Steven Saylor

Gladiator umiera tylko raz

(A Gladiator Dies Only Once)
Przełożył: Janusz Szczepański
Rickowi, który czytał je pierwszy
Natura inest in mentibus nostris insatiabilis quaedam cupiditas veri videndi.
[Natura zasiała w naszych umysłach nienasyconą tęsknotę do prawdy.]
Cycero, Tuskulanki
PRZEDMOWA
Gordianus Poszukiwacz, prywatny detektyw z czasów starożytnego Rzymu, po raz 
pierwszy 
pojawił się w powieści Rzymska krew w 1991 roku. Poznajemy go jako 
trzydziestoletniego 
mężczyznę; w ośmiu następnych powieściach i osiemnastu krótkich opowiadaniach, 
tworzących 
cykl Roma sub rosa, czytelnicy śledzili koleje jego życia aż do szacownego wieku 
sześćdziesięciu jeden lat, byli świadkami jego miłości do Bethesdy i jej 
przemiany z niewolnicy 
w rzymską matronę, obserwowali, jak powiększa się jego rodzina (dwaj adoptowani 
synowie, 
córka urodzona ze związku Gordianusa i Bethesdy oraz czwórka wnucząt – „typowa 
rzymska 
rodzina wielopokoleniowa”, jak to skomentowała filolog klasyczny Mary Beard w 
„Times 
Literary Supplement”). Gordianus stykał się z najsławniejszymi ludźmi swoich 
czasów – byli 
wśród nich Cycero, Cezar, Marek Antoniusz, Pompejusz, Krassus, Kleopatra – i 
brał udział 
(zazwyczaj zakulisowo) w najważniejszych wydarzeniach epoki, będąc świadkiem 
stopniowego 
rozpadu republiki i wojen domowych, które miały doprowadzić do powstania 
cesarstwa 
rzymskiego.
Przygody Gordianusa doczekały się przekładu na piętnaście języków, a pokaźna 
liczba 
czytelników z wielu krajów uznała za stosowne (dzięki wynalazkowi poczty 
elektronicznej) 
skontaktować się z ich autorem, nadsyłając komentarze, pytania, słowa zachęty 
czy zwracając 
uwagę na trafiające się czasami błędy.
Pierwsze dziewięć krótkich opowiadań (akcja wszystkich dzieje się w ciągu ośmiu 
lat 
dzielących Rzymską krew od Ramion Nemezis) zostało wydane w zbiorze 
zatytułowanym Dom 
westalek. Od tamtej pory powstało dziewięć kolejnych, które czytelnicy znajdą w 
niniejszym 
tomie. Podobnie jak poprzednie, i te opowiadania dotyczą wczesnych lat kariery 
Gordianusa. 
U jego boku często się pojawia szybko dorastający Eko, niemy chłopiec, którego 
bohater poznał 
i przygarnął w Rzymskiej krwi.
Występuje tu oczywiście i Bethesda, jego niewolnica i konkubina, pół Egipcjanka, 
pół 
Żydówka, którą Gordianus później wyzwoli i poślubi. Chętnie przestaje z naszym 
bohaterem 
jego dobry przyjaciel i protektor, Lucjusz Klaudiusz. Kilkakrotnie pojawia się 
lew rzymskich 
sądów, Marek Tulliusz Cycero. W pierwszym i ostatnim opowiadaniu widać cień 
rzucany przez 
Kwintusa Sertoriusza, zbuntowanego rzymskiego wodza, który założył w Hiszpanii 
własne 
państwo. Występuje on też osobiście w Białej sarnie. W finałowych Czereśniach 
Lukullusa 
mamy do czynienia z dwiema wybitnymi postaciami z okresu późnej republiki, 
Lukullusem 
i Katonem.
Jedną z radości tworzenia krótkich opowiadań o Gordianusie Poszukiwaczu jest 
szansa 
wykorzystania różnych aspektów życia w starożytnym Rzymie, które zostały 
pominięte 
w powieściach. Na tych stronach czytelnicy odkryją kulisy walk gladiatorów, 
obejrzą wyścigi 
rydwanów, dowiedzą się, kim był cenzor, a także poznają pewne ciekawostki 
kulinarne: 
przygotowywanie garum (sosu rybnego, bez którego rzymska kuchnia nie mogła się 
obejść), 
pochodzenie słynnego powiedzenia Cycerona o kawałku ciasta i pierwsze pojawienie 
się wiśni 
w Rzymie. (Ten ostatni, trochę drażliwy temat, omówiony jest szerzej w notach 
historycznych na 
końcu książki).
Miejscem akcji większości opowiadań jest rojne, piękne, zawsze fascynujące, 
zawsze 
występne miasto Rzym; interesy prowadzą jednak Gordianusa także do Hiszpanii, na 
Sycylię, 
nad Zatokę Neapolitańską, zwaną Pucharem, i przez całą szerokość Italii. 
Opowiadania są 
ułożone w porządku chronologicznym. Na końcu książki czytelnicy znajdą 
szczegółowe 
kalendarium obejmujące wszystkie części cyklu Roma sub rosa i najważniejsze 
zdarzenia 
historyczne.
Skąd się wziął tytuł Roma sub rosa? W starożytnym Egipcie róża była symbolem 
Horusa, 
uważanego później przez Greków i Rzymian za boga milczenia. Było zwyczajem, że 
zawieszony 
nad stołem biesiadnym kwiat róży oznaczał, że wszystkich zebranych obowiązuje 
przysięga 
dochowania tajemnicy. Wyrażenie sub rosa, „pod różą”, przyjęło się jako synonim 
czegoś, co się 
robi potajemnie. Stąd Roma sub rosa to historia rzymskich tajemnic bądź też 
tajna historia 
Rzymu, widziana oczyma Gordianusa Poszukiwacza.
Żona konsula
– Tak naprawdę... – mruknął Lucjusz Klaudiusz z nosem w zwoju pergaminu – 
...gdyby 
wierzyć temu, co piszą w „Aktualiach” można by pomyśleć, że Sertoriusz jest 
niesfornym 
uczniakiem, a jego bunt w Hiszpanii to tylko niegroźny żart. Kiedyż wreszcie 
konsulowie pojmą 
powagę sytuacji?
Odchrząknąłem.
Lucjusz opuścił pergamin i uniósł rude, krzaczaste brwi.
– Gordianusie! Na Herkulesa! Rzeczywiście się pospieszyłeś. Usiądź, proszę.
Rozejrzałem się za krzesłem, ale zaraz przypomniałem sobie, gdzie jestem. W 
ogrodzie 
Lucjusza Klaudiusza goście nie przysuwali sobie mebli. Po prostu siadali, a 
krzesło zostawało 
natychmiast pod nich wsunięte. Stanąłem w plamie słońca, w której wygrzewał się 
Lucjusz, 
i ugiąłem kolana. Krzesło naturalnie od razu znalazło się pode mną, a ja jak 
zwykle nie zdążyłem 
nawet zauważyć podającego je niewolnika.
– Napijesz się czegoś, Gordianusie? Ja właśnie się raczę gorącym bulionem. Zbyt 
wcześnie 
jeszcze na wino, choćby i rozcieńczone.
– Południe nie jest aż tak wczesną porą, Lucjuszu. A już na pewno nie dla tych, 
którzy są na 
nogach od świtu.
– Od świtu? – Lucjusz aż się skrzywił na tak niesmaczny koncept. – A zatem kubek 
wina dla 
ciebie? Masz ochotę na jakieś przekąski?
Podniosłem rękę, by odmówić, i w mojej dłoni natychmiast znalazł się srebrny 
kubek, do 
którego piękna niewolnica nalewała już falerna. Obok mnie wyrósł niewielki 
trójnożny stolik, 
a na nim spoczął srebrny półmisek ozdobiony wizerunkami tańczących nimf, pełen 
oliwek, 
daktyli i migdałów.
– Chcesz przejrzeć najświeższe wiadomości? Skończyłem czytać informacje 
sportowe. – 
Lucjusz ruchem głowy wskazał zwoje rozrzucone na stoliku. – Piszą, że Biali 
wzięli się w końcu 
w garść w tym sezonie. Mają nowe rydwany i nowe konie. Czerwonym nie będzie 
łatwo wygrać 
w jutrzejszych wyścigach.
Roześmiałem się na głos.
– Jakie ty życie wiedziesz, Lucjuszu Klaudiuszu! Wstajesz w południe, a potem 
snujesz się 
po ogrodzie, czytając prywatny egzemplarz „Aktualiów”.
Lucjusz uniósł brew.
– Jedyne rozsądne, jeśli chcesz znać moje zdanie. Któż chciałby się przepychać 
przez tłum 
na Forum i mrużąc oczy, spoglądać obcym ludziom przez ramię, żeby przeczytać 
„Aktualia” na 
tablicach obwieszczeń? Albo gorzej, słuchać jakiegoś błazna czytającego 
wiadomości na głos 
z wielce dowcipnymi komentarzami.
– Ale w tym właśnie tkwi ich istota – zaoponowałem. – To w końcu ważny element 
życia 
towarzyskiego. Ludzie zapominają na chwilę o zgiełku i zamęcie na Forum, 
zbierają się wokół 
tablic i dyskutują o tym, co ich najbardziej interesuje... o wojnie, 
małżeństwach, narodzinach, 
wyścigach rydwanów czy dziwnych znakach na niebie i ziemi. Wspólne studiowanie 
„Aktualiów” i wymiana opinii na temat polityki lub koni to dla wielu osób często 
najważniejsze 
wydarzenie dnia. Jedna z naszych wielkomiejskich przyjemności.
Lucjusz się wzdrygnął.
– Dziękuję za taką przyjemność! Mój sposób jest lepszy. Wysyłam dwóch 
niewolników na 
Forum na godzinę przed czasem. Jak tylko wywieszą „Aktualia”, jeden z 
niewolników czyta je 
na głos od początku do końca, a drugi zapisuje wszystko na woskowych 
tabliczkach. Potem 
spieszą do domu, przepisują to na pergamin i zanim wstanę i doprowadzę się do 
ładu, w ogrodzie 
czeka na mnie mój prywatny egzemplarz, schnący jeszcze w słońcu. Wygodne 
krzesło, słoneczne 
miejsce, solidny kubek bulionu i własna kopia najświeższych wiadomości... mówię 
ci, 
Gordianusie, nie ma bardziej cywilizowanego sposobu na rozpoczęcie dnia. 
Wrzuciłem do ust migdała.
– Po takim dictum mógłbym pomyśleć, że z ciebie sobek i odludek, Lucjuszu, nie 
wspominając już o rozrzutności. Weźmy choćby koszt samego pergaminu!
– Wpatrywanie się w niewyraźne litery na wosku nadweręża mi wzrok – odrzekł 
Lucjusz, 
sącząc swój bulion. – Tak czy inaczej jednak nie po to cię tu fatygowałem, abyś 
krytykował moje 
drobne przyjemności, Gordianusie. W dzisiejszych „Aktualiach” jest coś, co 
chciałbym ci 
pokazać.
– Co, czyżby wiadomości o tym buntowniczym rzymskim wodzu terroryzującym 
Hiszpanię?
– Kwintus Sertoriusz! – Lucjusz poruszył się na sofie. – Jeszcze trochę i cały 
Półwysep 
Iberyjski znajdzie się pod jego kontrolą. Tubylcy nie cierpią tam Rzymu, ale 
jego uwielbiają. Co 
też nasi konsulowie sobie myślą, że dotąd nie wysłali wojska w sukurs zarządcy 
prowincji? 
Muszę przyznać, że Decymus Brutus, żebym nie wiem jak kochał tego starego mola 
książkowego, nie nadaje się do walki. Trudno go sobie wyobrazić na czele 
wyprawy. Za to drugi 
konsul, Lepidus, to przecież weteran. Walczył w wojnie domowej pod znakami 
Sulli. Jak też ci 
dwaj mogą siedzieć leniwie na zadkach, podczas gdy Sertoriusz buduje w Hiszpanii 
swoje 
prywatne królestwo?
– O tym wszystkim dziś piszą? – spytałem.
– Naturalnie, że nie – prychnął Lucjusz. – Nie ma tam nic poza oficjalnym 
stanowiskiem 
rządu w tej sprawie. Tylko tyle, że sytuacja jest pod kontrolą i nie ma powodu 
do niepokoju. 
Więcej niż o Hiszpanii piszą o nieprzyzwoicie wysokich dochodach woźniców 
rydwanów. Czego 
jednak się można spodziewać? „Aktualia” są organem rządowym. Prawdopodobnie Decy 
dyktuje 
każde słowo na temat wojny osobiście.
– Decy?
– Decymus Brutus, ma się rozumieć. Nasz konsul.
Powiązany starymi patrycjuszowskimi rodami Lucjusz chyba był na ty praktycznie z 
każdym 
w najwyższych kręgach władzy, a wobec niektórych pozwalał sobie nawet na poufałe 
przezwiska.
– Rozpraszasz mnie, Gordianusie. Nie zaprosiłem cię tu, by rozprawiać o 
Sertoriuszu. 
O Decymusie Brutusie owszem. Ale nie o Sertoriuszu. Masz, spójrz na to. – 
Palcami 
upierścienionej dłoni przerzucił stos pergaminów i wyjął ten, który miałem 
przeczytać.
– Plotki towarzyskie? – Pobieżnie przeglądałem artykuły. – Syn pana A zaręczony 
z córką 
B... C gości D w swojej wiejskiej posiadłości... E zdradza tajemnicę słynnej 
rodzinnej receptury 
na deser jajeczny, którym jej przodkowie się raczyli już wtedy, gdy Romulusowi 
musiało 
wystarczać mleko wilczycy... – Urwałem i odchrząknąłem. – Wszystko to jest 
wielce 
interesujące, ale nie bardzo widzę...
Lucjusz pochylił się w moją stronę i postukał palcem w zwój.
– Przeczytaj na głos ten kawałek.
– Mól książkowy wysunie jutro łeb z kryjówki. Łatwa zdobycz dla wróbla, ale 
kuropatwom 
głód zajrzy w oczy. Jasnooka Safo mówi: Bądź podejrzliwy! Sztylet uderza 
szybciej od 
błyskawicy. Albo lepiej: strzały. Niech Wenus zdobędzie wszystko.
Lucjusz się wyprostował i skrzyżował pulchne ramiona.
– Jak to rozumiesz? – zapytał.
– Wydaje mi się, że to jakaś zakodowana informacja. Może jakieś pikantne plotki 
ukryte pod 
szyfrem. Nie ma tu żadnych imion, jedynie pewne wskazówki, które dla 
niewtajemniczonych nie 
mają znaczenia. Biorąc pod uwagę nawiązanie do Wenus, domyślam się, iż chodzi o 
jakiś 
potajemny romans. Wątpię, bym znał osoby w to zaangażowane, nawet jeśli kod 
kryje ich 
imiona. Ty, Lucjuszu, masz większe szanse, żeby zrozumieć, o co tu chodzi.
– To prawda. Niestety chyba rozumiem, choć nie wszystko. Dlatego właśnie 
posłałem po 
ciebie, Gordianusie. Mój bliski przyjaciel potrzebuje twojej pomocy.
Uniosłem brwi. Koneksje Lucjusza już nieraz bywały dla mnie źródłem dobrego 
zarobku, ale 
też czasem pakowałem się przez nie w poważne niebezpieczeństwo.
– O którym przyjacielu mówisz, Lucjuszu?
Lucjusz uniósł palec. Niewolnicy bezszelestnie wycofali się do domu.
– Dyskrecja, Gordianusie. Dyskrecja! Przeczytaj ten fragment jeszcze raz.
– Mól książkowy...
– A kogo nazywałem molem książkowym zaledwie przed chwilą?
Zrobiłem wielkie oczy.
– Decymusa Brutusa. Konsula.
– Czytaj dalej. – Lucjusz skinął głową.
– Mól książkowy wysunie jutro łeb z kryjówki...
– Decy udaje się jutro do swojej loży w Circus Maximus, żeby obejrzeć wyścigi 
rydwanów.
– Łatwa zdobycz dla wróbla...
– Wnioski wyciągnij sam... Zwłaszcza z późniejszych wzmianek o sztylecie i 
strzałach.
– Podejrzewasz więc, że ten kawałek z „Aktualiów” świadczy o spisku na życie 
konsula? – 
Znów uniosłem brwi. – Wydaje mi się to naciągane, Lucjuszu.
– To nie ja tak myślę, tylko sam Decy. Biedak jest roztrzęsiony. Przed godziną 
zdesperowany 
przyszedł tu i wyciągnął mnie z łóżka, błagając o radę. Potrzebuje kogoś, kto 
zbada tę sprawę 
gruntownie, cicho i szybko. Powiedziałem mu, że znam kogoś, kto sobie z tym 
świetnie poradzi. 
Ciebie, Gordianusie Poszukiwaczu.
– Mnie? – Spojrzałem niechętnie na pestkę oliwki, którą akurat trzymałem w 
palcach. – 
Skoro „Aktualia” są organem państwowym, to Decymusowi Brutusowi jako konsulowi 
najłatwiej 
sprawdzić, skąd się wziął ten artykuł i co naprawdę oznacza. Kto to w ogóle 
napisał?
– W tym właśnie problem.
– Nie bardzo rozumiem.
– Widzisz ten fragment na temat Safony i jej rady?
– Owszem.
– Jak myślisz, Gordianusie, kto zajmuje się pisaniem i wydawaniem „Aktualiów”?
– Nigdy się nad tym nie zastanawiałem – odrzekłem, wzruszając ramionami.
– No, to teraz się dowiesz ode mnie. Teksty dotyczące polityki wewnętrznej i 
zagranicznej 
dyktują sami konsulowie, zajmując oficjalne stanowisko w danej sprawie. Suchymi 
faktami, 
takimi jak statystyki handlowe, pogłowie inwentarza i tym podobnymi zajmują się 
urzędnicy 
z biura cenzora. Informacje sportowe pochodzą od funkcjonariuszy 
odpowiedzialnych za Circus 
Maximus. Augurowie podają wiadomości o dziwnych błyskawicach, kometach, 
warzywach 
nietypowego kształtu, i innych znakach na niebie i ziemi. Ale jak sądzisz, kto 
trzyma rękę na 
pulsie w kwestii wszelkich nowinek towarzyskich, jak ogłoszenia o weselach i 
narodzinach, 
imprezy i spotkania w wyższych sferach, czy takie właśnie zaszyfrowane 
wiadomości dla 
wtajemniczonych?
– Kobieta o imieniu Safo?
– To nawiązanie do dawnej greckiej poetessy z Lesbos. Pani konsulowa sama lubi 
się parać 
poezją.
– Żona Decymusa Brutusa?
– To ona to napisała. – Lucjusz pochylił się ku mnie i zniżył głos. – Decy 
uważa, że ona 
zamierza go zabić, Gordianusie.
– Moja żona... – Konsul głośno odchrząknął i nerwowo przeczesał dłonią 
szpakowate włosy.
Przemierzał tam i z powrotem swój ogromny gabinet, od jednego regału z 
przegródkami do 
następnego, z roztargnieniem muskając niewielkie przywieszki z tytułami zwojów. 
Nigdzie poza 
Biblioteką Aleksandryjską nie widziałem jeszcze tylu książek w jednym miejscu. 
Nawet 
u Cycerona.
Willa konsula znajdowała się niedaleko Forum, o krótki spacer od domu mojego 
przyjaciela. 
Wpuszczono mnie od razu; za sprawą Lucjusza spodziewano się mojego przybycia. 
Decymus 
Brutus odprawił swoich sekretarzy i zaprowadził mnie do prywatnego gabinetu. 
Darował sobie 
wszelkie formalności. Jego poruszenie było widoczne.
– Moja żona... – powtórzył i znów urwał. Najwyższy urzędnik państwowy, dla 
którego 
kwieciste przemówienia są chlebem powszednim i solą życia, teraz jakoś nie mógł 
się zdobyć na 
rozpoczęcie rozmowy.
– To niewątpliwie piękna kobieta – powiedziałem, przyglądając się jej portretowi 
zdobiącemu jedno z niewielu miejsc na ścianie nie zasłoniętych przez regały.
Był to niewielki obraz, wykonany techniką enkaustyczną na drewnie, jednak miało 
się 
wrażenie, jakby dominował nad całym pomieszczeniem. Z portretu spoglądała młoda 
kobieta 
nieprzeciętnej urody. Musiała kochać perły; ich sznury oplatały bujne, 
kasztanowe włosy, upięte 
w kok szpilkami z główkami z pereł, kolczyki i naszyjnik także były 
przyozdobione klejnotami 
z morskich głębin. Prostota stylu jej biżuterii wyraźnie jednak kontrastowała z 
błyskiem 
w zielonych oczach, nadającym im wyraz wyzywający, a nawet drapieżny, zarazem 
jednak 
wyniosły.
Decymus Brutus zatrzymał się przy portrecie. Uniósł podbródek i zmrużył oczy, 
przysuwając 
się tak blisko, że jego nos praktycznie dotykał malowidła.
– Owszem, piękna – wymruczał. – Artysta nie uchwycił nawet ułamka jej prawdziwej 
urody. 
To dla niej właśnie ją poślubiłem. No i po to, żeby mieć syna. Sempronia dała mi 
jedno i drugie... 
i piękno ciała, i wspaniałego chłopca. A wiesz, dlaczego ona została moją żoną?
Konsul przysunął się do mnie tak blisko, że aż poczułem się nieswojo, i 
przyglądał mi się 
badawczo. Gdybym miał do czynienia z kimkolwiek innym, uznałbym taki gest za 
groźbę. 
Decymus jest jednak krótkowidzem i po prostu starał się odczytać wyraz mojej 
twarzy. Trwało to 
dłuższą chwilę, aż wreszcie cofnął się z westchnieniem.
– Sempronia wyszła za mnie dla moich książek. Wiem, że to brzmi jak absurd... 
Kobieta, 
która czyta!... Ale taka jest prawda. Nie chciała się zgodzić na małżeństwo, 
dopóki nie zobaczyła 
tego pokoju. Dopiero wówczas się zdecydowała. Przeczytała już wszystkie... 
Więcej ode mnie! 
Sama nawet trochę pisuje, poezje i takie tam... Jej wiersze są zbyt... hm... 
namiętne... jak na mój 
gust. – Znowu odchrząknął. – Widzisz, Sempronia nie jest podobna do innych 
kobiet. Czasami 
wydaje mi się, że bogowie dali jej męską duszę. Czyta jak mężczyzna, rozmawia 
jak mężczyzna, 
a nawet ma własny krąg przyjaciół – zbieraninę wierszokletów, grafomanów i 
kobiet 
o podejrzanej reputacji. Kiedy ich tu gości, sypie dowcipami jak z rękawa. Ba! 
Ona nawet zdaje 
się myśleć, a w każdym razie ma własne zdanie o wszystkim... wypowiada się o 
sztuce, 
wyścigach, architekturze, a nawet polityce! I nie ma wcale wstydu. Grywa swoim 
znajomym na 
lirze... muszę przyznać, że lepiej niż najlepszy z naszych muzykantów. I jeszcze 
tańczy przed 
nimi! – Skrzywił się z niesmakiem. – Powiedziałem jej, że takie zachowanie 
uważam za 
nieprzyzwoite i absolutnie nieodpowiednie u żony konsula. Ona mi na to, że kiedy 
tańczy, 
bogowie i boginie przemawiają przez jej ciało, a jej przyjaciele to widzą i 
rozumieją, 
w przeciwieństwie do mnie. Wiedliśmy o to kłótnie tyle razy, że prawie już dałem 
za wygraną... 
– Decymus westchnął ciężko. – Muszę za to przyznać, że nie jest złą matką. 
Sempronia dobrze 
wychowała naszego małego Decymusa. Mimo młodego wieku bez zarzutu wypełnia też 
swoje 
oficjalne obowiązki jako żona konsula. Nigdy też publicznie nie przyniosła mi 
wstydu. Swojej... 
ekscentryczności... folguje tylko w domu. – Urwał w pół słowa i zwiesił ciężko 
głowę, niemal 
dotykając podbródkiem piersi.
– Jeśli się nie mylę, to jednym z jej obowiązków jest nadzór nad nowinkami 
towarzyskimi 
w „Aktualiach”, prawda? – spytałem z lekkim naciskiem, przywołując go do 
rzeczywistości.
Nie odezwał się, skinął tylko głową. Mrużąc oczy, wpatrywał się przez chwilę w 
portret 
Sempronii, po czym odwrócił się do niego plecami.
– Czy Lucjusz wyjaśnił ci powód mojego niepokoju? – spytał.
– Napomknął o tym, ale bardzo oględnie i dyskretnie.
– W takim razie powiem ci to wyraźniej. Zrozum, Poszukiwaczu, sprawa jest... 
wyjątkowo 
żenująca. Lucjusz twierdzi, że potrafisz milczeć. Jeżeli się mylę i moje 
podejrzenia są 
bezpodstawne, to nie mogę pozwolić, by wieści o moich głupich obawach rozeszły 
się po całym 
Forum. Jeśli zaś mam rację... jeśli instynkt mnie nie zawodzi... wtedy tym 
bardziej nie mogę 
dopuścić do takiego skandalu.
– Rozumiem, konsulu.
Podszedł bardzo blisko i przyjrzał się mojej twarzy. To, co zobaczył, musiało go 
zadowalać.
– A zatem... hmm... od czego tu zacząć? Zapewne od tego przeklętego woźnicy, jak 
sądzę.
– Woźnicy?
– Nazywa się Diokles. Słyszałeś o nim?
Kiwnąłem głową.
– Pewnie. Bierze udział w wyścigach rydwanów w zespole Czerwonych.
– Tego nie wiem. Nie śledzę wydarzeń sportowych. Ale powiedziano mi, że ten 
Diokles jest 
sławnym zawodnikiem. A do tego bogatym, bardziej niż nawet aktor Roscjusz. To 
skandal, że 
w dzisiejszych czasach aktorzy i uczestnicy wyścigów mają większe dochody niż 
senatorowie. 
Nasi przodkowie na myśl o tym zapewne przewracają się w grobach.
Pomyślałem w duchu, że moi przodkowie śpią znacznie spokojniejszym snem wiecznym 
niż 
przodkowie Decymusa Brutusa. Przytaknąłem jednak i spróbowałem powrócić do 
tematu.
– Ten Diokles...
– Należy do grona przyjaciół mojej żony. Tyle tylko, że jest jakby... kimś 
więcej niż 
przyjacielem.
– Czy to tylko podejrzenie, konsulu? Czy też jesteś tego pewien?
– Przecież mam oczy! – Powiedziawszy to, zdał sobie jednak sprawę z ironii, jaką 
niewątpliwie było powoływanie swojego słabego wzroku na wiarygodnego świadka, i 
westchnął. 
– Nigdy ich nie nakryłem, jeśli o to ci chodzi. Nie mam dowodu. Jednak za każdym 
razem, kiedy 
przyjaciele Sempronii zbierają się w naszym domu, rozkładając się na sofach i 
jeden przez 
drugiego deklamując poezje, oni dwoje zawsze jakimś cudem lądują sami gdzieś w 
kąciku. Coś 
szepczą, chichoczą... – Szczęki konsula zacisnęły się gniewnie. – Nie dam robić 
z siebie głupca, 
pozwalając mojej żonie na igraszki z kochankiem pod moim własnym dachem! 
Ostatnim razem 
wpadłem w taką furię, że... że urządziłem scenę. Wygoniłem ich wszystkich z domu 
i zapowiedziałem Sempronii, że Dioklesowi nie wolno nigdy więcej wejść w moje 
progi. Kiedy 
zaczęła protestować, zabroniłem jej raz na zawsze się z nim spotykać. Jestem w 
końcu jej 
mężem. Mam prawo decydować, z kim może przestawać, a z kim nie. Sempronia o tym 
wie. 
Dlaczego nie mogła po prostu mnie posłuchać? Ale nie, ona musiała się ze mną 
kłócić. Rzuciła 
się na mnie niczym harpia. Nigdy jeszcze nie słyszałem takich słów z ust 
kobiety! Tym lepszy 
dowód na to, że jej znajomość z tym mężczyzną wykraczała poza granice 
przyzwoitości. 
Ostatecznie zabroniłem jej spotkań z całym kręgiem jej podejrzanych przyjaciół i 
przykazałem 
nie ruszać się z domu, nawet gdyby w grę wchodziły jakieś oficjalne 
zobowiązania. Ma 
najzwyczajniej w świecie powiedzieć, że z powodu choroby żona konsula niestety 
nie będzie ich 
mogła wypełnić. Tak jest już od miesiąca. Napięcie w tym domu...
– Jednak pozostał jeden obowiązek, z którego nie musiała zrezygnować.
– Owszem, dyktowanie informacji towarzyskich do „Aktualiów”. Nie musi w tym celu 
wychodzić z domu. Żony senatorów... osoby szanowane są nadal mile widziane w 
naszym 
domu... przychodzą i dostarczają Sempronii wszelkich ploteczek, jakich tylko 
potrzebuje. Jeśli 
chcesz znać moje zdanie, rubryka towarzyska jest strasznie nudna, bardziej nawet 
niż 
wiadomości sportowe. Przeglądam ją tylko pobieżnie, żeby sprawdzić, czy 
wspomniane są jakieś 
ważne rodziny i czy ich nazwiska są prawidłowo zapisane. Sempronia o tym wie i 
dlatego 
pomyślała, że może tą drogą niepostrzeżenie przesłać Dioklesowi wiadomość.
Spojrzał na portret, a ja widziałem, jak drgają mu zaciskane szczęki.
– To określenie „mól książkowy” zwróciło moją uwagę, bo tak właśnie mnie 
pieszczotliwie 
przezywała, kiedy byliśmy świeżo po ślubie. Mój ty stary molu książkowy, 
mawiała. 
Podejrzewam, że teraz tak mnie nazywa za moimi plecami, śmiejąc się i 
dowcipkując z typami 
w rodzaju tego woźnicy!
– A Safo?
– Jej przyjaciele tak ją nieraz nazywają.
– Dlaczego uważasz, że ta zaszyfrowana wiadomość skierowana jest właśnie do 
Dioklesa?
– Wprawdzie nie interesuję się wyścigami, ale to i owo o nim wiem. Więcej nawet, 
niżbym 
chciał! Jego prowadzący koń nazywa się Wróbel. Jak zaczyna się ta wiadomość? 
„Mól 
książkowy wysunie jutro łeb z kryjówki. Łatwa zdobycz dla wróbla”. A ja jutro 
będę w Circus 
Maximus, by pokazać się publicznie na wyścigach.
– A twoja żona?
– Sempronia zostanie w domu. Nie zamierzam pozwolić jej na oczach tłumów pożerać 
wzrokiem tego prostaka!
– Nie będziesz miał ochrony?
– Oczywiście, że będę miał ochronę. Kto jednak wie, jaka w takim tłoku i zgiełku 
może się 
trafić sposobność, by spotkał mnie wypadek? Na Forum czy w senacie czuję się 
bezpieczny, 
jednak Circus Maximus to terytorium Dioklesa. Zna tam na pewno każdy 
najciemniejszy zaułek, 
każdą kryjówkę. I... jest jeszcze kwestia mojego wzroku. Jestem łatwiejszym 
celem niż inni 
i zdaję sobie z tego sprawę. Wie o tym również Sempronia, a w takim razie i ten 
woźnica.
– Chciałbym się upewnić, czy dobrze cię rozumiem, konsulu. Uważasz, że przez ten 
tekst 
twoja żona komunikuje się z Dioklesem, a chodzi o zamach na twoje życie... Tylko 
nie masz na 
to żadnych dowodów i chcesz, żebym odkrył prawdę?
– Zapewniam, że ci się to opłaci.
– Ale dlaczego zwracasz się akurat do mnie? Ktoś taki jak ty ma na pewno 
własnych 
zaufanych ludzi, którzy potrafią się dowiedzieć, kto jest twoim sprzymierzeńcem, 
a kto wrogiem.
Decymus Brutus niepewnie pokiwał głową.
– Dlaczego zatem nie powierzysz tego zadania któremuś z nich?
– Owszem, miałem takiego człowieka. Nazywał się Skorpus. Wkrótce po tym, jak 
odmówiłem Dioklesowi wstępu do mojego domu, wysłałem Skorpusa, by dowiedział się 
prawdy 
o tym woźnicy i mojej żonie.
– I co odkrył?
– Nie mam pojęcia. Jakiś czas temu ślad po nim zaginął.
– Zaginął?
– Do wczoraj, kiedy to jego ciało zostało wyłowione z Tybru poniżej Rzymu. Na 
jego ciele 
nie było żadnej rany. Wszyscy mówią, że musiał po prostu wpaść do rzeki i 
utonął. Bardzo to 
dziwne.
– Dlaczego?
– Skorpus był doskonałym pływakiem.
Opuściłem dom konsula z listą wszystkich osób, o których Decymus Brutus 
wiedział, że 
należą do kręgu przyjaciół jego żony, oraz z pokaźną sakiewką srebra. Była to 
połowa mojego 
wynagrodzenia; pozostałą część miałem otrzymać tylko po dobrym wykonaniu 
zadania. Gdyby 
przypuszczenia konsula okazały się słuszne, a ja bym go zawiódł, nigdy nie 
otrzymałbym reszty 
zapłaty. Umarli długów nie spłacają.
Do późnej nocy zbierałem informacje i dowiedziałem się wszystkiego, czego 
mogłem, na 
temat żony konsula i woźnicy rydwanu. Mój przyjaciel Lucjusz Klaudiusz 
nieporównanie lepiej 
ode mnie poruszał się w kręgu ludzi zamożnych i wpływowych, ale i ja miałem 
własne, kto wie 
czy nie użyteczniejsze kontakty. Uznałem, że najwięcej dowiem się o 
przyjaciołach Sempronii 
w łaźniach Seniusza. Tak zżyta grupa przyjaciół z pewnością odwiedzała termy w 
celach 
towarzyskich, parami lub w grupach, oczywiście mężczyźni i kobiety osobno. Masaż 
i gorąca 
kąpiel rozwiązują języki, a nieobecność osób przeciwnej płci świetnie robi na 
szczerość. Jeśli 
zdarzy się, że masażyści, masażystki, łaziebni i kąpielowi czegoś nie usłyszą, 
to znaczy, że nie 
było to nic, co warto byłoby wiedzieć.
Czy Diokles i Sempronia byli kochankami? Być może tak, być może nie. Według 
moich 
informatorów z łaźni, przekazujących mi zasłyszane plotki z grona Sempronii, 
Diokles znany był 
z ciętego języka, a ona potrafiła docenić jego zjadliwy humor. Pomyślałem, że 
jest wcale 
prawdopodobne, iż ich stosunki ograniczają się do śmiechu i szeptów po kątach. 
Sempronia 
dobierała sobie przyjaciół, zarówno mężczyzn jak i kobiety dlatego, że ją 
bawili, cieszyli oko 
bądź pobudzali ją intelektualnie. Nie miała opinii kobiety łatwo ulegającej 
namiętności. 
Zapamiętanie, z jakim oddawała się tańcowi i deklamacji swoich wierszy, było 
tylko jednym 
z aspektów osobowości tej dziewczyny o żelaznej woli, która została żoną konsula 
i przeczytała 
każdy tom w jego bibliotece.
Na temat spisku na życie konsula nie usłyszałem ani jednego szeptu. Przyjaciele 
Sempronii 
przyjęli wprawdzie zakaz wstępu do domu konsula i jej areszt domowy z 
niezadowoleniem, ale 
słuchając tego, co mówią kąpielowi, odniosłem wrażenie, że są raczej zdziwieni 
niż oburzeni. 
Dla tego kręgu Decymus Brutus był kimś w rodzaju zramolałego, niegroźnego 
głupca. Zakładali 
się nawet między sobą dla żartów o to, ile jeszcze czasu minie, nim stary mól 
książkowy podda 
się woli swojej żony, a ona powróci do dawnego życia towarzyskiego.
Pewne odkrycie mnie jednak nieco zaskoczyło. Jeśli wierzyć niewolnikom z łaźni, 
znacznie 
gorętszym tematem rozmów była sprawa Sertoriusza, zbuntowanego rzymskiego wodza 
z Hiszpanii. Podobnie jak Lucjusz Klaudiusz, otoczenie Sempronii uważało, że 
Sertoriusz 
zamierza zagarnąć hiszpańskie prowincje i obwołać się królem. W przeciwieństwie 
do Lucjusza 
po cichu popierali jednak buntownika i jego rebelię.
Decymus Brutus odprawił przyjaciół żony jako ludzi frywolnych, nie 
przywiązujących wagi 
do konwenansów, ale naiwnych w kwestii polityki. Próbowałem sobie wyobrazić, co 
takich 
dyletantów i lekkoduchów mogło pociągać w Sertoriuszu. Zastanawiałem się, czy 
chodzi li tylko 
o ten szczególny, słodko-gorzki urok jego desperackiego w gruncie rzeczy 
przedsięwzięcia?
Z łaźni ruszyłem do Circus Maximus, a ściślej mówiąc, do kilku tawern, domów 
rozpusty 
i jaskiń hazardu, jakich nie brak w sąsiedztwie areny. Kiedy musiałem, kupowałem 
informacje za 
żywą gotówkę, ale często dość mi było wspomnieć imię Dioklesa, a ludzie sami 
zaczynali gadać. 
Na ogół wszyscy byli zgodni, że słynny woźnica ma wyraźny pociąg do młodych 
atletów. Jego 
obecną fascynacją był ponoć pewien nubijski akrobata, występujący publicznie w 
przerwach 
między gonitwami, a prywatnie, jak sądzono, po wyścigach w sypialni Dioklesa. 
Naturalnie 
historia z Nubijczykiem mogła być jedynie przykrywką dla innego, znacznie 
bardziej sekretnego 
romansu. W kwestii swoich kochanków Diokles mógł sam być przecież niezłym 
żonglerem.
Jedno było pewne: podczas gdy wśród przyjaciół Sempronii żywe emocje budził 
Sertoriusz, 
cyrkową widownię, która za nic miała politykę, podniecała tylko myśl o 
jutrzejszych wyścigach. 
Mnie tymczasem dręczyła niejasna myśl, że niektórzy informatorzy coś przede mną 
ukrywają. 
Pod płynącym jak zwykle żwawo nurtem rozmów o koniach i grzechotu kości do gry, 
rubasznego 
śmiechu i częstych inwokacji do Wenus o szczęście w grze, dostrzegałem 
zalegający 
nieokreślony niepokój, a nawet złowieszcze napięcie. Być może należało to złożyć 
na karb 
normalnej nerwowej atmosfery nocy przed dniem ważnych wyścigów. Przyznać też 
muszę, że 
zdążyłem już wypić za dużo wina ze zbyt wieloma plotkarzami, by móc właściwie 
ocenić 
sytuację. Tak czy inaczej nie mogłem się oprzeć wrażeniu, że w Circus Maximus 
szykuje się coś 
podejrzanego.
Kiedy opuszczałem gościnne okolice cyrku, piały już co ambitniejsze koguty. 
Wlokłem się 
przez Rzym jak przez mgłę, ale w końcu dobrnąłem na Eskwilin. Bethesda już nie 
spała (a może 
czekała na mnie całą noc). Oczy jej rozbłysły na widok sakiewki srebra, nieco 
już odchudzonej 
przez nocne wydatki. Ochoczo pochwyciła ją z moich rąk i złożyła w pustej 
domowej szkatule.
Kilka godzin później, z głową boleśnie pulsującą od nadmiaru wina i niedostatku 
snu, 
znalazłem się z powrotem w gabinecie konsula. Zgodziłem się stawić w jego domu 
na godzinę 
przed pierwszym wyścigiem, by zdać mu relację ze swego dochodzenia.
Powiedziałem mu, czego się dowiedziałem. Plotki zasłyszane od łaziebnych 
i podchmielonych bywalców tawern brzmiały dość trywialnie nawet w moich własnych 
uszach, 
Decymus Brutus wysłuchał ich jednak w milczeniu, a kiedy skończyłem, pokiwał 
poważnie 
głową. Spojrzał z ukosa na portret swojej żony.
– A zatem nic! Skorpus utonął, a Poszukiwacz niczego nie znalazł. Czyżbyś mnie 
jednak 
przechytrzyła, Sempronio?
Portret nie odpowiedział.
– Jeszcze nie skończyłem, konsulu – powiedziałem. – Pójdę dzisiaj na wyścigi. 
Będę miał 
oczy i uszy otwarte. Mogę jeszcze...
– Dobrze, dobrze, jak chcesz – Decymus od niechcenia machnął ręką, by mnie 
odprawić, nie 
odrywając przy tym gniewnego spojrzenia od wizerunku Sempronii.
Wyszedłem za niewolnikiem z gabinetu. W atrium przeciął nam drogę niewielki 
orszak. 
Zatrzymaliśmy się, aby przepuścić grupę kobiet towarzyszącą swojej pani w drodze 
z jednej 
części domu do drugiej. Pomiędzy nimi dostrzegłem burzę kasztanowych włosów 
poprzetykanych perłami. Zielone oczy napotkały mój wzrok i odwzajemniły 
spojrzenie. Kobieta 
klasnęła w dłonie i orszak stanął.
Sempronia wysunęła się naprzód. Decymus Brutus miał rację: obraz absolutnie nie 
oddawał 
pełni jej urody. Była wyższa, niż się spodziewałem. Nosiła obficie udrapowaną 
stolę, ale i tak 
wyraźnie rysowała się pod nią figura, która najpierw skojarzyła mi się z 
elegancją i sprawnością, 
a dopiero potem z niewątpliwym powabem. Idealnie do niej pasowały jej smukłe, 
długie ręce 
i szyja. Patrzyła na mnie przez chwilę, po czym na jej ustach zakwitł ten 
wyniosły, wyzywający 
uśmiech, tak dobrze uchwycony przez portrecistę.
– Jesteś nowy. Jeden z ludzi mojego męża? – stwierdziła raczej, niż spytała.
– Ja... miałem sprawę do konsula – odparłem z rzadkim u mnie zająknięciem.
Zmierzyła mnie wzrokiem od stóp do głów.
– Masz podkrążone oczy. Wyglądasz, jakbyś całą noc spędził poza domem. Ludzie 
nieraz 
mogą napytać sobie biedy, wtykając nosy w nie swoje sprawy, zamiast grzecznie 
spać.
W jej oku pojawił się błysk. Czyżby się ze mną drażniła? Powinienem był milczeć, 
ale czy ja 
kiedykolwiek umiałem trzymać język za zębami w takich sytuacjach?
– Tak, jak to się przytrafiło Skorpusowi? Słyszałem właśnie, że... napytał sobie 
biedy.
– Skorpusowi? – Sempronia udawała zdziwienie. – Ach tak, to ten sługus do 
wszystkiego 
mojego drogiego męża. Skorpus się utopił.
– Wiem.
– Dziwne. Słyszałam, że pływał nie gorzej od delfina.
– I mnie się to obiło o uszy.
– Cóż... – westchnęła. – Nieszczęścia chodzą po ludziach.
Jej uśmiech przygasł. Dostrzegłem w jej oczach cień sympatii, ale i coś, co 
zmroziło mi krew 
w żyłach. Taki miły człowiek, zdawało się mówić to spojrzenie; szkoda by było, 
gdybyś musiał 
zginąć.
Sempronia dołączyła do swojej świty, a ja wkrótce znalazłem się na ulicy.
Kiedy dotarłem do Circus Maximus, długa, wąska dolina między Palatynem i 
Awentynem 
była już tak zatłoczona, jakby zebrali się w niej wszyscy mieszkańcy Rzymu. 
Przepychałem się 
przez tłum oblegający stragany z jadłem i napojami, depcząc ludziom po palcach i 
bezskutecznie 
starając się unikać bolesnych zderzeń z cudzymi łokciami. Arena była już 
wypełniona niemal po 
brzegi. Wielu widzów ubranych było na biało lub czerwono, a ci, którzy sympatii 
dla wybranej 
drużyny nie manifestowali strojem, powiewali chorągiewkami w tych kolorach, by 
pokazać, 
komu kibicują. Omiotłem oczyma wydłużony owal stadionu, z trudem skupiając wzrok 
pośród 
tej oślepiającej mozaiki bieli i czerwieni, przywodzącej na myśl zbryzgany krwią 
śnieg. 
Zniecierpliwieni widzowie, nie mogąc się już doczekać rozpoczęcia wyścigów, 
klaskali, tupali, 
skandowali imiona swych idoli i prześcigali się w wymyślaniu beznadziejnie 
rymowanych 
okrzyków: „Gdy Diokles goni, górą Czerwoni!... Biali, biali, szybcy i 
wspaniali!” i tym 
podobnych perełek.
Naraz przez tę wrzawę przebił się czyjś piskliwy głos.
– Gordianusie! Tutaj!
Dopiero teraz dostrzegłem Lucjusza Klaudiusza. Siedział przy przejściu, 
poklepując 
poduszkę na wolnym miejscu obok siebie.
– Tutaj, Gordianusie! Otrzymałem dziś rano twoją wiadomość i posłusznie zająłem 
ci 
miejsce. Lepsze niż ostatnim razem, nie sądzisz? Nie za wysoko, nie za nisko i 
do tego 
z fantastycznym widokiem na linię mety.
Miejsce było rzeczywiście bardzo dobre – siedzieliśmy tylko o parę rzędów wyżej 
i nieco na 
prawo od loży konsulów. Kiedy usiadłem, dostrzegłem znajomą szpakowatą głowę 
wyłaniającą 
się z prywatnego wejścia do loży. Decymus Brutus i Lepidus nadciągnęli wreszcie 
ze swoją 
świtą. A zatem konsul przynajmniej bezpiecznie dotarł na miejsce, pomyślałem. 
Bojowe okrzyki 
kibiców obu drużyn ucichły, ustępując radosnym wiwatom, a dwaj konsulowie 
odwrócili się 
i pomachali w stronę witającego ich tłumu.
– Biedny Decy – odezwał się Lucjusz. – Sądzi, że ludzie wiwatują na jego cześć. 
Tymczasem 
cieszą się z jego przybycia tylko dlatego, że teraz wreszcie będą mogli obejrzeć 
wyczekiwane 
wyścigi.
Zagrzmiały trąby i rozpoczęła się parada, którą powitały jeszcze głośniejsze 
wiwaty. Posągi 
bogów i bogiń sunęły wokół toru wyścigowego na wozach, na czele z Wiktorią o 
rozpostartych 
skrzydłach. Kiedy pojawiła się Wenus – umiłowana przez hazardzistów i kochanków 
– z trybun 
posypał się istny deszcz monet, które jej kapłani skwapliwie zbierali. Procesję 
zamykał 
olbrzymich rozmiarów pozłacany posąg Jowisza na tronie, ustawiony na wozie tak 
wielkim, że 
musiało go ciągnąć dwudziestu mężczyzn.
Zaraz potem pojawili się woźnice, mający tego dnia brać udział w wyścigach, 
niespiesznie 
okrążając tor w rydwanach przystrojonych w barwy swoich drużyn. Dla wielu widzów 
byli oni 
prawdziwymi herosami. Każdego zawodnika, a nawet każdego prowadzącego konia 
(najlepsze 
zwierzęta cieszyły się nie mniejszą sławą od ludzi) witała burza okrzyków ich 
zwolenników, 
mieszając się w jeden ogłuszający ryk.
Nie będąc nigdy ani nałogowym hazardzistą, ani zapalonym kibicem, rozpoznałem 
zaledwie 
paru woźniców. Jednak nawet ja znałem Dioklesa, najsłynniejszego zawodnika 
Czerwonych. 
Łatwo go było zauważyć, gdyż odznaczał się wyjątkowo szerokimi ramionami, 
szczeciniastą 
bródką i opadającą grzywą kruczoczarnych włosów. Kiedy nas mijał, uśmiechając 
się i machając 
do tłumu, próbowałem dostrzec reakcję Decymusa Brutusa. Udało mi się jednak 
dojrzeć zaledwie 
tył jego głowy. Czy uśmiech Dioklesa rzeczywiście nabrał ironicznego wyrazu, 
kiedy ten mijał 
lożę konsulów, czy też to tylko wyobraźnia płatała mi figle?
Parada się skończyła i tor wyścigowy opustoszał. Pierwsze cztery rydwany zajęły 
pozycję na 
linii startu w północnym krańcu cyrku. Dwa rydwany Białych, główny razem z 
pomocniczym, 
którego zadaniem jest regulowanie tempa i blokowanie przeciwnika, miały się 
ścigać z dwoma 
rydwanami Czerwonych.
– Dostałeś porządek wyścigów? – Lucjusz podniósł drewnianą tabliczkę.
Wiele osób miało w rękach podobne i używało ich jako wachlarzy. Wyglądało to, 
jakby nad 
zakrwawionym śniegiem trzepotały skrzydłami wielkie brązowe ćmy.
– Nie masz? – spytał Lucjusz. – Nie szkodzi, możesz korzystać z mojego. 
Zobaczmy, kto 
pojedzie w pierwszej gonitwie dnia...
Na tabliczce znajdowała się lista wszystkich woźniców, ich kolory, a także 
imiona 
prowadzących koni w każdej z kwadryg.
– Główny Czerwonych to Musclosus, powożący Ajaksem... to istny koński heros! 
Jedzie 
z nim w parze Epafrodytus, z pięciolatkiem Łatą. Nie znam tego konia. A z 
Białych wystartują 
teraz Tallus ze swoim Podejrzliwym i jego kolega Teres na Śnieżku. Nie sądzisz, 
że to śmieszne 
imię dla konia, nawet jeśli jest cały śnieżnobiały? Bardziej pasowałoby do 
szczeniaka, jak sądzę. 
Na Herkulesa, czy to już trąba rozpoczynająca wyścigi?
Cztery rydwany ruszyły ostro naprzód i błyskawicznie znalazły się na pierwszej 
prostej. 
Kiedy tylko minęły białą linię, zaczęły zaciekle walczyć o pozycję na 
wewnętrznym, 
najkrótszym torze. W powietrze wzbiły się chmury pyłu. Baty świstały, gdy brali 
pierwszy ciasny 
wiraż wokół słupa oznaczającego półmetek i zawracali. Czerwoni wysunęli się na 
czoło – 
Epafrodytus skutecznie przeszkadzał głównemu zawodnikowi Białych, torując drogę 
Musclosusowi, podczas gdy Teres pozostał daleko w tyle i nie mógł wspierać 
swojego kolegi 
z drużyny. Do końca wyścigu pozostało jednak siedem okrążeń i wiele jeszcze 
mogło się 
wydarzyć.
Lucjusz podskakiwał na swojej poduszce. Wszędzie wokoło widzowie zaczynali 
zakładać się 
między sobą nawzajem co do ostatecznego wyniku.
– Ja jestem za Śnieżkiem! – krzyczał jakiś mężczyzna siedzący po drugiej stronie 
przejścia.
Mężczyzna siedzący kilka rzędów niżej odwrócił się i odkrzyknął:
– Drugi Biały? Oszalałeś? Stawiam dziesięć do jednego, że Śnieżek nie ma szans. 
Ile dajesz?
Tak w Rzymie wygląda hazard na wyścigach: ktoś doznaje przebłysku intuicji, ktoś 
inny mu 
przeczy, a zakłady zawierane są pod wpływem impulsu i to zazwyczaj z obcymi 
ludźmi 
siedzącymi w pobliżu. Uśmiechnąłem się do Lucjusza, którego skłonność do takich 
spontanicznych zakładów była nieustannym przedmiotem żartów między nami.
– Chciałbyś się przyłączyć do zakładu, Lucjuszu?
– Och... nie – odparł, nie spuszczając oka z toru.
Usłyszałem, jak mruczy do siebie pod nosem:
– No dalej, Ajaks! Ruszaj się!
Ajaks jednak nie wygrał. Nie wygrał też faworyt naszego nieznanego sąsiada, 
Śnieżek. 
Podczas ostatniego okrążenia na prowadzenie wysunął się główny koń Białych, 
Podejrzliwy, i to 
bez pomocy drugiego rydwanu, który do końca nie odrobił straty. Był to zupełnie 
nieoczekiwany 
obrót wydarzeń. Nawet ta część widowni, która kibicowała Czerwonym, przyjęła 
spontanicznymi 
owacjami taki przejaw sympatii Fortuny.
– Całe szczęście, że nie postawiłeś na Ajaksa – powiedziałem od niechcenia.
Lucjusz jednak tylko burknął coś niezrozumiale w odpowiedzi i wlepił wzrok w 
swoją 
tabliczkę. Z każdą kolejną gonitwą byłem coraz bardziej pewien, że nigdy jeszcze 
nie widziałem 
swojego przyjaciela tak podekscytowanego. Podskakiwał nerwowo na dźwięk każdej 
rozpoczynającej wyścig trąby, wznosząc radosne okrzyki, kiedy jego ulubiony koń 
wygrywał, 
częściej jednak pochmurniejąc przy kolejnej porażce. Nie bardzo to rozumiałem, 
nie widziałem 
bowiem ani razu, by zakładał się z którymś z naszych sąsiadów. Regularnie 
bazgrał za to kredą 
jakieś liczby na odwrocie swojego porządku wyścigów, mamrocząc przy tym coś do 
siebie 
i kiwając głową.
Zachowanie mojego przyjaciela nie pozwalało mi się skupić na wyścigach, a 
jeszcze bardziej 
niepokoił mnie posągowy spokój Decymusa Brutusa, siedzącego sztywno w loży 
konsulów. 
Tkwił tam tak nieruchomo, że zastanawiałem się, czy przypadkiem nie zasnął. W 
końcu ze 
swoim słabym wzrokiem nie był w stanie śledzić przebiegu zawodów. Chyba żaden 
zabójca nie 
byłby tak nierozsądny, pomyślałem, by zaatakować konsula w biały dzień, na 
oczach dziesiątek 
ochroniarzy i tysięcy świadków. Mimo to ciągle czułem pewien niepokój i 
nieustannie 
rozglądałem się po tłumie, szukając jakichkolwiek oznak podejrzanego zachowania.
Mając tak wiele na głowie, która w dodatku wciąż jeszcze nie dawała mi spokoju 
po 
przeżyciach ostatniej nocy, patrzyłem na kolejne gonitwy, prawie nie rejestrując 
przebiegu 
wydarzeń. Kiedy ogłaszano zwycięzców, ledwo docierały do mnie imiona koni: 
Błyskawica, 
Prosta Strzała, Jasnooki...
W końcu nadeszła pora ostatniego wyścigu, w którym miał jechać Diokles. Kiedy 
podjeżdżał 
w swoim rydwanie do linii startu, wiwaty wybuchły z nową siłą. Jego konie miały 
wspaniałą, 
ozdobną uprząż, oczywiście w kolorze czerwonym. Prowadzący, Wróbel, płowa 
piękność 
o wspaniałych bokach, wyróżniał się złotym pióropuszem na czubku głowy. Diokles 
również 
przyodziany był w czerwień, a jedyny wyjątek stanowił jego biały naszyjnik. 
Zmrużyłem oczy.
– Lucjuszu, dlaczego Diokles miałby mieć na sobie cokolwiek białego?
– A ma?
– Owszem. Spójrz na jego szyję. Masz równie dobry wzrok jak ja...
– Perły – orzekł Lucjusz. – Wygląda mi to na sznur pereł. Raczej szykowny jak na 
woźnicę.
Przytaknąłem. Diokles nie miał na sobie tego naszyjnika, kiedy jechał w 
otwierającej wyścigi 
paradzie. Był to prawdopodobnie jego talizman; niektórzy zawodnicy zakładają 
takie tuż przed 
występem, by przyniosły im szczęście – być może dar kochanki?
Decymus Brutus w swojej loży siedział równie nieruchomo jak przedtem, nie 
okazując 
żadnej reakcji. Przy swoim słabym wzroku najprawdopodobniej w ogóle nie 
dostrzegł 
naszyjnika.
Rozległ się dźwięk trąby. Rydwany runęły do przodu. Diokles od razu przejął 
prowadzenie, 
co tłum przyjął z rykiem aprobaty. Wszyscy go uwielbiali, nawet sami Biali i ich 
kibice. 
Nietrudno było się domyślić dlaczego. Było na co popatrzeć. Diokles w ogóle nie 
używał bicza, 
trzymał go za pasem obok sztyletu. Tego dnia miał w sobie coś magicznego. 
