotnych wypłacany jest na podstawie ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy38 osobom, które w rozumieniu tej ustawy mają status osoby bezrobotnej39 oraz spełniają warunki nabycia prawa do zasiłku40. Zasiłek macierzyński i zasiłek na zasadach zasiłku macierzyńskiego przysługują z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Zasiłek macierzyński przysługuje osobie, która w dniu porodu podlegała obowiązkowo lub dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu, natomiast zasiłek na zasadach zasiłku macierzyńskiego przysługuje kobiecie w ciąży, z którą rozwiązany został stosunek pracy w okolicznościach od niej niezależnych (np. z powodu likwidacji zakładu pracy). Składkę na ubezpieczenie społeczne osób pobierających zasiłek macierzyński (i zasiłek na zasadach zasiłku macierzyńskiego) finansuje w całości budżet państwa za pośrednictwem ZUS. Podstawę wymiaru składki stanowi kwota pobieranego zasiłku. Świadczenie pielęgnacyjne przysługuje na podstawie ustawy z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych41, matce lub ojcu, opiekunowi faktycznemu dziecka albo opiekunowi prawnemu dziecka, jeżeli nie podejmuje lub rezygnuje z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w celu sprawowania opieki nad dzieckiem, które ma orzeczoną niepełnosprawność oraz konieczność stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji, albo ma orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności. Powyższe orzeczenia wydawane są na podstawie ustawy z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych42. 2.11. Pobieranie świadczenia socjalnego i zasiłku socjalnego Ten tytuł do ubezpieczenia (art. 6 ust. 1 pkt 20 u.s.u.s.) obejmuje osoby pobierające świadczenia górnicze i stypendialne na przekwalifikowanie przewidziane w ustawie z 28 listopada 2003 r. o restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w latach 2003-200643 oraz osoby pobierające świadczenie socjalne na podstawie ustawy z 8 września 2000 r. o komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego „Polskie Koleje Państwowe"44. Dz.U. nr 99, poz. 1001 z późn. zm. Art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy. Art. 71 ustawy. Dz.U. nr 228, poz. 2255 z późn. zm. Dz.U. nr 123, poz. 776 z późn. zm. 13 Dz.U. nr 210, poz. 2037. 44 Dz.U. nr 84, poz. 948 z późn. zm. 2. Ustawowe tytuły obowiązku ubezpieczenia społecznego 69 2.12. Wykonywanie pracy na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania Kodeks karny wykonawczy zezwala osobom odbywającym karę pozbawienia wolności na wykonywanie pracy w czasie pobytu w więzieniu45. Celem zatrudnienia skazanych jest ich resocjalizacja. Ustawa z 28 sierpnia 1997 r. o zatrudnianiu osób pozbawionych wolności46 stanowi, że przy zakładach karnych mogą być tworzone przywięzienne zakłady pracy prowadzone jako: • przedsiębiorstwo państwowe, • spółka akcyjna lub spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, w której Skarb Państwa lub państwowa osoba prawna ma więcej niż 50% udziałów, • gospodarstwo pomocnicze przy zakładzie karnym. Powołana ustawa stworzyła warunki do zatrudnienia osób pozbawionych wolności oraz do prowadzenia działalności gospodarczej w systemie gospodarki wolnorynkowej. Pracę zapewnia się przede wszystkim skazanym zobowiązanym do świadczeń alimentacyjnych, a także mającym szczególnie trudną sytuację materialną, osobistą lub rodzinną47. Skazanego zatrudnia się na podstawie skierowania do pracy, umowy o pracę lub na innej podstawie prawnej48 albo umożliwia się mu wykonywanie pracy zarobkowej na własny rachunek. Skierowanie jest więc odrębną podstawą wykonywania pracy i odrębnym tytułem do obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego. Zatem jeżeli skazany wykonuje pracę na podstawie umowy o pracę albo na innej podstawie prawnej lub wykonuje pracę zarobkową na własny rachunek, to podlega obowiązkowi ubezpieczenia na zasadach ogólnych. Jak się więc wydaje, omawiany tytuł obowiązku ubezpieczenia, tj. skierowanie do pracy, dotyczy tylko skazanych zatrudnionych przy pracach porządkowych i pomocniczych49 związanych z utrzymaniem czystości i porządku wewnątrz zakładu karnego oraz w jego najbliższym otoczeniu, a także niektórych pracach związanych z funkcjonowaniem zakładu, o ile wymiar czasu pracy przekracza 60 godzin miesięcznie50. 45 Brak jest podstawy prawnej do zwolnienia osób tymczasowo aresztowanych — tytuł ten jest zatem ujęty przez art. 6 ust. 1 pkt 8 nieco za szeroko. 46 Dz.U. nr 123, poz. 777 z późn. zm. 47 Art. 122§2k.k.w. 48 Na przykład umowy zlecenia, umowy o pracę nakładczą. 49 Do prac porządkowych i pomocniczych, z wyjątkiem prac wymagających pełnej sprawności fizycznej, powinni być kierowani przede wszystkim skazani, którzy nie nadają się do pracy produkcyjnej. 5(1 Skazanym nie przysługuje wynagrodzenie za takie prace, jak również za prace porządkowe na rzecz samorządu terytorialnego, jeżeli nie przekraczają one 60 godzin miesięcznie. 70 IV. Obowiązek ubezpieczenia społecznego Podstawę wymiaru składki stanowi wynagrodzenie za tę pracę. Składkę na ubezpieczenie emerytalne i rentowe finansują z własnych środków, w częściach równych, ubezpieczeni i podmiot zatrudniający (zakład karny lub jednostka samorządu terytorialnego). Składkę na ubezpieczenie wypadkowe pokrywa w całości ze swoich środków podmiot zatrudniający. Ubezpieczenie chorobowe jest dobrowolne. 2.13. Odbywanie sfużby zastępczej Odbywanie służby zastępczej to tytuł do obowiązku ubezpieczenia społecznego w pełnym zakresie, tj. obejmującego ubezpieczenie emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe. Służbę tę odbywa się na zasadach ustawy z 28 listopada 2003 r. o służbie zastępczej51. Poborowy skierowany do odbycia służby zastępczej wykonuje pracę na rzecz podmiotu, do którego został skierowany, ale z którym nie pozostaje w stosunku pracy. Do poborowego stosuje się jednak niektóre przepisy kodeksu pracy. Poborowemu odbywającemu służbę zastępczą przysługuje świadczenie pieniężne wypłacane miesięcznie ze środków w dyspozycji marszałka województwa. Składka na ubezpieczenie emerytalne i rentowe płacona jest ze środków ubezpieczonego i płatnika. 2.14. Tytuły niezwiązane z osiąganiem przychodu Obowiązkiem ubezpieczenia społecznego objęte zostały też niektóre osoby wykonujące określone funkcje społeczne, mimo że z tego tytułu nie osiągają żadnych dochodów. Są to: 1) odbywanie niezawodowej służby wojskowej, 2) wykonywanie posługi duchowej, 3) przebywanie na urlopie wychowawczym, 4) sprawowanie opieki nad ciężko chorym członkiem rodziny. . odbywanie niezawodowej służby wojskowej Ad 1) Odbywanie niezawodowej służby wojskowej. Zgodnie z ustawą z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej52 obywatele polscy w wieku od 19 do 24 lat mają obowiązek odbycia służby wojskowej w wymiarze 9 miesięcy. Zasadnicza służba wojskowa może być w określonych w ustawie przypadkach odbyta w formie zastępczej. W poprzednim stanie prawnym (do 1 stycznia 1999 r.) okres odbywania służby wojskowej był w całości zaliczony do stażu emerytalnego jako okres składkowy. 5lDz.U. nr223poz. 2217. 52 Tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. nr 241, poz. 2416 z późn. zm. 2. Ustawowe tytuły obowiązku ubezpieczenia społecznego 71 i wykonywanie posługi duchowej W nowym zreformowanym systemie emerytalnym długość stażu ubezpieczeniowego nie będzie miała bezpośredniego wpływu na uprawnienia emerytalne. Wysokość emerytury będzie bowiem ishuiaka. od sumy składek zgromadzonych na indywidualnym koncie ubezpieczonego. Aby zatem konieczność spełnienia obywatelskiego obowiązku nie pomniejszyła uprawnień emerytalnych zainteresowanego, okres zasadniczej służby wojskowej objęty został obowiązkiem ubezpieczenia społecznego. Obowiązek ubezpieczenia z tego tytułu obejmuje ryzyko emerytalne i rentowe. Obowiązek ubezpieczenia wypadkowego jest wyłączony, bowiem żołnierze służby niezawodowej podlegają ustawie z 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych53. Obowiązkiem ubezpieczenia są objęci także żołnierze zasadniczej służby, odbywający ją nadterminowo. Ad 2) Wykonywanie posługi duchowej. Za osobę duchowną uważa się duchownego oraz członków zakonów męskich i żeńskich Kościoła katolickiego, innych kościołów i związków wyznaniowych, z wyjątkiem alumnów seminariów duchownych, nowicjuszy, postulantów i juniorystów. Osoby te mogą się ubezpieczyć dobrowolnie, jeżeli nie ukończyły 25 lat54. Obowiązek ubezpieczenia dotyczy tylko duchownych, którzy nie mają żadnego innego tytułu do ubezpieczenia. Jeżeli bowiem duchowny posiada także inny tytuł do tego obowiązku, podlega obowiązkowi ubezpieczenia z tego drugiego tytułu. Ale jeżeli duchowny pozostaje w stosunku pracy, z tytułu którego opłacana składka w przeliczeniu na okres miesiąca jest niższa od kwoty najniższego wynagrodzenia za pracę, składkę z tytułu wykonywania posługi duchowej opłaca się w części obliczonej od różnicy podstawy w kwocie odpowiadającej minimalnemu wynagrodzeniu za pracę i podstawy wymiaru składki z tytułu stosunku pracy55. Ad 3) Przebywanie na urlopie wychowawczym. Urlop wychowawczy przysługuje na podstawie art. 186 kodeksu pracy pracownikowi, który jest zatrudniony co najmniej sześć miesięcy56. Urlop przysługuje w wymiarze trzech lat w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, które nie ukończyło lat czterech. Niezależnie od wyżej określonego urlopu, pracownik może wykorzystać trzyletni urlop wychowawczy na opiekę nad dzieckiem, które nie ukończyło 18 lat i które z powodu niepełnosprawności wymaga osobistej opieki. przebywanie na urlopie wychowawczym 53 Tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 9, poz. 87 z późn. zm. 54 Pozwala im na to art. 7 pkt 5 u.s.u.s. 55 Art. 16 ust. lOa u.s.u.s. Należy zauważyć, że przepis ten odsyła do art. 9 ust. la, który wymienia także stosunek członkostwa w spółdzielni i służby. Ograniczenie się więc w art. 16 ust. 1 Oa tylko do stosunku pracy oznaczałoby, że w pozostałych sytuacjach zbiegu FK płaci pełną składkę. 56 Wlicza się poprzednie okresy zatrudnienia. 72 IV. Obowiązek ubezpieczenia społecznego Składkę na ubezpieczenie emerytalne i rentowe płaci budżet państwa za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Podstawą wymiaru składki jest kwota świadczenia pielęgnacyjnego określona w ustawie z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych57. Ad 4) Sprawowanie opieki nad ciężko chorym członkiem rodziny. opieka nad ciężko chorym członkiem rodziny Zgodnie z art. 6 ust. 2 obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego i rentowego objęte zostały osoby, które rezygnują z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania bezpośredniej, osobistej opieki nad długotrwale lub ciężko chorym członkiem rodziny oraz wspólnie niezamieszkującymi matką, ojcem lub rodzeństwem. Składkę na to ubezpieczenie opłaca ośrodek pomocy społecznej od kwoty kryterium dochodowego na osobę w rodzinie, jeżeli dochód osoby opiekującej się nie przekracza 150% kwoty kryterium dochodowego i nie otrzymuje ona renty ani emerytury58. 3. Obowiązek ubezpieczenia społecznego emerytów i rencistów Przejście na emeryturę oznacza zrealizowanie się (zajście) ryzyka emerytalnego, co czyni zbędnym dalsze ubezpieczenie się na wypadek zajścia tego ryzyka. Z tego punktu widzenia pracujący emeryci nie powinni podlegać obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego. Takie też stanowisko zajmował nasz ustawodawca w ustawie z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznem, która przewidywała w odniesieniu do emerytów jedynie obowiązek ubezpieczenia chorobowego i od wypadków przy pracy. Ustawy uchwalone w Polsce Ludowej nie wypowiadały się wyraźnie w tej kwestii. Obecnie obowiązująca ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych wiąże obowiązek ubezpieczenia z posiadaniem tytułu do ubezpieczenia, których katalog zawiera art. 6 ust. 1 i 2 tej ustawy. Zwolnienie z tego obowiązku możliwe jest tylko w razie zbiegu tytułów albo wyraźnego podmiotowego zwolnienia. zwolnienia podmiotowe Takie podmiotowe zwolnienie ustawa przewiduje tylko w odniesieniu do studentów w wieku do 25 lat, którzy zawarli umowę zlecenia oraz do emerytów i rencistów mających inny tytuł do ubezpieczenia niż stosunek pracy, stosunek członkostwa w rolniczej spółdzielni produk- cyjnej lub stosunek służby (celnej). „polski patent" Oceniając rozwiązania kwestii obowiązku ubezpieczenia emerytów przez polskiego ustawodawcę, należy dojść do wniosku, że brak gene- 57 Dz.U. nr 228, poz. 2255 z późn. zm. 58 Art. 42 ust. 1 ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Dz.U. nr 64, poz. 593 z późn. zm. 3. Obowiązek ubezpieczenia społecznego emerytów i rencistów 73 ralnego zwolnienia emerytów59 z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego stanowi swego rodzaju „polski patent". Użycie tego określenia uzasadnia nie tylko to, że polskie rozwiązania odbiegają od powszechnie stosowanych60, ale także to, że są one sprzeczne z konstrukcyjnymi założeniami ochrony ubezpieczeniowej. Regułą generalną w ubezpieczeniach jest bowiem założenie, że ubezpieczenie trwa tylko do zajścia określonego ryzyka (zdarzenia) ubezpieczeniowego. Wszystkie warunki nabycia prawa (w tym i te decydujące o zakresie nabytego prawa) muszą być spełnione do dnia zajścia ryzyka. Zrealizowanie się ryzyka (tu: przejście na emeryturę) kończy ten proces. Emeryt to zatem ktoś, kto już zakończył proces nabywania prawa do emerytury i to prawo zrealizował. Narastanie uprawnień emerytalnych wynikające ze składki możliwe byłoby tylko w sytuacji zrezygnowania ze statusu emeryta (opóźnienie przejścia na emeryturę) lub zawieszenia tego statusu. Pobieranie natomiast emerytury oznacza, że ryzyko emerytalne zaszło i trwa. Nie ma więc potrzeby ubezpieczać się na wypadek jego zajścia. Obowiązujące przepisy poszły jednak inną drogą, nakładając61 na pracujących emerytów obowiązek ubezpieczenia emerytalnego. Tę regulację można wytłumaczyć jedynie względami natury fiskalnej (chęć zwiększenia wpływów do Funduszu Ubezpieczenia Społecznego) oraz zamiarem ochrony rynku pracy przed „tańszymi" (bo nieobjętymi składką na ZUS) pracownikami - emerytami, jakkolwiek można chronić rynek pracy innymi sposobami (np. dodatkową składką na Fundusz Pracy płaconą przez pracodawców zatrudniających emerytów). Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, regulację dopuszczającą możliwość narastania uprawnień już po przejściu na emeryturę, tj. po zrealizowaniu się ryzyka ubezpieczeniowego, należy uznać za patologię legislacyjną. Można ją porównać do regulacji, która pozwalałaby właścicielowi samochodu na doubezpieczenie się już po wypadku. W ubezpieczeniach gospodarczych nikt jednak nie wpadłby na taki pomysł. Sprzeciw wobec koncepcji dalszego narastania uprawnień (podwyższania emerytury) po przejściu na emeryturę nie może być rozumiany jako równoznaczny z domaganiem się zakazu podejmowania pracy przez emerytów. Emeryt może oczywiście realizować swoje obywatelskie prawo do pracy62. Mamy jednak wówczas do czynienia ze zbiegiem obu praw: do pracy i do emerytury. Zbieg prawa do pracy i prawa do emerytury bywa regulowany na dwa sposoby: • ustawodawca może nakazać dokonania wyboru jednego z tych praw albo 59 Inaczej bowiem należy odnosić się do ubezpieczenia emerytalnego rencistów. 60 Emerytów obejmuje się raczej ubezpieczeniem chorobowym i wypadkowym, a nie emerytalnym i rentowym. 61 Prawidłowo: „nie zwalniając z obowiązku". 62 Prawo emeryta do pracy nie musi jednak oznaczać obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i, co za tym idzie, powiększania uprawnień już skonsumowanych. 74 IV. Obowiązek ubezpieczenia społecznego postulowany zakres ubezpieczenia • może pozwolić na ich łączenie w pełnym lub ograniczonym zakresie, ustalając np. odpowiednie limity zarobków. Jest to jednak zupełnie odrębny problem i nie należy tych kwestii mieszać63. Uwzględniając, że z teoretycznego punktu widzenia niemożliwe jest narastanie uprawnień emerytalnych równocześnie z pobieraniem świadczenia, należy stwierdzić, że racjonalny ustawodawca nie powinien zwalniać emerytów z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego. Rozumując podobnie, nie ma żadnego uzasadnienia dla obejmowania emerytów także obowiązkiem ubezpieczenia rentowego. Ubezpieczenie rentowe ma bowiem ubezpieczyć na wypadek utraty zdolności do pracy przed osiągnięciem wieku emerytalnego. Po osiągnięciu wieku emerytalnego ubezpieczenie na wypadek niezdolności do pracy nie ma więc racji bytu. Pracujący emeryt powinien natomiast na zasadach ogólnych podlegać ubezpieczeniu na wypadek choroby i wypadku przy pracy, bo te ryzyka mogą mu nadal zagrażać. Inaczej nieco należy widzieć problem obowiązku ubezpieczenia emerytalnego w odniesieniu do zatrudnionych rencistów. Rencista podejmujący zatrudnienie w ramach zachowanej zdolności do pracy powinien mieć możliwość wypracowania sobie (powiększenia) stażu emerytalnego. Postulowanie zwolnienia rencistów z tego obowiązku byłoby wbrew ich interesom i logice. W odniesieniu natomiast do ubezpieczenia rentowego odpowiedź nie jest tak jednoznaczna. Pracujący rencista nie powinien bowiem podlegać obowiązkowi ubezpieczenia rentowego, jeżeli ryzyko to zostało już całkowicie zrealizowane. Ryzyko rentowe nie jest bowiem ryzykiem jednolitym. W stanie prawnym do 1996 r. wyróżniano trzy jego stopnie (przejawy). Obecnie dwie sytuacje uzasadniają przyznanie statusu rencisty: trwała całkowita niezdolność do jakiejkolwiek pracy i niezdolność ograniczona. Zasadne byłoby zatem ubezpieczenie rentowe rencisty z ograniczoną zdolnością do pracy, na wypadek całkowitej utraty zdolności do pracy. Uwzględniając zatem ogólne założenia systemu ubezpieczeń społecznych, nasuwa się wniosek, że ubezpieczenie emerytów i rencistów nie powinno być uregulowane na zasadach dotyczących osób w wieku produkcyjnym. Pracujący emeryt powinien bowiem podlegać tylko ubezpieczeniu chorobowemu i wypadkowemu. Pracujący renciści powinni natomiast podlegać obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego i ewentualnie obowiązkowi ubezpieczenia rentowego. Podleganie ubezpieczeniom chorobowym powinno być dla wszystkich emerytów i rencistów tylko dobrowolne64, natomiast obowiązek ubezpieczenia wypadkowego powinien podlegać ogólnym regułom. 63 Zob. rozdział dotyczący zawieszania prawa do świadczeń. 64 Obecnie jest albo obowiązkowe, albo dobrowolne, zależnie od posiadanego przez emeryta lub rencistę tytułu. 4. Zbieg obowiązku ubezpieczenia 75 zakres zbiegu 4. Zbieg obowiązku ubezpieczenia 4.1. Zbieg tytułów w zakresie ubezpieczenia powszechnego Ze zbiegiem obowiązku ubezpieczenia mamy do czynienia wówczas, gdy jedna osoba wykonuje kilka rodzajów działalności (posiada kilka tytułów), z którymi wiąże się obowiązek ubezpieczenia społecznego. W takich sytuacjach z reguły ustawodawca wskazuje, który tytuł ma pierwszeństwo, czyli z którego z tych tytułów podlega się ubezpieczeniu z wyłączeniem obowiązku z pozostałych tytułów. Zbieg obowiązku ubezpieczenia dotyczy tylko ubezpieczenia emerytalnego i rentowego. Oba ubezpieczone ryzyka mają bowiem charakter „ogólny", tj. niezależny od konkretnego tytułu do ubezpieczenia. Ubezpieczonemu „wystarczy" zatem posiadanie jednego tytułu do ubezpieczenia, aby dane ryzyko było chronione. W odniesieniu natomiast do ryzyka chorobowego przedmiotem ochrony jest utrata zarobku z powodu niezdolności do wykonywanej pracy. Jeśli choroba przeszkadza w osiąganiu środków utrzymania, ustawodawca wprowadza obowiązek ubezpieczenia w odniesieniu do danego tytułu. Jeśli utrata zarobku nie następuje, bo ubezpieczony zachowuje dochód (np. poseł stypendysta) albo go nie osiąga (bezrobotny), obowiązek ubezpieczenia jest wyłączony. Zainteresowany ma też możliwość dobrowolnego przystąpienia do tego ubezpieczenia w sytuacjach, w których według jego oceny choroba wpłynie na osiągane zarobki (działalność gospodarcza, umowa zlecenie). Podobnie jest w odniesieniu do ryzyka wypadkowego. Zagrożenie, tj. możliwość zajścia wypadku przy pracy (wykonywaniu danej działalności), czyni ubezpieczenie wypadkowe obowiązkowym, a w braku takiego zagrożenia — zbędnym. Z tego względu obowiązek ubezpieczenia wypadkowego albo jest, albo go nie ma, zatem nie może być mowy o żadnych zwolnieniach w razie zbiegu tytułów ani o dobrowolności65 wejścia do tego ubezpieczenia. Zasady regulacji zbiegu tytułów mogą być różne. Może to być np. zasada pierwszeństwa w czasie albo „ranga" tytułu, uzasadniająca obowiązek ubezpieczenia bez względu na jego kolejność lub inne powody. Z tego punktu widzenia wszystkie tytuły do obowiązku ubezpieczenia, o których mowa w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych66, można podzielić na te, które bezwzględnie podlegają obowiązkowi ubezpieczenia (tj. tytuły „bezwzględne"), i pozostałe tytuły, które mogą być zwolnione z tego obowiązku (tytuły „ogólne")67. 65 Tego typu praktyka oparta na wyjaśnieniach ZUS (pismo Sen 744-30/02 z 23 grudnia 2002 r.) jest błędna. 66Art. 6 ust. 1 i 2. 61 Nazwy te nie występują w ustawie. tytuły „bezwzg lędne" ogólne r.) jest błędna 76 IV. Obowiązek ubezpieczenia społecznego trzy reguły zbiegu Z art. 9 ust. 1 ustawy o systemie ustalającego reguły zbiegu tytułów68 wynika, że tytułami bezwzględnymi69 są: stosunek pracy, członkostwo w rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub spółdzielni kółek rolniczych, stosunek służby70 oraz fakt pobierania świadczenia socjalnego lub zasiłku socjalnego. Zatem: 1) jeśli któryś z tych tytułów wystąpi w zbiegu z innym tytułem wymienionym w art. 6 ust. 1 i 2 u.s.u.s. (ogólnym), to zawsze będzie podlegał obowiązkowi ubezpieczenia. Można powiedzieć, że tytuł bezwzględny to taki, który nie może zostać zwolniony z obowiązku ubezpieczenia; 2) z tego wynika oczywisty wniosek, że jeżeli zbiegną się co najmniej dwa tytuły bezwzględne, to wszystkie rodzą obowiązek ubezpieczenia71; 3) w razie natomiast zbiegu ze sobą tytułów pozostałych (ogólnych), ustawa przyjmuje zasadę pierwszeństwa w czasie. Tytuł, który został zwolniony z obowiązku ubezpieczenia z powodu zbiegu z innym tytułem, może zostać objęty ubezpieczeniem na wniosek zainteresowanego72. Powyższe reguły zbiegu tytułów doznają jednak pewnych ograniczeń. I tak reguła zbiegu tytułu bezwzględnego z tytułem ogólnym nie _______ ma zastosowania do zbiegu stosunku pracy z wykonywaniem umowy zlecenia (lub agencyjnej), jeżeli strony tych umów są tożsame. W takiej sytuacji umowy zlecenia (agencyjne) zostają niejako włączone do umowy o pracę73 i podlegają obowiązkowi ubezpieczenia, tak jak umowa o pracę74. Reguła zwolnienia tytułu ogólnego w zbiegu z tytułem bezwzględnym nie obowiązuje także w odniesieniu do ubezpieczonych, których podstawa wymiaru składki z tytułu bezwzględnego jest niższa od kwoty minimalnego wynagrodzenia za pracę. Osoby te „uzupełniająco" podlegają obowiązkowi ubezpieczenia z posiadanych tytułów ogólnych75. Odstępstwo od zasady pierwszeństwa w czasie dotyczy natomiast zbiegu tytułów „prowadzenie pozarolniczej działalności" i „wykonywanie posługi duchowej". W tej sytuacji niezależnie od tego, który z tych tytułów powstał pierwszy, obowiązek ubezpieczenia związany jest z pozarolniczą działalnością. wyjątki od reguł zbiegu 68 Art. 9, a w szczególności jego ust. 1, ujmuje te zasady w sposób mało czytelny i prowadzący do pewnych sprzeczności. Mimo krytyk i licznych nowelizacji ustawy nie został jednak przeredagowany. 69 W pierwszym wydaniu podręcznika używana była nazwa „tytuł z pierwszeństwem", co jednak myliło się studentom z zasadą pierwszeństwa w czasie. 7(1 Tylko celnej, bowiem pozostałe rodzaje służb mundurowych objęte są systemem zaopatrzenia społecznego. 71 W takiej sytuacji zwolnienie może nastąpić jedynie w wyniku przekroczenia limitu składki. 72 Zgłaszając taki wniosek, zainteresowany rezygnuje ze zwolnienia. 73 Osoba wykonująca obie te umowy jest uważana za pracownika także w zakresie wykonywania umowy zlecenia (agencyjnej). 74 Dotyczy to też umów o dzieło, które — występując samodzielnie — w ogóle nie podlegają obowiązkowi ubezpieczenia społecznego. 75 Jeżeli tym ogólnym tytułem jest posługa duchowa, to Fundusz Kościelny opłaca składkę uzupełniającą do kwoty minimalnego wynagrodzenia (art. 18 ust. 4 pkt lOa). 4. Zbieg obowiązku ubezpieczenia 11 Kryterium zastosowania odstępstwa od reguły jest fakt opłacania składki przez budżet państwa76. To kryterium jest też stosowane przy zbiegu: 1) wykonywania odpłatnie pracy na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania, \ 2) przebywania na urlopie wychowawczym lub pobierania zasiłku macierzyńskiego, 3) odbywania niezawodowej służby czynnej, 4) odbywania zastępczej formy służby wojskowej — z innymi tytułami ogólnymi. Zwolnienie z obowiązku ubezpieczenia danego tytułu obejmuje tylko ubezpieczenie emerytalne i rentowe. Dobrowolnie „wejście" do ubezpieczenia (rezygnacja ze zwolnienia) nie musi jednak dotyczyć obu tych rodzajów ubezpieczenia. Można dobrowolnie wejść tylko do jednego z tych ubezpieczeń, np. emerytalnego w celu powiększenia sumy składek77. Zwolnienie z obowiązku ubezpieczenia emerytalno-rentowego nie ma natomiast żadnego wpływu na obowiązek ubezpieczenia wypadkowego (kwestię tę reguluje art. 12 u.s.u.s.), od którego to obowiązku nie przewiduje się żadnych zwolnień w razie zbiegu różnych tytułów. Tabela 4. Zbieg obowiązku ubezpieczenia umowa o pracę lub Służba Celna rolnicza spółdzielnia produkcyjna umowa zlecenia tytuły finansowane przez budżet pozostałe umowa o pracę lub służba celna \ 0 V 0 ^^ O O \. \ 0 \ D(O78) 0 N \ 0 \ D rolnicza spółdzielnia produkcyjna \ O \ 0 \. 0 0 ^\ \ 0 \ D 0 N \ 0 \ D umowa zlecenia \ D \ 0 \ 0 D ^^ \ 0 \ D \ 0 N \ \ o \ D tytuły78 finansowane przez budżet \ N V O ^\ 0 N \-. \ N \ 0 \ 0 N \ \ N \ 0 pozostałe \ D \ o ^\ O D ^\ \ 0 \ D \ o N \ \ 0 \ D O — obowiązkowe D — dobrowolne N — nie podlega 76 Za pośrednictwem Funduszu Kościelnego. 77 Z uwzględnieniem jednak obowiązujących limitów składki. 78 Dotyczy tych samych podmiotów. Są to tytuły określone w art. 6 ust. 1 pkt 8, 10, 11, 12, 19. 78 IV. Obowiązek ubezpieczenia społecznego pierwszeństwo tytułu nierolniczego 4.2. Zbieg obowiązku ubezpieczenia społecznego z obowiązkiem ubezpieczenia rolniczego Zbieg obu systemów ubezpieczeń reguluje ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników79. W myśl postanowień tej ustawy obowiązek ubezpieczenia rolniczego jest wyłączony, jeśli zbiega się z obowiązkiem innego ubezpieczenia społecznego. Zawsze zatem pierwszeństwo ma tytuł „nierol-niczy". Jedyny wyjątek dotyczy zbiegu ubezpieczenia rolniczego z obowiązkiem ubezpieczenia z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności. Rolnik prowadzący taką działalność podlega ubezpieczeniu tylko rolniczemu. Rolnik (lub domownik) może jednak wybrać ubezpieczenie z tytułu pozarolniczej działalności gospodarczej. Wtedy ustaje obowiązek ubezpieczenia rolniczego. Jeśli więc rolnik podejmie pracę lub zawrze umowę zlecenia, to podlegać będzie obowiązkowi ubezpieczenia tylko z tytułu tych umów. Ubezpieczenie rolnicze ma pierwszeństwo tylko w zbiegu z pozarolniczą działalnością. Obowiązek ubezpieczenia rolniczego nie powstaje, gdy działalność rolniczą podejmuje osoba mająca ustalone prawo do emerytury lub renty. 4.3. Zbieg obowiązku ubezpieczenia społecznego z systemem zaopatrzenia społecznego Ubezpieczenie społeczne i zaopatrzenie społeczne to dwa odrębne systemy zapewniające (różnymi technikami) ochronę na wypadek zdarzeń uniemożliwiających uzyskiwanie środków utrzymania. Odrębność obu systemów przejawia się też w całkowitej niezależności zasad wejścia do danego systemu i braku reguł kolizyjnych. Inaczej mówiąc, funkcjonariusz wojskowy lub policyjny, który jednocześnie posiada tytuł do ubezpieczenia społecznego, podlega temu obowiązkowi na zasadach ogólnych80. Dotyczy to także emeryta lub rencisty. Jeśli więc emeryt (rencista) mundurowy podejmie pracę na podstawie umowy o pracę lub zlecenia, to zawsze będzie podlegał obowiązkowi ubezpieczenia społecznego81, jeśli zaś podejmie jakąś pozarolniczą działalność, to wejście do ubezpieczenia emerytalno-rentowego i chorobowego będzie dobrowolne, a obowiązkowe będzie tylko ubezpieczenie wypadkowe. równoległość systemów 19 Tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. nr 7, poz. 25 z późn. zm. 80 W zupełnym oderwaniu od faktu pozostawania w systemie zaopatrzeniowym. 81 Emerytalnego i rentowego; chorobowe i wypadkowe będzie obowiązkowe tylko przy umowie o pracę, natomiast przy umowie zlecenia obowiązek ubezpieczenia wypadkowego będzie zależał od miejsca wykonywania umowy. 5. Ubezpieczenie na wniosek (dobrowolne) 79 Identyczna jest sytuacja sędziów i prokuratorów. Niezależność podlegania obu systemom nie oznacza niezależności pobieranych rent i emerytur. W razie zbiegu prawa do świadczeń z obu systemów, zainteresowanemu przysługuje tylko jedno wybrane świadczenie82. j< 5. Ubezpieczenie na wniosek (dobrowolne) Według ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych dobrowolność ubezpieczenia przejawia się w dwóch aspektach. dwa aspekty dobrowolności Jeden z tych aspektów to dobrowolność ubezpieczenia osób, które mają tytuł do obowiązku ubezpieczenia, ale zachodzą okoliczności zwalniające je z tego obowiązku (np. zbieg różnych tytułów u jednej osoby). Ze zwolnienia tego można jednak nie skorzystać, składając wniosek o objęcie ubezpieczeniem. Natomiast drugi aspekt to „wyjście" poza krąg osób objętych przymusem ubezpieczenia. Ustawa przyznaje prawo do złożenia wniosku o ubezpieczenie w zakresie ubezpieczenia emerytalnego i rentowego osobom enumeratywnie wymienionym w art. 783. Wniosek może dotyczyć objęcia ubezpieczeniem tylko emerytalnym, tylko rentowym albo obydwoma tymi ubezpieczeniami łącznie. Wymienione osoby nie mogą jednak złożyć wniosku o objęcie ubezpieczeniem chorobowym lub wypadkowym. Objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym następuje od dnia wskazanego we wniosku, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym wniosek 82 Będzie o tym dalej mowa. . ¦ ¦, ¦ 83 Prawo to przysługuje: — małżonkowi pracownika skierowanego do pracy w przedstawicielstwie dyplomatycznym, urzędach konsularnych, w stałych przedstawicielstwach przy Organizacji Narodów Zjednoczonych i w innych specjalnych misjach za granicą, w instytutach, ośrodkach informacji i kultury za granicą, — osobie, która z powodu sprawowania opieki nad członkiem rodziny spełniającym warunki do przyznania zasiłku pielęgnacyjnego nie podlega ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym z tytułów objętych obowiązkiem ubezpieczenia, — obywatelom polskim wykonującym pracę za granicą w podmiotach zagranicznych oraz obywatelom polskim wykonującym pracę w podmiotach zagranicznych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli podmioty te nie mają w Polsce swojej siedziby, — studentom oraz uczestnikom dziennych studiów doktoranckich, jeżeli nie podlegają ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym z innego tytułu, — alumnom seminariów duchownych, nowicjuszom, postulantom i juniorystom do ukończenia 25 roku życia. — odbywającym na podstawie nieodpłatnych umów cywilnoprawnych staż adaptacyjny wnioskodawcom — obywatelom państwa członkowskiego Unii Europejskiej w postępowaniu w sprawie uznania kwalifikacji do wykonywania zawodu regulowanego lub działalności regulowanej — w rozumieniu odpowiednio przepisów o zasadach uznawania nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej kwalifikacji do wykonywania zawodów regulowanych lub przepisów o zasadach uznawania nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej kwalifikacji do podejmowania lub wykonywania niektórych działalności. 80 IV. Obowiązek ubezpieczenia społecznego został zgłoszony. Od daty wcześniejszej, wskazanej we wniosku, może powstać tylko ubezpieczenie chorobowe zgłoszone przez osobę podlegaj ącą obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym84. Dobrowolne ubezpieczenie ustaje: • od dnia wskazanego we wniosku o wyłączenie z tych ubezpieczeń, nie wcześniej jednak niż od dnia zgłoszenia wniosku, • z powodu nieopłacenia składek na te ubezpieczenia należnych za jeden pełny miesiąc, z tym że nie uważa się za okres nieopłacenia składek okresu pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy z powodu choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną oraz okresu pobierania zasiłków z ubezpieczenia chorobowego lub wypadkowego; w uzasadnionych przypadkach ZUS może przywrócić termin do opłacenia składek, • od dnia ustania tytułu do ubezpieczenia. 6. Kontynuacja ubezpieczenia Kontynuacja ubezpieczenia jest odmianą ubezpieczenia dobrowolnego (na wniosek). Kontynuacja oznacza prawo do dalszego trwania (kontynuowania) ubezpieczenia obowiązkowego lub dobrowolnego85, mimo że faktycznie tytułu tego nie ma. Kontynuować można tylko ubezpieczenie emerytalno-rentowe. Celem tej konstrukcji prawnej jest nieprzerywanie narastania uprawnień emerytalnych w okresie chwilowej bezczynności zawodowej. Mimo takiej ratio legis ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych nie przewiduje żadnego ograniczenia czasowego do kontynuowania ubezpieczenia. W art. 10 ustawy mowa jest jedynie o tym, że w przypadku, gdy okres ubezpieczenia kontynuowanego przekracza 10 lat, nie obowiązuje gwarancja wypłaty minimalnego świadczenia, jeśli stan indywidualnego konta ubezpieczonego nie zapewni takiej kwoty świadczenia. Obecna ustawa nie przewiduje już także terminu do zgłoszenia wniosku o kontynuację ubezpieczenia. W poprzednim stanie prawnym warunkiem kontynuowania ubezpieczenia po ustaniu tytułu było min. zgłoszenie wniosku w ciągu 30 dni od ustania obowiązku ubezpieczenia. Brak takiego ograniczenia wypacza ideę ubezpieczeń społecznych. 84 Inaczej mówiąc, osoba podlegająca obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym, a dobrowolnie chorobowym, może przystąpić do ubezpieczenia chorobowego od dnia podlegania ubezpieczeniom obowiązkowym, jeżeli zgłosi wniosek w terminie 7 dni od daty powstania obowiązku. 85 Możliwość kontynuowania ubezpieczenia po ustaniu sytuacji uzasadniającej dobrowolne wejście do ubezpieczenia dotyczy tylko obywateli polskich, którzy wykonywali pracę za granicą w podmiotach zagranicznych, oraz obywateli polskich, którzy pracowali w podmiotach zagranicznych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, nieposiadających w Polsce swojej siedziby ani przedstawicielstwa (art. 10 u.s.u.s.). 