Zdawało się, że 
człowiek, rydwan i konie tworzą jeden organizm, kierowany wspólną wolą. Z każdym 
kolejnym 
okrążeniem coraz bardziej oddalał się od pozostałych zawodników, a podniecenie 
tłumu sięgało 
już zenitu. Kiedy przejechał jak wicher przez linię mety, nikt już nie siedział. 
Kobiety płakały, 
mężczyźni, ochrypli od krzyków, ledwo wydawali z siebie głos.
– Nadzwyczajne! – orzekł Lucjusz.
– Absolutnie! – przytaknąłem.
I nagle poczułem przebłysk intuicji, moment zesłanej przez bogów jasności, o 
jaką się modlą 
hazardziści. 
– To rzeczywiście wspaniały zawodnik. Jaka szkoda, że dał się wciągnąć w to 
oszustwo.
– Co takiego? O czym ty mówisz? – Lucjusz przyłożył dłoń do ucha, by lepiej mnie 
słyszeć 
wśród zgiełku.
– Diokles ma wszystko: umiejętności, pieniądze, uwielbienie tłumów. Nie ma 
powodu 
oszukiwać. – Potrząsnąłem głową. – Tylko miłość mogłaby go skłonić do udziału w 
takim 
spisku.
– Spisku? Cóż ty wygadujesz, Gordianusie? Co zobaczyłeś?
– Patrzę na perły na jego szyi. Spójrz, wyciąga dłoń, by ich dotknąć przy swoim 
zwycięskim 
okrążeniu. Jak on ją musi kochać! Któż mógłby go za to winić? Żeby jednak dać 
się jej 
wykorzystać w taki sposób...
– Mówisz o spisku Sempronii? Decy! Czyżby groziło mu niebezpieczeństwo?
Lucjusz spojrzał w dół, ku loży konsulów. Nawet Decymus Brutus wstał, by razem z 
całą 
widownią wiwatować na cześć Dioklesa. Polityk nigdy nie przepuści okazji, by się 
przypodobać 
tłumowi.
– Myślę, że twój przyjaciel nie musi się obawiać o swoje życie. Chyba że umrze 
ze wstydu.
– Gordianusie, o czym ty mówisz?
– Powiedz mi, Lucjuszu, dlaczego ani razu dzisiaj nie wziąłeś udziału w 
zakładach? I co 
mają znaczyć te numery na odwrocie twojej tabliczki?
Jego rumiana twarz zaczerwieniła się jeszcze mocniej.
– Cóż, skoro musisz wiedzieć, Gordianusie... Obawiam się, że... straciłem dziś 
niemałą sumę.
– Jakim to sposobem?
– To coś... coś nowego. Krąg graczy... utworzony przez same szanowane osoby.
– Obstawiłeś konie, jeszcze zanim zaczęły się wyścigi?
– Tak, postawiłem drobną sumkę na każdą z gonitw. Cóż, to nie jest takie głupie, 
prawda? 
Jeśli zna się konie i typuje najlepsze zespoły jeszcze przed zawodami, zanim 
emocje wezmą górę 
nad rozumem...
– A jednak przegrywasz dziś znacznie częściej, niż wygrywasz...
– Fortuna bywa kapryśna.
Potrząsnąłem głową.
– Ile osób należy jeszcze do tego kręgu?
Wzruszył ramionami.
– Wszyscy, których znam. A w każdym razie wszyscy ci, którzy coś znaczą. Sami 
najlepsi. 
Wiesz, co mam na myśli.
– Tylko najbogatsi, chciałeś powiedzieć. Zastanawiam się, ile zainkasowali 
dzisiaj 
pomysłodawcy tego przedsięwzięcia. I ile tak naprawdę będą musieli wypłacić?
– Gordianusie, do czego ty znowu zmierzasz?
– Przyjrzyj się swojej tabliczce, Lucjuszu. Zaznaczyłeś wszystkich zwycięzców 
kredą, 
prawda? Przeczytaj mi to. Nie kolory drużyn ani imiona woźniców, tylko same 
konie.
– Podejrzliwy... to był pierwszy wyścig. Potem Błyskawica... Prosta Strzała... 
Jasnooki... 
Złoty Sztylet... Kuropatwa... A niech mnie! Na Herkulesa! Gordianusie, ty chyba 
nie myślisz, że 
ta wzmianka w „Aktualiach”...
– „Mól książkowy wysunie jutro łeb z kryjówki. Łatwa zdobycz dla wróbla, ale 
kuropatwom 
głód zajrzy w oczy. Jasnooka Safo mówi: Bądź podejrzliwy! Sztylet uderza 
szybciej od 
błyskawicy. Albo lepiej: strzały. Niech Wenus zdobędzie wszystko” – zacytowałem 
z pamięci. – 
Przecież to lista koni i to samych zwycięskich.
– Ale jak to możliwe?
– Wiem jedno, Lucjuszu... Fortuna nie ma z tym nic wspólnego.
Opuściłem zatłoczony stadion i pospieszyłem przez puste ulice. Decymusa Brutusa 
zatrzymają z pewnością ceremonie zakończenia wyścigów. Miałem może godzinę, 
zanim konsul 
dotrze do swego domu.
Niewolnik przy drzwiach mnie rozpoznał. Zmarszczył brwi.
– Mój pan...
– Jest jeszcze w Circus Maximus. Zaczekam na niego. Tymczasem powiedz, proszę, 
swojej 
pani, że ma gościa.
Niewolnik uniósł brwi, ale zaprowadził mnie bez słowa do pokoju przyjęć, 
przylegającego 
do atrium. Światło zachodzącego słońca odbijało się w fontannie szemrzącej w 
ogrodzie 
i wpadało do wnętrza dziesiątkami tańczących po suficie złotych plamek. Nie 
musiałem długo 
czekać. Sempronia przyszła sama, bez choćby jednej niewolnicy u boku. Nie 
uśmiechała się.
– Odźwierny zaanonsował cię jako Gordianusa Poszukiwacza.
– Tak. To ja. Spotkaliśmy się już tego ranka.
– Pamiętam. To ty węszyłeś dla Deciego dzisiejszej nocy, myszkując w łaźniach 
Seniusza 
i tych wszystkich paskudnych miejscach wokół Circus Maximus. Owszem, doszły mnie 
o tym 
słuchy. Mam własnych informatorów. Po co tutaj przyszedłeś?
– Zastanawiam się, co powinienem powiedzieć twojemu mężowi.
Przez chwilę taksowała mnie wzrokiem.
– A co ci się wydaje, że wiesz?
– Decymus Brutus sądzi, że ty i woźnica Diokles jesteście kochankami.
– A co ty o tym myślisz, Poszukiwaczu?
– Myślę, że to prawda, ale nie mam na to żadnych dowodów.
Pokiwała głową.
– Czy to wszystko?
– Twój mąż sądzi, że chcieliście go dzisiaj zabić.
Sempronia się roześmiała.
– Drogi stary mól książkowy! – westchnęła. – Małżeństwo z Decym to najlepsza 
rzecz, jaka 
mnie w życiu spotkała. Jestem żoną konsula! Dlaczego, na Hades, miałabym chcieć 
jego śmierci?
Wzruszyłem ramionami.
– Źle zrozumiał zaszyfrowaną wiadomość, którą zamieściłaś w „Aktualiach”.
– Którą... wiadomość?
– A zatem było ich więcej? No tak, to oczywiste. Trudno o lepszy sposób 
komunikowania się 
z kochankiem, kiedy ty jesteś tu zamknięta, a on ma zakaz wstępu do waszego 
domu. Nie 
rozumiem tylko, w jaki sposób udało ci się w ogóle przekonać Dioklesa, by 
ustawił dzisiejsze 
wyścigi.
Skrzyżowała ramiona i patrzyła na mnie badawczo.
– Diokles mnie kocha – odrzekła po chwili. – Obawiam się, że bardziej niż ja 
jego, ale czy 
Wenus kiedykolwiek była sprawiedliwa? Zrobił to z miłości, jak sadzę. No i dla 
pieniędzy. 
Diokles zdobył dzisiaj majątek, podobnie jak pozostali zawodnicy, którzy 
przyłączyli się do 
naszego układu. Nie wyobrażasz sobie nawet, o jakich sumach mówię. W grę wchodzą 
miliony. 
Pracowaliśmy nad tym miesiącami. Zorganizowaliśmy krąg zakładów, przekupiliśmy 
zawodników...
– My? Chcesz powiedzieć, że wszyscy twoi przyjaciele brali w tym udział?
– Niektórzy. Ale większość zrobiliśmy we dwójkę, ja i Diokies. – Zmarszczyła 
brwi. – 
I akurat wtedy Decy musiał mieć ten swój napad zazdrości. Trudno wyobrazić sobie 
gorszy 
moment. Do wyścigów został niecały miesiąc! Musiałam znaleźć jakiś sposób, by 
komunikować 
się z Dioklesem. I wymyśliłam ogłoszenia w „Aktualiach”.
– Musisz mieć niesamowitą siłę...
– Perswazji?
– Miałem raczej na myśli twoje zorganizowanie.
– Jak mężczyzna? – Sempronia się roześmiała.
– Jednak ciągle jest jeszcze coś, czego nie mogę zrozumieć. Co zamierzasz zrobić 
z milionami sestercji, Sempronio? Nie uda ci się przecież ukryć takiej ilości 
pieniędzy przed 
mężem. Będzie chciał wiedzieć, skąd się wzięła taka fortuna.
Spojrzała na mnie przenikliwie.
– A ty jak uważasz, co z nimi zrobię?
– Myślę, że... chcesz się ich pozbyć.
– W jaki sposób?
– Podejrzewam, że... wyślesz je za granicę.
– Dokąd?
– Do Hiszpanii. Dla Kwintusa Sertoriusza, tego zbuntowanego wodza.
Sempronia nagle pobladła; jej twarz zrobiła się niemal równie biała jak perły 
zdobiące jej 
włosy.
– Ile żądasz, Gordianusie?
Potrząsnąłem głową.
– Nie przyszedłem tutaj, by cię szantażować.
– Nie? Skorpus przyszedł właśnie po to.
– Szpieg twojego męża? Czy i on odkrył prawdę?
– Wiedział tylko, że wyścigi miały być ustawione. Zdawało mu się, że to go 
upoważnia do 
partycypowania w zyskach.
– Musi być ich sporo do podziału.
Pokręciła głową.
– Skorpus nigdy nie miałby dosyć.
– I dlatego utonął.
– Diokles się tym zajął. W pobliżu cyrku nie brakuje ludzi, którzy zgodzą się 
zrobić coś 
takiego za marne pieniądze, zwłaszcza dla kogoś takiego jak on. Szantażyści na 
nic lepszego nie 
zasługują.
– Czyżbyś mi groziła, Sempronio?
– To zależy. Czego ode mnie chcesz, Poszukiwaczu?
Wzruszyłem ramionami.
– Prawdy. To jedyna rzecz, która może mnie zadowolić. Dlaczego akurat 
Sertoriusz? Czemu 
ryzykujesz tak wiele... właściwie wszystko... by wesprzeć jego rebelię? Czy 
łączą was więzy 
krwi? A może ktoś, kogo kochasz, oddał się jego sprawie? A może po prostu ty i 
Sertoriusz 
jesteście...
– Kochankami? – Zaśmiała się bez wesołości. – Czy tylko to przychodzi ci do 
głowy? 
Uważasz, że skoro jestem kobietą, to muszę kierować się w życiu wyłącznie 
namiętnością? Nie 
potrafisz sobie wyobrazić, że kobieta też może mieć własne poglądy polityczne, 
własne 
przekonania, własne plany, zupełnie nie związane z jej mężem czy kochankiem? Nie 
muszę się 
zresztą przed tobą tłumaczyć, Gordianusie.
Skinąłem głową. Zacząłem chodzić tam i z powrotem po pokoju, cały czas czując na 
sobie jej 
wzrok. Słońce chyliło się powoli nad horyzontem. Odbity od fontanny blask muskał 
ciepłym 
dotykiem moją twarz. W każdej chwili mógł wrócić Decymus Brutus. Co miałbym mu 
powiedzieć? W końcu podjąłem decyzję.
– Pytałaś, czego od ciebie chcę, Sempronio. Przyszło mi właśnie do głowy, że w 
tych 
okolicznościach nie od rzeczy byłaby pewna rekompensata...
Następnego dnia w południe siedziałem obok Lucjusza Klaudiusza w jego ogrodzie, 
rozkoszując się razem z nim słonecznym blaskiem i kubkiem wina. Woreczki pełne 
monet, które 
z sobą przyniosłem, skutecznie odwróciły uwagę mojego przyjaciela od świeżej 
kopii 
„Aktualiów”. Zmiótł arkusze pergaminu ze stolika, wysypał na blat zawartość 
mieszków w jeden 
czubaty kopczyk i układał monety w stosiki, radośnie je przeliczając.
– Nie brakuje ani sestercji! – zawołał, klaszcząc w dłonie. – Jest tu wszystko, 
co straciłem 
wczoraj na wyścigach. Ale jak ci się udało, Gordianusie, odzyskać moje 
pieniądze?
– To już, Lucjuszu, musi na zawsze pozostać moją tajemnicą.
– Skoro się upierasz... Ale to miało coś wspólnego z Sempronią i jej woźnicą, 
prawda?
– Jak sekret, to sekret.
Lucjusz westchnął.
– Ta twoja dyskrecja może człowieka zirytować, Gordianusie. Ale czegoś się 
dzięki tobie 
nauczyłem. Już nigdy nie dam się wciągnąć w takie matactwo!
– Żałuję tylko, że nie mogę sprawić, by wszyscy odzyskali stracone wczoraj 
pieniądze. Ich ta 
lekcja będzie, niestety, kosztować znacznie więcej niż ciebie, Lucjuszu. 
Organizatorzy tego 
spisku chyba nie będą próbować niczego takiego po raz drugi. Miejmy nadzieję, że 
rzymskie 
wyścigi znów będą czyste i uczciwe.
Lucjusz skinął głową.
– A co najważniejsze, Decy jest bezpieczny i nic mu już nie zagraża.
– Cały czas był bezpieczny. Ani przez chwilę nic mu nie groziło.
– Nieładnie jednak z jego strony, że nie zapłacił ci reszty twojego 
wynagrodzenia.
Wzruszyłem ramionami.
– Kiedy spotkałem się z nim w jego domu wczoraj wieczorem, nie miałem dla niego 
żadnych 
nowych informacji. Zatrudnił mnie, bym wykrył spisek na jego życie, a to mi się 
przecież nie 
udało.
A co by było, pomyślałem, gdybym powiedział konsulowi wszystko? O niewierności 
Sempronii, o sfałszowaniu wyników wyścigów, kręgu zakładów, szantażu, jakiego 
próbował 
Skorpus, o jego morderstwie i wreszcie o wywrotowych poglądach Sempronii i jej 
poparciu dla 
Sertoriusza? W obawie przed skandalem Decymus Brutus po prostu by wszystko 
zatuszował. 
Sempronia nie stałaby się wierniejszą żoną niż dotychczas i nikt nie odzyskałby 
straconych 
w nieuczciwych zakładach pieniędzy. Zostałem zatrudniony, by dyskretnym 
działaniem ocalić 
życie konsula. Moje zobowiązania wobec niego ustały w chwili, gdy się 
przekonałem, że 
w rzeczywistości nie grozi mu żaden zamach. Oczywiście, jak zawsze, będę 
dyskretny do końca.
– Mimo wszystko, Gordianusie, Decy zachował się jak pospolity skąpiec, nie 
płacąc ci 
całego należnego honorarium...
Nie mogłem wyjawić Lucjuszowi, że brakującą część wynagrodzenia zapłaciła mi 
Sempronia. Tylko w taki sposób mogłem ocalić własną skórę. Przekonałem ją, że 
dając mi resztę 
obiecanej mi przez jej męża sumy, zapewnia sobie moje milczenie. Dzięki temu 
uniknąłem losu 
Skorpusa. Jednocześnie poprosiłem ją, by zwróciła Lucjuszowi wszystkie 
pieniądze, jakie 
postawił na wyścigach, co wydawało się uczciwym rozwiązaniem.
Lucjusz otoczył dłońmi stos monet, jak gdyby chcąc się ogrzać ich blaskiem. 
Uśmiechnął się 
smętnie.
– Wiesz co, Gordianusie? Jako prowizję za odzyskanie moich pieniędzy proponuję 
ci... hm... 
co powiesz na pięć procent całej sumy?
Wstrzymałem oddech i rzuciłem okiem na monety leżące na stole. Bethesda 
ucieszyłaby się 
niezmiernie, widząc domową szkatułę wypełnioną po brzegi. Uśmiechnąłem się do 
Lucjusza 
i uniosłem brew.
– Nie patrz tak na mnie, Gordianusie!
– Niby jak?
– Och, już dobrze! Niech będzie dziesięć procent. Ale ani sestercji więcej!
Znikający cyklop
Eko był silnie wzburzony. Z początku tylko tyle mogłem się domyślić – że jest 
rozgniewany 
i bliski płaczu. W takich chwilach dojmująco odczuwałem jego niemotę. Zazwyczaj 
całkiem 
sprytnie umiał wyrażać swoje myśli za pomocą gestów i mimiki, ale nie wtedy, 
kiedy coś go 
wyprowadziło z równowagi.
– Uspokój się – powiedziałem cicho, kładąc mu dłonie na ramionach.
Był w tym wieku, kiedy chłopaki strzelają w górę jak ogrodowe tyki. Przemknęła 
mi przez 
głowę myśl, że jeszcze niedawno, trzymając ręce na tej samej wysokości, mógłbym 
go poklepać 
po czubku zwichrzonej wiecznie czupryny.
– A teraz powiedz mi, co się stało.
Mój przybrany syn wziął głęboki oddech i z wolna wrócił do siebie. Potem złapał 
mnie za 
rękę i pociągnął za sobą przez zarośnięty ogród do swojego pokoju znajdującego 
się 
w przeciwległej części domu. W jasnym świetle poranka wpadającym przez małe okno 
rozejrzałem się po spartańskim wnętrzu: wąskie łóżko, jedno składane krzesło i 
mała drewniana 
skrzynia na ubrania. Jednak to nie na swoje meble Eko zwrócił moją uwagę, lecz 
na długą półkę-
niszę w ścianie, wymurowaną mniej więcej na wysokości kolan. Pamiętałem, że 
zwykł trzymać 
tam swoje chłopięce skarby: małe łódki wystrugane z drewna, skórzana piłka do 
trygona, bryłki 
barwnego szkła do egipskich gier planszowych. Teraz półka była wymieciona do 
czysta, 
a miejsce dziecinnych zabawek – domyśliłem się, że powędrowały do skrzyni z jego 
ubraniami – 
zajmowała gromadka figurek z wypalanej gliny, przedstawiających okropne potwory 
z legend. 
Była tam Meduza z wężowymi włosami, jednooki cyklop, lew nemejski i liczne inne, 
których na 
pierwszy rzut oka nie rozpoznałem. Figurki były niezgrabne, ale pomalowane na 
żywe kolory; 
wiedziałem, że Eko bardzo je lubi. Garncarz z warsztatu nad Tybrem lepił je w 
wolnych chwilach 
z resztek gliny i płacił nimi Ekonowi za drobne prace, jakie chłopak czasami dla 
niego 
wykonywał. Wracał wtedy do domu uradowany i dość natrętnie się chwalił nowym 
nabytkiem 
i przede mną, i przed Bethesdą. Ja oczywiście się pilnowałem, aby gorliwie je 
podziwiać, ale 
moja ukochana nałożnica nie kryła niezadowolenia. Wychowała się w Egipcie i 
miała odmienne 
od rzymskich – powiedzmy otwarcie, bardziej przesądne – zapatrywania. Dla mnie 
gliniane 
potworki Ekona były nieszkodliwe i zabawne, ona widziała w nich coś 
niesmacznego, a nawet 
złowrogiego.
Nie zdawałem sobie sprawy, jak jego kolekcja urosła od ostatniego razu, kiedy tu 
zaglądałem. Teraz naliczyłem piętnaście sztuk, ustawionych w równy szereg.
– Dlaczego mi je pokazujesz? – spytałem.
Eko wskazał na trzy luki w szeregu.
– Chcesz powiedzieć, że trzech potworów brakuje?
Pokiwał energicznie głową.
– Ale gdzie się mogły podziać?
Wzruszył ramionami, a dolna warga zaczęła mu drżeć. Przedstawiał w tej chwili 
uosobienie 
dojmującego smutku.
– Których ci brakuje? Od kiedy?
Eko wskazał na pierwsze puste miejsce w szeregu, a potem wykonał bardzo 
skomplikowaną 
pantomimę: bezgłośnie warczał, szczerzył zęby i kłapał szczęką, aż wreszcie 
zrozumiałem, że 
chodzi o Cerbera, trójgłowego psa Plutona. Przesunął potem wyprostowaną dłonią 
za ułożonym 
poziomo przedramieniem (znak zachodzącego słońca) i podniósł w górę dwa palce.
– Cerber zginął przedwczoraj?
Kiwnięcie głową.
– Dlaczego mi od razu nie powiedziałeś?
Eko wzruszył ramionami, krzywiąc się. Zrozumiałem, że z początku myślał, iż sam 
gdzieś 
zgubił figurkę. I tak się toczyła nasza rozmowa; ja zadawałem pytania, Eko 
odpowiadał gestami, 
aż w końcu się dowiedziałem, że poprzedniego dnia zniknął jego Minotaur, a dziś 
rano Hydra. Za 
pierwszym razem Eko był tylko zdziwiony, za drugim się zaniepokoił, a teraz był 
nie na żarty 
zdenerwowany. Patrzyłem na puste miejsca w równym szeregu glinianych potworków, 
w zamyśleniu drapiąc się po podbródku.
– No, no... poważna sprawa – powiedziałem w końcu. – Nic innego ci nie zginęło?
Eko pokręcił głową.
– Jesteś pewien?
Przewrócił oczami i zatoczył ręką krąg, wskazując kolejno na łóżko, krzesło i 
skrzynię, jakby 
chciał powiedzieć: „Mam tak niewiele własnych rzeczy, że chyba bym zauważył, 
gdyby 
czegokolwiek brakowało”.
Figurki Ekona nie były wiele warte. Poważny włamywacz z pewnością zabrałby 
raczej jedną 
z bransolet Bethesdy albo zwój pergaminu z mojej biblioteki. O ile jednak mogłem 
się 
zorientować, przez ostatnie parę dni nic innego z domu nie zginęło. Był to czas, 
kiedy nie miałem 
niewolnika – to znaczy, żadnego poza Bethesdą, którą właściwie trudno było już 
tak określić, 
skoro najczęściej wygrywała trafiające się nam pojedynki woli. W domu 
przebywaliśmy zatem 
tylko we troje. Od trzech dni nie zaglądał do nas żaden domokrążca; na 
nieszczęście dla mojego 
domowego budżetu żaden klient nie zgłaszał się też z zapotrzebowaniem na usługi 
Gordianusa 
Poszukiwacza.
Uniosłem brwi.
– Masz szczęście, Ekonie, że akurat nie mam żadnych zleceń, więc mogę się zająć 
rozwiązaniem tej zagadki. Prawdy jednak nie da się ponaglić. Zastanowię się nad 
tym jakiś 
czas... może się prześpię z tym problemem... i zobaczymy, czy coś wydedukuję.
Bethesdy przez większość tego dnia nie było w domu – wybrała się na zakupy na 
rynek oraz 
zanieść moje buty do szewca. Ja miałem sprawę do załatwienia na Forum, a także 
specjalną misję 
na ulicy Gipsowników. Dopiero późnym wieczorem, kiedy Eko poszedł już do siebie 
spać, a my 
dwoje wyciągnęliśmy się leniwie na sofach po kolacji – skromnym posiłku złożonym 
z polewki 
z soczewicy i nadziewanych daktyli – znalazłem czas, by opowiedzieć Bethesdzie o 
problemie 
chłopaka.
– Zniknęły? Co noc jedna? – powtórzyła.
W ciepłym blasku płonących w żelaznym koszu bierwion zdawało mi się, że na jej 
ustach 
widzę lekki uśmiech. Światło wydobywało też ciemnorude, bliskie koloru wina 
pasma w jej 
ciemnych włosach, które farbowała henną. Bethesda była piękna o każdej porze 
dnia i nocy, ale 
chyba najpiękniejsza właśnie wieczorem w blasku czerwonawych płomieni. Obok niej 
leżała 
czarna kotka Bast, pozwalając jej gładzić swoje miękkie futerko. Patrząc na te 
pieszczoty, 
doznałem ukłucia zazdrości. Koty były w Rzymie czymś rzadkim, a już udomawianie 
ich, jak to 
niektórzy robią z psami, zakrawało na ekstrawagancję. Bethesda wyniosła ten i 
podobne dziwne 
zwyczaje z Egiptu. Jej poprzednia kotka, też nazwana imieniem bogini Bast, 
zginęła jakiś czas 
temu; tę nabyła od kupca ze statku w Ostii. Żyliśmy z tą bestią w jako tako 
przyjaznych 
stosunkach, dopóki nie próbowałem wejść pomiędzy nią a jej panią, kiedy 
nadchodziła jej kolej 
na porcję karesów.
– Tak, potworki znikały kolejno – potwierdziłem, odchrząknąwszy. – Pewnie nic ci 
o tym nie 
wiadomo?
– Mi? Skąd pomysł, że ja miałabym mieć z tym coś wspólnego? – spytała, unosząc 
brwi.
Przysiągłbym, że przez krótką, niesamowitą chwilę jej twarz i pyszczek kocicy 
miały 
identyczny wyraz – tajemniczy, wyniosły, niedostępny. Poruszyłem się 
niespokojnie.
– Może... – Urwałem i wzruszyłem ramionami. – Może sprzątałaś jego pokój... i 
figurka 
spadła i się rozbiła...
– Ach, więc według ciebie jestem nie tylko niezdarna, ale na dodatek ślepa? 
Gdybym stłukła 
jedną z jego maszkar, chyba wiedziałabym o tym – odparła chłodno. – Zwłaszcza 
gdyby mi się to 
przytrafiło trzy razy pod rząd.
– Oczywiście. Mimo to biorąc pod uwagę, co o nich myślisz...
– A co, według ciebie, o nich myślę, panie? – spytała, wbijając we mnie kocie 
spojrzenie.
– No... wiem, że ich nie lubisz...
– Biorę je takie, jakie są. Dla was to tylko kawałki martwej gliny, zabawki 
zrobione przez 
kiepskiego garncarza. Ech, Rzymianie! Tyle wiary pokładacie w garstce swoich 
bogów, którzy 
uczynili was wielkimi, że już nie dostrzegacie drobnych bóstw zamieszkujących 
wasze własne 
domostwa. W każdej z tych figurek Ekona jest iskierka życia. To niemądre, 
przynosić ich do 
domu aż tyle, skoro tak mało o nich wiemy. Wiesz, panie, co ja o tym myślę? Te 
trzy, których 
brakuje, mogły odejść z własnej woli.
– Co takiego? Sądzisz, że po prostu zeskoczyły z półki i wybrały się w świat?
– Kpisz sobie, panie, ale kto wie, czy te trzy nie były nieszczęśliwe w 
towarzystwie 
pozostałych. Albo też tamte się zmówiły i je wygnały.
Bethesda mówiła coraz głośniej i uniósłszy się na sofie, siadła sztywno 
wyprostowana. Bast, 
niezadowolona ze zmiany pozycji, zeskoczyła i odeszła urażona.
– Bethesdo, to niedorzeczne. Przecież to tylko bryłki malowanej gliny!
Dziewczyna popatrzyła na mnie przeciągle, rozluźniła się i położyła z powrotem.
– Skoro tak mówisz, panie...
– Chodzi o to, że dla Ekona te figurki są bardzo ważne. Jest z nich dumny, są 
jego 
własnością. Sam na nie zarobił.
– Oczywiście, panie. Jako zwykła niewolnica, cóż mogę wiedzieć o zarabianiu i 
własności...
Jej ton nie zdradzał współczucia dla Ekona, a już na pewno nie było w nim 
najmniejszej 
nutki skruchy. Ja zaś coraz bardziej się utwierdzałem w postanowieniu, by 
rozwiązać zagadkę 
znikających potworów.
Tej nocy, kiedy Bethesda zasnęła, wyśliznąłem się z łóżka i przekradłem do 
ogrodu, 
skąpanego w srebrnym blasku pełni księżyca. W rogu, za jedną z kolumn portyku, 
odszukałem 
mój dzisiejszy zakup z ulicy Gipsowników – ciasno tkany płócienny woreczek z 
garścią 
gipsowego pyłu. Po chwili byłem już w pokoju Ekona. Przez okienko wlewało się 
dość bladego 
światła, abym mógł się zorientować, że chłopak mocno śpi. Zanurzyłem dłoń w 
woreczku 
i rozsypałem cieniutką warstwę gipsu na podłodze pod półką z figurkami. Pył był 
tak lekki, że 
drobna jego chmurka przez chwilę się utrzymywała w powietrzu, połyskując w 
smudze 
księżycowych promieni; drażniąc mi oczy i nozdrza. Cichutko wyszedłem z pokoju, 
odłożyłem 
woreczek na dawne miejsce i wróciłem do sypialni. Delikatnie wsunąłem się pod 
koc i dopiero 
wtedy kichnąłem solidnie. Bethesda coś mruknęła i odwróciła się na drugi bok, 
ale się nie 
obudziła.
Rano zbudziły mnie ptaki w ogrodzie. Nie, nie przyjemny świergot skowronka, ale 
kłótliwe 
skrzeczenie dwóch srok. Nacisnąłem poduszkę na uszy, ale nie pomogło. Zaczął się 
dzień.
Wstając, niechcący kopnąłem but, który Bethesda postawiła wieczorem przy łóżku. 
Opadłem 
na czworaki, żeby go wyciągnąć... i znieruchomiałem na widok czterech małych 
przedmiotów 
leżących na podłodze przy samej ścianie, bezpośrednio pod miejscem Bethesdy. Do 
Cerbera, 
Minotaura i Hydry dołączył teraz jeszcze cyklop.
No, no... powiedziałem sobie w duchu, powoli podnosząc się na nogi. Rozsypywanie 
gipsu 
okazało się jednak zbędne. A może nie? Jeśli Bethesda nie będzie się chciała 
przyznać do 
występku, zmusi ją do tego dowód w postaci białego pyłu na podeszwach jej 
sandałów. Nie 
mogłem powstrzymać uśmiechu na myśl o jej zmieszaniu. Ciekawe, czy nadal będzie 
twierdzić, 
że gliniane potworki same zeskoczyły z półki z niezrozumiałym zamiarem 
przywędrowania pod 
nasze łóżko?
Pogwizdując starą etruską piosenkę i ciesząc się z góry na pożywne śniadanie, 
ruszyłem 
spacerkiem przez ogród ku jadalni znajdującej się w przeciwnej części domu. 
Sroki dalej 
wykłócały się o coś nad moją głową, wpadając w moją melodię skrzekliwym 
dysonansem. Bast 
siedziała w plamie słonecznego światła i pozornie nie zwracając uwagi na 
śmigające tam 
i z powrotem ptaszyska, starannie myła różowym języczkiem prawą łapkę.
Ledwo zdążyłem zasiąść na sofie, kiedy do jadalni wpadł zdenerwowany Eko. 
Podbiegł do 
mnie i zaczął wymachiwać rękami w niezrozumiałych gestach.
– Wiem, wiem – powiedziałem, powstrzymując go uniesioną dłonią. – Nic nie mów. 
Zniknął 
twój cyklop.
Eko aż się cofnął zdumiony, po czym zmarszczył brwi i popatrzył na mnie 
pytająco.
– Skąd wiem? Hmm...
W tej chwili z kuchni wypłynęła Bethesda z misą dymiącej owsianki.
Odchrząknąłem.
– Bethesdo... – zacząłem. – Zdaje się, że Ekonowi zginęła kolejna figurka. I co 
ty na to?
Postawiła misę na trójnożnym stoliku i zaczęła nalewać owsiankę do trzech 
mniejszych 
misek.
– Co chciałbyś, abym powiedziała, panie? – spytała, nie odrywając oczu od 
wykonywanej 
czynności.
Jej twarz nie wyrażała niczego. Westchnąłem, prawie żałując, że zmusza mnie do 
zdemaskowania swej drobnej szarady.
– Mogłabyś zacząć od...
Od przeproszenia Ekona, chciałem już powiedzieć, ale przeszkodziło mi ciche 
kichnięcie. 
Nie była to Bethesda ani Eko. Kichnęła... kocica.
Bethesda podniosła na mnie wzrok.
– Tak, panie? Mogłabym zacząć od... czego?
Poczułem, że palą mnie policzki. Odchrząknąłem, zacisnąłem usta. Wstałem z sofy.
– Ekonie, jeżeli chcesz kiedyś zostać Poszukiwaczem jak twój ojciec, zapamiętaj 
sobie 
jedno: zawsze zachowuj chłodny umysł i nie wyciągaj pochopnych wniosków. Nocą 
zastawiłem 
pułapkę na złodzieja. Jeśli pójdziemy teraz obejrzeć miejsce przestępstwa, 
myślę, że odkryjemy 
jego ślady.
Śladów było sporo. Sznurek drobnych kocich łapek odciśniętych w gipsowym pyle 
wiódł ku 
półce, drugi w przeciwną stronę. Idąc tropem ledwo widocznych białych kropek, 
podążyliśmy 
z Ekonem z jego pokoju wzdłuż portyku, dookoła atrium i aż do naszej sypialni. 
Tu, na ciemnej 
posadzce, wyraźniej było widać linię drobinek gipsu. Odkrycie zwędzonych przez 
zwierzę 
potworków pozostawiłem synowi. Wydał z siebie nieartykułowany pomruk, rzucił się 
na podłogę 
i zanurkował pod łóżko, po czym wysunął się z powrotem z ukochanymi figurkami 
przyciśniętymi do piersi. W oczach miał wyraz ulgi zmieszanej z radosnym 
triumfem. 
Podekscytowany odłożył je na bok, by móc się ze mną porozumiewać. Przycisnął do 
nosa 
złożone kciuki i palce wskazujące i przesunął je na boki, naśladując kocie wąsy.
– Tak, to Bast zabierała ci figurki – przytaknąłem.
Eko wzruszył ramionami w przesadnym geście, trzymając otwarte dłonie pionowo.
– Dlaczego? Tego to ja już nie wiem. My, Rzymianie, nie znamy się tak na kotach 
jak 
Egipcjanie, którzy z nimi żyją i je czczą od zarania czasu. Myślę, że tak jak 
niektóre psy, łasice 
czy sroki, także koty zdradzają skłonność do kradzieży drobnych przedmiotów w 
sobie tylko 
wiadomym celu. Twoje potworki w sam raz mieszczą się w jej pyszczku. Na pewno 
nie robiła 
tego tobie na złość, żadnej też nie uszkodziła. Najwyraźniej traktowała je z 
szacunkiem.
Spojrzałem na kotkę. Stała w drzwiach obok Bethesdy i patrzyła na mnie z 
nieprzeniknionym 
wyrazem bursztynowych oczu, absolutnie nie przyznając się do winy i nie okazując 
ani trochę 
skruchy. Otarła się o łydki dziewczyny, wysoko unosząc ogon, i dostojnie 
odmaszerowała do 
ogrodu. Bethesda uniosła brwi i spojrzała mi w oczy, ale się nie odezwała.
Tej nocy, po dniu wypełnionym licznymi zajęciami, jak zwykle położyłem się obok 
niej. 
Przyjęła mnie cokolwiek chłodno, ale nic nie powiedziała. Nastąpiła długa chwila 
niezręcznej 
ciszy.
– Chyba powinienem cię przeprosić – odezwałem się w końcu pierwszy.
– Za co?
Uznałem, że najlepszą metodą będzie obrócenie mojej pomyłki w żart.
– Doprawdy, to było głupie z mojej strony. Wiesz, prawie podejrzewałem, że to ty 
zabrałaś 
Ekonowi te figurki.
– Tak?
W mdłym księżycowym świetle nie mogłem odcyfrować jej miny. Czy się na mnie 
gniewała? Była rozbawiona? Nie obchodziło jej to?
– Tak. Naprawdę cię podejrzewałem. Ale oczywiście od początku winna była Bast.
Kocica w tym momencie nagle wskoczyła na łóżko, przeszła przez nas oboje i 
umościła się 
między Bethesdą i ścianą, mrucząc głośno.
– Tak, figurki zabierała Bast – powtórzyła Bethesda.
Odwróciła się do mnie tyłem i położyła dłoń na grzbiecie kotki. Mruczenie 
rozbrzmiało 
jeszcze głośniej; w moich uszach był to niemal lwi ryk.
– Skąd jednak wiesz, że to nie ja ją do tego namówiłam?
Na to już odpowiedzi znaleźć nie umiałem.
Biała sarna
Stary senator był dalekim kuzynem mojego przyjaciela Lucjusza Klaudiusza i 
kiedyś łączyła 
ich bliska zażyłość. Tylko dlatego zgodziłem się z nim spotkać – potraktowałem 
to jako 
przysługę dla Lucjusza. Kiedy temu jednak niebacznie wyrwało się po drodze do 
domu senatora, 
że sprawa ma coś wspólnego z osobą Sertoriusza, cmoknąłem z niezadowoleniem i o 
mały włos 
nie zawróciłem. Już wtedy miałem dziwne uczucie, że nie wyjdzie z tego nic 
dobrego. Możecie 
to nazwać proroczą wizją, jeśli wierzycie w takie rzeczy.
Senator Gajusz Klaudiusz mieszkał w willi na Awentynie. Niezbyt elegancka to 
dzielnica, 
niemniej pośród ciasnych sklepików i brzydkich nowych kamienic stoi tam sporo 
starych 
patrycjuszowskich domów. Fasada jego willi była skromna, ale to nic nie 
znaczyło; posiadłości 
rzymskich nobilów często bywają niepozorne – przynajmniej od zewnątrz.
Stary odźwierny rozpoznał Lucjusza od razu (nie ma w Rzymie drugiego takiego 
człowieka 
z okrągłą jak księżyc w pełni twarzą, zwichrzoną rudą czupryną i roztańczonymi 
zielonymi 
oczyma) i zaprowadził nas do atrium, gdzie głośno pluskała i szumiała fontanna, 
choć nie było 
tam przez to ani trochę chłodniej w ten bezchmurny dzień w środku lata. Czekając 
na pojawienie 
się gospodarza, spacerowaliśmy tam i z powrotem po niewielkim ogrodzie. W taki 
upał okiennice 
wszystkich pokojów wychodzących na atrium były szeroko otwarte.
– Zdaje się, że twojemu kuzynowi ostatnio się licho powodzi? – zagadnąłem.
– Skąd taka opinia, Gordianusie? – Lucjusz lekko ściągnął usta. – Nie 
przypominam sobie, 
abym coś takiego powiedział.
– Przyjrzyj się, w jakim stanie jest jego dom.
– Jest bardzo elegancki. Gajusz zbudował go jako młody człowiek i nigdy się stąd 
nie 
wyprowadził.
– Wydaje się raczej skąpo urządzony.
– Widziałeś popiersia jego przodków w niszach westybulu, prawda? – Lucjusz 
odrobinę 
zadarł nos. – Jakich lepszych ozdób wymaga dom patrycjusza?
Pomimo jowialnego usposobienia Lucjusz czasami nie mógł się powstrzymać od 
podobnych 
snobistycznych uwag.
– Owszem, ale mam wrażenie, że twój kuzyn jest, albo był, wielkim miłośnikiem 
sztuki.
– Dlaczego tak uważasz?
– Popatrz na mozaikę, na misterny wzór akantu. Piękna robota. Albo te malowidła 
w niektórych pokojach. To chyba sceny z Iliady. Nawet stąd widać, że to 
prawdziwe arcydzieła.
Lucjusz uniósł brwi.
– Kuzyn Gajusz rzeczywiście wyróżnia się dobrym gustem. Ale dlaczego sądzisz, że 
źle mu 
się powodzi?
– Z powodu rzeczy, których nie widzę.
– No nie, Gordianusie, doprawdy! Jak możesz, wszedłszy po raz pierwszy do 
nieznanego 
domu, twierdzić, że czegokolwiek w nim brakuje? Widzę wnętrza pokojów równie 
dobrze jak ty 
i wszystkie wyglądają na dostatecznie wyposażone.
– Właśnie. Dostatecznie. Po człowieku, który zbudował taki dom i zamówił takie 
malowidła 
i mozaikę, spodziewałbym się czegoś więcej. Gdzie elegancko rzeźbione meble? 
Wszystko tu 
wygląda na pospolite sprzęty, jakie każdy może kupić na ulicy Stolarzy. Gdzie 
obrazy 
w pięknych ramach, portrety i bukoliczne sceny tak dzisiaj modne?
– Skąd przypuszczenie, że Gajusz kiedykolwiek kolekcjonował podobne rzeczy?
– Stąd, że widzę na ścianach jaśniejsze prostokąty w miejscach, gdzie kiedyś 
wisiały. Na tym 
pustym cokole pośrodku fontanny też musiała stać swego czasu jakaś niemała 
rzeźba. Niech 
zgadnę: Diana z łukiem, a może dyskobol?
– Hmm... Był to całkiem udany pijany Herkules.
– Takie rzeczy nie znikają z patrycjuszowskiego domu bez powodu. Ta willa jest 
jak pusty 
kredens, albo jak rzymska matrona bez biżuterii. Gdzie urny, wazy, wszystkie te 
kosztowne 
drobiazgi, jakie spodziewałbym się ujrzeć u starego, bogatego senatora? 
Zlicytowane na pokrycie 
długów, jak sądzę. Kiedy twój kuzyn je posprzedawał?
– W ciągu ostatnich paru lat – wyznał z westchnieniem Lucjusz. – Obraz po 
obrazie, mebel 
po meblu. Myślę, że do tej pory malowidła ścienne i mozaika też by zmieniły 
właściciela, gdyby 
nie to, że są częścią domu i nie można ich sprzedać osobno. Kuzyn Gajusz źle 
wyszedł na wojnie 
domowej.
– Poparł niewłaściwą stronę?
– Przeciwnie! Gajusz był niezłomnym zwolennikiem Sulli. Ale jego jedyny syn, mój 
rówieśnik, wszedł przez małżeństwo do rodziny sprzyjającej Mariuszowi i 
zaszkodziły mu 
koneksje żony. Ścięto go, gdy Sulla został dyktatorem. Pozostawił jednak 
spadkobiercę, wnuka 
Gajusza, chłopca o imieniu Mamercus, który nie ma jeszcze dwudziestu lat. Gajusz 
przejął nad 
nim opiekę, ale musiał też przejąć długi swego syna, a były one ogromne. 
Biedaczysko! Wojna 
rozbiła jego rodzinę, zabrała mu syna i praktycznie wszystko, co posiadał.
Rozejrzałem się jeszcze raz wokoło.
– Sama willa wygląda na dość wartościową – zauważyłem.
– Na pewno, ale to wszystko, co Gajuszowi zostało. Cały majątek się ulotnił. 
Podobnie jak 
młody Mamercus.
– Wnuk?
– Uciekł do Hiszpanii! To złamało serce jego dziadka.
– Do Hiszpanii? Ach, to dlatego wspomniałeś o Sertoriuszu...
Wojna domowa, o której mówił Lucjusz, skończyła się przed sześciu laty. Mariusz 
przegrał, 
Sulla został dyktatorem. Pozbył się wrogów, zreorganizował państwo, po czym 
ustąpił, 
pozostawiając senat i urzędy miejskie w rękach swoich wybranych zauszników. 
Stronnicy 
Mariusza – ci, którzy przetrwali okres proskrypcji i zachowali głowy – starali 
się nie zwracać na 
siebie uwagi. Jednakże w Hiszpanii wciąż jeszcze tliły się ostatnie resztki 
oporu w osobie 
Kwintusa Sertoriusza. Buntowniczy wódz nie tylko nie chciał się poddać, ale 
wręcz ogłosił się 
prawowitą głową państwa rzymskiego, spadkobiercą dawnego senatu sprzed dyktatury 
Sulli. 
Niezadowoleni żołnierze Mariusza i zdesperowani senatorowie uciekali z Rzymu do 
Hiszpanii 
i przyłączali się do Sertoriuszowego rządu na wychodźstwie. Poza własnymi 
legionami wodzowi 
udało się nakłonić do opowiedzenia się po jego stronie także miejscową ludność. 
W sumie 
Sertoriusz przedstawiał poważną siłę, której senat w Rzymie nie mógł ignorować, 
ale też nie 
mógł jej pokonać.
– Chcesz powiedzieć, że młody Mamercus uciekł do Sertoriusza?
– Na to wygląda – przytaknął Lucjusz, kręcąc z dezaprobatą głową; po chwili 
jednak jego 
uwagę zwróciła okazała róża. – Ależ ona pięknie pachnie!
– Czyli wnuk odrzucił politykę dziadka i pozostał lojalny wobec rodziny po 
kądzieli?
– Chyba tak to można określić. Gajusz jest naprawdę zdenerwowany. Ach, głupota 
młodości! 
Nikt, kto staje u boku Sertoriusza, nie ma przed sobą żadnej przyszłości.
– A jaka przyszłość czekałaby tego młodzieńca, gdyby został w Rzymie z 
dziadkiem? Sam 
powiedziałeś, że Gajusz jest bankrutem.
– To kwestia lojalności, Gordianusie, i godności rodu.
Lucjusz wypowiedział te słowa z wymuszoną lekkością.
Widziałem, że robi co może, żeby nie zabrzmiało to protekcjonalnie. Wzruszyłem 
ramionami.
– Być może chłopak chce być lojalny w stosunku do ojca i dlatego przyłączył się 
do 
ostatniego ogniska oporu wobec frakcji Sulli. Ale rozumiem cię, Lucjuszu. To 
rzeczywiście 
tragedia rodzinna, jakich aż za wiele w dzisiejszych czasach... czego jednak 
twój kuzyn może 
chcieć ode mnie?
– To chyba oczywiste... Chce, aby ktoś... ach, ale oto i on we własnej osobie!
– Kuzynie Lucjuszu! Niechże cię uściskam!
Do atrium wszedł nikłej postury starzec w senatorskiej todze, szeroko otwierając 
ramiona na 
powitanie krewniaka. Trudno o większy kontrast, pomyślałem. Gajusz był od 
Lucjusza znacznie 
starszy, ale przy tym wyższy i szczuplejszy. Lucjusz miał rumianą cerę, od 
senatora zaś tchnęło 
surową szarością, nie tylko przez siwiznę i zmarszczki, ale także z wyrazu 
twarzy i postawy. Jak 
jego dom, Gajusz wydawał się odarty ze wszystkich zbędnych ozdób do samej 
kwintesencji 
swojej osoby.
Po chwili dwaj krewniacy wypuścili się z objęć.
– Wiedziałem, Lucjuszu, że mnie nie zawiedziesz. To jest ten człowiek?
– Tak, przedstawiam ci Gordianusa zwanego Poszukiwaczem.
– Miejmy nadzieję, że nie bez racji. – Gajusz Klaudiusz patrzył na mnie nie z 
protekcjonalną 
wyższością, do jakiej nawykłem u patrycjuszy, ale badawczo, jakby chciał ocenić, 
czy mogę mu 
się przydać.
– Wygląda na solidnego – orzekł w końcu. – Ach, ale jakiż ze mnie sędzia 
charakterów, 
skoro pozwoliłem własnemu synowi wżenić się w rodzinę popleczników Mariusza, a 
potem nie 
przewidziałem, że mój wnuk zamierza podążyć tym samym szlakiem!
– Tak, właśnie wyjaśniałem Gordianusowi stan rzeczy – wtrącił Lucjusz.
– I jest gotów przyjąć zlecenie?
– Właściwie to dopiero do tego dochodziliśmy...
W postawie senatora musiała jeszcze tkwić jakaś ostatnia warstewka dumy, w tym 
momencie 
bowiem ujrzałem, jak z niego opada. Spojrzał na mnie błagalnie.
– Ten chłopiec jest wszystkim, co mi pozostało! Muszę przynajmniej wiedzieć, co 
się z nim 
dzieje i dlaczego postąpił tak szalenie, i czy nie da się mu przemówić do 
rozumu. Zrobisz to dla 
mnie, Gordianusie?
– A co właściwie miałbym zrobić, senatorze?
– Odnaleźć go! Jedź do Hiszpanii. Przekaż mu wiadomość ode mnie. Przywieź mi go 
tu 
z powrotem!
Odchrząknąłem.
– Chciałbym się upewnić, Gajuszu, czy cię dobrze zrozumiałem. Mam się zapuścić 
na 
terytorium Sertoriusza? Zdajesz sobie sprawę, że cała Hiszpania jest w ogniu 
wojny. 
Niebezpieczeństwa...
– Zażądasz pewnie wysokiej zapłaty... – Gajusz załamał ręce.
– Kwestia zapłaty nie ma znaczenia – wtrącił Lucjusz.
– Obawiam się, że ma jak najbardziej – sprzeciwiłem się, nie rozumiejąc, o co mu 
chodzi. 
Spostrzegłem jednak spojrzenie, jakie wymienili z Gajuszem. No tak, Gajusz nie 
ma pieniędzy, 
ale to Lucjusz wypłaci mi honorarium, a on, jak dobrze wiedziałem, może sobie 
pozwolić na 
szczodrość. Zlecenie będzie zatem pochodzić i od starego senatora, i od mojego 
przyjaciela. 
Poczułem się tym bardziej zobowiązany do jego przyjęcia.
I takim to sposobem znalazłem się kilka dni później na wschodnim wybrzeżu 
Hiszpanii, 
nieopodal miasteczka Sucro [Dzisiejsza Alcira.], leżącego niedaleko ujścia rzeki 
o tej samej nazwie. 
Nie byłem sam. Po długim namyśle, a właściwie walce z sobą, zdecydowałem się 
zabrać Ekona. 
Z jednej strony mogłem się spodziewać niebezpiecznych sytuacji; kto wie, co się 
może 
podróżnemu przytrafić w obcym kraju ogarniętym wojną? Z drugiej jednak strony 
zwinny 
i bystry czternastolatek, który jako małe dziecko zdołał przetrwać na rzymskiej 
ulicy, i to 
pomimo niemoty, nie jest złym towarzyszem w takich nieprzewidywalnych 
okolicznościach. 
Poza tym dla jego własnego dobra uznałem, że Eko powinien poznać trochę świata i 
nabrać 
obycia w podróżach, dopóki jest jeszcze młody – zwłaszcza że koszty tej edukacji 
miał pokryć 
Lucjusz Klaudiusz.
Pierwszy etap, morski, przebyliśmy na statku kupieckim, płynącym z Puteoli do 
Mauretanii 
[Dzisiejsze północne Maroko.]. Za rozsądną sumę kapitan zgodził się nas wysadzić 
po drodze w Nowej 
Kartaginie, na ziemi hiszpańskiej. Poszło to względnie dobrze. Piraci ścigali 
nas tylko raz i nasz 
doświadczony kapitan bez trudu im się wymknął; Eko zaś cierpiał na chorobę 
morską tylko przez 
pierwszy dzień czy dwa. Wylądowawszy na brzegu, rozpytaliśmy się o miejsce 
pobytu 
Sertoriusza i ruszyliśmy na północ, aż dogoniliśmy go pod Sucro, gdzie się 
znaleźliśmy zaledwie 
dwa dni po wielkiej bitwie na nadrzecznych polach. Według miejscowych armia 
Sertoriusza 
poniosła ciężkie straty, mówiono nawet o dziesięciu tysiącach poległych; nie 
lepiej jednak 
wyszedł z bitwy przeciwnik, rzymski wódz, cudowne dziecko stronnictwa Sulli – 
Pompejusz 
(obecnie już trzydziestolatek), który sam został ranny, choć niezbyt ciężko. 
Teraz obie strony się 
przegrupowywały, a najświeższa plotka głosiła, że wkrótce ma nadciągnąć z 
północy z posiłkami 
kolega Pompejusza, Metellus. Mieszkańcy Sucro wstrzymywali oddech, czekając na 
kolejne 
starcie dwóch armii.
Przedostanie się do obozu Sertoriusza okazało się łatwiejsze, niż sądziłem. 
Brakowało tam 
tradycyjnej, sztywnej dyscypliny legionistów; być może przy takiej zbieraninie 
hiszpańskich 
barbarzyńców i rzymskiej hołoty utrzymanie rygoru było po prostu niemożliwe. W 
obozie 
panowała atmosfera raczej koleżeńska, a równie przyjaźnie witano kręcących się 
wszędzie 
miejscowych, oferujących żołnierzom jadło, napitek, różne drobne towary, a wcale 
nierzadko 
i siebie. Jednym słowem, jarmark i święto, i to pomimo wielkiej porażki doznanej 
zaledwie przed 
kilkudziesięcioma godzinami. Morale armii Sertoriusza musiało być rzeczywiście 
wysokie.
Zacząłem pytać o Mamercusa Klaudiusza, opisując go słowami Gajusza – 
dziewiętnastoletni 
patrycjusz, wysoki, smukły, z miłą twarzą i gęstą czarną czupryną, niedawno 
przybyły. Wśród 
ogorzałych rzymskich weteranów i ich hiszpańskich sojuszników taki ktoś musiał 
się wyróżniać; 
i rzeczywiście, wystarczyło kilka pytań (i tyleż drobnych monet), aby skierowano 
nas do jego 
namiotu.
Lokalizacja mnie zaskoczyła. Znalazłem go prawie w samym środku obozu, a zatem, 
jak 
należało domniemywać, blisko kwatery samego Sertoriusza. Pomimo młodego wieku i 
braku 
doświadczenia Mamercus Klaudiusz musiał być dla niego znaczną zdobyczą, dowodem 
dla jego 
rzymskich podkomendnych, że zbuntowany wódz wciąż może przyciągać młodzież z 
najlepszych 
rodów i że jego sprawa ma przed sobą przyszłość, a nie jest tylko kurczowym 
trzymaniem się 
przeszłości.
To rozumowanie okazało się bliższe prawdy, niż myślałem. Kiedy poprosiłem 
stojącego 
przed namiotem centuriona, aby zaanonsował mnie Mamercusowi, usłyszałem, że nie 
ma go 
u siebie, a na pytanie, gdzie w takim razie mam go szukać, odpowiedział, bym 
spróbował 
w namiocie wodza. Ruszyliśmy zatem z Ekonem w tamtą stronę; łatwo można było go 
poznać, 
gdyż otaczała go cała falanga straży. Kłębił się tam też niemały tłumek 
petentów, czekających na 
przyjęcie – tubylców szukających okazji do zarobku na dostawach lub 
pokrzywdzonych 
i domagających się rekompensaty bądź też mających jakieś inne pilne interesy do 
załatwienia.
Eko postukał kantem dłoni w drugą, wyprostowaną pionowo, na znak, że trafiliśmy 
na mur 
nie do przebycia: „Nigdy się nie dostaniemy do tego namiotu”.
– Ach, ale my wcale nie musimy tam wchodzić – uspokoiłem go. – Chcemy tylko, 
żeby ktoś, 
kto już tam jest, wyszedł na zewnątrz, a to zupełnie inna sprawa.
Ominąłem kolejkę i podszedłem do samego wejścia, ignorując wrogie spojrzenia 
czekających. Stanąłem przy człowieku na jej początku i chrząknąłem, aby zwrócić 
na siebie jego 
uwagę. Odwrócił głowę ku mnie i rzucił mi jadowite spojrzenie, mówiąc coś w 
miejscowym 
języku. Widząc, że nie rozumiem, powtórzył po łacinie:
– Gdzie się pchasz? Teraz ja wchodzę. Wynocha!
– Chcesz się widzieć z Kwintusem Sertoriuszem? – spytałem.
– Jak wszyscy tutaj. Czekaj na swoją kolej!
– Ale ja nie chcę się dostać do wodza. Chcę tylko, aby ktoś przekazał wiadomość 
pewnemu 
człowiekowi, który prawdopodobnie mu towarzyszy. Mógłbyś to dla mnie zrobić? – 
spytałem 
uprzejmie, poklepując się znacząco po wiszącym u pasa mieszku, który 
odpowiedział miłym dla 
ucha brzękiem. – Zapytasz o młodego Rzymianina o imieniu Mamercus Klaudiusz. 
Powiesz mu, 
że ktoś przybył z bardzo daleka, aby się z nim zobaczyć.
– No, nie wiem... – Mężczyzna patrzył na mnie nieufnie, ale nagle się rozjaśnił, 
jakby 
odbijając blask sestercji, którą położyłem mu na dłoni.