6. Kontynuacja ubezpieczenia 81 W okresie kontynuowania ubezpieczenia składkę opłaca w całości sam ubezpieczony w takiej wysokości i od takiej podstawy wymiaru jak za okres ostatniego miesiąca kalendarzowego, w którym istniał obowiązek ubezpieczenia. , Bezwzględnym warunkiem kontynuowania ubezpieczenia po ustaniu obowiązku ubezpieczenia jest opłacanie składek na bieżąco. Nieuiszczenie składki w terminie powoduje ustanie ubezpieczenia. Rozdział V PRZEDMIOT OCHRONY UBEZPIECZENIOWEJ 1. Zdarzenia losowe biotyczne „Zdarzenie" oznacza w języku polskim1 „to, co się zdarzyło — przypadek, przygoda, traf, wypadek, wydarzenie, zajście"2. Zatem to jakieś zjawisko, które zaszło w życiu człowieka bez jego woli, ale niekoniecznie bez jego udziału. To, co się nam przytrafi, wiąże się z naszym losem, stąd pojęcie „zdarzenie losowe". Los obdarza nas różnie, a zatem zdarzenie może być szczęśliwe albo nieszczęśliwe. Zdarzenia nieszczęśliwe wywołująpotrzebę ochrony, zabezpieczenia się przed ich skutkami. Dlatego pojęcie zdarzenia losowego kojarzone jest potocznie ze zjawiskami niekorzystnymi, niepożądanymi, jakkolwiek są też zdarzenia szczęśliwe i oczekiwane (np. ciąża, macierzyństwo), z którymi jednak również wiążą się niekorzystne skutki w zakresie zdolności do zarobkowania. A zatem również zdarzenia oczekiwane (pożądane) mogą wywoływać potrzebę ochrony. Pojęcie zdarzenia losowego ma istotne znaczenie w teorii i praktyce wszystkich ubezpieczeń, nie tylko społecznych. Termin „zdarzenie losowe" jest od dawna stosowany w nauce ubezpieczeń gospodarczych i w teorii statystyki, gdzie uzyskał rangę terminu techniczno-prawnego3. Akty normatywne dotyczące ubezpieczenia społecznego nie posługują się, co prawda, tym terminem, jednakże i w tym ubezpieczeniu chodzi o niesienie pomocy osobom, które dotknęło jakieś zdarzenie losowe. Powstanie ubezpieczenia społecznego wiąże się bowiem z potrzebą zapewnienia niedysponującym kapitałem grupom pracowników najemnych pomocy w najczęstszych przypadkach utraty środków do życia z przyczyn (zdarzeń losowych) powodujących utratę zdolności do pracy. 1 Maty słownik języka polskiego, Warszawa 1968. 2 W znaczeniu pierwotnym „zdarzyć się" to tyle, co „udać się", A. Briickner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1970. 3 Terminem tym posługiwała się już ustawa z 28 marca 1952 r. o ubezpieczeniach państwowych (Dz.U. nr 20, poz. 130 z późn. zm.). 1. Zdarzenia losowe biotyczne 83 differentia specijica przedmiotu ochrony katalog zdarzeń losowych biotycznych Istotną cechą ubezpieczenia społecznego, jego differentia specifica, która przesądziła o wyodrębnieniu się tego ubezpieczenia, jest ochrona przed skutkami zdarzeń losowych, które dotykają nie majątku, ale oso-hy ubezpieczonego, jego zdolności do pracy. Fakt, że ubezpieczenie społeczne chroni zdolność człowieka do zdobywania własną pracą środków utrzymania, sprawił, iż przedmiotem zainteresowania ubezpieczenia społecznego stały się przede wszystkim te zdarzenia losowe, które są w stanie przeszkodzić w wykonywaniu pracy, czyniąc ubezpieczonego do niej niezdolnym. Zjawiskami losowymi mogącymi przeszkodzić człowiekowi w zdobywaniu środków utrzymania są przede wszystkim: choroba, kalectwo, ciąża, poród, macierzyństwo powodujące konieczność opieki nad dzieckiem, a także starość i śmierć, która — kończąc życie jednostki — dotyka swymi skutkami członków rodziny, którym zmarły zapewniał utrzymanie. Cechą zdarzeń losowych, przed których skutkami chroni ubezpieczenie społeczne, jest więc ich biotyczność4, tj. okoliczność, iż wszystkie one stanowią zjawisko biologiczne w życiu człowieka. W tym też wyraża się losowość tych zjawisk. Wszystkie one stanowią nieodłączne zjawisko w życiu człowieka, są właściwe losowi człowieka jako jednostce biologicznej, są „nadane", przypisane człowiekowi przez przyrodę (są jego „losem"). Katalog zdarzeń losowych biotycznych jest zamknięty (skończony), co oznacza, że nie ma żadnych innych zjawisk, które dotykają jednostki ludzkiej (organizmu człowieka), które mogłyby zagrozić jego zdolności do pracy5. Jest to cecha charakterystyczna dla zdarzeń losowych typowych dla człowieka, których zajście zagraża bezpośrednio zdolności do zarobkowania. Zagrożenie możliwości zdobywania środków utrzymania może także wynikać ze zjawisk innej natury, np.: strajki, bezrobocie, aresztowanie, kwarantanna, porzucenie rodziny. Kryterium utraty środków utrzymania pozwala na rozszerzenie działania ubezpieczeń społecznych także na te zjawiska. Jakkolwiek więc naturalną bazą dla działalności ubezpieczenia społecznego są zdarzenia losowe typu biotycznego, to mogą nią być także zjawiska innej natury, które są w stanie zagrozić człowiekowi i przeszkodzić mu w zdobywaniu środków utrzymania, stanowiąc przeszkodę w wykonywaniu pracy. W naszym systemie prawnym spośród zjawisk innej natury niż biotyczne tylko kwarantanna jest zdarzeniem losowym, którego skutki w zakresie osiągania zarobków są objęte ubezpieczeniem społecznym6. Nie ma natomiast ubezpieczenia (spo- inne zdarzenia losowe 4 Nazwy „ryzyko biotyczne" użył W. Warkałło w odniesieniu do choroby, kalectwa i przedwczesnej śmierci (Prawo i ryzyko, Warszawa 1949, s. 33; tenże, Ubezpieczenia majątkowe, Warszawa 1965, s. 37). 5 Zjawiska losowe innego rodzaju, np. pożar, wypadek komunikacyjny, sąjedynie przyczyną zdarzenia losowego biotycznego (np. poparzenia, śmierci). 84 V. Przedmiot ochrony ubezpieczeniowej łecznego) na wypadek bezrobocia czy utraty żywiciela z innej przyczyny niż śmierć (np. porzucenie rodziny). Zdarzenie losowe jest w ubezpieczeniu społecznym pojmowane obiektywnie — jako zjawisko typu przyrodniczego. Wina poszkodowanego, nawet umyślna, przy spowodowaniu zdarzenia losowego (np. samobójstwo) nie przeszkadza w ochronie skutków danego zdarzenia. Brak winy po stronie poszkodowanego nie jest więc elementem pojęcia zdarzenia losowego, wyłączającym odpowiedzialność ubezpie-czyciela. W ubezpieczeniach gospodarczych natomiast zdarzenia losowe uzasadniające ochronę to zdarzenia niezawinione przez poszkodowanego. Spowodowanie zdarzenia przez osobę bezpośrednio dotkniętą jego skutkami pozbawia je cechy lo-sowości. wina poszkodowanego a zdarzenie losowe 2. Prawna klasyfikacja zdarzeń losowych biotycznych Oprócz ochrony skutków wymienionych zdarzeń losowych przepisy ubezpieczeniowe przewidują także ochronę w razie choroby zawodowej, wypadku przy pracy, wypadku w drodze do pracy lub z pracy, wypadku zrównanego z wypadkiem przy pracy i wypadku w szczególnych okolicznościach7. Prima facie wydawać by się mogło, że wypadki te stanowią rozszerzenie katalogu zdarzeń losowych o zdarzenia losowe innego typu niż biotyczne. Tak jednak nie jest. Wypadek to niewątpliwie zdarzenie losowe, ale w języku potocznym kojarzone z faktem zadziałania w sposób nieoczekiwany przyczyny zewnętrznej na poszkodowanego, w wyniku czego może dojść do choroby, kalectwa lub śmierci. Inaczej mówiąc, choroba, kalectwo lub śmierć mogą zostać spowodowane przyczyną wewnętrzną albo przyczyną zewnętrzną (wypadek). Sam rodzaj przyczyny (wewnętrzna, zewnętrzna) zachorowania, kalectwa lub śmierci (zdarzenia losowego) nie ma znaczenia prawnego. Ubezpieczenie społeczne nie różnicuje bowiem ochrony z punktu widzenia charakteru przyczyny uszkodzenia zdrowia lub śmierci. Niezależnie zatem od tego, czy są one spowodowane przyczyną zewnętrzną, czy wewnętrzną, zakres udzielanej ochrony jest taki sam. O zróżnicowaniu sytuacji prawnej (zakresie ochrony) decydują natomiast okoliczności doznania szkody na zdrowiu lub życiu. Okoliczności te dzieli się generalnie na należące do sfery spraw prywatnych lub do sfery spraw zawodowych (publicznych). Do tych ostatnich zaliczono wykonywanie pracy lub innej działalności oraz czynności zrówna- kryterium różnicowania ochrony 6 Mowa o ubezpieczeniu chorobowym. 7 Od 2003 r. „wypadek w okolicznościach szczególnych" nie jest już pojęciem ubezpieczeń społecznych, ale systemu zaopatrzenia społecznego. 2. Prawna klasyfikacja zdarzeń losowych biotycznych 85 okoliczności ze sfery spraw zawodowych okoliczności ze sfery spraw prywatnych nych z wykonywaniem pracy, odbywanie drogi do pracy lub z pracy a także niektóre czynności szczególnie ważne ze społecznego punktu widzenia. Jeśli zatem do zachorowania, kalectwa lub śmierci dojdzie w wynikli zadziałania przyczyny zewnętrznej w okolicznościach zaliczonych do sfery spraw zawodowych (publicznych), to te zdarzenia losowe określa się jako wypadki (wypadek przy pracy lub innej działalności, wypadek zrównany, wypadek w drodze do pracy i wypadek w szczególnych okolicznościach). Jeśli natomiast przyczyna zewnętrzna zadziała w okolicznościach należących do sfery spraw prywatnych, to uszkodzenia zdrowia lub śmierć zakwalifikowane zostaną tak samo, jak te spowodowane przyczyną wewnętrzną, tj. jako „z ogólnego stanu zdrowia". Z tego względu należy przyjąć, że pojęcia: wypadek przy pracy, choroba zawodowa, wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy, wypadek w drodze do pracy lub z pracy nie oznaczają innego typu zdarzeń niż biotyczne, ale są pojęciami prawnymi otrzymanymi w wyniku dokonania klasyfikacji zdarzeń losowych biotycznych (choroba, kalectwo, śmierć) z punktu widzenia przyjętych kryteriów. Do pojęcia choroby zawodowej dochodzimy natomiast, dokonując podziału uszkodzeń zdrowia lub życia, do których doszło w okolicznościach wykonywania pracy według kryterium rodzaju (charakteru) związku przyczyny z pracą. Jeśli przyczyna zewnętrzna będzie zakłóceniem procesu pracy, to zdarzenia te nazwane zostaną wypadkami przy pracy. Jeśli natomiast przyczyną zewnętrzną choroby, kalectwa lub śmierci będzie rodzaj i charakter pracy, to te szkody na osobie zakwalifikowane zostaną jako „choroba zawodowa"8. Mechanizm dochodzenia do tych pojęć ilustruje schemat 2. Przedstawiony schemat pozwala na określenie wypadku przy pracy jako nazwy dla takiego zdarzenia losowego, tj. choroby, kalectwa lub śmierci, które jest biologicznie nagłe9, zostało spowodowane przyczyną zewnętrzną, która zadziałała w okolicznościach wykonywania pracy (w związku z pracą). Podobnie należy rozumieć pozostałe rodzaje wypadków oraz chorobę zawodową. Są to wszystko nazwy określające szkody na osobie pracownika (uszczerbki na zdrowiu), jakich pracownik doznał w związku z wykonywaniem czynności i zachowań szczególnie wyróżnionych. O zakwalifikowaniu zatem danego zdarzenia losowego (zachorowanie, kalectwo lub śmierć) do zdarzeń „uprzywilejowanych", tzn. szczególnie chronionych, decydują przede wszystkim okoliczności, w jakich doszło do wystąpienia danego uszczerbku10. kryterium wydzielenia chorób zawodowych 8 Np. głuchota spowodowana pracą w hałasie zostanie zakwalifikowana jako „choroba zawodowa". Jeśli jednak do uszkodzenia słuchu dojdzie w wyniku uderzenia pracownika w głowę, to będzie zakwalifikowana jako wypadek przy pracy. 9 Taką będzie np. śmierć młodego człowieka. 10 Jeżeli autobus wpadnie na drzewo (wypadek w znaczeniu potocznym), to każda z osób może ulec innemu wypadkowi w znaczeniu prawnym. Kierowca ulegnie wypadkowi przy pracy, jadący do pracy 86 V. Przedmiot ochrony ubezpieczeniowej Schemat 2. Prawna klasyfikacja zdarzeń losowych zdarzenia losowe (choroba, kalectwo, śmierć) spowodowane przyczyną zewnętrzną (wypadek) samoistne (przyczyna wewnętrzna) w okolicznościach ze sfery spraw związanych z pracą (publicznych) w okolicznościach ze sfery spraw prywatnych wykonywanie pracy lub innej działalności czynności zrównane z pracą okoliczności społecznie ważne odbywanie drogi do pracy i z pracy wypadek przy pracy (innej działalności) choroba zawodowa wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy wypadek w szczególnych okolicznościach wypadek w drodze do pracy lub z pracy świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego budżet świadczenia z ubezpieczenia chorobowego i rentowego 2. Prawna klasyfikacja zdarzeń losowych biotycznych 87 „przypadek"— pojęcie prawne Zatem należy przyjąć, że pojęcia: wypadek przy pracy, choroba zawodowa, wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy, wypadek w drodze do pracy lub z pracy oraz wypadek w szczególnych okolicznościach11 nie są nazwami zdarzeń losowych innego typu niż biotyczne, ale pojęciami prawnymi otrzymanymi w wyniku dokonania klasyfikacji zdarzeń losowych biotycznych z punktu widzenia okoliczności zajścia przyczyny zewnętrznej. Określenie „ulec wypadkowi" oznacza więc, że choroba, kalectwo lub śmierć spowodowane zostały przyczyną nieleżącą wewnątrz organizmu pracownika, lecz przyczyną zewnętrzną, która zadziałała w okolicznościach wykonywania pracy, lub innej ubezpieczonej działalności, czynności zrównanych z wykonywaniem pracy albo podczas odbywania drogi do pracy lub z pracy. Wydzielenie spośród powyższych zdarzeń losowych wskazanych rodzajów wypadków i chorób zawodowych dokonane zostało w celu zróżnicowania zakresu i rozmiaru ochrony ubezpieczeniowej udzielanej skutkom zajścia tych zdarzeń losowych. Z zakwalifikowaniem zdarzenia losowego do jednego z wymienionych rodzajów wypadków lub z uznaniem go za chorobę zawodową wiążą się większa dostępność świadczeń przejawiająca się w rezygnacji z wyczekiwania na nabycie prawa do świadczeń, które przysługują bez względu na długość posiadanego stażu ubezpieczeniowego oraz często korzystniejsze zasady ustalania ich wysokości i pobierania świadczeń. Z punktu widzenia biologii człowieka choroba biologiczna i wymienione wszystkie rodzaje wypadków są zdarzeniami tożsamymi. Wszystkie oznaczają bowiem jakieś odstępstwo od pełnego zdrowia, a uznanie ich za odrębne zdarzenia losowe (według kryterium okoliczności, w jakich ten uszczerbek na zdrowiu powstał) podyktowane zostało tylko i wyłącznie różnicowaniem zakresu udzielanej ochrony. tożsamość zdarzeń Pojęciowa tożsamość wymienionych rodzajów zdarzeń (wypadków) ze zdarzeniem losowym typu choroba, kalectwo, śmierć przejawia się przede wszystkim w identyczności skutków, jakie każde z nich może spowodować. Zarówno bowiem choroba, jak i wszystkie rodzaje wypadków i choroba zawodowa mogą spowodować albo czasową niezdolność do pracy, albo zmniejszoną sprawność do pracy, albo inwalidztwo (trwałą niezdolność do pracy). Powyższą zależność przedstawia schemat 3. Uwzględniając zatem dokonany podział zdarzeń losowych na omówione rodzaje ze względu na okoliczności towarzyszące ich wystąpieniu, w katalogu zdarzeń losowych biotycznych należy wyróżnić: tożsamość skutków pracownik — wypadkowi w drodze do pracy, inspektor udający się na kontrolę — wypadkowi zrównanemu, ławnik udający się na rozprawę — wypadkowi w szczególnych okolicznościach, a pracownica jadąca po zakupy — wypadkowi „zwykłemu" (z ogólnego stanu zdrowia). 11 Katalog tych okoliczności zawiera ustawa z 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach (Dz.U. nr 199, poz. 1674). 88 V Przedmiot ochrony ubezpieczeniowej Schemat 3. Ochrona skutków zdarzeń losowych zdarzenia losowe biotyczne (choroba, kalectwo, śmierć) spowodowane przyczyną wewnętrzną spowodowane przyczyną zewnętrzną przyczyna ze sfery spraw prywatnych przyczyna ze sfery spraw zawodowych zdarzenia kwalifikowane jako tzw. ogólnego stanu zdrowia zdarzenia kwalifikowane jako „wypadki" czasowa niezdolność do pracy trwała niezdolność do pracy utrata żywiciela czasowa niezdolność do pracy trwała niezdolność do pracy utrata żywiciela 3. Pojęcie zdarzenia (ryzyka) ubezpieczeniowego 89 świadczenia z tzw. ogólnego stanu zdrowia („zwykłe") świadczenia wypadkowe k • chorobę, kalectwo i śmierć z podziałem na te z ogólnego stanu zdrowia i te mające związek z pracą (wypadki przy pracy, choroby zawodowe eto.), • ciążę12, • poród, • macierzyństwo (wychowanie dziecka), • starość. Przedmiotem zainteresowania ubezpieczenia społecznego nie są natomiast zdarzenia losowe, takie jak np.: pożary, katastrofy, wypadki komunikacyjne, powodzie. Wszystkie te zjawiska wpływają bowiem jedynie w sposób pośredni na zdolność człowieka do pracy, będąc przyczyną zewnętrzną zdarzeń typu biotycznego (tj. choroby, kalectwa, śmierci). 3. Pojęcie zdarzenia (ryzyka) ubezpieczeniowego relacja zdarzeń losowych i ubezpieczeniowych W ubezpieczeniach społecznych należy odróżniać zdarzenia losowe i skutki tych zdarzeń w zakresie zdolności do zdobywania środków utrzymania. Te ostatnie są tzw. zdarzeniami (ryzykami) ubezpieczeniowymi. Ich zajście powoduje powstanie obowiązku świadczenia ze strony instytucji ubezpieczeniowej. Są one zatem zdarzeniami ubezpieczeniowymi w życiu ubezpieczonego i ryzykami dla instytucji udzielającej świadczeń. Ryzyka ubezpieczeniowe — w odróżnieniu od zdarzeń losowych, mających byt faktyczny, realny — są tworem prawnym w tym sensie, że dopiero objęcie określonego skutku zdarzenia losowego ochroną ubezpieczeniową (tzn. przyznanie odpowiedniego świadczenia) kreuje byt prawny danego zdarzenia, podnosi je do rangi kategorii prawnej. W ubezpieczeniach gospodarczych katalogi obu pojęć różnią się jedynie swym zakresem. Ryzykiem (zdarzeniem) ubezpieczeniowym stają się tylko te zdarzenia losowe (np. powódź, pożar, gradobicie, kradzież), na wypadek których wprowadzono ubezpieczenie. Oba katalogi są zatem tożsame, co oznacza, że w razie objęcia danego zdarzenia losowego ochroną ubezpieczeniową (tj. uznania go za ryzyko ubezpieczeniowe) nosi ono tę samą nazwę, np. ubezpieczenie od gradobicia, pożaru, powodzi. Nieco inaczej jest w ubezpieczeniach społecznych, gdzie jakkolwiek tradycyjnie mówi się o ubezpieczeniu na wypadek choroby, macierzyństwa, inwalidztwa13 czy starości, to jednak chodzi o ochronę skutków, jakie te zdarzenia mogą wywołać w zakresie zdolności do zdobywania środków utrzymania. A te mogą być różnorodne albo może ich w ogóle nie być. Nie zawsze bowiem człowiek chory to człowiek 12 W naszym systemie prawnym skutki ciąży w zakresie zdolności do pracy nie są ryzykiem dla ubezpieczenia społecznego. 13 Inwalidą w znaczeniu potocznym jest człowiek mający jakąś ułomność. 90 V. Przedmiot ochrony ubezpieczeniowej niezdolny do pracy i nie zawsze śmierć męża lub ojca powoduje utratę środków do życia przez żonę czy dzieci. Tu stwierdzenie, że ubezpieczenia społeczne chronią na wypadek choroby, śmierci, macierzyństwa lub starości, jest swego rodzaju skrótem myślowym. Chronią one bowiem nie na wypadek samego zajścia określonego zdarzenia w życiu pracownika14, ale na wypadek określonych rodzajów skutków, jakie te zdarzenia losowe mogą spowodować w zakresie zdolności do zdobywania środków utrzymania. „Zdarzeniem" dla ubezpieczenia społecznego jest zajście tych skutków. pojęcie zdarzenia ubezpieczeniowego element biologiczny i ekonomiczny zdarzenia ubezpieczeniowego Zdarzenia ubezpieczeniowe jako termin techniczno-prawny oznaczają zatem określony rodzaj sytuacji, w jakiej znalazł się ubezpieczony na skutek zajścia w jego życiu zdarzenia losowego, a tym samym określają rodzaj potrzeby, która ma być zaspokojona i na wypadek której prawo przewiduje określony rodzaj świadczenia ubezpieczeniowego. Takiemu rozumieniu ryzyka ubezpieczeniowego odpowiada też rozumienie ubezpieczenia społecznego jako systemu przezorności społecznej, nakierowanego na zaspokojenie potrzeb osób niezdolnych do ich zaspokajania na zasadzie udziału w procesie pracy, z powodu przeszkód losowych przejściowych lub trwałych. W ubezpieczeniach społecznych, w odróżnieniu od ubezpieczeń gospodarczych, następuje więc rozdzielenie pojęć „zdarzenie losowe" i „ryzyko (zdarzenie) ubezpieczeniowe", jakkolwiek są one ze sobą ściśle powiązane. Każde zdarzenie ubezpieczeniowe to bowiem określony rodzaj sytuacji spowodowanej zdarzeniem losowym (element biologiczny) i oznaczającej rodzaj i zakres wpływu zdarzenia losowego na zdolność do zdobywania środków utrzymania (element ekonomiczny). Prawo ubezpieczeń społecznych udziela tym sytuacjom ochrony zróżnicowanej ze względu na rodzaj potrzeb, jakie zostaną wywołane. Ochrona z tytułu zajścia samego zdarzenia losowego jest zupełnie wyjątkowa (np. zasiłek pogrzebowy). Skutki tego samego zdarzenia losowego mogą być różnorodne. Na przykład choroba jako zdarzenie losowe może spowodować czasową niezdolność do pracy albo trwałą niezdolność do pracy, albo zmniejszenie sprawności do pracy. Podobnie macierzyństwo wywołuje różne skutki (przeszkody) w zakresie wykonywania pracy i zdobywania środków utrzymania, jak np.: konieczność opieki nad niemowlęciem, konieczność pielęgnacji chorego dziecka albo dziecka niepełnosprawnego. Uznanie wymienionych sytuacji za godne ochrony ze społecznego punktu widzenia i przyznanie na wypadek zajścia każdej z nich określonego świadczenia ubezpieczeniowego wyjaśnia proces przekształcania się zdarzenia losowego w ryzyko ubezpieczeniowe. różnorodność skutków zdarzenia losowego 14 W ubezpieczeniach typu gospodarczego można się np. ubezpieczyć na wypadek dożycia określonego wieku albo zachorowania na określoną chorobę. 3. Pojęcie zdarzenia (ryzyka) ubezpieczeniowego 91 katalog zdarzeń losowych a katalog zdarzeń ubezpieczeniowych Ta różnorodność skutków zdarzeń losowych powoduje, że w ubezpieczeniach społecznych nie można postawić znaku równości pomiędzy pojęciami „zdarzenie losowe" i „ryzyko (zdarzenie) ubezpieczeniowe". Wielość skutków zdarzenia losowego sprawia, że ochrona ubezpieczeniowa dotyczy każdego z tych skutków z osobna w zależności od znaczenia i rangi nadawanej danemu skutkowi i możliwości ekonomicznych decydujących w znacznym stopniu o zakresie ochrony. Dlatego przy skończonym (zamkniętym) katalogu zdarzeń losowych katalog ryzyk ubezpieczeniowych jest otwarty i zmienny. Katalog zdarzeń losowych jest katalogiem niejako naturalnym, natomiast katalog ryzyk ubezpieczeniowych jest całkowicie, co do zakresu i treści, zależny od ustawodawcy. W odniesieniu np. do choroby początkowo objęto ochroną tylko te skutki tego zdarzenia, które polegały na trwałej utracie zdolności do zarobkowania. Później wprowadzono ubezpieczenie na wypadek czasowej niezdolności do pracy, a stosunkowo niedawno15 nasze prawo objęło ochroną także sytuację zmniejszonej sprawności do pracy. Stopniowo też rozszerza się zakres chronionych skutków (przeszkód) świadczenia pracy, jakie mogą wynikać z macierzyństwa. Jeżeli bowiem pierwotnie ochroną objęta była tylko konieczność powstrzymywania się od pracy w związku z połogiem (zasiłek połogowy) i opieką nad niemowlęciem (zasiłek macierzyński), to obecnie chroni się także konieczność pielęgnacji chorego dziecka (zasiłek opiekuńczy), a swego czasu matka miała prawo do urlopu wychowawczego i wcześniejszej emerytury (zob. schemat 4). W obecnym stanie prawnym katalog ryzyk ubezpieczeniowych to: — czasowa niezdolność do pracy z powodu choroby, — odosobnienie w związku z chorobą zakaźną, — zmniejszenie sprawności do pracy, — trwała niezdolność do pracy, — utrata żywiociela, — osiągnięcie wieku emerytalnego, — konieczność opieki nad dzieckiem. Katalog należy uzupełnić o te ryzyka ubezpieczeniowe, które nie wiążą się z utratą zarobku (możliwości jego uzyskania), lecz ze wzrostem potrzeb, jakie zajście zdarzenia losowego powoduje. Są to: • niesprawność związana z wiekiem lub chorobą (dodatek pielęgnacyjny), • wydatki związane ze śmiercią (zasiłek pogrzebowy). Wszystkie te zdarzenia ubezpieczeniowe w swej treści oznaczają konkretną sytuację faktyczną, w jakiej znalazł się ubezpieczony w wyniku zajścia w jego życiu zdarzenia losowego. Każda z tych sytuacji faktycznych, stając się ryzykiem ubezpieczeniowym, chroniona jest odpowiednim świadczeniem ubezpieczeniowym, co nie 15 Ustawą z 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tekst jedn. Dz.U. z 1983 r. nr 30, poz. 143 z późn. zm.). 92 V. Przedmiot ochrony ubezpieczeniowej oznacza jednak, że katalog świadczeń pokrywa się co do liczby z katalogiem ryzyk ubezpieczeniowych. Jedno świadczenie ubezpieczeniowe może „obsługiwać" bowiem kilka zdarzeń ubezpieczeniowych. Na przykład zasiłek chorobowy przysługuje w razie czasowej niezdolności do pracy z powodu choroby, w razie odosobnienia w związku z chorobą zakaźną oraz w razie odsunięcia od pracy nosiciela zarazków choroby zakaźnej. Rzadziej zdarza się natomiast, aby jedna sytuacja (ryzyko) chroniona była więcej niż jednym rodzajem świadczenia. W naszym prawie występuje to w odniesieniu do ryzyka czasowej niezdolności do pracy chronionej zasiłkiem chorobowym, a po wyczerpaniu prawa do zasiłku chorobowego — świadczeniem rehabilitacyjnym. Schemat 4. Relacje między pojęciami: zdarzenie losowe — zdarzenie ubezpieczeniowe — świadczenie zdarzenie losowe choroba (kalectwo) śmierć starość zagrożenie chorobą zakaźną ciąża macierzyństwo zdarzenie ubezpieczeniowe czasowa niezdolność do pracy zmniejszona sprawność do pracy stała/okresowa niezdolność do pracy utrata żywiciela osiągnięcie wieku emerytalnego odosobnienie zwolnienie z pracy kobiety w ciąży urlop macierzyński opieka nad chorym (zdrowym) dzieckiem świadczenie zasiłek chorobowy + świadczenie rehabilitacyjne zasiłek wyrównawczy renta z tytułu niezdolności do pracy renta rodzinna emerytura zasiłek chorobowy zasiłek na zasadach zasiłku macierzyńskiego zasiłek macierzyński zasiłek opiekuńczy Rozdział VI WARUNKI NABYCIA PRAWA DO ŚWIADCZEŃ 1. Istota i rola warunków Prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego rzadko przysługuje jedynie z tytułu samego faktu zajścia zdarzenia ubezpieczeniowego, tj. sytuacji chronionej danym świadczeniem. Z reguły dotyczy to skutków uszkodzeń zdrowia lub śmierci kwalifikowanych jako wypadki przy pracy lub choroby zawodowe. W odniesieniu natomiast do sytuacji wynikających z tzw. ogólnego stanu zdrowia obowiązuje zasada, że nabycie prawa do świadczenia następuje dopiero po spełnieniu się wymaganych przez przepisy warunków nabycia prawa. Z powyższego wynika, że wszelkiego rodzaju warunki są zawsze ograniczeniem dostępu do danego dobra (świadczenia). Im więcej warunków do spełnienia stawia ustawodawca ubezpieczonym, tym trudniejszy jest dostęp do danego świadczenia. Warunki nabycia prawa do świadczeń należy zatem odróżnić od wszystkich tych uwarunkowań, za pomocą których ustawodawca określa chronioną sytuację, tj. od cech, którymi dokonuje specyfikacji danego ryzyka ubezpieczeniowego1. Obejmując ochroną określoną sytuację życiową pracownika, konstruując jej prawny byt, ustawodawca tym samym otwiera ubezpieczonym dostęp do określonego świadczenia. Zakres tego dostępu (bardziej lub mniej ograniczony) zakreślony jest przez warunki nabycia prawa (warunki sensu stricto). W tym więc znaczeniu niezdolność do pracy lub utrata żywiciela (ryzyko ubezpieczeniowe) nie są warunkami nabycia prawa do określonego świadczenia ubezpieczeniowego, jakkolwiek w pewnym sensie to prawo warunkują, otwierając do niego dostęp (warunki sensu largo). Ustawodawca nie zawsze jednak respektuje różnicę między zajściem zdarzenia a warunkami, które trzeba spełnić, i posługuje się pojęciem „warunki" w szerokim warunki a uwarunkowania 1 Np. utrata żywiciela przez dziecko będzie miała miejsce m.in., jeśli dziecko nie skończy 16 lat albo będzie się uczyć przed ukończeniem 25 lat. 94 VI, Warunki nabycia prawa do świadczeń znaczeniu tego słowa, rozumiejąc pod nim wszystkie uwarunkowania prawne pozwalające na wypłatę świadczenia. Tezę o nierozróżnianiu uwarunkowań zajścia zdarzenia ubezpieczeniowego i warunków nabycia prawa potwierdza art. 101 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS2 stanowiący, że prawo do świadczeń ustaje min. wtedy, gdy odpadnie którykolwiek z warunków wymaganych do uzyskania tego prawa. „Odpaść" mogąje-dynie te warunki, które określamy jako „zajście sytuacji chronionej". Można zatem przestać być niezdolnym do pracy, może skończyć się sytuacja utraty żywiciela, ale nie można przestać spełniać warunku np. stażu pracy, jeśli się go raz spełniło, czy mieć mniej niż 60 lub 65 lat, jeżeli się już ten wiek osiągnęło. Prawo nie może zatem ustać z powodu braku („odpadnięcia") warunków sensu stricto wymaganych do uzyskania tego prawa. Przez pojęcie „ustanie prawa" należy więc rozumieć jego zakończenie wskutek ustania sytuacji chronionej albo zajścia okoliczności powodujących jego utratę, ale nie wskutek „odpadnięcia" (ustania) warunków nabycia prawa. Mówiąc o warunkach, będziemy więc przez to pojęcie rozumieć tylko te „przeszkody", które ustawodawca stawia ubezpieczonemu „do pokonania" w celu uzyskania świadczenia. „Przeszkód" tych może być mniej lub więcej. To, czy i jakie warunki zostaną ubezpieczonym postawione, zależy od ustawodawcy, od celów i zadań, jakie chce przy okazji realizować. Z reguły jednak ustawodawca ogranicza się do żądania spełnienia dwóch warunków, które wynikają z ogólnych założeń ubezpieczenia społecznego. Są to: — czas zajścia zdarzenia ubezpieczeniowego, — staż ubezpieczeniowy. warunki jako ograniczenia 3. Staż ubezpieczeniowy 95 trwanie ubezpieczenia 2. Czas zajścia zdarzenia ubezpieczeniowego Ogólną regułą ubezpieczeniową jest to, że obowiązek spełnienia świadczenia ubezpieczeniowego może powstać jedynie w granicach już istniejącego stosunku ubezpieczenia. Data powstania stosunku ubezpieczenia musi przeto poprzedzać w czasie datę zajścia zdarzenia ubezpieczeniowego. Inaczej mówiąc, zdarzenie musi zajść w czasie trwania ubezpieczenia. Cechą ubezpieczenia społecznego jest „rozciąganie ochrony" na okres po ustaniu ubezpieczenia. Oznacza to, że zdarzenie (np. niezdolność do pracy) będzie zdarzeniem objętym ochroną także wówczas, jeżeli zajdzie po ustaniu obowiązku ubezpieczenia, ale w czasie ustalonym przez ustawę. Okres ten nazywać będziemy „okresem ochronnym"3. Okres ochronny to zatem taki, o który została przedłużona ochrona wynikająca z tytułu będącego obowiązkiem do ubezpieczenia. okres ochronny 1 Tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm. ! Ustawodawca nie używa tego pojęcia. Okres ochronny, przed którego upływem musi nastąpić zdarzenie losowe, aby mogło się stać zdarzeniem ubezpieczeniowym, tj. zdarzeniem skutkującym ochroną ubezpieczeniową, wynosi od kilku tygodni do kilkunastu miesięcy, w zależności od „rangi" chronionego ryzyka, i jest w pewnej proporcji do długości okresu ubezpieczenia, będącego warunkiem nabycia prawa do danego świadczenia. Im dłuższy jest hipotetyczny czas korzystania z danego świadczenia, tym dłuższy jest również okres ubezpieczenia wymagany do nabycia danego świadczenia oraz tym dłuższy jest też okres po ustaniu ubezpieczenia, na który przedłuża się ochronę. Na przykład zasiłek chorobowy można otrzymać w razie choroby powstałej w ciągu 2 tygodni albo 3 miesięcy (zależy to od rodzaju choroby) po ustaniu ubezpieczenia. Okres ochronny natomiast warunkujący nabycie prawa do renty w wyniku zdarzenia zaszłego po ustaniu ubezpieczenia wynosi 18 miesięcy. Niezdolność do pracy, która powstała po upływie okresu ochronnego, a więc później niż w 18 miesięcy od ustania obowiązku ubezpieczenia rentowego, traktuje się jako powstałą przed powstaniem tego obowiązku, chyba że ubezpieczony ma pełny (20/25 lat) staż ubezpieczeniowy. Ochrona zdarzeń zaszłych przed powstaniem stosunku ubezpieczenia społecznego jest raczej niespotykana. Co prawda, ustawa z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin4 warunek czasu zajścia uznawała za spełniony i przyznawała prawo do renty inwalidzkiej pracownikowi, który stał się inwalidą I lub II grupy przed podjęciem zatrudnienia po raz pierwszy, jeżeli posiadał wymagany staż ubezpieczeniowy. Przepis ten jednak przestał obowiązywać po nowelizacji dokonanej ustawą z 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i ubezpieczeniu społecznym5. W obecnym stanie prawnym nie jest możliwe nabycie prawa do świadczenia, jeżeli zdarzenie (np. niezdolność do pracy) wystąpiło przed powstaniem stosunku ubezpieczenia społecznego6. 3. Staż ubezpieczeniowy 3.1. Pojęcie stażu ubezpieczeniowego Prawo do ubezpieczenia społecznego, jakkolwiek jest prawem za składkę, jednak nierozerwalnie wiąże się z wykonywaniem określonej działalności zawodowej. Oznacza to, że samo opłacanie składek bez posiadania tytułu prawnego do obowiązku ubezpieczenia nie byłoby możliwe. Z drugiej strony byłaby możliwa (teoretycznie) sytuacja, w której nie zostałaby opłacona ani jedna składka, a mimo to praco w- i 4 Dz.U. nr 40, poz. 267 z późn. zm. 5 Dz.U. nr 100, poz. 461. 6 Jeżeli niezdolność jest całkowita, poszkodowany może otrzymać rentę socjalną finansowaną z budżetu państwa. 96 VI. Warunki nabycia prawa do świadczeń zaliczanie innych okresów nik nabyłby prawo do świadczenia, gdyby udowodnił odpowiednio długi okres podlegania obowiązkowi ubezpieczenia (pozostawania w stosunku pracy). Staż ubezpieczeniowy wiąże się bowiem nie tyle z czasem opłacania składki, co z czasem trwania obowiązku ubezpieczenia. W odniesieniu do stosunku pracy, członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej i stosunku służby zasada ta obowiązuje w pełni, co oznacza uwzględnienie stażu (trwania obowiązku ubezpieczenia społecznego) niezależnie od faktu opłacania składki. Nie uwzględnia się natomiast okresu, za który nie zostały opłacone składki przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty dla ubezpieczonych będących płatnikami składek na własne ubezpieczenie (art. 5 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS). Opłacanie składki jest tu warunkiem zaliczenia danego okresu do stażu ubezpieczeniowego, a więc nie wystarczy samo trwanie obowiązku ubezpieczenia. Oprócz okresów zatrudnienia (trwania obowiązku ubezpieczenia) do stażu ubezpieczeniowego zalicza się także różne inne okresy z życia ubezpieczonego. Wiąże się to z koncepcją, że świadczenia ubezpieczeniowe mają pełnić różnorakie funkcje pozaubezpieczeniowe, np. w zakresie polityki demograficznej, obronności kraju, polityki oświatowej. W efekcie świadczenia emerytalne i rentowe przysługują nie tylko z tytułu opłacania składki, choć jest to tytuł podstawowy, ale również ze względu na inne formy aktywności społecznej, jak np. służba wojskowa, wychowywanie potomstwa, studia, działalność polityczna, pełnienie ważnych funkcji społecznych, które składają się na dorobek życia ubezpieczonego i jego społeczną wartość. Ubezpieczenia społeczne dokonują więc czegoś w rodzaju podsumowania, końcowego bilansu podsumowującego to wszystko, co w życiu danego człowieka stanowiło wartościowy wkład na rzecz dobra społecznego, uwzględniając go w fazie przechodzenia na emeryturę lub rentę7. Powyższa koncepcja stażu ubezpieczeniowego z jednej strony socjalizuje systemy emerytalne, realizując zasadę podziału „według potrzeb", z drugiej zaś pozwala wynagradzać społeczne i państwowe zasługi, a przez to w pewien sposób uzasadnia nazwę „ubezpieczenie społeczne"8. 