W tej chwili podszedł doń strażnik, zrewidował pobieżnie w poszukiwaniu ukrytej 
broni, po 
czym kazał mu wchodzić.
Nie czekaliśmy długo. Wkrótce z namiotu wyszedł chudy młodzieniec. Jego odzież 
wyglądała jak szyta na niższego, lecz tęższego mężczyznę; już wcześniej 
zauważyłem, że wielu 
młodszych oficerów Sertoriusza przyodzianych jest tak przypadkowo.
Młody człowiek poprawił na sobie skórzaną kamizelkę, która najwyraźniej piła go 
pod 
pachami, i rozejrzał się z niezadowoloną miną. Kiedy nasze oczy się spotkały, 
kiwnięciem głowy 
wskazałem, by spotkał się ze mną na boku.
– Ty jesteś Mamercus Klaudiusz? Przybywam z wiadomością od...
– Co ty sobie myślisz, idioto? Dlaczego mnie tak bezczelnie wyciągnąłeś z 
namiotu wodza? 
– Mamercus był zły, ale mówił cicho.
– No tak, w sumie mogłem stanąć grzecznie na końcu kolejki i czekać jak inni...
– Kim jesteś?
– Nazywam się Gordianus. Ludzie zwą mnie Poszukiwaczem. To mój syn, Eko. 
Przyjechaliśmy aż z Rzymu. Przysłał mnie twój dziadek.
Mamercus w pierwszej chwili był zaskoczony, ale zaraz uśmiechnął się 
melancholijnie.
– Ach, tak... Biedny dziadek!
– Zaiste, biedny – przytaknąłem. – Tym biedniejszy, że pozbawiony twojego 
towarzystwa.
– Dobrze się czuje?
– Na ciele owszem, ale jego duszę zżera niepokój o ciebie. Przynoszę ci od niego 
list.
Wyciągnąłem małą, składaną tabliczkę, pieczołowicie chronioną przez całą podróż. 
Dwie 
cienkie drewniane płytki związane były wstążką i zapieczętowane kawałkiem 
czerwonego 
wosku, w którym Gajusz Klaudiusz odcisnął swój pierścień. Mamercus złamał 
pieczęć, otworzył 
tabliczkę i wbił wzrok w jej woskowaną powierzchnię, na której jego dziadek 
własnoręcznie 
wydrapał rylcem swą prośbę. Na sekretarza nie było go już stać.
Nie zdziwiłbym się wcale, gdyby reakcja Mamercusa była cyniczna i wzgardliwa. 
Niejeden 
niecierpliwy, wyzuty z majątku i rozgoryczony młodzieniec na jego miejscu 
odrzuciłby taki 
dowód troski zaniepokojonego dziadka, zwłaszcza jeśli ów dziadek zawsze popierał 
tę władzę, 
przeciwko której on się buntuje. Mamercus zachował się jednak inaczej. 
Obserwowałem szybkie 
ruchy jego źrenic, gdy przebiegał wzrokiem wzdłuż rzędów liter, i zauważyłem, że 
zalśniły od 
łez. Zacisnął mocno zęby, żeby powstrzymać drżenie szczęki. Ogarnięty bólem 
wyglądał równie 
chłopięco jak Eko.
Gajusz Klaudiusz nie trzymał treści listu w tajemnicy; przeciwnie, nalegał, abym 
sam go 
przeczytał.
Mój najdroższy wnuku, krwi moja, co cię skłoniło do tak niemądrego wyboru? Czy 
sądziłeś, 
że sprawisz przyjemność cieniowi swego ojca, przyłączając się do tej 
beznadziejnej walki 
przeciwko tym, którzy go zniszczyli? Jeśli tylko taka droga by ci pozostała, 
gdyby twoje własne 
imię i przyszłość legły w gruzach wraz z życiem twoich rodziców... wówczas honor 
mógłby 
wymagać od ciebie takiego desperackiego kroku. Ale ty wciąż masz w Rzymie moją 
protekcję, 
mimo upadku swojego ojca, i wciąż możesz zrobić karierę. Oczywiście dziś 
jesteśmy żałośnie 
ubodzy, ale razem znajdziemy wyjście z tego nieszczęścia! Przecież najlepszą 
zemstą na wrogach 
będzie dla ciebie odrodzenie rodzinnej fortuny i zrobienie kariery państwowej, 
abyś mógł, 
dożywszy mojego wieku, spojrzeć wstecz na długie życie i na świat, w którego 
kształtowaniu 
miałeś swój udział. Nie niszcz swojego życia! Proszę cię, błagam, ucisz swoje 
namiętności 
i pozwól sobą pokierować rozumowi. Wracaj! Człowiek, który odda ci ten list, ma 
dość 
pieniędzy na twoją podróż. Mamercusie, synu mojego syna, błagam bogów, bym mógł 
cię 
wkrótce oglądać!
Po długiej chwili Mamercus złożył tabliczkę i zawiązał wstążkę. Mówiąc do mnie, 
odwrócił 
wzrok, w czym przypominał swego dziadka.
– Dziękuję ci za przywiezienie tego listu. Czy to wszystko?
– Właśnie – podchwyciłem. – Czy to wszystko? Znam jego treść. Czy spełnisz jego 
prośbę?
– Nie. Zostaw mnie teraz samego.
– Jesteś pewien, Mamercusie? Nie zechcesz się nad tym zastanowić? Mam przyjść 
później?
– Nie!
Moje zlecenie od Gajusza było jednoznaczne: miałem odszukać Mamercusa, doręczyć 
list 
i pomóc mu, gdyby się na to zdecydował, uciec bez szwanku ze służby Sertoriusza. 
Nie byłem 
zobowiązany przekonywać go do odjazdu. Przebyłem jednak długą drogę i widziałem 
najpierw 
ból senatora, a teraz reakcję jego wnuka. Gdyby młodzieniec przyjął list 
wzgardliwie, gdyby nie 
okazał miłości dla dziadka, to byłby dla mnie koniec sprawy. Ale on zareagował 
zupełnie inaczej. 
Nawet w tej chwili, po sposobie, w jaki delikatnie, niemal pieszczotliwie 
dotykał drewnianej 
tabliczki i dyskretnie ocierał oczy, widziałem, że przeżywa nagły przypływ 
uczucia dla starca, 
a może też niepewności co do dokonanego wyboru.
Uznałem, że mądrze będzie zmienić temat.
– Widzę, że dobrze ci się powodzi u boku Sertoriusza – zagadnąłem.
– Lepiej, niż oczekiwałem w tak krótkim czasie – przyznał Mamercus. Wsunął 
tabliczkę pod 
pachę i uśmiechnął się przekornie. – Wódz ochoczo mnie przyjął. Od razu dał mi 
funkcję przy 
sztabie, choć nie mam żadnego doświadczenia. Popatrzcie, powiedział wszystkim, 
oto młody 
Klaudiusz przybywa aż z Rzymu, by do nas dołączyć. Ale nie martw się, synu, 
rzekł, będziemy 
szybciej z powrotem w Rzymie, niż myślisz, a wtedy to ci przeklęci słudzy Sulli 
będą szukać 
swoich głów!
– I uwierzyłeś w to? Czy dlatego chcesz z nim zostać?
Mamercus się nagle zirytował.
– Pytanie, dlaczego ty tu jeszcze jesteś, Gordianusie. Ja ci już odpowiedziałem. 
Teraz odejdź!
W tej chwili przed namiotem wodza rozległy się gromkie wiwaty. Usłyszałem 
wykrzykiwane 
imię Sertoriusza i obejrzawszy się, zobaczyłem, że wódz wychodzi z namiotu. 
Sertoriusz był 
wysokim, postawnym mężczyzną o mocno zarysowanej szczęce, a jego uśmiech 
emanował 
pewnością siebie. W jakiejś dawnej bitwie stracił oko. Inny mężczyzna mógłby się 
wstydzić 
takiego defektu, o nim jednak mówiono, że uważa swą skórzaną opaskę za 
odznaczenie 
honorowe, podobnie jak liczne blizny na muskularnych nogach i ramionach.
Wśród śmiertelników trafiają się ludzie o niemal boskim, charyzmatycznym uroku, 
widocznym na pierwszy rzut oka. Kwintus Sertoriusz był jednym z nich. Patrzyłem 
na człowieka 
od razu budzącego zaufanie, za którym inni podążą bez zbędnych pytań, czy to na 
chwałę, czy na 
śmierć. Wiwaty, którymi i żołnierze, i miejscowi interesanci powitali jego 
pojawienie się, były 
absolutnie szczere i spontaniczne.
I nagle wrzawa ucichła, zastąpiona gasnącymi, pełnymi respektu szeptami. 
Popatrzyliśmy na 
siebie z Ekonem zdziwieni. Wiwaty były zrozumiałe, ale to? Była to cisza 
przesycona nabożnym 
szacunkiem, jaką można napotkać w świątyniach na Forum podczas pewnych 
prastarych 
rytuałów, ledwo słyszalny szmer szeptanych uwag i modłów.
I wtedy dostrzegłem niezwykłe stworzenie, które wyszło z namiotu za wodzem. Była 
to 
młoda sarna. Futro miała zupełnie białe, bez jakiejkolwiek plamki. Dreptała za 
Sertoriuszem jak 
wierny psiak, a kiedy się zatrzymał, trąciła go nosem w udo i zadarła głowę w 
oczekiwaniu na 
pieszczotę. Nigdy w życiu czegoś podobnego nie widziałem.
Ciszę przełamały liczne głosy, a wśród obco brzmiących słów dosłyszałem urywki 
łacińskiej 
mowy:
– Biała sarna! Biała sarna!
– Oboje wyglądają na uradowanych... to musi oznaczać dobre wieści!
– Diana! Błogosław nas, bogini! Błogosław Kwintusa Sertoriusza!
Sertoriusz się uśmiechnął, zaśmiał nawet krótko i nachyliwszy się nad 
zwierzęciem, ujął jego 
głowę w obie dłonie i pocałował w same nozdrza. To wywołało wzmożoną falę 
okrzyków – 
i czyjś głośny, szczekający śmiech. Mój kochany niemy syn śmieje się 
przedziwnie; przypomina 
to bardziej ryk osła, niestety. Sarna nastawiła uszu i schowała się za 
Sertoriusza, potykając się 
niezdarnie o własne nogi. Głowy się odwracały, ludzie patrzyli na nas 
podejrzliwie. Sertoriusz 
też spojrzał w naszą stronę, marszcząc brwi. Spostrzegł Mamercusa, a potem 
przyjrzał mi się 
z zaciekawieniem.
– Mamercusie Klaudiuszu! – zawołał. – Zastanawiałem się, gdzie zniknąłeś. Zbliż 
się!
Wódz ruszył ku nam, przeciskając się przez tłum. Sarna i strażnicy szli za nim 
krok w krok. 
Z zaskoczeniem ujrzałem w orszaku dziewczynę, która nie mogła być starsza od 
Ekona. Śliczne 
dziecko, z czarnymi oczami i policzkami niczym płatki białej róży. Cała ubrana 
na biało, 
z włosami upiętymi do góry i owiniętymi chustą wyglądała jak kapłanka i tak się 
też nosiła, 
patrząc wprost przed siebie i krocząc między żołnierzami z gracją i pewnością 
siebie ponad swój 
wiek.
– Biała sarna... i ta dziewczyna... – odezwałem się. – Mamercusie, kim ona jest?
Młodzieniec jednak tylko rzucił mi złe spojrzenie i wyszedł naprzeciw 
Sertoriuszowi. 
Dogoniłem go i schwyciłem za ramię.
– Słuchaj, spróbuję znaleźć dziś nocleg w Sucro. Gdybyś zmienił zdanie...
Wyrwał się z mego uścisku i odszedł, nie oglądając się za siebie.
O nocleg w Sucro nie było trudno. W miasteczku była tylko jedna tawerna z 
pokojami do 
wynajęcia. Teraz świeciła pustkami. Bitwa między Sertoriuszem i Pompejuszem 
odstraszyła 
podróżnych, a prawdopodobieństwo kolejnej nie pozwalało im powrócić. 
Właścicielem okazał 
się wyglądający na siłacza Celt z kędzierzawą czarną brodą, niejaki Lacro. Mimo 
problemów 
związanych z wojną zdawał się być w dobrym humorze i z radością powitał dwóch 
gości 
płacących żywą gotówką, zapraszając nas na wino i pogawędkę w głównej izbie. 
Rodzina 
Lacrona mieszkała nad brzegami Sucro od pokoleń. Przechwalał się z dumą bogatą w 
ryby rzeką 
i pięknem wybrzeża. Jego ulubionym zajęciem były wyprawy łowieckie na bagna u 
ujścia, gdzie 
zawsze jest pełno ptaków, a z mułu można wygrzebać smaczne skorupiaki. Z jego 
myśliwskich 
opowieści wynikało, że ostatnio wiele czasu spędzał na bagnach, choćby po to, 
żeby się trzymać 
z daleka od wojny. Nie narzekał jednak na nią, najwyżej rzucił grubym słowem w 
Pompejusza 
i Metellusa. Lacro był zagorzałym stronnikiem Sertoriusza i wysławiał go za 
zjednoczenie 
różnych plemion celtyckich i iberyjskich Hiszpanii. Nie miał nic przeciwko 
Rzymianom, jak 
powiedział, dopóki są podobni do Sertoriusza; jeśli trzeba było Rzymianina, aby 
poprowadzić 
jego lud, to widać wola bogów. Kiedy oznajmiłem mu, że tego samego dnia byliśmy 
w obozie 
jego idola i nawet widzieliśmy go z bliska, Lacro był pod wrażeniem.
– A widzieliście białą sarnę?
– Tak, widzieliśmy. Rzadko się zdarza, żeby ktoś trzymał podobne zwierzę dla 
zabawy.
– Ona nie jest dla zabawy! – Lacro był wzburzony samym pomysłem. – Biała sarna 
została 
zesłana Sertoriuszowi jako dar Diany. Bogini przez nią przemawia do niego. Sarna 
przepowiada 
Sertoriuszowi przyszłość.
– Naprawdę?
– A jak udawałoby mu się tak długo wychodzić zwycięsko z każdej bitwy, choć Rzym 
nasyłał na niego armię za armią? Myślicie, że po prostu miał szczęście? Nie, 
jego chronią 
bogowie! Biała sarna jest świętym zwierzęciem.
– Rozumiem... – odrzekłem, ale widocznie bez dostatecznego przekonania.
– Ech wy, Rzymianie! Podbiliście świat, ale utraciliście bogów. Widziałeś białą 
sarnę na 
własne oczy i pomyślałeś, że to zabawka! Ale Sertoriusz jest inny.
– Skąd on wziął to zadziwiające zwierzę?
– Powiadają, że jacyś myśliwi napotkali ją w lesie. Podeszła prosto do nich i 
kazała się 
zaprowadzić do wielkiego wodza. Myśliwi zawiedli ją do Sertoriusza. Kiedy się 
nachylił, by 
pogłaskać ją po nosie, przemówiła doń w jego własnej mowie, a on rozpoznał głos 
Diany. Są od 
tamtej pory nierozłączni. Sarna chodzi za nim wszędzie, albo raczej on idzie za 
nią, jako że to 
ona mu mówi, gdzie są jego wrogowie i jakimi ma iść szlakami. Ach, więc naprawdę 
ją 
widziałeś! Zazdroszczę ci! Ja sam nie miałem nigdy tego szczęścia, tylko o niej 
słyszałem.
– Biała sarna jest więc tak sławna?
– Wszyscy o niej wiedzą. Jestem w końcu właścicielem tawerny, nie? Wiem, o czym 
ludzie 
gadają... i powiem ci, że nie ma od Pirenejów do Słupów Herkulesa człowieka, 
który by jej nie 
kochał.
Ponieważ w Sucro jest tylko jedna tawerna, Mamercus nie miał na drugi dzień 
żadnego 
kłopotu z odszukaniem nas. Wszedł do izby, ledwo zdążyliśmy skończyć z Ekonem 
śniadanie. 
A zatem, pomyślałem, młodzieniec zdecydował się jednak wrócić do dziadka! 
Uśmiechnąłem się 
na powitanie, ale on mi się nie odwzajemnił. Nagle zdałem sobie sprawę, że wciąż 
ma na sobie 
ubiór wojskowy i nie jest sam. Do tawerny weszła za nim grupka żołnierzy. 
Wszyscy mieli tak 
samo ponure miny.
A więc to oficjalna wizyta. Poczułem, że śniadanie zalega mi na żołądku nagłym 
ciężarem. 
Zaschło mi w ustach. Przypomniałem sobie dziwne złe przeczucie, które mnie 
ogarnęło, zanim 
jeszcze poznałem Gajusza Klaudiusza...
Mamercus podszedł do naszego stołu. Zachowywał się po żołniersku obojętnie.
– Gordianusie, Kwintus Sertoriusz przysyła mnie po ciebie.
Czyli jednak stało się najgorsze, pomyślałem. Mamercus zdradził mnie przed 
Sertoriuszem 
i teraz jestem aresztowany za próbę zorganizowania dezercji oficera. Wiedziałem, 
że misja 
będzie niebezpieczna; powinienem był bardziej uważać. Mamercus wyraźnie 
powiedział 
poprzedniego dnia, że nie ma zamiaru wracać do Rzymu. Dlaczego zamarudziłem tu, 
w Sucro? 
Zwlekałem za długo, ofiara moich własnych sentymentów wobec starego senatora. I 
na dodatek 
wciągnąłem w to Ekona. Jest tylko chłopcem – chyba Sertoriusz nie obetnie mu 
głowy jak mnie? 
Ale co się z nim stanie, gdy mnie zabraknie? Wódz pewnie go wcieli do swej armii 
jako prostego 
żołnierza. Czy taki miał być jego los? Miał skończyć życie na polu bitwy, 
walcząc za 
beznadziejną sprawę? Czemuż nie zostawiłem go w domu!
Wstałem, siląc się na spokój, i dałem znak Ekonowi, by szedł za mną. Ludzie 
Mamercusa 
otoczyli nas i poprowadzili drogą wzdłuż rzeki do obozu. W jasnym, porannym 
słońcu wyglądali 
jeszcze bardziej ponuro. Nikt się nie odzywał ani słowem.
W obozie również panowała grobowa atmosfera. Wszystkie twarze wyglądały tak 
samo: 
zgroza mieszała się na nich ze smutkiem i niedolą. Gdzie się podział wczorajszy 
dobry nastrój? 
Dotarliśmy pod namiot wodza. Mamercus odchylił poły wejścia i głośno mnie 
zaanonsował, po 
czym gestem polecił nam wchodzić. Sam został z żołnierzami na zewnątrz.
Sertoriusz był sam. W istocie bardziej sam, niż z początku mi się wydawało. Na 
nasz widok 
zerwał się z krzesła, jak gdyby wyczekiwał nas z niecierpliwością, i spiesznie 
podszedł bliżej. 
Nie takiego przyjęcia się spodziewałem...
– Gordianus Poszukiwacz! – wykrzyknął, ściskając mi dłoń. – Co za szczęście, że 
tu jesteś, 
akurat w taki dzień! Czy wiesz, dlaczego cię wezwałem?
– Zaczynam myśleć, że nie wiem.
Sertoriusz miał minę ponurą, ale nie gniewną. Moja głowa poczuła się zauważalnie 
pewniej 
na karku.
– A więc jeszcze o niczym nie słyszałeś?
– O czym miałbym słyszeć?
– Doskonale! To znaczy, że wieść się jeszcze nie rozniosła po mieście. Staramy 
się tłumić 
plotki, kiedy dzieje się coś podobnego, ale to jak gaszenie pożaru w suchym 
lesie...
Rozejrzałem się po namiocie. Stało tu łóżko, przenośne szafki z mapami i zwojami 
pergaminu na blatach, małe lampy na trójnogach. Czegoś brakowało...
– Gdzie twoja biała sarna? – spytałem.
Krew odpłynęła mu z twarzy.
– A więc jednak słyszałeś, co się stało?
– Nie. Ale jeśli dzieje się coś niedobrego, czyż twoja boska doradczyni nie 
powinna być tu 
z tobą?
Sertoriusz przełknął głośno ślinę.
– Ktoś ją ukradł w nocy. Ktoś porwał białą sarnę!
– Rozumiem. Ale dlaczego posłałeś akurat po mnie?
– Nie udawaj Greka, Gordianusie. Wiem co nieco o tobie.
– Słyszałeś o mnie?
Sertoriusz zmusił się do kwaśnego uśmiechu.
– Trochę się orientuję, co w rzymskiej trawie piszczy, mimo że od lat tam nie 
byłem. Mam 
swoich szpiegów i informatorów... tak jak bez wątpienia Pompejusz i senat mają 
ich w moim 
obozie. Staram się być na bieżąco w sprawach publicznych, wiedzieć, kto się z 
kim procesuje, 
kto pnie się w górę, kto spada. Byłbyś zaskoczony, gdybym ci powiedział, jak 
często pojawia się 
w tym wszystkim twoje imię. Tak, Gordianusie, wiem, kim jesteś.
– I wiesz, co mnie tu sprowadziło?
Chciałem mieć absolutną pewność, że obaj się dobrze rozumiemy.
– Oczywiście. Pytałem wczoraj Mamercusa o ciebie. Pokazał mi ten list. Cóż za 
głupia 
kwoka z jego dziadka! Tamci mogą sobie mieć starego Klaudiusza... Ja mam jego 
wnuka, 
a trzeba ci wiedzieć, że jest wart trzech dowolnie wybranych oficerów 
Pompejusza. Mogę się o to 
założyć! Inteligentny, ciekawy, bystry i w pełni oddany sprawie. Gdyby ci u 
władzy w Rzymie 
mieli choć trochę oleju w głowach, zwróciliby mu rodzinny majątek i staraliby 
się przeciągnąć go 
na swoją stronę, kiedy już się pozbyli jego ojca. Ale ta banda Sulli zawsze była 
chciwa 
i krótkowzroczna. Wygnali wszystkich najlepszych młodych ludzi do Hiszpanii... 
tym lepiej dla 
mnie!
Na chwilę na jego ustach zakwitł olśniewający uśmiech, który niewątpliwie 
podbijał serca 
tych inteligentnych młodzieńców, zaraz jednak zgasł.
– Ale wróćmy do zasadniczego tematu, Gordianusie. Nazywają cię Poszukiwaczem, 
prawda? 
Cóż, masz przed sobą człowieka, który coś stracił i musi to odnaleźć!
Jak wyjaśnił Sertoriusz, nocą sarnę zamykano w jej własnym małym namiocie obok 
jego 
kwatery. Z powodów religijnych wejście do niego było zwrócone ku wschodzącemu 
księżycowi. 
Tak się złożyło, że akurat w tym obozie nie było ono przez to widoczne dla warty 
przed 
namiotem wodza. Oczywiście namiot zwierzęcia też był strzeżony; jednak dwóch 
Celtów, którzy 
wyprosili dla siebie zaszczyt chronienia wysłanniczki Diany, ktoś musiał odurzyć 
silnym 
narkotykiem, przespali bowiem całą noc jak zabici. Sertoriusz dał wiarę ich 
płaczliwej skrusze, 
ale nie udało mu się wydobyć z nich żadnej użytecznej informacji.
Poprosiłem, by pokazano mi namiot sarny. Sertoriusz zaprowadził mnie tam 
osobiście, ale 
zanim weszliśmy do środka, zatrzymał się i zerknął na Ekona.
– Czy twój syn widział już śmierć? – spytał.
– Tak. Dlaczego pytasz?
– Widok nie jest makabryczny... a na takie to ja się napatrzyłem... ale 
przyjemnie to nie 
wygląda.
Więcej nic nie powiedział, tylko wprowadził nas do namiotu. Stał w nim mały 
kojec, a w nim 
wiadra z wodą i świeżą trawą. Dookoła rozsypane były źdźbła siana. Na małym 
łóżku leżała 
dziewczynka, którą widzieliśmy poprzedniego dnia. Miała na sobie tę samą białą 
szatę, ale 
włosy, nie skrępowane chustą rozlały się czarną kałużą wokół białej twarzy. 
Spoczywała 
wyprostowana jak na marach, z rękami skrzyżowanymi na piersiach. Można by 
pomyśleć, że śpi, 
gdyby nie nienaturalny woskowy odcień cery i siny krąg na szyi.
– Czy tak ją znaleźliście? – spytałem.
– Nie – odrzekł Sertoriusz. – Leżała tam, przed kojcem, skręcona na ziemi.
– Kim ona była?
– To zwykła dziewczyna z jednego z celtyckich plemion. Ich kapłani orzekli, że 
tylko 
dziewica może karmić i pielęgnować białą sarnę, a ona się zgłosiła sama. To 
wielki zaszczyt dla 
jej rodziny. Nazywała się Liria.
– Gdzie jest jej biała chusta?
– Rzeczywiście jesteś spostrzegawczy, Gordianusie. Chusta zniknęła.
– Sądzisz, że... – Wyciągnąłem rękę, by dotknąć znaków na jej szyi. – Zwinięta 
chusta 
mogłaby posłużyć jako narzędzie zbrodni.
Sertoriusz skinął głową.
– Musiała próbować ich powstrzymać. Strażników uśpiono, więc i ona powinna 
dostać ten 
sam narkotyk. Jadła zawsze to samo co oni. Być może wczoraj jednak pościła... 
czasem się to 
zdarzało. Mawiała wtedy, że to z rozkazu sarny, dla zachowania czystości. Myślę, 
że kiedy 
przyszli po sarnę, dziewczyna mogła się obudzić, więc ją udusili, żeby nie 
podniosła alarmu.
– Ale dlaczego po prostu nie uśmiercili zwierzęcia, zamiast je porywać?
Sertoriusz westchnął ciężko.
– Ten kraj jest przesiąknięty zabobonami, Gordianusie. Ludzie się dopatrują 
znaków i wróżb 
w każdym oddechu. Nie można tu się spokojnie wysiusiać, bo zawsze ten czy inny 
bóg zagląda ci 
przez ramię. Podejrzewam, że ktokolwiek to zrobił, nie miał zamiaru nikogo 
zabijać. Chcieli 
tylko, żeby moja biała sarna zniknęła, nie rozumiesz? Jak gdyby sama ode mnie 
uciekła. Jak 
gdyby Diana nagle odwróciła ode mnie swą łaskę. Co by wtedy sobie pomyśleli moi 
hiszpańscy 
żołnierze? Pojmujesz, jaka to byłaby dla mnie katastrofa, Gordianusie? Patrzył 
przez długą 
chwilę na martwą dziewczynę, po czym w końcu oderwał od niej wzrok i zaczął 
krążyć tam 
i z powrotem po namiocie.
– Porywacze dodali zbrodnię do swych win. Już to jest dostatecznym 
świętokradztwem, choć 
Liria właściwie nie była kapłanką. Ot, prosta dziewczyna z biednego domu, która 
przypadkiem 
zachowała jeszcze dziewictwo. Sprawcy jednak nigdy by się nie poważyli na 
zabicie sarny. To 
by się obróciło przeciw nim samym. Zabicie wysłanniczki bogini byłoby zbrodnią 
nie do 
wybaczenia i tylko by utwierdziło miejscowe plemiona w woli walki z takim 
bezbożnym 
wrogiem. Dlatego jestem przekonany, że zwierzę jest całe i zdrowe. Starałem się 
trzymać to 
w tajemnicy, Gordianusie, ale pogłoski o zniknięciu sarny chyba już się zaczęły 
szerzyć 
w obozie. Rzymscy żołnierze, jak przypuszczam, domyślą się prawdy... że porwano 
ją 
z powodów politycznych. Ale tubylcy... ci na pewno pomyślą, że bogowie obrócili 
się przeciwko 
mnie.
– Ich wiara w białą sarnę jest naprawdę tak wielka?
– O, tak! Właśnie dlatego ją wykorzystywałem, jako potężne narzędzie, by związać 
ich ze 
sobą. Potężne, lecz niebezpieczne. Przesąd można łatwo obrócić przeciwko 
człowiekowi, który 
się nim posługuje. Powinienem lepiej jej strzec!
– A ty, Sertoriuszu? Czy też wierzysz w jej moc i słyszysz jej głos?
Wódz spojrzał na mnie bystro.
– Dziwię się, że w ogóle o to pytasz, Poszukiwaczu. Jestem rzymskim wodzem, a 
nie 
łatwowiernym Iberyjczykiem. Biała sarna jest dla mnie tylko środkiem 
politycznym. Czyż muszę 
ci to tłumaczyć? Jednego dnia szpiedzy donoszą mi o ruchach Pompejusza, drugiego 
ogłaszam, 
że biała sarna szepnęła mi na ucho, iż armia rzymska znajdzie się o pewnym 
czasie w pewnym 
miejscu... i oczywiście proroctwo się spełnia. Za każdym razem, kiedy odkrywam 
jakiś sekret 
albo dowiaduję się o przyszłym zdarzeniu, oficjalnie zawdzięczam to białej 
sarnie. Ilekroć muszę 
wydać rozkaz, który miejscowym trudno przełknąć... jak spalenie jednej z ich 
własnych wiosek 
czy uśmiercenie popularnego człowieka... tłumaczę im, że muszą to zrobić, bo 
taka jest wola 
białej sarny. Tak jest mi o wiele łatwiej. A kiedy sprawy wyglądają nietęgo i 
moi żołnierze 
zaczynają tracić ducha, oznajmiam im, że Diana obiecała mi przez nią zwycięstwo. 
Biorą się 
wtedy w garść, biją się jak szaleni i rzeczywiście zwyciężamy. Czy uważasz, że 
bluźnię, 
odwołując się do takich metod? Najlepsi wodzowie zawsze tak robili, by wesprzeć 
morale 
swoich wojsk. Przypomnij sobie Sullę! Przed bitwą zawsze dopilnował, by 
żołnierze widzieli, jak 
mamrocze coś pod nosem do małej figurki, którą ukradł wyroczni delfickiej. Bóg 
nieodmiennie 
wieścił mu sukces. Mariusz też trzymał przy sobie syryjską wróżbitkę i zawsze 
mógł liczyć, że 
przepowie straszne klęski jego wrogów. Szkoda, że na koniec go zawiodła. Nawet 
sam 
Aleksander uciekał się do takich sztuczek. Znasz tę historię? Kiedyś, gdy jego 
szanse wyglądały 
kiepsko, kapłani zalecili mu złożenie ofiary krwi. Podczas gdy przygotowywali 
ołtarz i owcę, 
Aleksander napisał farbą na jednej dłoni odwrócone jak w lustrze litery NI, na 
drugiej KE. 
Kapłan rozciął brzuch zwierzaka, wyjął wątrobę i złożył w ręce wodza. I kiedy 
Aleksander 
odwrócił wątrobę, by pokazać swoim ludziom, co na niej zobaczyli? Wyraźny napis 
NIKE, czyli 
po grecku zwycięstwo!
– A twoją sztuczką była biała sarna?
Sertoriusz zatrzymał się i spojrzał mi w oczy.
– Tu, w Hiszpanii, ludzie, a zwłaszcza Celtowie, mocno wierzą w mistyczne moce 
białych 
zwierząt. Dobry wódz dostrzega takie rzeczy. Kiedy myśliwi przyprowadzili mi 
Dianarę...
– Dianarę?
Czyżbym ujrzał na jego twarzy cień zawstydzenia?
– Nazwałem zwierzę Dianarą od imienia bogini. Dlaczego nie? Więc kiedy ją 
przyprowadzili, od razu pojąłem, co mogę z nią zrobić. Uczyniłem ją boską 
doradczynią! 
Sowicie mi się to opłaciło. Ale teraz... – Sertoriusz znów zaczął chodzić po 
namiocie. – 
Zwiadowcy donoszą mi, że Metellus dołączył do Pompejusza po drugiej stronie 
Sucro. Jeżeli moi 
Iberyjczycy odkryją, że biała sarna zniknęła, a ja będę zmuszony przyjąć 
następną bitwę, skończy 
się całkowitą katastrofą! Kto będzie walczył dla wodza, którego opuścili 
bogowie? Moją jedyną 
szansą jest teraz szybkie wycofanie się na zachód, w góry. Zanim jednak do tego 
dojdzie, biała 
sarna musi się znaleźć!
Rzucił mi spojrzenie zarazem błagalne i rozkazujące.
– Jestem Poszukiwaczem, Sertoriuszu, ale nie tropów zwierzyny.
– To jest porwanie, Gordianusie, a nie polowanie. Zapłacę ci dobrze. Zwróć mi 
Dianarę, 
a nie będziesz się skarżył na moją szczodrość.
Zastanawiałem się przez chwilę. Moja praca dla Gajusza Klaudiusza była 
zakończona. 
Znalazłem Mamercusa, oddałem mu list i zaoferowałem mu szansę powrotu ze mną do 
Rzymu. 
Byłem znów wolnym strzelcem, ale w obcym kraju i na łasce potężnego człowieka, 
który szukał 
mojej pomocy. Z drugiej strony wyświadczenie tak ważnej przysługi buntownikowi 
stanowiłoby 
w oczach senatu akt zdrady...
Sertoriusz wzbudził we mnie sympatię, ponieważ był uczciwy i mężny, a na dłuższą 
metę 
skazany na przegraną. Polubiłem go jeszcze bardziej, gdy wymienił konkretną sumę 
jako 
wynagrodzenie za wypełnienie zlecenia. Zgodziłem się. Skoro nie udało mi się 
zwrócić 
dziadkowi wnuka marnotrawnego, to może chociaż zwrócę ulubione zwierzę jego 
panu.
Wódz zezwolił mi przesłuchać dwóch celtyckich wartowników, na których służbie 
zniknęła 
sarna. Mogłem się jednak tylko zgodzić z jego własną opinią, że obydwaj 
odczuwają wyrzuty 
sumienia, ale nie mają do powiedzenia nic, co by mi pomogło. To samo dotyczyło 
pozostałych 
strażników obozowych – żaden z nich niczego nie słyszał ani nie widział, 
zupełnie jakby sam 
księżyc sięgnął ziemi, by zabrać białą sarnę do domu.
Kiedy obaj z Ekonem wróciliśmy tego popołudnia do Sucro, tawerna była pełna 
miejscowych klientów, jak jeden mąż spragnionych wina i nowinek o zaginionej 
wysłanniczce 
Diany. Tajemnica przestała być tajemnicą, a plotki krążyły jak szalone. 
Siedziałem nad kubkiem 
wina i pilnie tego wszystkiego słuchałem; nigdy nie wiadomo, kiedy pośród 
paplaniny 
miejscowych gawędziarzy usłyszy się cenną wskazówkę. Jedni twierdzili, że w 
rzeczywistości 
biała sarna opuściła Sertoriusza już dawno (co było wierutną bzdurą, jako że sam 
ją przy nim 
widziałem zaledwie wczoraj). Inni utrzymywali, że boskie zwierzę nie żyje, a 
Sertoriusz je 
cichaczem pochował i tylko udaje, że zniknęła. Byli i tacy, według których sarnę 
skradziono, nikt 
jednak nie wspomniał ani słowem o śmierci jej dziewiczej opiekunki. Chyba 
najbardziej 
fantastyczna z plotek (a zarazem najbardziej złowroga) głosiła, że biała sarna 
pojawiła się 
w obozie Pompejusza i jest teraz jego doradczynią.
Nic z tych rewelacji nie mogło mi się przydać. Kiedy już ostatni goście rozeszli 
się do 
domów, zagadnąłem karczmarza, co o tym wszystkim sądzi.
– Żaden z nich nie ma zielonego pojęcia, co się stało! Zgraja starych pierdoł. – 
Lacro 
wyrzekł te słowa w miarę pogodnie, bo i dlaczego nie? Musiał dzisiaj nieźle 
zarobić na samym 
winie, a całkiem sporo klientów zostało jeszcze na kolacji. – Jedyna historia, 
która brzmiała jako 
tako prawdopodobnie, to ta, że podobno widziano sarnę na bagnach.
– Co ty powiesz? To mi jakoś umknęło.
– Nic dziwnego, bo gość, od którego to słyszałem, nie darł się jak reszta tych 
głupców nie 
mających nic do powiedzenia. Stał tu, przy ladzie, i rozmawiał tylko ze mną. To 
mój stary 
przyjaciel, czasami razem chadzamy na polowania. Był na bagnach dziś rano i 
mówi, że mignęło 
mu w dali coś białego, w kępie drzew.
– Może jakiś ptak?
– Za duże to było na ptaka i poruszało się inaczej, jakby spacerowało tam i z 
powrotem.
– Miał okazję przyjrzeć się temu stworzeniu bliżej?
– Próbował, ale zanim tam dotarł, zastał już tylko świeże odciski kopyt w 
błocie. Na pewno 
były to tropy sarny lub młodego jelenia, co do tego nie miał wątpliwości. A do 
tego ludzkie 
stopy.
– Ludzkie stopy?
– Według niego było tam dwóch mężczyzn, szli po obu stronach zwierzęcia.
Eko schwycił mnie za ramię i ścisnął. Nie mogłem się z nim nie zgodzić: historia 
była 
rzeczywiście interesująca.
– I co dalej? Czy twój przyjaciel poszedł za tymi śladami?
– Nie. Zawrócił i zajął się własnymi sprawami. Musiał posprawdzać zastawione 
sidła. – 
Lacro uniósł brwi. – Nie powiedział mi tego sam, ale z wyrazu jego twarzy 
poznałem, że się 
przestraszył, ujrzawszy te tropy. To gość, który zna te bagna jak twarz własnej 
matki. Wie, co 
tam jest na swoim miejscu, a co zdecydowanie nie pasuje albo nie jest w 
porządku. Patrzył na 
odciski kopyt i czuł nabożny strach, bo domyślał się, że stoi tam, gdzie 
przechodził boski dar 
Diany. Zważ moje słowa, ta biała sarna musi być na bagnach!
Eko szturchnął mnie w bok i przyłożył ręce do gardła, markując duszenie. Lacro 
spojrzał na 
niego, nie rozumiejąc. Przetłumaczyłem więc, co chłopak chciał powiedzieć.
– Jeżeli twój przyjaciel bał się podążyć za tymi śladami, to chyba wykazał się 
dobrym 
instynktem – powiedziałem. – Zginęła już co najmniej jedna osoba.
– Nie bardzo rozumiem...
Spojrzałem mu w oczy.
– Lacronie, wczoraj mówiłeś dobrze o Sertoriuszu...
– Tak jest.
– I okazałeś szacunek dla białej sarny.
– To dar od Diany.
– Lacronie, chcę ci powierzyć sekret. Coś bardzo ważnego.
– To na co czekasz? Kto umie lepiej dochowywać tajemnicy od karczmarza?
Wyprostowanym kciukiem wskazał w górę ku sypialniom na piętrze, jakby robił 
aluzję do 
tych wszystkich potajemnych schadzek, jakie się odbywały w jego tawernie i o 
których nikt się 
od niego przenigdy nie dowie.
– Czy myślisz, że ten twój przyjaciel też to potrafi? – spytałem. – A co 
ważniejsze, czy się 
zgodzi zaprowadzić dwóch nieznajomych na bagna? Może się to wiązać z pewnym 
niebezpieczeństwem... ale i z nagrodą. Dla was obu...
Wyruszyliśmy przed świtaniem. Lacro i jego przyjaciel – nazywał się Stilensis – 
szli 
przodem. Po jakimś czasie dotarliśmy do owej kępy drzew, gdzie poprzedniego dnia 
znalazł 
ślady. Były wciąż wyraźnie widoczne w pierwszych promieniach wschodzącego 
słońca. 
Poszliśmy za nimi. Czasami, tam gdzie grunt był zbyt twardy lub piaszczysty, 
trop zdawał się 
ginąć, ale nasi doświadczeni przewodnicy umieli go dostrzec. Bywało wprawdzie, 
że i oni go 
gubili; wówczas cierpliwie zataczali coraz szersze kręgi, aż w końcu trafiali 
znowu na ślady. 
Zdarzało się, że i ja widziałem, po czym się orientowali: tu złamana gałązka, 
gdzie indziej 
zgnieciony liść. Częściej jednak miałem wrażenie, że prowadzi ich jakiś ukryty 
zmysł albo 
najzwyklejsze szczęście. Lacro by pewnie powiedział, że to Diana wskazywała im 
drogę.
Dwaj tubylcy najwyraźniej potrafili też wyczuć – w im tylko wiadomy sposób – że 
znajdujemy się w zasięgu słuchu naszej „zwierzyny”. Obydwaj w tej samej chwili 
przystanęli 
i odwróciwszy się do nas, gestami nakazali absolutną ciszę.
Naszych nieprzyjaciół było tylko dwóch, jak wskazywały ślady, łatwo jednak było 
po nich 
poznać, że muszą to być mężczyźni słusznej postury. Na nasze szczęście obydwaj 
jeszcze spali, 
kiedy nad nimi stanęliśmy. Nie mieli namiotu, nie rozpalili też ogniska. Leżeli 
na zgarniętych 
suchych liściach, nakryci kocami.
Lacro i Stilensis mieli ze sobą łuki. Założyli strzały i napięli cięciwy, a my z 
Ekonem 
szarpnięciami zerwaliśmy ze śpiących przykrycie. Obudzili się od razu i 
poderwali na nogi, ale 
znieruchomieli, widząc wymierzone w siebie groty. Przeklinali tylko ze złością w 
swym języku. 
Lacro zapytał ich, co zrobili z białą sarną; burknęli coś w odpowiedzi, 
wskazując na gęstą kępę 
krzewów.
Na malutkiej polance między krzakami znaleźliśmy poszukiwane stworzenie. Sarna 
była 
przywiązana postronkiem do młodego drzewa i spała z podwiniętymi pod siebie 
nogami. Kiedy 
się zbliżyliśmy z Ekonem, obudziła się i uniosła głowę, mrugając kilka razy. 
Spodziewałem się, 
że się przestraszy i będzie próbować uciec, ale ona tylko popatrzyła na nas 
sennie, po czym 
zadarła głowę i zdawała się ziewać. Powoli i metodycznie rozplątała kończyny i 
wstała, po czym 
przysunęła się do nas, unosząc głowę do głaskania. Eko aż sapnął z zadowolenia, 
przesuwając 
palcami po jej lśniącym białym futrze wokół oczu.
Poprowadziliśmy naszych więźniów z powrotem na skraj bagien i dalej drogą wzdłuż 
rzeki. 
Eko szedł na czele, trzymając sarnę na postronku. Zatrzymaliśmy się tuż przed 
obozem. 
Zostawiwszy pozostałych w osłoniętym miejscu nad rzeką, poszedłem zanieść 
Sertoriuszowi 
nowinę.
Przybyłem w samą porę. Tylko jeden namiot – kwatera wodza – jeszcze stał. Wojsko 
już 
wyruszyło w drogę na zachód, a Sertoriusz ze swym sztabem spiesznie pakowali 
wozy i kończyli 
ostatnie czynności przy zwijaniu obozu. Zobaczył mnie pierwszy. Znieruchomiał na 
chwilę, po 
czym ruszył szybko w moją stronę. Jego twarz jakby promieniała w świetle 
poranka.
– Przynosisz mi dobre wieści, czy tak, Gordianusie?
Skinąłem głową.
– Czy jest zdrowa?
– Tak.
– A ci dranie, którzy ją porwali? Ich też złapałeś?
– Dwóch tubylców.
– Wiedziałem! Obudziłem się dziś rano z przeczuciem, że stanie się coś 
cudownego. Gdzie 
ona jest? Zabierz mnie do niej natychmiast. Nie, zaczekaj. – Odwrócił się i 
zawołał do swoich 
ludzi. – Chodźcie za mną wszyscy! Wspaniałe nowiny! Chodźcie i zobaczcie!
Wśród oficerów zobaczyłem Mamercusa, wynoszącego z namiotu niewielką szafkę.
– Odstaw to, Mamercusie, i chodź zobaczyć, co dla nas złowił Poszukiwacz! – 
krzyknął do 
niego Sertoriusz. – Coś białego! I do tego dwóch tutejszych o czarnych sercach!
Mamercus patrzył na nas przez chwilę, jakby nie zrozumiał, a potem postawił 
szafkę na 
ziemi, kiwnął głową i zniknął w namiocie.
– Idziemy, Gordianusie. Prowadź! – zakomenderował Sertoriusz, ciągnąc mnie za 
ramię.
Wkrótce nastąpiło wzruszające spotkanie. Nie przypominam sobie, abym 
kiedykolwiek 
przedtem widział, by rzymski wódz płakał. A już na pewno nie zdarzyło mi się 
ujrzeć, by 
chwycił na ręce sarnę i tulił do siebie jak dziecko. Mimo wszystkich jego 
zapewnień, że zwierzę 
jest dlań tylko politycznym narzędziem, środkiem do cynicznego wykorzystywania 
przesądów, 
w które sam nie wierzył, byłem przekonany, że Dianara znaczy dla niego o wiele 
więcej. Być 
może nie szeptała do niego głosem Diany i nie przepowiadała przyszłości, ale na 
pewno była 
widocznym znakiem łaski bogów, bez której i najmężniejszy wojownik jest jak nagi 
wobec 
swych nieprzyjaciół. To, co widziałem nad brzegiem Sucro, było uniesieniem 
człowieka, którego 
opuściło szczęście, a potem w jednym okamgnieniu powróciło.
Sertoriusz był jednak rzymskim wodzem i nie dał się długo powodować uczuciom, 
nawet 
gdy w grę wchodziła jego własna przyszłość. Po chwili postawił sarnę na ziemię i 
odwrócił się do 
dwóch schwytanych przez nas Iberyjczyków. Przemówił do nich w ich ojczystym 
języku. Lacro 
tłumaczył mi wszystko na ucho.
Sertoriusz powiedział im, że dobrze traktowali sarnę i nie wyrządzili jej 
krzywdy. To było 
mądre i świadczy o pewnym szacunku dla bogini. Obrazili jednak honor rzymskiego 
wodza 
i sprzeciwili się jej woli, a z ich rąk zginęła też młoda dziewica. Za to 
zostaną ukarani.
Dwaj mężczyźni wysłuchali tego z wielką godnością, jeśli wziąć pod uwagę, że 
mogli za 
chwilę zginąć na miejscu. Naradzali się przez chwilę, po czym jeden z nich 
odpowiedział. 
Wyjaśnił, że są tylko najemnikami. Nie wiedzą nic o zabitej dziewczynie. Dwa dni 
temu zgodzili 
się po prostu spotkać nocą z pewnym człowiekiem. To on przyprowadził do nich 
sarnę okrytą 
ciemnym kocem. Mieli ją ukryć na bagnach do odejścia armii Sertoriusza. Nigdy w 
życiu nie 
wyrządziliby najmniejszej krzywdy ani jej, ani opiekującej się nią dziewicy.
Sertoriusz skinął głową, mówiąc, że się domyślał, iż za tym porwaniem musi stać 
jeden 
z jego ludzi – a nawet ktoś z bliskich współpracowników, który dobrze znał 
zwyczaje wodza 
i cały obóz. Jeśli dwaj więźniowie zechcą wskazać człowieka, który ich wynajął, 
może to 
znacznie wpłynąć na złagodzenie czekającej ich kary.
Pojmani naradzali się znów przez chwilę i się zgodzili. Sertoriusz cofnął się i 
wskazał im 
stojących za nim oficerów. Więźniowie przyglądali się im kolejno, po czym 
potrząsnęli głowami. 
Nie było wśród nich ich tajemniczego mocodawcy.
Sertoriusz zmarszczył brwi i sam się przyjrzał szeregowi swych nagle 
spochmurniałych 
adiutantów. Raptem zesztywniał. Ujrzałem w jego oku przebłysk bólu. Westchnął i 
zwrócił się 
do mnie.
– Jednego z moich ludzi brakuje, Gordianusie.
– Tak, zauważyłem. Musiał zostać w namiocie.
Wódz rozkazał kilku oficerom zostać i pilnować sarny. Reszta nas pospieszyła za 
nim do 
namiotu.
– Patrz! Jego koń tu jeszcze jest – rzekł do mnie.
– A zatem nie uciekł – odpowiedziałem. – Może nie ma powodu do ucieczki. Może 
nie miał 
z tym nic wspólnego...
Wiedziałem jednak dobrze, że to nieprawda, jeszcze zanim weszliśmy z Ekonem za 
Sertoriuszem do namiotu. Wśród złożonych łóżek i krzeseł leżał na ziemi 
Mamercus, przebity 
własnym mieczem. Prawa dłoń jeszcze ściskała głownię; w lewej trzymał białą 
chustę Lirii.
Żył jeszcze. Kiedy uklękliśmy przy nim, zaczął coś szeptać. Nachyliliśmy się 
nisko, żeby go 
słyszeć.
– Nie chciałem zabić dziewczyny... Spała... i nie powinna się była zbudzić... 
narkotyk... ale 
jednak się obudziła. Nie mogłem pozwolić, by krzyknęła. Chciałem ją tylko 
zakneblować... ale 
nagle chusta była na jej szyi... a ona nie przestawała się szamotać. Była 
silniejsza, niż sądziłem...
Sertoriusz kręcił głową, jakby jeszcze nie wierzył własnym oczom i uszom.
– Ale dlaczego, Mamercusie? Po co porywałeś sarnę? Byłeś moim człowiekiem!
– Nie, nigdy! – odparł silniejszym głosem młodzieniec. – Byłem człowiekiem 
Pompejusza! 
Jeden z jego agentów w Rzymie zwerbował mnie na szpiega. Powiedzieli, że mi 
zaufasz... 
przyjmiesz do swego kręgu... z powodu mojego ojca. Chcieli, by ktoś wykradł ci 
białą sarnę. Nie 
po to, żeby ją zabić, tylko po prostu uprowadzić. Widzisz, Gordianusie? Ja nigdy 
nie zdradziłem 
dziadka. Powiedz mu to.
– Ale dlaczego stanąłeś po stronie Pompejusza? – spytałem.
Skrzywił się boleśnie.
– Dla pieniędzy, oczywiście. Byliśmy zrujnowani! Jak mógłbym kiedykolwiek dojść 
do 
czegoś w Rzymie, nie mając pieniędzy? Pompejusz zaoferował mi więcej niż 
potrzeba.
Pokręciłem głową.
– Powinieneś był wrócić ze mną do Rzymu.
Chłopak się blado uśmiechnął.
– Z początku myślałem, że przybywasz od Pompejusza... Nie mogłem uwierzyć, że 
zrobił 
coś tak głupiego... przysyłać mi wiadomość w biały dzień, w samym środku obozu! 
A potem 
powiedziałeś, że przyjechałeś od dziadka. Mój drogi, kochany dziadek! Bogowie 
pewnie chcieli 
mi w ten sposób coś powiedzieć... ale było za późno. Mój plan był ustalony 
właśnie na tę noc. 
Nie mogłem już zawrócić. – Zakaszlał. Z kącika ust popłynęła mu strużka ciemnej 
krwi. – Ale 
obróciłem twą wizytę na swoją korzyść! Pokazałem Sertoriuszowi list, 
przysiągłem, że nie mam 
zamiaru go opuszczać... nawet dla mojego dziadka. Jakżeby nie miał mi potem 
ufać? Sertoriuszu, 
wybacz mi. Ale, Gordianusie... – Puścił miecz i kurczowo złapał mnie za rękę.
– Nie mów nic dziadkowi o dziewczynie! Powiedz, że byłem szpiegiem, jeśli 
chcesz. 
Powiedz, że zginąłem, wypełniając swój obowiązek. Powiedz, że miałem odwagę 
rzucić się na 
swój miecz. Ale nie o dziewczynie...
Uścisk zelżał. Blask zgasł w jego oczach. Biała chusta wysunęła się z otwartych 
palców.
Spojrzałem na Sertoriusza. Zobaczyłem na jego twarzy gniew, rozczarowanie, żal, 
zdziwienie. Zdałem sobie sprawę, że Mamercus – podobnie jak biała sarna – 
znaczył dla niego 
więcej, niż chciałby przyznać. Musiał być dla niego czymś w rodzaju żywego 
talizmanu – tak jak 
syn jest nim dla ojca – znakiem łaski bogów, drogowskazem do lepszej 
przyszłości. Mamercus 
jednak okazał się wrogiem i tej prawdy Sertoriusz nie mógł znieść. Jak to on mi 
go opisał? 
„Inteligentny, ciekawy, bystry i w pełni oddany sprawie”. Jakże gorzkie i 
ironiczne wydawały się 
teraz te słowa!
Myślę, że właśnie wtedy Sertoriusz pojął, iż biała sarna nic nie znaczy; że jego 
dni są 
policzone; że potęga Rzymu nigdy nie przestanie go ścigać, dopóki go nie 
zniszczy i nie zatrze 
po nim i po jego państwie ostatniego śladu z powierzchni ziemi. Podniósł białą 
chustę 
i przycisnął do twarzy, zasłaniając oczy – i za to byłem wdzięczny jemu i bogom.
Droga powrotna do Rzymu wydawała mi się długa i nużąca, ale i tak za szybko 
minęła. Nie 
spieszyło mi się do spotkania z Gajuszem Klaudiuszem i do konieczności 
przekazania mu wieści. 
Zrobiłem wszystko tak, jak mnie prosił: odszukałem jego wnuka, oddałem mu list 
i zaproponowałem ucieczkę z obozu i powrót do domu. Przyjąłem zlecenie i je 
wykonałem. 
Kiedy Sertoriusz poprosił mnie o odnalezienie białej sarny, czyż mogłem 
przewidzieć, czym to 
się skończy?
Nikt z nas nie mógł wiedzieć, co wyniknie z mojej podróży do Hiszpanii, a 
najmniej sam 
Gajusz Klaudiusz. A przecież gdyby mnie tam nie posłał, Mamercus mógłby żyć. Czy 
stary 
senator będzie w stanie znieść gorycz świadomości, że pragnąc tylko jego 
powrotu, spowodował 
łańcuch wydarzeń prowadzących do śmierci wnuka?
Mamercus jednak sam był odpowiedzialny za swój upadek. Oszukał dziadka, mimo że 
go 
kochał; był szpiegiem człowieka, którego sprawa i on sam byli mu obojętni; na 
dobitkę 
zamordował niewinną dziewczynę. I w imię czego? Tylko dla pieniędzy!
Nie powinienem marnować dla niego choćby jednej łzy, powiedziałem sobie, oparty 
o nadburcie statku wiozącego nas do Italii. Była noc. Na granatowym niebie stał 
wysoko księżyc 
w pełni, odbijając się w czarnej wodzie wielką plamą migotliwego światła. Może i 
uroniłem łzę 
za Mamercusem; zimna bryza jednak natychmiast zdmuchnęła mi ją z policzka i 
cisnęła 
w morze. Rozpłynęła się w nim bez śladu i z pewnością nawet przez chwilę nie 
zaważyła na szali 
sprawiedliwości, ani tej ludzkiej, ani boskiej.
Cuchnąca sprawa
– Skosztuj, Gordianusie! – zachęcał mnie Lucjusz Klaudiusz. – No, śmiało, 
spróbuj.
Zmarszczyłem nos. Może to zabrzmi dziwnie, ale nie przepadam za garum. Nieważne, 
że 
dziewięćdziesięciu dziewięciu na stu Rzymian je uwielbia i dodaje do 
dziewięćdziesięciu 
dziewięciu na sto potraw, polewając nim wszystko, od kiełbas do jajecznego 
kremu, od 
szparagów po miodowe ciastka. Jak mówi niewyszukane, ale popularne powiedzenie, 
„garum 
wchodzi ze wszystkim”.
Siedzieliśmy w ogrodzie luksusowo urządzonego domu Lucjusza na Palatynie. Przede 
mną 
stała piękna, młoda niewolnica – Lucjusz przywykł mieć wszystko w najlepszym 
gatunku – 
trzymająca w obu dłoniach po małej srebrnej czarce z ciemnym, połyskującym 
garum.
– No, spróbuj! – nalegał mój przyjaciel.
Zanurzyłem palec w gęstym i tłustym sosie z czarki w lewej ręce. Powąchałem 
najpierw, 
wdychając ostrą woń sfermentowanej ryby. Niechętnie dotknąłem warg i języka. 
Smak był 
wyrazisty: słony i lekko cierpki, z nieoczekiwanie złożoną korzenną nutą.
Uśmiechnąłem się.
– Przyznam, że nie jest złe.