3.2. Struktura stażu ubezpieczeniowego Ustawy ubezpieczeniowe obowiązujące przed 1991 r. dzieliły wszystkie okresy uwzględniane w stażu ubezpieczeniowym na okresy zatrudnienia, okresy równorzędne z okresami zatrudnienia i okresy zaliczalne do okresów zatrudnienia. Okresami zatrudnienia uprawniającymi do uzyskania świadczeń były okresy pozostawania w stosunku pracy, w czasie których pracownik pobierał wynagrodzenie lub zasiłek chorobowy, macierzyński lub opiekuńczy. 7 W. Szubert, Ubezpieczenie społeczne, Warszawa 1986, s. 165. 8 Dotyczy to już tylko tzw. starego systemu emerytalnego. 3. Staż ubezpieczeniowy 97 struktura stażu przed 1992 r. struktura stażu po 1991 r. Okresami równorzędnymi z okresem zatrudnienia były przede wszystkim okresy wykonywania pracy na innej podstawie niż stosunek pracy (np. umowa o naukę zawodu, praca adwokatów, praca nakładcza, praca w rolniczej spółdzielni produkcyjnej). Do okresów traktowanych na równi z okresami zatrudnienia zaliczono też te okresy trwania stosunku pracy, które nie były okresami zatrudnienia w rozumieniu ustawy o emeryturach i rentach z FUS (urlopy wychowawcze, urlopy bezpłatne dla matek opiekujących się dziećmi i wiele innych okresów enumeratywnie wymienionych w ustawie). Okresy równorzędne traktowane były pod względem skutków prawnych tak samo jak okresy zatrudnienia. Nieco inaczej traktowano okresy zaliczalne do okresu zatrudnienia. Były to okresy np. działalności kombatanckiej i pracy przymusowej, okresy opieki nad inwalidą I grupy, a także okresy studiów i studiów doktoranckich. Okresy zaliczalne nie miały samodzielnego znaczenia prawnego, tzn. mogły jedynie stanowić uzupełnienie posiadanych okresów zatrudnienia lub równorzędnych. Ustawa z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw9 wprowadziła podział wszystkich okresów uwzględnianych w stażu ubezpieczeniowym na okresy składkowe i nieskładkowe. Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych posługuje się tą samą terminologią. Okresy uwzględniane w stażu emerytalnym jako składkowe wymienione są enumeratywnie w art. 6 ust. 1 i w art. 6 ust. 210 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, a okresy nieskładkowe wymienia art. 7 tej ustawy. W ujęciu ustawy z 17 grudnia 1998 r. nie jest jednak czytelne kryterium podziału okresów na składkowe i uważane za składkowe11. Powoływane bowiem przez ustawodawcę kryterium daty (15 listopada 1991 r.) miało sens we wspomnianej ustawie rewaloryzacyjnej z 17 października 1991 r. Przyjęty wówczas podział na okresy składkowe i za takie uważane był uzasadniony, ponieważ dzielił okresy opłacone składką na te sprzed wejścia w życie ustawy i te po wejściu jej w życie (była nią data 15 listopada 1991 r.). Nie można tego, niestety, powiedzieć o katalogach okresów składkowych i uznawanych za składkowe zawartych w obecnie obowiązującej ustawie. Są to katalogi „przeniesione" z ustawy rewaloryzacyjnej, uzupełnione o nowe okresy, przy czym uzupełnienia dokonano w sposób dość przypadkowy. Do okresów składkowych zaliczono np. nieopłacone składką okresy sprzed 1991 r., które bardziej pasowałyby do katalogu okresów uważanych za składkowe. W efekcie podział na te katalogi nie ma jasnego kryterium, oba są nieuporządkowane i przypadkowe (dlaczego np. działalność kombatancka jest okresem składkowym, a praca przymusowa okresem uważanym za składkowy, skoro oba nie były opłacone składką i oba miały ' Dz.U. nr 104, poz. 450 z późn. zm. 10 Art. 6 ust. 2 wymienia tzw. okresy uważane za składkowe. 1 Podział ten jest zresztą całkowicie zbędny. 98 VI. Warunki nabycia prawa do świadczeń proporcje okresów miejsce przed 1991 r.) albo się dublują (np. w obu katalogach umieszczone są te same okresy ubezpieczenia społecznego duchownych). Jak się więc wydaje, podział okresów pomiędzy te trzy katalogi jest bardziej umowny niż merytoryczny. Natomiast zaliczanie do danego katalogu ma już istotne znaczenie. Okresy nieskładkowe mogą być bowiem uwzględnione w stażu ubezpieczeniowym w rozmiarze nie większym niż 1/3 posiadanych okresów składkowych. Zaliczenie okresów nieopłaconych składką do okresów składkowych lub uważanych za składkowe ma zatem takie znaczenie, że okresy te mogą być uwzględnione w pełnym faktycznym wymiarze — zarówno w stażu niezbędnym do nabycia prawa, jak i w stażu wpływającym na wymiar świadczenia. Nadto okresy składkowe i nieskładkowe w odmienny sposób wpływają na wysokość świadczenia12. Jeżeli jakiś okres kalendarzowy może być uwzględniony z kilku tytułów (np. równoległa praca i nauka), to nie można go uwzględnić równocześnie zarówno w okresach składkowych (praca), jak i nieskładkowych (studia). Nie ma jednak przeszkód, aby lata studiów „nieskonsumowane" przez równoległy okres pracy uwzględnić co do nadwyżki. Okres nauki w szkole wyższej uwzględnia się pod warunkiem ukończenia tej nauki (zaliczenia wszystkich egzaminów) i tylko na jednym kierunku. W sytuacji kiedy okresy składkowe i nieskładkowe nie są wystarczająco długie, aby spełniony został warunek posiadania wymaganego stażu, uzupełnia się je w zakresie niezbędnym posiadanymi okresami pracy w gospodarstwie rolnym, wymienionymi w art. 10 ustawy o emeryturach i rentach z FUS i traktowanymi jako okresy składkowe. Niektóre wymienione w katalogach okresy składkowe i nieskładkowe uwzględnia się pod warunkiem stałego zamieszkiwania zainteresowanego na obecnym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej. Dotyczy to przede wszystkim okresów pracy wykonywanej za (obecną) granicą Rzeczypospolitej Polskiej, a także na obszarze obecnego państwa polskiego, w czasie gdy obszar ten nie wchodził w jego skład13. Przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty górniczej i kolejowej istotne znaczenie zachował podział uwzględnianych w stażu ubezpieczeniowym okresów na okresy pracy górniczej14 (na kolei) i okresy pracy równorzędnej z pracą górniczą15 (na kolei). Okresy danej pracy i okresy równorzędne zawsze są okresami składkowymi. Posiadanie odpowiedniej liczby okresów danej pracy (górniczej lub kolejowej) pozwoli na nabycie prawa do emerytury górniczej lub kolejowej16. struktura stażu górniczego 12 Każdy rok składkowy to o 1,3% podstawy wyższa emerytura, podczas gdy rok nieskładkowy zwiększa emeryturę o 0,7% podstawy. 13 Dotyczy to przede wszystkim Ziem Zachodnich i Śląska. 14 Art. 50c ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach FUS. 15 Art. 50c ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach FUS. 16 Okresy pracy na kolei i równorzędne mogą być uzupełnione do wymiaru 20-25 lat okresami zali-czalnymi (art. 45 ustawy o emeryturach i rentach FUS). 3. Staż ubezpieczeniowy 99 rola przeliczników przeliczniki „ogólne" 3.3. Przeliczniki stażu ubezpieczeniowego Warunek posiadania stażu ubezpieczeniowego może być zrealizowany mimo nieposiadania wymaganej długości okresów składkowych i nieskładkowych dzięki konstrukcji tzw. przeliczników stażu, umożliwiających zaliczenie niektórych okresów w wymiarze wyższym od faktycznego. Stosowanie przeliczników stażu pracy ma na celu umożliwienie nabycia prawa do emerytury wcześniej niż wynikałoby to z faktów. Przeliczniki stosuje się w odniesieniu do osób, które w razie ich niezastosowania nie mogłyby spełnić warunku wymaganego stażu (np. z powodu wojny) albo w odniesieniu do niektórych zawodów (górnicy, kolejarze). W ujęciu ustawy o emeryturach i rentach z FUS pierwsza możliwość dotyczy okresów: • działalności kombatanckiej, działalności równorzędnej z tą działalnością, okresów zaliczalnych do okresów tej działalności oraz okresów podlegania represjom wojennym i okresu powojennego17, • pracy przymusowej wykonywanej na rzecz hitlerowskich Niemiec w okresie drugiej wojny światowej, wykonywanej na obszarze Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w okresie od 17 września 1939 r. do 31 grudnia 1956 r., pracy wykonywanej na rozkaz władz alianckich do 31 grudnia 1945 r. oraz wykonywanej w kopalniach węgla, kamieniołomach, zakładach pozyskiwania i wzbogacania rud uranu podczas odbywania służby wojskowej w Wojsku Polskim. Okresy działalności kombatanckiej i pracy przymusowej uwzględnia się w stażu ubezpieczeniowym niezbędnym do nabycia prawa do świadczeń w wymiarze podwójnym18. Przeliczniki stażu pracy stosuje się również do ustalania prawa do emerytury górniczej i kolejowej. Ustalając prawo do emerytury górniczej, uwzględnia się w wymiarze półtorakrotnym okresy pracy pod ziemią oraz w kopalniach siarki lub węgla brunatnego wykonywane na obszarze państwa polskiego: • w przodkach bezpośrednio przy urabianiu i ładowaniu urobku oraz przy innych pracach przodkowych, przy montażu, likwidacji i transporcie obudów, maszyn urabiających, ładujących i transportujących w przodkach oraz przy głębieniu szybów i robotach szybowych, • w drużynach ratowniczych. Przy ustalaniu zaś prawa do emerytury innej niż górnicza okresy pracy górniczej również uwzględnia się w zwiększonym wymiarze. Wykonywanie pracy górniczej ma wtedy wpływ także na obniżenie wieku emerytalnego o 6 miesięcy za każdy rok pracy górniczej wymienionej w art. 50c ustawy o emeryturach i rentach z FUS, wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy przez co najmniej 5 lat. przeliczniki pracy górniczej 17 Zawiera je ustawa z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 42, poz. 371 z późn. zm.). 18 Jeśli zatem ktoś ma faktyczny staż wystarczająco długi, przeliczniki nie są potrzebne. 100 VI. Warunki nabycia prawa do świadczeń przeliczniki pracy kolejowej Staż decydujący o prawie do emerytury kolejowej ustala się z zastosowaniem przelicznika— 14 miesięcy stażu pracy za każdy pełny rok (12 miesięcy) zatrudnienia na parowym, spalinowym lub elektrycznym pojeździe trakcyjnym, w drużynach konduktorskich oraz na stanowiskach manewrowych lub ustawiaczy. 3.4. Staż do nabycia prawa i staż do wymiaru świadczenia dwojaka rola stażu możliwość różnic w długości stażu do prawa i do wymiaru Staż ubezpieczeniowy złożony z okresów składkowych, uznawanych za składkowe i nieskładkowych występuje w roli warunku nabycia prawa oraz wyznacznika rozmiaru tego prawa (ustalania wysokości świadczenia). W obu tych rolach nie zawsze jest on tak samo ujmowany. Z tego powodu odróżniać należy staż ubezpieczeniowy do nabycia prawa i staż ubezpieczeniowy uwzględniany przy wymiarze świadczenia. W ujęciu ustawy o emeryturach i rentach z FUS różnice między tymi dwoma rodzajami stażu są raczej niewielkie i sprowadzają się do różnego stosowania przeliczników stażu, co w efekcie sprawia, że pomimo uwzględniania w obu stażach tych samych okresów mogą się one różnić długością. Przeliczniki pracy przymusowej i okresów działalności kombatanckiej stosuje się bowiem tylko przy ustalaniu stażu „do prawa". W niektórych zatem przypadkach liczba lat wyrażająca długość stażu „do prawa" będzie większa niż liczba obrazująca staż „do wymiaru". Odwrotna natomiast sytuacja wystąpi przy ustalaniu stażu pracy górniczej. Staż do prawa będzie krótszy od stażu do wymiaru m.in. z tego powodu, że okresy pracy pod ziemią w przodkach uwzględni się z przelicznikiem 1,5, natomiast w stażu do wymiaru— z przelicznikiem 1,8. W efekcie górnik może z tych samych okresów swojej pracy zawodowej uskładać sobie różnej długości staże do prawa i do wymiaru19. Należy zauważyć, że tego typu konstrukcja (surowsze zasady liczenia stażu do prawa) występują z reguły przy liczeniu prawa do emerytury „szczególnej" (górniczej, kolejowej, nauczycielskiej). Podobna konstrukcja występuje też przy zasadach liczenia stażu do prawa w systemie zaopatrzeniowym. Prawo do emerytury (renty) wojskowej lub policyjnej nabywa się tylko z tytułu okresów służby zawodowej. Natomiast inne okresy (np. służby niezawodowej, zatrudnienia, nauki) mogą być uwzględnione tylko w stażu do wymiaru. 19 Do przeliczania stażu „do wymiaru" stosowane są nadto przeliczniki: 1,2; 1,4; 1,5 (art. 51 ustawy o emeryturach i rentach FUS). 1 Rozdział VII WYMIAR ŚWIADCZEŃ Z UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO zasady wymiaru świadczeń tzw. spłaszczenie świadczeń 1. Zatożenia ogólne Świadczenia z ubezpieczenia społecznego przysługują w zamian za składkę ubezpieczeniową wnoszoną do systemu. Składka jest podstawą tworzenia funduszu ubezpieczeniowego, ale w bismarckowskim systemie ubezpieczeń społecznych nie składka (ich suma) decyduje o wymiarze emerytury lub renty. Świadczenia wymierzane są bowiem na podstawie przyjętej formuły wyrażającej podstawowe założenia systemu, a w szczególności zasadę solidaryzmu. Podział środków funduszu jest dokonywany „według pracy", ale korygowany zasadą podziału „według potrzeb". Wysokość świadczeń powinna zatem pozostawać w pewnej proporcji do wysokości zarobku, jakim ubezpieczony dysponował i którego został pozbawiony wskutek choroby, kalectwa, wieku lub śmierci, a z drugiej strony świadczenie musi zaspokoić podstawowe potrzeby. Formuła wymiaru świadczenia zawiera przeto elementy tzw. socjalne, a także ustala się minimalne kwoty danego świadczenia. Zasada solidaryzmu wymaga nadto przesunięcia (redystrybucji) środków w kierunku tych ubezpieczonych, których udział w tworzeniu funduszu (z reguły nie z ich winy) był niewielki lub krótkotrwały (np. kalectwo, śmierć w młodym wieku). Stosuje się w tym celu metody doprowadzające do tzw. spłaszczania świadczeń, czyli efektu polegającego na zmniejszeniu się stopy zastąpienia wraz ze wzrostem zarobków. W praktyce oznacza to, że świadczenia dla osób o niższych zarobkach stanowią stosunkowo wyższy procent ich zarobków, świadczenia zaś dla osób lepiej zarabiających — dużo niższy (zob. tabele 5 i 6). Efekt „spłaszczania" świadczeń uzyskuje się w wyniku zastosowania w formule wymiaru emerytury lub renty dwóch lub trzech „progów" wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru świadczenia i różnych (z reguły zmniejszających się) stóp procentowych od każdego „progu"1. Inną metodą degresji jest stosowanie maksymalnej granicy zarobków przyjmowanych do podstawy wymiaru emerytury przy braku ograniczeń podstawy wymiaru metody osiągania degresji W Polsce stosowana przed 1992 r. 102 VII. Wymiar świadczeń z ubezpieczenia społecznego Tabela 5. Relacja świadczenia emerytalnego do zarobków w ubezpieczeniowym systemie bazowym (tzw. stopa zastąpienia) na świecie I. Założenia ogólne 103 Zarobki Austria ostatniego roku i Niemcy Belgia Luksemburg USA 20 tys. $ 70% 63% 82% 65% 30 tys. $ 70% 57% 66% 58% 40 tys. $ 70% 50% 63% 47% 50 tys. $ 59% 40% 57% 40% 60 tys. $ 49% 34% 53% 34% 80 tys. $ 37% 25% 41% 25% 100 tys. $ 29% 20% 31% 20% 150 tys. $ 20% 13% 16% 14% Źródło: Przeliczenia z Benefits Repost, Wyatt 1993. Tabela 6. Wysokość emerytur a wynagrodzenie zgłoszone do ustalenia wysokości emerytury w Polsce Wysokość zgłoszonego zarobku Wysokość emerytury w złotych w relacji do przeciętnego wynagrodzenia w złotych w relacji do zgłoszonego zarobku 539,33 zł 1078,65 zł 2696,63 zł 3235,95 zł 5393,25 zł 50% 100% 250% 300% 350% 500,75 zł 761,15 zł 1542,32 zł 1542,32 zł 1542,32 zł 92,8% 70,6% 57,2% 47,7% 28,6% Źródło: Emerytura i renta — świadczenie socjalne czy ubezpieczeniowe, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych" 1998, nr 2. składki2. Ograniczenie podstawy wymiaru składki3 albo tylko podstawy wymiaru świadczenia zawsze prowadzi do efektu ustalenia maksymalnej kwoty świadczenia. Kwota ta odniesiona do faktycznych zarobków ubezpieczonego stanowi tym mniejszy ich procent im wyższe były zarobki (zob. schemat 5). Redystrybucji środków służy też formuła emerytury złożona z dwóch części, tj. z kwoty stałej i kwoty indywidualnej. W wyniku zastosowania kwoty stałej w istotny sposób wzrastają świadczenia dla osób zarabiających mało i bardzo mało albo mających tylko minimalny wymagany staż ubezpieczeniowy (20-25 lat). W efekcie im niższy jest zarobek i staż (część indywidualna), tym większa jest rola części stałej, która w istotny sposób zwiększa tzw. zastępowalność, czyli stopień zastąpienia zarobku przez świadczenie4 (zob. schemat 5). 2 Tę metodę wprowadziła ustawa z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. nr 104, poz. 450 z późn. zm.). 3 Ograniczenie podstawy wymiaru składki wprowadziła ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. 4 Np. pracownikowi A (zarabiającemu 800 zł) kwota stała podniesie emeryturę z 60% do 85%, a pracownikom E-H o 8%-5%. 3 ¦2 I o o •N a a. o 104 VII. Wymiar świadczeń z ubezpieczenia społecznego ustawa z 1933 r. 2. Formuły ustalania wysokości rent i emerytur w polskim prawie ubezpieczenia społecznego Ustawa z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznem5 przyjmowała dość skomplikowany sposób ustalania wysokości renty inwalidzkiej6. Renta inwalidzka składała się z kwoty zasadniczej i kwoty indywidualnej. Kwota zasadnicza była jednolita dla wszystkich rencistów, którym w danym roku przyznano świadczenia rentowe, i mogła się wahać w granicach 10%—16% przeciętnego zarobku. Wysokość kwoty zasadniczej ustalała corocznie Rada Ministrów na wniosek Ministra Opieki Społecznej według obliczeń Zakładu Ubezpieczenia Emerytalnego Robotników, uwzględniających faktyczne kształtowanie się ryzyk ubezpieczeniowych. Kwota indywidualna zależna była od wysokości zarobków ubezpieczonego i okresu pozostawania w ubezpieczeniu (tygodni składkowych). Przyjęta formuła wymiaru emerytury pozwalała na osiągnięcie przez kwotę indywidualną około 40% przeciętnego zarobku ubezpieczonego. Łącznie z kwotą zasadniczą świadczenie nie mogło jednak być wyższe niż 80% tego zarobku. Późniejsze (powojenne) ustawy emerytalne, tj. dekret z 26 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin7, ustawa z 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin8 oraz ustawa z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin9, stosowały w tym względzie technikę „progów" zarobkowych, którym odpowiadały różne skale procentowe zarobku przyjmowanego za podstawę wymiaru świadczenia. Gdy wprowadzano tę zasadę po raz pierwszy w 1954 r., degresja zaczynała się powyżej kwoty 1200 zł, co stanowiło granicę relatywnie wysoką, gdyż kwota ta przewyższała 80% ówczesnej przeciętnej płacy w gospodarce uspołecznionej. Degresja była natomiast ostra, albowiem stopa procentowa wymiaru emerytury spadała przy zarobkach powyżej 1200 zł z 75% do 20% (a po przekroczeniu granicy 2000 zł — do 15%) (zob. tabela 7). Powodowało to ostatecznie znaczne „spłaszczenie" wysokości świadczeń10. Ustawa z 23 stycznia 1968 r. podwyższyła pierwszy „próg" do 1500 zł oraz złagodziła znacznie degresję, ponieważ stopy procentowe wynosiły odpowiednio 80%, 55% i 25%. 2. Formuły ustalania wysokości rent i emerytur w polskim prawie ubezpieczenia społecznego 105 regulacje z lat 1954-1982 5 Dz.U. nr 51, poz. 396 z późn. zm. 6 Należy pamiętać, że ustawa za inwalidą uważała każdego, kto ukończył 60 lat (kobieta) i 65 lat (mężczyzna). 7 Tekst jedn. Dz.U. z 1958 r. nr 23, poz. 97 z późn. zm. 8 Dz.U. nr 3, poz. 6 z późn. zm. 9 Dz.U. nr 40, poz. 267 z późn. zm. 10 Dla rent inwalidzkich stopy procentowe były niższe i zależne od grupy inwalidztwa. Pod rządami ustawy z 1982 r. obowiązywała już tylko jedna granica degresji, którą stanowiła kwota 3000 zł. Część zarobku do tej kwoty zaliczana była w 100%, a część przewyższająca tę kwotę w 55%. „Próg" degresji (3000 zł) ustalony został na poziomie już tylko około 1/4 przeciętnej płacy w 1982 r. i około 60% najniższej emerytury w tym czasie. Degresja nie przebiegała zatem zbyt ostro, natomiast zaczynała się już od zarobku równego 1/4 przeciętnej płacy. Przyjęta reguła dawała w konsekwencji relatywnie wyższy wymiar emerytury przy niższych zarobkach i nie powodowała daleko idącego „spłaszczenia". „Próg" degresji obniżył się drastycznie w następnych latach obowiązywania ustawy wskutek szybkich procesów inflacyjnych. W IV kwartale 1990 r. kwota stała ustalona na 3000 zł stanowiła zaledwie 0,3% średniej płacy11 i przestała odgrywać jakąkolwiek rolę w wysokości świadczenia. Spowodowało to ustalenie się wysokości świadczeń na poziomie 55% podstawy wymiaru. Tabela 7. Wymiar świadczeń wg poszczególnych ustaw Akt prawny Podstawa wymiaru dekret z 1954 r. do 1200 zł 75% 1200-2000 zł 20% ponad 2000 zł 15% ustawa z 1968 r. ustawa z 1968 r. po zmianie w 1974 r.12 do 1500 zł 80% do 2000 zł 90% 1500-2000 zł 55% ponad, 40-45-5 ponad 2000 zł 25% 2000 zł 0-55%13 ustawa z 1982 r. do 3000 zł 100% ponad 3000 zł 55% ustawa z 1991 r. Ustawa z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw14 zmieniła całkowicie zasady ustalania wysokości tych świadczeń. Ustawa ta powracała do przedwojennej formuły świadczenia składającego się z kwoty stałej i kwoty indywidualnej (E = C + In). Kwotę stałą15 zaczęto odnosić do przeciętnego wynagrodzenia za pracę z ustalonego okresu, a przyjęty jego procent16 stanowił tzw. kwotę bazową (Kb). 11 Która wynosiła 1 029 637 zł miesięcznie. 12 Ustawa z 29 maja 1974 r. o zmianie niektórych przepisów ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. nr 21, poz. 116). 13 Podwyżkę zrealizowano w latach 1977-1980. 14 Dz.U. nr 104, poz. 450 z późn. zm., a szczególnie zm.: Dz.U. z 1992 r. nr 21, poz. 84 (zwana rewa-loryzacyjną). 15 W różnych okresach przyjmowany do wyliczeń procent przeciętnego wynagrodzenia wahał się od 91 do 100. 16 Kwotę stałą ustalono na 24% kwoty bazowej. 106 VII. Wymiar świadczeń z ubezpieczenia społecznego ustawa z 1998 r. Część indywidualną świadczenia ustalało się z uwzględnieniem stażu ubezpieczeniowego składającego się z okresów składkowych i nieskładkowych (a w odniesieniu do rent także tzw. okresów hipotetycznych) oraz wynagrodzenia ubezpieczonego z ustalonego okresu (tzw. zwaloryzowana podstawa wymiaru świadczenia — P). Przyjęta formuła zakładała „wycenę" każdego roku okresu składkowego (s) po 1,3% podstawy, a roku nieskładkowego (ns) — po 0,7% podstawy. Ustawa rewaloryzacyjna pozostała przy metodzie degresywnej („spłaszczającej"). Efekt ten jednakże osiągano nie „progami", ale ograniczając podstawę wymiaru świadczeń do 250% przeciętnego wynagrodzenia. Wprowadzony ustawą rewaloryzacyjna wzór na wysokość emerytury był więc następujący: E = 24% Kb + (s x 1,3% P) + (ns x 0,7% P) Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS pozostała przy tej samej formule wymiaru świadczeń (emerytur i rent), ale jednocześnie wprowadziła do polskiego systemu ubezpieczeń społecznych metodę wymiaru emerytury w systemie tzw. zdefiniowanej składki17. Wymiar świadczeń w systemie zdefiniowanej składki zakłada uzależnienie wysokości świadczenia wyłącznie od sumy składek zgromadzonych na koncie ubezpieczonego. Wymiaru świadczenia w tym systemie dokonuje się proporcjonalnie do wkładu ubezpieczonego (im wyższa jest składka i im dłuższy okres jej opłacania, tym wyższa jest emerytura). System zdefiniowanej składki indywidualizuje wymiar świadczeń i zrywa z zasadą solidaryzmu na etapie wymiaru świadczeń. Nazwa „system zdefiniowanej składki" wskazuje, że ustawa określa tylko składkę, natomiast dotychczasowy system definiuje świadczenie, czyli ustala zasady wyliczenia jego wysokości. 3. Formuła wymiaru w systemie zdefiniowanego świadczenia W systemie zdefiniowanego świadczenia wymierzane są renty z tytułu niezdolności do pracy i emerytury dla osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. oraz dla osób urodzonych po tej dacie, które spełnią warunki nabycia emerytury w niższym wieku emerytalnym lub do wcześniejszej emerytury do 31 grudnia 2007 r. (data ta nie dotyczy górników). Emerytura lub renta wymierzona jest według formuły zawierającej stałą kwotę socjalną (C) i kwotę zależną od indywidualnego wkładu ubezpieczonego mierzonego długością stażu pracy i wysokością zarobków (In), co można wyrazić wzorem: E (R) = C + In 7 Ma on zastosowanie do osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r. 3. Formuła wymiaru świadczeń w ustawie z 17 grudnia 1998 roku 107 3.1. Kwota stała świadczenia W ustawie z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym kwota stała (zwana kwotą zasadniczą) była ustalona na dany rok kalendarzowy przez Radę Ministrów. Wysokość kwoty zasadniczej mogła się wahać w granicach od 10% do 16% przeciętnego miesięcznego zarobku ubezpieczonych, którym w roku ubiegłym przyznano świadczenie18. Ustawy emerytalne obowiązujące przed 1992 r. nie przewidywały w formule wymiaru świadczeń kwoty stałej19. Powróciła do niej ustawa z 17 października 1991 r., o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw, która kwotę stałą (C) ustaliła w wysokości 24% kwoty bazowej. Kwotę bazową20 stanowi z reguły21 100% kwoty przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia ze wskazanego przez ustawodawcę okresu22, pomniejszonego o potrącone od ubezpieczonych składki na ubezpieczenie społeczne. Kwota bazowa służy także do wyliczenia tzw. zwaloryzowanej podstawy wymiaru świadczenia. 3.2. Kwota indywidualna świadczenia Kwota indywidualna odzwierciedla własny wkład ubezpieczonego do systemu mierzony stażem pracy i wysokością zarobków, od których była pobierana składka. 3.2.1. Wptyw okresu zatrudnienia (ubezpieczenia) na wysokość świadczenia W ustawie z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym część ¦-------------- indywidualna świadczenia wynosiła 10% przeciętnego wynagrodzenia. Po przebyciu jednak w ubezpieczeniu 416 tygodni kwota indywidualna wzrastała o 0,5% przeciętnego miesięcznego zarobku, aż do osiągnięcia 832 tygodni składkowych — po czym wzrost kwoty indywidualnej za każde następne 52 tygodnie wynosił 1% przeciętnego miesięcznego zarobku, do osiągnięcia 1248 tygodni składkowych. Dalsze tygodnie składkowe — do 1872 tygodni — powodowały wzrost kwoty indywidualnej o 1,5% przeciętnego miesięcznego zarobku za każde 52 tygodnie składkowe. W sumie kwota indywidualna mogła dochodzić do 40% przeciętnego zarobku ubezpieczonego, a renta nie mogła być wyższa niż 80% tego zarobku. według ustawy z 1933 r. 18 Art. 156 ustawy. 19 Rolą kwoty stałej jest podwyższenie świadczenia, dlatego stała od pewnego momentu kwota 3000 zł nie może za taką uchodzić. 20 Określają art. 19 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. 21 Swego czasu było przyjmowane 91-94% przeciętnego wynagrodzenia. 22 Obecnie z poprzedniego roku kalendarzowego. 108 VII. Wymiar świadczeń z ubezpieczenia społecznego według ustaw z lat 1954-1982 Formuła wymiaru emerytury i renty przyjęta przez dekret z 26 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin nie zawierała żadnych odniesień do stażu ubezpieczeniowego. W pewnym sensie było to uzasadnione realiami — w 10 lat po wojnie mało kto miał staż większy niż minimalny. Poziom emerytur23 musiał więc być odnoszony do minimalnego stażu, a nie ustalany przy założeniu posiadania maksymalnego stażu. Staż ubezpieczeniowy zaczął mieć znaczenie w formule przyjętej przez ustawę z 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Ustawa nadal odnosiła poziom świadczeń do stażu minimalnego, jednak dłuższy staż wpływał na przyrost świadczenia w postaci dodatku za staż dłuższy niż 20 lat, osiągnięty przed ukończeniem wieku emerytalnego, i wynosił 1% za każdy dalszy rok zatrudnienia, nie więcej jednak niż za 10 lat. Formułę tę powtórzyła ustawa z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, z tym że wzrost świadczenia z tytułu stażu dłuższego niż 20 lat nie był już ograniczony ani warunkiem uzyskania go przed osiągnięciem wieku emerytalnego, ani uwzględnianym rozmiarem. W efekcie emerytura mogła wzrosnąć nawet o 20—25% ponad wymiar podstawowy. według ustawy z 1991 r. Kolejne zmiany w sposobie uwzględniania stażu ubezpieczeniowego w formule wymiaru emerytury wprowadziła ustawa z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw. W ujęciu tej ustawy staż ubezpieczeniowy wpływał na wysokość świadczenia w sposób bezpośredni, a nie — jak dotąd — w postaci wzrostu emerytury za „dodatkowy" staż. Wpływ ten był jednak zróżnicowany w zależności od tego, czy uwzględniony okres miał charakter okresu składkowego czy nieskładkowego. Podział na okresy składkowe i nieskładkowe przejęła ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Okresy składkowe (s) uwzględniane są w pełnym zakresie. Wpływają one na wysokość świadczenia w ten sposób, że każdy rok okresów składkowych zwiększa emeryturę o 1,3% podstawy jej wymiaru. Natomiast okresy nieskładkowe (ns) są uwzględniane w rozmiarze nie większym niż 1/3 posiadanych okresów składkowych. Każdy rok tych okresów zwiększa świadczenie o 0,7% podstawy wymiaru. według ustawy z 1998 r. przeliczniki stażu do wymiaru Przy ustalaniu stażu do wymiaru świadczenia nie stosuje się jednak przeliczników zwielokrotniających staż ubezpieczeniowy z tytułu działalności kombatanckiej i pracy przymusowej. Okresy te uwzględnia się przy ustalaniu wysokości świadczenia w rozmiarze faktycznym. W stażu do wymiaru świadczenia uwzględnia się jednak przeliczniki okresu zatrudnienia 23 Nazywanych w dekrecie rentą starczą. 3. Formuła wymiaru świadczeń w ustawie z 17 grudnia 1998 roku 109 na kolei oraz przeliczniki pracy górniczej. Co prawda, w odniesieniu do stażu kolejowego brak takiego stwierdzenia wyrażonego expressis verbis, ale ponieważ ustawodawca nie zaznaczył zakresu zastosowania tego przelicznika, należy przyjąć, że ten przeliczony staż pracy ma zastosowanie do obu rodzajów stażu. W efekcie 14 miesięcy stażu należy przypisać każdemu co najmniej rocznemu okresowi pracy na kolei, ustalając wymiar nie tylko emerytury kolejowej, ale i wymiar emerytury innej niż kolejowa z uwzględnieniem stażu kolejowego. Okres zatrudnienia w górnictwie ustalany z przelicznikami uwzględnia się przy wyliczaniu wysokości emerytury górniczej, a także przy obliczaniu wysokości emerytury powszechnej, jeśli zainteresowany posiada staż górniczy podlegający przeliczeniu w wymiarze 5 lub 15 lat (zob. art. 39), ale nie spełnia pozostałych warunków przejścia na emeryturę górniczą. Łączny okres pracy obliczony z zastosowaniem tych przeliczników24, czyli okres uwzględnianej pracy górniczej, nie może być dłuższy niż 40 lat. 3.2.2. Zależność świadczenia od zarobków ubezpieczonego Wysokość emerytury w systemie zdefiniowanego świadczenia zależy nie tylko od przyjętej metody (degresywna czy proporcjonalna). Istotny wpływ ma tu także sposób ustalania podstawy, od jakiej wymierzana jest składka, i podstawy wymiaru świadczeń. Z reguły obie te podstawy ustala się jednakowo, jakkolwiek może być stosowane ograniczenie tylko podstawy wymiaru świadczenia. Mogą też zachodzić różnice w katalogu zarobków (dochodów ubezpieczonego) uwzględnianych w obu podstawach, co oznacza, że niektóre dochody nieuwzględniane przy wymierzaniu składki są uwzględniane przy ustalaniu wymiaru świadczenia25. Ustawa z 28 marca 1933 r. za podstawę wymierzania kwoty indywidualnej świadczenia przyjmowała kwotę przeciętnego miesięcznego zarobku ubezpieczonego, ustalonego na podstawie tych zarobków, przyjętych za podstawę wymiaru składek, przypadających za wszystkie tygodnie składkowe przebyte w ubezpieczeniu i licząc miesiąc za 4 i 1/3 tygodnia. Zgodnie z ustawą wymiar świadczeń i składek odbywał się na podstawie faktycznych zarobków ubezpieczonych, z tym że uwzględniane zarobki nie mogły przewyższać norm ustalonych w ustawie. Przepisy obowiązujące w latach 1954-1990 za podstawę wymiaru emerytury przyjmowały przeciętny miesięczny zarobek z ostatnich 12 miesięcy zatrudnienia albo z kolejnych 24 miesięcy zatrudnienia wybranych przez pracownika z ostatnich 12 lat zatrudnienia przed zgłoszeniem wniosku o rentę. Ustalenie podstawy wymiaru świadczenia z kolejnych 24 miesięcy zatrudnienia mogło nastąpić tylko wówczas, gdy istniały dowody stwierdzające wysokość zarob- podstawa wymiaru w ustawie z 1933 r. podstawa wymiaru w latach 1954-1990 24 Uwzględnia się tylko przeliczniki pracy górniczej wykonywanej stale pod ziemią, tj. 1,5 i 1,8. 25 Dotyczy to w szczególności zasiłków chorobowych i wynagrodzenia chorobowego. 110 VII. Wymiar świadczeń z ubezpieczenia społecznego ków za wszystkie te miesiące. Przy ustalaniu natomiast podstawy z ostatnich 12 miesięcy istniała możliwość przyjęcia zarobków z okresu krótszego. Za zarobek, który przyjmowano do obliczania podstawy wymiaru emerytury, uważano przysługujący pracownikowi z tytułu zatrudnienia w danym miesiącu kalendarzowym całkowity, bez jakichkolwiek potrąceń, zarobek w gotówce i w naturze wraz ze wszystkimi dodatkami wpływającymi trwale na jego wysokość. Przy równoczesnym zatrudnieniu pracownika w więcej niż jednym zakładzie pracy do obliczania podstawy wymiaru przyjmowano początkowo łączny zarobek przysługujący z tytułu wszystkich równoczesnych zatrudnień. Ustawa z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin wprowadziła jednakże zasadę, że do obliczania podstawy wymiaru świadczenia przyjmuje się wynagrodzenie z tytułu zatrudnienia w jednym zakładzie pracy. Wynagrodzenie łączne z tytułu zatrudnienia wykonywanego równocześnie w więcej niż jednym zakładzie można było uwzględniać tylko, jeżeli: 1) zatrudnienie wykonywane było w wymiarze czasu nieprzekraczającym łącznie obowiązującego w danym zawodzie albo 2) dodatkowo zatrudnienie wykonywane było nieprzerwanie co najmniej przez 5 lat w ciągu ostatnich 12 lat zatrudnienia. Okres ostatnich 12 miesięcy zatrudnienia albo kolejnych 24 miesięcy z ostatnich 12 lat zatrudnienia obowiązywał do 1 czerwca 1990 r., tj. do dnia wejścia w życie ustawy z 24 maja 1990 r. o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym26. Od tej bowiem daty do ustalania podstawy wymiaru emerytury i renty przyjmowano wynagrodzenie wypłacone pracownikowi za okres: • ostatnich 4 kwartałów kalendarzowych albo • kolejnych 3 lat kalendarzowych wybranych przez zainteresowanych z ostatnich 12 lat kalendarzowych, licząc wstecz od roku (kwartału), w którym zgłoszono wniosek o świadczenie. Zarobki z okresu ostatnich 4 kwartałów mogły być przyjmowane do podstawy wymiaru świadczenia tylko w odniesieniu do wniosków zgłoszonych w określonym terminie, jeżeli do tego okresu zostały spełnione wszystkie warunki nabycia prawa. Wydłużenie okresu, z którego zarobki przyjmowano do podstawy wymiaru świadczenia, miało na celu jej obniżenie. Wkrótce rzeczywistość finansowa zmusiła ustawodawcę do dalszych kroków w tym kierunku. Ustawą z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw dotychczasowy okres kolejnych trzech lat z ostatnich 12 lat kalendarzowych utrzymano tylko dla wniosków zgłoszonych do 31 grudnia 1992 r. Dla wniosków zaś zgłoszonych później okres ten miał wzrastać o rok w każdym następnym roku kalendarzowym aż do osiągnięcia okresu kolejnych 10 lat wybranych z ostatnich 20 lat kalendarzowych dla wniosków zgłoszonych po 31 grudnia 1999 roku. ¦ Dz.U. nr 36, poz. 206 z późn. zm. 3. Formuła wymiaru świadczeń w ustawie z 17 grudnia 1998 roku 111 wprowadzenie tzw. zwaloryzowanej podstawy Do istotnych zmian w sposobie ustalania podstawy wymiaru emerytury lub renty należy też wprowadzona przez ustawę z 24 maja 1990 r. o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym metoda ustalania tzw. zwaloryzowanej podstawy wymiaru świadczenia. Wprowadzona wówczas do naszego systemu metoda polegała na: • ustaleniu relacji rocznych (kwartalnych) zarobków indywidualnych do przeciętnego wynagrodzenia w tym okresie, • wyrażeniu jej w procentach, • zsumowaniu tych procentów i znalezieniu ich średniej arytmetycznej, zwanej wskaźnikiem wysokości podstawy wymiaru, • pomnożeniu kwoty bazowej przez ten wskaźnik. Zwaloryzowana podstawa wymiaru świadczenia równa się zatem iloczynowi wskaźnika wysokości wymiaru podstawy i aktualnej kwoty bazowej. Tę metodę ustalania podstawy wymiaru świadczenia przejęła ustawa rewalory-zacyjna z 17 października 1991 r. i ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS do wyliczenia wszystkich rent i emerytur dla osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. Podstawę wymiaru świadczenia stanowią określone przez prawo przychody ubezpieczonego uzyskane w zakreślonym przez ustawę okresie ubezpieczenia. Ustawa z 17 grudnia 1998 r. odwołuje się tu do 10 kolejnych lat kalendarzowych wybranych przez zainteresowanego z ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających rok, w którym zgłoszono wniosek o świadczenie (art. 15 ust. 1). podstawa wymiaru według ustawy z 1998 r. Na wniosek ubezpieczonego podstawę wymiaru emerytury lub renty może stanowić także przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne w okresie 20 lat kalendarzowych wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu (art. 15 ust. 6). Nie jest przy tym wymagane, aby były to kolejne lata kalendarzowe. Decydując się zatem na podstawę wymiaru z 20 lat, można wybierać dowolnie z całego okresu pracy zawodowej te lata, które są najkorzystniejsze. Jeżeli podstawę wymiaru ustala się z 10 lat, nie można pomijać żadnych lat niekorzystnych ze względu na niskie zarobki lub nieosiąganie zarobków przez cały rok albo część roku kalendarzowego. Na ten dziesięcioletni okres składają się więc wszystkie lata kalendarzowe następujące bezpośrednio po sobie, chociażby ubezpieczony w okresie niektórych z tych lat przez cały rok lub w okresie krótszym niż rok nie pozostawał w ubezpieczeniu. Uwzględnianie zarobków z tak rozległego przedziału czasowego sprawia, że konieczne było znalezienie sposobu porównywania zarobków. W przeciwnym wypadku sumowaniu (w celu ustalenia przeciętnego indywidualnego zarobku) podlegałyby kwoty kilkusetzłotowe i kilkumiliono-we. Dlatego ustala się relację rocznych zarobków indywidualnych do przeciętnego rocznego wynagrodzenia. Średnia tych wskaźników z 10 (20) lat stanowić będzie wskaźnik Wwpw 112 VII. Wymiar świadczeń z ubezpieczenia społecznego ograniczenie wskaźnika przychody uwzględniane w podstawie tzw. wskaźnik wysokości podstawy wymiaru (Wwpw). Podstawę wymiaru świadczenia (P) otrzymuje się przez pomnożenie wskaźnika wysokości podstawy wymiaru przez kwotę bazową z daty złożenia wniosku o świadczenie. Otrzymana kwota stanowi tzw. zwaloryzowaną podstawę wymiaru świadczenia: P = Wwpw x Kb. Przyjęty do ustalenia podstawy wymiaru świadczenia wskaźnik wysokości podstawy wymiaru obrazujący relację zarobków ubezpieczonego do przeciętnego zarobku nie może być wyższy niż 250%. Oznacza to, że zwaloryzowaną podstawa wymiaru świadczenia nie może być wyższa niż 250% kwoty bazowej. Do wyliczenia podstawy przyjmuje się przychód indywidualny ubezpieczonego, stanowiący podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe w okresie, z którego został uwzględniony. To, jakiego rodzaju przychody są wliczane do podstawy wymiaru świadczenia, określa rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe27. Od generalnej zasady, że podstawę wymiaru świadczenia mogą stanowić tylko te rodzaje przychodów, od których jest obowiązek opłacania składki na ubezpieczenie emerytalne, mogą być różne odstępstwa. Na przykład nie pobiera się składki od wynagrodzenia przysługującego za czas niezdolności do pracy i od zasiłków chorobowych (zob. art. 18 u.s.u.s.), ale uwzględnia się te przychody w podstawie wymiaru świadczenia (art. 15 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS). Dokumentem potwierdzającym wysokość wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne w poszczególnych latach ubezpieczenia jest zaświadczenie wydane na podstawie dokumentacji płacowej zakładu pracy albo wpisy w legitymacji ubezpieczeniowej. Wysokości wynagrodzenia nie można udowadniać zeznaniami świadków. Jeżeli jednak zakład pracy zlikwidował dokumentację płacową, zaświadczenie o wynagrodzeniu pracodawca może wydać na podstawie dokumentacji zastępczej, tj. zachowanych akt osobowych na podstawie danych zawartych np. w umowie o pracę, pismach o powołaniu, mianowaniu oraz w innych pismach określających wynagrodzenie danej osoby. Dowody z dokumentów dotyczących zarobków powinny być dołączone w oryginale. Obowiązujące przepisy nie zabraniają jednak przedkładania środków dowodowych poświadczonych notarialnie28, co może być korzystne dla osób, które zarob- dokumentowanie przychodów 27 Dz.U. nr 161, poz. 1106 z późn. zm. 28 Z ustawy z 14 lutego 1991 r. —Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 42, poz. 369 z późn. zm.) wynika, że czynności notarialne dokonane przez notariusza mają charakter dokumentu urzędowego. Skoro prawidłowo sporządzony odpis notarialny (poświadczona kserokopia) ma charakter dokumentu urzędowego, nie ma żadnego uzasadnienia do odmowy przyjmowania go jako środka dowodowego równoprawnego z oryginałem. 4. Przeliczanie podstawy wymiaru świadczenia 113 ki mają wpisane jedynie w legitymacji ubezpieczeniowej, a chciałyby nie załączać jej do wniosku o emeryturę. Jeśli zatem zainteresowany nie ma możliwości uzyskania wymaganych dowodów (zaświadczenia pracodawcy lub legitymacji ubezpieczeniowej z odpowiednimi wpisami), wówczas może przedłożyć w organie rentowym kopię dokumentacji płacowej sporządzoną przez archiwum lub uwierzytelnioną kopię sporządzoną przez inne instytucje (również prywatne) przechowujące dokumentację danego zakładu pracy. 4. Przeliczanie podstawy wymiaru świadczenia Przeliczenie ustalonej podstawy wymiaru emerytury lub renty może być dokonane z następujących powodów — pod warunkiem, że nowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru będzie wyższy od poprzednio obliczonego: 1) przedłożenia nowych dowodów lub ujawnienia nowych faktów, 2) wskazania innego okresu, 3) wprowadzenia nowego sposobu ustalania podstawy. Ad 1) Podstawę przelicza się, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji ustalającej wysokość świadczenia zostaną przedłożone nowe dowody potwierdzające osiąganie wyższych zarobków lub ujawnione zostaną okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość (art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS). Ad 2) Przeliczenie podstawy może nastąpić także, gdy ubezpieczony wskaże inne lata kalendarzowe uwzględniane w podstawie wymiaru. Może jednak wskazać taką samą liczbę lat kalendarzowych i z takiego samego okresu, jakie były przyjęte do ustalenia poprzedniej podstawy (art. 111 ust. 1 pkt 1), a więc z okresu kolejnych 3 lat wybranych z ostatnich 12 lat w przypadku pierwszego wniosku przed 1992 r., aż do 10 lat wybieranych z okresu 19 lat, jeśli wniosek był złożony w 1999 r.29, albo z 10 kolejnych lat z okresu 20 lat kalendarzowych, jeżeli wniosek zgłoszono po wejściu w życie ustawy o emeryturach i rentach. Ad 3) Przeliczenie podstawy wymiaru może też nastąpić w sytuacji wejścia w życie przepisów wprowadzających nowy sposób ustalania podstawy wymiaru świadczenia. Z taką sytuacją mamy do czynienia na gruncie ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. Ustawa ta wprowadza możliwość wyliczenia podstawy wymiaru świadczenia z 20 lat kalendarzowych dowolnie wybranych przez ubezpieczonego z całego okresu podlegania ubezpieczeniu (art. 15 ust. 6). Można więc złożyć wniosek o wyliczenie podstawy według tego nowego sposobu. 29 Taki okres nakazywał przyjmować art. 7 ustawy z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. nr 104, poz. 450 z późn. zm.). 114 VII. Wymiar świadczeń z ubezpieczenia społecznego Nowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru wynikający z przeliczenia mnoży się przez kwotę bazową ostatnio przyjętą do obliczania świadczenia (art. 111 ust. 2). Oznacza to, że przeliczenie podstawy w okolicznościach wskazanych w art. 111 ust. 1 polegać będzie na „cofnięciu się" do dnia nabycia prawa (pierwotnego ustalenia świadczenia) i ponownym wyliczeniu emerytury na ten dzień, a następnie na dokonaniu waloryzacji nowej kwoty emerytury w celu ustalenia jej aktualnej wysokości (tj. na dzień złożenia wniosku o przeliczenie). 5. Ustalanie nowej podstawy Zgodnie z art. 110 ustawy o emeryturach i rentach z FUS wysokość emerytury lub renty oblicza się ponownie w sytuacji: — wskazania do obliczenia podstawy okresu 10 lat kalendarzowych wybranych z 20 lat przypadających bezpośrednio przy zgłoszeniu wniosku o ponowne ustalenie wysokości świadczenia, — ten dziesięcioletni okres może przypadać w całości na okres po nabyciu prawa, albo tylko w części, — nowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru jest wyższy od poprzedniego (ust. 1), — nowy wskaźnik może być niższy od poprzedniego, ale nie niższy niż 130%, jeżeli świadczenie nie zostało pobrane (wskutek zawieszenia prawa), albo okres wymagany do ustalenia nowej podstawy, w całości przypada po przyznaniu prawa do świadczenia (ust. 2). Jakkolwiek art. 110 posługuje się tym samym sformułowaniem co wyżej omówiony art. 111 („oblicza się ponownie"), to jest w nim mowa o ustaleniu nowej podstawy, co oznacza, że nowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru będzie pomnożony przez kwotę bazową z dnia zgłoszenia wniosku o przeliczenie30. Ustalenie podstawy „na nowo" oznacza zatem konieczność pomnożenia wskaźnika wysokości wymiaru podstawy przez kwotę bazową z dnia zgłoszenia wniosku o przeliczenie. Konstrukcja wynikająca z art. 110 ust. 1 budzi jednak zastrzeżenia postawieniem warunku, aby nowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru był wyższy od poprzedniego. Biorąc bowiem pod uwagę, że później wyliczone świadczenia nawet przy niższym wskaźniku wysokości podstawy wymiaru może być wyższe od wcześniej ustalonego (na skutek zastosowania wyższej kwoty bazowej), ograniczenie to wydaje się nielogiczne i preferujące ubezpieczonych lepiej zarabiających po przyznaniu świadczeń. Zastrzeżenia należy też mieć do możliwości ustalenia nowej podstawy także wtedy kiedy wymagany przez art. 15 okres 10 lat tylko częściowo31 przypada na lata ka- Jl 30 Uwzględnienie bowiem zarobków osiąganych po nabyciu prawa do świadczenia i „cofanie się" do kwoty bazowej poprzednio przyjętej byłoby wbrew zasadom wynikającym z art. 15 (i wbrew logice). 31 Więc np. tylko dwa lata z tych dziesięciu. 6. Przeliczanie wysokości świadczenia llf lendarzowe po nabyciu prawa do świadczenia. Regulacja ta stwarza bowiem „furtkę" do podwyższania sobie świadczenia nawet kilkakrotnie32. Trudno również znaleźć jakieś ratio legis dla zastrzeżenia występującego w ust. 2 art. 110, aby nowy wskaźnik nie był niższy niż 130%. Jak się więc wydaje, prawidłowa konstrukcja ustalania nowej podstawy wymiaru świadczenia powinna zakładać: — albo niepobieranie świadczenia i ustalanie nowej jego wysokości na dzień realizacji prawa, — albo, w razie pobrania świadczenia, osiągnięcia okresu, o którym mowa w art. 15, w całości po nabyciu prawa do świadczenia. Nową podstawę wymiaru ustala się na zasadach ogólnych, obowiązujących dla świadczeń przyznawanych po raz pierwszy, a więc od kwoty bazowej obowiązującej w dacie zgłoszenia wniosku o ponowne ustalenie podstawy wymiaru oraz z uwzględnieniem zarobków z okresu liczonego od tej daty. Dla wszystkich więc wniosków zgłoszonych po wejściu w życie ustawy będzie to okres ustalony w art. 15 ust. 1, czyli okres kolejnych 10 lat kalendarzowych wybranych z ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłoszono wniosek o przeliczenie podstawy. Nie wydaje się natomiast możliwe zastosowanie art. 15 ust. 6, tj. wybrania 20 lat z całego okresu ubezpieczenia, chyba że te 20 lat będzie w całości przypadać po nabyciu prawa do emerytury lub renty. 6. Przeliczanie wysokości świadczenia Oprócz ustalenia nowej (wyższej) podstawy zmiana wysokości świadczenia może nastąpić także w wyniku doliczenia: — nieuwzględnionych okresów składkowych i nieskładkowych, — okresów aktywności zawodowej po przejściu na emeryturę lub rentę. 6.1. Doliczanie nieuwzględnionych okresów składkowych i nieskładkowych W ubezpieczeniach społecznych obowiązuje zasada, że w razie wprowadzania zmian na korzyść ubezpieczonych mają one zastosowanie także do osób, które nabyły prawo na poprzednich, mniej korzystnych warunkach. W praktyce oznacza to, że np. poszerzenie katalogu okresów składkowych i nieskładkowych pozwala na uzupełnienie stażu ubezpieczeniowego i wyliczenie nowej wysokości świadczenia, uwzględniającej zwiększony staż ubezpieczeniowy. 32 Przepis nie stawia raczej żadnych przeszkód, aby co 2-3 lata ustalać nową podstawę z uwzględnieniem kolejnych lat osiągania zarobków po przyznaniu prawa. 116 VII. Wymiar świadczeń z ubezpieczenia społecznego ] i Poszerzenie przez ustawę z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS katalogu okresów składkowych uzasadniających wniosek o przeliczenie wysokości świadczenia nastąpiło przez zaliczenie do okresów składkowych okresów: • pozostawania duchownymi przed dniem 1 lipca 1989 r., pod warunkiem opłacania składek na ubezpieczenie społeczne za cały okres podlegania temu ubezpieczeniu, • przebywania duchownych na misjach oraz okresów prowadzenia przez nich działalności duszpasterskiej wśród Polonii, przypadających po 14 listopada 1991 r. do dnia wejścia w życie ustawy, • świadczenia pracy po 1956 r. na rzecz organizacji politycznych i związków zawodowych nielegalnych w rozumieniu przepisów obowiązujących do kwietnia 1989 r., • pracy wykonywanej w kopalniach węgla, kamieniołomach, zakładach pozyskiwania i wzbogacania rud uranu oraz batalionach budowlanych podczas odbywania służby wojskowej w Wojsku Polskim. Katalog okresów nieskładkowych został poszerzony o następujące okresy: • niewykonywania pracy w okresie przed 4 czerwca 1989 r. na skutek represji politycznych, nie więcej jednak niż 5 lat, • pobierania zasiłku przedemerytalnego i świadczenia przedemerytalnego, • udokumentowanej niezdolności do pracy, za które wypłacone zostały z Funduszu Pracy zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki szkoleniowe lub stypendia. W odniesieniu do okresów nieskładkowych przeliczenie emerytury jest jednak możliwe tylko wtedy, gdy w wyniku doliczania nowych okresów nie zostanie naruszona zasada, że okresy nieskładkowe można doliczać w wymiarze nieprzekraczają-cym jednej trzeciej udowodnionych okresów składkowych. Przeliczanie wysokości emerytury uzasadnia też sytuacja zmiany kwalifikacji danego okresu. Na przykład okresy działalności kombatanckiej, działalności równorzędnej z kombatancką i zaliczaną do tej działalności, początkowo traktowane jako nieskładkowe, obecnie są okresami składkowymi. Wniosek o przeliczenie emerytury z uwzględnieniem nowych okresów można zgłosić w każdym czasie. Emerytura w nowej wysokości będzie wypłacana od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek ojej przeliczenie. 6.2. Zwiększenie świadczenia z tytułu aktywności zawodowej po przejściu na emeryturę lub rentę Przejście na emeryturę lub rentę nie oznacza końca aktywności zawodowej. Zwiększenie emerytury lub renty przewidziane jest zatem w sytuacji, gdy doszło do realizacji świadczenia i ponownego podjęcia zatrudnienia już przez emeryta lub rencistę. W naszym systemie prawnym powrót emeryta lub rencisty na rynek pracy wywiera bowiem wpływ nie tylko na bieżące uzupełnienie świadczenia osiąganym za- 6. Przeliczanie wysokości świadczenia 117 robkiem, ale i na wzrost pobieranego świadczenia. Wiąże się to z faktem, że emeryci kontynuujący działalność po otrzymaniu emerytury podlegają obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego, jakkolwiek jest to wbrew logice (ryzyko już zaszło). Skoro więc obowiązek ubezpieczenia nie został wyłączony, to okres podlegania obowiązkowi ubezpieczenia społecznego (fakt opłacania składki) powinien być odwzorowany wzrostem świadczenia. Wniosek o doliczenie nowych okresów składkowych i nieskładkowych można zgłosić dopiero po zakończeniu kwartału kalendarzowego, chyba że ubezpieczenie ustało wcześniej. Doliczenie okresów następuje na ogólnych zasadach, tzn. okresy składkowe „wyceniane" są po 1,3% podstawy wymiaru, a okresy nieskładkowe po 0,7% podstawy. Praca na emeryturze pozwala więc na zwiększenie kwoty pobieranej emerytury w wyniku doliczenia (dodatkowego) stażu pracy oraz (w warunkach art. 110) na powiększenie podstawy wymiaru świadczenia. Rozdziat VIII DODATKI DO RENT I EMERYTUR 1. Rodzaje i rola dodatków Ubezpieczenie mające w nazwie „społeczne", realizując swoje cele (pokrycie szkody w postaci utraconych zarobków), uwzględnia także szczególne potrzeby ubezpieczonych, którzy znaleźli siew sytuacji chronionej. Uwzględnianie tych szczególnych potrzeb znajduje wyraz w różnego rodzaju dodatkach, których rodzaj i zakres świadczy o preferowanych celach społecznych danego systemu. W zakresie uwzględniania szczególnych potrzeb ubezpieczeniowych systemy ubezpieczenia społecznego przewidują najczęściej dodatki na dzieci i na niepracującą żonę, a także dodatki z tytułu bezradności. Do stosowanych w naszym prawie dodatków zaliczyć należy oprócz wyżej wymienionych także dodatki z tytułu odznaczeń państwowych, z tytułu pracy naukowej, dla funkcjonariuszy pożarnictwa, z tytułu działalności twórczej i artystycznej, za pracę fizyczną w brackich zakładach pracy, za pracę w warunkach szkodliwych dla zdrowia, za nieprzerwany okres zatrudnienia po wyzwoleniu, z tytułu inwalidztwa wojennego, dodatek kombatancki i za tajne nauczanie. aktualny katalog podstawy prawne W obecnym stanie prawnym ostały się jednak tylko następujące rodzaje dodatków do rent i emerytur: dodatek dla sierot zupełnych, dodatek pielęgnacyjny, podwyższony dodatek pielęgnacyjny dla inwalidy wojennego i wojskowego, dodatek kombatancki, dodatek za tajne nauczanie. Z wymienionych dodatków tylko dwa pierwsze przysługuj ą na podstawie ustawy o emeryturach i rentach i są wypłacane z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Prawo do pozostałych dodatków wynika z innych aktów prawnych, inne są też źródła finansowania tych dodatków. 1. Rodzaje i rola dodatków 119 dodatek dla sierot dodatek pielęgnacyjny Dodatek dla sierot zupełnych przysługuje do renty rodzinnej, jeśli wśród osób uprawnionych jest przynajmniej jedna sierota zupełna. Wysokość tego dodatku ustalona została kwotowo w wysokości 200 zł miesięcznie1. Dodatek pielęgnacyjny przysługuje osobie uprawnionej do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, jeżeli ta osoba została uznana za niezdolną do samodzielnej egzystencji, i emerytom po ukończeniu 75 lat. Rolą dodatku pielęgnacyjnego jest więc pokrycie przynajmniej w części kosztów opieki i pielęgnacji wykonywanej przez osoby trzecie. Kwotę dodatku pielęgnacyjnego ustawa ustaliła na 106,41 zł miesięcznie2. Podwyższony dodatek pielęgnacyjny przysługuje na podstawie ustawy z 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin3. Dodatek ten przysługuje osobie całkowicie niezdolnej do pracy i do samodzielnej egzystencji, albo która ukończyła 75 lat, mającej status inwalidy wojennego lub wojskowego. Świadczenie jest finansowane z budżetu państwa. zbieg prawa do dodatków dodatek kombatancki W przypadku zbiegu prawa do dodatku pielęgnacyjnego na podstawie ustawy o emeryturach i rentach z FUS i prawa do podwyższonego dodatku pielęgnacyjnego do renty inwalidy wojennego inwalida wojenny lub wojskowy pobierający emeryturę zachowuje prawo do podwyższonego dodatku pielęgnacyjnego4. Z budżetu państwa pochodzą też środki na finansowanie dodatku kombatanckiego przewidzianego przez ustawę z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego5, przysługującego z tytułu działalności uznanej za kombatancką lub równorzędną z kombatancką i wypłacanego do rent i emerytur pobieranych przez kombatantów. Szczegółowy tryb przyznawania dodatku uregulowany jest rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 15 lipca 1991 r. w sprawie trybu postępowania przy przyznawaniu dodatku kombatanckiego oraz emerytur i rent w drodze wyjątku kombatantom i innym osobom uprawnionym6. Dodatek ten przysługuje w wysokości 10% przeciętnego wynagrodzenia w kwartale kalendarzowym poprzedzającym termin ostatniej waloryzacji emerytur i rent w 1995 roku. 1 Kwotę dodatku podwyższa się przy zastosowaniu wskaźnika waloryzacji od miesiąca, w którym jest przeprowadzana waloryzacja. W roku 2005 wynosił on 271,12 zł. 2 Kwotę dodatku podwyższa się przy zastosowaniu wskaźnika waloryzacji od miesiąca, w którym jest przeprowadzana waloryzacja. W roku 2005 wynosił on 144,25 zł. 3 Tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 9, poz. 87 z późn. zm. 4 Wynika to z art. 54 ust. 4 ustawy z 29 maja 1974 r. 5 Tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 42, poz. 371 z późn. zm. 6 Dz.U. nr 65, poz. 283 z późn. zm. 120 VIII. Dodatki do rent i emerytur dodatek za tajne nauczanie Dodatek za tajne nauczanie natomiast przysługuje zgodnie z art. 90 ustawy z 26 stycznia 1982 r. — Karta Nauczyciela7 nauczycielom pobierającym emeryturę, którzy: — prowadzili tajne nauczanie w czasie okupacji, — nauczali przed 1 września 1939 r. w języku polskim w szkołach polskich na terenie Trzeciej Rzeszy oraz byłego Wolnego Miasta Gdańska. Należy zauważyć, że tajne nauczanie jest działalnością równorzędną z działalnością kombatancką w rozumieniu ustawy z 24 stycznia 1991 r., z tytułu której przysługuje dodatek kombatancki. Prawo do dodatku z tytułu tej działalności wynika zatem z dwóch ustaw, przy czym Karta Nauczyciela ujmuje tę działalność szerzej. Jednakże dodatek za tajne nauczanie na podstawie Karty Nauczyciela przysługuje tylko do emerytury nauczycielskiej. Jeśli natomiast nauczyciel prowadzący tajne nauczanie przeszedł na rentę inwalidzką, to wypłacony mu będzie dodatek kombatancki. Dodatek kombatancki będzie też przysługiwał osobie, która nie kontynuowała pracy nauczycielskiej i nie nabyła prawa do emerytury na podstawie Karty Nauczyciela. Emerytom i rencistom przysługuje także wyrównanie kosztów związanych z posiadaniem rodziny. Świadczenia te są wypłacane pod nazwą „zasiłek rodzinny" i „dodatki do zasiłku rodzinnego" na podstawie ustawy z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych8. Są to jednak świadczenia przysługujące nie „do" emerytury lub renty, ale z tytułu wychowywania dzieci. Świadczenia te są finansowane z budżetu państwa i wypłacane osobom, których dochód na osobę w rodzinie nie przekracza określonych kwot. 2. Charakter prawa do dodatków Dodatki do emerytur i rent przysługujące na podstawie ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz innych ustaw przysługują „oprócz"9 świadczenia głównego, co oznacza, że kwoty tych dodatków nie są uwzględniane przy określaniu wysokości świadczenia10 ani kwoty najniższej emerytury11. Powyższe regulacje wydają się być konsekwencją założenia, że prawo do świadczenia głównego i prawo do dodatku to odrębne prawa chroniące różne sytuacje życiowe (różne rodzaje ryzyka). To stwierdzenie należy obecnie odnosić także do prawa do dodatku pielęgnacyjnego z tytułu niezdolności do samodzielnej egzystencji. 7 Tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. nr 118, poz. 1112 z późn. zm. 8 Dz.U. nr 228, poz. 2255 z późn. zm. 9 Wyraźnie tego określenia używa tylko ustawa z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach. 10 Jeżeli np. przepis będzie wymagać, aby kwota emerytury nie przekraczała 100% podstawy wymiaru, to dodatek nie będzie tu uwzględniany (art. 86 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS). 1' Mimo że wraz z dodatkiem świadczenie będzie wyższe od minimalnego, to świadczeniobiorca otrzyma wyrównanie emerytury do kwoty ustalonej w ustawie. 2. Charakter prawa do dodatków 121 I W naszym systemie prawnym niezdolność do samodzielnej egzystencji stała się odrębnym ryzykiem od 1 września 1997 r. Od tej daty zaczęła bowiem obowiązywać ustawa z 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i ubezpieczeniu społecznym12. Ustawa ta wprowadziła istotne zmiany pojęcio-wo-konstrukcyjne w ujmowaniu ryzyka nazywanego wcześniej inwalidztwem, a od wejścia w życie ustawy — niezdolnością do pracy. Sprowadzają się one do tego, że orzeczenie o niezdolności do samodzielnej egzystencji przestało być częścią orzeczenia o niezdolności do pracy, przesądzającym o zakresie tej niezdolności. Jest orzeczeniem stwierdzającym istnienie określonych cech danej osoby. Może je otrzymać zarówno osoba z orzeczoną całkowitą niezdolnością do pracy, jak i osoba nieposia-dająca takiego orzeczenia. Orzeczenie o niezdolności do samodzielnej egzystencji ma więc samodzielny byt, a jego treścią jest stwierdzenie istnienia określonej sytuacji chronionej odrębnym świadczeniem13. Istnienie tej sytuacji domniemywa się w odniesieniu do osób, które ukończyły 75 lat. Dotychczas osoba, którą uznano za niezdolną do wykonania jakiegokolwiek zatrudnienia, była kwalifikowana jako inwalida II grupy, a jeśli nadto była niezdolna do samodzielnej egzystencji —jako inwalida grupy I. Niezdolność do samodzielnej egzystencji była więc elementem pojęcia inwalidztwa I grupy, jego częścią składową. Uniezależnienie kwalifikacji prawnej niezdolności do pracy (inwalidztwa) od faktu niezdolności do samodzielnej egzystencji „usamodzielniło" to ryzyko, a dodatek pielęgnacyjny przyznawany dotąd ze względu na dodatkowy element treści ryzyka inwalidztwa I grupy stał się odrębnym świadczeniem z tytułu odrębnego ryzyka towarzyszącego ryzyku niezdolności do pracy14. Prawo do obu świadczeń zostało jednak powiązane poprzez ustawowe sformułowania typu: „dodatek przysługuje do emerytury lub renty", „dodatek przysługuje osobie uprawnionej do emerytury lub renty" albo „dodatek przysługuje osobie pobierającej emeryturę lub rentę". Ta różnorodność sformułowań nie pozostaje bez wpływu na ocenę charakteru prawnego tych powiązań, co w praktyce sprowadza się do pytania o możliwość wypłaty dodatku w razie zawieszenia prawa do emerytury lub renty. Analizując to sformułowanie, należy dojść do wniosku, że najbardziej korzystne jest sformułowanie „osoba uprawniona do emerytury lub renty" zawarte w art. 75 12 Dz.U. nr 100, poz. 461. 13 Nazywanym dodatkiem pielęgnacyjnym, jeśli jest wypłacane z FUS, a zasiłkiem pielęgnacyjnym, jeśli pochodzi ze środków budżetu państwa. 14 Niestety, ustawodawca nie był do końca konsekwentny w przeprowadzonych w 1996 r. zmianach i nie dokonał jednocześnie odpowiedniej zmiany treści art. 48 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Podobną treść nadano art. 75 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. W efekcie mimo odrębności ryzyka potrzeby pielęgnacji jego stwierdzenie w odniesieniu do emeryta przed osiągnięciem 75 lat nie pozwoli na wypłacenie tego dodatku do emerytury. Dodatek będzie mógł być wypłacony dopiero po ustaleniu także niezdolności do pracy. 122 VIII. Dodatki do rent i emerytur problem zawieszalności dodatku i 76 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, ponieważ osoba „uprawniona" to osoba spełniająca warunki nabycia prawa, osoba, której prawo do danego świadczenia zostało stwierdzone. Osoba uprawniona nie musi być natomiast osobą pobierającą świadczenie. Skoro zatem prawo do dodatku uzależnione jest od uprawnienia do emerytury lub renty, a uprawnienie nie oznacza faktycznego pobierania świadczenia, to zawieszenie prawa do emerytury nie oznacza zawieszenia prawa do dodatku do emerytury. Dodatek powinien być wypłacany, bo ryzyko nadal zachodzi. „Zawieszeniu" uległo tylko zachodzenie ryzyka zaprzestania pracy15. Prima facie powyższe stwierdzenie jest sprzeczne ze stanowiskiem Sądu Najwyższego zawartym w uchwale z 12 października 1999 r., w której Sąd uznał, że osoba niezdolna do samodzielnej egzystencji nie zachowuje prawa do wypłaty dodatku pielęgnacyjnego wówczas, gdy wypłata renty z tytułu niezdolności do pracy podlega zawieszeniu w całości. Należy jednak zaznaczyć, że uchwała ta dotyczy poprzedniego stanu prawnego, w którym dodatek pielęgnacyjny traktowany był jako integralna część emerytury. Podkreślił to Sąd Najwyższy w uzasadnieniu, stwierdzając, że: „Gdyby prawo do dodatku pielęgnacyjnego było prawem do odrębnego świadczenia, nie byłoby podstaw do stosowania wobec tego dodatku art. 24 ustawy o rewaloryzacji, który jednoznacznie stanowi o zawieszeniu prawa do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy i renty rodzinnej"16. Należy więc stwierdzić, że w ujęciu ustawy o emeryturach i rentach z FUS: • dodatki do emerytury lub renty są świadczeniami z odrębnych tytułów (ryzyk) aniżeli świadczenia podstawowe, • nazwa „dodatek" odzwierciedla charakter tego prawa — dodatkowe uprawnienie oprócz uprawnienia podstawowego17, • uprawnionym do emerytury lub renty jest każdy, kto może to świadczenie pobierać (ma ustalone prawo), • dodatek przysługuje osobie, która nabyła prawo do emerytury lub renty niezależnie od faktu pobierania tego świadczenia. Powyższe stwierdzenie prowadzi bezpośrednio do wniosku, że prawo do dodatku może być zawieszone lub wstrzymane tylko na podstawie wyraźnego przepisu, a nie wówczas, gdy zawieszeniu podlega świadczenie główne. Takim przepisem jest np. art. 75 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Zgodnie z jego treścią osobie uprawnionej do emerytury lub renty przebywającej w domu pomocy społecznej, w zakładzie opiekuńczo-leczniczym lub w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym dodatek pielęgnacyjny nie przysługuje — z wyjątkiem sytuacji, gdy przebywa poza wymienionymi placówkami przez okres dłuższy niż 2 tygodnie w miesiącu. Rozwiązanie przyjęte przez ustawodawcę w omawianym przepisie podyktowane jest tym, konstrukcja prawa do dodatków 15 Zob. rozdział dotyczący zawieszenia prawa do emerytury. 16 Zachodzi jednak obawa, że teza tej uchwały w oderwaniu od uzasadnienia stanie się podstawą praktyki na gruncie ustawy z 17 grudnia 1998 r. 17 A zatem dwa uprawnienia, a nie jedno „podwójne". 2. Charakter prawa do dodatków 123 że w okresie przebywania w domu pomocy społecznej emeryt ma już zapewnioną fachową opiekę i pielęgnację. W tej sytuacji nie jest mu potrzebna pomoc finansowa w postaci dodatku pielęgnacyjnego na pokrycie kosztów opieki i pielęgnacji ze strony osób trzecich. W pozostałych sytuacjach podjęcie zatrudnienia z zarobkiem powodującym zawieszenie prawa do emerytury lub renty nie ma żadnego wpływu na zachodzenie ryzyka (sytuacji) niezdolności do samodzielnej egzystencji18. Nie ma zatem podstaw do zawieszania prawa do dodatku. Do „pobierania" emerytury lub renty odwołują się natomiast przepisy ustanawiające prawo do dodatku kombatanckiego19, co wskazuje na powiązanie prawa do dodatku z faktem pobierania świadczenia podstawowego. Podobnie należy interpretować sformułowanie w art. 90 Karty Nauczyciela: „przysługuje do emerytury". W odniesieniu zatem do dodatku kombatanckiego i dodatku za tajne nauczanie należy przyjąć, że zawieszenie prawa do emerytury powoduje zaprzestanie wypłacania dodatku. Sytuacja, w której wykładnia literalna doprowadziła do odmiennych wniosków w odniesieniu do tego samego rodzaju świadczenia (dodatków), a nadto sprzecznych z logiką konstrukcji prawa do danego świadczenia, nie jest dobra i powinna być sygnałem dla ustawodawcy, nakazującym większą staranność przy tworzeniu prawa w celu uniknięcia przypadkowości regulacji. 18 Całkowita niezdolność do pracy oznacza niezdolność do pracy w warunkach normalnych. Osoba taka może być natomiast zdolna do wykonywania pracy w zakładach pracy chronionej. 19 Jak się jednak wydaje, użycie przez ustawodawcę tego określenia zostało podyktowane raczej względami stylistycznymi. Gdyby bowiem chcieć odwołać się do uprawnienia do emerytury, to przepis musiałby brzmieć: „kombatantom i innym osobom uprawnionym (do tytułu kombatanta), uprawnionym do emerytury". Stąd sformułowanie „pobierającym emeryturę" jest niejako konieczne. Z drugiej jednak strony można było posługiwać się stwierdzeniem: „mającym ustalone prawo do emerytury". Rozdziat IX WALORYZACJA ŚWIADCZEŃ EMERYTALNYCH 1. Istota i sposoby waloryzacji Świadczenia ubezpieczeniowe ustalone w dniu nabycia prawa mogą być wypłacane nawet przez dziesiątki lat. W tym długim okresie z reguły maleje realna wartość świadczenia oraz jego wartość bezwzględna w stosunku do nowo przyznawanych rent i emerytur. cele waloryzacji Realna wartość świadczenia maleje na skutek procesów inflacyjnych spowodowanych głównie tym, że wzrost płac i dochodów ludności wyprzedza zwykle wzrost wydajności pracy i produkcji. Przyczynia się to do wzrostu cen towarów i usług, rosną więc koszty utrzymania. Osoby czynne zawodowo mają pewną, choć ograniczoną, możliwość dostosowania swoich bieżących zarobków do wzrostu cen i kosztów utrzymania, o co zabiegają w sposób indywidualny lub zbiorowy1. Osoby zaś utrzymujące się ze świadczeń z ubezpieczenia społecznego, których wysokość ustalona byłaby raz na zawsze w kwotach stałych, traciłyby faktycznie część swoich dochodów wskutek zmniejszania się ich siły nabywczej. Dewaluacja świadczeń pozbawia je funkcji, które — według założeń ustawodawcy — mają spełniać. Przystosowywanie zatem wysokości rent i emerytur do rosnących zarobków lub do kosztów utrzymania, czyli tzw. waloryzacja, jest kwestią szczególnie ważną, inaczej bowiem świadczenia ubezpieczeniowe, tracąc swą wartość realną, przestałyby z czasem zaspokajać elementarne nawet potrzeby świadcze-niobiorcy. standardy międzynarodowe Obowiązek waloryzacji wynika ze standardów międzynarodowych określonych w konwencjach Międzynarodowej Organizacji Pracy i Rady Europy. Konwencja nr 121, powtarzając sformułowania Konwencji nr 102, nakazuje w art. 21 rewizję wysokości świadczenia w następstwie zmian ogólnego poziomu płac, wynikających ze znacznych zmian kosztów utrzyma- 1 W drodze np. negocjacji układowych. 