– Oczywiście, że nie jest złe! – wykrzyknął Lucjusz. – To najlepsze garum na 
rynku, robione 
tylko w moim warsztacie pod Pompejami. Mówię ci, Gordianusie, tylko dlatego się 
upierasz, że 
nie lubisz garum, bo znasz tylko to paskudztwo, jakie pod tą szlachetną nazwą 
sprzedają... 
cuchnące garnki sfermentowanych rybich wnętrzności z kilkoma zgniecionymi 
oliwkami 
i szczyptą rozmarynu za całą przyprawę! Paskudztwo, powiadam. Ale to jest 
prawdziwe garum, 
przyrządzone z hodowlanych sardynek macerowanych w soli i przyprawionych moją 
własną 
sekretną mieszanką ziół i korzeni, dojrzewające przez pełny miesiąc, zanim 
zostanie rozlane do 
amfor i przygotowane do wysyłki, a nie przez marne dwadzieścia dni, jak to robią 
niektórzy 
z moich konkurentów.
Zanurzyłem palec ponownie i posmakowałem jeszcze raz.
– To jest naprawdę smaczne. Pasowałoby do mięs... albo jarzyn... mmm... Można by 
je jeść 
zwyczajnie z chlebem. Albo i prosto ze słoja! Tak, to mógłbym polubić. Pewnie 
sporo kosztuje?
– Więcej niż sporo. Ale pomóż mi w moim kłopocie, Gordianusie, a będziesz miał 
zapewnioną stałą, dożywotnią dostawę za darmo.
– A cóż to za kłopot, Lucjuszu?
– Spróbuj tego z drugiej czarki.
Wypiłem łyk wina dla przepłukania ust i zneutralizowania smaku, po czym już 
śmiało 
wsunąłem palec w sos. Znów powąchałem, wsadziłem palec w usta, zamknąłem oczy, 
by lepiej 
czuć rozlewający się po podniebieniu cierpki posmak. Po chwili wziąłem jeszcze 
jedną próbkę.
Lucjusz nachylił się ku mnie.
– I co?
– Cóż, na pewno nie mogę się zwać ekspertem, ale...
– Tak?
– Powiedziałbym, że obie próbki są... hmm... identyczne. Ten sam mocny, a przy 
tym 
subtelny smak, ta sama oleista konsystencja... Tak, nie czuję żadnej różnicy.
Lucjusz pokiwał ponuro głową.
– I to jest właśnie mój kłopot! Pierwsza próbka to moje własne garum, druga 
pochodzi od 
mojego konkurenta, tego przeklętego Marka Fabrycjusza.
– Fabrycjusza?
– Jego mały zakład leży o rzut kamieniem od mojego. Ja swój produkt rozsyłam na 
cały 
świat, on zaś sprzedaje sos tylko w małym sklepiku tu, w Rzymie. Od czasu do 
czasu kupuję 
u niego odrobinę, ot, żeby sobie przypomnieć, jak smakuje gorsza receptura. 
Właśnie dzisiaj 
kupiłem tę porcję... i wyobraź sobie mój szok po skosztowaniu!
– Wydaje mi się nieprawdopodobne, aby garum od różnych producentów mogło być 
zupełnie 
takie samo – powiedziałem.
– Nieprawdopodobne? To wręcz niemożliwe! Fabrycjusz musiał wykraść mój tajny 
przepis!
Z takiej to przyczyny – dla obietnicy nieprzerwanych dostaw najlepszego w 
świecie garum, 
ale i dlatego, że Lucjusz Klaudiusz jest moim przyjacielem i protektorem – 
znalazłem się kilka 
dni później w pobliżu Pompejów, oprowadzany po jego wytwórni przez zarządcę, 
wysokiego, 
posiwiałego niewolnika o imieniu Acastus. Miałem ze sobą list polecający od 
Lucjusza 
i udawałem potencjalnego inwestora.
Trzeba przyznać, że zakład zrobił na mnie wrażenie. Położony był nad strumieniem 
wpadającym do morza u stóp Wezuwiusza. W kilku wielkich zbiornikach wkopanych w 
ziemię 
hodowano sardynki; mętna woda rozbłyskiwała srebrnymi smugami nieustannego 
ruchu. 
W magazynie przechowywane były zapasy soli, suszonych ziół i korzeni. Obok stał 
warsztat 
garncarski; niezbędne do produkcji specjalne garnce, amfory do transportu 
hurtowego i gliniane 
słoje dla potrzeb handlu detalicznego wyrabiane były własnymi siłami na miejscu. 
Duża stajnia 
mieściła wozy, którymi transportowano gotowy wyrób lądem do różnych miast 
italskich i do 
portu, skąd statki zabierały garum na odległe rynki, nawet do Aleksandrii. W 
kręgu tych, którzy 
mogli sobie na nie pozwolić, produkt Lucjusza był poszukiwanym i kosztownym 
specjałem, 
którego jakości i marki mój przyjaciel pragnął za wszelką cenę bronić.
Pośrodku zakładu stał duży, uroczy wiejski dom, w którym Lucjusz rezydował 
podczas 
swoich gospodarskich wizyt, a obok niego osobny budynek z pokojami gościnnymi, 
gdzie i ja 
miałem się zatrzymać. Na piętrze Acastus miał swoje biuro i księgi; w typowych 
szafach 
z wąskimi przegródkami przechowywał też całą korespondencję z klientami. Z 
balkonu widać 
było ponad dachem magazynu połyskujące wody zatoki, usiane żaglami łodzi 
rybackich. Nieco 
bliżej, za pasem drzew porastających brzegi strumienia, dostrzegłem dachy i 
tarasy sąsiedniej 
willi.
– Co to za miejsce? – spytałem.
Acastus spojrzał w tamtym kierunku, mrużąc oczy jak krótkowidz.
– Ach, to jest warsztat Marka Fabrycjusza. On też wyrabia garum, a raczej coś, 
co upiera się 
tak nazywać. Zapewniam cię, panie, że to nic interesującego dla poważnego 
inwestora. Ich 
produkt jest bardzo pośledniego gatunku.
– Rozumiem. Czy mógłbyś mi teraz pokazać, jak właściwie przyrządza się garum?
– Co powiedziałeś, panie?
Powtórzyłem swą prośbę znacznie głośniej.
– Oczywiście – odrzekł niewolnik, sapiąc przy tym ze świstem.
Wyglądał na tak starego i słabego, że każdy inny właściciel już dawno by go 
wymienił na 
młodszego niewolnika; Lucjusz Klaudiusz jednak, mimo całego patrycjuszowskiego 
snobizmu, 
był po prostu dobrym człowiekiem. Zapewnił mnie, że Acastus jest najbardziej 
godny zaufania 
wśród wszystkich zarządców jego licznych gospodarstw i wytwórni (wyrób garum 
jest bowiem 
tylko jednym z wielu źródeł jego dochodów). Acastus doglądał procesu produkcji, 
układał plan 
wysyłek, sporządzał rachunki dla klientów i prowadził księgi, i ze wszystkich 
tych zadań 
wywiązywał się doskonale. Jednak zarządca musi być także cerberem swego pana; 
jeżeli 
w zakładzie dzieje się coś dziwnego, czy wzrok i słuch Acastusa jest dość 
bystry, by to 
spostrzec?
Stary niewolnik ruszył chwiejnym krokiem ku tarasowi ocienianemu przez drzewa 
oliwne, 
gdzie grupa niewolników pracowała przy dużych glinianych stągwiach.
– Garum wymyślili Grecy, panie – opowiadał po drodze. – W dawnych czasach było 
luksusem, na który tylko najzamożniejsi Rzymianie mogli sobie pozwolić. Dziś 
jedzą je wszyscy 
do wszystkiego i na co dzień... w każdym razie jedzą coś, co nazywają garum. 
Prawdziwy towar 
jest wciąż bardzo drogi. O, popatrzmy na tego tutaj robotnika, właśnie 
przygotowuje następną 
partię. Nazywasz się Patros, prawda?
– Tak, zarządco.
Bystrooki młody niewolnik stał przy wielkim, szerokim i płaskodennym naczyniu, 
sięgającym mu do kolan. Dno stągwi było już przykryte mieszaniną suszonych, 
aromatycznych 
ziół. Nachyliłem się, by powąchać; wyczułem woń kopru, kolendry, selera, kopru, 
oregano 
i mięty. Na pewno były tam jeszcze i inne zioła, których nie umiałem rozpoznać.
– Kto miesza te zioła? – spytałem.
– Co takiego?
– Pytam, kto miesza...
– Ach, zioła. Pan przyjeżdża tu z Rzymu i robi to sam. Mniej więcej raz na 
miesiąc.
Tyle już wiedziałem od Lucjusza.
– Ale i inni muszą przecież wiedzieć, jakie zioła są przechowywane w magazynie. 
Przepis 
nie może być chyba aż taką tajemnicą?
Acastus się roześmiał.
– To nie w składnikach tkwi sekret, lecz w proporcjach. Pan osobiście odważa i 
miesza zioła, 
nikogo przy tym nie ma. O, nasz pan ma bardzo wyrafinowany smak. Stosujemy w 
sumie ponad 
trzydzieści różnych przypraw. Trzeba by geniusza zmysłów, by odtworzyć 
oryginalną recepturę 
na podstawie smaku naszego produktu, albo wielkiego szczęścia, by trafić na nią 
przez 
przypadkowe dobieranie ilości ziół i korzeni.
Patros tymczasem przyniósł inne naczynie, pełne sardynek, które starannie 
poukładał na 
warstwie ziół.
– Im tłustsze ryby, tym lepiej – skomentował Acastus.
Na wierzch niewolnik wysypał grubą warstwę soli.
– Na dwa palce – wyjaśnił mi zarządca. – Odrobinę więcej, i sos byłby za słony. 
Dasz za 
mało, a nie uzyskasz właściwego smaku.
Patros powtórzył tę procedurę trzykrotnie, przekładając kolejno warstwy w tej 
samej 
kolejności, dopóki stągiew się nie wypełniła po brzegi. Przykrył ją wtedy 
glinianą pokrywą, 
uszczelnił smołą, po czym z pomocą drugiego niewolnika – naczynie musiało być 
teraz bardzo 
ciężkie – przeniósł je niedaleko, w nasłonecznione miejsce.
– Teraz postoi tam przez siedem dni, ani mniej, ani więcej. Po tym czasie 
codziennie 
mieszamy zawartość przez kolejne dwadzieścia dni. A potem... – Acastus cmoknął 
głośno, 
przykładając palce do ust. – Najlepsze garum na całym świecie. Sam próbuję z 
każdej amfory, 
zanim ją wyekspediujemy na rynek. – Uśmiechnął się szeroko, ukazując szczerby w 
uzębieniu. – 
Zastanawiałeś się pewnie, panie, dlaczego mój pan mnie jeszcze trzyma, kiedy 
dawno już się 
zestarzałem? Na pewno nie dla mojego krótkiego wzroku i przytępionego słuchu! 
Pan mnie ceni 
za to... – postukał się po nosie – ...i za to. – Wysunął język na całą długość.
Za nami rozległ się tłumiony śmiech. Odwróciłem się i ujrzałem Patrosa i jego 
kolegę 
zakrywających usta. Acastus też spojrzał za siebie, po swojemu mrużąc oczy.
– Słyszałeś, panie, skrzeczenie borsuków? Istne z nich szkodniki. Potrafią 
otworzyć dzban 
podczas fermentacji i porozrzucać miksturę dookoła. Musimy potem całą porcję 
wyrzucić.
– Czy uległaby zepsuciu, gdybyście ją po prostu od nowa uszczelnili?
– Pewnie nie, ale nie możemy ryzykować. Nasz pan musi dbać o renomę swojej 
marki.
– Jak często się to przytrafia?
– Może raz na miesiąc.
– Przypuszczam, że odnotowujesz taką stratę w księgach?
– Oczywiście! Dokładnie zaksięgowuję wszystkie wydatki i straty, w tym i zepsute 
porcje 
towaru. To nie jest poważny problem, ale i tak staram się czasem złowić kilka 
tych bestii. 
Robotnicy je sobie pieką, no i zawsze to mniej szkodników w okolicy.
Tego wieczoru zjadłem kolację z Acastusem. Na szczęście podał nie pieczeń z 
borsuka, lecz 
chleb ziołowy i pasztet z wątroby, a do tego oczywiście najlepsze garum na całym 
świecie. 
Starzec położył się wcześnie, ja zostałem jeszcze w biurze, za jego pozwoleniem 
przeglądając 
księgi rachunkowe. W końcu i ja udałem się na spoczynek, przykazując służbie, by 
obudzono 
mnie z początkiem dnia roboczego.
Niewolnik obudził mnie o świcie. Wstałem z łóżka, obmyłem twarz nad strumieniem 
i na 
tarasie zjadłem kawałek chrupiącego chleba. Acastus jeszcze nie wstał, ale 
reszta służby już się 
zaczynała krzątać. Skierowałem się niespiesznie do miejsca, gdzie wczoraj 
obserwowałem 
przygotowywanie nowej partii sosu. Już z daleka dostrzegłem młodego Patrosa; 
stał z rękami na 
biodrach i kręcił głową. Zobaczywszy mnie, zawołał:
– Czy uwierzysz, panie? Znowu to zrobiły, te przeklęte borsuki!
Okazało się, że to, co opisał mi wczoraj Acastus, właśnie tej nocy się zdarzyło. 
Pokrywa 
pojemnika, który Patros wczoraj napełnił i zalepił smołą, leżała na ziemi, 
wokoło pełno było 
rozsypanej soli, a w naczyniu brakowało całej wierzchniej warstwy sardynek.
– Psotne z nich nicponie, co? – skomentowałem.
Patros się uśmiechnął.
– Raczej głodomory. Tak czy owak, są tylko takie, jakimi je bogowie stworzyli. 
Cóż, chyba 
wyrzucę tę partię, a potem powiadomię Acastusa. Chodź, Motonie, pomożesz mi to 
zanieść nad 
strumień.
Dwaj niewolnicy unieśli otwartą amforę i z wysiłkiem ponieśli ją w dół, ścieżką 
ku pasmu 
gęsto rosnących nad wodą drzew i krzewów. Ruszyłem i ja w tę samą stronę; bez 
obciążenia 
mogłem iść szybko i na przełaj. Kiedy dotarli do strumienia, czekałem już na 
drugim brzegu. 
Zamiast opróżnić naczynie, by nurt zabrał zawartość do morza, Patros i Moto 
przeszli na drugą 
stronę i zaczęli mozolnie wspinać się w górę.
– A dokąd to się wybieracie! – zagadnąłem spokojnie.
Niewolnicy stanęli jak wryci i patrzyli na mnie osłupiali.
– My... to znaczy... – Patros jąkał się, na próżno szukając jakiegoś 
wyjaśnienia.
– Pomogę ci. Myślę, że idziecie do Fabrycjusza, by sprzedać mu tę porcję garum. 
Musiałby 
wtedy tylko dorzucić na wierzch warstwę sardynek i soli, zakleić i czekać. Po 
miesiącu 
sprzedawałby sos w swoim sklepiku w Rzymie i chwalił się, że jego produkt w 
niczym nie 
ustępuje sławnemu garum Lucjusza Klaudiusza... i miałby rację, bo to jest sławne 
garum 
Lucjusza Klaudiusza!
– Panie, błagam... pierwszy raz to robimy. My nigdy...
– Nie, Patrosie. Robiliście to co miesiąc przez ostatnie pół roku. Tyle razy 
strata z powodu 
złośliwych borsuków jest odnotowana w księgach Acastusa.
– Ale... to nie my zepsuliśmy tę porcję, panie. Byłem całą noc w swoim łóżku, 
Moto też...
– Wiem, że to nie wy. Borsuki też nie. To ja otworzyłem stągiew, żeby zobaczyć, 
co się 
stanie. Domyślam się, że za pierwszym razem rzeczywiście była to sprawka 
borsuków, łasic czy 
jakichkolwiek innych polnych czy leśnych zwierzaków. I pomyśleliście wtedy: po 
co marnować 
tyle pysznego sosu, skoro można go sprzedać sąsiadowi? Co robicie z pieniędzmi 
od 
Fabrycjusza? Wino, kobiety i śpiew w jakiejś pompejańskiej tawernie?
Zaczerwienili się po czubki uszu.
– Tak myślałem. Ale... jak to powiedziałeś o borsukach? Są tylko takie, jakimi 
stworzyli ich 
bogowie? Trudno was winić za chęć wykorzystania nieoczekiwanego wypadku... tylko 
że te 
wypadki zaczęły się powtarzać z dziwną regularnością. Jeżeli wy dwaj celowo 
psuliście porcje 
garum waszego pana...
– Tego nam nie udowodnisz! – Głos Patrosa podniósł się do piskliwego krzyku.
– Nie. Ale zamierzam położyć temu kres. Dogadamy się? Ja przymknę oko na wasz 
dzisiejszy wybryk, a wy przyrzekniecie, że odtąd ani kubek garum nie trafi do 
Fabrycjusza.
Wyraz ich twarzy, pełen ulgi i skruchy, starczył mi za obietnicę.
– Bardzo dobrze. A teraz zobaczmy, jak wam pójdzie wylanie tego, co napsuły 
borsuki, do 
strumienia.
W drodze powrotnej do Rzymu roztrząsałem w myślach dylemat, w jaki się 
wpędziłem. Jak 
mam przekonać Lucjusza, że rozwiązałem jego problem, nie ściągając burzy na 
głowy tych 
dwóch chłopaków? I jak mu dać do zrozumienia, że zarządcy Acastusowi potrzebny 
jest 
pomocnik z może gorszym węchem i smakiem, ale za to z bystrym wzrokiem, dobrym 
słuchem 
i bardziej podejrzliwy?
Ach, coś na pewno wymyślę. W końcu na szali jest nie byle co – dożywotnie 
bezpłatne 
zaopatrzenie w najlepsze garum na całym świecie!
Grób Archimedesa
– Kiedy się dowiedziałem, że ty i twój syn jesteście w Syrakuzach, natychmiast 
posłałem 
Tirona, żeby was odszukał. Nie macie pojęcia, jaka to ulga zobaczyć tu, na 
prowincji, znajomą 
twarz! – Cycero się uśmiechnął i podniósł swój kubek.
Odwzajemniłem gest, Eko zrobił to samo i wszyscy trzej wypiliśmy po łyku wina. 
Miejscowy trunek był wcale smaczny.
– Doceniam tak miłe powitanie – odpowiedziałem, jak najbardziej szczerze.
Nieoczekiwane pojawienie się Tirona w obskurnym zajeździe przy portowym 
nabrzeżu, 
gdzie się zatrzymaliśmy, zupełnie mnie zaskoczyło, a jeszcze bardziej 
zaproszenie na kolację 
z Cyceronem i nocleg w jego wynajętym domu. W ciągu pięciu lat, które upłynęły 
od chwili, gdy 
jako początkujący adwokat zatrudnił mnie do pomocy w przygotowaniu obrony 
oskarżonego 
o ojcobójstwo Sekstusa Roscjusza, nasze stosunki ograniczały się do ściśle 
służbowych. Cycero 
traktował mnie na ogół z chłodną rezerwą: byłem dla niego tylko Poszukiwaczem, 
użytecznym, 
gdy przychodziło grzebać się w brudach. Ja żywiłem dla niego szacunek, acz nie 
pozbawiony 
czujności – jako prawnik, filozof i coraz bardziej znany polityk Cycero wydawał 
się autentycznie 
zainteresowany szukaniem prawdy i sprawiedliwości, ale cóż... był w końcu tylko 
prawnikiem 
i politykiem. Innymi słowy, byliśmy wobec siebie nastawieni przyjaźnie, ale 
żaden z nas nie 
nazwałby drugiego przyjacielem. Dlatego też trochę mnie zdziwiło, że zechciał 
zaprosić mnie 
i Ekona na wieczerzę tylko dla czystej przyjemności. Dwanaście miesięcy 
spędzonych na Sycylii 
w roli namiestnika prowincji musiało być dla niego istną pustelnią, skoro widok 
mojej fizys mógł 
mu sprawić taką radość.
– Ale przecież Sycylia to nie koniec świata... – Nie mogłem sobie odmówić tej 
uwagi. – Nie 
jest stąd aż tak daleko do Rzymu.
– Prawda, prawda, ale dość daleko, by człowiek zaczął doceniać wszystko, co Rzym 
ma do 
zaoferowania. I dość daleko, żeby wszystkie plotki docierały tu co najmniej 
trochę przeinaczone. 
Musisz mi, Gordianusie, opowiedzieć o wszystkim, co się przez ten czas działo na 
Forum.
– Chyba twoja rodzina i przyjaciele przysyłali ci wiadomości?
– Oczywiście, pisali do mnie, a parę osób mnie tu nawet odwiedziło. Nikt z nich 
nie ma 
jednak twego... – szukał przez chwilę właściwego słowa – ...twojej perspektywy.
To znaczy spojrzenia na świat z dołu, nie z góry, pomyślałem.
– Ach, ale teraz, kiedy skończył się rok mojej służby publicznej, wkrótce sam 
się znajdę 
w Rzymie. Jakaż to będzie ulga zostawić za sobą to żałosne miejsce! Co mówi twój 
chłopak?
Siedzący obok mnie na sofie Eko odstawił kubek na stół i zaczął kreślić w 
powietrzu linie. 
To, co chciał powiedzieć, było dla mnie czytelne: wysokie góry, szerokie plaże, 
skaliste urwiska.
– Ekonowi Sycylia się podoba – wyjaśniłem. – Przynajmniej ta jej znikoma część, 
którą 
mieliśmy okazję zobaczyć w tej podróży. Mówi, że są tu piękne krajobrazy.
– I to prawda – przytaknął nasz gospodarz. – Szkoda, że tego samego nie da się 
powiedzieć 
o jej mieszkańcach.
– Masz na myśli tych greckojęzycznych? Sądziłem, Cyceronie, że uwielbiasz 
wszystko, co 
greckie.
– Wszystko, co greckie, być może, ale nie wszystkich Greków – odparł z 
westchnieniem. – 
Grecka kultura to zupełnie inna rzecz, Gordianusie. Sztuka, świątynie, dramaty, 
filozofia, 
matematyka, poezja. Ale... skoro moich pozostałych gości jeszcze nie ma, będę 
mówił szczerze, 
jak Rzymianin do Rzymianina. Grecy, którzy nam dali to wspaniałe dziedzictwo, 
obrócili się 
w proch setki lat temu. Jeśli zaś chodzi o ich rozsianych po świecie potomków, 
zwłaszcza w tych 
stronach... cóż, smutno jest patrzeć, jak mało przypominają swoich przodków, 
założycieli 
kolonii. Weźmy choćby to miasto, Syrakuzy. Niegdyś jasna latarnia wiedzy i 
nauki, 
promieniejąca na całe Morze Śródziemne po tej stronie Italii. Ateny Zachodu, 
rywal Aleksandrii. 
Przed dwustu laty panował tu Hieron, a po plażach przechadzali się ludzie 
kalibru Archimedesa. 
Dziś można tu znaleźć jedynie relikty dawnej rasy, zdegenerowany lud, 
nieokrzesany i bez 
wykształcenia, bez manier i moralności. Dalekie kolonie greckie zapomniały o 
swoich 
antenatach. To my, Rzymianie, przejęliśmy od nich pochodnię cywilizacji. My 
jesteśmy 
prawdziwymi spadkobiercami greckiej kultury, nie Grecy. Tylko Rzymianie mają 
dziś dość 
wyrafinowania, by docenić wartość, powiedzmy, posągu dłuta Polikleta.
– Dość wyrafinowania czy pieniędzy, by stać ich było na takie rzeczy? – 
zapytałem. – Albo 
dość legionów, by je siłą zabrać do Italii?
Cycero zamiast odpowiedzieć, zmarszczył tylko nos, by dać mi do zrozumienia, jak 
niesmaczna to była uwaga, i zawołał o więcej wina. Eko wiercił się niespokojnie 
obok mnie. 
Wczesna edukacja mojego adoptowanego syna była fatalnie zaniedbana, a pomimo 
moich 
najlepszych starań jego postępy hamowała niezdolność mówienia. Miał piętnaście 
lat i był już 
prawie mężczyzną, ale tyrady na temat kultury, zwłaszcza w ustach takich snobów 
jak Cycero, 
szybko go nudziły.
– Widzę, że rok służby z dala od Rzymu uczynił cię jeszcze większym patriotą – 
zauważyłem. – Jeżeli jednak twoja kadencja się skończyła, a tyle masz do 
zarzucenia greckim 
Sycylijczykom, to dlaczego natychmiast stąd nie odjechałeś?
– W tej chwili po prostu bawię się w turystę. Moja placówka mieściła się po 
drugiej stronie 
wyspy, w mieście Lilibeum na zachodnim wybrzeżu. W Syrakuzach zrobiłem sobie 
popas 
w drodze do domu. To ostatnia szansa, by zwiedzić okolicę, zanim na dobre 
opuszczę Sycylię. 
Nie zrozum mnie źle, Gordianusie. To rzeczywiście piękna wyspa, jak słusznie 
stwierdził twój 
syn, pełna cudów natury. Są tu wspaniałe budowle i dzieła sztuki, i wiele 
historycznych miejsc. 
Na Sycylii tyle się wydarzyło przez te wieki od założenia kolonii... złota era 
Hierona, wielkie 
matematyczne odkrycia jego przyjaciela Archimedesa, inwazje kartagińskie, 
zaanektowanie 
przez Rzym. O, w Syrakuzach wiele jest do zobaczenia i do zrobienia. – Cycero 
przerwał, by 
wypić łyk wina. – Ale, jak sądzę, to nie tutejsze atrakcje cię tu przywiodły, 
Gordianusie?
– Masz rację. Eko i ja jesteśmy tu wyłącznie w interesach. Pewien człowiek z 
Rzymu 
wynajął mnie, abym wytropił jego wspólnika, który ulotnił się z ich zyskami. 
Dotarłem jego 
śladem do Syrakuz, ale właśnie dzisiaj się dowiedziałem, że popłynął dalej, 
prawdopodobnie na 
wschód, do Aleksandrii. Według instrukcji klienta miałem nie zapuszczać się poza 
Sycylię, więc 
gdy tylko uda mi się znaleźć miejsce na statku, wracam do Rzymu zawieźć złe 
wieści i odebrać 
zapłatę.
– Ach, ale skoro już się wzajemnie odnaleźliśmy w obcym mieście, musisz zostać 
ze mną 
trochę dłużej, Gordianusie.
Zabrzmiało to szczerze, ale wszyscy politycy potrafią sprawiać takie wrażenie. 
Podejrzewałem, że zaproszenie jest tylko uprzejmym gestem.
– Cóż za szczególny wybrałeś zawód! – mówił dalej. – Ściganie morderców i 
różnych 
szumowin... Oczywiście i w służbie publicznej, zwłaszcza na prowincji, też 
czasem trudno 
spotkać ludzi lepszej klasy. O, jest Tiro!
Młody sekretarz adwokata rzucił mi miły uśmiech i zwichrzył przelotnie czuprynę 
Ekonowi, 
który udał, że się obraził, i nastawił pięści jak bokser. Tiro podjął zabawę i 
też przyjął bojową 
postawę. Młodzieniec dał się lubić; miał przyjemną, bezpretensjonalną naturę. 
Zawsze wolałem 
z nim załatwiać sprawy niż z jego panem.
– I cóż tam, Tironie? – spytał Cycero.
– Przybyli twoi trzej goście, panie. Czy mam ich wprowadzić?
– Tak. Powiedz służbie kuchennej, aby podali pierwsze danie, gdy tylko 
zasiądziemy do 
stołów. – Cycero odwrócił się do mnie. – Właściwie to nie znam tych ludzi. 
Przyjaciele 
w Lilibeum powiedzieli mi, że powinienem się z nimi spotkać, będąc w tym 
mieście. Doroteos 
i Agatynos są poważnymi kupcami, wspólnikami w firmie armatorskiej. Margero jest 
ponoć 
poetą albo też kimś, kto uchodzi za poetę w dzisiejszych Syrakuzach.
Mimo tego wzgardliwego tonu Cycero powitał przybyszów z ostentacyjną 
wylewnością, 
zrywając się z sofy i otwierając ramiona do klasycznego uścisku polityka. 
Bardziej nadskakująco 
nie mógłby się zachować chyba nawet wobec niezdecydowanych rzymskich wyborców.
Kolacja, złożona w większości z plonów morza, była wyśmienita, a towarzystwo 
przyjemniejsze, niż Cycero zapowiadał. Doroteos, przysadzisty, krągłolicy 
mężczyzna z gęstą 
czarną brodą i stentorowym głosem, przez cały czas niemal nie przestawał 
żartować, a jego dobry 
humor był zaraźliwy. Szczególnie Eko był nań podatny, często dołączając do jego 
basowego 
śmiechu swoje dziwaczne, ale czarujące porykiwania. Z niektórych słów, jakie 
wymieniał 
Doroteos ze swym wspólnikiem, wywnioskowałem, że obydwaj mają szczególny powód 
do 
dobrego nastroju, dobiwszy ostatnio jakiegoś lukratywnego targu. Agatynos jednak 
zachowywał 
się o wiele bardziej powściągliwie od kolegi. Siedział wesoły i śmiał się cicho 
z dowcipów, ale 
sam niewiele się odzywał. Fizycznie też był zupełnie inny od Doroteosa: wysoki i 
szczupły, 
z pociągłą twarzą, wąskimi ustami i długim nosem. Wydawali się idealnym 
przykładem zasady, 
że przeciwieństwa nie tylko się przyciągają, ale mogą stworzyć udaną, dobrze 
prosperującą 
spółkę handlową.
Trzeci z Syrakuzańczyków, Margero, z pewnością wyglądał i zachowywał się jak 
melancholijny grecki poeta. Był młodszy od swoicb towarzyszy i całkiem 
przystojny, z lokami 
opadającymi na czoło, pełnymi ustami i ciemnymi, gęstymi brwiami. Zdaje się, że 
jego wiersze 
były akurat w modzie w miejscowych kręgach intelektualnych; wyczuwałem, że dla 
dwóch 
kupców był bardziej ozdobnikiem niż przyjacielem. Śmiał się rzadko i nie 
zdradzał chęci do 
recytowania swoich poezji, co się może i dobrze składało, jeśli wziąć pod uwagę 
snobistyczne 
zapatrywania Cycerona. Muszę jednak przyznać, że mój znajomy zachowywał się 
raczej 
poprawnie i tylko z rzadka pozwalał sobie na protekcjonalny ton.
Rozmawialiśmy na różne tematy, od ruchu w interesie i przewidywań co do 
tegorocznych 
zbiorów zboża przez repertuar dramatyczny miejscowego teatru po aktualną modę 
wśród 
syrakuzańskich dam (zawsze spóźnioną wobec rzymskiej o rok czy dwa, jak tego nie 
omieszkał 
podkreślić Cycero). Najczęściej konwersacja toczyła się po grecku i Eko, którego 
znajomość 
greki była ograniczona, zdradzał oznaki rosnącego zniecierpliwienia, pozwoliłem 
mu więc odejść 
od stołu. Wiedziałem, że nasza rozmowa stanie się dla niego o wiele bardziej 
interesująca, gdy 
będzie mógł ją podsłuchiwać z kuchni z Tironem.
W końcu, przy kolejnych kubkach wina po ostatnim daniu z aromatycznej cebuli 
duszonej 
w miodzie z ziarnami gorczycy, Cycero skierował konwersację na przeszłe czasy. 
Przez miniony 
rok stał się ekspertem w dziedzinie długiej i burzliwej historii Sycylii i 
wydawał się uradowany 
szansą zademonstrowania nabytej wiedzy tubylcom. Stopniowo wpadał w coraz 
bardziej 
krasomówczy rytm, wykluczający możliwość dopuszczenia do głosu kogoś innego. 
Uczciwie 
powiem, że to, co miał do powiedzenia, było fascynujące – nigdy dotąd nie 
słyszałem tylu 
makabrycznych szczegółów o wielkich buntach niewolników, jakie wstrząsały wyspą 
za 
poprzednich pokoleń – ale po jakimś czasie zorientowałem się, że jego 
syrakuzańscy goście 
zaczynają się niecierpliwić nie mniej niż Eko.
Cycero ze szczególną pasją mówił o Hieronie, tyranie Syrakuz z ich złotej ery.
– Oto był prawdziwy władca, wzór dla wszystkich helleńskich tyranów, jacy 
rządzili 
greckimi miastami za jego czasów. Ale ty musisz wiedzieć wszystko o jego 
chwalebnym 
panowaniu, Margeronie.
– Muszę? – powtórzył poeta, mrugając i odchrząkując jak ktoś wyrwany z drzemki.
– To znaczy, jako poeta – wyjaśnił Cycero. – Teokryt... szesnasta idylla...
Margero tylko zamrugał ponownie.
– No, szesnasta idylla Teokryta... Poemat, w którym sławi cnoty Hierona i 
zapowiada jego 
ostateczne zwycięstwo nad Kartaginą. Z pewnością znasz ten wiersz.
Młody Grek zmrużył powieki i wzruszył ramionami. Cycero zmarszczył brwi z 
dezaprobatą, 
ale zmusił się do uśmiechu.
– Mam na myśli tę część, która zaczyna się od słów...
Odwieczna powinność i muz, i poetów
Śpiewać chwalę bogów, wysławiać herosów...
– Przecież, Margeronie...
Poeta potrząsnął głową, jakby się zastanawiał.
– Wydaje mi się to... jakby... znajome.
Doroteos zaśmiał się z cicha; nawet cienkie wargi Agatynosa wykrzywiły się w 
uśmiechu. 
Zdałem sobie sprawę, że Margero po prostu z Cycerona kpi. Gospodarz natomiast 
zupełnie tego 
nie dostrzegał i wyrecytował inny fragment, żeby Grekowi odświeżyć pamięć.
Mocniej ścisnęli broń Syrakuzany,
Tarczami chroniąc się od strzał wrogich.
I Hieron wśród nich, heros w spiż odziany,
A lwia głowa sroga hełm jego zdobi.
– Pęk końskiego włosia – burknął Margero.
– Słucham?
– Pęk końskiego włosia hełm jego zdobi – powtórzył poeta, leniwie unosząc brwi. 
– Lwia 
głowa, doprawdy...
Cycero poczerwieniał.
– Ach, tak... masz rację. Pęk końskiego włosia... Czyli jednak znasz ten wiersz.
– Trochę. Oczywiście Teokryt uderzał w takie górne tony, żeby się przypodobać i 
zwrócić na 
siebie uwagę Hierona. Był akurat bez mecenasa i pomyślał sobie, że klimat w 
Syrakuzach będzie 
mu służył; wysmażył ten pean w nadziei, że król go zatrudni jako nadwornego 
piewcę swoich 
zwycięstw nad Kartagińczykami. Niestety, Hieron nie skorzystał z oferty... zbyt 
był zajęty 
wojaczką, jak sądzę. Teokryt posłał zatem podobne dzieło Ptolemeuszowi do 
Aleksandrii, no 
i udało mu się złapać posadę nad Nilem. Jakież to żałosne, że my, poeci, zawsze 
musimy być na 
łasce możnych i wielkich...
Od początku biesiady Margero nie wypowiedział tylu słów, ile w tej krótkiej 
filipice. Cycero 
patrzył na niego zaskoczony i już nie tak pewny siebie.
– No, tak... – powiedział w końcu. – Hieron jednak odparł kartagińską inwazję, 
czy był przy 
tym poeta, czy go nie było, i dziś go pamiętamy jako wielkiego władcę... w 
każdym razie my 
w Rzymie. Oczywiście między ludźmi wykształconymi jeszcze sławniejszy jest jego 
przyjaciel 
Archimedes. – Cycero zrobił pauzę, spoglądając na gości w oczekiwaniu na 
przytaknięcie, ale 
trójka Greków tylko wpatrywała się weń beznamiętnie. – Archimedes, ów matematyk. 
Oczywiście filozofem nie był, ale i tak zaliczamy go do największych umysłów 
swoich czasów. 
Był prawą ręką Hierona. Zajmował się głównie abstrakcją, właściwościami kul i 
walców, 
równaniami sześciennymi, ale potrafił też projektować zmyślne katapulty i inne 
machiny 
wojenne. Mówi się, że bez jego pomocy Hieron nie wyparłby Kartagińczyków z 
Sycylii.
– Ach, ten Archimedes! – rzekł sucho Agatynos. – Myślałem, że masz na myśli tego 
łysego 
Archimedesa, handlarza rybami, co ma stragan przy porcie.
– Czyżby to imię było aż tak pospolite? – Cycero powoli zaczynał się orientować 
w sytuacji, 
ale brnął dalej, tłumacząc swoim gościom, kim był najsławniejszy Syrakuzańczyk w 
historii ich 
miasta. – Mówię, oczywiście, o tym Archimedesie, który powiedział: „Dajcie mi 
punkt 
podparcia, a poruszę Ziemię”, i zademonstrował to Hieronowi w miniaturze, 
konstruując system 
dźwigni i wielokrążków, za pomocą których król mógł unieść wydokowany okręt 
jednym ruchem 
ręki. To on zbudował nadzwyczajny mechanizm, w którym modele Słońca, Księżyca i 
pięciu 
planet poruszały się tak samo, jak prawdziwe na nieboskłonie. Chyba jednak 
najbardziej zasłynął 
rozwiązaniem problemu złotej korony Hierona.
– O, teraz to się pogubię – wtrącił Doroteos. – Nigdy nie miałem głowy do logiki 
i matematyki. Pamiętasz, Agatynosie, jak doprowadzałem do łez rozpaczy naszego 
starego 
nauczyciela, kiedy starał się wytłumaczyć mi zasady Pitagorasa i różne takie 
rzeczy?
– O, zasada złotej korony jest całkiem prosta – odparł Cycero. – Znacie tę 
historię?
– Mniej więcej... Coś tam sobie mgliście przypominam. – Doroteos skinął powoli 
głową, 
może po to, by ukryć iskierki humoru w oczach.
– Postaram się ją streścić – obiecał gospodarz. – Wieść niesie, że Hieron 
zamówił u złotnika 
nową koronę i dał mu na ten cel pewną ilość złota. Rzemieślnik sprawił się 
dobrze i wkrótce 
przyniósł królowi wspaniały złoty diadem. Do Hierona doszły jednak słuchy, że ów 
człowiek 
ukradł część złota, zastępując je srebrem. Korona miała właściwą wagę, ale król 
nie wiedział, czy 
na pewno jest zrobiona z czystego kruszcu. Była przepięknej roboty i nie chciał 
jej psuć, nie 
widział jednak innej możliwości sprawdzenia jakości użytego materiału bez jej 
ponownego 
przetopienia albo przecięcia. Wezwał więc Archimedesa, który już tylekroć 
rozwiązywał dlań 
rozmaite problemy, i poprosił o pomoc. Archimedes długo rozmyślał, ale nie mógł 
wpaść na 
odpowiedni sposób. Wiedział, że złoto jest cięższe od srebra; ślepiec mógłby je 
rozróżnić, 
zwyczajnie ważąc je w rękach. Jak jednak ocenić, czy przedmiot o danej wadze 
jest zrobiony ze 
srebra pokrytego złotem? Według legendy siedział właśnie w kąpieli w łaźni, 
zaobserwował, jak 
poziom wody wznosi się i opada, kiedy ludzie wchodzą i wychodzą z basenu... i 
nagle doznał 
olśnienia. Był tak podekscytowany, że wyskoczył z łaźni i ruszył biegiem nagi 
przez ulice, 
wołając: Eureka! Znalazłem!
Doroteos nie wytrzymał i parsknął śmiechem.
– Cały świat zna tę część historii, Cyceronie! I tak właśnie, dobrze to czy źle, 
wszyscy sobie 
wyobrażają Archimedesa... jako roztargnionego starego geniusza.
– Gołego roztargnionego geniusza – poprawił cierpko Agatynos.
– Niezbyt to ładny obrazek – rzekł Margero. – Mężczyzna w pewnym wieku powinien 
wiedzieć, że nie należy narażać innych na widok swojej kościstej nagości, nawet 
w sytuacjach 
intymnych.
Wydawało mi się, że rzucił przy tym zjadliwe spojrzenie w stronę Agatynosa, 
który siedział 
sztywno, patrząc wprost przed siebie. Nagle sobie uzmysłowiłem, że ci dwaj 
prawie się do siebie 
nie odzywają przez cały wieczór, a nawet unikają kontaktu wzrokowego.
– Panowie, odbiegamy od tematu – przypomniał Cycero. – Puentą tej historii jest 
właśnie 
rozwiązanie, do którego doszedł Archimedes.
– Ach, dochodzimy więc do tej części, której nigdy nie mogłem do końca pojąć. – 
Doroteos 
znów się roześmiał.
– Kiedy to naprawdę jest proste – zapewnił Cycero. – Oto, co zrobił Archimedes. 
Wziął 
kawałek złota o znanej wadze, powiedzmy, rzymską uncję. Włożył go do naczynia z 
wodą 
i zaznaczył nowy poziom. Następnie to samo uczynił z uncją srebra. Ponieważ 
srebro jest lżejsze 
od złota, jego uncja ma większą objętość, a tym samym wypiera więcej wody. 
Wówczas 
Archimedes zanurzył w wodzie nową koronę Hierona. Wiedząc dokładnie, ile uncji 
złota król 
powierzył rzemieślnikowi, obliczył, do jakiego poziomu powinna się podnieść woda 
w naczyniu. 
Jeżeli poziom będzie wyższy od spodziewanego, wówczas będzie wiadomo, że korona 
nie 
została odlana z czystego złota, lecz zawiera domieszkę materiału lżejszego, jak 
właśnie srebro. 
No i oczywiście okazało się, że podejrzenia władcy były słuszne: woda podniosła 
się wyżej. 
Złotnik, kiedy mu przedstawiono ten dowód, przyznał się do oszustwa.
– Teraz rozumiem... – rzekł Doroteos powoli i tym razem bez ironii w głosie. Po 
błysku 
w oczach widać było, że naprawdę pojął coś, co mu się do tej pory wymykało. – 
Wiesz, 
Cyceronie? Ja nigdy dotąd nie mogłem się do końca połapać, jak to jest z tą 
zasadą Archimedesa.
– A przydałaby ci się, Doroteosie. Może ona mieć istotne praktyczne znaczenie 
dla 
człowieka mającego na co dzień do czynienia z towarami i płatnościami.
– Tak, teraz to widzę... – zgodził się zamyślony nagle Grek.
Cycero się uśmiechnął.
– Tak, to jest proste, jak większość podstawowych zasad. Zazwyczaj trzeba jednak 
człowieka 
takiego jak Archimedes, żeby je odkryć. – Zapatrzył się w wino w swoim kubku. – 
Ale na pewno 
był geniuszem roztargnionym, jak go nazwałeś. Zawsze myślami błądził po świecie 
czystej 
matematyki. Podobno w łaźni używał własnego ciała jako tabliczki do pisania, 
kreśląc palcem 
figury geometryczne w warstwie oliwy na brzuchu.
Ten obraz znowu wzbudził wesołość Doroteosa, który z rechotem poklepał się po 
własnym 
wydatnym brzuszysku. Nawet Agatynos się uśmiechnął, choć Margero tylko uniósł 
brwi.
– Nawet śmierć go zastała pochłoniętego rozmyślaniem nad kolejnym problemem 
geometrycznym – kontynuował Cycero. – Ale tę historię też na pewno wszyscy 
doskonale 
znacie...
– W ogólnym zarysie... – zgodził się Agatynos.
– Musisz nas oświecić, Marku Tulliuszu – ochoczo zachęcał go Doroteos.
– Skoro nalegacie... Po śmierci Hierona Sycylię zajęli Rzymianie, czyniąc z niej 
zaporę przed 
Kartaginą. W dniu zdobycia Syrakuz przez Marcellusa Archimedes był na plaży, 
pracując nad 
twierdzeniem i rysując kijem figury w piasku, kiedy nadszedł rzymski oddział. 
Archimedes, 
który nawet nie wiedział, że miasto padło, nie zwrócił na nich uwagi, dopóki 
żołnierze nie zaczęli 
deptać po jego rysunkach. Rzucił obraźliwą uwagę...
– O ile pamiętam, zalecił im kopulację z własnymi matkami – wtrącił ze śmiechem 
Margero.
Cycero odchrząknął i mówił dalej:
– W każdym razie jeden z żołnierzy wpadł w furię i zabił go na miejscu.
– Nie wiedziałem, że pasja matematyczna może być tak niebezpieczna – dorzucił z 
poważną 
miną Agatynos.
– Archimedes przynajmniej wiedział, jak pilnować własnego interesu – odparł 
cicho 
Margero.
Znowu dostrzegłem, jak rzuca złe spojrzenie na Agatynosa, który i tym razem 
udał, że nie 
słyszy. Cycero zaś niezrażony kontynuował:
– Kiedy wódz rzymski dowiedział się o tej tragedii, był oczywiście wstrząśnięty. 
Urządził 
wielką procesję pogrzebową i ufundował wymyślny grobowiec, z wyciętymi w 
kamieniu 
najważniejszymi twierdzeniami Archimedesa, ozdobiony formami geometrycznymi, 
których 
właściwości odkrył i opisał: kulą, walcem i stożkiem. O, właśnie... Gdzie się 
znajduje grób 
Archimedesa? Chciałbym go zobaczyć przed wyjazdem.
Agatynos i Doroteos spojrzeli po sobie i wzruszyli ramionami. Margero miał twarz 
równie 
nieprzeniknioną jak kotka mojej niewolnicy.
– Chcecie powiedzieć, że żaden z was nie zna miejsca, gdzie pochowano 
Archimedesa? 
Sądziłem, że to rzecz powszechnie znana!
– To chyba gdzieś w starej nekropolii za murami miasta – odrzekł bez przekonania 
Agatynos.
– Nie wszyscy tak się przejmują swoimi przodkami jak wy, Rzymianie – wtrącił 
swoje trzy 
grosze poeta.
– Ależ grób takiego człowieka powinien być traktowany jak świątynia! – obruszył 
się 
Cycero. Nagle znieruchomiał. Oczy mu rozbłysły, zadrżała szczęka. – Mam! Eureka! 
Znalazłem!
Był tak ożywiony, że wszyscy aż podskoczyliśmy, nawet ospały Margero.
– Gordianusie Poszukiwaczu, samo Fatum cię tu sprowadziło i sprawiło, że się 
spotkaliśmy! 
Mam tu ważną rzecz do zrobienia... i ty też.
– O czym ty mówisz, Marku Tulliuszu?
– Co byś powiedział na drobne zlecenie? Odnajdź dla mnie grób Archimedesa, 
jeżeli jeszcze 
istnieje... a ja go przywrócę do dawnej świetności! O, to będzie koronne 
osiągnięcie mojej 
rocznej służby na Sycylii. Genialne! Jak tu wątpić, że los nas tu wszystkich ze 
sobą zetknął tego 
wieczoru i pokierował naszą rozmową? Eureka! Zaiste, czuję się jak Archimedes w 
łaźni!
– Bylebyś nie zaczął biegać nago po ulicach... – Doroteosowi aż się brzuch 
zatrząsł od 
śmiechu na samą myśl o takiej ewentualności.
Biesiada naturalną rzeczy koleją dobiegła końca i trzej Syrakuzańczycy zaczęli 
się zbierać do 
odejścia. Cycero udał się na spoczynek, pozostawiając Tironowi ich odprowadzenie 
do drzwi 
i zorganizowanie naszego noclegu. U drzwi Agatynos nieco zamarudził, zostając w 
tyle za 
odchodzącymi towarzyszami, i odciągnął mnie na stronę.
– Zdaje się, że Cycero mówił poważnie, kiedy proponował ci zapłatę za odszukanie 
grobu 
Archimedesa?
– Na to wygląda. W końcu mam przydomek Poszukiwacza.
Agatynos ściągnął usta i patrzył na mnie chłodnym, taksującym spojrzeniem, nie 
pozbawionym iskierki humoru.
– Wydajesz mi się porządnym człowiekiem, Gordianusie... jak na Rzymianina. Och, 
nie 
zaprzeczaj... widziałem, jak się w duchu śmiejesz razem z nami, kiedy twój rodak 
robił nam 
wykład o Hieronie i Archimedesie, jak uczniakom. Zupełnie jakby to on był 
Syrakuzańczykiem, 
a nie my. Ale, jak mówię, ty jesteś w porządku. Czy chcesz, bym ci wyświadczył 
przysługę 
i zdradził miejsce pochówku uczonego?
– Wiesz zatem, gdzie się znajduje?
– To nie jest rzecz powszechnie znana, ale owszem, wiem.
– Nie powiedziałeś o tym jednak Cyceronowi.
– Jemu? Nigdy! Chyba wiesz dlaczego. Wydaje mu się, że pozjadał wszystkie 
rozumy. 
Z tego, co słyszałem, jest bardziej uczciwy niż większość urzędników nasyłanych 
nam przez 
Rzym, ale... cóż za czelność! Ciebie jednak polubiłem, Gordianusie. Twojego syna 
też. Podobało 
mi się, jak rechotał z okropnych dowcipów Doroteosa. To jak, pokazać ci grób 
Archimedesa? 
Będziesz wtedy mógł tam zaprowadzić Cycerona... albo nie, jak sam uznasz za 
stosowne... 
i każesz mu za to słono zapłacić, mam nadzieję.
Uśmiechnąłem się.
– Doceniam twoją ofertę, Agatynosie. Gdzie więc mam go szukać?
– W starej nekropolii za bramą Achradyńską, około stu kroków od drogi w kierunku 
północnym. Tam jest wiele starych grobowców, prawdziwy labirynt. Mój ojciec 
pokazał mi ten 
grób, gdy byłem jeszcze chłopcem. Napisy z twierdzeniami w większości się 
zatarły, ale żywo 
pamiętam bryły geometryczne. Niestety, nekropolia popadła w zaniedbanie. Pomniki 
i groby 
zarosły chaszczami. – Zastanowił się przez chwilę i dodał: – Trudno opisać drogę 
do właściwego 
miejsca. Prościej będzie, gdy ci je sam pokażę. Możemy się spotkać jutro rano za 
bramą?
– Jesteś zajętym człowiekiem, Agatynosie – odrzekłem. – Nie chciałbym ci się 
narzucać.
– To żaden kłopot, jeśli załatwimy to jak najwcześniej. Bądź przy bramie godzinę 
po świcie.
Skinąłem głową i Agatynos odszedł.
– I jak się udał wieczór? – spytał mnie Tiron, kiedy odprowadzał nas do naszej 
izby. – Wiem, 
że Ekonowi nie bardzo się podobało – dodał, markując ziewanie.
Eko tymczasem ziewnął naprawdę i padł na wznak na łóżko, które wyglądało na 
znacznie 
wygodniejsze od naszych zarobaczonych pryczy w zajeździe.
– Wieczór nigdy nie jest nudny, jeżeli kończy się pełnym brzuchem, dachem nad 
głową 
i perspektywą płatnego zajęcia – odrzekłem. – Jeśli zaś idzie o towarzystwo, to 
Doroteos da się 
lubić, choć zachowuje się odrobinę zbyt hałaśliwie. A i Agatynos sprawia 
wrażenie porządnego 
faceta.
– Trochę kwaśną miał minę.
– Myślę, że po prostu nie grzeszy poczuciem humoru.
– A poeta?
– Margero wyraźnie nie był w nastroju do recytacji. Wydał mi się czymś 
pochłonięty. Coś 
musiało zajść między nim i Agatynosem...
– Chyba mógłbym to wyjaśnić – rzekł Tiro.
– Nie było cię z nami w pokoju.
– Nie, ale byłem w kuchni, słuchając miejscowych plotek od niewolników. Agatynos 
i Doroteos są patronami Margerona. Każdy poeta potrzebuje kogoś takiego, jeśli 
chce, jak to 
powiedziałeś, mieć pełny brzuch i dach na głową. Ostatnio jednak jego stosunki z 
Agatynosem 
wyraźnie się ochłodziły.
– Ochłodziły?
– Przez zazdrość. Podobno zalecają się do tego samego urodziwego młodzieńca 
w gimnazjonie.
– Ach, tak...
Kupiec i poeta są zatem rywalami w miłości. Margero jest młodszy i umie układać 
miłosne 
liryki; Agatynos jednak może przyciągać władzą i pieniędzmi. Najwyraźniej nie 
byli do końca 
skłóceni – poeta wciąż był zależny od finansowego wsparcia bogacza, który z 
kolei go 
potrzebował jako ozdoby – niemniej panowało między nimi napięcie.
– Słyszałeś też jakieś inne ciekawe plotki, Tironie?
– Tylko tyle, że Doroteos i Agatynos właśnie otrzymali zapłatę za największą jak 
dotąd 
partię towaru importowanego ze Wschodu. Według niektórych stali się teraz 
najbogatszymi 
kupcami w mieście.
– Nic dziwnego, że Cyceronowi doradzono, by się z nimi zaprzyjaźnił.
– Czy miałbyś na coś ochotę przed snem, Gordianusie? – spytał Tiro, ściszając 
głos.
Eko już spał, nawet się nie rozebrawszy.
– Może coś do czytania?
– Znajdziesz trochę zwojów w pokoju, którego Cycero używa jako biura.
Zakończyłem ten dzień zwinięty w kłębek na łóżku, zaczytany w pachnącym 
stęchlizną 
starym egzemplarzu prac Archimedesa, podziwiając jego geniusz. Były tam takie 
cudeńka, jak 
metoda obliczania powierzchni kuli, wyłożona tak przejrzyście, że nawet ja 
prawie ją 
rozumiałem. Po jakimś czasie dobrnąłem do twierdzenia wyprowadzonego z problemu 
złotej 
korony Hierona.
Propozycja: ciało stałe cięższe od płynu, w którym jest zanurzone, opadnie na 
jego dno, 
a zważone w tym płynie okaże się lżejsze niż normalnie o tyle, ile waży wyparty 
przez nie płyn...
No, to się wydaje oczywiste, pomyślałem i czytałem dalej.
Weźmy ciało stałe A cięższe od takiej samej objętości płynu i przyjmijmy, że 
jego ciężar jest 
równy (G + H), gdzie G przedstawia ciężar płynu...
To już nie było takie jasne, a ja zaczynałem odczuwać senność. Cycero wyjaśniał 
to 
przystępniej. Brnąłem jednak dzielnie dalej.
Weźmy ciało B lżejsze od takiej samej objętości płynu i takie, że ciężar B jest 
równy G, 
ciężar zaś takiej samej objętości płynu wynosi (G + H). Połączmy teraz A i B w 
jedno ciało stałe 
i zanurzmy. Teraz, skoro (A + B) ma identyczny ciężar jak taka sama objętość 
płynu, równy (G + 
H) + G, wynika z tego, że...
Ziewnąłem potężnie, odłożyłem zwój i zgasiłem lampę. Niestety, nie każdego Greka 
łatwo 
udawać...
Następnego dnia obudziłem Ekona o świcie, zabrałem z kuchni trochę chleba i 
wyruszyliśmy 
ku bramie Achradyńskiej. Odcinek drogi za murami wyglądał tak, jak go opisał 
Agatynos: po 
obu stronach ciągnął się labirynt grobów pozarastanych gąszczem ostów i pnączy. 
Nie było to 
przyjemne miejsce nawet w świetle dziennym; panowała tu przygnębiająca atmosfera 
rozkładu 
i zapomnienia. Niektóre z grobów miały rozmiary niewielkich świątynek, inne były 
oznaczone 
tylko kamiennymi stelami wkopanymi w ziemię. Wiele z nich poprzekrzywiało się 
albo upadło. 
Zatarte płaskorzeźby przedstawiały najczęściej wieńce pogrzebowe i końskie 
głowy, tradycyjne 
symbole krótkiego rozkwitu życia i szybkiej podróży ku śmierci. Gdzieniegdzie 
trafiały się 
rzeźbione podobizny zmarłych, tak wygładzone przez deszcze, wiatry i czas, że 
wszystkie były 
jednakowo nijakie i pozbawione indywidualności jak prastare posągi na Cykladach.
Agatynosa nigdzie nie było widać.
– Może przyszliśmy za wcześnie – wyraziłem przypuszczenie.
Eko był pełen energii. Zaczął się kręcić między najbliższymi grobami, 
przyglądając się 
podniszczonym rzeźbom i szukając ścieżek przez zarośla. Zawołałem za nim, żeby 
się nie 
oddalał i nie zgubił, ale bez skutku. Wkrótce zniknął mi z oczu.