1. Istota i sposoby waloryzacji 125 nia, a Konwencja nr 128 wprowadza w art. 29 taki obowiązek w razie istotnych zmian ogólnego poziomu zarobków lub znacznych zmian kosztów utrzymania. W świetle zaś art. 76 Europejskiego Kodeksu Zabezpieczenia Społecznego wysokość świadczeń emerytalnych, inwalidzkich, wypadkowych oraz w razie śmierci żywiciela rodziny powinna być zrewidowana w następstwie istotnych zmian ogólnego poziomu zarobków wynikających ze znacznych zmian kosztów utrzymania. W efekcie powstało wiele systemów dostosowawczych działających na odmiennych zasadach. System może być np. nastawiony wyłącznie na niedopuszczenie do spadku realnej wartości dochodów i wówczas stosuje się indeks cen lub kosztów utrzymania. Może też być nastawiony na zagwarantowanie uczestnictwa w ogólnym wzroście poziomu życia i wtedy bierze się pod uwagę przeciętny wzrost dochodów, zazwyczaj wzrost przeciętnej płacy nominalnej. Dostosowaniu mogą podlegać dochody pełne albo tylko podstawowe lub najniższe. Dostosowanie wyższych dochodów jest z reguły ustaloną lub wynegocjowaną pochodną podwyższenia dochodów najniższych. Dostosowanie może mieć charakter ad hoc — polegający na jednorazowej regulacji w wyniku decyzji politycznej. Stwarza to możliwość doraźnego skorygowania systemu wymiaru świadczeń. Sposób ten stosuje się, kiedy krzywda emerytów i rencistów staje się bardzo rażąca., a nie działają mechanizmy ciągłe. Z reguły jednak stosowane są mechanizmy działające: • półautomatycznie — gdy wzrost przyjętej indeksacji sygnalizuje konieczność zmiany zakresu oraz wysokości podwyżki dochodów albo • automatycznie — gdy system dostosowawczy sam uruchamia mechanizm podwyższania dochodów w sposób ustalony z góry. W kwestii waloryzacji istotny jest zarówno sposób wyboru podstawy do przeliczenia świadczeń, jak i techniki przeliczenia. Najczęściej za podstawę przyjmowane są wskaźniki zmian poziomu cen (wskaźniki cen detalicznych) bądź wskaźnik zmian kosztów utrzymania lub zmiany w poziomie zarobków2. metody waloryzacji Podwyżki rent i emerytur przeprowadza się więc w j ednych państwach w odniesieniu do urzędowego indeksu cen na towary konsumpcyjne (waloryzacja cenowa), w innych — na podstawie wskaźnika wzrostu płac (waloryzacja płacowa). W pierwszym wypadku chodzi o podtrzymanie siły nabywczej świadczeń na uprzednim poziomie, w drugim — bardziej o to, aby emerytom i rencistom zapewnić udział w rosnącym realnie dochodzie narodowym i wzroście zamożności kraju, do których przecież przyczynili się swą pracą. Najczęściej jednak stosowane są waloryzacje mieszane cenowo-płacowe. Z doświadczeń wynika bowiem, że na koszty systemu emerytalno-rentowego największy wpływ mają dwa czynniki, a mianowicie liczba świadczeniobiorców i zasady walo- 2 A. Klimkiewicz, Waloryzacja świadczeń emerytalno-rentowych, PUSiG 1998, nr 7. 126 IX. Waloryzacja świadczeń emerytalnych zasady waloryzacji ryzacji, które są podstawowym instrumentem określenia tempa wzrostu dotacji z budżetu państwa do systemu. Zasady waloryzacji mają także zasadnicze znaczenie dla realizacji polityki dochodowej społeczeństwa, będąc parametrem wyznaczającym zasady podziału wytworzonego dochodu. Prawidłowe określenie zasad waloryzacji jest zatem niemożliwe w warunkach preferowania zasady równowagi budżetowej i niedoceniania przesłanek wynikających z polityki dochodowej3. W świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, który wielokrotnie zajmował się badaniem konstytucyjności regulacji zasad waloryzacji emerytur i rent4, można sformułować następujące zasady, jakich powinien przestrzegać ustawodawca w kwestii waloryzacji5: • Prawo do emerytury i renty obejmuje także prawo do jej waloryzacji, a konstytucyjna dyrektywa rozwoju ubezpieczeń społecznych nie wyklucza zmian uprawnień przewidzianych we wcześniejszych ustawach pod warunkiem zachowania istoty uprawnień (K 14/92). • Przysługująca ustawodawcy swoboda stanowienia praw o charakterze socjalnym i ekonomicznym podlega — w płaszczyźnie materialnej — ograniczeniom wynikającym z zakazu przekreślania istoty tych praw, w tym prawa do emerytury (zwaloryzowanej) i renty. Dalsze ograniczenia wynikają z nakazu dochowania zasad prawidłowej legislacji, a więc z zakazu retroaktywności, nakazu ustanowienia „odpowiedniej" vacatio legis i należytego formułowania przepisów przejściowych (K 8/96). • Istota waloryzacji emerytur i rent polega na zapewnieniu tym świadczeniom zachowania realnej wartości. Trybunał Konstytucyjny uważa, że w treści każdego z konstytucyjnych praw i wolności zawierają się pewne elementy podstawowe, których istnienie jest konieczną przesłanką zachowania przez te prawa lub wolności ich konstytucyjnej tożsamości. • Przysługująca ustawodawcy kompetencja do modyfikowania zasad waloryzacji dotyczy w szczególności określenia formuły i częstotliwości jej przeprowadzania, pod warunkiem że nie stanowi to naruszenia prawa emerytów i rencistów do zachowania realnej wartości przysługujących im świadczeń (K 11/97). 2. Waloryzacja typu ad hoc w polskim prawie Po drugiej wojnie światowej postępującemu rozwojowi gospodarczemu towarzyszył stosunkowo szybki wzrost zarobków i cen, przy czym wzrost zarobków zwykle był większy niż wzrost cen. Osoby czynne zawodowo miały możliwość dostosowania się do rosnących cen i kosztów utrzymania dzięki wzrostowi dochodów z pracy. Osoby, którym przyznano zryczałtowane świadczenia na bardzo niskim poziomie, ! L. Nawacki, Prawo do waloryzacji emerytur i rent, PUSiG 1998, nr 3. ' Por. np. sprawy Kw 1/89, K 9/90, K 14/91, K 14/92, K 16/93, K 23/95, K 8/96, K 11/97. ' L. Nawacki, Prawo do waloryzacji... J 2. Waloryzacja typu ad hoc w polskim prawie 127 waloryzacja kwotowa pobierały je w kwotach niezmienionych — także po 1954 r., tj. po uchwaleniu dekretu o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin6, który wysokość świadczeń uzależnił od zarobków i kategorii zatrudnienia, co spowodowało, że nowe renty7 przewyższały te płacone według dawnego systemu. W efekcie pojawiło się zjawisko tzw. emerytur i rent „starego" i „nowego portfela", które stało się trudnym problemem społecznym na wiele lat. Próbę wprowadzenia stałego mechanizmu, a raczej przygotowania warunków do podjęcia systemowego rozwiązania, stanowiła ustawa z 31 marca 1977 r. o dalszym zwiększeniu emerytur i rent oraz o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym8, która dokonała szeroko zakrojonej podwyżki emerytur i rent ze „starych portfeli", pomyślanej w taki sposób, aby wyrównała ona występujące w tej dziedzinie nieprawidłowości i stworzyła tym samym dogodną sytuację wyjściową do trwałej reformy w przyszłości9. Wychodząc ze słusznego założenia, że krzywda dawnych rencistów była tym większa, z im bardziej odległego w czasie okresu pochodziły ich świadczenia, zastosowano skalę podwyżki zróżnicowanej, kierując sięjako jedyną przesłanką — datą, w której zostały przyznane świadczenia. W ten sposób dokonano jednorazowej rewaloryzacji emerytur pochodzących z dawnych lat, co miało stanowić punkt wyjścia wprowadzenia systemu zapobiegającego powstawaniu podobnych problemów w przyszłości. Do stworzenia takiego systemu jednak nie doszło, a tymczasem silna fala wzrostu cen i płac nominalnych po roku 1980'° postawiła na porządku dziennym sprawę wyrównania narosłych na nowo dysproporcji i rażących różnic pomiędzy wymiarem emerytur pochodzących sprzed tej daty a przyznawanych na podstawie znacznie podwyższonych po tej dacie nominalnych zarobków. Zarysowała się tym samym znowu potrzeba dokonania jednorazowego zabiegu rewaloryzacyjnego, po którym mógłby zacząć działać stały proces waloryzacji przystosowany do zmian warunków społeczno-gospodarczych. Zadaniu temu wyszła naprzeciw ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin z 14 grudnia 1982 r., normując obydwa etapy tej operacji. Pierwszy etap, czyli jednorazowa rewaloryzacja (podwyższenie) emerytur przyznanych do roku 1981 włącznie, został przeprowadzony według skali zróżnicowanej w zależności od daty przyznania tych świadczeń, ale nie przez ustalenie kwot podwyżki, tylko przez określenie procentu, o jaki powinna ulec zwiększeniu podstawa wymiaru emerytury przyznanej w poszczególnych latach. Skalę procentową zwiększenia podstawy wymiaru emerytury uzupełniono określeniem jego minimalnej i maksymalnej kwoty, co miało z jednej strony chronić interesy emerytów o relatywnie niskich świadczeniach, a z dru- waloryzacja procentowa 6 Dz.U. nr 30, poz. 116 z późn. zm. 7 Dekret z 1954 r. posługiwał się pojęciami renty inwalidzkiej i renty starczej. 8 Dz.U. nr 11, poz. 43 z późn. zm. ' W. Szubert, Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987, s. 175. 10 Roczny przeciętny zarobek w 1980 r. wynosił 72 480 zł, a w 1982 r. —już 139 572 zł. 128 IX. Waloryzacja świadczeń emerytalnych giej strony zapobiegać nadmiernej dyferencjacji skorygowanego wymiaru świadczeń emerytalnych. Całą tę operację przeprowadzono w stosunku do emerytów w wieku powyżej 75 lat jednorazowo 1 stycznia 1983 r., a w stosunku do pozostałych — w ratach, których ostatni termin przypadał na 1 stycznia 1985 roku11. Od 1986 r. przewidziane zostało przez ustawę z 1982 r. uruchomienie stałego procesu waloryzacyjnego (drugi etap), polegającego na corocznym podwyższaniu emerytur i rent o taki procent, o jaki wzrosło przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce uspołecznionej w roku poprzedzającym rok podwyżki, nie więcej jednak niż o 150% kwoty wzrostu tego wynagrodzenia. Podwyższanie świadczeń emerytalnych miało następować zgodnie z przepisami ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (art. 74) z urzędu od 1 marca każdego roku w stosunku do świadczeń przyznanych przed 1 stycznia roku poprzedniego. Pełne urzeczywistnienie założeń ustawy z 14 grudnia 1982 r. w odniesieniu do obu aspektów waloryzacji stanęło jednak pod znakiem zapytania. Źródłem zakłóceń stało się wystąpienie w tym czasie silniejszych niż przewidywano zmian poziomu cen i płac nominalnych, co pozbawiło świeżo zwaloryzowane emerytury i renty realnej wartości. Powstała zatem konieczność przeprowadzenia znowu zabiegu re-waloryzacyjnego na zasadach podobnych do przyjętych przez ustawę z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (art. 122). Uchwałą nr 27 Rady Ministrów z 4 marca 1985 r. w sprawie podwyższenia niektórych emerytur i rent12 podniesiono zatem podstawę13 wymiaru emerytur i rent przyznanych przed końcem 1983 r., przy czym skala wzrostu była tym większa, im niższa była pierwotna podstawa. Uchwała ta została zaskarżona przez OPZZ do Trybunału Konstytucyjnego pod zarzutem naruszenia praw nabytych. Zastosowanie bowiem jej postanowień doprowadziło do zmniejszenia osobom, które objęła podwyżka, tzw. współczynnika waloryzacji, co kojarzono z pogorszeniem sytuacji prawnej tej grupy osób14. Trybunał Konstytucyjny nie dopatrzył się jednak w zmniejszeniu współczynnika naruszenia praw nabytych15. Dalsza znaczna zwyżka nominalnych zarobków spowodowała jednak narastanie nowych dysproporcji między dawnymi i świeżo przyznanymi rentami i emeryturami, których nie był już w stanie usunąć mechanizm waloryzacji wprowadzony ustawą z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin — mimo zwiększenia częstotliwości dokonywanych zmian waloryzacyjnych. Znowu rewaloryzacja podstawy wymiaru 11 Szczegółowe zasady poszczególnych waloryzacji ad hoc omawia W. Szubert, Ubezpieczenie..., s. 174-177. 12 M.P. nr 4, poz. 29 z późn. zm. 13 Do kwoty 18 000 zł. 14 Sąd Najwyższy, rozpatrując rewizje nadzwyczajne, nakazywał ZUS-owi przywracanie zainteresowanym poprzedniego współczynnika. 15 Zmniejszenie się współczynnika było wynikiem działania reguł matematycznych, dlatego współczynnik jako iloraz dwóch wielkości (podstawy i świadczenia) malał zawsze wtedy, gdy świadczenie rosło. 3. Pierwsza systemowa regulacja zasad waloryzacji (waloryzacja placowa kwartalna) 129 z całą ostrością wystąpił problem zlikwidowania „starego portfela" (a raczej już „portfeli")16, czyli konieczność rewaloryzacji świadczeń. Dokonano tego ustawą z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw17. Tym razem jednak rewaloryzacje przeprowadzono według diametralnie innych zasad niż czyniono to poprzednio. Przeliczono bowiem wszystkie dotychczas przyznane świadczenia, dokonując rewaloryzacji każdej podstawy wymiaru świadczenia w odniesieniu do tzw. kwoty bazowej18. Instytucja „starych" i „nowych portfeli" została zlikwidowana. Niestety nie na długo. Trudności gospodarcze wkrótce zmusiły do korekt w zasadach ustalania emerytur. Przede wszystkim obniżono kwotę bazową do 91 % przeciętnego wynagrodzenia, którą później stopniowo podwyższano. Doprowadziło to do powstawania kolejnych „nowych" i „starych portfeli". Każde bowiem podwyższenie stopy kwoty bazowej powodowało wzrost nowo przyznawanych emerytur w stosunku do emerytur wcześniej przyznanych, których wzrost (w wyniku waloryzacji) był znacznie wolniejszy. likwidacja „starych" i „nowych portfeli" 3. Pierwsza systemowa regulacja zasad waloryzacji (waloryzacja ptacowa kwartalna) Ustawą z 24 maja 1990 r. o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym19 wprowadzono do polskiego systemu mechanizm kwartalnej waloryzacji płacowej. Podwyżkami były objęte podstawy wymiaru i zrelatywizowane do nich świadczenia. Wskaźnik waloryzacji odzwierciedlał prognozowany na bieżący kwartał wzrost 16 Szukając rozwiązania problemu „starych portfeli", Z. Szeliga (Zmora starego portfela, „Polityka" 1987, nr 6) przedstawił własną koncepcję zmian systemowych, podchwyconą potem przez niektórych działaczy OPZZ i „Solidarności". W literaturze przedmiotu propozycja ta spotkała się jednak z krytyką. J. Jończyk tak ją ocenił: „Wypowiedź Z. Szeligi jest skierowana przeciwko dewaluacji świadczeń emerytalno-rento-wych, ale jako sposób na likwidację słusznie krytykowanego zjawiska proponuje się niesłusznie zamianę ubezpieczenia społecznego na przymusowe indywidualne oszczędzanie w kasie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Jego idea indywidualnych oprocentowanych kont emerytalnych opiera się na założeniu, że emerytura to zwrot odkładanej płacy. Jest to idea emeryta-rentiera, żyjącego z odsetek od kapitału nagromadzonego przez lata zatrudnienia. Pomijając demagogiczne aspekty tej propozycji i poważne błędy w założeniach (np. takie, że na cele emerytalne przeznacza się całą składkę, że od określonego momentu należałoby lokować składkę na indywidualnych kontach, bez wyjaśnienia, skąd wziąć środki na wypłatę przez wiele lat bieżących emerytur i rent), trzeba powiedzieć, że proponowany mechanizm indywidualnych kont nie ma nic wspólnego z ubezpieczeniem społecznym, zwłaszcza emerytalnym, i że jest to zagadnienie z innej dziedziny społeczno-ekonomicznej i prawnej" (Ubezpieczenie emerytalne —problemy organizacyjno-finansowe, Wrocław 1987). Idea Szeligi w pewnym sensie legła u podstaw reformy ubezpieczeń społecznych w 1999 r. 17 Dz.U. nr 104, poz. 450 z późn. zm. 18 Było nią przeciętne wynagrodzenie w III kwartale 1991 r., tj. kwota 1 700 000 zł. 19 Dz.U. nr 36, poz. 206 z późn. zm. 130 IX. Waloryzacja świadczeń emerytalnych przeciętnego wynagrodzenia, odnoszony do kwoty wynagrodzenia będącego podstawą poprzednio przeprowadzonej waloryzacji. Ze względów technicznych realizacja podwyżki wynikającej z waloryzacji następowała w trzecim miesiącu kwartału, ale z wyrównaniem od pierwszego miesiąca tego kwartału. Ten rodzaj waloryzacji zapewniał cokwartalny wzrost emerytur o taki sam procent, o jaki wzrastało wynagrodzenie za pracę. Była to zatem regulacja niesłychanie korzystna dla świadczenio-biorców i jednocześnie niezwykle kosztowna dla budżetu państwa20 (zob. schemat 6). Z tego względu zaczęto dążyć do jej zmiany. Schemat 6. Model waloryzacji płacowej kwartalnej _ J _ J _ J _ J _ j _ J I II III IV I II III IV I II III IV —I---------1---------f— lata kalendarzowe --------- wzrost płac _ _ _ wzrost emerytur I-IV — kwartały Źródło: obliczenia własne Autorki. 4. Waloryzacja pfacowa okresowa Ustawą z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw wprowadzono — w miejsce stałej kwartalnej waloryzacji płacowej —waloryzację płacową przeprowadzaną okresowo. Zakładała ona podwyższenie świadczeń na podstawie wskaźnika wzrostu przeciętnego wynagrodzenia w bieżącym kwartale21, jeśli był on wyższy o co naj- 20 W większości bazowych systemów emerytalno-rentowych waloryzacja przeprowadzana jest raz w roku, natomiast w krajach odnotowujących wyższą inflację stosowane są dwie waloryzacje rocznie. 21 Wysokość tego wskaźnika ogłaszał w Dzienniku Urzędowym RP „Monitor Polski" Prezes GUS w terminie do siódmego roboczego dnia drugiego miesiąca każdego kwartału. 4. Waloryzacja płacowa okresowa 131 mniej 5% od przeciętnego wynagrodzenia w kwartale, w którym przeprowadzona została waloryzacja. Ten warunek powodował, że waloryzacja miała miejsce w dłuższych odstępach czasu niż kwartał. Waloryzacja była realizowana w trzecim miesiącu kwartału i bez wyrównania od pierwszego miesiąca kwartału. Ten mechanizm powodował, że świadczenia rosły w takim samym stopniu i w takim samym tempie jak przeciętne wynagrodzenie, ale ze znacznym przesunięciem w czasie. Jeśli więc wynagrodzenie wzrosło o wymagany procent między pierwszym a trzecim kwartałem (a więc na przestrzeni trzech kwartałów), to między terminami waloryzacji (wzrostu świadczenia o ten sam stopień) też upływało 9 miesięcy, ale innych (zob. schemat 7). Schemat 7. Model waloryzacji placowej okresowej III IV III IV III IV lata kalendarzowe wzrost płac _ _ _ wzrost emerytur I-IV — kwartały 1,2 ... — procent wzrostu Źródło: obliczenia własne Autorki. Istota tego mechanizmu sprowadzała się więc do podnoszenia wysokości świadczeń w odstępach (okresach), których długość wyznaczało tempo wzrostu wynagrodzenia o wskazany procent. Już wkrótce jednak, bo ustawą z 15 lutego 1992 r. o zmianie niektórych ustaw dotyczących zatrudnienia oraz zaopatrzenia emerytalnego22, dokonano następujących zmian: 22 Dz.U. nr 21, poz. 84 z późn. zm. 132 IX. Waloryzacja świadczeń emerytalnych • podniesiono ze 105% do 110% wskaźnik waloryzacji uruchamiający mechanizm podwyżki świadczeń, • nakazano przeprowadzenie pierwszej waloryzacji emerytur i rent w 1992 r. nie wcześniej niż w kwietniu23. Dokonane zmiany przepisów nie uchyliły mechanizmu waloryzacji płacowej. Mechanizm ten jednak nie uwzględniał uwarunkowań ekonomicznych oraz dyrektyw wynikających z polityki dochodowej. Z tego względu w ustawie budżetowej na 1993 r.24 wprowadzono kolejne ograniczenie zasad waloryzacji płacowej przez przyjęcie, że ustalenie wysokości zwaloryzowanej emerytury i renty następuje przez pomnożenie indywidualnego wskaźnika wysokości świadczenia przez kwotę bazową równą 91% przeciętnego wynagrodzenia w kwartale kalendarzowym poprzedzającym termin waloryzacji25. Obniżenie kwoty bazowej26 pozwoliło na istotne zmniejszenie dotacji budżetowej (uzupełniającej) do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, ale doprowadziło (w wyniku stopniowego podwyższania tej kwoty) do powstania zjawiska różnicowania wysokości świadczeń w zależności od daty ich przyznania. Wzrastająca przy okazji kolejnych waloryzacji kwota bazowa, aż do osiągnięcia poziomu 100% przeciętnego wynagrodzenia, spowodowała narastanie dysproporcji między dawno i nowo przyznawanymi emeryturami i rentami w odniesieniu do świadczeniobiorców mających równe zarobki i staż ubezpieczeniowy. 5. Przejście do waloryzacji cenowej Ustawą z 25 października 1996 r. o waloryzacji emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. nr 136, poz. 636) wprowadzono mechanizm, który przewidywał: • zachowanie przez emerytury i renty co najmniej ich realnej wartości w odniesieniu do wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem, 23 Ze względu na to, że zmiana stanu prawnego odnosiła się do zdarzeń przeszłych, które w momencie ich zaistnienia były unormowane przez przepisy ustawy z 17 października 1991 r., Trybunał Konstytucyjny w swym orzeczeniu z 19 października 1993 r. (K 14/92) stwierdził jej niezgodność z przepisami Konstytucji poprzez naruszenie zasady lex retro non agit. 24 Dz.U. nr 14, poz. 64 z późn. zm. 25 Konstytucyjność obniżenia kwoty bazowej o 9 punktów procentowych przepisami ustawy budżetowej została zakwestionowana przez Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z 17 stycznia 1995 r. (K 16/93). W wyniku tego orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego została przyjęta ustawa z 6 lipca 1995 r. o zmianie ustawy z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. nr 95, poz. 473), która przewidziała podwyższenie o jeden punkt procentowy wskaźnika przeciętnego wynagrodzenia w terminie każdej kolejnej waloryzacji az do osiągnięcia 100% przeciętnego wynagrodzenia. 26 Ustawą z 10 grudnia 1993 r. o zmianie niektórych ustaw dotyczących zaopatrzenia emerytalnego (Dz.U. nr 129, poz. 602) podwyższono 1 stycznia 1994 r. kwoty najniższych emerytur i rent, a od drugiej waloryzacji w 1994 r. podniesiono podstawę waloryzacji, czyli tzw. kwotę bazową do 93% przeciętnego wynagrodzenia. 5. Przejście do waloryzacji cenowej 133 • oparcie wskaźnika waloryzacji na rocznej prognozie wzrostu cen liczonych dla gospodarstw domowych emerytów i rencistów, • możliwość określenia w ustawie budżetowej wskaźników waloryzacji zapewniających świadczeniom emerytalno-rentowym wzrost wartości realnej, • korektę waloryzacji, jeżeli wskaźnik realnej przeciętnej emerytury i renty w danym roku kalendarzowym jest niższy od przyjętego w ustawie budżetowej na ten rok. Na podstawie wprowadzonych powyższą ustawą zasad waloryzacji emerytury i renty miały podlegać już nie okresowej, ale corocznej waloryzacji, i nie płacowej, ale cenowej. Miało to służyć zachowaniu ich realnej wartości w odniesieniu do wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem. Za podstawę do ustalania wysokości zwaloryzowanych świadczeń uznano, prognozowany na dany rok, średnioroczny wzrost cen towarów i usług konsumpcyjnych. Gdy wzrost cen wyniósł: • co najmniej 10% — emerytury waloryzowano od 1 marca i od 1 września, • mniej niż 10% — emerytury waloryzowano od 1 czerwca. Waloryzacja obejmowała emerytury i renty przyznane przed dniem określonym jako termin waloryzacji. Podwyższanie świadczeń następowało z urzędu. Ustalenie wysokości zwaloryzowanej emerytury polegało na pomnożeniu podstawy wymiaru podwyższonej wskaźnikiem waloryzacji27 przez wskaźnik wymiaru świadczenia28. Zgodnie z mechanizmem wynikającym z art. 88 ustawy z 17 grudnia 1998 r. 0 emeryturach i rentach z FUS emerytury i renty podlegać mają waloryzacji w celu zachowania co najmniej ich realnej wartości w odniesieniu do wzrostu cen towarów 1 usług konsumpcyjnych. Waloryzacj a przyj ęta przez ustawę o emeryturach i rentach z FUS j est mechanizmem dostosowawczym działającym w sposób ciągły. Ustalenie wysokości zwaloryzowanej emerytury polega na pomnożeniu kwoty świadczenia i podstawy jego wymiaru przez wskaźnik waloryzacji. Wskaźnik waloryzacji jest równy wskaźnikowi cen towarów i usług konsumpcyjnych w okresie od roku kalendarzowego, w którym przeprowadzono ostatnią waloryzację, do roku poprzedzającego termin waloryzacji. Waloryzacji będzie się dokonywać od 1 marca roku kalendarzowego następującego po roku kalendarzowym, w którym wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych w okresie od roku kalendarzowego, w którym była przeprowadzona ostatnia waloryzacja, wynosi co najmniej 105,0%29. Waloryzacji podlegają świadczenia przyznane przed dniem określonym jako termin waloryzacji. wskaźnik waloryzacji termin waloryzacji 27 Wskaźnik waloryzacji dla każdego terminu waloryzacji ustalano w ustawie budżetowej. 28 Wskaźnik wymiaru świadczenia uzyskiwano, dzieląc kwotę emerytury przez kwotę podstawy wymiaru świadczenia. 29 Jeżeli przez okres 2 lat kalendarzowych wskaźnik nie osiągał 105,0%, waloryzację przeprowadza się od 1 marca następnego roku kalendarzowego. 134 IX. Waloryzacja świadczeń emerytalnych OO ' (56% 52 669 Q u m O i N O O 8 a 2 o Ł. s .a B O E g 2 N O* 00 I O O PQ. O I N O O O o o 0> 1 o o >, bn (U N 1 ¦-? o 2 o cji wzrost aloryza o o o o 4> s ia łT oj S & ^ ^ ? C3 K „ .. P< O. P" cd rt <^ B" § i § I <: m u q 5. Przejście do waloryzacji cenowej 135 Zmiana wysokości rent i emerytur w ramach waloryzacji dokonywana jest przez ZUS z urzędu, nie zachodzi więc konieczność składania wniosku o tę podwyżkę. Natomiast te świadczenia, których wypłata będzie wstrzymana, zostaną zwaloryzo-wane z chwilą wznowienia wypłaty. Jeżeli w okresie wstrzymania wypłaty przeprowadzono kilka waloryzacji świadczeń, po wznowieniu świadczenie będzie wypłacane w wysokości uwzględniającej wszystkie waloryzacje, jakie miały miejsce od wstrzymania wypłaty do jej podjęcia. Waloryzacji podlega świadczenie ustalone w pełnej wysokości, a więc w wysokości ustalonej przed dokonaniem potrąceń i egzekucji. Przy ustalaniu zasad waloryzacji przez polskiego ustawodawcę przeważyły racje finansowe30. Wprowadzenie waloryzacji cenowej było jednym z głównych założeń reformy ubezpieczeń społecznych. Waloryzacja cenowa w obecnej sytuacji gospodarczej jest dla państwa o wiele tańsza od waloryzacji płacowej. Stosowanie waloryzacji cenowej prowadzi do znacznie wolniejszego wzrostu świadczeń niż rosną płace. W efekcie dochodzi do stopniowego obniżania się tzw. stopy zastępowalności zarobku przez świadczenia oraz do tworzenia się „starych portfeli" na skutek tego, że nowo przyznane emerytury (od takich samych zarobków) są wyższe niż emerytury wcześniej przyznane i waloryzowane (zob. schemat 8). 30 Te względy zmusiły też ustawodawcę do zawieszenia przyjętych w ustawie emerytalnej zasad waloryzacji w roku 2003 (ustawa z 5 grudnia 2002 r. o waloryzacji emerytur i rent w 2003 r. oraz o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z FUS, Dz.U. nr 240, poz. 2054). Rozdział X WYPŁACANIE ŚWIADCZEŃ Z UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO nabycie praw ex legę rola wniosku 1. Ogólne zasady Prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego nabywa się z mocy prawa w razie zajścia sytuacji objętej ochroną (ryzyka ubezpieczeniowego), po spełnieniu przez ubezpieczonego warunków do nabycia danego prawa i złożeniu w tym celu wniosku. Decyzja organu rentowego w kwestii przyznania prawa do świadczeń ma więc charakter deklaratoryjny, tj. stwierdzający spełnienie się (lub niespełnienie) wszystkich ustawowych przesłanek nabycia prawa do świadczeń. Postępowanie w sprawie świadczeń wszczyna się z reguły na wniosek zainteresowanego. Z urzędu wszczyna się postępowanie o emeryturę w odniesieniu do osób pobierających świadczenie przedemerytalne lub zasiłek przedemerytalny, które osiągnęły wiek 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn (art. 116 ustawy emerytalnej). Do wniosku w sprawie przyznania świadczeń powinny być dołączone dowody potwierdzające spełnienie warunków nabycia prawa oraz dokumenty potwierdzające wysokość osiąganych zarobków1. Organ rentowy wydaje decyzję w sprawie prawa do świadczenia i jego wysokości w ciągu 30 dni od wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania tej decyzji. Jeżeli wniosek dotyczy prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, decyzja zostanie wydana dopiero po stwierdzeniu, że ubezpieczony jest niezdolny do pracy w rozumieniu art. 12 ustawy o emeryturach i rentach 2. W tym więc wypadku decyzja będzie wydana w terminie 30 dni od uprawomocnienia się orzeczenia w sprawie niezdolności do pracy albo wyroku sądowego w tej sprawie. 1 Przy ustalaniu prawa do emerytury z tzw. I filaru będzie to zbędne, bowiem wysokość emerytury będzie zależeć od sumy składek zgromadzonych przez ubezpieczonego na jego indywidualnym koncie emerytalnym. 2 Tryb ustalania tej niezdolności — zob. t. II, część III podręcznika. 1. Ogólne zasady 137 znaczenie daty wniosku Jeżeli prawo do świadczenia zostało udowodnione, ale zainteresowany nie przedłożył wszystkich dowodów niezbędnych do ustalenia wysokości świadczenia, za datę wyjaśnienia ostatniej okoliczności uważa się datę końcową dodatkowego terminu do przedstawienia niezbędnych dowodów. Dołączenie dowodów w wyznaczonym terminie3 spowoduje wypłatę świadczenia w wyższej wysokości od dnia złożenia wniosku. Natomiast dołączenie nowych zaświadczeń o zarobkach po wydaniu decyzji będzie traktowane jako wniosek o przeliczenie wysokości świadczenia i nowa wysokość świadczenia będzie obowiązywać od daty dołączenia nowych dowodów (złożenia nowego wniosku). Postępowanie przed organem rentowym jest całkowicie bezpłatne. Opłat nie mogą też pobierać organy administracji rządowej, samorządowej i pracodawcy za wydawane zaświadczenia lub poświadczenia4. Świadczenia z ubezpieczenia społecznego wypłaca się, poczynając od dnia powstania do nich prawa, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek o świadczenie5. Jedynie w odniesieniu do renty rodzinnej wypłacana jest ona od dnia śmierci6, a nie od daty złożenia wniosku, ale tylko wtedy, gdy wniosek został złożony najpóźniej w miesiącu przypadającym bezpośrednio po miesiącu, w którym nastąpił zgon ubezpieczonego. Jeżeli decyzja była odmowna albo świadczenie zostało zaniżone w wyniku błędu organu rentowego, prawidłowo ustalone świadczenie wypłaca się za okres od dnia nabycia prawa, ale nie dłuższy niż 3 lata wstecz od daty zgłoszenia wniosku o ponowne rozpoznanie sprawy. Świadczenia wypłaca się za miesiące kalendarzowe w dniu ustalonym w decyzji rentowej jako termin płatności świadczenia. Świadczenie przekazuje się uprawnionym do ich rąk7 za pośrednictwem osób prawnych prowadzących działalność w zakresie doręczania świadczeń albo na wniosek tej osoby na jej rachunek w banku lub spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kre-dytowej. Jeżeli uprawniony do świadczeń jest osobą małoletnią albo osobą, nad którą została ustanowiona opieka prawna, świadczenie wypłaca się osobom sprawującym opiekę nad tym uprawnionym. 3 Albo po terminie, ale przed dniem wydania decyzji. 4 Ubezpieczony musi zatem zapłacić jedynie za ewentualne usługi notariuszy. 5 Jeżeli wniosek został zgłoszony po dacie nabycia prawa. 6 Pod warunkiem, że w tym dniu upoważnieni członkowie rodziny spełniali warunki zajścia ryzyka utraty żywiciela. 7 Zasady dokonywania doręczeń przesyłek „do rąk" adresata określa ustawa z 12 czerwca 2003 r. — Prawo pocztowe (Dz.U. nr 130, poz. 1188 z późn. zm. rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 9 stycznia 2004 r. w sprawie warunków wykonywania powszechnych usług pocztowych (Dz.U. nr 5, poz. 134 z późn. zm.); zob. też pkt 2,5. 138 X. Wypłacanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego W przypadku pobytu sieroty w zakładzie specjalnym, w domu dziecka lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej rentę rodzinną wraz z dodatkami dla sieroty zupełnej wpłaca się na rachunek oszczędnościowy w banku wskazanym przez kierownika placówki lub opiekuna wskazanego przez sąd. Jeżeli wśród uprawnionych do jednej renty rodzinnej jest więcej sierot zupełnych, każdej z nich wypłaca się (lub wpłaca na konto) przysługującą jej część renty oraz dodatek dla sieroty zupełnej8. Świadczenie należne osobie zamieszkałej za granicą wypłaca się osobie wskazanej zamieszkałej w kraju albo na krajowy rachunek bankowy świadczeniobiorcy. Świadczenie może być także przekazywane pod wskazanym adresem za granicą. Przekaz dokonywany jest bezpłatnie, jeżeli adresat przebywa w kraju, z którym Polska zawarła stosowną umowę. W pozostałych przypadkach — na koszt świadczeniobiorcy. W określonych sytuacjach organ rentowy zobowiązany jest wstrzymać wypłatę świadczenia. Może również dojść do zawieszenia prawa do świadczeń. Co prawda, w ujęciu ustawy zawieszenie prawa do świadczenia jest jednym z wymienionych w art. 134 powodów wstrzymania wypłaty świadczenia, jednakże o zupełnie innym charakterze niż pozostałe przyczyny wstrzymania wypłaty. Właściwie powinno się mówić o wstrzymaniu wypłaty i zawieszeniu prawa. Z tego względu zawieszenie jako powód wstrzymania wypłaty świadczenia zostanie omówione osobno, a niejako forma wstrzymania wypłaty. 2. Wstrzymanie wyptaty świadczenia Zgodnie z artykułem 134 ustawy o emeryturach i rentach z FUS wypłatę świadczenia wstrzymuje się, jeżeli9: • powstaną okoliczności uzasadniające ustanie prawa do świadczeń, • osoba pobierająca świadczenie mimo pouczenia lub żądania organu rentowego nie przedłoży dowodów stwierdzających dalsze istnienie prawa do tego świadczenia, • osoba uprawniona do świadczeń nie poddała się badaniu lekarskiemu lub psychologicznemu bez uzasadnionych przyczyn, mimo wezwania organu rentowego, • okaże się, że prawo do świadczeń nie istniało, • świadczenia nie mogą być doręczone z przyczyn niezależnych od organu rentowego. 2.1. Ustanie prawa do świadczeń W ujęciu ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS prawo do świadczeń ustaje (art. 101): ii 8 Z ustawy nie wynika, że kwotę dodatku dzieli się pomiędzy uprawnione sieroty zupełne, a zatem należy wnosić, że jest to dodatek dla każdej sieroty. 9 Pominięto punkt mówiący o zawieszeniu. 