Czekałem na drodze, ale Agatynos się nie zjawiał. Możliwe, że przybył długo 
przed nami 
i zabrakło mu cierpliwości, albo zatrzymała go jakaś sprawa. Niewykluczone też, 
że po prostu 
zmienił zdanie i nie chce pomagać Rzymianinowi, nawet tak porządnemu jak ja. 
Starałem się 
przypomnieć sobie jego opis. Powiedział, że grób Archimedesa znajduje się po 
północnej stronie, 
około stu kroków od drogi i ozdabiają go formy geometryczne. Chyba nietrudno coś 
takiego 
wypatrzeć?
Poszedłem więc za przykładem Ekona i zacząłem lawirować między grobami, szukając 
przejścia między krzakami. Trafiłem na jego ślady i ruszyłem za nimi ścieżką, a 
raczej tunelem 
przez cierniste chaszcze. Zagłębiałem się coraz bardziej w ten dziwny, mroczny 
świat ciemnej 
zieleni i zimnych, omszałych kamieni. Pod stopami szeleściły zeschnięte liście. 
Ścieżka się 
czasami rozwidlała; przystawałem wtedy, wypatrując śladów Ekona, i nawoływałem, 
by dać mu 
znać, że idę za nim. Szybko zdałem sobie sprawę, że odnalezienie grobu 
Archimedesa nie będzie 
tak łatwe, jak mi się wydawało. Przyszło mi do głowy, że może lepiej wrócić na 
drogę; Agatynos 
mógł w tym czasie już nadejść i teraz na mnie czeka.
Nagle usłyszałem dziwny, zduszony okrzyk; poznałem głos Ekona. Rzuciłem się w 
stronę, 
skąd dobiegał, ale określenie kierunku w tym labiryncie nie było łatwe.
– Ekonie, krzyknij jeszcze raz! – zawołałem. – Krzycz, dopóki cię nie znajdę!
Dźwięk nadleciał z innej strony. Zawróciłem w miejscu, uderzyłem głową o 
wystający 
kamienny ornament jakiegoś grobowca, aż mi gwiazdy stanęły przed oczami. Otarłem 
pot z czoła 
i stwierdziłem, że krwawię. Eko krzyknął znowu. Zmieniłem kierunek, potykając 
się o splątane 
korzenie i obijając kolanami o przechylone stele.
Nagle ponad kępą krzewów ujrzałem coś, co mogło być tylko górną częścią grobu 
Archimedesa. Na wysokiej, czworobocznej kolumnie pokrytej niewyraźnymi greckimi 
napisami 
widniała kamienna kula, na której balansował walec. Te dwie formy były 
ilustracją jednej 
z zasad, o których wczoraj czytałem przed zaśnięciem – ale wszelkie takie 
skojarzenia ulotniły 
mi się z głowy, gdy znalazłem przejście przez gęstwinę i stanąłem na niewielkiej 
wolnej 
przestrzeni przed grobowcem.
Przed ową kolumną stało kilka innych brył geometrycznych. Na jednej z nich, 
sześcianie 
wysokim niemal na wzrost człowieka, stał Eko z szeroko otwartymi, przerażonymi 
oczami. Obok 
sześcianu zobaczyłem równie wysoki smukły stożek z bardzo ostrym wierzchołkiem – 
ciemnym 
od krwi. Nadziane było nań ciało Agatynosa. Kupiec zwrócony był twarzą do góry, 
jego długie, 
chude kończyny zwisały bezwładnie, a rysy zastygły w wyrazie bólu i szoku.
– Tak go tu znalazłeś? – spytałem.
Eko kiwnął głową.
Jak to się mogło stać? Agatynos musiał stać na sześcianie, tam gdzie teraz Eko, 
i jakimś 
sposobem upadł na wznak, trafiając na wierzchołek stożka. Energia upadku wbiła 
jego ciało 
niemal do połowy wysokości bryły. Cóż on jednak w ogóle robił u góry? Zatarte 
napisy na 
kolumnie równie dobrze można odczytać, stojąc na ziemi. Jak mógł być tak 
nieostrożny w takim 
niebezpiecznym miejscu?
Chyba że ktoś go popchnął.
Pomyślałem o trójkącie, nie takim, jakie studiował Archimedes, ale innym, o 
właściwościach 
równie przewidywalnych – utworzonym nie z abstrakcyjnych linii, lecz z potężnych 
sił, jakie 
łączą śmiertelnika ze śmiertelnikiem.
Ofuknąłem Ekona, żeby przestał się gapić i zszedł z sześcianu.
Z uwagi na okoliczności, w jakich odkryte zostały zwłoki Agatynosa, to my dwaj 
jako obcy 
w Syrakuzach łatwo mogliśmy stać się podejrzanymi o zabójstwo – gdyby uznano, że 
nie zginął 
wskutek zwykłego wypadku. Zdecydowałem, że najlepiej będzie opowiedzieć o 
wszystkim 
Cyceronowi, aby sam się zajął zgłoszeniem zdarzenia właściwemu urzędnikowi, a 
potem 
wykupić przejazd na stały ląd i trzymać się od tej sprawy jak najdalej.
– Ależ, Gordianusie! – zaprotestował namiestnik. – Takie historie to przecież 
twoja 
specjalność! I jeśli cię dobrze zrozumiałem, to Agatynos zjawił się tam na 
spotkanie z tobą 
i chciał ci wyświadczyć przysługę... choć równie dobrze mógł wskazać grób 
Archimedesa mnie 
samemu. Nie czujesz się zobowiązany do odkrycia prawdy?
Cycero po mistrzowsku umie grać na ludzkich uczuciach, zwłaszcza na honorze 
mężczyzny. 
Opierałem się jak umiałem.
– Czy to znaczy, że wynajmujesz mnie, abym przeprowadził śledztwo?
– Gordianusie, Gordianusie... Zawsze tylko pieniądze.Opłacanie takiej usługi nie 
należy do 
moich obowiązków, ale na pewno zdołam przekonać miejscowego rzymskiego 
urzędnika, aby to 
z tobą załatwił. Poza tym twoje zaangażowanie w dochodzenie usunęłoby cię z 
kręgu 
podejrzanych. Więc jak? – Spojrzał mi w oczy, unosząc pytająco brwi.
Jeśli chodzi o logikę, z Cyceronem trudno iść o lepsze.
– Zgadzam się – powiedziałem krótko.
– Świetnie! Ktoś jednak musi najpierw zawiadomić jego rodzinę i przyjaciół. 
Zawiadomienie 
wdowy wymaga pewnej dyplomacji... ja się tym zajmę. Tobie zostawię przekazanie 
smutnej 
nowiny jego partnerowi, Doroteosowi.
– A co z Margeronem?
– Ach tak, pewnie zechce ułożyć jakąś elegię ku czci zmarłego patrona.
Chyba że jest autorem jego śmierci, pomyślałem.
Margero mieszkał w niewielkim, ale porządnym domu w samym sercu miasta. 
Zastukałem, 
jak każe grzeczność, nogą w drzwi i po chwili niewolnik wprowadził mnie przez 
skromne atrium 
do równie skromnie urządzonego ogrodu. Przyszło nam tam poczekać dłuższą chwilę, 
zanim 
wreszcie zjawił się poeta. Miał na sobie wygniecioną chlamidę, misternie wczoraj 
ułożone loki 
były w nieładzie, a zapuchnięte oczy zdradzały, że wyrwałem go ze snu.
– Już prawie południe – zauważyłem. – Czy wszyscy artyści tak późno wstają?
– Tak, jeżeli wypiją przed snem tyle co ja wczoraj.
– Nie zauważyłem, abyś pił więcej niż którykolwiek z nas.
– Skąd przypuszczenie, że przestałem pić po opuszczeniu gościnnych progów?
– Miałeś zatem długi wieczór?
– Co cię to obchodzi, Rzymianinie?
– Jeden z twoich mecenasów nie żyje.
W czasie jednego uderzenia serca przez twarz młodego człowieka przemknęło kilka 
przechodzących jedna w drugą emocji, od czegoś, co można by nazwać zaskoczeniem, 
przez 
przebłysk nadziei, aż do grymasu być może związanego tylko z kacem.
– Doroteos? – zapytał.
– Nie.
Na ustach wykwitł mu uśmieszek, z którego zakwalifikowaniem już nie miałem 
problemu – 
była to czysta oznaka satysfakcji.
– Agatynos... nie żyje? Ale jak...
– Eko i ja znaleźliśmy go dziś rano za murami miasta – wyjaśniłem, po czym 
dokładniej 
opisałem okoliczności.
– Nadziany na...? Jakież to makabryczne... – Wykrzywił usta z niesmakiem, co 
jednak 
wkrótce zmieniło się w wyraz rozbawienia. – Ale i adekwatne! Cóż za odmiana 
względem jego 
normalnych preferencji. – Roześmiał się teraz w głos. – Agatynos na palu! A to 
dobre! Biedny 
Nikias bez wątpienia będzie wstrząśnięty. Ułożę dla niego poemat na pocieszenie.
– Nikias to ten chłopiec z gimnazjonu? – spytałem.
Margero spochmurniał.
– Skąd o nim wiesz?
– Wiem o twoich sprawach więcej, niżbym chciał, Margeronie. O Agatynosie też... 
Choć 
z drugiej strony jeszcze za mało...
– I co o tym myślisz? – spytałem Ekona, kiedy szliśmy ku dużemu budynkowi przy 
nabrzeżu 
portowym, gdzie Agatynos i Doroteos mieli swoje biura i magazyny. – Czy Margero 
był 
naprawdę zaskoczony wiadomością?
Eko szedł zamyślony. Pokręcił dłonią niezdecydowanie.
– Przypuśćmy, że podsłuchał wczoraj, jak Agatynos umawiał się z nami na rano...
Eko potrząsnął głową.
– No tak, masz rację. Margero z Doroteosem już wyszli i nie mogli nas słyszeć. 
Ale 
Agatynos mógł ich dogonić i sam im o tym powiedzieć. To przecież możliwe.
Możliwe, zgodził się Eko jednym pełnym powagi skinieniem.
– Margero mógł wtedy zaproponować, że wybierze się razem z nim. Zjawili się tam 
przed 
nami i sami zaczęli szukać grobu... albo inaczej, Margero przyszedł sam i 
potajemnie śledził 
Agatynosa. W każdym razie jakimś sposobem obaj znaleźli się w zaroślach, 
niewidzialni od 
strony drogi... i poeta skorzystał ze sposobności pozbycia się rywala raz na 
zawsze.
Eko pokręcił głową i zaczął udawać poetę recytującego coś w natchnieniu.
– Tak, wiem. Margero jest człowiekiem słowa, nie czynu. Musiałby przy tym być 
doskonałym aktorem, jeżeli symulował wszystkie te reakcje, jakie u niego przed 
chwilą 
widzieliśmy.
Eko przechylił głowę na bok, przyłożył dłoń do policzka i zamknął oczy.
– Masz rację. Najwyraźniej spał, kiedy przyszliśmy z wieściami... to jednak 
niczego nie 
dowodzi. Mógł czatować w zasadzce przez całą noc, a do łóżka poszedł już po 
dokonaniu 
zbrodni – zasugerowałem, czekając na reakcję syna.
Chwycił się obiema dłońmi za wyimaginowany kamienny grot wystający mu z piersi, 
potem 
znów zamarkował sen i pokręcił przecząco głową. Jak ktokolwiek mógłby zasnąć, 
dopiero co 
popełniwszy morderstwo?
– Trudno ci odmówić racji. I jeszcze jedno: Margero jest młodszy od Agatynosa, 
ale czy 
silniejszy? Potrafiłby zmusić go do wejścia na sześcian, a potem zepchnąć go na 
stożek?
Doroteos także kazał nam na siebie czekać, zanim zjawił się w atrium, 
uśmiechając się 
smętnie i gładząc po brodzie.
– Ach, Gordianus i Eko! – zagrzmiał swoim basem. – Przychodzicie się pożegnać 
przed 
wyjazdem do Rzymu?
– Chciałbym, aby ta wizyta miała taki pogodny cel. Chodzi o Agatynosa...
– Ach, tak, dowiedziałem się właśnie o tej tragedii... Jego żona przysłała 
gońca, gdy tylko 
Cycero jej o wszystkim powiedział. Rozumiem, że to ty znalazłeś ciało? Straszne! 
Wstrząsające!
– Czy wiedziałeś, że miałem się z nim spotkać dziś wcześnie rano?
– Co takiego? Nie, skąd miałbym to wiedzieć?
– Myślałem, że może wspominał o tym, kiedy was dogonił po wyjściu od Cycerona.
– Rzeczywiście tak było... to znaczy, dogonił nas i potem szliśmy trochę we 
trójkę. Nie 
mówił jednak nic o spotkaniu z tobą. Pożegnałem się z nimi pod drzwiami mojego 
domu... Więc 
to Margero widział go ostatni. Czekaj... skoro już o tym wspomniałeś...
– Tak?
– Ostatnio były między nimi jakieś niesnaski. Być może sam wczoraj zauważyłeś, 
że 
Margero odnosi się do Agatynosa niegrzecznie, ten zaś traktował go jak 
powietrze. Jakaś 
idiotyczna zazdrość o chłopaka. Jakie to absurdalne, że ludzie potrafią wpadać w 
złość z takiego 
błahego powodu... Nie mogę jednak uwierzyć, że Margero mógłby...
Do atrium wszedł w tej chwili niewolnik i szepnął coś do ucha swemu panu. 
Doroteos 
wzruszył ramionami i rzekł przepraszająco:
– Interesy mnie wzywają. Śmierć Agatynosa spowodowała kompletny chaos. 
Wybaczcie, ale 
muszę się z wami pożegnać. Życzę wam bezpiecznej podróży do domu, Gordianusie.
Doroteos wyszedł za niewolnikiem, zostawiając nas samych. To znaczy, mnie samego 
– 
kiedy się rozejrzałem po atrium, stwierdziłem, że Eko gdzieś zniknął. Zawołałem 
go cicho, ale 
najwyraźniej znowu uznał za stosowne udawać głuchego. Z atrium wiodło w głąb 
domu kilkoro 
drzwi, moją uwagę przykuła jednak zasłona w jednych z nich: była równo ułożona, 
gdy tu 
przybyliśmy, teraz zaś wisiała krzywo. Odsunąłem ją na bok i wszedłem w ciemny 
korytarz. Po 
obu stronach znajdowały się niewielkie pomieszczenia biurowe, zarzucone 
papirusami, zwojami 
pergaminu i woskowymi tabliczkami, które, na ile się mogłem przekonać pobieżnym 
rzutem oka, 
były normalnymi w interesach dokumentami: fakturami, pokwitowaniami, księgami 
rachunkowymi. Biura świeciły pustką; jak się domyślałem, Doroteos zwolnił 
pracowników 
w związku ze śmiercią Agatynosa. Zaglądałem do każdego pokoiku, co chwila cicho 
nawołując 
Ekona.
Korytarz kończył się drewnianymi drzwiami, teraz lekko uchylonymi. Pchnąłem je 
i stanąłem na progu przestronnego, otwartego magazynu wypełnionego skrzyniami. I 
tu nie 
widać było żywej duszy; labirynt przejść między stertami towaru przywiódł mi na 
myśl 
nekropolię za bramą Achradyńską.
– Ekonie! Nie mamy prawa tu węszyć! – zawołałem, starając się zanadto nie 
podnosić głosu. 
– Gdzie jesteś?
Wędrowałem wzdłuż i wszerz magazynu alejkami między skrzyniami, aż w 
przeciwległym 
narożniku natrafiłem na małe drzwi. Stwierdziłem, że mieści się za nimi jeszcze 
jeden pokój 
biurowy. Przez okienko umieszczone wysoko pod dachem dolatywało skrzypienie lin 
na 
cumujących w porcie statkach i głośne piski mew. Po Ekonie nigdzie nie było 
śladu. Wycofałem 
się i zamknąłem drzwi. Zdążyłem zrobić kilka kroków, kiedy nagle dotarło do 
mnie, co tam 
widziałem. Zawróciłem.
Na stole pośrodku biura stała prosta waga, a obok niej w równym rządku sztabki 
złota 
i srebra. Stało tam też małe drewniane korytko do połowy wypełnione wodą; na 
jego ściankach 
dostrzegłem zrobione kredą znaki.
Usłyszałem za sobą stuknięcie zamykanych drzwi.
– Zdaje się, że już sobie powiedzieliśmy do widzenia, Gordianusie.
W głosie Doroteosa nie było najmniejszej nutki jego jowialnego humoru. Bez 
szerokiego 
uśmiechu jego krągła, brodata twarz miała surowy, niemal groźny wyraz. Wczoraj, 
przy ciągłych 
żartach i śmiechu, nie było widać w jego oczach tego zimnego, drapieżnego 
błysku, tak często 
spotykanego u dobrze prosperujących kupców. Dopiero teraz zdałem sobie sprawę, 
jakie z niego 
duże chłopisko. Był otyły, ale łapska miał jak kowal – nie wątpiłem, że ma w 
nich dość siły, by 
móc wciągnąć drobniejszego i słabszego Agatynosa na kamienny sześcian, a potem 
zepchnąć go 
tyłem na ostry stożek.
– Szukam mojego syna – odezwałem się tak niewinnym tonem, na jaki umiałem się 
zdobyć. 
– Eko ma okropny zwyczaj znikania mi z oczu. Doprawdy, muszę go chyba zacząć 
surowiej 
traktować...
Doroteos jednak mnie nie słuchał.
– Ile chcesz, Poszukiwaczu?
– Niby za co?
– Za to, żebyś trzymał język za zębami i wyniósł się do Rzymu.
Mój rozmówca był może mordercą, ale przede wszystkim człowiekiem interesu. 
Jeżeli 
przyjęcie od niego pieniędzy oznacza bezpieczne opuszczenie tego pomieszczenia i 
budynku... to 
czemu nie? Pomyślałem jednak o Agatynosie, o naszej rozmowie poprzedniego 
wieczoru... 
ostatniego w jego życiu. Rozbrzmiały mi w głowie jego słowa: „Polubiłem cię, 
Gordianusie. 
Twojego syna też. Podobało mi się, jak rechotał z okropnych dowcipów 
Doroteosa...” i oferta 
wskazania drogi do grobu Archimedesa. Znów zobaczyłem jego twarz zastygłą w 
szoku i bólu, 
wyobraziłem sobie ten moment strasznego cierpienia, kiedy kamienne ostrze 
rozrywało mu ciało.
– Agatynos powiedział ci o naszym planowanym spotkaniu o świcie? – spytałem.
Doroteos, zdecydowawszy się podjąć rozmowę, rozluźnił się trochę; na jego ustach 
pojawił 
się cień uśmiechu.
– Tak. Chyba cieszyła go myśl o przedzieraniu się z tobą przez chaszcze i trawy. 
Oświadczyłem, że też się chcę zabawić i pójdę z wami.
– A Margero?
– No, w tym cię trochę okłamałem. Margero pożegnał się z nami, gdy tylko dogonił 
nas 
Agatynos. Ledwo mógł znieść przebywanie z nim pod jednym dachem i na pewno nie 
był 
w nastroju na wspólną przechadzkę. Spieszyło mu się pewnie do domu, by się upić 
i komponować bzdurne wiersze dla tego chłoptasia z gimnazjonu.
– A ty?
– Odprowadziłem Agatynosa pod dom i przyszedłem tutaj.
– Do biura? W środku nocy?
– Nie udawaj niewiniątka, Gordianusie. Widziałeś wagę i naczynie z wodą.
– Sprawdzałeś zasadę Archimedesa?
– Nie uwierzysz, ale nigdy jej dobrze nie pojmowałem, dopóki Cycero mi jej tak 
prosto nie 
wyłożył.
– Czy to było aż takie ważne, żeby cię skłonić do nocnych doświadczeń?
Doroteos westchnął.
– Od lat podejrzewałem, że Agatynos musi mnie oszukiwać. Dlaczego nie? Zawsze 
był ode 
mnie sprytniejszy, już jako dziecko. A chytrzejszy wspólnik zawsze robi 
głupszego w konia, 
takie już prawo interesów. Zawsze więc bacznie obserwowałem każdą transakcję, 
liczyłem każdą 
sztukę srebra czy złota, którymi się dzieliliśmy. Na niczym jednak nie mogłem go 
przyłapać. 
Niedawno mnie namówił do przyjęcia mojej części należności za ostatni transport 
towarów 
w złotych naczyniach... wiesz, dzbany, puchary i tym podobne... podczas gdy on 
miał wziąć 
pieniądze. Tłumaczył, że potrzebuje gotówki na jakieś inwestycje, a dla mnie to 
wszystko jedno, 
skoro obaj otrzymamy tyle samo złota na wagę. Myślałem nawet po cichu, że lepiej 
na tym 
wyjdę, bo złoto w wyrobach ma zawsze większą wartość od monet. Agatynos liczył 
na moją 
chciwość, rozumiesz? Wykorzystał ją przeciwko mnie. Oszukał mnie, sukinsyn 
jeden! 
Wczorajszej nocy, dzięki Archimedesowi, mogłem to wreszcie udowodnić.
– Twoje naczynia nie były zrobione z czystego złota?
– Otóż to.
– Może on o tym nie wiedział?
– O nie, dobrze wiedział! Dziś rano, kiedy poszliśmy do nekropolii i 
odnaleźliśmy grób 
Archimedesa, wygarnąłem mu to prosto w oczy. Z początku się wypierał, ale kiedy 
go 
wciągnąłem na kamień i zagroziłem, że go zrzucę na ten ostry stożek, przyznał 
się do oszustwa... 
i nie mógł skończyć. To się nie zaczęło od tej transakcji! On od lat fałszował i 
kradł moje złoto 
na najróżniejsze pokrętne sposoby! Zawsze wiedziałem, że Agatynos jest za 
sprytny, żeby mógł 
być uczciwy.
– I kiedy już się do wszystkiego przyznał... – Zadrżałem, wyobraziwszy sobie tę 
scenę.
Doroteos przełknął głośno ślinę.
– Mógłbym powiedzieć, że to był wypadek. Że on się pośliznął i sam upadł. Ale po 
co? Nie 
jestem z siebie dumny. Byłem wściekły! Taki gniew zsyłają bogowie, nie? Oni więc 
mnie 
zrozumieją. Tak samo jak to, dlaczego musiałem się pozbyć i ciebie.
Sięgnął za fałdy tuniki i wyciągnął długi sztylet.
W gardle nagle mi zaschło. Odkaszlnąłem.
– Zdaje się, że chciałeś kupić moje milczenie – powiedziałem.
– Rozmyśliłem się.
– Ale...
– Ty nie odpowiedziałeś, więc nie dobiliśmy targu. A teraz wycofuję swoją 
ofertę.
Rozejrzałem się błyskawicznie po pokoju za czymś, co mogłoby wyrównać nasze 
szanse, ale 
nie dostrzegłem niczego, co dałoby się wykorzystać jako broń. Mogłem jedynie 
chwycić za 
korytko i chlusnąć w niego wodą, a potem cisnąć nim jak pociskiem. Doroteos z 
łatwością 
odtrącił je na bok. Zyskałem tylko tyle, że teraz był mokry i rozjuszony. Po 
wczorajszym dobrym 
kompanie nie zostało ani śladu. Zmienił się nie do poznania.
W tej chwili drzwi za jego plecami otworzyły się gwałtownie. Do pokoju wszedł 
Cycero, 
a za nim kilku dobrze uzbrojonych rzymskich żołnierzy, którzy sprawnie 
obezwładnili Greka 
i odebrali mu sztylet. Eko truchtał na końcu z niepokojem na twarzy. Kiedy 
zobaczył, że jestem 
cały i zdrowy, aż podskoczył z radości.
– Eko cię tu sprowadził? – spytałem Marka Tulliusza.
– Tak.
– Słyszałeś, jak Doroteos przyznaje się do morderstwa?
– Słyszałem wystarczająco dużo.
Eko otworzył usta i poruszył wargami, ale wydał tylko zduszone mruknięcie.
– Co on mówi? – spytał Cycero.
– Myślę, że chciał powiedzieć „eureka”.
– Ech, ludzka chciwość! – rzekłem do Ekona następnego ranka, kiedy szykowaliśmy 
się do 
opuszczenia gościnnych progów Cycerona. – Wieczorem przeczytałem tę idyllę 
Teokryta, którą 
nasz gospodarz usiłował zacytować podczas biesiady. Poeta dobrze to ujął:
Nikt już dziś nie pragnie chwały nieśmiertelnej
Za czyny szlachetne, pieśniami sławione.
Każdy patrzy zysku i komory pełnej,
Jak lew gotów bronić nawet brudu z monet.
– Przez chciwość zginął Agatynos, Doroteos trafił do więzienia, a Margero 
stracił obydwu 
patronów naraz, co dla niego pewnie oznacza konieczność opuszczenia Syrakuz. 
Potrójna 
katastrofa. To wszystko bardzo smutne. Tak smutne, że człowiek może zapragnąć 
rzucić 
wszystkie te ludzkie przyziemne dążenia i oddać się bez reszty na przykład 
czystej geometrii, jak 
Archimedes.
Spakowaliśmy naszą garstkę rzeczy i poszliśmy się pożegnać z Cyceronem. Poza tym 
należała mi się jeszcze od niego zapłata – nie tylko za odnalezienie grobu 
Archimedesa, lecz i za 
zdemaskowanie mordercy Agatynosa.
W atrium usłyszałem głos Marka Tulliusza, dobiegający z jego gabinetu. 
Namiestnik 
dyktował Tironowi list, bez wątpienia z zamiarem wykorzystania mnie jako 
kuriera, skoro 
miałem się zjawić w Rzymie przed nim. Stanęliśmy z Ekonem w ogrodzie, czekając, 
aż do nas 
wyjdzie. Nie mogłem nie słyszeć, co mówi.
– Drogi bracie Kwintusie! Ludzie, z którymi znajomość tak usilnie mi tutaj 
zalecano, okazali 
się tego niewarci. Niesmaczne szczegóły wydarzeń mogą zaczekać do naszego 
spotkania. 
Niemniej moje wakacje w Syrakuzach nie były zupełnie stracone. Zainteresuje cię 
wiadomość, że 
udało mi się odkryć zapomniany grób jednego z bohaterów naszego dzieciństwa – 
Archimedesa. 
Miejscowi zupełnie nie wiedzieli, gdzie go szukać, a nawet zaprzeczali jego 
istnieniu. Jednakże 
wczorajszego popołudnia wybraliśmy się z Tironem do starej nekropolii za bramą 
Achradyńską 
i tam bez większego trudu wyśledziłem ponad gąszczem zarastających groby ostów i 
krzewów 
budzące jednoznaczne skojarzenia ozdoby: kulę i walec na szczycie kolumny. Na 
pewno 
pamiętasz jeszcze ów dziecinny wierszyk, którego się nauczyliśmy od naszego 
starego 
matematyka: „Kuli i walca szukaj jako znaku, gdzie spoczął na wieki mędrzec z 
Syrakuz”. 
Zakrzyknąłem „eureka!” i sprowadziłem kosiarzy, by oczyścili cały teren z 
zarośli. Teraz grób 
Archimedesa widać z daleka; znów, jak dawniej, może być świątynią dla wszystkich 
wykształconych ludzi.
Nie uszło mej uwagi, że Cycero nie wspomniał o sześcianie i stożku; kazał je 
usunąć przy 
sprzątaniu miejsca wokół grobu, aby nikogo już nie spotkał los Agatynosa.
Marek Tulliusz odchrząknął i dyktował dalej:
– Czyż to nie ironia losu, mój bracie, i smutny dowód kulturalnej degradacji 
dzisiejszych 
Syrakuzańczyków, że dopiero Rzymianin z Arpinum musiał dla nich na nowo odkryć 
miejsce 
spoczynku prochów największego geniusza, jaki kiedykolwiek żył wśród nich?
Ironii w tej historii rzeczywiście jest aż nadto, pomyślałem.
Śmierć z ręki Erosa
– Tutejsi ludzie są tak odmienni od nas, Rzymian – powiedziałem do Ekona, kiedy 
przechadzaliśmy się po forum Neapolis. – Człowiek się czuje, jakby za sprawą 
magicznej sztuki 
opuścił nagle Italię i znalazł się w jakimś greckim porcie. Greccy koloniści 
założyli to miasto 
setki lat temu, doceniając walory wspaniałej zatoki, którą nazwali Krater, czyli 
Puchar. Dzisiaj 
miejscowa ludność wciąż nosi greckie imiona, je greckie potrawy i stosuje się do 
helleńskich 
zwyczajów. Wielu z nich nawet nie mówi po łacinie.
Eko dotknął palcem ust i machnął ręką, jakby mówił: „Ja też nie”. Piętnastolatek 
ze 
wszystkiego lubił żartować, nawet ze swojej niemoty.
– Tak, ale ty słyszysz łacinę – odparłem, dając mu prztyczka w ucho. – I czasami 
nawet ją 
rozumiesz.
Przybyliśmy do Neapolis w drodze powrotnej do Rzymu z Sycylii po wykonaniu 
drobnego 
zlecenia Cycerona. Nie chciałem szukać miejsca w zajeździe, liczyłem bowiem na 
przyjęcie 
przez miejscowego bogatego kupca o imieniu Sozystrydes. Cycero powiedział mi, że 
Grek jest 
mu winien przysługę i gdy się na niego powołam, z pewnością udzieli mi gościny.
Dzięki wskazówkom paru przechodniów (którzy okazali się dość uprzejmi, by nie 
śmiać się 
z mojej greki) łatwo trafiliśmy na miejsce. Dom Sozystrydesa sprawiał imponujące 
wrażenie; 
kolumny, nadproża i inne dekoracyjne elementy fasady, barwione na różne odcienie 
czerwieni, 
błękitu i żółci, lśniły w słońcu. W tej grze barw jedyny dysonans stanowił 
czarny żałobny 
wieniec zawieszony na drzwiach.
– I co o tym sądzisz, Ekonie? – spytałem. – Czy można prosić znajomego... a 
właściwie 
zupełnie obcą nam osobę o przyjęcie nas pod dach, kiedy pogrążony jest w 
żałobie? To chyba nie 
wypada.
Eko skinął głową, ale potem wskazał na wieniec i ruchem dłoni wyraził 
zaciekawienie.
– Rozumiem, co chcesz powiedzieć. Jeśli to sam Sozystrydes zmarł lub ktoś z jego 
bliskich, 
to Cycero życzyłby sobie, abyśmy w jego imieniu złożyli kondolencje, prawda? 
Musimy się 
dowiedzieć szczegółów i poinformować go o wydarzeniu listownie. Myślę, że trzeba 
przynajmniej porozmawiać z odźwiernym.
Zastukałem w drzwi nogą, ale przez dłuższą chwilę nikt nie odpowiadał. 
Zastukałem jeszcze 
raz i czekałem. Już chciałem odstąpić od zasad dobrego wychowania i zapukać 
ręką, gdy drzwi 
się otworzyły. Mężczyzna, który w nich stanął, miał na sobie czarną tunikę na 
znak żałoby. Nie 
był niewolnikiem; na jego palcu dostrzegłem żelazny pierścień obywatela. 
Siwiejące włosy były 
w nieładzie, a na twarzy malowała się rozpacz. Oczy miał zapuchnięte i czerwone 
od płaczu.
– Czego chcecie? – zapytał tonem raczej czujnym niż nieprzyjaznym.
– Wybacz mi, obywatelu. Nazywam się Gordianus, a to mój syn, Eko. Słyszy, ale 
nie umie 
mówić, będę więc i jego głosem. Jesteśmy podróżnymi w drodze do Rzymu i 
przyjaciółmi Marka 
Tulliusza Cycerona. To on właśnie...
– Cycerona? Ach, tak, to ten rzymski namiestnik Sycylii, który przynajmniej umie 
czytać 
i pisać dla odmiany. – Mężczyzna zmarszczył brwi. – Przywozicie mi od niego 
wiadomość?
– Nic ważnego. Cycero chciał ci tylko przypomnieć o swojej przyjaźni. Domyślam 
się, że 
jesteś właścicielem tego domu, Sozystrydesem?
– Tak. A ty? Przepraszam, ale czy już mi się przedstawiłeś? Nie mogę zebrać 
myśli... – 
Obejrzał się przez ramię.
Poszedłem za jego wzrokiem. W westybulu dostrzegłem mary pogrzebowe przystrojone 
świeżo ściętymi kwiatami i liśćmi wawrzynu.
– Nazywam się Gordianus – powtórzyłem. – A to mój...
– Gordianus?
– Tak.
– Cycero wspominał kiedyś o tobie. Coś w związku z procesem o morderstwo w 
Rzymie. 
Pomagałeś mu wtedy. Zowią cię Poszukiwaczem.
– To ja – przytaknąłem.
Sozystrydes wpatrywał się we mnie przez dłuższą chwilę.
– Wejdź, Poszukiwaczu. Chcę, abyś go zobaczył.
Mary były uniesione u wezgłowia, aby lepiej było widać zmarłego. Spoczywało na 
nich ciało 
młodego człowieka, zapewne niewiele starszego od Ekona. Leżał z rękami 
skrzyżowanymi na 
piersiach, ubrany w długą białą szatę, tak że widać było tylko jego twarz i 
dłonie. Włosy miał po 
chłopięcemu długie i jasne jak łan prosa w środku lata, a na skroniach laurowy 
wieniec, jaki 
przyznaje się najlepszym atletom. Cera nabrała już charakterystycznej woskowej 
bladości, ale 
nawet śmierć nie zatarła piękna jego rysów.
– Miał niebieskie oczy – rzekł cicho Sozystrydes. – Już tego nie zobaczysz, ale 
były błękitne 
jak u jego drogiej, zmarłej matki. To po niej odziedziczył urodę. Najczystszy 
błękit, jaki 
kiedykolwiek widziałeś, jak Puchar w bezchmurny dzień. Kiedy wyciągnęliśmy go z 
basenu, 
były całe przekrwione...
– To twój syn, Sozystrydesie?
Grek z trudem stłumił szloch.
– Mój jedyny syn Kleon.
– To straszna strata.
Skinął głową, niezdolny wykrztusić słowa. Eko przestępował nerwowo z nogi na 
nogę, 
ukradkiem, niemal wstydliwie przyglądając się ciału zmarłego chłopca.
– Nazywają cię Poszukiwaczem... – wyrzekł w końcu Sozystrydes. – Pomóż mi 
znaleźć tego 
potwora, który go zamordował.
Spojrzałem na zwłoki i poczułem przypływ zrozumienia dla rozpaczy tego człowieka 
– nie 
tylko dlatego, że sam mam syna w tym wieku (Eko jest dzieckiem adoptowanym, ale 
kocham go 
tak samo, jakby w jego żyłach płynęła moja krew). Byłem także głęboko poruszony 
samą 
śmiercią kogoś tak urodziwego. Dlaczego tak jest, że widok martwego ciała obcej, 
lecz pięknej 
osoby budzi w nas większy żal niż odejście kogoś pospolitszego? Dlaczego ostrzej 
odczuwamy 
stratę, gdy stłucze się nam misternej roboty waza, która nie ma większej 
praktycznej wartości, niż 
gdy rozbijemy zwykły garnek, niezbędny nam dotąd na co dzień? To bogowie kazali 
nam kochać 
piękno nad wszystko inne; być może dlatego, że sami są piękni i chcą, abyśmy ich 
kochali – 
nawet wtedy, gdy zsyłają nam klęski i cierpienie.
– Jak on zginął, Sozystrydesie? – spytałem.
– To się stało wczoraj w gimnazjonie. Odbywały się zawody dla chłopców z całego 
miasta... 
rzuty dyskiem, zapasy, biegi. Nie mogłem tam być, interesy zatrzymały mnie na 
cały dzień 
w Pompejach... – Sozystrydes znów walczył ze ściskającym gardło szlochem. 
Wyciągnął rękę 
i dotknął wieńca na głowie zmarłego. – Kleon zdobył wawrzyn. Zawsze zwyciężał we 
wszystkim, ale wczoraj podobno przeszedł samego siebie. Ach, gdybym mógł to 
widzieć! Potem, 
kiedy reszta chłopców poszła do łaźni, Kleon poszedł samotnie popływać w 
basenie. Nikogo 
poza nim nie było na dziedzińcu. Nikt nie widział, jak to się stało...
– A więc Kleon utonął? – wszedłem mu w słowo.
Wydawało mi się to nieprawdopodobne, jeśli i w pływaniu był tak dobry jak w 
innych 
sportach.
Sozystrydes potrząsnął głową i zacisnął powieki.
– Gimnazjarchą jest stary zapaśnik, Kaputoros. To on znalazł Kleona. Usłyszał 
głośny plusk, 
ale, jak mówi, nie zwrócił na to uwagi. Dopiero później wyszedł na dziedziniec i 
zobaczył go 
w wodzie czerwonej od krwi. Kleon leżał na dnie basenu, a obok niego statua 
Erosa. Musiała 
uderzyć go w tył głowy. Rana była straszna.
– Statua?
– Tak, Erosa. Wy go zwiecie Kupidynem. Skrzydlaty, z łukiem i strzałami. Stał 
tam jako 
ozdoba basenu, na samym brzegu. Posąg nie jest duży, ale ciężki, z litego 
marmuru. Musiał spaść 
z cokołu akurat wtedy, gdy Kleon pod nim przepływał... – Sozystrydes spojrzał na 
martwą twarz 
syna, znów wstrząsany tłumioną rozpaczą.
Wyczułem, że w westybulu zjawił się ktoś nowy. Odwróciwszy się, ujrzałem młodą 
kobietę 
w czarnej szacie z kapturem na głowie. Stanęła u boku gospodarza i spytała:
– Kim są ci goście, ojcze?
– To przyjaciele namiestnika prowincji sycylijskiej... Gordianus i jego syn Eko. 
A to moja 
córka Kleio – przedstawił ją nam i nagle surowym tonem rzucił: – Córko! Okryj 
się!
Dziewczyna zrzuciła kaptur z głowy; włosy miała ścięte nierówno i tak krótko, że 
nie sięgały 
jej nawet do ramion. Wydobyta z cienia jej twarz też nosiła znaki 
niepohamowanego żalu. Przez 
policzki biegły długie, czerwone krechy zadrapań, zauważyłem też kilka siniaków, 
jakby 
zadawała sobie ciosy, szpecąc urodę równie szlachetną jak ta, jaką odznaczał się 
jej zmarły brat.
– Jestem w żałobie po kimś, kogo kochałam najbardziej na świecie – odparła 
głuchym, 
beznamiętnym głosem. – Nie wstydzę się tego okazywać.
Obrzuciła mnie i Ekona lodowatym spojrzeniem i odeszła.
W Rzymie takie ekstremalne zewnętrzne oznaki żałoby są nie tylko nie na miejscu, 
ale nawet 
zakazane z mocy prawa; znajdowaliśmy się jednak w Neapolis. Sozystrydes jakby 
czytał 
w moich myślach.
– Kleio zawsze była bardziej Greczynką niż Rzymianką – wyjaśnił. – Pozwala się 
ponosić 
uczuciom, w przeciwieństwie do swego brata. Kleon był zawsze taki chłodny, 
niezaangażowany. 
Dziewczyna bardzo źle znosi tę tragedię. Kiedy wróciłem wczoraj z Pompejów, 
zastałem ciało 
Kleona tu, w westybulu. Niewolnicy przynieśli je z gimnazjonu. Kleio leżała w 
swoim pokoju, 
zanosząc się od płaczu. Zdążyła już obciąć włosy. Płakała i lamentowała przez 
całą noc.
Sozystrydes znów zapatrzył się w twarz martwego syna. Wyciągnął rękę, by dotknąć 
jego 
policzków; dłoń ojca wyglądała na ciepłą i rumianą przy ich nienaturalnej 
bladości.
– Ktoś zabił mojego syna – powiedział cicho. – Gordianusie, musisz mi pomóc go 
zdemaskować... aby cień Kleona mógł spocząć w spokoju... i aby mojej córce było 
lżej.
– Tak jest, słyszałem chlupnięcie. Stałem akurat za swoją ladą w przebieralni, a 
drzwi na 
dziedziniec były szeroko otwarte, jak teraz.
Gimnazjarcha Kaputoros był ogorzałym starym atletą z ogromnymi barami, porytą 
zmarszczkami twarzą, kompletnie łysą głową i wydatnym brzuchem. Wciąż strzelał 
oczyma 
ponad moimi ramionami ku kręcącym się tam i z powrotem nagim chłopcom, często 
też 
przerywał rozmowę ze mną, by któregoś zaczepić, zwykle jakąś żartobliwą obelgą 
lub 
obsceniczną uwagą. Kiedy po raz czwarty wyciągnął rękę, by poczochrać Ekonowi 
włosy, 
chłopak dyskretnie usunął się poza jego zasięg.
– I co dalej? – spytałem. – Poszedłeś od razu sprawdzić, co się dzieje?
– Nie od razu. Prawdę mówiąc, nie zwróciłem na to szczególnej uwagi. Pomyślałem 
sobie, 
że to Kleon skoczył do wody. To oczywiście wbrew obowiązującym tu przepisom, 
trzeba ci 
wiedzieć. Basen jest długi i płytki, wyłącznie do pływania i wskakiwać do niego 
nie wolno. Ale 
on zawsze łamał zasady. Wydawało mu się, że wszystko mu ujdzie płazem.
– Dlaczego więc nie poszedłeś go przywołać do porządku? Jesteś tu w końcu 
gimnazjarchą.
– Myślisz, że ten rozpieszczony bachor cokolwiek sobie z tego robił? Tak, ja 
jestem 
przełożonym gimnazjonu, ale on nie uznawał nad sobą panów. Wiesz, jak by 
zareagował? 
Rzuciłby wymyślny cytat z jakiejś znanej sztuki, najpewniej o starych, 
brzuchatych zapaśnikach, 
mignął mi przed oczyma gołym tyłkiem i znowu wskoczył do basenu! Wcale mi to do 
szczęścia 
niepotrzebne, dziękuję uprzejmie. Hej, Maniuszu! – krzyknął do kolejnego z 
podopiecznych. – 
Widziałem cię rano, jak się mocujesz z twoją najmilszą! Uczyłeś się tych pozycji 
ze sprośnych 
malunków na amforach twojego papy? Ha, ha, ha!
Zerknąłem przez ramię i kątem oka ujrzałem, jak wyszczerzony w lubieżnym 
uśmiechu 
chłopak wykonuje obiema rękami wulgarny gest.
– Wróćmy do wczorajszego dnia – rzekłem. – Usłyszałeś więc plusk, nie zwróciłeś 
na to 
uwagi, ale w końcu wyszedłeś na dziedziniec.
– Chciałem tylko zaczerpnąć świeżego powietrza. Od razu spostrzegłem, że Kleon 
już nie 
pływa. Pomyślałem, że poszedł do łaźni.
– Czy w takim razie nie musiałby przechodzić obok twojego stanowiska?
– Niekoniecznie. Na dziedziniec prowadzą z gimnazjonu dwa wyjścia. Większość 
chłopaków 
korzysta z tego, gdyż drugie to trochę okrężna droga, przez mały korytarz i 
zewnętrzny westybul. 
Kleon mógł pójść tamtędy.
– Podobnie ktoś inny mógłby wejść tamtą drogą na dziedziniec?
– Tak.
– Nie możesz więc mieć pewności, że Kleon był sam.
– Bystry z ciebie gość, co? – rzucił Kaputoros z przekąsem. – Ale masz rację. Z 
początku był 
sam, tego jestem pewien. Potem nikt mnie nie mijał, ani wchodzący, ani 
wychodzący. Ktoś mógł 
jednak wśliznąć się i wyjść z powrotem drugimi drzwiami. W każdym razie, kiedy 
wyszedłem na 
dziedziniec, od razu coś mnie tknęło. Coś było nie w porządku, choć nie 
potrafiłbym powiedzieć 
co. Dopiero później zdałem sobie sprawę, że brakowało posążka Erosa, który stał 
nad basenem. 
Był tam zawsze, zastałem go na miejscu, obejmując gimnazjon. Wiesz, jak to jest. 
Widzi się 
jakąś rzecz dzień w dzień przez wiele lat i się jej nie zauważa, a kiedy nagle 
zniknie, nie wiesz od 
razu, co się zmieniło, ale czujesz, że czegoś brakuje. Tak było i wczoraj. A 
potem zobaczyłem 
kolor wody. W jednym miejscu była różowa, bliżej dna przechodziła w ciemniejszą 
czerwień. 
Podszedłem na brzeg i zobaczyłem go. Leżał na dnie bez ruchu, nawet bąbelek 
powietrza się tam 
nie unosił. Obok niego rozrzucone były kawałki połamanego Erosa. Wszystko było 
jasne na 
pierwszy rzut oka. Chodź, pokażę ci to miejsce.
Kiedy wychodziliśmy na dziedziniec, przecisnął się obok nas wchodzący do budynku 
młody, 
muskularny zapaśnik odziany tylko w skórzaną opaskę na głowie i zabezpieczające 
nadgarstki 
bandaże. Kaputoros błyskawicznie się odwrócił i strzelił mu w pośladki trzymanym 
w ręku 
ręcznikiem.
– Oby cię grom raził! – wrzasnął z bólu chłopak.
– Na razie trafił w twój czerwony tyłek! – odkrzyknął stary lubieżnik z 
rechotem.
Basen osuszono i wymyto, na dnie nie było już ani kropli krwi Kleona. Części 
posążka ktoś 
ułożył na brzegu przed cokołem. Podczas upadku odłamała się jedna stopa, koniec 
łuku, grot 
strzały i kawałek pierzastego skrzydła.
– Statua była tu od lat, powiadasz?
– Tak jest.
– Zawsze na tym cokole?
– Tak. Nigdy ani drgnęła, nawet kiedy Wezuwiusz czasem potrząsał okolicą.
– Wobec tego to chyba dziwne, że spadła wczoraj, kiedy nie było żadnych 
wstrząsów. 
Jeszcze dziwniejsze, że stało się to akurat wtedy, gdy przepływał pod nią 
samotny pływak.
– No tak, to rzeczywiście zagadkowa sprawa.
– Właściwszym słowem byłoby morderstwo.
Kaputoros spojrzał na mnie dziwnie.
– Niekoniecznie.
– Co to znaczy?
– Zapytaj chłopaków. Przekonasz się, co o tym sądzą.
– O, bądź pewny, że przesłucham każdego, kto tu wczoraj był.
– Możesz więc zacząć od tego małego – odrzekł gimnazjarcha, wskazując na 
połamanego 
Erosa.
– Wyrażaj się jaśniej, Kaputorosie.
– Inni wiedzą więcej ode mnie. Mogę ci tylko powiedzieć, co słyszałem z ich 
rozmów.
– Cóż takiego?
– Kleon lubił łamać serca. Ty widziałeś go tylko w białej szacie na pogrzebowych 
marach. 
Nie masz pojęcia, jakim był pięknym chłopcem, tak powyżej szyi, jak i poniżej. 
Ciało jak 
wyrzeźbione przez Fidiasza, istny Apollo... dech człowiekowi zapierało w 
piersiach. Inteligentny 
przy tym, no i najlepszy atleta nad Pucharem. Paradował tu codziennie nagi, 
wyzywał wszystkich 
do walki i każdą wygraną kwitował cytatami z Homera. Połowa chłopaków się za nim 
włóczyła 
niczym orszak i każdy z nich chciał być jego najlepszym przyjacielem. Byli w 
niego zapatrzeni 
jak w obrazek.
– A mimo to wczoraj po kolejnym zwycięstwie pływał w basenie samotnie.
– Być może wszyscy w końcu mieli go dosyć. Może zmęczyły ich jego ciągłe 
przechwałki, 
a może w końcu zrozumieli, że nikomu nigdy nie odwzajemni ani ułamka miłości, 
którą go 
darzyli.
– Twoje słowa są gorzkie, Kaputorosie.
– Tak?
– Jesteś pewien, że mówisz tylko o swoich podopiecznych?
Gimnazjarcha poczerwieniał. Zacisnął zęby i kilka razy napiął i rozluźnił swoje 
potężne 
muskuły. Musiałem wytężyć całą siłę woli, żeby zapanować nad odruchowym 
drgnięciem.
– Nie jestem głupcem, Poszukiwaczu – powiedział po dłuższej chwili. – Żyję na 
tym świecie 
dość długo i zdążyłem się paru rzeczy nauczyć. Lekcja numer jeden: chłopiec taki 
jak Kleon 
może ci przynieść tylko problemy. Możesz patrzeć, ale z daleka. – Powoli 
rozluźnił szczęki, 
a nawet się lekko uśmiechnął. – Z wiekiem skóra mi stwardniała. Mogę się 
przekomarzać 
i dowcipkować z najlepszymi, ale żaden z tych młokosów pod nią mi nie zajdzie.
– Nawet Kleon?
Kaputoros znów się nachmurzył, ale nagle rozjaśnił się w uśmiechu, spoglądając 
gdzieś poza 
mnie.
– Kalpurniuszu! – krzyknął do chłopca idącego drugą stroną basenu. – Jeżeli 
własny oszczep 
traktujesz tak samo jak ten, który ściskasz teraz w ręku, to dziw, żeś go sobie 
jeszcze nie urwał! 
Na Zeusa litościwego, niechże ci pokażę, jak to się robi!
Po drodze zdążył jeszcze w przelocie zwichrzyć Ekonowi czuprynę, zostawiając nas 
samym 
sobie i naszym myślom.
Tego dnia udało mi się porozmawiać z każdym z młodych bywalców gimnazjonu. 
Większość 
z nich była tu i wczoraj – albo jako uczestnicy zawodów, albo jako widzowie. Na 
ogół chętnie 
odpowiadali na moje pytania, aczkolwiek w pewnych granicach. Miałem wrażenie, że 
już się 
między sobą porozumieli i uznali jako grupa, że najlepiej będzie jak najmniej 
mówić o śmierci 
Kleona obcym, a więc i mnie, choć przychodziłem jako przedstawiciel ojca 
zabitego kolegi. 
Niemniej po zakłopotanych minach, smętnych westchnieniach i urywanych w pół 
słowa 
wypowiedziach zorientowałem się, że Kaputoros nie kłamał: Kleon złamał wiele 
serc, po drodze 
robiąc sobie niejednego wroga. Wszyscy zgodnie potwierdzali, że był 
bezsprzecznie 
najprzystojniejszym i najbystrzejszym chłopakiem w grupie, a wczorajsze zawody 
po raz kolejny 
udowodniły, że był także najlepszym sportowcem. Był też jednak próżnym, 
aroganckim 
i wyniosłym samolubem. Łatwo było się w nim zakochać, nie można jednak było 
liczyć na 
wzajemność. Chłopcy, którzy nie poddali się jego urokowi, nie lubili go z 
czystej zawiści.
Dowiedziałem się tego wszystkiego z ich słów i niedomówień, lecz gdy zaczynałem 
pytać 
o bardziej szczegółowe informacje, natrafiałem na mur milczenia. Czy słyszano, 
aby ktokolwiek 
wypowiadał jakieś poważniejsze groźby wobec Kleona? Czy kiedykolwiek ktoś 
zwrócił uwagę, 
choćby w żartach, na niefortunne usytuowanie posążka Erosa nad samym brzegiem 
basenu? Czy 
któryś z kolegów był szczególnie zdenerwowany sukcesami Kleona we wczorajszych 
zawodach? 
Czy ktoś nie wymknął się z łaźni w czasie, gdy Kleon zginął? Co mogą mi 
powiedzieć na temat 
gimnazjarchy? Czy Kaputoros zawsze zachowywał się wobec chłopca poprawnie, jak 
twierdzi? 
Na wszystkie te i podobne pytania albo nie otrzymywałem odpowiedzi, albo były 
one 
w najlepszym razie wymijające. Zaczynałem już wątpić, czy zdołam odkryć 
cokolwiek istotnego 
w tej sprawie, dopóki nie trafiłem na Hipolita, zapaśnika, któremu gimnazjarcha 
przyrumienił 
pośladek uderzeniem zwiniętego ręcznika. Zastałem go w łaźni, kiedy szykował się 
do gorącej 
kąpieli. Zdjął z głowy opaskę, pozwalając grzywie czarnych włosów opaść na 
czoło, i zajął się 
odwiązywaniem bandaży z przegubów. Eko wydawał się trochę speszony jego tężyzną; 
dla mnie 
Hipolit ze swymi chłopięcymi rysami i rumianymi policzkami był tylko mocno 
przerośniętym 
dzieckiem. Po poprzednich rozmowach wiedziałem, że Hipolit był w zażyłych 
stosunkach 
z Kleonem – a w każdym razie bliższych niż inni. Zacząłem więc właśnie od tego 
stwierdzenia 
w nadziei, że go zaskoczę. On jednak tylko na mnie popatrzył i spokojnie skinął 
głową.
– Tak chyba można powiedzeć. Lubiłem go. Nie był taki zły, jak go niektórzy 
malowali.
– Co przez to rozumiesz?
– To nie była jego wina, że wszyscy się nim zachwycali. Tak samo, jak nie było 
jego winą, 
że sam się nikim nie zachwycał. Myślę, że nie umiał tak myśleć o żadnym chłopcu. 
– Hipolit 
zmarszczył brwi. – Niektórzy mówią, że to wbrew naturze, ale cóż, bogowie lepią 
ludzi z różnej 
gliny.
– Podobno był próżny i arogancki.
– Był lepszy od innych w zapasach, w biegach, rzutach. To też nie jego wina, 
nie? Co mógł 
zrobić, że był inteligentniejszy od swoich nauczycieli? Ale chyba nie powinien 
tak się tym 
puszyć. Hybris... wiesz, co to jest?
– Pycha, która obraża bogów – odrzekłem, ubawiony w duchu tym protekcjonalnym 
pytaniem młodzika. Jajo mędrsze od kury...
– Właśnie. Tak jak w sztukach. Bohaterowi powodzenie uderza do głowy, robi się 
zbyt 
zadufany i w końcu aż się prosi, żeby piorun w niego strzelił albo ziemia się 
pod nim rozstąpiła. 
Co bogowie dają, mogą i odebrać. Kleonowi dali wszystko. Potem odebrali.
– Bogowie?
– Kleon zasłużył sobie na ściągnięcie z obłoków. – Hipolit westchnął. – Ale nie 
na tak 
straszną karę.
– Karę? Czyją? Za co?
Nie spuszczałem wzroku z jego oczu i widziałem w nich wewnętrzną walkę. 
Wiedziałem, że 
jeśli nacisnę zbyt mocno, chłopak może się zamknąć w sobie; jeśli zaś w ogóle 
nie będę naciskał, 
usłyszę górnolotne ogólniki. Otworzyłem usta, by coś powiedzieć, ale 
dostrzegłem, że podjął już 
jakąś decyzję, więc zmilczałem.
– Widziałeś statuę, która na niego upadła? – spytał Hipolit.
– Widziałem. Eros z łukiem i strzałami.
– I myślisz, że to zwykły wypadek?
– Nie rozumiem cię.
– Rozmawiałeś ze wszystkimi w gimnazjonie i nikt ci nie powiedział? Wszyscy 
myślą tak 
samo. Są tylko zbyt przesądni, by o tym głośno mówić. To Eros zabił Kleona. Za 
to, że nim 
gardził.
– Więc według ciebie to sam bóg go ukarał, zrzucając na niego własny posąg?
– Miłość spływała na Kleona zewsząd, jak rzeki do morza... on jednak odwracał 
ich biegi żył 
na własnej kamienistej pustyni. Eros go wybrał na swego faworyta, ale on go 
odtrącił. O ten 
jeden raz za dużo roześmiał się bogu w twarz.
– Co takiego uczynił, że ściągnął na siebie gniew Erosa?
Znów to wewnętrzne pasowanie się ze sobą w oczach. Hipolit wyraźnie chciał mi 
coś 
powiedzieć, musiałem tylko cierpliwie poczekać. Westchnął w końcu znowu i zaczął 
mówić.
– Ostatnio zaczynaliśmy już myśleć, że Kleon powoli mięknie. Miał nowego 
nauczyciela, 
młodego filozofa o imieniu Mulcyber, który jakieś pół roku temu przybył do nas z 
Aleksandrii. 
Kleon i jego siostra Kleio co rano chodzili do jego domu niedaleko forum, by 
rozmawiać 
o Platonie i czytywać poezje.
– Kleio też brała te lekcje?