2. Wstrzymanie wypłaty świadczenia 139 • gdy ustanie którykolwiek z warunków wymaganych do uzyskania tego prawa, • wraz ze śmiercią osoby upoważnionej. W odniesieniu do pierwszej okoliczności należy przyjąć, że określenie „warunek" jest tu użyte w znaczeniu potocznym oznaczającym wszelkie uwarunkowania prawne wypłaty danego świadczenia, czyli także powstanie sytuacji chronionej (ryzyka ubezpieczeniowego). Prawo ustaje, jeżeli przestaje zachodzić sytuacja chroniona (ryzyko). Należy np. zaprzestać wypłacać rentę rodzinną, jeśli uprawniony osiągnie wiek, który prawo uznaje za kończący możliwość pozostawania na utrzymaniu rodziców lub opiekuna10, albo gdy ubezpieczony pobierający rentę z tytułu niezdolności do pracy odzyska tę zdolność. Określenie to nie odnosi się natomiast do warunków sensu stricto, czyli przesłanek ograniczających dostęp do danego świadczenia osobom, które znalazły się w sytuacji chronionej . W odniesieniu do warunków sensu stricto nabycia prawa do świadczenia chroniącego określone ryzyko (sytuację życiową ubezpieczonego), to można je albo spełniać, albo ich nie spełniać, ale nie można ich spełniać „czasowo" (do dnia ustania). Te bowiem raz spełnione nigdy nie mogą ustać (nigdy nie będzie się młodszym po osiągnięciu wskazanego wieku, nie można przestać posiadać stażu pracy, który się osiągnęło itp.). Jeśli prawo przyznano, będąc w błędzie co do spełniania wspomnianych warunków (np. w wyniku dostarczenia fałszywych dokumentów), to następuje utrata tego prawa. Wtedy j ednak należy przyj ąć, że prawo nie istniało i na tej podstawie (art. 134 ust. 1 pkt 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) wstrzymać wypłatę świadczenia, a nie z powodu ustania warunków. 2.2. Nieprzedfożenie dowodów stwierdzających dalsze istnienie prawa do świadczenia Organ rentowy może zażądać od emeryta lub rencisty potwierdzenia własnoręcznym podpisem istnienia dalszego prawa do pobierania świadczeń określonych ustawą (tzw. poświadczenie życia). Takiego poświadczenia życia organ zażąda np. w sytuacji, gdy odbiór świadczenia poświadczać będzie małżonek lub inny domownik11 albo opiekun prawny. W razie zaistnienia okoliczności uniemożliwiających lub utrudniających emerytowi lub renciście złożenie tego podpisu istnienie dalszego prawa do pobierania świadczeń przez tego emeryta lub rencistę może potwierdzić upoważniona osoba sprawująca faktyczną opiekę nad emerytem lub rencistą. Własnoręczność podpisu emeryta (rencisty) lub osoby upoważnionej potwierdzają nieodpłatnie właściwe organy administracji rządowej lub jednostek samorządu terytorialnego. poświadczenie życia 3 Jest to więc wiek, w którym nie można już mieć żywiciela. 1 Jest to zgodne z art. 26 ust. 2 pkt 3 ustawy z 12 czerwca 2003 r. — Prawo pocztowe. 140 X. Wypłacanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego 2.3. Niepoddanie się badaniom lekarskim Osoba, która złożyła wniosek o przyznanie świadczenia, do którego prawo uzależnione jest od stwierdzenia niezdolności do pracy, oraz osoba mająca ustalone prawo do takiego świadczenia są zobowiązane, na żądanie organu rentowego, poddać się badaniom lekarskim oraz na wniosek lekarza orzecznika — badaniom psychologicznym, jeżeli są one niezbędne do ustalenia prawa do świadczeń określonych ustawą. Niepoddanie się tym badaniom powoduje wydanie decyzji odmownej albo wstrzymanie już wypłacanego świadczenia. 2.4. Nieistnienie prawa Prawo nie istniało, jeśli nie mogło zostać nabyte, a więc albo nie zaszła chroniona sytuacja, albo nie zostały spełnione warunki nabycia danego prawa. Wypłatę świadczenia wstrzymuje się, a świadczenie wypłacone jest świadczeniem nienależnie pobranym i świadczeniobiorca zobowiązany jest do jego zwrotu na zasadach określonych w ustawie 12 2.5. Niemożność doręczenia świadczenia Wstrzymanie wypłaty świadczenia powinno nastąpić wtedy, kiedy świadczenie nie może być doręczone adresatowi z przyczyn niezależnych od organu rentowego. depozyt świadczenia Te „niezależne od organu rentowego przyczyny" to z reguły okoliczności leżące po stronie świadczeniobiorcy (np. rencista lub emeryt wyprowadził się i nie podał nowego adresu albo wyjechał na dłużej, albo jest w szpitalu, albo odmawia przyjęcia świadczenia itp.13). Świadczenie, które nie może zostać (faktycznie) doręczone, wraca do organu rentowego i organ wstrzymuje jego dalszą wypłatę. Świadczenie nie przestaje jednak przysługiwać (prawo nie ulega zawieszeniu), co oznacza, że organ rentowy przekazuje to świadczenie do depozytu do czasu, gdy przeszkody w doręczaniu świadczenia ustaną. Jeśli przeszkody w doręczaniu świadczenia ustaną, to organ wznawia wypłatę świadczenia i zwraca depozyt od miesiąca, w którym wstrzymano wypłatę, jednak za okres nie dłuższy niż 3 lata wstecz od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek o wznowienie wypłaty14. Konstrukcja polegająca na prekluzji po 3 latach roszczenia o wypłatę niedoręczonego świadczenia ma na celu zachęcenie świadczeniobiorcy do jak naj- 12 Art. 138 ustawy emerytalnej i art. 84 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. 13 Są przypadki, że adresat nie przyjmuje świadczenia w proteście przeciwko źle, jego zdaniem, wyliczonej wysokości świadczenia itp. 14 Nie zawsze jednak będzie możliwe odzyskanie świadczenia za cały trzyletni okres. W sytuacji bowiem, gdy „do depozytu" kierowana jest renta okresowa z tytułu niezdolności do pracy, to jeszcze przed upływem trzyletniego okresu obowiązku przechowywania świadczenia „w depozycie" może doj ść do wstrzymania wypłat z powodu zawieszenia prawa, jeśli rencista nie stawił się na badania lekarskie. 3. Zawieszenie prawa do świadczeń 141 szybszego wskazania adresu lub osoby upoważnionej do odbierania świadczenia lub też numeru konta, na które świadczenie będzie mogło być wpłacane (por. art. 26). Świadczenie będzie niedoręczone, jeżeli nie zostanie wskazana osoba, do której rąk świadczenie może być oddane zgodnie z zasadami doręczania przesyłek i pieniędzy określonych przez ustawę z 12 czerwca 2003 r. — Prawo pocztowe (por. art. 26). Zgodnie z tą ustawą przesyłka lub przekaz pocztowy, których adresatem jest jedno z małżonków, mogą być wydane drugiemu małżonkowi, o ile żadne z nich nie zgłaszało w tym względzie zastrzeżenia. Przesyłka lub przekaz pocztowy15 mogą być wydane także innej pełnoletniej osobie zamieszkałej razem z adresatem, jeśli wobec takiej formy adresat nie zgłosił zastrzeżenia. Biorąc przeto pod uwagę zasady dotyczące doręczania przesyłek, przesłanka wstrzymania wypłaty świadczenia polegająca na niemożności doręczenia świadczenia będzie zachodzić tylko wówczas, gdy nieodebrane osobiście przez adresata świadczenie: • nie mogło być wpłacone na konto, • nie zostało odebrane przez osobę upoważnioną (np. opiekuna prawnego), • nie zostało odebrane przez małżonka albo inną pełnoletnią osobę razem zamieszkałą16. 3. Zawieszenie prawa do świadczeń 3.1. Pojęcie zawieszenia prawa do świadczeń Prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego przysługujące z tytułu zajścia określonego zdarzenia ubezpieczeniowego powstaje w dniu spełnienia się wszystkich warunków wymaganych do nabycia tego prawa i trwa (jeżeli nie jest prawem do świadczenia jednorazowego) z reguły aż do czasu ustania sytuacji chronionej (np. odzyskania zdolności do pracy) lub śmierci uprawnionego. Przed ustaniem sytuacji chronionej powodującej ustanie prawa może ono zostać wyczerpane, utracone lub zawieszone. zawieszenie a wyczerpanie lub utrata prawa Wyczerpanie prawa następuje wtedy, gdy jest ono prawem ograniczonym w czasie i może ustać wcześniej niż sytuacja chroniona (dotyczy to np. zasiłku chorobowego i zasiłku opiekuńczego). Utrata prawa oznacza zaprzestanie udzielania świadczeń mimo trwania sytuacji chronionej jako wyraz dezaprobaty (sankcji) za naganne zachowanie się ubezpieczonego. 15 Jeśli nie przekracza określonej wartości. 16 Z powyższego wynika wniosek, że zaginięcie uprawnionego nie uzasadnia samo przez się wstrzy- mania wypłaty świadczenia. 142 X. Wypłacanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego Zawieszenie prawa jest natomiast formą ustania prawa tylko na czas trwania przyczyny zawieszenia, która oznacza (przejściowe) ustanie sytuacji chronionej. Zawieszenie prawa do świadczeń ubezpieczeniowych polega na przerwaniu realizacji wypłat na czas trwania przyczyn zawieszenia, co wiąże się z ustaniem obowiązku wypłaty świadczenia w okresie trwania przeszkody, jak również brakiem prawa do domagania się wypłaty za ten okres17. Nie można zatem żądać skutecznie wypłaty świadczeń przypadających za okres, w którym to prawo było zawieszone. Zawieszenie jest więc odebraniem prawa na czas trwania określonych okoliczności18. Po ich ustaniu prawo odżywa bez konieczności ustalania go na nowo. istota zawieszenia Wypłatę wznawia się z urzędu albo na wniosek zainteresowanego zależnie od tego, czy fakt ustania przyczyny zawieszenia jest znany organowi rentowemu, czy też może się o nim dowiedzieć dopiero od zainteresowanego. Wypłatę wznawia się od miesiąca ustania przyczyny zawieszenia, jednak nie wcześniej niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek o wznowienie wypłaty lub wydano z urzędu decyzję ojej wznowieniu19. 3.2. Konstrukcja zawieszenia prawa do emerytury Zawieszenie prawa do emerytury jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych problemów. Wokół tej kwestii narastają emocje natury społecznej i politycznej, a głównym argumentem jest nienaruszalność praw „słusznie nabytych za składkę". Jakkolwiek jest to argument bardzo istotny, to wydaje się obarczony wadą w założeniu. Prawo nabywa się bowiem za składkę, ale z tytułu zajścia zdarzenia (ryzyka) ubezpieczeniowego. Teoretycznego uzasadnienia niedopuszczalności lub dopuszczalności zawieszania prawa do świadczeń należy przeto poszukiwać w konstrukcji i treści zdarzeń ubezpieczeniowych, określanych jako ryzyko emerytalne i ryzyko „niezdolność do pracy". Ryzyko emerytalne powszechnie kojarzone jest z osiągnięciem wieku emerytalnego. Mimo to treścią tego ryzyka nie jest dożycie określonego wieku, lecz prawo do zaprzestania wykonywania zatrudnienia po osiągnięciu tego wieku. Jak długo zatem ubezpieczony jest czynny zawodowo, tak długo nie zachodzi zdarzenie (ryzyko) ubezpieczeniowe20 uzasadniające obowiązek udzielania świadczeń. Zajście chronionej sytuacji (zaprzestanie pracy) powoduje powstanie obowiązku wypłaty świadczenia. Obowiązek ten trwa tak długo, jak długo trwa sytuacja chro- 17 Zob. szerzej o zawieszeniu K. Kolasiński, Pojęcie i charakter zawieszenia prawa do emerytury, Toruń 1971. 18 Tamże. 19 Art. 135 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. 20 Zdarzenie ubezpieczeniowe jest to chroniona przez prawo (tzn. przysługuje wówczas świadczenie) sytuacja życiowa, w jakiej znalazł się ubezpieczony wskutek zajścia zdarzenia losowego. 3. Zawieszenie prawa do świadczeń 143 treść ryzyka a możliwość zawieszenia prawa ustanie ryzyka = zawieszenie prawa niona. Zatem logicznie rzecz ujmując, obowiązek ten ustaje, jeśli emeryt przestanie korzystać z przysługującego mu prawa do zaprzestania działalności zarobkowej i znowu stanie się czynny zawodowo. Przy takim ujęciu treści ryzyka wieku emerytalnego możliwość łączenia prawa do pobierania świadczenia i dalszego wykonywania zatrudnienia wymagać będzie normy prawnej zezwalającej na łączenie świadczenia i zarobku21. Jeśli natomiast treścią ryzyka emerytalnego byłoby osiągnięcie określonego wieku, obowiązek wypłacania emerytury powstawałby zawsze niejako „na urodziny" i trwał bez względu na dalsze zatrudnienie uprawnionego. Emerytura byłaby ex de-finitione dodatkowym (do zarobków) świadczeniem pieniężnym należnym z tytułu dożycia wymaganego wieku. Zawieszenie prawa do emerytury byłoby wówczas niedopuszczalne. Taka jednak konstrukcja omawianego ryzyka nie występuje w ubezpieczeniach społecznych22. Jeśli więc nawet przepis nie żąda wyraźnie zaprzestania pracy jako warunku nabycia prawa do emerytury, nie można twierdzić, że ryzykiem jest samo osiągnięcie wieku23. Zaprzestanie pracy jest bowiem ex definitione treścią tego ryzyka. Dopiero zaprzestanie pracy w związku z osiągnięciem wieku uruchamia obowiązek wypłaty świadczeń, bo dopiero wówczas zajdzie zdarzenie (ryzyko) ubezpieczeniowe. W systemach ubezpieczeń społecznych powrót do działalności zawodowej oznacza więc przerwę w trwaniu sytuacji chronionej i powoduje zaprzestanie wypłaty świadczenia. Ze względów ekonomicznych odstępuje się jednak od zasady, że każdy powrót do działalności zarobkowej oznacza przerwanie sytuacji chronionej. Szczególnie po drugiej wojnie światowej zaczęto dopuszczać możliwość jednoczesnego pobierania emerytury i wynagrodzenia za pracę w wielu krajach. Działo się tak ze względu na trudności gospodarcze, które determinowały niski poziom świadczeń emerytalnych, a także ze względu na dotkliwie odczuwany brak rąk do pracy. Z reguły ustanawiano jednocześnie różnego rodzaju warunki tego łączenia. Dopuszczając taką możliwość, ustala się zazwyczaj warunki uważania zarobkującego emeryta (lub rencistę)24 za niezatradnionego w rozumieniu przepisów ubezpieczeniowych25. Obrazowo można powiedzieć, że ustawodawca „zamyka oczy" i „nie widzi" działalności zarobkowej emeryta. Stosowane konstrukcje zawieszenia prawa sprowadzają się więc do przyjmowania fikcji prawnej, że emeryt nie pracuje i że powrócił na rynek pracy (sytuacja odstępstwa od zawieszania prawa fikcja trwania ryzyka 21 Powinny to być przepisy „o niezawieszaniu prawa do emerytury". 22 Możliwa jest natomiast w ubezpieczeniach typu gospodarczego zawieranych na dożycie określonego wieku. 23 Brak znajomości ogólnych reguł doprowadza do domagania się, aby wszystko było szczegółowo napisane. W efekcie ustawy są coraz obszerniejsze. 24 Swego czasu przepisy różnicowały te warunki. 25 Z reguły sprawdza się to do określenia limitu dopuszczalnych zarobków. 144 X. Wypłacanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego chroniona przestała zachodzić) dopiero po przekroczeniu limitu zarobków albo rozmiaru zatrudnienia26. Powrót do działalności zarobkowej (ustanie ryzyka) powoduje wstrzymanie wypłaty emerytury, co powinno się wiązać z zawieszeniem na pewien czas statusu emeryta27. Inaczej jednak należy oceniać sytuację, gdy emeryt w sensie prawnym „nie pracuje" (ustawodawca „nie widzi" go na rynku pracy). Taki „niepracujący" emeryt nie powinien powiększać swoich ekspektatyw (płacić składki emerytalnej). W klasycznych systemach ubezpieczeniowych nie wprowadza się obowiązku opłacania składki ubezpieczeniowej (emerytalnej) od zarobków uzyskiwanych przez emerytów. Polska jest tu raczej wyjątkiem — także z tego względu, że konstrukcja zawieszenia prawa występująca w naszym systemie ubezpieczeń społecznych odbiega od wyżej przedstawionej logicznej koncepcji i roli tej instytucji. Odnosi się wrażenie, że ustawodawca kierował się nie tyle zgodnymi z logiką założeniami, co względami fiskalnymi. Do rozmijania się ustawowej konstrukcji z ratio legis instytucji zawieszenia dochodzi z tego powodu, że: • z jednej strony nieprzekraczanie limitu zarobków oznacza, że ryzyko zaprzestania pracy nie zachodzi, a więc emeryta uważa się za niezatrudnionego28, mimo to jednak następuje przyrost uprawnień w tym czasie z tytułu dalszego zatrudnienia (którego w rozumieniu prawa ubezpieczeń nie ma), • z drugiej strony obowiązek opłacania składki od zarobków poniżej limitu oznacza, że emeryt jest traktowany jako zatrudniony29, a więc zachodzenie ryzyka zostało przerwane. Mimo że ryzyko zaprzestania pracy nie zachodzi, emeryt ma prawo do świadczenia. Jak widać, oba założenia nawzajem się wykluczają. Niestety, takie hybrydowe konstrukcje są specjalnością polskiego ustawodawcy w ostatnich latach. Nadto za „polski patent" można uznać konstrukcję częściowego zawieszenia prawa, jeżeli zarobek emeryta przekroczy limit, poniżej którego jest uważany za nieza-robkującego, a jednocześnie nie osiąga zarobku, powyżej którego uznaje się, że powrócił na rynek pracy. Zawieszenie prawa do emerytury w razie dalszego zatrudnienia (wykonywania działalności zawodowej) jest zasadą wynikającą z istoty ryzyka ubezpieczeniowego w ubezpieczeniach społecznych30. Dopuszczenie łączenia świadczenia z zarobkiem jest natomiast odstępstwem od tej zasady. Jednak sposób realizacji tego odstępstwa 26 Ustawodawca „otwiera oczy" i „widzi" zatrudnionego emeryta. 27 Na rynku pracy dana osoba nie jest już pracującym emerytem, ale osobąpowiąkszającą swoje uprawnienia emerytalne. 28 Ustawodawca „nie widzi" go na rynku pracy. 2' Ustawodawca „widzi" go na rynku pracy. 30 W ustawach obowiązujących przed 1982 r. zasada zawieszania prawa w razie osiągania zarobków była zapisana expressis verbis. 3. Zawieszenie prawa do świadczę 145 dekret z 1954 r. przez naszego ustawodawcę, tj. wyliczanie okoliczności, kiedy następuje zawieszenie prawa, zamiast określania, kiedy mimo zarobkowania nie zawiesza się prawa do świadczeń, niewątpliwie wpłynął na wytworzenie się społecznego przekonania, że jest odwrotnie, a więc że to niezawieszanie prawa jest regułą, a zawieszanie zabieraniem tego, co się emerytowi należy. 3.3. Zawieszenie prawa do emerytury w poprzednio obowiązujących ustawach Pozwalanie na łączenie świadczenia i zarobku stało się instrumentem, z którego ustawodawca korzystał do osiągnięcia celów ekonomiczno-gospodarczych. Takie instrumentalne traktowanie tej instytucji sprawiło, że uregulowanie tej kwestii ulegało w naszym prawie częstym zmianom. W zależności bowiem od stanu gospodarki, sytuacji demograficznej, politycznej itp. w większym lub mniejszym stopniu odstępowano od zasady zawieszania prawa do świadczeń i dopuszczano zatrudnienie emerytów (rencistów). Dekret z 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin upoważniał Radę Ministrów do określenia przypadków, w których ze względu na rodzaj zatrudnienia lub rodzaj innych źródeł dochodu albo ze względu na wysokość zarobków lub innych dochodów odstępuje się od zasady zawieszania prawa do renty31 albo następuje zawieszenie tylko części świadczenia. Przepisy wykonawcze32 ustalały, że nie powodowało zawieszenia prawa wykonywanie zatrudnienia dorywczo33 albo w niepełnym wymiarze godzin34, przy czym osiągane zarobki nie mogły być wyższe niż 500 zł miesięcznie. Wyższe zarobki niż 500 zł mogli uzyskiwać nauczyciele i fachowi pracownicy służby zdrowia. Nie powodowało też zawieszenia osiąganie dochodów z innych źródeł niż zatrudnienie. Rozporządzenie zaliczało do nich m.in.: • prowadzenie zakładów rzemieślniczych przy dochodzie niższym niż 750 zł miesięcznie, • trudnienie się przemysłem domowym lub ludowym albo prowadzenie działalności usługowej, jeżeli dochód nie był wyższy niż 750 zł miesięcznie, • prowadzenie gospodarstwa rolnego o rocznym przychodzie szacunkowym nie wyższym niż 9680 zł, • wykonywanie wolnych zawodów albo umowy o dzieło lub zlecenia, jeżeli łączny dochód z tych zajęć był niższy niż 750 zł miesięcznie, 31 W dekrecie emerytura była nazywana rentą starczą. 32 Rozporządzenie Rady Ministrów z 6 maja 1958 r. w sprawie zawieszania prawa do renty oraz zasad wypłacania inwalidzkiej renty wyrównawczej (Dz.U. nr 26, poz. 111 z późn. zm ) 33 Za zatrudnienie dorywcze uważało się zatrudnienie wykonywane w tym samym zakładzie pracy w pełnym wymiarze godzin, lecz przez okres krótszy niż miesiąc. * Za zatrudnienie w niepełnym wymiarze uważało się zatrudnienie wykonywane stale w wymiarze godzin mniejszym od obowiązującego w danym przedziale czasowym (dziennie, tygodniowo, miesięcznie). 146 X. Wypłacanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego • osiąganie dochodów nie wyższych niż 750 zł miesięcznie z pracy chałupniczej35, ajencyjnej lub agenta ubezpieczeniowego, • uzyskiwanie dochodów z tytułu honorariów autorskich bez względu na wysokość dochodów. ustawa z 1968 r. Zasadę zawieszania prawa do świadczeń potwierdzała też ustawa z 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin36, ale również pozwalała na ograniczone odstępstwa od jej stosowania (art. 65 ust. 1). Rozporządzenie Rady Ministrów z 9 stycznia 1969 r. w sprawie niezawieszania prawa do emerytury lub renty37 określało źródła osiągania zarobków z tytułu zatrudnienia lub dochodów z innych źródeł przez osoby uprawnione do emerytury lub do renty inwalidzkiej (z tytułu inwalidztwa powstałego z innych przyczyn niż wypadek w zatrudnieniu38 lub choroba zawodowa) lub do renty rodzinnej, które nie powodowały zawieszenia prawa do tych świadczeń. Katalog tych źródeł zarobkowania był w zasadzie analogiczny do katalogu obowiązującego pod rządem dekretu z 1954 r. Treść art. 65 ust. 1 ustawy z 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin formułującego ogólne zasady zawieszalności została zmieniona przez ustawę z 31 marca 1977 r. o dalszym zwiększeniu emerytur i rent oraz o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym39. Przepis w nowej wersji stwierdzał, że prawo do emerytury, renty inwalidzkiej i renty rodzinnej ulega zawieszeniu w razie: • wykonywania zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy, • osiągnięcia dochodu z innych tytułów przekraczającego 24 000 zł w roku kalendarzowym. W razie osiągania zarobku z tytułu zatrudnienia wykonywanego w niepełnym wymiarze czasu pracy lub dochodu z tytułu wykonywania umowy o pracę nakładczą, umowy zlecenia, umowy o dzieło40 lub umowy agencyjnej świadczenie ulegało zmniejszeniu aż do pełnego zawieszenia prawa, jeżeli zarobek lub dochód przekraczał kwotę 24 000 zł w roku kalendarzowym. Zmiana treści przepisu polegająca na wyliczeniu źródeł zawieszania prawa sprawiała wrażenie, że ogólną normą jest niezawieszanie prawa, natomiast w sytuacjach wyliczonych w ustawie dochodzi do zawieszenia prawa do świadczeń41. 35 Obecnie nakładcza. 36 Dz.U. nr 3, poz. 6 z późn. zm. 37 Dz.U. nr 3, poz. 16. 38 Odpowiednik późniejszych pojęć „wypadek przy pracy" i „wypadek w drodze do pracy lub z pracy". 39 Dz.U. nr 11, poz. 43 z późn. zm. 40 Włączanie umowy o dzieło było wyrazem nieprzestrzegania ogólnych reguł. 41 Odstępstwa od zasady zawieszania określało rozporządzenie Rady Ministrów z 18 maja 1979 r. w sprawie wykonywania działalności usługowej przez emerytów i rencistów (Dz.U. nr 13, poz. 87) uzupełnione przez rozporządzenie Rady Ministrów z 13 kwietnia 1981 r. w sprawie zbiórki, skupu i uprzydatnia-nia surowców wtórnych (Dz.U. nr 10, poz. 46). 3. Zawieszenie prawa do świadczeń ustawa z 1982 r. ustawa z 1991 r. To wrażenie zaowocowało „odwróceniem" reguły przez ustawę z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Ustawa ta bowiem za jedyne kryterium zawieszenia uznawała zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu pracy, pozwalając w pozostałych przypadkach na pełne łączenie emerytury i zarobku42. Ustawa z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw powróciła do metody ustalania limitu dochodów, którego przekroczenie powodowało zawieszenie prawa do świadczenia. Limit ten był dwuszczeblowy. Osiąganie zarobków w granicach do 60% przeciętnego wynagrodzenia nie miało wpływu na prawo do świadczenia. Dopiero przekroczenie tej granicy powodowało zmniejszenie świadczenia o kwotę tego przekroczenia, nie więcej jednak niż o 24% kwoty bazowej43. Całkowite zawieszenie prawa do świadczenia następowało po przekroczeniu limitu w kwocie odpowiadającej 120% przeciętnego wynagrodzenia w przyjętym kwartale kalendarzowym44. Na kanwie powyższej regulacji należy zauważyć, że istotne znaczenie miało zrezygnowanie z kryterium zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy. W praktyce bowiem zaprzestano rozwiązywania umów o pracę po osiągnięciu wieku emerytalnego, co spowodowało, że emerytura stała się świadczeniem z tytułu osiągnięcia tego wieku i dodatkiem do wynagrodzenia za pracę. 3.4. Zawieszenie prawa do emerytury w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych kwestię zawieszenia prawa do emerytury ujmuje w zasadzie tak samo, jak poprzednio obowiązująca ustawa z 17 października 1991 roku. Nie powodują zawieszenia zarobki emeryta niższe niż 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego. Prawo do emerytury ulega zawieszeniu w razie osiągania przychodu w kwocie wyższej niż 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Jeśli osiągany przychód jest niższy niż 130%, ale przekracza 70% przeciętnego wynagrodzenia, emerytura ulega zmniejszeniu o kwotę przekroczenia, nie większą zasady zawieszenia Dopiero po zmianie wprowadzonej ustawą z 30 maja 1989 r. o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym i o świadczeniach z ubezpieczenia społecznego (Dz.U. nr 35, poz 190) Stanowiła ją kwota odpowiadająca określonemu procentowi (91%-100%) przeciętnego wynagrodzenia w kwartale kalendarzowym poprzedzającym termin waloryzacji 44 Kwartał poprzedzający termin waloryzacji. X. Wypłacanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego jednak niż kwota maksymalnego zmniejszenia, obowiązująca 31 grudnia 1998 r. w wysokości 24% kwoty bazowej obowiązującej przy ostatniej waloryzacji w 1998 roku . Im większe zatem przekroczenie kwoty zarobku niepowodującego zawieszenia prawa do świadczenia, w tym większym stopniu zostanie zmniejszone świadczenie, ale wzrost kwoty odejmowanej od kwoty emerytury następuje tylko do pewnego poziomu. Zawieszenie prawa związane jest z osiąganiem przychodów przekraczających wskazane limity z następujących źródeł będących tytułem do ubezpieczenia społecznego46: uwzględniane przychody niezależność od faktycznego ubezpieczenia • zatrudnienie, • służba, • inna praca zarobkowa47, • prowadzenie pozarolniczej działalności. Zawieszenie łączy się z przychodami uzyskiwanymi z wymienionych rodzajów działalności niezależnie od tego, czy emeryt otrzymujący przychód podlega jednocześnie obowiązkowi ubezpieczenia społecznego czy też jest z niego zwolniony48. Ustawowe określenie (art 104 ust 1)- działalność podlegająca obowiązkowi ubezpieczenia społecznego" odnosi się bowiem do rodzaju działalności, a nie do konkretnej sytuacji. Zatem osiąganie dochodów z takiej działalności spowoduje zawieszenie świadczenia niezależnie od tego, czy emeryt lub rencista podlega obowiązkowi ubezpieczenia czy też ten obowiązek jest w stosunku do niego wyłączony49, a także niezależnie od tego, czy przychód osiąga w kraju, czy za granicą. Nie powodują natomiast zawieszenia prawa do świadczeń dochody z działalności, która nie jest objęta obowiązkiem ubezpieczenia społecznego. Sąto przede wszystkim umowy o dzieło50. Przyjęte przez ustawę o emeryturach i rentach z FUS zasady zawieszania lub zmniejszania świadczeń dotyczą emerytów, którzy przeszli na emeryturę w wieku niższym niż 60 lub 65 lat. Natomiast emeryci, którzy przeszli na emeryturę w wieku 60 lub 65 lat, mogą zarobkować różnicowanie zasad zawieszania « Kwoty maksymalnych zmniejszeń podlegająpodwyższemu przy zastosowaniu wskaźnika waloryzacji emerytur i rent w kolejnych terminach waloryzacji. 46 Wykonywanej także za granicą. . , , « Na przykład umowa zlecenia, praca nakładcza, posługa duchowa, sprawowanie mandatu posła lub bowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego podlegają tylko emeryci pozostający w stosunk,.pracy lub służby oraz członkowie rolniczych spółdzielń! produkcyjnych, a wykonujący umowy zlecenia tylko wtedy gdy jest to jedyna podstawa wykonywania pracy. „,tT,iełwłhv7 rvtu « Będzie więc uwzględniony zarobek z tytułu umowy zlecenia, mimo ze dany emeryt me byłby z tytułu jej wykonywania objęty obowiązkiem ubezpieczenia^ min,obami które łączy już stosunek » Nawet jeżeli umowa o dzieło zawarta została między tymi samymi osobamiKto L ^J pracy, bowiem przepis o objęciu takiej umowy obowiązkiem ubezp.eczema społecznego nia do emerytów i rencistów (zob. art. 9 ust. 4b u.s.u.s.). 3. Zawieszenie prawa do świadczeń 149 Schemat 9. Różnice w treści ryzyka ewentualnego i zasadach zawieszania prawa do emerytury pracownik spełnienie warunków (wiek + staż) merozwiązame stosunku pracy rozwiązanie stosunku pracy zajście ryzyka emeryt ukończył 60/65 lat A emeryt nie ukończył 60/65 lat możliwość zarobkowania bez ograniczeń możliwość zarobkowania bez ograniczeń zmniejszenie emerytury zawieszenie prawa do emerytury 150 X. Wypłacanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego bez ograniczeń. Jeśli mimo osiągnięcia wieku stosunek pracy nie został rozwiązany, prawo do emerytury ulega całkowitemu zawieszeniu. Na gruncie ustawy możliwe są zatem trzy sytuacje: • pobierania świadczenia i zarobkowania bez ograniczeń, • zawieszania prawa po przekroczeniu określonego limitu zarobków, • zawieszania prawa bez względu na wysokość zarobków. Sytuacja emeryta z punktu widzenia możliwości łączenia emerytury z zarobkiem zależy więc od tego, czy był on pracownikiem, czy też miał inny tytuł do ubezpieczenia. Jeśli był pracownikiem, to ważne jest, czy nastąpiło rozwiązanie stosunku pracy oraz czy został osiągnięty podstawowy wiek przejścia na emeryturę. Jeśli został osiągnięty podstawowy wiek emerytalny, to rozwiązanie stosunku pracy51 pozwoli na podjęcie dodatkowego zatrudnienia bez ograniczeń. Jeżeli nie nastąpiło rozwiązanie stosunku pracy, to pracownik będzie miał ustaloną emeryturę, ale zawieszoną. Natomiast osoba niebędąca pracownikiem będzie miała emeryturę zawieszoną, tylko jeżeli nie osiągnęła wieku emerytalnego podstawowego i przekroczyła limity. Różnicowanie uprawnień emerytów ze względu na tytuł obowiązku ubezpieczenia, zarówno co do zasad łączenia zarobku z emeryturą, jak i obowiązku ubezpieczenia, niewątpliwie narusza zasadę równości. Zasada ta jest naruszona także poprzez stosowanie kryterium wieku52. Emeryci jako jednorodna grupa osób powinni mieć jednakowo uregulowaną możliwość łączenia zarobku z emeryturą. Treść ryzyka powinna być bowiem jednakowa dla wszystkich53. 4. Zbieg prawa do świadczeń 4.1. Zbieg prawa do świadczeń ubezpieczeniowych generalna zasada Generalnym założeniem w kwestii prawa do świadczeń z ubezpieczenia jest to, że w razie zbiegu u jednej osoby prawa do emerytury i renty albo do dwóch rent przewidzianych w danym systemie, wypłaca się jedno świadczenie — wyższe lub wybrane przez zainteresowanego. Uprzywilejowany charakter mają jednak renty z ubezpieczenia wypadkowego. W razie zbiegu prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy przysługującej na podstawie ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób dopuszczalność łączenia świadczeń 51 Dotyczy to wszystkich stosunków pracy, w jakich ubezpieczony pozostawał. 52 Niższy wiek emerytalny ma taką samą rangę jak wiek podstawowy. 53 Różnice mogą dotyczyć tzw. wcześniejszej emerytury, czyli osób, które nie osiągnęły wieku emerytalnego, a przeszły na emeryturę. 4. Zbieg prawa do świadczeń 151 zbieg ze świadczeniem rolniczym zawodowych z prawem do emerytury, osobie uprawnionej do tej renty wypłaca się w zależności od jej wyboru: — przysługującą rentę inwalidzką powiększoną o połowę emerytury albo — emeryturę powiększoną o połowę renty inwalidzkiej. Jednakże zbieg prawa do renty wypadkowej (z tytułu niezdolności do pracy lub renty rodzinnej) z prawem do pozostałych rodzajów świadczeń54 oznacza konieczność wypłaty świadczenia wyższego albo wybranego przez osobę zainteresowaną. W razie zbiegu prawa do emerytury lub renty na podstawie ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS z prawem do emerytury lub renty na podstawie ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników wypłaca się jedno świadczenie wybrane przez uprawnionego. W razie jednak zbiegu prawa do renty inwalidzkiej z ubezpieczenia rolniczego, jeżeli długotrwała niezdolność do pracy powstała w wyniku wypadku przy pracy rolniczej, z prawem do emerytury lub renty z innego ubezpieczenia społecznego uprawnionemu wypłaca się wyższe świadczenie w całości i połowę drugiego świadczenia. Wreszcie grupę uprzywilejowaną stanowią osoby, które nabyły uprawnienia emerytalno-rentowe z instytucji zagranicznych. Mogą one emeryturę lub rentę przyznaną na podstawie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin pobierać w pełnej wysokości wraz z pełnym świadczeniem o charakterze rentowym z instytucji zagranicznych, jeżeli umowy międzynarodowe nie stanowią inaczej. 4.2. Zbieg prawa do świadczeń z ubezpieczenia z prawem do świadczeń z zaopatrzenia spofecznego Zbieg prawa do emerytury lub renty z systemu ubezpieczenia społecznego z prawem do emerytury lub renty z systemu zaopatrzenia społecznego uregulowany jest następująco: 1. W razie zbiegu u jednej osoby prawa do emerytury (lub renty) określonej w ustawie o emeryturach i rentach z FUS z prawem do świadczeń przewidzianych w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym służb mundurowych55 wypłaca się tylko jedno świadczenie — wyższe lub wybrane przez uprawnionego. zbieg ze świadczeniem zagranicznym 54 Są to renty na podstawie innych ustaw oraz uposażenia w stanie spoczynku przyznane z powodu choroby lub utraty sił i uposażenia rodzinne. 55 Są to ustawy: 1) z 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. nr 8, poz. 66 z późn. zm.), 2) z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. nr 8, poz. 67 z późn. zm.). 152 X. Wypłacanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego 2. Zbieg prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej z prawem do renty z tytułu inwalidztwa wojennego lub wojskowego oraz prawem do renty rodzinnej po tych osobach regulują przepisy ustawy z 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin56. W myśl art. 54 ust. 1 tej ustawy inwalidzie wojennemu lub wojskowemu, którego inwalidztwo pozostaje w związku ze służbą57, pobierającemu rentę inwalidzką, który nabył prawo do emerytury, wypłaca się w zależności od jego wyboru: • rentę inwalidzką powiększoną o połowę emerytury albo • emeryturę powiększoną o połowę renty inwalidzkiej. 3. Opisana wyżej zasada łączenia świadczeń nie dotyczy rent i emerytur przyznawanych w drodze wyjątku na podstawie ustawy z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych z okresu powojennego, tym kombatantom, którzy nie nabyli prawa do emerytury lub renty na podstawie innych przepisów i nie mają niezbędnych środków do życia. Wobec tego, że warunkiem nabycia prawa do tej emerytury lub renty jest brak prawa do innych świadczeń, problem zbiegu świadczeń jest tu bezprzedmiotowy. Świadczenie przyznane w drodze wyjątku może bowiem zostać cofnięte, jeżeli odpadną warunki uzasadniające jego przyznanie. 4. Zbieg prawa do emerytury lub renty z prawem do uposażenia sędziów reguluje ustawa z 27 lipca 2001 r. — Prawo o ustroju sądów powszechnych58. Artykuł 100 § 6 tej ustawy postanawia, że w razie zbiegu prawa do uposażenia w stanie spoczynku z prawem do emerytury lub renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wypłaca się wyłącznie uposażenie59. Jeżeli jednak zbieg praw dotyczy sędziego w stanie spoczynku, który do chwili przejścia w stan spoczynku był zatrudniony na podstawie powołania na stanowisko sędziowskie w niepełnym wymiarze czasu pracy, wypłaca się emeryturę oraz uposażenie sędziowskie, z tym że wypłatę uposażenia ogranicza się w taki sposób, aby suma emerytury i uposażenia nie przekraczała całego uposażenia sędziego w stanie spoczynku, jakie by otrzymał, gdyby został powołany na stanowisko w pełnym wymiarze czasu pracy60. 5. Potrącenia i egzekucja ze świadczeń ubezpieczeniowych Organ rentowy może potrącić ze świadczeń ubezpieczeniowych wyłącznie należności wymienione w art. 139 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. kolejność potrąceń Potrąceń należności dokonuje się w kolejności, w jakiej są one wymienione w przepisie. Kolejność potrąceń (pozycja) ma znaczenie ze 56 Tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 9, poz. 87 z późn. zm. 57 Renta z tytułu inwalidztwa bez związku ze służbą podlega ogólnym regułom. 58 Dz.U. nr 98, poz. 1070 z późn. zm. 59 Dotyczy to też uposażenia prokuratorów. 60 Art. 100 § 7 ustawy — Prawo o ustroju sądów powszechnych. 6. Przedawnienie prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego 153 A kwoty wolne od potrąceń istota przedawnienia względu na ustalenie maksymalnych kwot potrąceń, jakich można dokonywać, a także ustalenia kwot wolnych od egzekucji i potrąceń. Kwoty rent i emerytur wolne od potrąceń i egzekucji ustala się ze wszystkimi ------ wzrostami, zwiększeniami, dodatkami oraz innymi świadczeniami wypłacanymi wraz z emeryturą lub rentą na podstawie odrębnych przepisów z wyłączeniem zasiłku rodzinnego, dodatku dla sierot zupełnych i dodatku (zasiłku) pielęgnacyjnego. Prawo zezwala na dokonywanie powyższych potrąceń w granicach określonych w art. 140 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Przepis ustala też limity w razie zbiegu potrąceń z różnych tytułów61, a także kwoty emerytur i rent, które są wolne od egzekucji i potrąceń 62. 6. Przedawnienie prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego Przedawnienie jest instytucją prawną, której istota polega na tym, że po upływie określonego w ustawie czasu roszczenie majątkowe albo wygasa (tzw. silniejszy skutek przedawnienia), albo roszczenia majątkowego nie można dochodzić, jeżeli wierzyciel podniesie zarzut przedawnienia (tzw. słabszy skutek przedawnienia). W celu uzasadnienia takiego rodzaju oddziaływania upływu czasu na roszczenia majątkowe przytacza się argument, że instytucja ta służy umacnianiu bezpieczeństwa prawnego w szczególności poprzez usunięcie stanu niepewności, jaki wytworzony zostaje w wyniku bezczynności jednej ze stron stosunku prawnego. Ta ratio legis instytucji przedawnienia czyni także uzasadnionym stosowanie jej w prawie ubezpieczeń społecznych jako konstrukcji wzmacniającej funkcje świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Rygor utraty roszczenia skłania bowiem osoby uprawnione do występowania z wnioskiem o świadczenia ubezpieczeniowe w takim czasie, aby te świadczenia zostały wykorzystane zgodnie z ich przeznaczeniem, tj. wówczas, gdy zaszła sytuacja wymagająca ochrony (zapewnienia środków utrzymania). Z drugiej strony konstrukcja przedawniania się roszczenia o świadczenie w razie niewystąpienia z wnioskiem ma zapobiegać nieuzasadnionej kapitalizacji rent i emerytur, tj. przekształcaniu się ich ze świadczeń periodycznych, okresowych, mających zabezpieczyć człowiekowi codzienną egzystencję, w świadczenie jednorazowe. Przedawnienie w prawie ubezpieczeń społecznych nie ma jednolitej konstrukcji prawnej. Inaczej bowiem przedawniają się roszczenia o świadczenia jednorazowe i zasiłki, inaczej o renty i emerytury, inaczej roszczenia ubezpieczonego i jeszcze ina- 61 Art. 140 ust. 6 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. 62 Art. 141 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. 154 X. Wypłacanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego terminy przedawnienia brak przedawnienia czej roszczenia organu rentowego o zwrot świadczeń ubezpieczeniowych nienależnie pobranych. Prawo do zasiłków z ubezpieczenia chorobowego (chorobowy, wyrównawczy, macierzyński, opiekuńczy) oraz do świadczenia rehabilitacyjnego przedawnia się po upływie 6 miesięcy od ostatniego dnia okresu, za który dane świadczenie przysługiwało. Jeżeli jednak niewy-płacenie zasiłku lub świadczenia było następstwem błędu organu rentowego (lub wypłacającego go pracodawcy)63, przedawnienie następuje po upływie 3 lat64. Prawo do zasiłku pogrzebowego65 natomiast wygasa po upływie 12 miesięcy od dnia śmierci ubezpieczonego lub innej osoby, po której należy się zasiłek pogrzebowy. Świadczenia z ubezpieczenia społecznego mają ze swej istoty przeznaczenie przede wszystkim alimentacyjne. Osoby zainteresowane nie mogą przeto w żadnym razie być pozbawione świadczeń o charakterze długoterminowym, tj. zabezpieczenia na wypadek starości lub inwalidztwa z powodu przedawnienia prawa. Świadczenia z ubezpieczenia emerytalno--rentowego nie przedawniają się, ale uprawnienia są ustalane na wniosek ubezpieczonego. O przyznanie świadczenia trzeba zatem wystąpić. Z wnioskiem o ustalenie nabytego prawa do emerytury lub renty można wystąpić w dowolnym czasie. W odniesieniu do renty inwalidzkiej należy jednak uwzględnić, że jakkolwiek przepisy nie zakreślają żadnego terminu do złożenia wniosku o rentę, to jednak warunki nabycia prawa są tak skonstruowane, że złożenie wniosku może okazać się spóźnione. Przepisy ustawy o emeryturach i rentach z FUS wymagają bowiem, aby okres stażu ubezpieczeniowego przypadał w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę66. Późniejsze zgłoszenie wniosku może zatem zniweczyć szansę nabycia prawa do renty. Jakkolwiek prawo do świadczeń emerytalnych i rentowych nie przedawnia się, to wypłata świadczenia następuje dopiero od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek. Świadczenia zaległe (za okres najwyżej trzyletni) może uprawniony otrzymać tylko wówczas, gdy świadczenia te nie były wypłacane wskutek błędu organu rentowego, a więc mimo zgłoszonego wniosku. Nie jest to zatem problem przedawnienia. Chodzi tu bowiem o sytuację, kiedy zainteresowany wystąpił z wnioskiem o świadczenia, ale mu ich odmówiono. przedawnienie roszczeń 63 Chodzi o świadczenia z ubezpieczenia społecznego, ale nie o wynagrodzenie chorobowe. 64 Zobacz szerzej część dotyczącą ubezpieczenia chorobowego. 65 Mimo nazwy obecnie świadczenie to znajduje się w katalogu świadczeń ustawy o emeryturach i rentach z FUS. 66 Art. 58 ust. 2. Rozdział XI ŚWIADCZENIE NIENALEŻNE ujęcie według k.c. „jAja 1. Konstrukcja pojęcia świadczenia nienależnego W języku prawa „świadczenie nienależne" występuje w dwóch różnych ujęciach. Pierwsze z nich wynika z przepisów prawa cywilnego1, według których świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia. W ujęciu kodeksu cywilnego świadczenie nienależnie wypłacone przez jeden podmiot jest jednocześnie świadczeniem nienależnie pobranym przez drugi podmiot. Inaczej natomiast w ubezpieczeniu społecznym, które odróżnia świadczenie nienależnie wypłacone i świadczenie nienależnie pobrane. Świadczenie nienależne wypłacone przez organ rentowy nie zawsze będzie jednocześnie miało charakter świadczenia nienależnie pobranego, z którym łączy się obowiązek zwrotu. Nienależnie pobrane świadczenie definiuje art. 84 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych i art. 138 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Obie definicje różnią się nieco, ale raczej tylko werbalnie. W ujęciu przepisów ubezpieczeniowych za świadczenia nienależnie pobrane uważa się: 1) świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymane wypłaty świadczeń w całości lub części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania, ujęcie ubezpieczeniowe świadczenia nienależnie wpłacone a nienależnie pobrane 'Art. 410 §2 k.c. 156 XI. Świadczenie nienależne zła wiara 2) świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych (fałszywych) zeznań lub (fałszywych) dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd (organu rentowego) przez osobę pobierającą świadczenie. Świadczeniem nienależnym zatem może być świadczenie rentowe lub emerytalne wypłacone osobie, która: 1) w dniu wydania decyzji organu rentowego spełniała warunki do pobierania tych świadczeń, ale później utraciła uprawnienie do ich pobierania albo prawo do świadczeń uległo zawieszeniu lub wysokość świadczeń uległa zmianie, 2) nie miała prawa do ich pobierania w dniu wydania decyzji emerytalno-rentowej. W ubezpieczeniu społecznym istotnym elementem konstrukcyjnym pojęcia nienależnego świadczenia jest świadomość osoby, która świadczenia pobrała, co do faktu, że zostało ono jej wypłacone bez podstawy prawnej. O istnieniu tej świadomości przesądza dokonanie pouczenia ubezpieczonego o okolicznościach ustania lub zawieszenia prawa do świadczenia albo wstrzymania wypłaty świadczenia. Pouczenie ma na celu usunięcie wątpliwości co do świadomości w tym względzie osoby pobierającej świadczenie. Obowiązek pouczenia emeryta (rencisty) o tych okolicznościach spoczywa na organie, który dokonuje wypłaty danego świadczenia. Pouczenie powinno być indywidualnie przesłane każdej osobie pobierającej świadczenie2. W świetle obowiązujących przepisów nie wystarcza bowiem, że emeryt lub rencista mógł z własnej inicjatywy dowiedzieć się o zasadach zawieszalności prawa do świadczeń. W szczególności zaś, jak stwierdził Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 26 kwietnia 1980 r.3, opublikowanie nowych przepisów w „Dzienniku Ustaw" lub wydrukowanie w prasie codziennej nie spełnia wymagania ustanowionego przepisami odnośnie do pouczenia emeryta lub rencisty o braku prawa do pobierania świadczeń. Prawidłowo dokonane pouczenie powinno być wyczerpujące. Powinno zawierać informację o obowiązujących w dniu pouczenia zasadach zawieszalności prawa do świadczeń, a także informować o nowych zasadach znanych organowi rentowemu, które wchodzą w życie w terminie podanym zarówno organowi rentowemu, jak również przekazanym do publicznej wiadomości. Brak pouczenia zwalnia osobę, która pobrała nienależne jej świadczenie, z obowiązku zwrotu tego świadczenia. Za niedokonanie pouczenia uważa się pouczenie błędne. Błędne zrozumienie natomiast pouczenia obciąża osobę pobierającą świadczenie. Pobranie świadczenia, co do którego ubezpieczony został pouczony o okolicznościach powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzy- obowiązek pouczenia cechy pouczenia 2 Odpowiednie pouczenie znajduje sią na rewersie każdej decyzji rentowej lub emerytalnej. 3II URN 51/80. obowiązki świadczeniobiorcy błąd organu rentowego /. Konstrukcja pojęcia świadczenia nienależnego manie jego wypłaty w całości lub w części, powoduje obowiązek zwrotu świadczenia. Pouczenie jest więc elementem konstrukcyjnym pojęcia nienależnego świadczenia. Brak pouczenia czyni świadczenie wypłacone bez podstawy prawnej niezwracalnym. Ubezpieczony ma obowiązek powiadomienia organu rentowego o okolicznościach mających wpływ na prawo do świadczeń zaszłych po wydaniu decyzji. Obowiązek powiadomienia dotyczy tylko okoliczności po stronie świadczeniobiorcy, nie obejmuje natomiast błędu organu rentowego. Jeżeli zatem osoba pobierająca świadczenie poinformuje organ rentowy o błędnym zastosowaniu przepisów na niekorzyść tego organu albo o błędzie rachunkowym, organ rentowy może jedynie wydać nową decyzję, nie może natomiast żądać zwrotu nadpłaconych kwot4. Tylko bowiem „z poczucia społecznego obowiązku osoba pobierająca świadczenie była obowiązana do zwrócenia uwagi na ten błąd"5. Nie można też żądać zwrotu świadczenia przyznanego wskutek błędnej wykładni przepisów. Błędem organu rentowego, uniemożliwiającym żądanie zwrotu zapłaconego świadczenia, jest też wydanie decyzji na podstawie nieprawdziwych danych dotyczących stażu pracy albo wysokości zarobków, zawartych w zaświadczeniach pracodawcy. W żadnym razie nie można też uważać takiego zaświadczenia pracodawcy za fałszywy dokument w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Zaświadczenie pracodawcy może być jednak fałszywym dokumentem w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 2 wspomnianej ustawy, jeżeli zachowanie osoby pobierającej świadczenie wypełniać będzie dyspozycję art. 272 k.k. i 273 k.k. Przepisy te określają tzw. fałszerstwo intelektualne pośrednie, którego dopuszcza się każdy, kto wyłudza poświadczenie nieprawdy przez podstępne wprowadzenie w błąd funkcjonariusza publicznego lub innej osoby upoważnionej do wystawienia dokumentu albo kto używa takiego dokumentu. Uznanie świadczenia za nienależne na podstawie przesłanki „fałszywe dokumenty" wymaga przeto uprzedniego stwierdzenia świadomości (winy) osoby posługującej się danym dokumentem co do jego fałszywości. Istotną cechą nienależnego świadczenia w ujęciu ustawy o emeryturach i rentach z FUS, jego differentia specifica, jest zatem świadomość (zła wiara) osoby pobierającej świadczenie co do nieprzysłu-giwania tego świadczenia w całości lub w części albo od początku, albo w następstwie później zaszłych zdarzeń. Kryterium istnienia tej świadomości u zainteresowanego jest dokonanie pouczenia przez organ rentowy oraz niektóre zachowania ubezpieczonego stanowiące przestępstwo umyślne w rozumieniu przepisów prawa karnego (składanie fałszywych zeznań, posługiwanie się fałszywym dokumentem). differentia specifica pojęcia « Powiadomienie oznacza istnienie świadomości co do nienależności świadczenia lub danej kwoty Z uzasadnienia uchwały SN z 21 maja 1984 r., III UZP 20/84, niepubl. 158 XI. Świadczenie nienależne 2. Zakres obowiązku zwrotu świadczenia nienależnie pobranego W zakresie skutków prawnych ustawodawca nie odróżnia „złej wiary" w postaci świadomego wprowadzenia w błąd organu rentowego w celu uzyskania świadczenia, od „złej wiary" w postaci niezawiadomienia organu rentowego o zaszłych później okolicznościach, mających wpływ na dalsze trwanie prawa do świadczeń. Zarówno bowiem w pierwszym, jak i w drugim wypadku organ rentowy może żądać zwrotu nienależnie pobranego świadczenia za okres nie dłuższy niż 3 lata6. Roszczenia organu rentowego ograniczają się do świadczeń za okres nie dłuższy niż 12 miesięcy w sytuacji, gdy osoba pobierająca świadczenie powiadomiła organ rentowy o zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia te były jej nadal wypłacane. Możliwość domagania się zwrotu świadczeń nienależnie pobranych już po powiadomieniu organu rentowego o okolicznościach mających wpływ na treść prawa do świadczeń jest odstępstwem od generalnej reguły prawa cywilnego, według której nie jest dopuszczalne żądanie zwrotu nienależnie wypłaconego świadczenia, gdy świadczenie to spełnione zostało dobrowolnie, mimo świadomości, że świadczący nie był do niego zobowiązany. Kto więc świadczy w tych okolicznościach, można rozumieć, że zrzeka się zwrotu7. Nieprzyjęcie tej cywilistycznej zasady przez ustawę o emeryturach i rentach z FUS uzasadnione jest charakterem stosunków ubezpieczenia społecznego, w których nie ma miejsca na wolę stron. Prawa i obowiązki tego stosunku są określone przepisami o charakterze ściśle bezwzględnie obowiązującym. Organ rentowy nie może więc świadczyć niczego dobrowolnie w zależności od swej woli, chyba że ustawa pozostawia jakąś kwestię do swobodnej oceny lub uznania organu rentowego8. Nie można więc tej dobrowolności domniemywać, tak jak to czyni art. 411 pkt 1 k.c. ftk. 6 Ograniczenie kwoty nienależnego świadczenia, której zwrotu można się domagać w przypadku „złej wiary" zainteresowanego, zostało wprowadzone przez ustawę z 14 grudnia 1982 r.; wcześniejsze ustawy nakładały bowiem na ubezpieczonego obowiązek zwrotu całej kwoty nienależnie pobranych świadczeń. Pod rządami ustawy z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznem (Dz.U. nr 51, poz. 396 z późn. zm.) osoba, która nieprawnie korzystała ze świadczeń pieniężnych na podstawie nieprawdziwych zeznań lub dokumentów, była obowiązana do zwrotu otrzymanych kwot wraz z oprocentowaniem (art. 214 ust. 2). W innych zaś wypadkach organ rentowy mógł żądać zwrotu mylnie wypłaconych kwot (art. 214 ust. 1). Obowiązek zwrotu całej kwoty nienależnych świadczeń spoczywał na ubezpieczonym także na podstawie dekretu z 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. z 1958 r. nr 23, poz. 97 z późn. zm.) oraz ustawy z 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. nr 3, poz. 6 z późn. zm.), jeżeli nie poinformował organu rentowego o okolicznościach mających wpływ na prawo do świadczeń. 7 Artykuł 411 pkt 1 k.c. 8 Jest to jednak całkowicie wyjątkowe. możliwość odstąpienia od żądania zwrotu rola zasad współżycia społecznego 2. Zakres obowiązku zwrotu świadczenia nienależnie pobranego Z drugiej strony świadczenie ubezpieczeniowe wypłacone nienależnie będzie podlegać zwrotowi tylko wtedy, gdy stanie się świadczeniem nienależnie pobranym w wyniku świadomości świadczeniobiorcy co do tego, że się nie należy. Organ rentowy może jednak ze względu na szczególnie uzasadnione okoliczności odstąpić od żądania zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części (art. 138 ust. 6). Artykuł 138 ust. 6 ustawy o emeryturach i rentach to jeden nielicznych przepisów ubezpieczeniowych pozwalających organowi rentowemu kierować się zasadami współżycia społecznego. Rola zasad współżycia jest tu jednak inna niż ta, jaką im przypisuje art. 411 pkt 2 k.c. Przepis ten wyłącza możliwość żądania zwrotu nienależnego świadczenia, jeżeli spełnienie tego świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego. Zasady współżycia czynią więc dane świadczenie cywilnoprawne „należnym". W ujęciu natomiast ustawy o emeryturach i rentach z FUS zasady współżycia społecznego nie przemieniają świadczenia nienależnego w należne, tj. takie, którego zwrotu nie można żądać. Pozwalają one tylko na ewentualne odstąpienie od żądania tego zwrotu. Zasady współżycia działają zatem nie na etapie prawa do świadczenia, gdzie sanowałyby niejako jego nienależność, ale na etapie dochodzenia zwrotu nienależnego świadczenia (wyjątkowo można nie dochodzić). Wobec tego, że art. 138 ust. 6 ustawy o emeryturach i rentach z FUS nie zakreśla organowi rentowemu żadnych ram przy podejmowaniu decyzji co do odstąpienia od żądania zwrotu nienależnie pobranych świadczeń, należy przyjąć, że będzie możliwe, jakkolwiek prima facie budzące wątpliwości9 także odstąpienie w całości od żądania zwrotu kwot świadczeń wypłaconych na podstawie sfałszowanych dokumentów. Odstąpienie od żądania zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń ubezpieczeniowych może nastąpić dopiero po wydaniu decyzji ustalającej obowiązek zwrotu nienależnie pobranego świadczenia. Odstąpienia nie można domniemywać z faktu nie-żądania zwrotu świadczenia. Ustawa o emeryturach i rentach nie określa jednak terminu, w jakim decyzja taka powinna zostać wydana pod sankcją przedawnienia10. Biorąc więc pod uwagę ochronną funkcję instytucji przedawnienia roszczeń, należy stwierdzić, że przepisy emerytalne nie zapewniają tej ochrony ubezpieczonemu, który pobierał nienależne świadczenie. Musi on zawsze się liczyć z obowiązkiem jego zwrotu. Ustalony został natomiast okres przedawniania egzekucji tych należności11. Należności organu rentowego z tytułu nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczenia społecznego ulegają przedawnieniu po upły- przedawnienie egzekucji s 291 oraz S pTaS et ^ " T ^^ ' ™towe pracowników i ich rodzin, Warszawa 1985 s. 29 oraz S. Płazek, Obsado uchwały SNz dnia 21 maja 1984 r., III UZP 20/84, „Palestra" 1986 nr 9 Ograniczony jest tylko okres, za jaki można żądać zwrotu iy«b,nr9. " Art. 84 ust. 7 ustawy z 13 października 1998 r. o Systemle ubezpieczeń społecznych 160 XI. Świadczenie nienależne wie 5 lat, licząc od dnia uprawomocnienia się decyzji ustalającej należność. Bieg przedawnienia przerwany zostaje przez odroczenie terminu płatności, rozłożenie spłaty należności na raty i każdą inną czynność zmierzającą do ściągnięcia należności, jeżeli o czynności tej został zawiadomiony dłużnik. 3. Świadczenie nienależnie pobrane przez osobę inną niż emeryt lub rencista Przepisy ustawy o emeryturach i rentach z FUS (art. 138 ust. 3) za nienależnie pobrane świadczenia uważają również świadczenia wypłacone z przyczyn niezależnych od organu rentowego osobie innej niż wskazana w decyzji tego organu. Geneza tego przepisu12 tkwi w trudnościach, jakie powstawały na tle poprzednich uregulowań, z których wynikało, że pobrać świadczenie nienależne w rozumieniu ustawy mogła tylko osoba będąca emerytem lub rencistą, tj. pozostająca z organem rentowym w stosunku ubezpieczenia społecznego. Pobranie natomiast świadczenia przez inną osobę nie uzasadniało zastosowania do żądania zwrotu tego świadczenia trybu przewidzianego w ustawie o emeryturach i rentach z FUS. Były to np. sytuacje pobrania świadczenia przez byłego opiekuna albo rodzinę zmarłego emeryta lub rencisty. Pobranie świadczenia przez powyższe osoby musiało być ocenione w kategoriach bezpodstawnego wzbogacenia się w ujęciu kodeksu cywilnego (art. 410), a nie nienależnego świadczenia w rozumieniu przepisów ubezpieczeniowych. Zatem tylko od emeryta lub rencisty można było dochodzić zwrotu świadczenia w trybie egzekucji administracyjnej. Jeśli natomiast nienależnie wypłacone świadczenie pobrała inna osoba, organ rentowy zmuszony był kierować sprawę na drogę postępowania cywilnego. Niezbędny był więc przepis traktujący inną osobę niż świad-czeniobiorca jako tę, która pobrała nienależne świadczenie w rozumieniu przepisów ubezpieczeniowych. Jest nim właśnie art. 138 ust. 3. tożsamość pojęcia świadczenia nienależnie pobranego Odesłanie do art. 138 ust. 1 jest wskazówką, że ust. 3 nie tworzy osobnego pojęcia świadczenia nienależnie pobranego przez osobę inną niż wskazana w decyzji organu rentowego. Inaczej mówiąc, na gruncie tego przepisu świadczenie nie staje się świadczeniem nienależnie pobranym przez to tylko, że pobrała je inna osoba niż adresat. Jeśli bowiem świadczenie zostaje wypłacone należnie, to odebranie go przez osobę trzecią nie może stanowić podstawy do uznania go za nienależnie pobrane chociażby z tego powodu, że w pewnych sytuacjach odebranie świadczenia przez inną osobę jest prawnie dozwolone13. 12 Wprowadzony został ustawą o emeryturach i rentach z FUS z 17 grudnia 1998 r. 13 Zob. rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 9 stycznia 2004 r. w sprawie warunków wykonywania powszechnych usług pocztowych (Dz.U. nr 5, poz. 34). 3. Świadczenie nienależnie pobrane przez osobę h inną niż emeryt lub rencista 161 ZUS może przeto dochodzić od innej osoby zwrotu nienależnie pobranego świadczenia tylko wtedy, kiedy było ono nienależnie wypłacone. Wypłata należna, ale przejęta przez nieuprawnioną osobę, to kwestia odpowiedzialności (wobec zainteresowanego) osoby winnej niewłaściwego doręczenia (poczty)14 albo osoby nieuprawnionej do odebrania świadczenia. Jeśli więc świadczenie było wypłacane należnie (tzn. nie zachodziły przyczyny ustania prawa ani prawo nie zostało zawieszone), ale odebrała je inna osoba niż uprawniony (np. rozwiedziona żona), to między organem rentowym i tą osobą nie powstaje żadna relacja prawna. W takiej sytuacji zainteresowany będzie miał roszczenie wyłącznie przeciwko osobie, która odebrała świadczenie, chyba że zgłosił zastrzeżenie na poczcie, aby nie doręczać przesyłek domownikom. Wówczas mógłby się domagać zwrotu świadczenia od poczty, a ta zwrotu od osoby nienależnie wzbogaconej. Nieco inna sytuacja byłaby, gdyby świadczenie kierowano pod nieaktualnym adresem, mimo że zainteresowany podał nowy adres. Organ rentowy w takich okolicznościach musiałby dokonać ponownie wypłaty, a od byłej żony mógłby się domagać zwrotu świadczenia na podstawie art. 410 k.c. w trybie cywilnoprawnym. Sytuacja ta nie mieści się w dyspozycji art. 138 ust. 3. Świadczenie było bowiem wypłacone należnie, ale z winy organu rentowego nie dotarło do uprawnionego. Zatem art. 138 ust. 3 ma w swej ratio legis umożliwić administracyjne ściągnięcie kwot świadczeń pobranych przez osobę nieuprawnioną, jednak tylko wtedy, kiedy świadczenie było nienależnie wypłacone w rozumieniu art. 138 ust. 2. Nie zezwala natomiast na dochodzenie w tym trybie roszczeń od osoby, która w sposób nieuprawniony pobrała świadczenie adresowane do innej osoby. 14 Ochrona świadczeniobiorcy powinna się przejawiać w klauzulach w umowie między ZUS a Pocztą, że w takich sytuacjach ZUS odpowiada wobec świadczeniobiorcy, a Poczta wobec ZUS. Rozdział XII POZBAWIENIE PRAWA DO ŚWIADCZEŃ Z UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO 1. Wina ubezpieczonego a zajście zdarzenia losowego Pozbawienie prawa do świadczeń ubezpieczeniowych wiąże się z winą po stronie ubezpieczonego. Problem winy w ubezpieczeniach społecznych ujmowany jest jednak inaczej niż w ubezpieczeniach typu gospodarczego. Ubezpieczenie społeczne chroni ubezpieczonego przed skutkami zdarzeń losowych w zakresie zdolności do pracy i samodzielnego zdobywania środków utrzymania. Stwierdzenie wpływu zdarzenia losowego na tę zdolność, jego charakteru i rozmiaru następuje bez oceny winy poszkodowanego. Również samo zdarzenie losowe pojmowane jest obiektywnie i oznacza zajście określonego typu zjawiska przyrodniczego w życiu człowieka1 (choroba, kalectwo, ciąża, poród, starość, śmierć). „Losowość" zdarzenia losowego w ubezpieczeniach społecznych wyraża nieodłączność danych zjawisk z życiem (losem) człowieka, a nie niezależność danego zjawiska od jego woli (winy). Przy takim pojmowaniu losowości zdarzeń, problem winy ubezpieczonego nie jest problemem założeń ochrony. Ubezpieczenia społeczne nie wyłączają zatem generalnie ochrony skutków zdarzeń losowych zawinionych przez poszkodowanego na zasadzie braku losowości. Zdarzeniem losowym w rozumieniu ubezpieczeń społecznych jest np. samobójcza śmierć pracownika lub wypadek, do którego powstania poszkodowany się przyczynił, a nawet go wyłącznie zawinił, nie przestrzegając zasad bhp. Prawo ubezpieczeń społecznych chroni te sytuacje, przyznając poszkodowanemu lub jego rodzinie prawo do renty inwalidzkiej, a w razie jego śmierci — uprawnionym członkom rodziny zmarłego pracownika prawo do renty rodzinnej. Wina ubezpieczonego, nawet umyślna, nie powoduje zatem odmowy uznania danego zdarzenia losowego (choroby, kalectwa, śmierci) za zdarzenie skutkujące ochroną ubezpieczeniową. obiektywne pojmowanie zdarzeń 1 Stąd nazwa „zdarzenia losowe biotyczne" wprowadzona przez W. Warkałłę, Prawo i ryzyko, Warszawa 1949, s. 33 oraz tenże, Ubezpieczenia majątkowe, Warszawa 1965, s. 37. 2. Rola sankcji pozbawienia prawa 163 wpływ winy na klasyfikację zdarzeń wina w ustawach zaopatrzeniowych Wina poszkodowanego nie wpływa także na klasyfikację prawną zdarzenia losowego jako wypadku przy pracy. Definicja wypadku przy pracy zawarta w art. 3 ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych uzależnia klasyfikację danego zdarzenia jedynie od czynników obiektywnych, tj. od zewnętrzności przyczyny i faktu zadziałania tej przyczyny w określonych okolicznościach, czyli w związku z pracą. Co prawda, własnym działaniem pracownik może wyłączyć związek z pracą, wówczas jednak nie ma możliwości uznania wypadku przy pracy wobec braku cech rodzajowych go definiujących. Zatem odmowa uznania zawinionego zdarzenia losowego, spełniającego te cechy, za wypadek przy pracy, musiałaby się opierać na wyraźnym przepisie. Takiego przepisu w systemie ubezpieczenia społecznego nie znajdujemy2. Ubezpieczony ma zatem prawo do orzeczenia, że zaszła czasowa lub trwała niezdolność do pracy i przysługuje mu prawo do świadczeń pieniężnych chroniących te sytuacje. Odmienną natomiast zasadę co do wpływu winy poszkodowanego przyjmują ustawy z 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin i z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin. W ujęciu tych ustaw umyślne lub rażąco niedbałe zachowanie się poszkodowanego lub stan nietrzeźwości doprowadzające do inwalidztwa lub śmierci oraz rozmyślne spowodowanie zranienia, kontuzji lub innych obrażeń powoduje zawsze zakwalifikowanie inwalidztwa czy śmierci jako powstałe „bez związku ze służbą". Należy jednak zaznaczyć, że naganne zachowanie się poszkodowanego wpływa jedynie na samą klasyfikację prawną doznanego uszczerbku na zdrowiu (w związku ze służbą albo bez związku ze służbą), ale nie na uznanie danego zdarzenia losowego za zdarzenie dające prawo do świadczeń (objęte obroną). W obu przeto systemach (tj. ubezpieczeniowym i zaopatrzeniowym) wina poszkodowanego nie jest przesłanką wyłączającą ex definitione ochronę ubezpieczeniową. Oznacza to, że w ubezpieczeniach społecznych skutki każdego zdarzenia losowego — niezależnie od tego, czy było ono niezawinione, czy zawinione przez poszkodowanego — są ryzykiem ubezpieczeniowym, z którym generalnie łączy się obowiązek świadczeń. Pozbawienie prawa do świadczeń możliwe jest tylko z mocy wyraźnego przepisu sankcjonującego tę winę. 2. Rola sankcji pozbawienia prawa Pozbawienie prawa do świadczeń, będąc sankcją stosowaną wobec ubezpieczonych, jest jednocześnie instrumentem ochrony interesów instytucji ubezpieczeniowej. Regulacje prawne w tym zakresie muszą zatem zabezpieczać przed wypłatą 2 Poszkodowany może być jednak pozbawiony korzystniejszych świadczeń wypadkowych. 164 XII. Pozbawienie prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego świadczeń w sytuacjach formalnie będących ryzykiem, w których jednakże wypłata świadczeń ze względu na okoliczności nabycia prawa do tych świadczeń stanowiłaby przejaw nadużycia uprawnień przez ubezpieczonego. rozmyślne spowodowanie zdarzenia Zarzut nadużycia prawa do świadczeń można niewątpliwie postawić w przypadkach rozmyślnego działania3 w celu uzyskania świadczeń, polegających na samookaleczeniu. Samookaleczenie (rozmyślne spowodowanie zdarzenia losowego) jest jednak bardzo trudno udowodnić. Poza tym należy tu pamiętać o uwagach zgłoszonych przez E. Grabow-skiego4, który wywodził, że: „Chęć otrzymania wynagrodzenia może wpływać na lekkomyślne lub nawet rozmyślne podłożenie ognia pod ubezpieczoną budowlę, narażenie się jednak na ewentualną śmierć, kalectwo lub ciężkie co najmniej cierpienia, mając perspektywę otrzymania w najlepszym razie 2/3 wynagrodzenia, a więc wiedząc na pewno, że się poniesie stratę, jest wysoce nieprawdopodobne". popełnienie przestępstwa Pozbawienie prawa do świadczeń powinno mieć miejsce także w razie działań uprawnionego noszących znamiona czynu przestępczego, którymi uprawniony zmierzałby do uzyskania świadczeń5. Mogą tu wchodzić w rachubę tylko przestępstwa przeciwko życiu osoby, której śmierć uprawniałaby sprawcę czynu do otrzymania świadczenia (renty rodzinnej, zasiłku pogrzebowego). Działania przeciwko własnemu życiu (usiłowanie samobójstwa) albo zdrowiu (samookaleczenie) nie są w ujęciu naszego prawa karnego przestępstwem. Pozbawienie prawa do świadczeń byłoby więc możliwe tylko na podstawie przesłanki „rozmyślności". Przesłanka „popełnienia przestępstwa" jest jednak przez nasze prawo ubezpieczeń społecznych stosowana w odniesieniu do zasiłków chorobowych. Ubezpieczony zostaje pozbawiony prawa do zasiłku chorobowego, jeżeli niezdolność do pracy powstała w wyniku popełnienia przez niego umyślnego przestępstwa lub wykroczenia6. Jakkolwiek tego typu regulację można byłoby uzasadniać argumentem, iż trudno wymagać, aby społeczeństwo, przeciwko któremu zwrócił się sprawca, ponosiło koszty jego leczenia i utrzymania, to jednak trzeba zauważyć, że nasze prawo należy do tych nielicznych systemów prawnych, które w takim przypadku przewidują utratę prawa do zasiłku chorobowego7. Takie szerokie ujęcie przepisu powoduje, że utrata prawa do zasiłku chorobowego stanowi tu przede wszystkim dodatkową represję w stosunku do poszkodowane- 3 Do „rozmyślności" odwoływała się ustawa z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznem i ustawa z 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. 4 E. Grabowski, Ubezpieczenie społeczne w państwach współczesnych, Warszawa 1911, s. 68. 5 Nie będzie się tu zatem mieścić przestępstwo typu kradzież czy rozbój, w czasie popełnienia którego sprawca doznał uszkodzenia (utraty) zdrowia. 6 Art. 15 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. 7 Warto zaznaczyć, że przesłankę tę wprowadziła do naszego systemu ustawa z 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. 3. Stosowana terminologia go — sprawcy umyślnego przestępstwa lub wykroczenia, gdy tymczasem w nowoczesnych społeczeństwach coraz bardziej uwidacznia się tendencja do łagodzenia represji dosięgającej sprawcę ze strony społeczeństwa8. Przeciwko sankcji pozbawienia prawa, gdy niezdolność jest skutkiem przestępstwa lub wykroczenia, poza argumentem, że sankcji nie należy mnożyć, dochodzi jeszcze argument czasu działania tej przypadkowej9 przecież sankcji. O ile bowiem kara pozbawienia zasiłku chorobowego (rehabilitacyjnego) działałaby od kilku dni do kilku miesięcy, o tyle czas pozbawienia prawa do renty inwalidzkiej rozciągałby się na całe lata, a więc i długość kary też byłaby przypadkowa. Należy zatem z satysfakcją odnotować, że ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie zawiera już odpowiednika art. 77 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, który łączył utratę prawa do renty inwalidzkiej z umyślnym popełnieniem przestępstwa i powodował, że utrata prawa do renty inwalidzkiej następowała w każdym przypadku wystąpienia związku inwalidztwa z popełnionym umyślnym przestępstwem (np. doznanie urazu powodującego inwalidztwo w czasie ucieczki z miejsca przestępstwa). Dobrze się zatem stało, że ustawodawca zrezygnował z sankcji utraty prawa do świadczeń z ubezpieczenia rentowego i pozostał tylko przy sankcji karnej wobec poszkodowanego przestępcy. Należy bowiem uwzględnić, że z istoty swej ubezpieczenia społeczne są instrumentem ochrony jednostki przed skutkami zdarzeń losowych w jej życiu, niezależnie od źródeł zajścia tego zdarzenia. Prawo ubezpieczeń społecznych nie dokonuje żadnej selekcji ubezpieczonych i nie różnicuje ich uprawnień ze względu na stosunek jednostki do społeczeństwa, wyrażający się m.in. w działaniach przeciwko temu społeczeństwu. W kwestii utraty prawa do świadczeń ubezpieczeniowych należy więc stwierdzić, że sankcja ta odgrywa istotną rolę w ubezpieczeniach społecznych jako instrument ochrony interesów ubezpieczyciela, ale tylko przed nadużywaniem uprawnień przez ubezpieczonych. Z tego względu sankcja pozbawienia prawa do świadczeń ubezpieczeniowych, aby mogła spełniać właściwą sobie funkcję, powinna obejmować te działania uprawnionego, które byłyby nakierowane na wyłudzenie świadczeń nienależnych. 