– Sozystrydes uważał, że wykształcenie należy się obojgu jego dzieciom, i nie 
przeszkadzało 
mu, że Kleio jest dziewczyną. W każdym razie szybko się wśród nas rozniosła 
wieść, że 
Mulcyber się zaleca do Kleona. Dlaczego nie? Był w nim zadurzony jak wszyscy 
inni. 
Niespodzianką było to, że Kleon chyba odwzajemniał to uczucie. Mulcyber 
przysyłał uczniowi 
swoje niewinne miłosne wiersze, a on odpowiadał własnymi. Kleon pokazał mi nawet 
kilka 
z otrzymanych utworów i dawał mi do czytania swoje. Były piękne! W tym również 
okazał się 
dobry, ma się rozumieć. – Hipolit potrząsnął ze smutkiem głową. – Ale to 
wszystko był okrutny 
żart. Kleon tylko wodził Mulcybera za nos, robił z niego głupca. Nie dalej jak 
przedwczoraj, i to 
w obecności innych jego uczniów, demonstracyjnie zwrócił mu wszystkie listy i 
zażądał oddania 
swoich. Powiedział, że pisał je wyłącznie dla ćwiczenia, żeby nauczyć swego 
nauczyciela, jak się 
powinno naprawdę to robić. Mulcyber był wstrząśnięty! Wszyscy w gimnazjonie o 
tym 
wiedzieli. Chłopaki mówili, że tym razem Kleon posunął się za daleko. Odrzucić 
zaloty to jedno, 
ale uczynić to w taki okrutny, celowo upokarzający sposób... to już była czysta 
hybris. Wszyscy 
tak sądzili i mówili, że bogowie się za to na nim zemszczą. No i tak się stało.
– Na to wygląda – przytaknąłem. – Bogowie często jednak wykorzystują ludzi jako 
narzędzia 
swych działań. Czy naprawdę uważasz, że statua sama się zsunęła z cokołu, bez 
udziału ludzkiej 
ręki?
Hipolit zmarszczył brwi, jakby znów się wahał, czy ma wyjawić mi kolejny sekret.
– Wczoraj, krótko przed... wypadkiem niektórzy widzieli w gimnazjonie obcą 
osobę.
Nareszcie! Oto jakiś konkretny szczegół, informacja, która może do czegoś mnie 
doprowadzić. Wziąłem głęboki oddech i wolno powiedziałem:
– Nikt mi nie wspominał o żadnym nieznajomym.
– Mówiłem ci, oni wszyscy są zbyt przesądni. Jeśli chłopak, którego widzieliśmy, 
był 
wysłannikiem bogów, to nikt nie chce mieć z tym nic wspólnego.
– Chłopak?
– Być może to był sam Eros w ludzkiej postaci... choć można by się spodziewać, 
że bóg 
byłby bardziej zadbany i ubrałby się w szatę we właściwym rozmiarze.
– Widziałeś wyraźnie tego nieznajomego?
– Niezupełnie. Nikt mu się dobrze nie przyjrzał, o ile mi wiadomo. Widziałem go 
tylko 
przelotnie, jak się kręcił w westybulu, ale wiem, że nie był to żaden ze stałych 
bywalców.
– Po czym to poznałeś?
– Choćby po tym, że w ogóle miał na sobie jakiekolwiek ubranie. To było tuż po 
zawodach 
i wszyscy byliśmy jeszcze nadzy. Poza tym większość z nas pochodzi z zamożnych 
domów, a ten 
miał fatalną fryzurę, a tunikę jak po starszym bracie. Pomyślałem sobie, że to 
jakiś przypadkowy 
widz albo niewolnik posłaniec, który się krępuje wejść do przebieralni.
– Widziałeś jego twarz?
– Nie, nie widziałem. Miał czarne włosy, tyle zdążyłem zauważyć.
– Rozmawiałeś z nim albo choć słyszałeś jego głos?
– Nie. Poszedłem do łaźni i więcej o nim nie myślałem. A potem Kaputoros znalazł 
Kleona 
nieżywego i dalej już wszystko było jednym szaleństwem. Nie skojarzyłem tego z 
tym 
nieznajomym aż do dzisiejszego ranka, kiedy się dowiedziałem, że i inni go 
zauważyli.
– Czy ktokolwiek z twoich kolegów widział go przechodzącego przez łaźnię albo 
przebieralnię?
– Chyba nie. Z zewnętrznego westybulu na dziedziniec z basenem prowadzi jednak 
jeszcze 
inna droga, przez wąski korytarz w drugim końcu budynku.
– Wiem, Kaputoros mi o tym powiedział. Wydaje się zatem możliwe, że ów 
tajemniczy gość 
wszedł przez westybul, przemknął tym nie uczęszczanym korytarzykiem, zaskoczył 
Kleona 
w basenie, zepchnął nań posąg i uciekł tą samą drogą, nie zauważony przez 
nikogo.
Hipolit odetchnął głęboko.
– Tak to właśnie sobie wyobraziłem – powiedział. – Sam więc widzisz, że to 
musiał być bóg 
albo jakiś jego sługa. Kto inny mógłby tak doskonale zgrać w czasie taki okropny 
plan?
Pokręciłem głową.
– Widzę tylko, że znasz się trochę na poezji i dużo więcej na zapaśniczych 
chwytach, młody 
człowieku, ale czyż nikt cię nie uczył logiki? Być może odpowiedzieliśmy sobie 
na pytanie 
„Jak?”, lecz nadal bez odpowiedzi pozostaje pytanie „kto?” Szanuję twoje nabożne 
przekonanie, 
że sam Eros mógł mieć i motyw, i wolę zabicia Kleona w taki wyrachowany 
sposób... Ale 
wygląda na to, że aż nazbyt wielu śmiertelników podzielało te uczucia. W moim 
fachu wolę 
najpierw podejrzewać działanie człowieka, a hipotezę o boskiej interwencji 
przyjmuję tylko 
w ostateczności. Pierwszym podejrzanym wydaje się filozof Mulcyber. Czy to on 
mógł być tym 
zagadkowym gościem czającym się w westybulu? Filozofowie są znani z kiepskiej 
dbałości 
o strój i fryzurę.
– Nie. To był ktoś od niego niższy, a i włosy miał ciemniejsze.
– Mimo to chciałbym pogadać z tym nieszczęśliwie zakochanym nauczycielem.
– Nie da się – rzekł krótko Hipolit. – Mulcyber się wczoraj powiesił.
– Nie dziwię się, że wokół śmierci Kleona unosi się atmosfera takiego 
przesądnego lęku – 
powiedziałem do Ekona, kiedy szliśmy w stronę domu Mulcybera. – Złoty 
młodzieniec znad 
Pucharu, zabity przez posąg boga... Odrzucony kochanek zadaje sobie śmierć tego 
samego dnia... 
Oto ciemna strona Erosa, cień, który napełnia wszystkich strachem i zmusza do 
milczenia.
„Poza mną”, odparł gestem Eko i wydał nieokreślony dźwięk, jakim czasami chce 
tylko 
przypomnieć o swojej obecności. Uśmiechnąłem się na tę autoironię, ale miałem 
wrażenie, że to, 
czego się tego ranka dowiedzieliśmy, wyprowadziło go z równowagi. Był w takim 
wieku, że 
dobrze sobie zdawał sprawę ze swojego miejsca na świecie, i zaczynał się 
zastanawiać, czy 
ktokolwiek go kiedyś pokocha, zwłaszcza przy jego kalectwie. Musiało mu się 
wydawać 
krzyczącą niesprawiedliwością, że ktoś taki jak Kleon, kto swoim zalotnikom 
odpowiadał tylko 
zimną wzgardą, mógł wzbudzać tyle nieodwzajemnionych uczuć i pożądania, podczas 
gdy inni 
mają przed sobą życie w samotności. Czy bogowie wymyślili taki paradoks dla 
własnej zabawy, 
czy też jest on jedną z plag, jakie Pandora wypuściła ze swej puszki na 
ludzkość?
Drzwi domu filozofa też zdobił czarny wieniec. Kiedy zastukałem, otworzył nam 
stary 
niewolnik; wpuścił nas do małego westybulu, w którym na marach (o ileż skromniej 
udekorowanych niż te w domu Sozystrydesa!) spoczywało ciało gospodarza. Od razu 
zrozumiałem, dlaczego Hipolit był taki pewien, że niskim i ciemnowłosym 
nieznajomym 
w gimnazjonie nie mógł być Mulcyber: zobaczyłem przed sobą człowieka wysokiego 
wzrostu 
i o jasnych włosach. Był dość przystojny i mniej więcej w moim wieku; oceniłem 
go na 
trzydzieści pięć lat. Eko wskazał na szarfę niezdarnie owiniętą wokół jego szyi, 
po czym złapał 
się uściskiem dusiciela za własne gardło: „To dla ukrycia śladów po pętli”.
– Czy znaliście mojego pana? – spytał niewolnik.
– Tylko z opowieści – odpowiedziałem. – Jesteśmy w Neapolis przejazdem, ale 
zdążyłem 
usłyszeć o jego oddaniu poezji i filozofii. Wiadomość o jego śmierci bardzo mną 
wstrząsnęła. – 
Nie było to w końcu kłamstwem.
Niewolnik skinął głową.
– Był człowiekiem uczonym i utalentowanym. Mimo to niewielu ludzi przyszło go 
pożegnać. 
Nie miał tu rodziny, poza tym wielu jest takich, którzy nogi nie postawią w domu 
samobójcy, 
bojąc się ściągnąć na siebie nieszczęście.
– A więc to prawda, że odebrał sobie życie?
– Sam go znalazłem. Mój pan się powiesił. Przywiązał sznur do tej belki, nad 
głową 
chłopca...
Eko przewrócił oczami.
– ...Potem stanął na krześle i założył pętlę – ciągnął niewolnik. – Pękły mu 
kręgi w szyi. 
Mam nadzieję, że śmierć przyszła szybko. – Popatrzył z uczuciem na twarz 
zmarłego. – Taka 
strata! A wszystko przez miłość do tego bezwartościowego młokosa!
– Jesteś pewien, że to z jego powodu się zabił?
– A z jakiego innego? Dobrze mu się wiodło w Neapolis, stać go było na 
wspomaganie brata 
w Aleksandrii od czasu do czasu, przemyśliwał nawet o kupieniu drugiego 
służącego. No, nie 
wiem, jak bym to przyjął... Byłem z panem od jego dzieciństwa. Nosiłem za nim 
tabliczki 
woskowe i papirusy, kiedy sam chadzał na lekcje. Nie, jego życie dobrze się 
układało, dopóki nie 
poznał tego okropnego chłopaka!
– Wiesz chyba, że Kleon wczoraj zginął?
– O, tak. Właśnie dlatego pan się powiesił.
– Zabił się już po śmierci Kleona? – spytałem zaskoczony.
– Oczywiście! Chociaż... – Teraz z kolei niewolnik był zdziwiony, jakby 
wcześniej inna 
możliwość nie przyszła mu do głowy. – Niech pomyślę... Wczoraj wszystko dziwnie 
się plotło, 
panie. Mój pan odprawił mnie z domu rano, jeszcze przed świtem, przykazując nie 
wracać do 
wieczora. To było bardzo dziwne, ponieważ normalnie spędzam w domu cały dzień, 
wpuszczam 
jego uczniów, przygotowuję mu posiłki... Wczoraj jednak kazał mi wyjść, kręciłem 
się więc po 
mieście do zmierzchu. Wracając, usłyszałem o śmierci Kleona. A kiedy wszedłem do 
domu, pan 
już wisiał martwy.
– Nie wiesz zatem na pewno, kiedy umarł... tylko tyle, że nastąpiło to między 
świtem 
a zmierzchem.
– Masz rację, panie.
– Kto mógł go odwiedzić za dnia?
– Uczniowie zazwyczaj przychodzą i wychodzą od rana do wieczora... Ale wczoraj 
było 
inaczej, przez te zawody w gimnazjonie. Wszyscy stali uczniowie albo brali w 
nich udział, albo 
się im przyglądali. Pan sam zamierzał tam pójść, odwołał więc wszystkie zajęcia, 
poza 
pierwszym, z samego rana... tego nie odwołałby nigdy, ma się rozumieć, bo 
przychodził wtedy 
ten wstrętny chłopak!
– Czyli Kleon.
– Tak, Kleon... i jego siostra Kleio. Dla nich była zarezerwowana pierwsza 
godzina dnia. 
W tym miesiącu czytali Fedona Platona, dialog o śmierci Sokratesa.
– Myśl o samobójstwie nie była Mulcyberowi obca – zauważyłem. – I wczoraj Kleon 
z siostrą zjawili się na swojej lekcji?
– Tego nie wiem. Przypuszczam, że tak. Nie było mnie już wtedy w domu.
– Będę musiał więc o to zapytać Kleio. Ale na razie przyjmijmy, że przyszli. Być 
może 
Mulcyber miał nadzieję, że dojdą z Kleonem do porozumienia.
Niewolnik rzucił mi zdziwione spojrzenie.
– Wiem o tym upokarzającym epizodzie ze zwrotem jego wierszy – wyjaśniłem.
Stary przyjrzał mi się podejrzliwie.
– Jak na przyjezdnego sporo wiesz, panie. Co tu naprawdę robisz?
– Staram się tylko dojść prawdy. A zatem... przyjęliśmy, że Kleon i Kleio 
przyszli jak 
zwykle na swoją lekcję z samego rana. Możliwe, że Mulcyber spodziewał się 
dalszych upokorzeń 
i już wtedy myślał o samobójstwie... A może żywił szaloną nadzieję zaślepionego 
kochanka na 
jakieś... nieprawdopodobne przecież... pogodzenie się z obiektem swych 
westchnień? Pewnie 
dlatego wyprawił cię z domu, nie chcąc, by stary wierny niewolnik był świadkiem 
tego, co miało 
nastąpić... dobrego czy złego. Musiało się jednak skończyć źle, a w każdym razie 
nie tak, jak by 
pragnął, ponieważ nie poszedł już na te zawody. Wszyscy sądzą, że to wieść o 
zgonie Kleona 
przywiodła twojego pana do samobójstwa, ale mnie się wydaje równie 
prawdopodobne, że 
powiesił się zaraz po wyjściu obojga uczniów, nie mogąc znieść ponownego 
odtrącenia.
Eko, wyraźnie podekscytowany, zamarkował rzut dyskiem, potem założył sobie 
wyimaginowaną pętlę na szyję, a na koniec udał, że strzela z łuku. Skinąłem mu 
głową.
– Tak, to wielka ironia losu. Kiedy Kleon doświadczał swego bodaj największego 
triumfu 
w gimnazjonie, Mulcyber mógł już oddawać ducha, a wkrótce potem i Kleon leżał 
martwy na 
dnie basenu. Nic dziwnego, że wszyscy zgodnie przyjmują, iż to sam Eros ukarał 
chłopaka. – 
Przyjrzałem się uważniej twarzy zmarłego filozofa. – Twój pan był poetą, prawda? 
– spytałem 
niewolnika.
– Tak. Nie było dnia, żeby nie ułożył choć paru wersów.
– Czy zatem zostawił jakiś ostatni wiersz?
Niewolnik potrząsnął głową.
– Nie, panie, a tego bym się po nim spodziewał, choćby dla mnie na pożegnanie po 
tylu 
wspólnych latach.
– Nie znalazłeś jednak niczego, nawet paru słów wyjaśnienia?
– Ani linijki. I bardzo mnie to zdziwiło, ponieważ poprzedniego wieczoru długo w 
noc 
siedział i pisał bez końca. Pomyślałem nawet, że chce zapomnieć o chłopaku i 
rzucił się w wir 
pracy nad jakimś eposem, porwany przez muzę! Nie mogę jednak znaleźć ani 
stroniczki. 
Cokolwiek pisał tak gorączkowo, gdzieś zniknęło bez śladu. Być może, kiedy 
postanowił 
skończyć ze sobą, nie podobało mu się już to, co stworzył, i wszystko spalił. 
Wygląda na to, że 
pozbył się też innych rzeczy.
– To znaczy czego?
– Miłosnych poematów pisanych dla Kleona. Tych, które chłopak mu zwrócił. One 
też 
zniknęły. Pan pewnie nie chciał, by ktokolwiek je czytał po jego śmierci, więc 
je zniszczył. Być 
może nie ma nic dziwnego w tym, że nie zostawił żadnego listu.
Skinąłem głową, ale nie byłem przekonany. Dla mnie było to dziwne – z tego, co 
wiem 
o poetach, samobójstwach i nieodwzajemnionych uczuciach, Mulcyber musiał coś 
powiedzieć na 
odchodnym przed wyprawą do Hadesu: aby zrobić gorzkie wymówki Kleonowi, wzbudzić 
czyjeś 
współczucie, odegrać się. Raz jeszcze spojrzałem na mary, ale w milczących 
zwłokach 
nauczyciela nie znalazłem żadnej odpowiedzi.
Dzień miał się ku końcowi, kiedy znużony na ciele i duszy wróciłem w końcu z 
Ekonem do 
domu Sozystrydesa. Tym razem drzwi otworzył nam niewolnik. Przystanąłem na 
dłuższą chwilę 
przy marach i patrzyłem na twarz Kleona. Nic się w niej od rana nie zmieniło, a 
jednak nie była 
już w moich oczach tak urodziwa jak przedtem. Z zamyślenia wyrwał mnie głos 
gospodarza, 
zapraszającego nas do gabinetu.
– Jak poszło, Poszukiwaczu?
– To był długi i owocny dzień, choć trudno go nazwać przyjemnym. Poszedłem też 
do domu 
Mulcybera, nauczyciela twoich dzieci. Wiesz, że się wczoraj powiesił?
– Tak, doszło to do mnie dopiero dziś rano, już po twoim odejściu. Wiedziałem, 
że jest 
z lekka zadurzony w Kleonie... pisywał dla niego wiersze i tak dalej. Nie miałem 
jednak pojęcia, 
że go tak namiętnie kochał. Tragedia rozchodzi się jak fala na stawie i powoduje 
kolejne.
Sozystrydes też więc przyjął za pewnik, że filozof odebrał sobie życie na wieść 
o śmierci 
Kleona.
– A czego się dowiedziałeś, Gordianusie? Odkryłeś coś... istotnego?
Skinąłem głową.
– Myślę, że już wiem, kto zabił twojego syna.
Na twarzy Greka pojawił się wyraz ulgi, dziwnie zmieszanej z niepokojem.
– Mówże więc!
– Czy zechciałbyś najpierw posłać po twoją córkę? Nie będę miał pewności, dopóki 
nie 
zadam jej kilku pytań. Zresztą kiedy pomyślę o jej wielkiej rozpaczy, wydaje mi 
się, że i ona 
powinna usłyszeć, co mam do powiedzenia.
Sozystrydes krzyknął przez drzwi do niewolnika, aby sprowadził Kleio.
– Masz rację, Gordianusie. Kleio powinna być przy tym, mimo jej... niewłaściwego 
wyglądu. 
Jej głęboki żal dowodzi tylko, że jest kobietą... ale starałem się ją wychowywać 
niemal jak syna, 
rozumiesz? Dopilnowałem, aby nauczyła się pisać i czytać, posyłałem do tych 
samych 
nauczycieli co Kleona. Ostatnio czytali razem Platona, uczyli się u Mulcybera...
– Tak, wiem o tym.
W tej chwili do gabinetu weszła Kleio. Głowę miała odkrytą, a na jej policzkach 
ujrzałem 
świeże zadrapania – znak, że jej lament trwał nieprzerwanie przez cały dzień.
– Poszukiwacz sądzi, że wie, kto zabił Kleona – oznajmił córce Sozystrydes.
– Tak, ale najpierw muszę ci zadać parę pytań – zwróciłem się do dziewczyny. – 
Czy czujesz 
się na siłach rozmawiać ze mną?
Skinęła głową.
– Czy ty i twój brat poszliście wczoraj jak zwykle na lekcję do Mulcybera?
– Tak – odrzekła ochrypłym szeptem, odwracając wzrok.
– Gdy tam przybyliście, Mulcyber był w domu?
Upłynęła chwila, zanim odpowiedziała twierdząco.
– Czy to on wam otworzył drzwi?
Znów krótka pauza.
– Nie.
– Ale jego niewolnika nie było w domu, wyszedł na cały dzień. Kto was w takim 
razie 
wpuścił?
– Drzwi były otwarte... to jest, uchylone.
– I po prostu weszliście do środka?
– Tak.
– Czy między Mulcyberem a Kleonem padły jakieś ostre słowa?
Jej oddech stał się głośny i nierówny.
– Nie.
– Jesteś tego pewna? Zaledwie dzień wcześniej twój brat publicznie odtrącił i 
upokorzył 
Mulcybera. Oddał mu jego miłosne wiersze i wyśmiał je przy innych. To musiał być 
okrutny cios 
dla waszego nauczyciela. Czy to prawda, że kiedy zjawiliście się wczoraj w jego 
domu, 
Mulcyber stracił panowanie nad sobą?
Nie odpowiedziała, potrząsnęła tylko energicznie głową.
– Czy nie było tak – ciągnąłem niezrażony – że nauczyciel wpadł w histerię? 
Wymyślał 
twojemu bratu i groził, że go zabije?
– Nie! Nigdy tak nie było! Mulcyber był na to zbyt... On nigdy by czegoś takiego 
nie zrobił!
– Ja jednak twierdzę, że zrobił. Myślę, że wczoraj rano po ujawnieniu podstępu 
Kleona i jego 
publicznych szyderstwach Mulcyber miał już dosyć. Coś w nim pękło, jak przetarte 
i zbyt długo 
napięte wodze, i jego namiętności wymknęły mu się spod kontroli jak oszalałe 
konie. Kiedy wy 
dwoje odeszliście, on musiał się już pienić z wściekłości...
– Nie! Tak nie było! On...
– A kiedy atak furii minął, Mulcyber pogrążył się w ponurych rozpamiętywaniach. 
Wiersze, 
w które włożył całe serce i duszę, a które Kleon z taką wzgardą mu zwrócił... do 
tej pory były dla 
niego piękne, ale po tym dniu nie mógł już na nie patrzeć, więc je spalił.
– Nieprawda!
– Wcześniej chciał pójść przyglądać się zawodom w gimnazjonie i zagrzewać Kleona 
do 
walki, ale teraz zmienił zamiar. Odczekał, aż skończyła się ostatnia 
konkurencja, po czym 
wśliznął się do westybulu ukradkiem jak złodziej. Zastał Kleona samotnego w 
basenie. Wpadła 
mu w oko statua Erosa... gorzkie przypomnienie jego odtrąconej miłości. Nikogo 
więcej na 
dziedzińcu nie było. Kleon pływał z twarzą zwróconą w dół, nieświadomy, że 
ktokolwiek go 
obserwuje, bezbronny. Mulcyber nie mógł się oprzeć impulsowi... Zaczekał, aż 
chłopak będzie 
przepływał pod statuą... i zepchnął ją z cokołu wprost na niego. Trafiła Kleona 
w głowę... Stracił 
przytomność i utonął.
Kleio zaszlochała gwałtownie i potrząsnęła głową.
– Nie, nie! To nie był Mulcyber!
– Ależ tak! A potem, targany rozpaczą, że zabił ukochanego, pobiegł do domu i 
odebrał 
sobie życie. Nawet nie pomyślał, żeby zostawić choć krótki list z paroma 
zdaniami wyjaśnienia, 
może prośby o przebaczenie. Uważał się za poetę, ale czyż może być dla poety 
większa porażka 
niż odrzucenie jego miłosnych poematów? Powiesił się więc bez słowa, nie 
napisawszy już ani 
jednego wersu... i odejdzie w swoją ostatnią drogę w głuchej ciszy, jako 
pospolity morderca...
– Nie, nie, nie! – Kleio rozorała paznokciami policzki, chwyciła się za włosy i 
zawodziła 
przeraźliwie.
Uprzedziłem Ekona, że dojdzie do takiego wybuchu, ale i tak aż się cofnął z 
wrażenia. 
Sozystrydes patrzył na mnie zaszokowany i przerażony. Odwróciłem oczy. Jakże 
miałem mu po 
prostu powiedzieć całą prawdę i sprawić, by w nią uwierzył? Musiał to sam 
zobaczyć. Kleio 
musiała mu to pokazać.
– On zostawił pożegnalny list! – krzyknęła. – Najpiękniejszy wiersz, jaki 
kiedykolwiek 
napisał!
– Ale jego niewolnik niczego nie znalazł. Wiersze Mulcybera dla Kleona też 
zginęły, 
a niczego nowego nie było.
– Nie było, bo to ja je zabrałam!
– Gdzie więc teraz są?
Dziewczyna sięgnęła za fałdy swojej czarnej szaty i wyciągnęła dwie garście 
zmiętych 
papirusów.
– Oto jego miłosne wiersze dla Kleona! Nigdy nie widziałeś tak pięknej poezji, 
takiej czystej, 
słodkiej miłości zaklętej w słowach! Kleon się z nich naśmiewał, ale moje serce 
pękło! A tu jest 
jego wiersz pożegnalny... zostawił go na progu, żeby Kleon musiał go znaleźć. 
Kiedy doszliśmy 
wczoraj do jego domu i znaleźliśmy go powieszonego w atrium, ze złamanym 
karkiem, 
zabrudzonego... martwego... na zawsze utraconego!
Wcisnęła mi w dłoń kawałek papirusu. Poemat był napisany po grecku, kształtnymi 
literami, 
ale widać było, że stawiał je ktoś wielce wzburzony. Moją uwagę zwrócił fragment 
środkowy:
Kiedyś i twej urody blask przeminie,
Kiedyś i ty pokochasz nadaremno!
Okaż mi litość choć w śmierci godzinie -
Pocałunkiem pierwszym pożegnaj się ze mną...
Kleio wyrwała mi wiersz i przycisnęła do piersi. Przez chwilę panowała cisza. 
Kiedy się 
odezwałem, miałem wrażenie, że mój głos brzmi pusto i głucho.
– Kiedy dotarliście z Kleonem do domu Mulcybera, on już nie żył.
– Tak!
– I ty wybuchnęłaś płaczem.
– Bo go kochałam!
– Mimo że on nie kochał ciebie?
– Mulcyber kochał Kleona. Nie mógł inaczej.
– Czy i Kleon nad nim zapłakał?
Twarz dziewczyny wykrzywiła się w takiej nienawiści, że Sozystrydes aż krzyknął 
ze 
zgrozy.
– On? O, nie! Kleon nie płakał, lecz się śmiał! Śmiał się, rozumiesz? Pokręcił 
głową 
i powiedział: „Co za głupiec!”... i wyszedł na ulicę. Krzyczałam za nim, żeby 
wrócił i pomógł mi 
go odciąć, on jednak tylko odrzekł, że nie może się spóźnić na zawody! – Kleio 
opadła bezsilnie 
na kolana, a papirusy z wierszami rozsypały się wokół niej. – Spóźnić się na 
zawody! – 
powtórzyła swe ostatnie słowa niczym epitafium dla brata.
Podczas długiej podróży z Neapolis do Rzymu Ekonowi omdlewały ręce, ja zaś 
ochrypłem 
od sporów, czy postąpiłem właściwie. Eko był zdania, że powinienem zatrzymać 
swoje 
podejrzenia wobec Kleio dla siebie. Tłumaczyłem mu, że według mnie Sozystrydes 
miał prawo 
wiedzieć, co zrobiła jego córka oraz jak i dlaczego zginął jego syn; musiał się 
też przekonać, jak 
głęboko i bezdusznie jego piękny, umiłowany Kleon potrafił ranić wszystkich 
wokół siebie.
– Poza tym sam nie miałem pewności, czy to Kleio jest morderczynią – dodałem. – 
Rzucenie 
oskarżenia na nieżyjącego nauczyciela było jedyną metodą, by ją zmusić do tego 
wyznania. 
Jedynym wiarygodnym dowodem prawdziwości takiej wersji wydarzeń były te wiersze 
w jej 
posiadaniu. Próbowałem usilnie wymyślić jakiś sposób na przeszukanie jej pokoju 
bez wiedzy 
Kleio i jej ojca, ale nie przychodziło mi do głowy nic poza włamaniem. Okazało 
się zresztą, że 
i rewizja nic by nie dała, skoro dziewczyna cały czas nosiła je przy sobie. 
Powinienem się 
domyślić, że trzyma je na sercu! Była równie szaleńczo, beznadziejnie zakochana 
w Mulcyberze, 
jak on był w Kleonie. Eros potrafi być strasznie nieostrożny, wypuszczając swoje 
strzały!
Rozprawialiśmy też o perfidii Kleona. Na wiele pytań nie było odpowiedzi. Czy 
ujrzawszy 
martwe ciało Mulcybera, chłopak był tak oszołomiony grozą swojego czynu – 
doprowadzenia 
zakochanego mężczyzny do targnięcia się na swoje życie – że dalej działał jak w 
transie, 
zajmując się swoimi zwykłymi sprawami i biorąc udział w zawodach jak bezwolny 
automat? Czy 
był tak nieczuły, że nic go to nie obeszło? A może, jak sugerował Eko, 
posługując się długą serią 
skomplikowanych gestów, tak dramatycznie i ostatecznie wyrażone miłosne 
przywiązanie 
Mulcybera podziałało na Kleona jak podnieta, wbijając go w pychę i inspirując do 
zwycięstw tak 
świetnych jak nigdy przedtem? Cokolwiek Kleon myślał i czymkolwiek się kierował, 
jedno 
pozostawało bezsprzeczne: zamiast okryć się żałobą, beztrosko rzucił się w wir 
sportowej 
rywalizacji i zdobył wawrzynową koronę, pozostawiając Mulcybera wiszącego na 
sznurze 
i siostrę żądną pomsty. W paroksyzmie żalu Kleio obcięła sobie włosy; widok 
własnego odbicia 
w sadzawce w atrium podsunął jej myśl, że może teraz uchodzić za chłopca; reszty 
przebrania 
dopełniła zbyt duża na nią tunika z garderoby filozofa. Poszła do gimnazjonu, 
zabierając z sobą 
nóż – zapewne ten sam, którym obcięła włosy – i była zdecydowana zabić nim brata 
choćby na 
oczach wszystkich jego kolegów. Przypadkiem – albo i zrządzeniem Erosa, jak 
chcieli przesądni 
chłopcy – trafiła na dziedziniec, gdzie statua skrzydlatego boga objawiła się 
jej jako znacznie 
lepsze narzędzie zemsty.
A co do Kleio, to właśnie rola, jaką w całej sprawie odegrał marmurowy Eros, 
dowodziła, że 
dziewczyna działała nie tylko z przyzwoleniem boga, ale wręcz jako narzędzie 
jego woli. Ten 
religijny argument – przynajmniej do czasu naszego wyjazdu z Neapolis – 
powstrzymał 
Sozystrydesa przed jej ukaraniem. Nie zazdrościłem biednemu kupcowi. Utraciwszy 
już żonę 
i jedynego syna, czyż mógłby się zdobyć na zgładzenie jedynej swojej potomkini, 
choć popełniła 
tak wielką zbrodnię? A z drugiej strony, czy będzie umiał znosić jej widok, 
wiedząc, że zabiła 
mu umiłowane dziecko? Takiego dylematu nie życzyłbym i samej Atenie w jej 
nieskończonej 
mądrości!
Dyskutowaliśmy też z Ekonem nad wartością Mulcyberowych poezji. Wybłagałem 
u Sozystrydesa kopię jego pożegnalnego poematu, aby móc się nad nim zastanowić w 
spokoju.
Okrutny, zimny chłopcze, ty lwie szczenię,
Miłością gardzisz, miast serca kamienie
W piersi nosisz – oto dla ciebie dar kochanka:
Pętla z mej szyi miast pierścionka!
Widokiem swym już męczyć cię nie będę.
Jedna zostaje droga – tam odejdę,
Gdzie serc złamanych pocieszenie – w niebyt.
A ty, czy kiedyś w biegu staniesz, żeby
Choć jedną łzę uronić po mnie...
Poemat ciągnął się w tym stylu jeszcze długo, meandrując od oskarżeń i wyrzutów 
przez 
użalanie się nad swym losem aż po ostateczne poddanie się niszczycielskiej sile 
miłości. 
„Beznadziejnie sentymentalne! Bardziej lepkie niż miód! Najgorsze nudziarstwo!” 
– krytyka 
Ekona, wyrażana tak gwałtownymi gestami, że omal nie spadł przy tym z konia, 
była miażdżąca. 
Skwitowałem ją tylko skinieniem głowy, zastanawiając się, czy nadal będzie tego 
samego zdania, 
kiedy za rok czy dwa Eros i jego trafi wypuszczonymi na oślep strzałami, i kiedy 
na własnej 
skórze się przekona, jak głębokie rany potrafią one pozostawić w sercach 
bezbronnych 
śmiertelników.
Gladiator umiera tylko raz
– Dzień mamy piękny, w sam raz na igrzyska – powiedziałem.
Cycero skinął głową i spojrzał spod zmrużonych powiek w górę, na słońce 
przefiltrowane 
przez czerwone płótno baldachimu, pod którym siedzieliśmy. W dole na arenie dwaj 
gladiatorzy 
szli z wolna ku sobie, by się zmierzyć w pierwszej walce tego dnia.
Był czerwiec i lato zapowiadało się długie i upalne. Błękit nieba i zieleń 
falujących wzgórz 
były szczególnie piękne tu, w Etrurii, pod miastem Saturnia, gdzie obydwaj 
przybyliśmy 
poprzedniego dnia (podróżując osobno) na pogrzeb miejscowego dygnitarza. Sekstus 
Toriusz 
zginął w kwiecie wieku, spadłszy z konia, gdy jechał na inspekcję grupy 
niewolników 
pracujących przy naprawie via Clodia. Dzień później wieść o jego śmierci dotarła 
do Rzymu 
i wiele ważnych osób poczuło się w obowiązku wziąć udział w pogrzebie.
Wcześniej tego ranka niejeden z przybyłych do Saturnii senatorów, zamożnych 
kupców 
i bankierów zdziwił się, widząc w tym gronie Gordianusa Poszukiwacza. Czując na 
sobie baczne 
spojrzenie pomarszczonej matrony, wyraźnie dosłyszałem, jak szepcze do męża: „Co 
on tu robi? 
Czyżby okoliczności śmierci Toriusza wydały się komuś podejrzane?” Jednak kiedy 
Cycero mnie 
spostrzegł w tłumie, uśmiechnął się ponuro i przecisnął do mnie, ale pytań nie 
zadawał. On 
wiedział, dlaczego przyjechałem. Kilka lat temu Sekstus Toriusz, stojąc przed 
perspektywą 
wielkiego skandalu związanego z jego interesami, poprosił go o poradę prawną, a 
Cycero odesłał 
go do mnie, dając do zrozumienia, że nikt się lepiej nie dogrzebie do sedna 
całej afery. Zlecenie 
przyjąłem i uratowałem go przed skandalem i przed grożącym bankructwem procesem 
sądowym. 
Toriusz sowicie mnie wynagrodził i potem nieraz podsyłał mi różne sprawy bądź 
polecał mnie 
znajomym. Kiedy umarł, uznałem, że jestem mu winien przynajmniej tyle, by 
spakować 
najlepszą togę, spędzić noc w podłym saturnijskim zajeździe i stawić się na 
uroczystościach 
pogrzebowych.
Idąc za procesją muzykantów, wynajętych płaczek i członków rodziny Toriusza, 
dotarliśmy 
do niewielkiej nekropolii, gdzie po kilku przemowach ku czci zmarłego spalono 
jego ciało na 
stosie. Spieszyło mi się z powrotem do Rzymu i czekałem tylko pierwszej 
sposobności, by móc 
odjechać, nie wychodząc przy tym na gbura. Już chciałem się pożegnać, lecz 
Cycero złapał mnie 
za ramię.
– Chyba nie zamierzasz jeszcze odjeżdżać, Gordianusie? Musimy zostać na 
igrzyskach 
pogrzebowych.
– Igrzyskach?
Wydawało mi się, że naładowałem to jedno słowo dostateczną dozą ironii, Cycero 
wziął 
jednak mój pytający ton dosłownie.
– Oczywiście odbędą się zawody gladiatorów – wyjaśnił. – W końcu Sekstus Toriusz 
nie był 
byle kim. Rodzina nie jest zamożna, ale na pewno wyda na ten cel wszystko, na co 
sobie może 
pozwolić.
– Nie cierpię walk gladiatorów – wypaliłem wprost.
– Ja też nie. Ale to taka sama integralna część ceremonii pogrzebowej jak 
procesja i mowy 
pożegnalne. Trzeba na nich być.
– Nie jestem w nastroju do przypatrywania się przelewanej krwi.
– Ale gdybyś teraz wyjechał, ludzie to zauważą. – Marek Tulliusz zniżył głos do 
szeptu. – 
Nie możesz sobie pozwolić, by zaczęli cię uważać za przewrażliwionego, 
Gordianusie. Nie 
w twoim zawodzie.
Potoczyłem wzrokiem po twarzach najbliższych sąsiadów, oświetlonych czerwonym 
blaskiem stosu pogrzebowego. Zauważyłem ową matronę ze zmarszczkami i jej męża, 
których 
zaintrygowała moja obecność, rozpoznałem też wiele osób z tych samych rzymskich 
kręgów co 
oni. Chociaż niechętnie, musiałem jednak przyznać, że mój byt zależy od zaufania 
i dobrej woli 
takich ludzi; to oni mieli i powody do korzystania z moich usług, i dość 
pieniędzy, by je opłacić. 
Ja dla nich dokopuję się do prawdy – często przez warstwy brudu – a oni w zamian 
zapewniają 
mi chleb.
– Kiedy ja muszę wracać do Rzymu – zaprotestowałem. – Nie stać mnie na kolejny 
nocleg 
w tym kiepskim zajeździe.
– W takim razie zatrzymasz się u mnie – zadecydował adwokat. – Miejscowy bankier 
udzielił mi gościny. Dobre jedzenie, wygodne łóżka.
Dlaczego tak mu zależy, bym został? Przyszło mi do głowy, że z nas dwóch to jego 
można 
nazwać przewrażliwionym. Aby spokojnie przetrwać igrzyska, potrzebuje 
towarzysza, który nie 
będzie pokpiwał z jego słabości, jak by to uczyniło wielu jego znajomych. 
Zgodziłem się, choć 
bez śladu entuzjazmu – i tak oto znalazłem się w to piękne czerwcowe popołudnie 
w drewnianym 
amfiteatrze zbudowanym specjalnie na igrzyska pogrzebowe ku czci i pamięci 
Sekstusa Toriusza, 
urzędnika miejskiego z Saturnii. Ponieważ byłem z Cyceronem, wpuszczono mnie do 
bardziej 
ekskluzywnej części widowni, osłoniętej przed słońcem zadaszeniem z czerwonego 
płótna, 
razem z pogrążoną w żałobie rodziną, szeregiem miejscowych notabli i 
osobistościami z Rzymu. 
Pośledniejszym gościom przypadły gorsze miejsca po przeciwnej stronie areny, 
wystawione na 
palące promienie słońca. Widzowie ratowali się przed spiekotą szerokoskrzydłymi 
kapeluszami 
i barwnymi wachlarzami, co sprawiało wrażenie, jakby widownię obsiadły wielkie i 
mocno 
podekscytowane motyle.
Na igrzyska miały się składać trzy walki toczone do śmierci jednego z 
zawodników. Liczba 
była w sam raz: mniej niż trzy walki świadczyłyby o skąpstwie rodziny, większe 
zawody zaczęły 
wyglądać na ostentację i niepotrzebnie podniosłyby koszt całej ceremonii. Jak 
zaś Cycero 
powiedział, Toriusz, choć cieszył się powszechnym szacunkiem, do najbogatszych 
nie należał.
Trzy pary gladiatorów przemaszerowały przed trybunami w paradzie rozpoczynającej 
igrzyska. Ich twarze skryte były pod hełmami, ale łatwo można ich było rozróżnić 
po posturze 
i zbrojach. Jeden zaś wyróżniał się szczególnie z uwagi na kolor skóry: 
Nubijczyk, którego 
mocarne ramiona i nogi lśniły w słońcu jak polerowany heban. Każdy kolejno 
salutował nam 
uniesioną bronią, co widownia kwitowała uprzejmymi, acz pozbawionymi ducha 
wiwatami. 
Gdzieś za sobą dosłyszałem czyjeś narzekanie:
– Ależ kiepski zestaw. Należą podobno do jakiegoś wyzwoleńca z Rawenny, 
niejakiego 
Ahali. Nigdy o takim nie słyszałem!
– Ja też nie – odezwał się ktoś inny. – Ciekawe, dlaczego rodzina wybrała 
właśnie jego? 
Pewnie był tani. No, ale przyznam, że ten Nubijczyk to coś nowego...
Nastąpiła potem zwyczajowa kontrola uzbrojenia; miejscowy urzędnik sprawdzał, 
czy broń 
jest dość ostra, a zbroje mocne. Kiedy tej formalności stało się zadość, 
gladiatorzy opuścili arenę. 
Urzędnik w krótkich słowach poświęcił igrzyska bogom, po czym wygłosił jeszcze 
jedną mowę 
pożegnalną na cześć Sekstusa Toriusza. Chwilę później rozbrzmiały trąby i na 
arenę weszła 
pierwsza para zawodników. Niższy i bardziej przysadzisty wyposażony był na 
tracką modłę 
w krótki miecz i okrągłą tarczę, podczas gdy jego wysoki, niedźwiedziowaty 
przeciwnik miał 
cięższą zbroję samnicką i podłużną tarczę.
– Samnita przeciwko Trakowi... typowy układ – zauważył Cycero, który miał 
skłonność do 
wpadania w mentorski ton, gdy był zdenerwowany lub niespokojny. – Wiedziałeś, 
Gordianusie, 
że pierwsze walki gladiatorów w historii odbywały się właśnie tu, w Etrurii? O, 
tak, 
odziedziczyliśmy ten zwyczaj po Etruskach. Zaczęło się od ofiar z pojmanych 
wojowników 
składanych przed stosami pogrzebowymi ich wodzów. Och! – Cycero wzdrygnął się, 
gdy miecz 
Samnity uderzył o guz tarczy Traka, po czym odchrząknął i kontynuował wykład. – 
W końcu 
Etruskowie uznali, że zamiast jeńców po prostu dusić, można kazać im walczyć 
między sobą, 
zwycięzcom darowując życie. Rzymianie przejęli ten zwyczaj i tak rozwinęła się 
tradycja igrzysk 
pogrzebowych wyprawianych na cześć wielkich ludzi. Oczywiście dzisiaj każdy, kto 
jest kimś, 
musi być po śmierci uczczony takimi zawodami. Słyszałem nawet o walkach 
gladiatorów na 
cześć kobiety... wprawdzie wybitnej, ale jednak tylko kobiety! W efekcie mamy 
wielki popyt na 
gladiatorów. Wciąż widzi się wśród nich pojmanych żołnierzy wroga, ale coraz 
częściej są to po 
prostu zwykli niewolnicy wyszkoleni do walki, a czasem nawet skazani 
przestępcy... mordercy, 
których inaczej czekałaby egzekucja, albo złodzieje, którzy wolą zaryzykować na 
arenie, niż dać 
sobie uciąć dłoń.
Trakowi udało się tymczasem ominąć tarczę Samnity i drasnąć go mieczem w prawe 
ramię. 
Na piasek padły pierwsze krople krwi. Cycero zadrżał.
– Ostatecznie należy jednak pamiętać, że jesteśmy na ceremonii religijnej – 
rzekł nerwowo. – 
Religia jest ludziom potrzebna. Powiem ci też szczerze, że nie mam nic przeciwko 
przyglądaniu 
się pojedynkowi na śmierć i życie, jeżeli obaj walczący są skazanymi 
przestępcami. Wtedy 
z rozlewu krwi wynika przynajmniej jakaś nauka. Albo nawet gdy są jeńcami 
wojennymi. To też 
może być pouczające: przyjrzeć się dobrze naszym wrogom i poznać ich styl walki, 
a przy tym 
dziękować bogom, że to ich postawili na arenie, a nas tu, na widowni. Niestety, 
coraz częściej 
ogląda się tylko szkolonych niewolników.
Samnita, który do tej pory cofał się bezładnie przed nieustannym atakiem Traka, 
nagle zebrał 
się w sobie, przeszedł do natarcia i trafił przeciwnika w bok. Znów trysnęła 
krew. Trak krzyknął 
i cofnął się o parę kroków. Dwaj mężczyźni, którzy jeszcze przed chwilą 
krytykowali dobór 
gladiatorów, teraz wrzasnęli podekscytowani:
– No, to rozumiem! Dalej, Samnito, teraz go masz!
– Tnij go, niech znów krzyczy!
Cycero poruszył się niespokojnie i rzucił za siebie pełne dezaprobaty 
spojrzenie, po czym 
spojrzał na siedzącą obok niego młodą kobietę. Przyglądała się walce spod 
zmrużonych powiek, 
jedną ręką dotykając rozchylonych w napięciu ust, drugą przyciskając do piersi. 
Prawnik uniósł 
brwi i zwrócił się do mnie.
– Ci gladiatorzy potrafią rzucać dziwny urok na niektóre kobiety... a i na 
niejednego 
mężczyznę, co stwierdzam z przykrością. Cała nasza kultura oszalała na ich 
punkcie! Rzymscy 
chłopcy bawią się w gladiatorów zamiast w wielkich wodzów, rzymskie damy 
omdlewają na ich 
widok... wyobraź sobie, że słyszałem nawet o wolnych obywatelach, którzy na 
ochotnika 
zgłaszają się do walk na arenie! I to nie tylko dla pieniędzy... choć podobno 
nawet niektórym 
niewolnikom właściciele płacą niezłe sumy, jeśli okażą się dobrzy i zyskają 
sławę... ale dla 
jakiejś perwersyjnej podniety! Trudno mi sobie w ogóle choćby wyobrazić...
Jego filipika nagle utonęła w ryku, jaki się podniósł na widowni. Krępy Trak 
znów przeszedł 
do ataku, spychając przeciwnika do tyłu. Metaliczne staccato mieczy 
przyspieszyło tempo, aż 
wreszcie Samnita potknął się i runął na wznak na piasek. Zasłonił pierś tarczą, 
ale Trak stanął na 
niej jedną nogą, zupełnie go unieruchamiając, i przyłożył ostrze miecza do jego 
gardła. Samnita 
wypuścił swój oręż i odruchowo chwycił za brzeszczot przeciwnika, ale równie 
szybko cofnął 
skaleczoną dłoń. Pojedynek był skończony. Triumfujący Trak potoczył wzrokiem 
wokoło, 
czekając na wyrok widowni. Zgodnie z prastarym zwyczajem ci, według których 
Samnita winien 
być oszczędzony, mieli powiewać białymi chustkami, ci zaś, którzy chcieli jego 
śmierci, unosili 
w górę pięści. Rozejrzałem się również; tu i ówdzie widać było migotanie białych 
skrawków 
materiału, ginące jednak w morzu zaciśniętych dłoni.
– Nie zgadzam się – rzekł jeden z kibiców za naszymi plecami. – Samnita dość mi 
się 
podobał. Nieźle walczył.
– Chyba żartujesz! – parsknął jego kolega, wymachując pięścią nad głową. – 
Obydwaj są 
amatorami! Cała walka była na mizernym poziomie. Nie chciałbym żadnego z nich 
znowu 
oglądać na arenie. Posłać przegranego prosto do Hadesu, powiadam! Każdy inny 
werdykt byłby 
zniewagą dla pamięci Sekstusa Toriusza.
– Chyba masz rację – zgodził się pierwszy.
Kątem oka ujrzałem, jak chowa białą chustkę i unosi zaciśniętą pięść.
Trak spojrzał na urzędnika prowadzącego igrzyska, który miał wydać ostateczny 
werdykt. 
Notabl uniósł pięść i krótko skinął głową. Trak nacisnął głownię miecza. 
Trysnęła fontanna krwi, 
obficie brocząc hełm i napierśnik Samnity i rozlewając się ciemną kałużą na 
piasku. 
Nieszczęsnym gladiatorem wstrząsnęły konwulsje, przez co stojący wciąż na nim 
tracki 
wojownik omal się nie przewrócił; w porę jednak opanował sytuację i mocniej 
nacisnął miecz. 
Wydawszy triumfalny ryk, cofnął się o krok i gwałtownym ruchem wzniósł 
zaciśnięte pięści. 
Samnita wciąż jeszcze się rzucał, przygwożdżony do ziemi, kiedy napuszony Trak 
zaczął go 
okrążać w prymitywnym tańcu zwycięstwa.
– Odrażające! – burknął pobladły nagle Cycero, przyciskając dłoń do ust.
– Wspaniałe! – rzekł z zadowoleniem jeden z dwóch mężczyzn siedzących za nami. – 
Nareszcie coś się zaczęło dziać. Piękny koniec!
W tej chwili cała widownia jak jeden mąż – włącznie ze mną – wydała stłumiony 
okrzyk 
grozy. Konającemu Samnicie udało się chwycić jedną ręką przeciwnika za kostkę, a 
w tej samej 
chwili drugą trafił na swój upuszczony miecz. Złapał go kurczowo i wbił głownię 
w piasek, jakby 
chciał zmusić miotającą się rękę do znieruchomienia, tak że brzeszczot był teraz 
sztywno 
skierowany w górę. Trak stracił równowagę i zaczął się niebezpiecznie przechylać 
w tył. 
Wydawało się, że żadna siła już go nie uratuje przed upadkiem na wznak na 
groźnie sterczące 
ostrze.
Nawet Cycero poderwał się na nogi, nieruchomiejąc w oczekiwaniu. Jego sąsiadka 
omal nie 
zemdlała z wrażenia. Dwaj malkontenci z tyłu aż jęknęli z podniecenia.
Trak na chwilę odzyskał równowagę, lecz wnet znów zatoczył się w tył ku 
lśniącemu 
w słońcu mieczowi Samnity. W końcu udało mu się stanąć pewnie na obu nogach. 
Szarpnięciem 
wyrwał się z uchwytu, potykając się, zrobił parę kroków do przodu, po czym 
gwałtownie się 
odwrócił ku przeciwnikowi. Samnita przestał się ruszać, lecz miecz w jego ręku 
wciąż 
skierowany był pionowo. Zbliżywszy się do powalonego przeciwnika ostrożnie jak 
do węża, 
który wydaje się martwy, ale może jeszcze uderzyć, Trak przykucnął i jednym 
ruchem wyrwał 
miecz z jego zaciśniętej dłoni. Nagle odskoczył w przestrachu, gdyż z gardła 
Samnity wydobył 
się dziwny, bulgoczący dźwięk, który i mnie zmroził krew w żyłach. Tym razem to 
jednak 
naprawdę był koniec walki. Trak uniósł wysoko skierowany ostrzem w dół miecz 
przeciwnika 
i wbił mu go zamaszyście w podbrzusze. I znów wszyscy widzowie jednocześnie 
zakrzyknęli. 
I ja, i Cycero odruchowo zasłoniliśmy się rękami, jakby to w nas wymierzony był 
ten ostatni 
cios. Samnita jednak nie żył; świeża krew zbroczyła jego przepaskę biodrową, ale 
on już się 
nawet nie poruszył.
Dysząc ciężko, Trak się wyprostował i znów zaczął swą dumną paradę. Przez chwilę 
panowała jeszcze głucha cisza, po czym uradowany tłum nagrodził go grzmiącą 
owacją. 
Urzędnik miejski zszedł z trybuny i wręczył gladiatorowi symbol zwycięstwa – 
liść palmowy. 
Wymachując nim nad głową, zawodnik opuścił arenę przy niesłabnących oklaskach i 
krzykach 
widzów.
– No, no... – odezwał się Cycero, wyraźnie zafascynowany pomimo deklarowanej 
niechęci 
do igrzysk. – Coś takiego trudno będzie następnym przewyższyć.
Ciało Samnity wywleczono poza arenę, kałuże krwi niewolnicy zagrabili świeżym 
piaskiem 
i po chwili zaczęło się drugie starcie. Była to nowość – pojedynek dwóch 
dimachaeri, zwanych 
tak, ponieważ uzbrojeni są w dwa sztylety. Brak tarcz rekompensowali sobie 
większą ilością 
osłon noszonych na ciele: nagolennikami, naramiennikami, napierśnikami, licznymi 
opaskami na 
rękach i nogach czy po prostu metalowymi płytkami – zapewne tyleż dla ochrony, 
ile dla ozdoby. 
Zamiast działającego na nerwy głośnego łomotu mieczy o tarcze tym razem 
słyszeliśmy niemal 
nieustanny zgrzyt ostrza o ostrze w oszałamiająco szybkim tańcu ataków i 
kontrataków. Jeden 
z zawodników był śniady, drugi blady, ale obaj mieli podobną budowę ciała: nie 
byli muskularni 
jak poprzednia dwójka, lecz raczej sprężyści i smukli właśnie jak tancerze. To 
porównanie 
nasuwało się samo. Szybkość i zwinność liczyły się w takiej walce bardziej niż 
brutalna siła; 
obydwaj byli tak samo sprawni, a ich manewry tak eleganckie, że cały pojedynek 
wydawał się 
opracowany przez choreografa. Większość obserwujących go ludzi musiała mieć 
podobne 
wrażenie, ponieważ zamiast zwykłych pokrzykiwań słychać było tylko pełne 
zachwytu „och!” 
i „ach!” Ja sam, patrząc na nich, miałem wrażenie, że oglądam taniec raczej niż 
walkę, niemal 
zapominając, że dla jednego z nich ma się on zakończyć śmiercią.
Nagle jeden ze sztyletów ze świdrującym uszy zgrzytem ześliznął się po jakimś 
elemencie 
zbroi i trafił w nieosłonięte ciało. Z widowni rozległo się zbiorowe „ach!” w 
wyższej niż 
dotychczas tonacji, w którym wyczułem budzącą się żądzę krwi. Wydawało się, że 
obaj 
gladiatorzy zaczynają odczuwać zmęczenie i tracą tę niesamowitą koncentrację, 
dzięki której 
udawało się im dotąd unikać ciosów. Na piasku było coraz więcej krwi, choć rany 
były 
powierzchowne, zwykłe draśnięcia; wystarczało to jednak do... ubarwienia 
widowiska, 
pomyślałem w przebłysku czarnego humoru.
Tempo uderzeń i kontruderzeń powoli, lecz nieustannie wzrastało, choć rytm 
pojedynku 
stawał się coraz bardziej nierówny, a wydarzenia nieprzewidywalne. Poczułem, że 
serce bije mi 
żywiej. Zdałem sobie nagle sprawę, że od początku walki Cycero nie odezwał się 
ani słowem. 
Zerknąłem nań z ukosa. Siedział pochylony do przodu, z oczami błyszczącymi z 
podniecenia.
Śniady gladiator nagle przejął inicjatywę. Jego ramiona rozmyły się w 
błyskawicznych 
ruchach niczym pszczele skrzydła. Użądlił też przeciwnika jak pszczoła, 
trafiając najpierw 
w prawą, potem w lewą dłoń. Zraniony wypuścił z rąk oba sztylety i stanął 
bezbronny. Śniady 
szybkim ruchem przyłożył ostrza swojej broni do jego nadgarstków i zmusił do 
uniesienia 
ramion, jak na krzyżu.
Ten upokarzający pokonanego manewr okazał się jednak błędem. Obaj zawodnicy 
stali teraz 
naprzeciw siebie, niemal dotykając się napierśnikami, co blady wykorzystał, 
wymierzając silne 
kopnięcie kolanem w krocze przeciwnika i uderzając hełmem o jego hełm. 
Zaskoczony nagłym 
i bolesnym atakiem śniady zatoczył się niezgrabnie do tyłu, co widownia 
skwitowała śmiechem.
Blady gladiator nie mógł się jednak długo cieszyć tą chwilową przewagą. Rzucił 
się, by 
podnieść jeden ze swoich sztyletów, ale leżały zbyt daleko. Przeciwnik jednym 
skokiem znalazł 
się znowu przy nim, atakując zajadle gwałtownymi pchnięciami i zmuszając go do 
niezbornego, 
chaotycznego cofania się. Odpłacił mu też pięknym za nadobne, kopiąc go nie raz, 
lecz dwa razy. 
Blady skulił się z bólu, lecz natychmiast wyprostował się z powrotem – z 
obydwoma sztyletami 
śniadego pod nie osłoniętą brodą. Manewr śniadego był tak płynny, że stanowił 
idealną 
kulminację tańca, jakim od samego początku wydawała mi się ta walka. Gladiatorzy 
zastygli 
w tej pozie nieruchomo jak wyrzeźbieni w marmurze; jeden na lekko ugiętych 
nogach, gotów do 
błyskawicznego pchnięcia, drugi wyprostowany jak struna, balansujący na palcach, 
z rękami 
bezradnie opuszczonymi po bokach. Nad areną przetoczył się gromki ryk aprobaty. 
Zwycięzca 
zwrócił głowę ku prowadzącemu igrzyska notablowi, który z uniesionymi pytająco 
brwiami 
potoczył wzrokiem po widowni. W jednej chwili zamigotały setki białych chustek. 
Ludzie 
krzyczeli: „Oszczędź go! Oszczędź go!” Nawet dwaj malkontenci z tyłu przyłączyli 
się do tego 
chóru.
Wiem z doświadczenia, że nastrój tłumu jest zmienny, niemożliwy do określenia 
i nieprzewidywalny. Gdybym się teraz odwrócił i zapytał sąsiadów, dlaczego 
należy darować 
życie przegranemu, bez wątpienia usłyszałbym wypowiedziane entuzjastycznie i 
unisono: „Bo 
walczył dobrze i zasługuje na następną szansę”. Samnita bił się jednak równie 
mężnie i sprawnie 
– choć może nie tak efektownie – a przecież tak ochoczo wydali na niego wyrok. 
Myślę, że 
pokonany dimachaerus wzbudził sympatię widowni tylko dlatego, że obydwaj tak 
dobrze 
walczyli razem; byli jak dobrze dopasowany komplet, którego nikt nie chciał 
rozdzielać. Blady 
gladiator zawdzięczał życie tyleż przeciwnikowi, ile samemu sobie: gdyby nie 
dorównywał mu 
w sztuce walki, owe dwa sztylety z wyroku publiczności już by mu przebiły 
gardło. Teraz opadł 
na kolana i skłonił głowę, okazując w ten sposób szacunek oraz wdzięczność i 
widzom, 
i zwycięskiemu zawodnikowi, który odbierał już swój palmowy liść z rąk notabla.
– No, proszę! – Cycero wreszcie odzyskał głos. – Widowisko okazuje się lepsze 
niż 
ktokolwiek się spodziewał, jak sądzę. Ciekawe, jakich wrażeń dostarczy ostatnia 
walka?
Czasem, gdy igrzyska pogrzebowe nie są zbyt interesujące, część widzów opuszcza 
trybuny 
już po pierwszym czy drugim starciu, uznając, że złożyli już dostateczny hołd 
pamięci zmarłego 
i nie muszą dłużej się nudzić. Tego dnia jednak ani jedna osoba nie podniosła 
się z ławy, a nawet 
pojawił się ktoś nowy. Nie tylko ja to zauważyłem; któryś z naszych sąsiadów z 
tyłu gwizdnął 
z podziwem i teatralnym szeptem doradził koledze:
– Hej, Gnejuszu, uciesz oko tą ślicznotką!
– Którą? Gdzie?
– Naprzeciwko nas... rozgląda się za miejscem.
– Ach, tak... Widzę. Ślicznotka, powiadasz? Za ciemna jak na mój gust.
– Musisz zatem go poszerzyć. Ha! Założę się, że nigdy nie miałeś Nubijki.
– A ty niby miałeś?
– Pewnie, że tak. Nie zapominaj, że przez parę lat podróżowałem po Egipcie i 
Libii...
Powoli ich uwagi przestały do mnie docierać; patrzyłem tylko coraz bardziej 
zafascynowany 
na przybyłą. Była to młoda kobieta oszałamiającej urody, o błyszczących oczach i 
wydatnych 
ustach, z gęstymi czarnymi włosami upiętymi modnie w kok; miała na sobie 
jasnoniebieską 
tunikę, kontrastującą z jej hebanowymi ramionami i szyją. Jej naszyjnik i 
bransolety 
z polerowanej miedzi lśniły w słońcu, pierś unosiła się i opadała lekko, jakby 
dziewczyna była 
podekscytowana lub zdyszana. W Italii rzadko się widuje Nubijczyków, którzy by 
nie byli 
niewolnikami, ale po ubiorze, a także po tym, że najwyraźniej przyszła sama, 
poznałem, że musi 
być wolną osobą. Siedzący najbliżej niej mężczyźni, zapewne równie oszołomieni 
jej urodą jak 
ja, usłużnie się posunęli, robiąc jej miejsce na ławie.
Dwaj gladiatorzy, którzy w tej samej chwili wkroczyli na arenę, nie mogliby się 
bardziej 
różnić. Jeden był mocno zbudowany, nogi i ramiona pokryte miał rudym 
owłosieniem, uzbrojony 
był zaś na modłę galijską w krótki miecz i wysoką, prostokątną tarczę, przepaskę 
biodrową, a na 
brzuchu kilka skórzanych opasek obszytych metalowymi płytkami. Nogi i tors miał 
nie okryte, za 
to hełm (zwieńczony rozszerzającym się czubem, co nadawało mu wygląd klepsydry) 
chronił mu 
nie tylko głowę, ale też kark i obojczyki.
Jako drugi szedł retiarius, czyli sieciarz. Według mnie jest to najgroźniejszy 
typ uzbrojenia 
na arenie. Retiarii nie mają mieczy i tarcz, lecz sieci i długie trójzęby. Ten 
robił tym większe 
wrażenie przez uderzający kontrast względem Gala: był to ów wysoki, dobrze 
umięśniony, ale 
przy tym smukłej budowy Nubijczyk, który rzucił mi się w oczy podczas wstępnej 
parady. Jego 
skóra miała taki sam hebanowy odcień, jak u dziewczyny, która dopiero co zajęła 
miejsce na 
trybunie. Przemknęła mi przez głowę myśl, że ci dwoje mogą być w jakiś sposób ze 
sobą 
związani – ale natychmiast o tym zapomniałem, gdyż Gal nagle rzucił się do 
ataku. Walka się 
rozpoczęła. Miecz uderzył o trójząb. Na widowni, rozgrzanej już dwoma 
poprzednimi 
pojedynkami, w jednej chwili podniósł się zgiełk: ludzie zrywali się z siedzeń i 
krzykiem 
dopingowali zawodników, żądni widoku krwi. Gladiatorzy odpowiedzieli takim 
widowiskiem, 
jakiego jeszcze dziś nie widzieliśmy. Jak na tak muskularnych mężczyzn, obaj 
byli zaskakująco 
szybcy w ruchach (choć zdecydowanie większą gracją wyróżniał się długonogi 
Nubijczyk). 
Wydawali się czytać w myślach przeciwnika, we właściwej chwili odparowując każde 
uderzenie 
lub robiąc unik, a zaraz potem odpowiadając równie silnym i chytrym 
kontratakiem. Kątem oka 
widziałem, że Cycero co chwilę nerwowo się kuli lub drży, jakby sam chciał się 
uchylić przed 
mieczem czy trójzębem, nie spuszczał jednak ani na chwilę oka z areny. Ja 
zresztą też nie, 
porwany pierwotną fascynacją widokiem walki na śmierć i życie.
W miarę upływu minut coraz wyraźniej widać było walory obu gladiatorów. Gal był 
silniejszy, Nubijczyk szybszy. Musiał być szybszy, jeśli miał kiedykolwiek 
omotać siecią 
przeciwnika. Kilkakrotnie, kiedy Gal zmniejszał dystans, aby zadać cios, już się 
wydawało, że 
w nią wpadnie, ale za każdym razem zdołał się wywinąć, padając na ziemię i 
przetaczając się 
szybko poza jej zasięg.
– W takim tempie Gal szybko się zmęczy – orzekł jeden ze znawców siedzących za 
nami. – 
A wtedy zobaczysz, jak czarny go złowi i zacznie dziurawić trójzębem!
Cycero poirytowany odwrócił się, by go uciszyć, ale w duchu się zgadzałem z tą 
przepowiednią. I nie musieliśmy długo czekać. Akcja była tak błyskawiczna, że 
oczy ledwo 
nadążały ją rejestrować. Gal rzucił się naprzód, tnąc mieczem na odlew. 
Nubijczyk elegancko 
odparował uderzenie i w tej samej chwili zarzucił na niego sieć. Ołowiane 
ciężarki pociągnęły jej 
brzegi w dół, spowijając Gala wraz z mieczem i tarczą. Gdyby teraz się potknął i 
przewrócił, co 
wydawało się nieuniknione, byłby to koniec. Jakimś cudem udało mu się jednak 
utrzymać na 
nogach i kiedy Nubijczyk pchnął silnie trzymanym teraz oburącz trójzębem, Gal 
zdołał wykonać 
obrót i potrójne ostrze trafiło prosto w środek jego tarczy... i zaplątało się w 
oka sieci. Retiarius 
pociągnął trójząb w tył, by go wyrwać z pułapki, jednak bezskutecznie. Gal, choć 
z trudem, i tym 
razem nie stracił równowagi. Bardziej wyczuwając swą chwilową przewagę – sieć 
musiała 
przesłaniać mu pole widzenia, i tak już ograniczone przez wąską szczelinę w 
hełmie – rzucił się 
naprzód. Ściskający trójząb Nubijczyk nie wytrzymał naporu i odepchnięty w tył 
potknął się 
i upadł na pośladki. Gal, korzystając z przewagi siłowej, obrócił się wokół 
własnej osi, czyniąc 
z drzewca broni przeciwnika dźwignię i boleśnie wykręcając mu nadgarstek. 
Nubijczyk wydał 
zduszony okrzyk i puścił trójząb.
Gal, tnąc sieć mieczem i rozgarniając ją tarczą, zrzucił ją w końcu z siebie i 
kopnięciem 
odrzucił na bok wraz z beznadziejnie zaplątanym orężem przeciwnika. Retiarius 
pozbierał się 
tymczasem i stanął pewnie na nogach, teraz już jednak bezbronny. Rudy siłacz 
mógł teraz krótko 
zakończyć sprawę; wyrzekając się jednak przewagi, jaką dawał mu miecz, użył 
tarczy jako broni. 
Dysponując kilkoma krokami rozbiegu, natarł na Nubijczyka z impetem, odrzucając 
go w tył na 
drewnianą ścianę areny. Widzowie siedzący bezpośrednio nad miejscem jego upadku 
stracili go 
z oczu i jeden przez drugiego rzucili się do poręczy, wyciągając szyje, aby nie 
uronić nic 
z kulminacyjnego momentu walki. Nietrudno mi było dostrzec między nimi Nubijkę; 
jeszcze 
bardziej niż jej ciemna skóra wyróżniał ją z tłumu wyraz twarzy. Zanurzona w 
falującym morzu 
drwiących, podnieconych, żądnych krwi ludzi tkwiła nieruchomo na swym miejscu, 
porażona, 
wstrząśnięta i przerażona.
Gal bawił się teraz z przeciwnikiem w kotka i myszkę. Cofnął się, pozwalając z 
trudem 
łapiącemu oddech Nubijczykowi postąpić o dwa kroki do przodu, po czym znów z 
całej siły 
uderzył tarczą w jego pierś, potem znowu, i jeszcze raz, aż w końcu czarny 
zawodnik już tylko 
ostatkiem sił trzymał się na nogach. Ostatnie uderzenie powaliło go bezwładnego 
na ziemię.
Odrzuciwszy tarczę, Gal schwycił go za kostkę i pociągnął na środek areny. 
Krwawe ślady, 
jakie pojawiły się na piasku, świadczyły, że Nubijczyk został ranny lub po 
prostu krwawi z nosa 
czy ust. Rzucał się jeszcze słabo, starając się wyrwać przeciwnikowi, 
najwyraźniej wciąż nie 
mogąc złapać tchu.
– Ha! I kto teraz się miota jak złowiona ryba? – zakrzyknął triumfalnie 
mężczyzna za 
naszymi plecami.
Gal dotarł na środek placu, zostawił pokonanego i z uniesionymi w górę pięściami 
puścił się 
w taniec zwycięstwa. Widzowie przywitali ten akt nie aplauzem, lecz okrzykami 
przestrachu 
i ostrzeżenia, pamiętając, że w takiej samej sytuacji Trak omal nie przypłacił 
go życiem. 
Nubijczyk był jednak w takim stanie, że nie mógł wykorzystać nadarzającej się 
okazji. Ocknął 
się wprawdzie i starał się unieść na rękach, na co na widowni podniosła się 
głośniejsza wrzawa, 
ale nie miał już sił i opadł z powrotem twarzą na piasek. Gal stanął nad nim 
okrakiem i spojrzał 
ku trybunom, czekając na werdykt.
Jednomyślności tym razem nie było, choć wszyscy zerwali się z miejsc. Jedni 
krzyczeli, by 
oszczędzić Nubijczyka, inni chcieli jego śmierci. Urzędnik prowadzący igrzyska 
rozglądał się na 
prawo i lewo, wyraźnie nieswój wobec braku zgodnego wyrazu vox populi. Cokolwiek 
by 
zadecydował, zawsze połowa widowni będzie niezadowolona. W końcu jednak dał 
wyczekującemu gladiatorowi znak, jakiego się można było spodziewać; ułaskawianie 
pobitego 
zawodnika jest wyjątkiem, a nie regułą. Jeden wyjątek już w tym dniu 
widzieliśmy. Tłum przybył 
tutaj oglądać przelewaną krew i śmierć, a nie ćwiczenia gladiatorów. Notabl 
uniósł w górę 
zaciśniętą pięść.
Na widowni wiwaty mieszały się z okrzykami niezadowolenia i gwizdami, jednak 
niewiele 
z tego zgiełku do mnie docierało – całą moją uwagę zaprzątała siedząca po 
drugiej stronie areny 
Nubijka. Wyraźnie zesztywniała, kiedy Gal uniósł miecz do ostatniego ciosu. 
Miałem wrażenie, 
że dziewczyna z trudem się opanowuje, starając się zachować z godnością mimo 
ogarniającej ją 
rozpaczy. Kiedy jednak miecz opadł ku leżącemu, straciła kontrolę nad sobą. 
Widziałem, jak 
chwyta się za włosy i otwiera usta w krzyku, który zginął w ogólnej wrzawie, 
kiedy ciałem 
Nubijczyka wstrząsnęły śmiertelne konwulsje, a z rany trysnęła wysoka fontanna 
krwi. Przez 
moment nasze oczy się spotkały. Czułem, że głębia jej rozpaczy wciąga mnie, 
jakbym spadał 
w bezdenną studnię. Cycero schwycił mnie za ramię.
– Spokojnie, Gordianusie! – powiedział.
Zwróciłem ku niemu twarz. Był blady, lecz w oczach dostrzegłem satysfakcję, 
jakby mówiły: 
„Nareszcie znalazł się ktoś jeszcze bardziej przewrażliwiony ode mnie”. Kiedy 
znów spojrzałem 
na drugą stronę, kobiety już nie było.
Zwycięzcy trzech pojedynków raz jeszcze okrążyli arenę, wysoko unosząc swe 
palmowe 
liście. Urzędnik miejski w paru zdaniach oddał cześć zmarłemu Sekstusowi 
Toriuszowi 
i wymamrotał kończącą igrzyska modlitwę do bogów. Jeden po drugim widzowie 
opuszczali 
trybuny.
– Zauważyłeś ją? – spytałem Cycerona.
– Kogo, tę omdlewającą młodą damę po mojej lewicy?
– Nie, tę Nubijkę z trybuny naprzeciw nas.
– Nubijkę?
– Myślę, że przyszła dopiero na ostatnią walkę. Chyba była sama.
– To się wydaje mało prawdopodobne.
– Być może miała coś wspólnego z tym czarnym gladiatorem.
– Nie widziałem jej. – Cycero wzruszył ramionami. – Jakiż ty jesteś 
spostrzegawczy, 
Gordianusie! I ta twoja wieczna ciekawość. Powiedz mi lepiej, co sądzisz o 
igrzyskach.
Otworzyłem usta, by odpowiedzieć, ale nie dał mi szansy, wchodząc mi w słowo, 
zanim 
zdążyłem je wypowiedzieć.
– Przyznam, że nawet mi się podobały. O wiele bardziej, niż się spodziewałem. To 
było 
bardzo pouczające popołudnie, a i widownia wydaje się wyraźnie pokrzepiona tym 
doświadczeniem. Chyba jednak organizatorzy popełnili błąd, nie ukazując nam 
twarzy 
gladiatorów choćby na moment, na przykład podczas parady na rozpoczęcie lub 
zakończenie 
igrzysk. Och, kształt ich hełmów też nadawał im pewną indywidualność, jak maski 
aktorom 
w teatrze, ale... A może o to właśnie chodzi, by byli abstrakcyjni i anonimowi? 
Gdybyśmy mogli 
zajrzeć im w oczy, kto wie, czy nie spowodowałoby to bardziej emocjonalnego 
napięcia... staliby 
się dla nas najpierw ludźmi, a dopiero potem gladiatorami, to zaś kolidowałoby z 
ich czysto 
symboliczną rolą w ceremonii pogrzebowej... niweczyłoby religijną wartość 
igrzysk...
Odetchnąwszy po krwawych religijnych wrażeniach, Cycero wyraźnie odzyskiwał 
kontenans 
i wpadał w swą zwykłą rolę wyniosłego mentora. Tak upłynęła nam droga powrotna 
do naszej 
kwatery, gdzie mógł zwrócić siłę swej wymowy na gospodarza, który wydawał się 
oszołomiony 
szczęściem goszczenia pod swoim dachem takiego sławnego rzymskiego adwokata. Po 
skąpej 
kolacji wymówiłem się od dalszej konwersacji tak szybko, jak dopuszczały zasady 
dobrego 
wychowania, i położyłem się do łóżka. Stwierdziłem, że wszy w zajeździe były 
jednak 
sympatyczniejsze, a kucharz bardziej szczodry; zasypiałem zaś z myślą o 
tajemniczej Nubijce 
i z obrazem jej zrozpaczonej twarzy przed oczyma.
Następnego ranka ruszyłem w drogę powrotną do Rzymu i do własnych spraw. 
Czerwiec 
ustąpił lipcowi, a pogrzeb Toriusza, igrzyska i czarna dziewczyna z wolna 
odeszły w niepamięć. 
Któregoś upalnego dnia (lato było wyjątkowo gorące tego roku) siedziałem w 
cieniu w ogrodzie, 
kiedy Eko przyszedł zaanonsować gościa.
– Kobieta? – spytałem, patrząc na kreślone w powietrzu kształty.
Eko skinął głową. „Raczej młoda”, dodał za pomocą serii skomplikowanych gestów, 
„o 
skórze koloru nocy”.
– Nubijka?! – Uniosłem brwi ze zdziwienia.
Znów skinięcie głową.
– Wprowadź ją zatem.
Zapamiętany z Saturnii wizerunek nie oddawał sprawiedliwości jej urodzie. Tak 
jak wtedy 
włosy miała upięte wysoko, ubrana była na niebiesko i nosiła miedziane ozdoby. 
Być może był to 
jej najlepszy strój na specjalne okazje. Włożyła go na igrzyska, a teraz dla 
mnie. Pochlebiało mi 
to.
Dzieczyna przyglądała mi się przez chwilę z lekko zdziwioną miną.
– Już cię gdzieś widziałam – oświadczyła w końcu.
– Tak. W Saturnii, na igrzyskach pogrzebowych ku czci Sekstusa Toriusza.
– Teraz sobie przypominam, siedziałeś po drugiej stronie areny. Nie byłeś taki 
jak inni... 
którzy śmiali się, dowcipkowali i wołali o krew. Kiedy Zanziba został zabity, 
dostrzegłeś na 
mojej twarzy cierpienie i widziałam, że... – Umilkła, spuszczając oczy. – Jakimi 
dziwnymi 
drogami bogowie nas prowadzą! Kiedy rozpytywałam ludzi w Suburze o kogoś, kto 
mógłby mi 
pomóc, wskazano mi ciebie. Nigdy bym jednak nie przypuszczała, że mogłam cię już 
spotkać... 
i to akurat tam, akurat wtedy!
– Wiesz zatem, kim jestem?
– Nazywasz się Gordianus Poszukiwacz.
– Tak. A ty?
– Zulejka.
– To nie jest rzymskie imię.
– Miałam kiedyś rzymskie imię. Nadał mi je człowiek, który był moim panem. 
Urodziłam się 
jednak jako Zulejka i z tym samym imieniem umrę.
– Wróciłaś więc do niego, kiedy rozstałaś się z panem. Jesteś wyzwolenicą?
– Tak.
– Usiądźmy tu, w ogrodzie. Mój syn poda nam wino.
Usadowiła się przy mnie w cieniu i tak poznałem jej historię.
Przyszła na świat w mieście o niewymawialnej nazwie gdzieś niewyobrażalnie 
daleko: 
gdzieś za Nubią, jak powiedziała, a nawet za legendarnymi źródłami Nilu. Jej 
ojciec był bogatym 
handlarzem kości słoniowej, który często podróżował i zabierał ze sobą rodzinę. 
Jako dziecko 
widziała, jak gdzieś w pustynnym kraju zbójcy mordują jej rodziców. Ją samą i 
młodszego brata, 
Zanzibę, pojmali i sprzedali w niewolę.
– Nasze losy były różne i różnych mieliśmy panów, ale przynajmniej nas nie 
rozdzielono. 
Zawsze byliśmy sprzedawani jako para. Chyba z powodu naszej egzotyki.
I urody, pomyślałem. Można się było spodziewać, że jej brat był równie 
przystojny, jak ona 
piękna.
– W końcu znaleźliśmy się w Egipcie. Nasz nowy pan był właścicielem trupy mimów 
i nauczył nas grać.
– Wykazaliście się jakimś szczególnym talentem?
– Ja dobrze śpiewałam i tańczyłam.
– A twój brat?
– Zanziba był doskonałym akrobatą. Robił salta w powietrzu, balansował na linie. 
Pan 
mawiał, że Zanziba musi mieć parę skrzydeł ukrytą pod swoimi masywnymi 
ramionami. – 
Uśmiechnęła się, lecz tylko na mgnienie oka. – Pan sam był kiedyś niewolnikiem. 
To dobry 
i szczodry człowiek. Pozwalał niewolnikom zarabiać własne pieniądze, aby kiedyś 
mogli się 
wykupić. Kiedy zebraliśmy odpowiednią sumę, wykorzystaliśmy ją na wyzwolenie 
Zanziby, aby 
tym szybciej odłożyć pieniądze na moją wolność. Potem jednak przyszły ciężkie 
czasy. Pan 
musiał rozwiązać trupę i sprzedać nas osobno. Tak trafiłam do nowego 
właściciela, rzymskiego 
kupca mieszkającego w Aleksandrii. Kupił mnie nie dla mojego śpiewu czy tańca. 
On chciał 
mojego ciała. – Zulejka spuściła oczy. – Kiedy Zanziba przyszedł do niego i 
powiedział, że chce 
mnie wykupić, pan wyznaczył bardzo wysoką cenę. Brat przysiągł, że uzbiera taką 
sumę, ale 
nigdy nie mógłby tego zrobić jako uliczny akrobata, żyjący z groszowych datków. 
Zniknął 
z Aleksandrii i nie widziałam go bardzo długo, tak długo, że aż zaczęłam 
rozpaczać przekonana, 
że gdzieś zginął albo o mnie zapomniał. I wtedy nadeszły pieniądze. Poważna 
suma, dość, bym 
mogła się wykupić i jeszcze mieć coś dla siebie. Razem ze złotem przyszedł list, 
napisany nie 
przez Zanzibę... żadne z nas nie nauczyło się pisać i czytać... tylko przez 
bankiera dokonującego 
transakcji.
– I co było w tym liście? – spytałem.
– Umiesz czytać?
– Tak.
– To sam zobacz.
Zulejka wcisnęła mi do ręki zmięty i naddarty skrawek papirusu.
Ukochana siostro, jestem w Italii, między Rzymianami. Zostałem gladiatorem, 
czyli 
człowiekiem, który walczy na śmierć i życie dla uczczenia zmarłych obywateli. To 
dziwne 
zajęcie. Rzymianie udają, że nami gardzą, a mimo to każdy mężczyzna chce nam 
stawiać wino 
w tawernach, a każda kobieta chciałaby z nami spać. Brzydzę się takim życiem, 
ale to jedyna dla 
wyzwoleńca droga, by zarobić tyle pieniędzy, ile nam potrzeba. To twarde, 
okrutne życie, 
niegodne nawet zwierzęcia, i kończy się zawsze strasznie. Nie przyjeżdżaj tutaj 
i nie staraj się 
mnie odszukać. Zapomnij o mnie. Jeśli możesz, wracaj do naszej ojczyzny i żyj 
jako wolny 
człowiek, siostro. Ja też jestem wolny i wolny umrę, choć może to nastąpić 
rychło. Twój 
kochający brat, Zanziba.
Złożyłem starannie papirus i oddałem jej.
– Brat nie chciał, abyś przyjechała do Italii – powiedziałem.
– Jak mogłabym nie przyjechać? On o mnie nie zapomniał i ja nie zamierzałam o 
nim 
zapominać. Wykupiłam miejsce na statku najszybciej, jak tylko mogłam.
– Podróże są kosztowne.
– Zapłaciłam z pieniędzy, które dostałam od Zanziby.
– On na pewno chciał, żebyś wydała je na swoje utrzymanie.
– Tu, w Rzymie, sama na siebie zarabiam – odparła, dumnie unosząc głowę.
Ta poza jeszcze dodawała jej uroku. Dziewczyna była nie tylko piękna i 
egzotyczna, ale 
najwyraźniej też sprytna. Z łatwością sobie wyobraziłem, że może dyktować słone 
ceny za 
przyjemność jej towarzystwa.
– Przybyłaś więc do Rzymu. I co dalej?
– Zaczęłam go szukać, oczywiście. Najpierw poszłam do bankiera, przez którego 
przysłał mi 
pieniądze. Skierował mnie do obozu gladiatorów pod Neapolis. Rozmawiałam z 
właścicielem... 
trenerem... wy ich nazywacie lanistami. Powiedział mi, że Zanziba był w jego 
zespole przez jakiś 
czas, ale już dawno odszedł gdzie indziej. Nie wiedział dokąd. Większość 
gladiatorów to 
niewolnicy lub jeńcy, Zanziba był jednak wolny i szedł tam, gdzie mógł więcej 
zarobić. 
Podążałam jego tropem, kierując się zasłyszanymi po drodze informacjami. 
Trafiałam zawsze 
w kolejny ślepy zaułek i musiałam zaczynać od nowa. Jeśli jesteś tak dobry, jak 
ludzie o tobie 
gadają, Gordianusie, to bardzo byś mi się wtedy przydał. – Spojrzała na mnie, 
unosząc brwi. – 
Czy wiesz, ile w Italii jest szkół i obozów gladiatorów?
– Przypuszczam, że wiele.
– Całe setki, rozsiane po kraju. Przez ostatnie parę miesięcy zjeździłam Italię 
wzdłuż 
i wszerz, bezskutecznie szukając Zanziby... aż wreszcie trafiłam na człowieka, 
który go znał. 
Dowiedziałam się od niego, że brat jest teraz w zespole lanisty o imieniu Ahala, 
który ma swój 
obóz w Rawennie. Dodał jednak, że nie muszę jechać aż tam, ponieważ ludzie Ahali 
będą 
walczyć na igrzyskach pogrzebowych w Saturnii i to już nazajutrz.
– Na pogrzebie Sekstusa Toriusza – wtrąciłem.
– Tak. Nie mogłam opuścić Rzymu przed nocą i wyruszyłam dopiero ze świtem. 
Jechałam 
cały dzień. Dotarłam do Saturnii i na arenę akurat w chwili, gdy Zanziba 
rozpoczynał swój 
pojedynek... podekscytowana, wystraszona, bez tchu. Akurat na czas, by ujrzeć...
– Jesteś pewna, że to był twój brat?
– Oczywiście.
– Przecież miał twarz zasłoniętą hełmem.
Zulejka potrząsnęła głową.
– W hełmie czy bez hełmu, od razu go poznałam. Po rękach i nogach. Po sposobie 
poruszania się. Zanziba musi mieć ukryte skrzydła, powiadał nasz pan z 
Aleksandrii... – Głos jej 
zadrżał, oczy zalśniły łzami. – Po tylu podróżach, po miesiącach poszukiwań... 
odnalazłam go 
tylko po to, by zobaczyć, jak umiera!
Przymknąłem powieki, wspominając tę scenę: Nubijczyk leżący płasko na brzuchu, 
Gal 
unoszący miecz, podniecony tłum, fontanna krwi...
– Przykro mi, że musiałaś to ujrzeć, Zulejko. Czy zajęłaś się jego zwłokami po 
igrzyskach?
– Nie pozwolili mi nawet go zobaczyć! Poszłam do kwatery gladiatorów, ale 
lanista nie 
chciał mnie wpuścić.
– Powiedziałaś mu, kim jesteś?
– To go tylko jeszcze bardziej wrogo do mnie nastawiło. Odpowiedział mi, że mogę 
sobie 
być czyjąkolwiek siostrą, a i tak nie mam tam czego szukać. Wynoś się, wrzasnął, 
a jeden 
z gladiatorów zamierzył się na mnie mieczem... Uciekłam z płaczem. Powinnam 
chyba mu się 
postawić, ale byłam taka wstrząśnięta...
Postawić mu się? Niemożliwe, pomyślałem. Zulejka może być wyzwolenicą, ale od 
tego 
droga jeszcze daleka do przywilejów rzymskiego obywatela, jak i do tych 
związanych z byciem 
mężczyzną. Tamtego dnia nikt w Saturnii nie ująłby się za nią przed lanistą. 
Westchnąłem 
ciężko, zastanawiając się zarazem, co właściwie ją do mnie sprowadza.
– Twój brat postąpił szlachetnie, przysyłając ci pieniądze na wykupienie się z 
niewoli – 
powiedziałem. – Ale być może miał rację, że nie powinnaś go szukać. Życie 
gladiatora jest 
krótkie i brutalne. On je wybrał i przeżył je do jedynego możliwego końca.
– Nie! – szepnęła, kręcąc głową i wbijając we mnie spojrzenie. – To nie był 
koniec.
– Jak to?
– To nie był koniec Zanziby – powtórzyła.
– Nie rozumiem.
– Zanziba nie umarł tamtego dnia. Wiem, bo go... widziałam!
– Gdzie? Kiedy?
– Wczoraj. Tu, w Rzymie, na rynku nad rzeką. Widziałam Zanzibę!
Czy błysk w jej oku był oznaką podekscytowania, czy szaleństwa?
– Rozmawiałaś z nim?
– Nie. Był po drugiej stronie placu. Czyjś wóz zagrodził mi drogę, a kiedy tam 
dotarłam, 
jego już nie było.
– Może się pomyliłaś – odrzekłem cicho. – Mnie się to często zdarza. Widzę 
znajomą twarz 
gdzieś w tłumie, przelotnie, i jestem przeświadczony, że to ktoś ze znajomych. 
Kiedy jednak 
przyjrzę mu się dobrze, okazuje się, że to tylko iluzja, pomyłka, gra światła.
Znowu potrząsnęła głową.
– Ilu mężczyzn podobnych do Zanziby widziałeś kiedykolwiek na rzymskich ulicach? 
– 
spytała.
– Niewielu. Ale tym łatwiej pomylić takiego kogoś z twoim bratem. Każdy wysoki, 
muskularny człowiek o hebanowej skórze, widziany przelotnie z daleka...
– Wcale nie przelotnie! Widziałam go wyraźnie...
– Mówiłaś, że zasłonił ci go wóz.
– Tak, ale już potem, kiedy starałam się go dogonić. Wcześniej widziałam go tak 
dobrze jak 
teraz ciebie. Poznałam jego twarz! To był Zanziba!
Zastanawiałem się przez długą chwilę.
– Zulejko, być może to, co widziałaś, było jego lemurem. Nie byłabyś pierwszą 
osobą, która 
napotyka nieukojonego ducha ukochanej osoby, snującego się w biały dzień po 
Rzymie.
– To był żywy człowiek, nie lemur.
– Skąd możesz to wiedzieć.
– Kupował śliwkę na straganie. Powiedz mi, Gordianusie, czy lemury jadają 
śliwki?
Starałem się ją zniechęcić, żądając za moje usługi takiej samej zapłaty, jaką 
biorę od ludzi 
pokroju Cycerona. Zulejka jednak zgodziła się bez wahania i od razu wpłaciła 
zadatek. 
Wydawała się wręcz dumna ze swoich możliwości finansowych.
Uważała, że powinniśmy zacząć poszukiwania od Rzymu, z czym się zgodziłem, 
wybrałem 
się więc w swój zwykły obchód znajomych „uszu i oczu”. Szybko odkryłem, że 
istotnie 
poprzedniego dnia widziano na rynku wysokiego Nubijczyka odpowiadającego 
rysopisowi 
Zanziby, nikt jednak nie umiał go zidentyfikować, nikt nie wiedział, skąd się 
wziął ani dokąd 
poszedł. Zulejka chciała sprawdzać wszystkie zajazdy i tawerny w mieście, ale 
doradziłem jej 
cierpliwość; powiedziałem, że wystarczy wyznaczyć nagrodę, a informacja sama do 
nas trafi. 
I rzeczywiście, po paru dniach zamiatacz ulic z Subury zastukał do mych drzwi z 
wiadomością, 
że szukany przeze mnie Nubijczyk spędził jedną noc w podejrzanym zajeździe w 
zaułku 
nieopodal ulicy Kotlarzy, nie podał jednak imienia, a następnego dnia się 
wyprowadził.
Czekałem dalej cierpliwie, hamując zapędy Zulejki, gdy przez parę dni nie 
napłynęły żadne 
nowe informacje, zaczęła nalegać na wykonanie następnego oczywistego kroku: 
złożenia wizyty 
laniście Ahali. Nie byłem przekonany, ale zacząłem przygotowania do podróży. 
Droga do 
Rawenny jest daleka, zwłaszcza gdy podróżny w głębi serca podejrzewa, że u jej 
kresu czeka 
tylko gorycz rozczarowania.
Zulejka jechała ze mną i pokrywała wszelkie koszty – czasami brzęczącą monetą, 
ale 
częściej, jak podejrzewałem, był to handel wymienny z właścicielami tawern i 
zajazdów, usługa 
za usługę; być może zarabiała też na bieżąco u innych gości. Nie interesowały 
mnie jej sposoby 
utrzymania.
Dni spędzaliśmy w siodle. Jeździectwo nie było Zulejce obce. Jedną z 
akrobatycznych sztuk 
jej brata było stawanie na grzbiecie kłusującego konia, a i ona się tego 
nauczyła. Chciała mi 
pokazać, ale jej to wyperswadowałem. Gdyby spadła z konia i skręciła kark, kto 
by opłacił moją 
podróż powrotną? Była za to dobrą partnerką do rozmowy; umiejętność ta z 
pewnością się 
przyczyniła do jej sukcesu zawodowego. Mężczyźni płacą za przyjemność, ale 
wracają dla 
dobrego towarzystwa. Rozmawialiśmy dużo o Aleksandrii, gdzie i ja mieszkałem za 
młodu przez 
kilka lat. Bawiły mnie jej wspomnienia z tego rojnego miasta i jego pełnych 
temperamentu 
mieszkańców; w zamian uraczyłem ją opowieścią o zabitym kocie, wykryciu sprawcy 
i strasznej 
zemście aleksandryjskiego motłochu, dla którego koty są świętymi zwierzętami. 
Ciekaw też 
byłem, jakie wrażenie wywarły na niej Rzym i Italia. Poszukiwania Zanziby 
zawiodły ją do wielu 
miejsc, a z racji zawodu spotykała mężczyzn ze wszystkich szczebli drabiny 
społecznej. Poznała 
i miasto, i kraj, a jej zadanie uczyniło ją z biegiem czasu ekspertem od spraw 
gladiatorów.
– Wiesz, co najbardziej rzuca się w oczy tutaj? – spytała któregoś dnia, kiedy 
mijaliśmy 
grupę robotników pracujących na polu przy via Flaminia. – Za dużo tu 
niewolników.
Wzruszyłem ramionami.
– W Aleksandrii też są niewolnicy, podobnie jak w każdym innym mieście i kraju.
– To prawda, ale tu wygląda to inaczej. Może dlatego, że Rzymianie podbili tyle 
innych 
ludów i przywieźli niewolników z tylu różnych miejsc. W Egipcie wzdłuż całego 
Nilu są małe 
gospodarstwa. Rolnicy miewają tam niewolników, ale i sami pracują przy uprawach. 
Wszyscy 
trzymają się razem: w latach dobrych wylewów każdy dobrze jada, a kiedy stan 
wody jest za 
niski, wszyscy jedzą mniej. W Italii, jak mi się zdaje, wszyscy rolnicy są 
bogatymi ludźmi 
i mieszkają w miastach, podczas gdy całą pracę wykonują tylko niewolnicy, a 
wolni ludzie, 
którzy powinni utrzymywać się z takich drobnych gospodarstw jak ci w Egipcie, 
tłoczą się 
w kamienicach i żyją z zasiłku. To nie jest w porządku.
– Gospodarstwa prosperują dobrze, i to chyba powinno wystarczyć, nie sądzisz?
– Dobrze prosperują? To dlaczego Rzym sprowadza tyle zboża z Aleksandrii? 
Spójrz, jak źle 
są traktowani wasi niewolnicy: ubrani w łachmany, wychudzeni, zmuszani do 
ciężkiej pracy 
nawet w największy skwar. Egipski gospodarz byłby w polu razem ze swymi 
robotnikami, 
poganiając ich, by pilniej pracowali, to pewne, ale ponieważ dobrze wie, jaka to 
ciężka praca, 
więc dba o ich zdrowie i dobrze karmi, aby mieli siły tak samo dobrze i ciężko 
pracować 
następnego dnia. Dla Egipcjanina niewolnik to cenna inwestycja, której się nie 
marnuje. Tutaj 
jest inaczej: każdy chce wycisnąć z niewolnika jak najwięcej, jak najmniej 
wydając na jego 
utrzymanie, a kiedy się już do pracy nie nadaje, wymienia się go na nowego, 
ponieważ 
niewolnicy są tak tani, a rzymskie prowincje dostarczają ich dostatecznie dużo.
Jak gdyby dla zilustrowania jej twierdzenia minęliśmy w tej chwili skuloną 
postać leżącą 
w przydrożnym rowie, tak pomarszczoną i brudną, że nie dało się określić ani jej 
wieku, ani 
nawet płci – takiego właśnie wyeksploatowanego niewolnika, niewątpliwie po 
prostu 
porzuconego przez właściciela. Kiedy przejeżdżaliśmy, nieszczęśnik wydał z 
siebie kilka 
nieartykułowanych dźwięków, wyciągając ku nam szponiastą dłoń. Zulejka sięgnęła 
do 
podróżnej torby i rzuciła mu kawałek chleba.
– Za dużo macie niewolników – powtórzyła. – I o wiele za dużo gladiatorów! Ledwo 
mogę 
uwierzyć, że aż tyle ich obozów i szkół miałam okazję odwiedzić od dnia mojego 
przybycia na 
wasze ziemie. Tylu pojmanych jeńców bez przerwy napływa do Italii z licznych 
podbitych 
krajów. Co więc z nimi wszystkimi począć? Proste rozwiązanie: urządzać igrzyska 
i kazać im się 
nawzajem zabijać. Wystawić na arenę sześciu gladiatorów, a wkrótce trzech umrze. 
Ale na drugi 
dzień przybywa dziesięciu następnych, których lanista kupił na targu. Nie 
wszyscy są oczywiście 
dobrymi wojownikami; ale tych najgorszych, niezdarnych, tchórzliwych czy 
niedowidzących 
zawsze można odesłać do kopalni, na galery albo do pracy na roli. Pozostałych 
trzeba 
wyposażyć, przeszkolić i na tyle dobrze karmić, żeby jak najdłużej zachowali 
siłę. Tak są 
prowadzone najlepsze obozy. Ale tacy laniści każą sobie słono płacić za wynajem 
swoich 
gladiatorów. Nie każdego na to stać, a przecież każdy Rzymianin pragnie 
uświetnić igrzyskami 
pogrzeb ojca, nawet gdyby to miała być tylko jedna para gladiatorów walcząca w 
bydlęcej 
zagrodzie, podczas gdy rodzina przygląda się im, siedząc na płocie. Jest więc 
spory popyt na 
tanie igrzyska. Możesz sobie wyobrazić, w jakich warunkach żyją gladiatorzy z 
takich zespołów: 
jedzą ochłapy, mieszkają w zagrodach i szopach jak zwierzęta. Ich życie jest 
jednak o wiele 
gorsze od życia krów czy owiec, nie zasypiają one bowiem każdego wieczoru w 
niepewności 
i strachu, czy następny dzień nie będzie ich ostatnim, czy nie przyjdzie im 
zginąć w męce ku 
uciesze jakichś obcych ludzi. Tacy gladiatorzy są zwykle niedożywieni i 
wyposażeni w najtańszą 
broń. Możesz sobie wyobrazić, jak wygląda walka na śmierć i życie, kiedy obydwaj 
zawodnicy 
nie dysponują niczym lepszym niż drewniane miecze? Nie ma mowy o szybkiej, 
czystej śmierci. 
Wychodzi z tego okrutna, krwawa farsa. Widziałam taki pojedynek na własne oczy. 
Nie 
wiedziałam, któremu z gladiatorów bardziej współczuć: temu, który zginął, czy 
temu, który 
musiał mu odebrać życie taką prymitywną bronią. – Dziewczyna pokręciła wolno 
głową. – Tylu 
gladiatorów rozrzuconych po całej Italii, wyszkolonych do bezlitosnego 
zabijania. Tyle łatwo 
dostępnej broni. Tyle ludzkiego cierpienia. Myślę, że kiedyś przyjdzie wam za to 
zapłacić 
rachunek.
Kiedy dotarliśmy na przedmieście Rawenny, zapytałem przechodnia o drogę do obozu 
gladiatorów Ahali. Mężczyzna popatrzył na nas z zaciekawieniem, a potem 
spostrzegł mój 
pierścień wolnego obywatela.
– Po drugiej stronie miasta dojedziecie do rozstajów, gdzie rośnie wielki dąb. 
Skręcicie 
w lewo i pojedziecie jeszcze około mili. Ale jeżeli nie przybywacie, by wynająć 
paru z jego 
ludzi, to z serca wam radzę trzymać się od niego z daleka. To nieprzyjazne 
miejsce. Wysokie 
płoty, ostre psy... rozumiesz?
– Żeby gladiatorzy nie uciekli?
– Żeby nikt tam nie wchodził. Nie tak dawno jeden z niewolników sąsiada 
zabłądził na teren 
Ahali. Pies odgryzł mu nogę i człowiek się wykrwawił na śmierć. Ahala odmówił 
wypłacenia 
rekompensaty. On zdecydowanie nie lubi towarzyskich wizyt.
Zostawiwszy Zulejkę w zajeździe niedaleko forum, ruszyłem samopas do wielkiego 
dębu po 
drugiej stronie miasta i skręciłem w brukowaną drogę prowadzącą w lewo. Tak jak 
mi 
powiedziano, po przejechaniu około mili trafiłem na piaszczysty trakt odbijający 
od gościńca 
w bok. Skręciłem tam i po chwili zza zakrętu wyłoniła się brama, najwyraźniej 
znacząca granicę 
posiadłości Ahali. Już sama jej konstrukcja powinna wystarczyć do odstraszenia 
niepożądanych 
gości: do dwóch słupów przybite były bielejące w słońcu kości, łączącą je u góry 
poprzeczną 
belkę zaś zdobiły ludzkie czaszki. Minąłem ten wymowny łuk triumfalny i jechałem 
dalej przez 
następną milę wśród gęstych zarośli, dopóki nie dotarłem pod wysoką palisadę z 
ostro 
zakończonych słupów. Zza ogrodzenia dobiegały wykrzykiwane komendy i stukot 
drewna 
o drewno; domyśliłem się, że gladiatorzy ćwiczą szermierkę. Słychać też było 
inne, całkiem 
niewinne odgłosy: pobekiwanie owiec i kóz, uderzenia kowalskiego młota, a także 
salwy 
rubasznego męskiego śmiechu. Zbliżyłem się do wrót, ale nie zdążyłem zastukać; 
po drugiej 
stronie, tak blisko i z taką zajadłością, że odruchowo odskoczyłem w tył, a 
serce musiało mi 
stanąć na mgnienie oka, rozszczekały się psy, skacząc łapami na bramę i drapiąc 
ją pazurami. 
Czyjś ostry głos przywołał bestie do porządku i szczekanie umilkło jak nożem 
uciął. We wrotach 
otworzyło się małe okienko, umieszczone tak wysoko, że mężczyzna spoglądający na 
mnie parą 
przekrwionych oczu musiał chyba stać na stołku.
– Kim jesteś i czego chcesz?
– Czy to jest obóz gladiatorów Ahali?
– Kto pyta?
– Nazywam się Gordianus. Przyjechałem tu aż z Rzymu.
– Aż z Rzymu, powiadasz? Ho, ho...
– Widziałem kilku twoich gladiatorów jakiś czas temu na igrzyskach w Saturnii.
– Widziałeś?
– Zrobili na mnie duże wrażenie.
– Może i zrobili.
– Co więcej... – Musiałem zacząć improwizować. – Co więcej, bardzo się podobali 
mojemu 
przyjacielowi, Markowi Tulliuszowi Cyceronowi.
– Cyceronowi?
– Chyba o nim słyszałeś? Cycero to człowiek, z którym trzeba się liczyć. Robi 
karierę 
w polityce i jest słynnym adwokatem, prowadzi sprawy niektórych 
najpotężniejszych rodów 
w Rzymie.
– Nie mam zbyt dobrego mniemania o politykach i prawnikach. – Nieznajomy uniósł 
brwi.
– Tak? W takim razie powiem ci, że Cycero na ogół nie ma zbyt dobrego mniemania 
o igrzyskach pogrzebowych. Mimo to stwierdził, że twoi ludzie pokazali niezłą 
walkę.
Wszystko, co do tej pory mu powiedziałem, było czystą prawdą. Już dawno się 
przekonałem, 
że kiedy trzeba skłamać, najlepiej jest zacząć od prawdy i „ulepszyć” ją tylko o 
tyle, ile trzeba.
– W jego zawodzie często przychodzi mu doradzać rodzinom w żałobie – ciągnąłem 
dalej. – 
Wiesz, w kwestiach prawnych, jak spadki i testamenty. Często jednak pytają go i 
o inne sprawy... 
na przykład, do kogo się zwrócić, by urządzić prawdziwie godne pamięci igrzyska.
– Rozumiem. Więc temu Cyceronowi podobali się moi chłopcy?
– I to bardzo. A ponieważ tak się składa, że ja mam sprawy w Rawennie, a ty masz 
tu swój 
obóz, obiecałem mu, że wpadnę do ciebie, żeby zobaczyć, co też za interes 
prowadzisz. Ilu masz 
gladiatorów, jak długo się tym zajmujesz, jakie wyznaczasz ceny... takie różne 
podstawowe 
rzeczy.
Mężczyzna skinął głową i zatrzasnął okienko. Szczekanie rozległo się znowu, ale 
ciszej 
i zaczęło się oddalać, jakby ktoś odciągał psy gdzieś do tyłu. Zachrobotał 
odsuwany rygiel 
i brama się otworzyła.
– Jestem Ahala, lanista tego obozu.
Byłem przekonany, że człowiek, z którym rozmawiałem przez okienko, stoi na 
jakimś 
podwyższeniu, lecz się myliłem. Miałem przed sobą istnego olbrzyma o ogorzałej, 
pomarszczonej twarzy. Ahala sam wyglądał jak gladiator, choć w tym fachu mało 
kto dożywa 
takiego wieku i siwych włosów, których bujna grzywa zdobiła jego głowę. Czy on 
był takim 
wyjątkiem? Trafiały się w końcu przypadki, że gladiatorowi udawało się na tyle 
długo unikać 
śmierci na arenie, że mógł uskładać odpowiednią sumę na wykupienie się z niewoli 
i zostać 
zawodowym trenerem. Natomiast o wiele rzadziej się zdarzało, że były gladiator 
zakładał własny 
zespół. Na to jednak tym razem wyglądało. Jakiekolwiek było jego pochodzenie i 
historia, musiał 
być sprytniejszy, niż na to wskazywała jego niedźwiedziowata postura i 
nieokrzesane maniery.
– Wejdź i się rozejrzyj – powiedział.
Palisada chroniła spory plac z kilkoma budynkami podobnymi do stodół, między 
którymi 
zobaczyłem ogrodowe grządki i zagrody dla koni, owiec i kóz.
– Widzę, że hodujesz zwierzęta – zagadnąłem.
– Gladiatorzy jedzą dużo mięsa.
– I masz własną uprawę czosnku.
– Nabierają dzięki niemu siły.
– Tak słyszałem.
O właściwym wyżywieniu i utrzymaniu gladiatorów napisano przynajmniej tyle 
traktatów, 
ile o hodowli bydła.
Na głośną komendę stukot drewnianych mieczy rozbrzmiał z nową siłą. Zdawał się 
dochodzić zza kolejnej palisady.
– Jesteśmy w części zewnętrznej – wyjaśnił Ahala. – Gladiatorów trzymam za 
wewnętrznym 
ogrodzeniem. Tak jest bezpieczniej, zwłaszcza dla gości takich jak ty. Lepiej, 
żeby twoja czaszka 
nie trafiła do kolekcji nad moją bramą, nie?
Uśmiechnąłem się niepewnie, nie do końca przekonany, że to żart.
– Mimo to chciałbym jednak rzucić na nich okiem.
– Za chwileczkę. Najpierw pokażę ci zbrojownię i wyjaśnię, co też za interes 
prowadzę.
Poszedłem za nim do długiego, niskiego baraku. Pod sufitem rozpięte były 
łańcuchy, na 
których wisiały najróżniejszego wzoru i wielkości hełmy, pancerze, miecze, 
tarcze i trójzęby. 
Były tam też narzędzia o nie znanym mi zastosowaniu, jak krótkie rurki z metalu 
i drewna, które 
wyglądały na dopasowane kształtem do ust człowieka. Ahala spostrzegł, że się im 
przyglądam, 
ale nie kwapił się z objaśnieniami. Niektóre części oręża też wydały mi się 
nieco dziwne. 
Sięgnąłem ręką do jednego z mieczy, ale lanista schwycił mnie za przegub.
– Zostaw, bo się jeszcze skaleczysz – burknął i pociągnął mnie na drugi koniec 
baraku, gdzie 
trójka kowali w skórzanych fartuchach zawzięcie łomotała młotkami w rozżarzony 
kawałek 
metalu.
– Sam wytwarzasz dla siebie broń? – spytałem.
– Czasami. Broń dopasowana na miarę może z dobrego wojownika zrobić mistrza. Ale 
moi 
płatnerze najczęściej zajmują się naprawami lub modyfikacjami. Lubię mieć 
arsenał zawsze 
w jak najlepszym stanie.
Opuściliśmy kuźnię i weszliśmy do następnego baraku, gdzie stolarze strugali 
kołki 
z drewna.
– Nazywam je nasionami amfiteatru – wyjaśnił Ahala ze śmiechem. – Niektórzy 
klienci 
życzą sobie, aby im postawić tymczasową arenę zbudowaną specjalnie na jedne 
igrzyska. 
Czasem na sto osób, czasem na tysiąc. Moi cieśle potrafią to zrobić praktycznie 
w jedną noc, pod 
warunkiem że będą mieli dość miejscowego drewna. Klient oczywiście płaci za 
materiały, ale 
wiem z doświadczenia, że mogę oszczędzić sporo czasu i kosztów, dysponując 
gotowymi 
kołkami i gwoździami. Wszystko w cenie.
Skinąłem głową ze zrozumieniem.
– Nigdy bym o tym nie pomyślał... to znaczy, o dodatkowym wydatku z powodu 
areny.
– Igrzyska pogrzebowe nie są tanie – odrzekł Ahala, wzruszając ramionami.
Minęliśmy niewielką rzeźnię, gdzie u sufitu wisiała zarżnięta owca, czekająca na 
ćwiartowanie. Zauważyłem, że niektóre części, normalnie wyrzucane przez 
rzeźników, tu zostały 
zachowane do ususzenia. Chciałem podejść i przyjrzeć się im z bliska, ale 
lanista znów mnie 
powstrzymał, chwytając za łokieć.
– Chciałeś popatrzeć na gladiatorów. Chodźmy więc.
Poprowadził mnie do bramy w wewnętrznej palisadzie, odsunął rygiel i otworzył 
wąską 
furtkę.
– Po prawej są baraki mieszkalne. Arena treningowa jest na lewo. Uwaga, gość 
wchodzi! – 
krzyknął.
Przeszliśmy zadaszonym korytarzem i znaleźliśmy się na nasłonecznionym placyku. 
Pięć par 
gladiatorów raptownie przerwało walkę, unosząc broń w salucie.
– Wracać do zajęć!– rzucił komendę Ahala.
Mężczyźni wznowili ćwiczenia i arena rozbrzmiała stukotem drewnianych mieczy o 
tarcze. 
Odwróciłem się do lanisty.
– Sądziłem, że...
– Że będziemy ich oglądać z góry, jak widzowie na igrzyskach?
– Tak.
Olbrzym zachichotał basowo.
– Nie urządzamy tu pokazów. Jeśli klient chce obejrzeć ćwiczenia, musi wejść w 
sam ich 
środek. Podejdź do nich bliżej, jak chcesz. Powąchaj ich potu. Zajrzyj im w 
oczy.
Ogarnęło mnie dojmujące poczucie zagrożenia. Przywykłem patrzeć na gladiatorów 
z dystansu i z wysoka, bezpieczny na widowni. Czułem się, jakby mnie wrzucono do 
klatki 
pełnej dzikich zwierząt. Nawet najniższy z ćwiczących przerastał mnie o głowę. 
Cała dziesiątka 
miała na głowach hełmy, ale poza tym byli nadzy. Najwyraźniej trenowali 
odporność na ciosy 
w głowę, gdyż ich rytmicznie wykonywane ćwiczenie składało się niemal wyłącznie 
z wymiany 
uderzeń o hełmy. Ciosy nie były mocne, ale hałas działał mi na nerwy. Wydawało 
mi się, że 
jednego z nich rozpoznaję po budowie ciała z igrzysk w Saturnii, musiał to być 
ów krępy Trak, 
który triumfował w pierwszej walce. Co do reszty nie byłem pewien.
– Ciekaw jestem, czy masz w swoim zespole Nubijczyków? – zagadnąłem.
Ahala uniósł brwi.
– Dlaczego pytasz?
– Wtedy w Saturnii widziałem jednego jako retiariusa. Cycero zwrócił na niego 
szczególną 
uwagę. Taka szczypta egzotyki, jak powiedział, zapewnia niezapomniany dzień.
– Retiarius? Ach tak, teraz sobie przypominam. – Ahala skinął głową. – Tamten 
oczywiście 
nie żyje. Ale tak się składa, że mam innego Nubijczyka w swojej trupie. Wysoki, 
sprężysty, 
zupełnie jak ten, którego widziałeś.
– Też walczy jako sieciarz?
– Umie się posługiwać siecią i trójzębem, ma się rozumieć. Wszystkich 
gladiatorów szkolę 
tak, aby byli uniwersalni. Mogą walczyć w każdym stylu, jakiego sobie zażyczysz.
– Ma się rozumieć. W końcu chodzi o dostarczenie klientom tego, czego pragną. 
Dobrego, 
urozmaiconego widowiska – powiedziałem, spoglądając na rytmicznie machających 
drewnianymi mieczami gladiatorów. – Mógłbym zobaczyć tego Nubijczyka?
– To znaczy, zobaczyć, jak ćwiczy?
– Tak jest. Dlaczego by nie?
Lanista krzyknął do swojego pomocnika.
– Dawaj tu czarnego! Ten obywatel chce zobaczyć, jak sobie radzi z siecią i 
trójzębem! – 
Odwrócił się do mnie. – Zanim go przyprowadzą, wyjaśnię ci, jak ustalam cennik w 
zależności 
od rodzaju igrzysk...