3. Stosowana terminologia Pozbawienie prawa do świadczeń jest sankcją ubezpieczeniową stosowaną za określone zachowania ubezpieczonego, polegające na odebraniu należnego prawa. 8 Swego czasu także w Polsce toczyła się dyskusja w tym właśnie duchu; por. S Frankowi O refor Ostatnio jednak tendencje są odwrotne. w-y** 9 Nie każdy sprawca przestępstwa ulega przy tym wypadkowi. 166 XII. Pozbawienie prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego różne znaczenie określeń „prawo nie powstaje", „prawa nie nabywa", „traci prawo" Brak prawa do świadczeń może też być konsekwencją nieuznawania skutków zdarzenia losowego zawinionego przez ubezpieczonego za ryzyko ubezpieczeniowe. Brak prawa do świadczeń z powodu utraty tego prawa należy zatem odróżniać od braku prawa do świadczeń w sytuacjach, w których prawo nie zostaje nabyte z powodu nieobjęcia ochroną ubezpieczeniową skutków danego zdarzenia losowego. Jeżeli dany system prawny nie chroni skutków zdarzeń losowych zawinionych, to legislacyjnym wyrazem woli ustawodawcy powinno być sformułowanie „prawo nie powstaje", „prawa nie nabywa" albo „prawo nie przysługuje". Pozbawienie natomiast świadczeń jako wyraz reakcji prawa na naganne zachowania poszkodowanego powinno się wyrażać określeniem „traci prawo". Niestety, stosowana w tym względzie przez nasze ustawy terminologia nie zawsze uwzględnia powyższą regułę językową. Przepisy używają wskazanych wyżej pojęć zamiennie oraz przypadkowo, stosując np. sformułowania „świadczenie nie przysługuje" albo „prawa nie nabywa" w sytuacjach, kiedy celem przepisu jest pozbawienie ubezpieczonego świadczeń (utrata prawa), a nie brak ochrony tego rodzaju sytuacji. przypadkowość stosowanej terminologii Przykłady tej przypadkowości terminologicznej znajdujemy w ustawie z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa oraz w ustawie z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, które sformułowań „zasiłek nie przysługuje" i „świadczenie nie przysługuje" używają do sytuacji sankcyjnego odebrania prawa za zachowania doprowadzające do powstania sytuacji chronionej, podczas gdy bardziej odpowiednie byłoby pojęcie „traci prawo". Zwrot natomiast „traci prawo" użyty jest na określenie sytuacji, w której ryzyko faktycznie nie zaszło, mimo formalnego stwierdzenia jego zajścia10, a więc okoliczności, w których prawo nie powinno przysługiwać. Zwrot „prawo nie przysługuje" użyty jest jednak prawidłowo w przepisach art. 12 i 14 ustawy z 25 czerwca 1999 r. na określenie sytuacji, kiedy prawo do świadczeń nie powstaje. Pierwszy z nich zawiesza bowiem prawo do zasiłku chorobowego w czasie urlopu bezpłatnego, tymczasowego aresztowania i odbywania kary pozbawienia wolności. Artykuł 14 tej ustawy wyłącza spod ochrony sytuację, w której nosiciel zarazków choroby zakaźnej nie podjął proponowanej mu innej pracy odpowiadającej jego kwalifikacjom. Prawo do zasiłku nie powstaje, bo nie zachodzi chroniona sytuacja braku pracy dla nosiciela. Prawo nie obejmuje również ochroną konieczności opieki nad chorym dzieckiem, jeśli są inni domownicy mogący tę opiekę zapewnić (art. 34). Przepisy te prawidłowo przeto stosują sformułowanie „zasiłek nie przysługuje". Chodzi bowiem o sytuacje, które nie stanowią ryzyka ubezpieczeniowego, wobec czego prawo nie może zostać nabyte. 4. Zakres pozbawienia prawa do świadczeń 16- pozbawienie prawa = utrata prawa Jakkolwiek można twierdzić, że z praktycznego punktu widzenia jest to bez znaczenia, jakiego sformułowania się tu użyje, efekt jest bowiem ten sam — brak świadczeń, to jednak właściwa terminologia wskazuje na intencje ustawodawcy, którymi się kierował, odmawiając poszkodowanemu albo tylko wypłaty świadczeń, albo ochrony danej sytuacji. Z tego względu wskazana byłaby większa staranność ustawodawcy. 4. Zakres pozbawienia prawa do świadczeń Obiektywne pojmowanie zdarzeń losowych nie oznacza jednocześnie, że zawinione zachowania poszkodowanego, doprowadzające do wystąpienia zdarzenia losowego, nie mają w ogóle znaczenia w ubezpieczeniach społecznych. Przyznając bowiem generalnie ubezpieczonym ochronę na wypadek zajścia w ich życiu określonych skutków zdarzenia losowego, ubezpieczenia społeczne stworzyły swego rodzaju mechanizm obrony, mający zapobiegać wypłacie świadczeń w niektórych przypadkach uzyskania do nich prawa w sposób naganny, naruszający reguły społeczne albo kiedy korzystanie z tych świadczeń można byłoby oceniać jako nadużycie uprawnień przez ubezpieczonych. Mechanizm ten polega na odebraniu (utracie) w całości lub w części prawa nabytego zgodnie z formalnymi założeniami. Utrata prawa do świadczeń jest więc sankcją ubezpieczeniową za niektóre naganne zachowania poszkodowanego, sankcją umożliwiającą odebranie świadczeń w sytuacjach ocenianych przez ustawodawcę jako szczególnie naganne. Najszersze zastosowanie we wszystkich systemach prawnych znajdują sankcje utraty prawa do zasiłku chorobowego. Prawo do zasiłku chorobowego można bowiem utracić zarówno wskutek działania zawinionego, które doprowadziło11 do powstania niezdolności do pracy, jak i za określone zachowanie się ubezpieczonego w czasie trwania tej niezdolności12. Pozbawienie prawa do świadczeń, jako sankcja za określone zachowania się poszkodowanych, znane jest nie tylko polskiemu prawu ubezpieczeń społecznych. Można przyjąć, że sankcja ta w mniejszym lub większym stopniu stosowana jest powszechnie. Pozbawienie prawa dotyczyć może zarówno świadczeń krótkoterminowych (zasiłków), jak i długoterminowych (renty inwalidzkie, renty rodzinne). Rzadko natomiast poszczególne systemy prawne sięgają po sankcję pozbawienia prawa do renty z tytułu tzw. ogólnego stanu zdrowia. Jako przykład można tu podać ustawę z 28 marca 1933 r. o ubezpiecze- utrata prawa do zasiłku utrata prawa do renty "' Artykuł 19 ustawy zasiłkowej. " Do tej grupy należą: umyślne uszkodzenie zdrowia w celu wyłudzenia zasiłku, pijaństwo, udział w bójce lub pobiciu, popełnienie umyślnego przestępstwa, symulacja choroby, złe prowadzenie się. 12 Wymienia się tu najczęściej następujące zachowania: nieprzestrzeganie wskazań lekarskich, niestawienie się na badania lekarskie, niezgłoszenie faktu niezdolności do pracy, odmowa leczenia sanatoryjnego lub szpitalnego, wyjazd do innej miejscowości, wykonywanie innej czynności zarobkowej. 168 XII. Pozbawienie prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego niu społecznem, która pozbawiała prawa do renty wypadkowej i inwalidzkiej tego, kto niezdolność do pracy spowodował rozmyślnie z chęci otrzymania renty bądź odszkodowania13. utrata prawa do świadczeń kwalifikowanych zakres działania sankcji Późniejsze ustawy pozbawienie prawa do renty łączyły ze spowodowaniem okoliczności uzasadniających prawo do świadczeń przestępstwem umyślnym, co znacznie ograniczyło krąg osób mogących zostać pozbawionych renty inwalidzkiej, ponieważ tzw. samookaleczenia nie mieściły się w dyspozycji przepisów sankcyjnych. W szerszym natomiast zakresie stosuje się sankcję pozbawienia prawa do świadczeń kwalifikowanych (wypadkowych). Pozbawienie prawa jest tu sankcją za określone zachowanie poszkodowanego, a nie rezultatem nieuznawania danego zdarzenia za wypadek przy pracy. Poszkodowany zostaje pozbawiony tylko korzystniejszych świadczeń. Przejście jednak uprawnień do świadczeń na rodzinę zmarłego poszkodowanego powoduje powrót do świadczeń wypadkowych. Sankcja pozbawienia prawa do świadczeń ubezpieczeniowych obejmuje prawo do zasiłku chorobowego, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku opiekuńczego, prawo do renty rodzinnej „zwykłej" oraz prawo do renty należnej z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Nie można natomiast utracić prawa do renty inwalidzkiej z ogólnego stanu zdrowia ani prawa do emerytury. Ubezpieczony może zostać pozbawiony danego świadczenia w całości albo tylko w określonej jego części (tzw. redukcja wysokości). Może też zostać pozbawiony świadczeń w ogóle albo tylko świadczeń korzystniejszych z zachowaniem prawa do świadczeń zwykłych. W tym wypadku pozbawienie prawa do świadczeń korzystniejszych należy rozpatrywać w kategoriach utraty całkowitej, stanowi bowiem utratę prawa do określonego rodzaju świadczenia (np. renty wypadkowej przy zachowaniu prawa do renty „zwykłej"). Pozbawienie prawa do świadczeń ma w naszym systemie ubezpieczeń społecznych charakter sankcji obligatoryjnej. Różny jest jednak czas działania tej sankcji. Pozbawienie prawa do świadczeń rentowych następuje zawsze „na stałe". Natomiast pozbawienie prawa do zasiłku chorobowego może obejmować albo cały okres trwania tego ryzyka ubezpieczeniowego (art. 15), albo cały okres zwolnienia lekarskiego (art. 17), albo tylko okres kilku dni (art. 16)14. 13 Art. 188. 14 Ustawodawca posługuje się w tym względzie dwoma terminami: „okres niezdolności do pracy" i „okres zwolnienia lekarskiego". Nie są to jednak pojęcia tożsame. Wydając bowiem zwolnienie lekarskie, lekarz stwierdza istnienie i określa przewidywany czas trwania niezdolności do pracy. Dalsze trwanie niezdolności do pracy wymaga nowego zwolnienia lekarskiego. Okres niezdolności do pracy może obejmować kilka okresów zwolnień lekarskich. Rozdział XIII DOCHODZENIE ŚWIADCZEŃ Z UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO PRZED SĄDEM konieczność wyczerpania trybu administracyj nego W sprawach z zakresu ubezpieczenia społecznego obowiązuje mieszany tryb dochodzenia roszczeń. Najpierw sprawa jest rozstrzygana przez organ rentowy w postępowaniu administracyjnym w formie decyzji, a następnie ubezpieczony może przenieść sprawę na drogę postępowania cywilnego, wnosząc odwołanie od decyzji. Ubezpieczony może odwołać się do sądu również od niewydania w terminie decyzji przez organ rentowy1. Odwołanie nie przysługuje od decyzji dotyczącej świadczeń przyznawanych w szczególnym trybie2, a także od decyzji w sprawach o umorzenie należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne3. Odwołanie wnosi się na piśmie do oddziału ZUS, który wydał decyzję, lub do protokołu sporządzonego przez ten oddział w terminie miesiąca od doręczenia decyzji. Jednakże w sytuacji, kiedy organ rentowy nie wydał decyzji w terminie dwóch miesięcy, licząc od dnia zgłoszenia roszczenia, odwołanie można wnieść w każdym czasie po upływie tego terminu. Wystąpienie z roszczeniem bezpośrednio na drogę sądową nie powoduje jednak odrzucenia pozwu, lecz sąd przekazuje sprawę organowi rentowemu (art. 464 k.p.c). Podobnie sąd postępuje, gdy w toku postępowania sądowego ubezpieczony zgłasza nowe żądania, dotychczas nierozpoznane przez organ rentowy (art. 47710 § 2 k.p.c). Odwołanie powinno zawierać oznaczenie zaskarżonej decyzji, określenie i zwięzłe uzasadnienie zarzutów i wniosków oraz podpis ubezpieczonego albo jego przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika. forma i terminy do odwołania treść odwołania 1 Zob. Z. Myszka, Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, „PUSiG" 1998 nr 7 Art. 82 i 83 ustawy emerytalnej. ' 3 Art. 83 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. 170 XIII. Dochodzenie świadczeń z ubezpieczenia społecznego przed sądem Po wniesieniu odwołania, jeżeli ZUS uzna odwołanie za słuszne, zmienia lub uchyla decyzję niezwłocznie, nie później niż w terminie 30 dni od wniesienia odwołania4. W tym wypadku odwołaniu nie nadaje się dalszego biegu. Jeżeli odwołanie nie zostanie uwzględnione w całości lub w części, ZUS przekazuje niezwłocznie, nie później niż w terminie 30 dni od wniesienia odwołania, sprawę do sądu wraz z uzasadnieniem5. Jeżeli w odwołaniu od decyzji organu rentowego wskazano nowe okoliczności dotyczące niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji, które powstały po dniu wydania orzeczenia przez lekarza orzecznika ZUS, od którego nie wniesiono sprzeciwu lub po wydaniu orzeczenia komisji lekarskiej ZUS, organ rentowy nie przekazuje odwołania do sądu, lecz kieruje sprawę do lekarza orzecznika do ponownego rozpatrzenia. Następnie organ rentowy uchyla poprzednią decyzję i wydaje nową, od której przysługuje odwołanie do sądu. Rozpatrywanie odwołań od decyzji wydanej przez oddział ZUS powierzone zostało sądom pracy i ubezpieczeń społecznych. Sądy te w pierwszej instancji działają jako sądy rejonowe i sądy okręgowe. Do właściwości sądów rejonowych należą sprawy o następujące świadczenia z ubezpieczenia społecznego: 1) o zasiłki: chorobowy, wyrównawczy, opiekuńczy, macierzyński, porodowy i pogrzebowy, 2) o świadczenia rehabilitacyjne, 3) o odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy w gospodarstwie rolnym, wypadku w drodze do pracy lub z pracy6, wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, wypadku pozostającego w związku ze służbą. Sądy okręgowe natomiast rozpoznają pozostałe sprawy z zakresu ubezpieczenia społecznego7 dotyczące w szczególności rent i emerytur, a także składek i objęcia obowiązkiem ubezpieczenia społecznego. W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych właściwy do rozpoznania sprawy jest sąd, w którego okręgu ma miejsce zamieszkania strona odwołująca się od decyzji wydanej przez organ rentowy. Jednakże w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych8, w których wnie- właściwość rzeczowa właściwość miejscowa siono odwołanie od decyzji Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw 4 Art. 83 ust. 6 u.s.u.s. ¦ •' : 5 Art. 83 ust. 7 u.s.u.s. 6 Które miały miejsce przed 1 stycznia 2003 r. - 7 Art. 476 § 2 ustawy z 17 listopada 1964 r. — Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296 zpóźn. zm.; dalej w skrócie: k.p.c.) nieco szerzej ujmuje ubezpieczenie społeczne, zaliczając do niego również problematykę świadczeń z zaopatrzenia społecznego i opieki społecznej. 8 W rozumieniu kodeksu postępowania cywilnego „sprawą z zakresu ubezpieczeń społecznych" jest także odwołanie w kwestii świadczeń z zakresu zaopatrzenia społecznego. Chodzi zatem nie tylko o tych mundurowych, którzy objęci zostali (po 1 stycznia 1999 r.) obowiązkiem ubezpieczenia społecznego. XIII. Dochodzenie świadczeń z ubezpieczenia społecznego przed sądem 171 Wewnętrznych i Administracji, Wojskowego Biura Emerytalnego Ministerstwa Obrony albo organu emerytalnego właściwego w stosunku do funkcjonariuszy Służby Więziennej, właściwy jest sąd, w którego okręgu ma siedzibę ten organ. W sprawach, w których nie można określić właściwości sądu, jak również w sprawach, w których ubezpieczony zamieszkały na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej otrzymuje świadczenie wypłacane przez wyznaczoną przez Prezesa ZUS-u wyspecjalizowaną jednostkę organizacyjną tego Zakładu, właściwy jest sąd, w którego okręgu ma siedzibę organ rentowy. Sąd właściwy może na zgodny wniosek stron przekazać sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu rozpoznającemu sprawy z zakresu prawa pracy lub ubezpieczeń społecznych, jeżeli przemawiają za tym względy celowości. Postanowienie w tym przedmiocie może zapaść na posiedzeniu niejawnym. Sąd, któremu sprawa została przekazana, jest związany postanowieniem sądu przekazującego. Sąd odrzuci odwołanie wniesione po upływie terminu, chyba że przekroczenie terminu nie jest nadmierne i nastąpiło z przyczyn niezależnych od odwołującego się. przyczyny odrzucenia odwołania Sąd odrzuci też odwołanie wniesione bez wyczerpania procedury rentowej. W szczególności sąd odrzuci odwołanie w sprawie o świadczenie z ubezpieczenia społecznego, do którego prawo jest uzależnione od stwierdzenia niezdolności do pracy lub do samodzielnej egzystencji, jeżeli osoba zainteresowana nie wniosła sprzeciwu od orzeczenia lekarza orzecznika i odwołanie jest oparte wyłącznie na zarzutach dotyczących tego orzeczenia. Jeżeli odwołanie opiera się także na zarzucie nierozpatrzenia sprzeciwu wniesionego po terminie z przyczyn niezależnych od osoby zainteresowanej, sąd uchyla decyzję, umarza postępowanie i przekazuje sprawę organowi rentowemu do ponownego rozpoznania. Niezwłocznie po wniesieniu sprawy przewodniczący lub wyznaczony przez niego sędzia dokonuje jej wstępnego badania9. Po wstępnym badaniu sprawy przewodniczący wzywa do usunięcia braków formalnych pisma tylko wówczas, gdy braki te nie dadzą się usunąć w toku czynności wyjaśniających. — Jeżeli w toku wstępnego badania sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych okaże się, że występują istotne braki w materiale, a przeprowadzenie jego uzupełnienia w postępowaniu sądowym byłoby połączone ze znacznymi trudnościami, przewodniczący lub wyznaczony przez niego sędzia może zwrócić organowi rentowemu akta spra- wstępne badanie sprawy ' Wstępne badanie sprawy polega „a ustaleniu, czy pismo wszczynające postępowanie sądowe spełnia niezbędne wymagania, pozwalające nadać mu dalszy bieg, oraz na podjęciu czynności umożliwiających rozstrzygnięcie sprawy na pierwszym posiedzeniu. 172 XIII. Dochodzenie świadczeń z ubezpieczenia społecznego przed sądem wy w celu uzupełnienia jej materiału. To samo dotyczy sytuacji, gdy decyzja organu rentowego nie zawiera: 1) podstawy prawnej i faktycznej, 2) wskazania sposobu wyliczenia świadczenia, 3) stosownego pouczenia o skutkach prawnych decyzji i trybie jej zaskarżenia. zasady postępowania zasada ochrony interesu strony Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, jako postępowanie odrębne, opiera się na kilku charakterystycznych zasadach, które modyfikują w określonym zakresie zasady ogólnego (zwykłego) postępowania procesowego. Są to zasady10: 1) ochrony słusznego interesu ubezpieczonego, 2) bezpłatności postępowania, 3) szybkości postępowania, 4) ograniczonego formalizmu. Ad 1) Zasada ochrony słusznego interesu ubezpieczonego znajduje przede wszystkim wyraz w ograniczeniu swobody dysponowania przez ubezpieczonego zarówno prawami materialnymi, które stanowią przedmiot procesu (dyspozycyjność materialna), jak i uprawnieniami procesowymi (dyspozycyjność formalna). W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych organizacje społeczne, a w szczególności związki zawodowe oraz organizacje emerytów i rencistów, mogą samodzielnie wnosić powództwa (odwołania) na rzecz ubezpieczonych (art. 462 k.p.c). Organizacja społeczna może także wstąpić do postępowania w każdym jego stadium niezależnie od woli ubezpieczonego (art. 61 k.p.c). Do organizacji społecznej stosują się odpowiednio przepisy o udziale prokuratora w postępowaniu cywilnym (art. 61 § 3 k.p.c). Czynności dyspozycyjne ubezpieczonego w procesie (cofnięcie odwołania, zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia, cofnięcie środka zaskarżenia orzeczenia sądu) sąd uznaje za niedopuszczalne nie tylko wówczas, gdy te czynności są sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierzają do obejścia prawa, ale także wówczas, gdy naruszają one słuszny interes ubezpieczonego. W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych nie jest dopuszczalne zawarcie ugody. Ad 2) Zasada bezpłatności postępowania. Postępowanie sądowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych jest bezpłatne. Ubezpieczony jest na mocy art. 463 § 1 k.p.c. zwolniony od obowiązku uiszczania opłat sądowych, a organ rentowy korzysta z ogólnego zwolnienia w ustawie o kosztach sądowych od opłat sądowych Skarbu Państwa i jednostek państwowych, których zadanie nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej. Opłatami sądowymi są wpisy od pism procesowych oraz opłaty kancelaryjne. Wydatki związane z czynnościami podejmowanymi w toku postępowania ponosi (zgodnie z art. 463 § 3 k.p.c) Skarb Państwa. zasada bezpłatności postępowania 10 Wyróżnia je J. Skoczyński, Postępowanie sądowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, PUSiG1997, nr 6. XIII. Dochodzenie świadczeń z ubezpieczenia społecznego przed sąde 173 zasada szybkości postępowania Ad 3) Zasada szybkości postępowania zobowiązuje sąd do podjęcia działań, aby orzeczenie zostało wydane w krótkim czasie od wniesienia sprawy. Sprawa powinna zostać poddana wstępnemu badaniu niezwłocznie po jej wniesieniu. Wstępne badanie sprawy polega na ustaleniu, czy odwołanie spełnia niezbędne wymagania pozwalające nadać mu dalszy bieg, oraz na podjęciu czynności umożliwiających rozstrzygnięcie spraw na pierwszym posiedzeniu. Jeżeli przemawiają za tym wyniki wstępnego badania sprawy, sąd podejmuje czynności wyjaśniające, chyba że czynności te nie przyspieszą postępowania lub są oczywiście niecelowe z innych przyczyn. Czynności wyjaśniające są fakultatywnym etapem postępowania, umożliwiającym sądowi podjęcie w trybie uproszczonym stosownych działań. Czynności wyjaśniające przeprowadza się bez udziału ławników. Celem tych czynności jest: a) usunięcie braków formalnych odwołania oraz dokładniejsze określenie zgłoszonych żądań, b) ustalenie, które z istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności są sporne i jakie dowody należy przeprowadzić w celu ich wyjaśnienia, c) wyjaśnienie innych okoliczności mających znaczenie dla prawidłowego i szybkiego rozstrzygnięcia sprawy. Termin rozprawy powinien być tak wyznaczony, aby od daty zakończenia czynności wyjaśniających, a jeżeli nie podjęto tych czynności — od daty wniesienia odwołania do rozprawy, nie upłynęło więcej niż 2 tygodnie, chyba że zachodzą niedąją-ce się usunąć przeszkody. Sąd może wzywać strony, świadków, biegłych lub inne osoby w sposób, który uzna za najbardziej celowy, nawet z pominięciem sposobów przewidzianych przez przepisy ogólne, jeżeli jest to niezbędne do przyspieszenia rozpoznania sprawy. Ad 4) Zasada ograniczonego formalizmu postępowania przejawia się w tym, że ubezpieczony — działając bez adwokata lub radcy prawnego — może zgłosić ustnie do protokołu w sądzie treść odwołania od decyzji organu rentowego, a także treść środka odwoławczego od orzeczenia sądowego lub treść innego pisma procesowego. W postępowaniu przed sądem pierwszej instancji obowiązuje zasada udziału czynnika społecznego w orzekaniu. Sąd rozpatruje sprawę w składzie jednego sędziego przewodniczącego oraz dwóch ławników (art. 47 § 1 k.p.c). Prezes sądu może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów zawodowych, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy (art. 47 § 4 k.p.c). Sąd rozstrzyga sprawę merytorycznie. W razie uwzględnienia odwołania sąd zmienia zaskarżoną decyzję w całości lub w części i orzeka co do istoty sprawy (art. 47714 § 2 k.p.c). Sąd oddala odwołanie, jeśli nie ma podstaw do jego uwzględnienia. Jeżeli odwołanie wniesiono w związku z niewydaniem decyzji przez organ rentowy, sąd w razie uwzględnienia odwołania może bądź sam orzec co do istoty spra- zasada ograniczonego formalizmu skład sądu 174 XIII. Dochodzenie świadczeń z ubezpieczenia społecznego przed sądem wy, bądź zobowiązać organ rentowy do wydania decyzji w określonym terminie (art. 47714 § 3 k.p.c). Organ rentowy, który jest stroną w postępowaniu sądowym, może jednocześnie sam zmienić w toku tego postępowania zaskarżoną decyzję, wydając decyzję uwzględniającą w całości lub w części żądanie ubezpieczonego. Postępowanie sądowe ulega wówczas umorzeniu w całości lub w części (art. 47713 k.p.c). dowody W sądowej procedurze z zakresu ubezpieczeń społecznych dopuszczalny jest w każdej sytuacji dowód ze świadków lub z przesłuchania stron na okoliczności faktyczne wymagające pisemnego potwierdzenia według przepisów prawa ubezpieczeń społecznych, a nie tylko wówczas, gdy wymagany dokument został zagubiony, zniszczony lub utracony w inny sposób. Odpowiednio — bez ograniczeń dopuszczalny jest dowód ze świadków lub z przesłuchania stron przeciwko lub ponad osnowę dokumentu potwierdzających okoliczności warunkujące nabycie prawa z ubezpieczenia społecznego lub określające jego wysokość. W tym zakresie orzecznictwo przyjmuje, że pracownik ubiegający się o świadczenie z ubezpieczenia społecznego może w postępowaniu przed sądem ubezpieczeń społecznych wszelkimi dowodami wykazać okoliczności, od których zależą jego uprawnienia także wówczas, gdy z dokumentów (zaświadczeń o zatrudnieniu) wynika co innego". apelacja Wyrok sądu pierwszej instancji może być zaskarżony w drodze apelacji (art. 367 § 1 k.p.c.) do sądu drugiej instancji. Skarżący może w apelacji zarzucić wyrokowi każdą wadliwość, która spowodowała, zdaniem skarżącego, niekorzystne dla niego rozstrzygnięcie, a także powołać nowe fakty i dowody. Apelację wnosi się za pośrednictwem sądu pierwszej instancji. Sąd rozpoznający apelację12 orzeka na podstawie materiału dowodowego zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym. Sąd drugiej instancji bez ponownego przeprowadzenia dowodów nie może dokonać nowych ustaleń odmiennych od ustaleń sądu pierwszej instancji, jeżeli byłyby one wyłącznie wynikiem innej oceny wiarygodności zeznań świadków lub stron13. W literaturze wyrażono pogląd14, że postępowanie apelacyjne nie toczy się na nowo, ale jest przedłużeniem postępowania pierwszoinstancyjnego i powinno zmierzać do ponownego merytorycznego zbadania całości zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego. Dlatego sąd drugiej instancji bez przeprowadzenia lub ponowienia dowodów może poczynić własne ustalenia, w tym może samodzielnie zmienić ustalenia sądu pierwszej instancji na podstawie logicznego rozumowania i odmiennej oceny dowodów, co powinno mieć uzasadnienie w motywach wyroku 11 Wyrok Sądu Najwyższego z 6 września 1995 r., OSNAPiUS 1996, nr 5, poz. 77. 12 Jest to sąd okręgowy w przypadku apelacji od wyroku sądu rejonowego i sąd apelacyjny w przypadku apelacji od wyroku sądu okręgowego. 13 Wyrok Sądu Najwyższego z 19 grudnia 1996 r., I PKN 44/96, OSNAPiUS 1997, nr 15, poz. 272. 14 Z. Myszka, Postępowanie... skarga kasacyjna podstawy skargi kasacyjnej XIII. Dochodzenie świadczeń z ubezpieczenia społecznego przed sądem 175 wydawanego na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym (art. 382 k.p.c). Od wydanego przez sąd drugiej instancji prawomocnego wyroku lub postanowienia w przedmiocie odrzucenia pozwu albo umorzenia ____ postępowania kończącego postępowanie w sprawie strona15, Prokurator Generalny lub Rzecznik Praw Obywatelskich16 mogą wnieść skargę kasacyjną do Sądu Najwyższego. Skarga kasacyjna w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych jest niedopuszczalna, jeżeli wartość przedmiotu sporu jest niższa niż 10 tysięcy złotych. Jednakże w sprawach o przyznanie i o wstrzymanie emerytury lub renty oraz o objęcie obowiązkiem ubezpieczenia społecznego skarga kasacyjna przysługuje niezależnie od wartości przedmiotu zaskarżenia17. Skarga kasacyjna może być oparta na następujących podstawach: 1) naruszenia prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie, ¦-------------- 2) naruszenia przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów18. Skargę kasacyjną wnosi się19 do sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie, w terminie dwóch miesięcy od dnia doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem stronie skarżącej. Termin do wniesienia skargi kasacyjnej przez Prokuratora Generalnego i Rzecznika Praw Obywatelskich wynosi sześć miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia, a jeżeli strona zażądała, doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem — od dnia doręczenia orzeczenia stronie. Opartą na wskazanych wyżej podstawach prawnych skargę kasacyjną Sąd Najwyższy przyjmuje do rozpatrzenia, jeżeli: 1) w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne, 2) istnieje potrzeba wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów, 3) zachodzi nieważność postępowania lub 4) skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona20. warunki przyjęcia skargi kasacyjnej 15 W postępowaniu kasacyjnym obowiązuje zastępstwo stron przez adwokatów i radców prawnych (art. 871 k.p.c). 16 Wniesienie skargi przez stronę wyłącza — w zaskarżonym zakresie — wniesienie skargi kasacyjnej przez wymienione podmioty. 17 Art. 3982 § 1 k.p.c. 18 Art. 3983§ 1 i3k.p.c. 19 Ubezpieczony musi to uczynić za pośrednictwem adwokata lub radcy prawnego. 20 Art. 398'§ 1 k.p.c. 176 XIII. Dochodzenie świadczeń z ubezpieczenia społecznego przed sądem O przyjęciu lub odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania Sąd Najwyższy orzeka na posiedzeniu niejawnym. Postanowienie nie wymaga pisemnego uzasadnienia21. Strona przeciwna może wnieść do sądu drugiej instancji odpowiedź na skargę kasacyjną w terminie dwutygodniowym od doręczenia jej odpisu skargi (art. 3987 § 1 k.p.c). Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną w składzie trzech sędziów na posiedzeniu niejawnym, chyba że w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne, a skarżący złożył wniosek ojej rozpoznanie na rozprawie, albo przemawiają za tym inne względy (art. 298 n § 1 k.p.c). Sąd Najwyższy rozpoznaj e skargę kasacyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw, uwzględniając z urzędu nieważność postępowania. W postępowaniu kasacyjnym nie jest dopuszczalne powołanie nowych faktów i dowodów, a Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia. Skarżący może jednak przytoczyć nowe uzasadnienie podstaw kasacyjnych22. W razie uwzględnienia skargi kasacyjnej Sąd Najwyższy: — uchyla zaskarżone orzeczenie w całości lub w części i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania sądowi23, który wydał orzeczenie lub sądowi równorzędnemu, — może uchylić także w całości lub w części orzeczenie sądu pierwszej instancji i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania temu sądowi lub równorzędnemu24, — uchyla zaskarżony wyrok i orzeka co do istoty sprawy25. Ustawą z 22 grudnia 2004 r.26 wprowadzona została do naszego prawa instytucja skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Skarga ta przysługuje od prawomocnego orzeczenia sądu drugiej instancji kończącego postępowanie w sprawie, gdy przez jego wydanie stronie została wyrządzona szkoda, a zmiana lub uchylenie tego orzeczenia w drodze przysługujących stronie środków prawnych nie było i nie jest możliwe27. Gdy niezgodność orzeczenia wynika z naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego lub konstytucyjnych wartości albo praw człowieka i obywatela, skarga skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia 21 Ten „przedsąd" został skrytykowany przez E. Łętowską. 22 Art. 398" § l-3k.p.c. 23 W razie przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, sąd rozpoznaje ją w innym składzie. 24 Art. 39815 § 1 k.p.c. 25 Jeżeli podstawa naruszenia prawa jest oczywiście uzasadniona i nie zachodzi naruszenie przepisów postępowania (art. 39816 k.p.c). 26 Ustawa o zmianie ustawy — Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy — Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. nr 13, poz. 98). 27 Art. 4241 § 1 k.p.c. XIII. Dochodzenie świadczeń z ubezpieczenia społecz nego przed sąde przysługuje także od prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie w spawie, jeżeli strony me skorzystały z przysługujących im środków sprawnych28. Skargę wnosi się do sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie, w terminie dwóch lat od dnia jego uprawomocnienia się29. Sąd Najwyższy, uwzględniając skargę, stwierdza, że orzeczenie jest w zaskarżonym zakresie niezgodne z prawem. -,,.- 28 Art. 424' § 2 k.p.c. 29 Art. 424« § 2 k.p.c. LexisNexisj Postępowanie cywilne Jerzy Jodłowski Zbigniew Resich Jerzy Lapierre Teresa Misiuk-Jodłowska Karol Weitz "Od czasu publikacji trzeciego wydania podręcznika z postępowania cywilnego [...] upłynęły trzy lata. W tym okresie prawo postępowania cywilnego podlegało licznym zmianom, wynikającym z kolejnych nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego oraz innych ustaw, jak również będących efektem wydawania przez ustawodawcę nowych aktów prawnych. Sprawiło to, że powstała pilna potrzeba przygotowania nowego wydania". Podręcznik "uwzględnia stan normatywny na 30 września 2005 r. Dynamika zmian [...] jest jednak taka, że pewne z nich wejdą w życie dopiero w ciągu kilku najbliższych miesięcy. [...] w podręczniku przedstawione zostały przepisy ustaw wprowadzających instytucję mediacji [...] oraz nowe unormowania sądownictwa polubownego [...], jak również regulacje ustawy 0 Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa [...] 1 ustawy [...] o kosztach sądowych w sprawach cywilnych". (Karol Weitz, z Przedmowy do wydania czwartego). Obszerny indeks rzeczowy dopełnia całości. Stan prawny na 30 września 2005 roku. POSTĘPOWANIE CYWILNE Warszawa 2005 wydanie 4 zmienione i zaktualizowa ISBN 83-7334-495-0 format 16,8 x 23,6 cm cena 65 zł kik zamówić książkę: Dział Handlowy: ul. gen. K. Sosnkowskiego 1 02-495 Warszawa tel. (221 572-95-00 faks(22) 572-95-08 www.LexisNexis.pl e-mail: ksiazki@LexisNexis.pl \ LexisNexis' Postępowanie egzekucyjne w sprawach cywilnych Andrzej Marciniak Autor przedstawia w sposób systematyczny całokształt sądowego postępowania egzekucyjnego w sprawach cywilnych z uwzględnieniem aktualnego stanu ustawodawstwa, orzecznictwa i doktryny. Podręcznik jest przeznaczony głównie dla studentów IV i V roku prawa, doktorantów i aplikantów. Może służyć także sędziom, adwokatom, radcom prawnym i komornikom sądowym oraz wszystkim zainteresowanym egzekucją sądową. Prof. dr hab. Andrzej Marciniak jest profesorem zwyczajnym Uniwersytetu Łódzkiego, kierownikiem Katedry Postępowania Cywilnego II na Wydziale Prawa i Administracji. Autor wielu publikacji z zakresu postępowania cywilnego. Stan prawny na 15 kwietnia 2005 roku. POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE W SPRAWACH CYWILNYCH Warszawa 2005 wydanie 1 ISBN 83-7334-450-0 format 16,8 x 23,6 cm cena 55 zl jak zamówić książkę: Dział Handlowy: ul. gen. K. Sosnkowskiego 1 02-495 Warszawa tel. (22) 572-95-00 faks (22) 572-95-08 www.LexisNexis.pl e-mail: ksiazki@LexisNexis.pl