Przez następne kilka minut z trudem utrzymywałem neutralny wyraz twarzy. Nie 
miałem 
pojęcia, że igrzyska pogrzebowe są tak kosztowne. Nie ulega wątpliwości, że 
właściciel zespołu 
gladiatorów ponosi duże wydatki, ale podejrzewałem, że w ceny Ahali jest 
wkalkulowany 
poważny zysk. Czy Zanziba przyszedł do niego właśnie dlatego, że mógł się tu 
spodziewać 
sowitego wynagrodzenia?
– Czy oni wszyscy są niewolnikami? – spytałem, przerywając mu w połowie jakiegoś 
skomplikowanego wyliczenia opłat w ratach.
– Co takiego?
– Pytam, czy wszyscy twoi gladiatorzy są niewolnikami. Słyszy się czasem, że i 
wyzwoleńcy 
najmują się do walki. Podobno robią niezłe pieniądze, a i w kobietach mogą 
przebierać.
– Myślisz o zmianie zawodu? – Ahala zmierzył mnie krytycznym okiem i się 
roześmiał, 
bynajmniej nie przyjemnie.
– Nie, jestem tylko ciekawy. Na przykład ów Nubijczyk z Saturnii...
– Co cię on obchodzi? On już siedzi w Hadesie! – Lanista się skrzywił ze 
złością, ale zaraz 
się rozpogodził. – Ale oto i jego następca.
Widziany z bliska retiarius, który właśnie wkroczył na plac ćwiczeń, prezentował 
się 
wspaniale, wysoki, barczysty, ale o eleganckich proporcjach. Natychmiast podjął 
walkę z innym 
gladiatorem, który z nim przyszedł, urządzając na mój użytek żywą demonstrację 
swoich 
możliwości. Czy był to ten sam człowiek, którego widziałem w Saturnii? Tak mi 
się zdawało... 
a może popełniałem ten sam grzech, o który posądzałem Zulejkę? Widziałem to, co 
zobaczyć 
chciałem lub się spodziewałem?
– Wystarczy! – powiedziałem. – Chcę zobaczyć jego twarz.
– Twarz? – Ahala był wyraźnie zdumiony.
– Nubijczyka w walce już widziałem, ale nigdy nie spotkałem żadnego tak blisko. 
Chyba 
możesz zaspokoić moją ciekawość?
– Niech ci będzie – mruknął.
Na sygnał lanisty dwaj gladiatorzy odstąpili od siebie, a przywołany ruchem 
dłoni Afrykanin 
podszedł do nas.
– Zdejmij hełm.
Gladiator odłożył broń, odsłonił głowę i stanął przede mną całkiem nagi. Twarzy 
tamtego, 
który zginął w Saturnii, nie widziałem ani przez chwilę. Nie miałem pojęcia, jak 
wygląda 
Zanziba. Ale te duże, brązowe oczy, które teraz na mnie patrzyły... czy ja je 
już widziałem? Czy 
to oczy Zulejki osadzone w męskiej twarzy? Czy to mógł być jej brat? Wykrój 
policzków był 
bardzo podobny, tak jak szeroki nos i czoło. Pewności jednak nie miałem.
– Jak cię zwą, gladiatorze?
Zawahał się, jak to często się trafia niewolnikom nienawykłym, by zagadywali ich 
nieznajomi. Zerknął na Ahalę, po czym znów zapatrzył się prosto przed siebie.
– Chiron – powiedział.
– Jak centaur? To chyba dobre imię dla gladiatora. Czy nadano ci je przy 
urodzeniu?
Nubijczyk znów spojrzał niepewnie na lanistę, ale odpowiedział, że nie wie.
– Skąd pochodzisz?
– Nie wiem.
– To dziwne... A jak długo jesteś w zespole Ahali?
– Ja...
– Dosyć tego! – przerwał Ahala. – Nie widzisz, że on jest tępy? Ręczę natomiast, 
że to 
cholernie dobry zawodnik. Jeśli chcesz poznać osobistą historię każdego z moich 
gladiatorów, 
wyłóż najpierw na stół trochę sesterców i ich wynajmij! Koniec wizyty. Mam co 
innego do 
roboty. Jeśli twój przyjaciel Cycero albo ktoś z jego bogatych klientów musi 
urządzić igrzyska, 
to wie, gdzie mnie szukać. Wracać do zajęć, ludzie! A ty, Gordianusie, pozwól, 
że cię 
odprowadzę do bramy.
Gdy tylko zatrzasnęła się za mną furtka, psy (milczące dotąd przez cały czas) 
rozszczekały 
się od nowa.
– To musiał być on! – upierała się Zulejka. – Jestem tego pewna. Opisz go 
jeszcze raz, 
Gordianusie.
– Zulejko, opisywałem ci go już z dziesięć razy. Żadne z nas nie może mieć 
pewności, że to 
był twój brat.
– To był on. Wiem, że tak. Ale jeżeli on zginął wtedy w Saturnii, to jak może 
teraz być 
znowu żywy?
– Dobre pytanie. Mam jednak pewne podejrzenie...
– Gordianusie, ty coś wiesz i mi nie mówisz. Coś musiałeś tam zobaczyć!
– Być może. Muszę tam wrócić i jeszcze raz się upewnić.
– Kiedy?
Westchnąłem i rozejrzałem się po niewielkiej izbie, którą musieliśmy dzielić w 
zajeździe. 
Nie było tu szczególnych wygód – ot, dwa twarde łóżka, mała lampka i jeden 
nocnik, ale 
w moich zmęczonych długim letnim dniem oczach wyglądała całkiem zachęcająco.
– Chyba najlepiej jeszcze dzisiaj. Będę miał to z głowy.
– A jeśli lanista cię nie wpuści?
– Nie zamierzam go pytać o zgodę.
– Chcesz się tam zakraść potajemnie? Ale jak?
– Wierz mi, mam trochę doświadczenia w takich sprawach. Zauważyłem, że w 
palisadzie jest 
miejsce, gdzie słupy są niższe od innych. Jeśli uda mi się przez nie przejść i 
się nie nadziać, to 
powinienem móc zeskoczyć na dach rzeźni, a stamtąd już droga prosta.
– Ale tam są psy! Słyszałeś, jak szczekają. Tamten człowiek na gościńcu 
powiedział, że 
kiedyś odgryzły niewolnikowi nogę.
Odchrząknąłem.
– Tak, psy rzeczywiście trochę komplikują to zadanie. Ale chyba wiem, gdzie 
znajduje się 
psiarnia. Dlatego też kupiłem dzisiaj w mieście te kawałki mięsa, a na takie 
właśnie okazje wożę 
z sobą sakwę z różnymi proszkami i eliksirami. W moim fachu nigdy nie wiadomo, 
kiedy może 
się przydać silny środek usypiający. Parę soczystych befsztyków szczodrze 
posypanych 
sproszkowanym korzeniem harpii i...
– Nawet jeśli uśpisz psy, to jeszcze zostają ci wszyscy gladiatorzy, wyszkoleni 
zabójcy...
– Będę miał przy sobie sztylet.
– Sztylet! Z twojego opisu Ahali wynika, że on sam mógłby cię zabić gołymi 
rękami. – 
Dziewczyna pokręciła głową. – Podejmujesz wielkie ryzyko, Gordianusie.
– Za to mi płacisz.
– Powinnam iść z tobą.
– Wykluczone! Masz czekać na mnie w zajeździe.
W pewnej odległości od obozu uwiązałem konia do pnia ściętego drzewa i dalej 
ruszyłem 
pieszo. Północ już dawno minęła i księżyc stał nisko nad horyzontem, dając 
akurat tyle światła, 
bym nie musiał błądzić po omacku, i dość cienia, w którym pozostawałem 
niewidoczny z daleka. 
W obozie panowała cisza i ciemność. Gladiatorzy muszą się dobrze wysypiać. Kiedy 
się 
zbliżyłem do palisady, jeden z psów zaczął szczekać. Przerzuciłem mięso do 
środka; pies 
natychmiast zamilkł, po czym usłyszałem mlaskanie, a po chwili znów zapadła 
niczym nie 
zmącona cisza.
Pokonanie ogrodzenia poszło mi łatwiej, niż przypuszczałem. Krótki rozbieg, 
podskok, buty 
znalazły oparcie na nierównościach nieokorowanych słupów, przerzut ponad 
sterczącymi ostrymi 
wierzchołkami i z nieznacznym tylko hałasem wylądowałem pewnie na dachu rzeźni. 
Zatrzymałem się, by złapać oddech, i przez chwilę nasłuchiwałem uważnie. Gdzieś 
zza palisady 
dobiegł cichy szelest – pewnie jakieś nocne zwierzę przemykało w poszukiwaniu 
żeru – ale 
wewnątrz panowała głucha cisza.
Zsunąłem się z dachu i ruszyłem szybko do bramki prowadzącej za wewnętrzną 
palisadę, do 
kwatery gladiatorów. Tak jak się spodziewałem, nie była zaryglowana; nocami 
wolno im było się 
poruszać po całym terenie obozu.
Wróciłem do rzeźni i wszedłem do środka. Tak jak myślałem, wnętrzności 
zwierzęce, które 
za dnia widziałem powieszone do wysuszenia, były pęcherzami. Zdjąłem jeden z 
nich 
i przyjrzałem mu się z bliska w słabym świetle księżyca. Ahala był prawdziwym 
skąpcem; ten 
pęcherz był już raz wykorzystany, ale znów gotowy do użytku. Otwór był wcześniej 
zaszyty, 
teraz jednak ktoś starannie spruł szew, a cięcie w ściance dokładnie zacerował. 
Wnętrze pęcherza 
zostało wyczyszczone, ale i tak widać w nim było grudki zakrzepłej krwi.
Opuściłem rzeźnię i poszedłem do arsenału. Nocą był to istny wiszący las hełmów 
i mieczy. 
Lawirując między nimi i starając się żadnego nie potrącić, dotarłem do miejsca, 
gdzie rano 
spostrzegłem owe dziwne metalowo-drewniane rurki. Wziąłem jedną z nich, zważyłem 
w ręku, 
po czym włożyłem do ust. Dmuchnąłem ostrożnie, delikatnie... ale i tak omal nie 
podskoczyłem 
z przestrachu, tak niesamowity wydała odgłos – mrożący krew w żyłach bulgoczący, 
zduszony 
okrzyk śmierci.
Nie tylko ja się go przestraszyłem. Okazało się, że nie jestem w zbrojowni sam. 
Odwróciłem 
się błyskawicznie i ujrzałem czyjąś ciemną sylwetkę odskakującą w popłochu w tył 
i uderzającą 
głową o jeden z wiszących pod sufitem hełmów. Hełm stuknął o tarczę z głośnym, 
metalicznym 
dźwiękiem. Nieznajomy zatoczył się bezwładnie, zderzając się z następnymi 
częściami 
uzbrojenia i zrzucając przy tym kilka hełmów na glinianą polepę. Cała ta 
kakofonia obudziła 
przynajmniej jednego z uśpionych psów. Od strony psiarni doleciało szczeknięcie 
przechodzące 
w groźne wycie. Chwilę potem ktoś krzyknął ostrzegawczo.
– Gordianusie, gdzie jesteś?
Tajemnicza osoba potrafiła więc mówić.
– Zulejka! – zakrzyknąłem zaskoczony. – Przecież zabroniłem ci iść za mną!
– Tyle tu wiszących mieczy... prawdziwy piekielny labirynt, jak w Hadesie. 
Skaleczyłam 
się...
Być może to zapach krwi przyciągnął tu zwierzę, a może sam hałas. Zobaczyłem, 
jak pies 
wpada przez uchylone drzwi i potężnym susem rzuca się w naszą stronę niczym 
kamień 
wystrzelony z procy. Dopadł Zulejki i przewrócił ją na ziemię. Dziewczyna 
krzyknęła.
Nagle w zbrojowni pojawili się ludzie.
– Czy ja się nie przesłyszałem? Tu jest kobieta? – spytał jeden z nich.
Pies zawarczał głucho, wibrująco. Zulejka znów krzyknęła.
– Zulejko! – wrzasnąłem na całe gardło.
– Co on... Kto? Zulejka?
Jeden z przybyłych – wysoki, barczysty, o majestatycznej posturze – oderwał się 
od 
pozostałych i ruszył biegiem w jej stronę. Chwyciwszy za trójząb, wbił go z 
impetem w bok 
psa... po czym wydał okrzyk irytacji i odrzucił broń.
– Na jądra Numy, trafiłem na atrapę! Dawaj mi któryś prawdziwą broń!
Stałem najbliżej. Sięgnąłem za fałdy tuniki, wyciągnąłem sztylet i wcisnąłem mu 
w dłoń. 
Pochylił się błyskawicznie i zadał pchnięcie. Pies zaskowyczał boleśnie i 
znieruchomiał. 
Mężczyzna złapał bezwładne zwierzę wpół i odrzucił na bok.
– Zulejko! – krzyknął.
– Zanziba? – spytała z niedowierzaniem i ulgą.
Rodzeństwo było wreszcie razem.
Niebezpieczeństwo jednak nie minęło, tylko dopiero się zaczynało na dobre. Czy 
teraz, kiedy 
odkryłem sekret trupy gladiatorów Ahali, pozwolą mi odejść żywym? Ich 
powodzenie, a nawet 
przetrwanie, zależało od zachowania ścisłej tajemnicy. Gdyby Zulejka nie 
przyszła za mną do 
obozu, spokojnie wyszedłbym tą samą drogą, jaką się do niego dostałem, i 
odjechałbym do 
Rawenny, usatysfakcjonowany odkryciem prawdy i prawie pewny, że Nubijczyk, 
którego 
widziałem tego dnia, istotnie jest Zanzibą, wciąż jak najbardziej cały i zdrowy. 
Moje podejrzenia 
się bowiem potwierdziły: Ahala i jego gladiatorzy nauczyli się oszukiwać śmierć 
– i oczywiście 
widzów. Ich pojedynki wyglądały realistycznie, ale w rzeczywistości były 
starannie 
wyreżyserowanymi przedstawieniami. Kiedy widzom się wydawało, że gladiator 
odniósł ranę, 
widzieli zwierzęcą krew płynącą z owczych i kozich pęcherzy ukrytych pod skąpą 
zbroją lub 
przepaską biodrową, albo z pustych w środku ostrzy z chowającymi się pod 
naciskiem czubkami, 
sprytnie zaprojektowanymi przez płatnerzy Ahali. Kiedy przeciwnik zadawał im 
śmiertelny cios, 
agonalne rzężenie wydobywało się z urządzeń podobnych do rurki, w którą 
dmuchnąłem 
w zbrojowni. Z pewnością mieli w zanadrzu jeszcze wiele innych sztuczek, których 
nie odkryłem 
w czasie tak pobieżnych oględzin i nawet nie umiałem sobie ich wyobrazić. Był to 
bez wątpienia 
zespół doświadczonych zawodowców: akrobatów, aktorów i mimów, robiących niezły 
interes na 
udawaniu trupy gladiatorów.
Jeżeli miałem jeszcze gdzieś na dnie umysłu jakiekolwiek wątpliwości, to zostały 
one 
rozwiane, kiedy mnie wywleczono ze zbrojowni na podwórze, gdzie otoczył mnie 
pierścień 
nagich, wyrwanych ze snu mężczyzn. Kilka pochodni zamieniło noc w dzień i 
oświetlało twarz 
Zulejki, która leżała na piasku zakrwawiona, ale żywa. Opatrywał ją 
niewzruszony, siwobrody 
lekarz, którego obecność wcale mnie nie zdziwiła; w takiej „firmie” jak trupa 
Ahali na pewno był 
często potrzebny.
Wśród zebranych gladiatorów niemal na pewno rozpoznałem owego wysokiego Samnitę, 
który „zginął” w Saturnii, a także krępego Traka, który go „zabił” – i tak 
przekonująco odegrał 
rozpaczliwe łapanie równowagi nad sterczącym ku górze mieczem. Byli tam też dwaj 
dimachaeri, których taniec ze sztyletami tak się podobał publiczności, że 
ułaskawiła 
„pokonanego”. Zauważyłem też rudego Gala, który „dobił” leżącego Nubijczyka – i 
oczywiście 
samego Zanzibę, który z niepokojem zaglądał lekarzowi przez ramię.
– Nic z tego nie rozumiem – oznajmił w końcu medyk. – Pies powinien był rozerwać 
ją na 
strzępy, a tymczasem ledwo ją skaleczył. Musiał być oszołomiony... albo uśpiony. 
– Rzucił mi 
podejrzliwe spojrzenie. – Tak czy owak, dziewczyna straciła niewiele krwi. Rany 
są płytkie 
i oczyściłem je dokładnie. Jeżeli nie wda się zakażenie, na tym powinno się 
skończyć. Twoja 
siostra ma szczęście.
Lekarz wstał i się odsunął, a na jego miejscu ukląkł Zanziba.
– Zulejka! Nie mogę uwierzyć. Jakże mnie tu znalazłaś?
– Bogowie mnie do ciebie prowadzili – szepnęła.
Chrząknąłem znacząco.
– Trochę im pomógł Gordianus Poszukiwacz – dodała ze słabym uśmiechem. – Więc to 
naprawdę ciebie widziałam na tych igrzyskach w Saturnii?
– Tak.
– I potem w Rzymie też?
Zanziba skinął głową.
– Byłem tam bardzo krótko, kilka dni temu, i zaraz wróciłem prosto do Rawenny.
– Dlaczego ty sam po mnie nie posłałeś, Zanzibo?
Nubijczyk westchnął.
– Kiedy wysyłałem ci pieniądze, byłem zdesperowany. Każdy kolejny dzień mógł być 
dla 
mnie ostatni. Przenosiłem się z miejsca na miejsce i wynajmowałem jako 
gladiator, za każdym 
razem oczekując śmierci, ale jakoś zawsze wygrywałem. A potem przyłączyłem się 
do tej 
bandy... – Błysnął białymi zębami w uśmiechu i wskazał stojących wokoło kolegów. 
– 
I wszystko się zmieniło. Jesteśmy wszyscy wolnymi ludźmi i doświadczonymi 
gladiatorami, 
którzy pewnego dnia zdali sobie sprawę, że wcale nie trzeba zabijać ani ginąć, 
aby zapewnić 
widowni dobre igrzyska. Ahala to nasz przywódca, ale jest tylko pierwszym wśród 
równych. 
Działamy zawsze wspólnie. Kiedy tu trafiłem, chciałem cię ściągnąć z 
Aleksandrii. Napisałem do 
twojego dawnego pana, ale on nie miał pojęcia, dokąd się udałaś. Nie miałem 
sposobu, by cię 
odnaleźć. Już myślałem, że cię na zawsze straciłem.
Zebrawszy siły, Zulejka uniosła się na łokciach.
– A więc twoje walki są tylko iluzją? – spytała.
Zanziba znów się wyszczerzył w uśmiechu.
– Rzymianie mają powiedzenie, że gladiator może umrzeć tylko raz. Ja jednak 
ginąłem na 
arenie wiele, wiele razy! I nieźle mi za to płacono.
Pokręciłem głową i powiedziałem:
– Wasza gra jest wyjątkowo niebezpieczna.
– Nie bardziej niż bycie prawdziwym gladiatorem – odparł Zanziba.
– Do tej pory się wam udawało, to prawda. Ale im sławniejsza będzie wasza trupa, 
im więcej 
będziecie podróżować i im więcej ludzi będzie was oglądać... niektórzy przecież 
i po kilka razy... 
tym trudniej będzie podtrzymywać tę iluzję. Ryzyko odkrycia waszej tajemnicy 
będzie rosnąć 
z każdym kolejnym występem. A kiedy to nastąpi, zostaniecie oskarżeni co 
najmniej 
o świętokradztwo. Rzymianie karzą takie przestępstwa najsurowiej i najokrutniej.
– Mówisz do ludzi, którzy wielokrotnie zaglądali śmierci w oczy – burknął Ahala. 
– Nie 
mamy nic do stracenia. Ale ty, Gordianusie...
– On musi umrzeć! – wtrącił zapalczywie jeden z gladiatorów. – Tak jak każdy, 
kto odkrył 
nasz sekret.
– Stąd te czaszki nad bramą? – spytałem lanistę.
Ahala skinął ponuro głową.
– Ależ nie możemy go zabić! – zaprotestował Nubijczyk.
– Okłamał mnie, podając fałszywy powód swego przyjazdu – zareplikował Ahala.
– Ale tylko po to, żeby mnie połączyć z Zulejką!
Tak się zaczęła debata nad moim losem, która trwała przez całą noc. W końcu, jak 
to było 
u nich w zwyczaju, postanowili rozstrzygnąć sprawę przez głosowanie. Ja przez 
cały czas 
pozostawałem w zamknięciu i nigdy się nie dowiedziałem, jak to wszystko 
przebiegało. O świcie 
wypuszczono mnie i kiedy złożyłem przysięgę, że nigdy nie zdradzę ich tajemnicy, 
Ahala 
odprowadził mnie do bramy.
– Zulejka z wami zostaje? – spytałem.
Skinął głową.
– Jak wyszło głosowanie?
– O twoim uwolnieniu zadecydował jeden jedyny głos.
– Aż tak podzielone były zdania? A jak ty głosowałeś, Ahalo?
– Naprawdę chcesz wiedzieć?
Wyraz jego twarzy powiedział mi, że nie chcę. Odwiązałem konia i odjechałem jak 
najspieszniej, nie oglądając się za siebie ani razu.
Pierwszego dnia po powrocie do Rzymu zobaczyłem na Forum Cycerona. Chciałem 
uniknąć 
spotkania, ale dostrzegł mnie i z szerokim uśmiechem przedarł się przez tłum w 
moim kierunku.
– Jakże miło cię widzieć, Gordianusie! Tylko ta pogoda taka potworna. Jeszcze 
nie ma 
południa, a już taki skwar! Przypomina mi to nasze ostatnie spotkanie, na tych 
igrzyskach 
w Saturnii. Pamiętasz je?
– Oczywiście.
– Ależ to było wspaniałe widowisko!
– Owszem – zgodziłem się niechętnie.
– Wyobraź sobie, że od tamtej pory miałem okazję oglądać jeszcze ciekawsze 
walki. To było 
w Kapui. Niesamowici gladiatorzy! Gwiazdą igrzysk był jeden taki z barbarzyńskim 
trackim 
imieniem... Jak mu było? Ach, tak... Spartakus. Pewnie od Sparty, miasta 
wojowników. Dobre 
imię dla gladiatora, chyba się ze mną zgodzisz?
Kiwnąłem głową i szybko zmieniłem temat. Nie wiem dlaczego, ale wymienione przez 
Cycerona imię jakoś utkwiło mi w pamięci. Jak powiedziała Zuleika, bogowie 
prowadzą nas 
dziwnymi drogami; już bowiem po niewielu dniach miało ono być na ustach 
wszystkich 
w Rzymie i w całej Italii. Tego miesiąca wybuchł wielki bunt niewolników pod 
wodzą 
Spartakusa i jego kolegów gladiatorów, który miał potrwać ponad pół roku i 
przynieść chaos 
i pożogę całemu krajowi. W tym samym miesiącu miałem znów zawędrować nad Puchar, 
gdzie 
w dramatycznych okolicznościach poznałem najbogatszego człowieka Rzymu, Marka 
Licyniusza 
Krassusa, który skazał na śmierć całą służbę domową, dziewięćdziesięciu 
dziewięciu 
niewolników – ale to już zupełnie inna historia.
Jakie zaś były dalsze losy Zanziby i Zulejki? W chaosie rewolty straciłem z nimi 
kontakt, ale 
często o nich myślałem. Szczególnie żywo stały mi w pamięci komentarze 
dziewczyny na temat 
niewolnictwa w Rzymie. Czy jej poglądy pociągnęły ją na stronę buntowników? Czy 
namówiła 
brata i jego towarzyszy, aby przyłączyli się do Spartakusa i podnieśli rękę na 
republikę? Jeśli tak, 
to z całą pewnością źle się to dla nich skończyło: po kilku miesiącach walk 
zbuntowani 
niewolnicy zostali otoczeni i pokonani, na niedobitków polowano zaciekle jak na 
zwierzęta 
i całymi tysiącami ukrzyżowano.
Kiedy rewolta wygasła i kraj z wolna wrócił do normalnego życia, trafiła mi się 
okazja 
odwiedzić Rawennę. Skorzystałem ze sposobności, by zajrzeć do obozu Ahali. Brama 
z czaszkami wciąż znaczyła granicę jego terenu, lecz uszkodzona i przekrzywiona. 
Palisada była 
nietknięta, ale brama stała otworem. W zbrojowni nie znalazłem ani jednego 
miecza, zagrody 
były puste, rzeźnia zasnuta pajęczynami. Obóz był opuszczony.
A potem, po wielu miesiącach, nadszedł do mnie list znad morza, pisany na 
papirusie przez 
najemnego egipskiego skrybę:
Do Gordianusa Poszukiwacza, naszego przyjaciela. Z woli bogów trafiliśmy z 
powrotem do 
Aleksandrii. Jakim cywilizowanym miastem się wydaje po Rzymie! Opowiadania o 
naszych 
przygodach w Italii zapełniłyby całą księgę; niech Ci wystarczy wiadomość, że 
ledwo uszliśmy 
z życiem. Wielu naszych towarzyszy, w tym i Ahala, nie miało takiego szczęścia.
Zaoszczędziliśmy dość pieniędzy, by opłacić przejazd do naszej rodzinnej ziemi. 
W kraju 
naszych przodków mamy nadzieję odnaleźć rodzinę i nowych przyjaciół. Będziemy 
mieli im co 
opowiadać o dziwnych krainach, jakie odwiedziliśmy, z których z pewnością żadna 
nie była 
dziwniejsza i bardziej barbarzyńska niż Rzym! Dla Ciebie jest ona jednak domem, 
Gordianusie, 
i życzymy Ci, abyś zaznał w niej wszelkiej szczęśliwości. Żegnaj, przyjacielu.
Zulejka i Zanziba.
Minęło wiele lat, a ja ciągle przechowuję ten wyblakły kawałek papirusu. Nie 
wyrzucę go 
nigdy i nigdy nie zapomnę tych dwojga Nubijczyków, których bogom podobało się 
postawić tego 
skwarnego lata na mej drodze.
Zatrute ciasto
– Młody Cycero zapewnia, że potrafisz być dyskretny. Czy to prawda, Gordianusie? 
Umiesz 
dochować tajemnicy?
Ponieważ pytanie zadał mi urzędnik odpowiedzialny za podtrzymywanie moralności, 
odpowiedź musiała być starannie wyważona.
– Jeżeli najlepszy orator w Rzymie tak powiedział, to czyż mogę z nim 
polemizować?
Cenzor prychnął z przekąsem.
– Twój przyjaciel Cycero powiedział też, że jesteś spryciarzem. Chcesz mi 
odpowiadać 
pytaniem na pytanie? Pewnie nabrałeś tego zwyczaju od niego, przysłuchując się, 
jak broni 
w sądzie złodziei i morderców.
Cycero mnie od czasu do czasu zatrudnia, ale nigdy nie uważałem się za jego 
przyjaciela. 
Czy powiedzieć o tym cenzorowi byłoby niedyskrecją? Zdecydowałem się trzymać 
język za 
zębami i tylko niezobowiązująco kiwnąłem głową.
Lucjusz Geliusz Poplicola – dla przyjaciół Papcio, jak się później dowiedziałem, 
wyglądał na 
całkiem krzepkiego siedemdziesięciolatka. W czasach, gdy republiką wstrząsały 
wojny domowe, 
prześladowania polityczne i bunt niewolników, dożycie tak niespotykanego i 
szacownego wieku 
było dowodem szczególnych łask Fortuny. Bogini musiała jednak przestać się 
uśmiechać do 
Poplicoli – w przeciwnym razie po cóż miałby wzywać Gordianusa Poszukiwacza?
Pokój, w którym siedzieliśmy, był skąpo umeblowany, ale nieliczne sprzęty były 
w najwyższym gatunku. Podłogę przykrywał grecki żółto-niebieski dywan w prosty 
geometryczny wzór; starej roboty krzesła i stół na trójnogu wykonane były z 
hebanu ze 
srebrnymi okuciami. W drzwiach wisiała ciężka kotara z zielonego pluszu 
przetykanego złotą 
nicią. Ściany były pomalowane na czerwono. Pośrodku stała żelazna lampa w 
kształcie gryfa na 
trzech lwich nogach, z trzech orlich dziobów wydychająca równe, czerwonawe 
płomienie. 
Czekając na pojawienie się gospodarza, przyjrzałem się w ich świetle 
przywieszkom zwojów 
pergaminu i papirusu wypełniających ustawioną w rogu biblioteczkę. Były tam 
wyłącznie dzieła 
filozofów i historyków; nie znalazłem ani jednego frywolnego poematu czy 
komedii. Jeżeli cały 
ten pokój zgodnie z porzekadłem świadczył o właścicielu, to Lucjusz Geliusz 
musiał być 
człowiekiem poważnym, o wyrafinowanym guście i bardzo wymagającym – czyli 
właśnie takim, 
jakiego ludzie uważają za godnego senatorskiej purpury, a zwłaszcza urzędu 
cenzora, którego 
pieczy powierzone są księgi ze spisami obywateli i ich stanu majątkowego i który 
ma czuwać nad 
moralnością senatorów.
– A więc to Cycero mnie polecił? – spytałem.
– Powiedziałem mu, że potrzebuję kogoś do przeprowadzenia śledztwa... w 
prywatnej 
sprawie. Kogoś spoza mojego domostwa, kto byłby zarazem skrupulatny, prawdomówny 
i bezwzględnie dyskretny. Cycero zdaje się, uważa, że właśnie ty masz takie 
cechy.
– Jestem zaszczycony zaufaniem i jego, i nobila tak czcigodnego jak...
– Dyskrecja! – przerwał mi senator. – To najważniejsza sprawa. Wszystko, czego 
się 
dowiesz, pracując dla mnie... absolutnie wszystko... podlega najściślejszej 
tajemnicy. Będziesz 
zdawał relacje tylko mnie i nikomu więcej.
Patrzył mi w oczy spod zmarszczonych brwi tak uporczywie, że poczułem się 
nieswojo. 
Skinąłem głową i odrzekłem, cedząc słowa:
– Dopóki ta dyskrecja nie będzie kolidować z ważniejszymi powinnościami wobec 
bogów, 
zgadzam się, cenzorze. Przyrzekam zachować bezwzględną tajemnicę.
– Na honor Rzymianina? Na cienie twoich przodków?
Westchnąłem. Dlaczego ci wszyscy notable zawsze muszą traktować siebie i swoje 
problemy 
z taką śmiertelną powagą? Dlaczego każda transakcja musi wymagać odwoływania się 
do 
pamięci przodków? Straszliwy sekret Poplicoli to prawdopodobnie nic więcej niż 
niewierność 
żony lub drobny szantażyk w związku z jakimś przystojnym młodym niewolnikiem. 
Żądanie 
solennych przysiąg działa mi na nerwy i byłbym skłonny odmówić mu świadczenia 
usług, gdyby 
nie to, że właśnie przyszła na świat moja córka, domowa szkatuła świeciła gołym 
dnem i na 
gwałt potrzebowałem pracy. Dałem mu więc uroczyste słowo, klnąc się na kilka 
różnych 
świętości.
Poplicola wyciągnął coś zza fałd togi i położył na stoliku. Była to mała srebrna 
miseczka, 
a w niej jakieś przysmaki. Poczułem delikatny zapach migdałów.
– Co o tym sądzisz? – spytał.
– Wygląda to na jakieś ciastko.
Podniosłem miseczkę i powąchałem. Tak, to migdały... i coś jeszcze.
– Na Herkulesa, nie bierz tego do ust! – Senator wyrwał mi naczynie z ręki i aż 
się 
wzdrygnął. – Podejrzewam, że jest zatrute.
– Zatrute?
– Niewolnik, który mi je przyniósł do gabinetu dziś po południu... jeden z 
najstarszych, 
bardziej towarzysz niż sługa... zawsze był łasy na słodycze, jak zresztą i ja. 
Dobrze wiedziałem, 
że pozwala sobie skubnąć to i owo z moich deserów, myśląc, że tego nie zauważę, 
ale uważałem 
to za nieszkodliwy zwyczaj. Czasami nawet z niego podrwiwałem, mówiąc, że tylko 
dzięki 
niemu nie nabieram zbytniej tuszy. Biedny Chrestos... – Poplicola urwał i 
raptownie zbladł.
– Więc ów Chrestos przyniósł ci ciasto... – przypomniałem mu o właściwym 
temacie. – I co 
dalej?
– Kazałem postawić miskę na stole i odejść. Akurat kończyłem czytanie jakiegoś 
dokumentu. 
Już miałem zjeść kawałek, kiedy do gabinetu wpadł wystraszony i zdenerwowany 
odźwierny, 
krzycząc, że Chrestos ma atak. Pobiegłem do niego najszybciej jak mogłem. Leżał 
na podłodze, 
w strasznych konwulsjach. „Ciasto”, zdążył wykrztusić... i już nie żył. To się 
stało tak szybko! 
Wyraz jego twarzy... Okropne! – Senator spojrzał na srebrną miseczkę z odrazą i 
strachem, jakby 
czaiła się w niej zwinięta kobra. Gdy po chwili się znów odezwał, jego głos 
brzmiał głucho 
i pusto. – Moje ulubione... Cynamonowo-migdałowe, słodzone miodem i winem, z 
lekkim 
anyżowym posmakiem. Jedna z niewielu przyjemności, jakie zostały staremu 
człowiekowi. Teraz 
już nigdy nie będę mógł go przełknąć!
Chrestos też nie, pomyślałem.
– Skąd pochodzi ten specjał? – spytałem.
– Z małej uliczki tuż po północnej stronie Forum. Są tam same piekarnie.
– Znam to miejsce.
– W sklepie na rogu mają to ciasto co drugi dzień. Złożyłem u piekarza stałe 
zamówienie. 
Chrestos mi je przynosi... przynosił... na popołudniową przekąskę.
– Dzisiaj też to on je przyniósł z piekarni?
– Nie.
– Więc kto?
Poplicola przez długą chwilę wpatrywał się w miseczkę z ulubionym przysmakiem, 
nagle 
przygarbiony i sposępniały.
– Mój syn, Lucjusz. Wstąpił tu wczesnym popołudniem. Tak mi powiedział 
odźwierny, ja 
sam się z nim nie widziałem. Syn nie chciał mi przeszkadzać, zresztą sam nie 
miał czasu, a wpadł 
tylko po to, by przynieść mi ciasto. Lucjusz zna ten mój drobny nałóg, a dziś 
droga wypadła mu 
obok uliczki piekarzy, później zaś miał przechodzić koło mojego domu, więc 
postanowił zrobić 
mi przysługę. Odźwierny wezwał Chrestosa, Lucjusz wręczył mu zawinięte w 
pergamin ciasto 
i odszedł. Nieco później Chrestos przyniósł mi moją porcję...
Teraz zrozumiałam, dlaczego cenzor zażądał ode mnie przysięgi na cienie moich 
przodków. 
Sprawa była rzeczywiście delikatna.
– Czy podejrzewasz, że twój syn mógł...
Poplicola potrząsnął głową.
– Sam nie wiem, co o tym myśleć – odrzekł z goryczą w głosie.
– Czy Lucjusz mógłby chcieć twojej śmierci?
– Oczywiście, że nie!
Zaprzeczenie było odrobinę zbyt gwałtowne, zbyt szybkie.
– Czego się po mnie spodziewasz, cenzorze?
– Chcę, żebyś odkrył prawdę! Nazywają cię Poszukiwaczem, prawda? Sprawdź, czy 
ciasto 
jest naprawdę zatrute, a jeśli tak, to dowiedz się, kto to zrobił. Chcę 
wiedzieć, jak to się stało, że 
mój syn...
– Rozumiem, cenzorze. Powiedz mi, kto jeszcze w twoim domu wie, co się 
przydarzyło 
Chrestosowi?
– Tylko odźwierny.
– I nikt więcej?
– Nikt. Wszystkim pozostałym powiedziałem, że niewolnik zmarł na serce. Nikomu 
nie 
mówiłem ani o cieście, ani o wizycie Lucjusza.
Skinąłem głową.
– Na początek chciałbym obejrzeć zwłoki, a potem przesłuchać odźwiernego.
– Oczywiście. A ciasto? Czy mam je dać jakiemuś bezpańskiemu psu, żeby się 
upewnić?
– To chyba nie będzie konieczne, Lucjuszu Geliuszu.
Podniosłem miseczkę i jeszcze raz powąchałem. Nie było wątpliwości: z miłą wonią 
pieczonych migdałów mieszał się ostrzejszy zapach substancji zwanej gorzkim 
migdałem, jednej 
z najsilniejszych trucizn. Parę kropel może uśmiercić człowieka zaledwie w 
minutę. Morderca 
wpadł na demonicznie sprytny pomysł, by skropić nią migdałowy deser; łakomy 
konsument 
przełknąłby pierwszy kęs, zanim zdążyłby poczuć gorzki posmak.
Poplicola zaprowadził mnie do izby, gdzie złożono ciało niewolnika. Chrestos 
musiał być 
nad wiek sprawny, sądząc po jego wyglądzie. Dłonie miał raczej delikatne; w 
służbie Geliusza 
najwyraźniej nie musiał się przepracowywać. Zauważyłem, że jego skóra ma 
różowawy odcień – 
kolejna poszlaka świadcząca o zastosowaniu przez zabójcę gorzkiego migdału. 
Następnie 
wezwano odźwiernego; przesłuchałem go w obecności jego pana, ale okazał się 
małomówny (jak 
przystoi niewolnikowi wykonującemu tę funkcję) i nie powiedział mi nic ponadto, 
co już 
wiedziałem od Poplicoli.
Gospodarz, wyraźnie wstrząśnięty, pożegnał się i odszedł w głąb domu, 
pozostawiając 
odźwiernemu odprowadzenie mnie do drzwi. Już miałem wyjść z westybulu na ulicę, 
kiedy przez 
atrium przeszła kobieta w eleganckiej błękitnej stoli i z fryzurą modnie upiętą 
do góry w misterną 
konstrukcję wymykającą się, rzekłbyś, prawom fizyki. Włosy miała kruczoczarne; 
tylko na lewej 
skroni zauważyłem białe pasmo, wznoszące się spiralnie ku szczytowi tej 
piramidy. Spojrzała na 
mnie przelotnie i bez najmniejszego zainteresowania. Cenzora z pewnością 
odwiedzało wielu 
ludzi.
– Czy to córka Lucjusza Geliusza? – spytałem odźwiernego.
– Nie.
Uniosłem pytająco brwi, ale niewolnik nie kwapił się z wyjaśnieniem.
– A zatem jego żona?
– Tak. To moja pani Palla.
– Nieprzeciętna kobieta...
Zdawało się, że w atrium pozostała po jej przejściu jakaś szczególna aura. Palla 
była piękna 
na ten dumny, wyniosły sposób, który nie pozwalał dokładnie określić jej wieku. 
Podejrzewałem, 
że musi być starsza, niż na to wygląda, ale raczej nie przekroczyła jeszcze 
czterdziestki.
– Czy Palla jest matką Lucjusza juniora?
– Nie.
– A więc macochą?
– Tak.
Więcej od niego nie wyciągnę, pomyślałem. Nie pozostawało mi nic innego, jak 
odejść.
Chciałem się dowiedzieć czegoś więcej o Poplicoli i jego domownikach, wieczorem 
wybrałem się więc z wizytą do mojego przyjaciela Lucjusza Klaudiusza, który wie 
wszystko, co 
wiedzieć warto o każdym, kto cokolwiek znaczy w wyższych sferach rzymskiej 
socjety. 
Oczywiście zamierzałem dochować złożonej Geliuszowi przysięgi dyskrecji, tak 
więc po 
wspólnej kolacji okrężną drogą nawiązałem do problematyki wyborów, a potem 
skierowałem 
rozmowę na temat spisów majątkowych.
– Podobno według ostatnich danych liczba zarejestrowanych rzymskich obywateli 
sięgnęła 
ośmiuset tysięcy – zagadnąłem.
– To prawda! – odrzekł niewyraźnie Lucjusz, oblizując kolejno wszystkie palce z 
tłuszczu po 
pieczonej przepiórce, drugą ręką zaś odgarniając z czoła kosmyk rudych włosów. – 
Jak tak dalej 
pójdzie, to będzie nas więcej niż niewolników. Zaiste, cenzorzy powinni coś 
zrobić, żeby 
ograniczyć prawa do nabywania obywatelstwa!
Poglądy polityczne mojego przyjaciela są zdecydowanie konserwatywne; Klaudiusze 
to 
w końcu stary patrycjuszowski ród. Przytaknąłem mu poważnym skinieniem głowy.
– Kto właściwie jest dzisiaj cenzorem? – spytałem.
– Lentulus Klodianus... – Ostatni palec Lucjusza został starannie oblizany. – I 
stary Lucjusz 
Geliusz Poplicola.
– Poplicola... – mruknąłem niewinnie. – Dlaczego to imię wydaje mi się znajome?
– Doprawdy, Gordianusie, co z twoją pamięcią! Poplicola był konsulem dwa lata 
temu. 
Chyba nie zapomniałeś o tych nieprzyjemnych wydarzeniach związanych ze 
Spartakusem? Jako 
konsul Geliusz miał obowiązek ruszyć w pole przeciw buntownikom... i dostał od 
nich tęgie baty. 
Nie raz, lecz dwukrotnie! Taka hańba... rzymscy legioniści pod wodzą konsula 
pokonani przez 
zgraję niewolników prowadzonych przez gladiatora! Wszyscy mówili, że Lucjusz 
jest za stary na 
dowodzenie armią. Miał szczęście, że ta porażka nie zniszczyła mu kariery. 
Minęły dwa lata 
i proszę... Poplicola cenzorem. Wysokie stanowisko, a przy tym bezpieczne: 
żadnych 
wojskowych obowiązków! W sam raz dla kogoś takiego jak Papcio... uczciwy do 
szpiku kości 
i od wieku w senacie.
– Co właściwie należy do obowiązków cenzora?
– Dwa podstawowe to utrzymywanie spisu ludności i czuwanie nad moralnością. W 
zakres 
pierwszego wchodzi aktualizacja listy uprawnionych do głosowania, ich podział na 
okręgi tribus, 
dopilnowanie, aby patrycjusze mieli w wyborach najwięcej do powiedzenia... Nie 
możemy 
przecież dopuścić, aby głosy tych siedmiuset dziewięćdziesięciu dziewięciu 
tysięcy obywateli 
miały taką samą wagę jak głosy nas, tysiąca, których rody rządziły Rzymem od 
czasów 
Romulusa i Remusa, prawda? Nie miałoby to sensu.
– A co z drugą częścią ich obowiązków?
– Jest równie ważna jak pierwsza. Cenzorzy nie tylko ustalają, kto może być 
rzymskim 
obywatelem, ale także, jaki obywatel być powinien. Przywilej noszenia 
pierścienia niesie pewne 
zobowiązania moralne, nawet w dzisiejszych niemoralnych czasach. Jeśli cenzorzy 
postawią za 
niestosowne postępowanie czarny znaczek przy czyimś nazwisku, może to mieć dla 
delikwenta 
poważne konsekwencje. Mają na przykład prawo usunąć człowieka z senatu. W samej 
rzeczy... – 
Lucjusz zniżył głos do szeptu – ...krąży ostatnio pogłoska, że cenzorzy mają 
zamiar ogłosić listę 
ponad sześćdziesięciu osób, którym ma zostać odebrana godność senatora za 
złamanie kodeksu 
moralnego: przekupność, fałszowanie dokumentów, defraudacje... Sześćdziesięciu! 
Toż to 
prawdziwa czystka! Możesz sobie wyobrazić nastroje w senacie. Każdy podejrzewa 
każdego, 
wszyscy się zastanawiamy, kto też trafi na taką listę.
– Poplicola nie cieszy się zatem ostatnio popularnością na Forum?
– Oględnie powiedziane. Nie zrozum mnie źle, ta akcja ma spore poparcie. Ja sam 
podpisuję 
się pod nią z całego serca. Senat potrzebuje dokładnego oczyszczenia! Papcio 
jednak narobi 
sobie groźnych wrogów, co samo w sobie jest ironią losu, przecież on zawsze był 
pokojowego 
usposobienia. – Lucjusz się roześmiał. – Podobno kiedy za młodu był zarządcą 
Grecji, zwołał 
wszystkich wiecznie skłóconych ateńskich filozofów i dosłownie błagał, aby 
uzgodnili jakieś 
stanowisko w sprawie natury wszechświata! Powiadał, jeśli nie możemy mieć 
harmonii 
w niebiesiech, to jakże nam liczyć na zgodę na ziemi?
O mało się nie zakrztusiłem winem, tak udanie Lucjusz parodiował cienki głos 
Geliusza.
– W takim razie zwykli obywatele nie muszą się specjalnie obawiać cenzorów – 
zauważyłem.
– O, czarny znaczek cenzora każdemu może porządnie zaszkodzić. Odbiera mu prawo 
do 
głosowania, unieważnia kontrakty państwowe, a nawet może prowadzić do utraty 
licencji na 
prowadzenie sklepu czy tawerny. Krótko mówiąc, jeżeli podpadniesz cenzorom, 
możesz 
zbankrutować i popaść w ubóstwo. A jeżeli któryś z nich naprawdę zechce komuś 
zaszkodzić, 
może go wezwać przed specjalną komisję senacką, która będzie go sądzić za 
postępowanie 
niegodne obywatela. Kiedy takie dochodzenie raz się zacznie, nigdy się nie 
kończy. Sama myśl 
o czymś takim może najuczciwszego człowieka przyprawić o atak serca. O, tak, 
urząd cenzora 
daje wielką władzę. Dlatego właśnie powinni go piastować ludzie o nieskazitelnym 
charakterze, 
nie zbrukani najmniejszym skandalem... jak Papcio. – Lucjusz Klaudiusz nagle 
zmarszczył brwi. 
– Co prawda i o nim zaczęła krążyć pewna plotka. Słyszałem ją akurat dzisiaj po 
południu. Jest 
tak bezsensowna, że od razu o niej zapomniałem. Dopiero teraz, kiedy zeszliśmy 
na temat 
cenzorów...
– Jaka to pogłoska?
– Najpewniej kłamliwa... złośliwe pomówienie puszczone w obieg przez jednego z 
wrogów 
Papcia...
– Pomówienie?
– Och, jakiś nonsens. Niby że jego syn Lucjusz chciał go otruć... i to za pomocą 
ciastka. 
Uwierzyłbyś w coś podobnego?
Uniosłem brwi, starając się zrobić zdumioną minę.
– Ale takie historie zawsze się pojawiają, kiedy starszy mężczyzna żeni się z 
kobietą, która 
mogłaby być jego córką, a przy tym jest piękna. Ma na imię Palla. Jest na bardzo 
dobrej stopie 
z pasierbem, też Lucjuszem. Widuje się ich oboje bez Papcia, to na wyścigach, to 
w teatrze, jak 
się śmieją, żartują i dobrze się bawią... i co z tego? Ale zaraz rodzą się te 
zjadliwe plotki. Lucjusz 
miałby knuć zamach na życie ojca, by poślubić macochę... o, to byłby dopiero 
skandal! Jestem 
pewien, że znajdą się tacy, którzy zechcą w to uwierzyć, bo nic by im nie 
sprawiło większej 
przyjemności niż widok Papcia ściągniętego z piedestału i unurzanego w błocie 
tak samo jak oni.
Próba otrucia Poplicoli nastąpiła zaledwie dzisiejszego popołudnia – a mimo to 
Lucjusz 
Klaudiusz już o niej wie? Jak to się mogło tak szybko rozejść? Kto rozpuścił tę 
pogłoskę? 
Z pewnością nie syn cenzora, jeśli rzeczywiście miał taki niecny zamiar. A jeśli 
jest niewinny? 
Kto wie, czy nie został oszukany i wykorzystany przez nieprzyjaciół ojca, którzy 
podrzucili mu 
zatrute ciasto, a potem przedwcześnie rozsiali plotkę?
A może to wszystko ma znacznie prostsze wyjaśnienie? Jeżeli odźwierny Geliusza 
wcale nie 
jest tak małomówny, jak go oceniłem na podstawie półsłówek, jakimi odpowiadał na 
moje 
pytania, i powiedział o zatrutym ciastku któremuś niewolnikowi z kuchni, ten 
podał dalej do 
znajomego służącego w innym domu, a ten pospieszył z nowinką do pana...
Starałem się zachować obojętny wyraz twarzy, ale Lucjusz Klaudiusz zorientował 
się, że 
w mojej głowie myśli gonią się jedna przez drugą. Popatrzył na mnie spod oka.
– Gordianusie, co ty knujesz? Jak to się w ogóle stało, że zaczęliśmy rozmawiać 
o Poplicoli? 
Wiadomo ci coś na temat tej pogłoski?
Usiłowałem naprędce wymyślić jakiś sposób, by dochować przysięgi złożonej 
cenzorowi, 
a zarazem nie okłamywać przyjaciela, ale na szczęście z opresji wybawiło mnie 
pojawienie się 
jego ukochanego Moma. Mały terier maltański wpadł do pokoju jak śnieżna kula; 
ostatnio zrobił 
się równie pulchny jak jego pan. Psina przypadła do jego nóg, łasząc się i 
poszczekując, zbyt 
ciężka, by wskoczyć na sofę. Lucjusz przywołał niewolnika, który podniósł psa i 
posadził mu go 
na kolanach.
– Mój kochany, słodki Momciu... – zaszczebiotał mój druh, ku mej uldze 
zapominając 
w jednej chwili o Poplicoli.
Gorzki migdał to trudno dostępna trucizna. Mówiono mi, że wypreparowuje się ją z 
pestek 
zwykłych owoców, ale jest tak groźna – może spowodować śmierć nawet przez 
kontakt ze skórą 
lub wdychanie jej oparów – że większość handlarzy potajemnie parających się 
takimi rzeczami 
nie chce mieć z nią w ogóle do czynienia. Amatorom, którzy też nie trafiają się 
często, proponuje 
się zwykle inne, „równie dobre” specyfiki, choć mało która trucizna może się 
równać z gorzkim 
migdałem.
W moim zawodzie miewa się kontakty z najróżniejszymi ludźmi – od stojących na 
najwyższych szczeblach społecznej hierarchii, jak Poplicola, do najgorszych 
szumowin, jak 
pewien dostawca podejrzanych substancji o imieniu Kwintus Fugaks. Twierdził on, 
że jest 
uodporniony na wszelkie znane rodzaje trucizn, a czasem nawet się przechwalał, 
że 
wypróbowuje na sobie nowe, aby się przekonać, czy go zemdlą. To prawda, że dotąd 
żadna 
trucizna go nie zabiła, ale palce obu dłoni miał trwale poczerniałe, drgał mu 
bez przerwy kącik 
ust, na skórze widać było dziwne bąble i czyraki, głowa świeciła plackami 
łysiny, a lewe oko 
miał zasnute odrażającą żółtą błoną. Jeżeli ktoś w Rzymie nie obawia się stykać 
z gorzkimi 
migdałami, to na pewno Kwintus Fugaks.
Zastałem go następnego dnia w jego zwykłym lokalu, brudnej małej tawernie na 
nabrzeżu. 
Powiedziałem, że dla własnej edukacji chcę mu zadać kilka ogólnych pytań o pewne 
rodzaje 
trucizn i ich działanie; zgodził się bez oporów, pod warunkiem że zadbam, aby mu 
nie brakło 
wina. Po paru kubkach, kiedy uznałem, że język mu się dostatecznie rozwiązał, 
zapytałem 
o gorzki migdał. Fugaks wybuchnął śmiechem.
– Ha! Migdałek jest najlepszy! Zawsze to ludziom mówię i wcale nie dlatego, że 
ja jeden 
mogę go dostarczyć. Mało kto jednak chce go kupić. Niektórzy mówią, że ciąży nad 
nim klątwa, 
i boją się, że się obróci przeciwko nim i że to oni skończą martwi. No, to się 
rzeczywiście może 
przytrafić... Na ten środek nieledwie wystarczy popatrzeć, żeby zginąć.
– Popyt jest zatem znikomy, co?
– Duży nie jest. – Uśmiechnął się. – Ale całkiem niedawno trochę tego 
sprzedałem. Nie dalej 
jak wczoraj.
Zakręciłem kubkiem i udałem, że się wpatruję w wirujący płyn.
– Naprawdę? Pewnie jakiś sklepikarz chciał się pozbyć jędzowatej żony.
Fugaks wyszczerzył nieliczne zęby w szerokim uśmiechu.
– Wiesz, że nigdy nie rozmawiam o swoich klientach.
– No, ale na pewno nie był to nikt ważny. Musiałbym coś usłyszeć, gdyby jakiś 
senator czy 
bogaty kupiec nagle zmarł w męczarniach po zjedzeniu sutego obiadu.
Handlarz parsknął śmiechem.
– Ha! Powiedz raczej, po deserze!
Wstrzymałem oddech, nie odrywając oczu od wina zmąconego osadem.
– Jak to?
– Klient chciał wiedzieć, czy gorzki migdał można zastosować w migdałowym 
cieście. 
Powiedziałem: w takim najlepiej!
– To był czyjś kucharz? Albo raczej któryś z kuchennych niewolników. Twoi 
klienci na ogół 
przysyłają pośredników, prawda? Nikt się chyba u ciebie nie zjawia osobiście?
– Tym razem tak.
– Naprawdę?
– Powiedziała, że takiej delikatnej sprawy nie może powierzyć żadnemu ze sług.
– To była kobieta?
Fugaks uniósł brwi i zakrył usta dłonią jak chłopiec, który wypaplał wielki 
sekret, po czym 
odchylił głowę, chichocząc.
– Wygadałem się, co? Nie mogę jednak powiedzieć, kim była, bo nie wiem. Ale nie 
biedna. 
Przybyła zakrytą lektyką, całą błękitną jak jej stola. Kazała się tragarzom 
zatrzymać parę 
przecznic wcześniej, żeby nie widzieli, dokąd idzie, ale ja się za nią zakradłem 
i zobaczyłem, jak 
do niej wsiada. Kok miała tak wysoko upięty, że musiała się schylić!
Zmusiłem się do śmiechu i kiwnąłem głową.
– Ech, ta dzisiejsza moda!
Poorana zmarszczkami twarz handlarza nagle przybrała tęskny wyraz.
– No, tej było z tym ładnie. Lśniące, czarne włosy... z białą pręgą jak u kota! 
Ładna kobieta. 
Ale biada mężczyźnie, który jej nadepnie na odcisk!
Świetnie położony sklep na rogu ulicy Piekarzy zajmowała rodzina niejakiego 
Bebiusza; tak 
w każdym razie głosił ładnie namalowany szyld nad ladą wstawioną w drzwi. Niska 
młoda 
blondynka o figurze niebezpiecznie blisko górnej granicy pojęcia „przyjemnie 
pulchna”, ale 
o zniewalającym, słonecznym uśmiechu podeszła, by mnie obsłużyć.
– Na co masz dzisiaj ochotę, obywatelu? Coś słodkiego czy pikantnego?
– Raczej słodkiego. Przyjaciel zachwalał mi wasze ciasto migdałowe.
– Ach, masz na myśli specjalność papy. Tak, nasz sklep z niego słynie. 
Sprzedajemy je od 
trzech pokoleń. Obawiam się, że dziś już go nie dostaniesz. Pieczemy je tylko co 
drugi dzień. 
Mogę ci jednak zaproponować wspaniały tort z sera i miodu, bardzo sycący.
Udałem, że się namyślam, a w końcu kiwnąłem głową.
– Dobrze, daj mi jeden. Albo nawet trzy. W domu czeka kilkoro głodomorów! 
Szkoda, że nie 
masz tego migdałowego specjału. Mój znajomy się nim wprost zachwyca. Zdaje się, 
że był tu 
wczoraj. Nazywa się Lucjusz Geliusz.
– O, tak, znamy go. Ale to nie on tak lubi nasze ciasto, tylko jego ojciec, 
cenzor. Stary 
Poplicola kupuje porcję z każdego wypieku papy!
– Ale jego syn był tu wczoraj?
Kiwnęła głową.
– Był. Sama sprzedałam mu ciasto i zawinęłam w pergamin, żeby zaniósł ojcu. Dla 
siebie 
i tej damy kupił krem jajeczny. Może chcesz najpierw spróbować tego tortu?
– Była z nim jakaś dama?
– Tak, czekała w niebieskiej lektyce.
– Czy i ona jest waszą stałą klientką?
Dziewczyna wzruszyła ramionami.
– Jej to właściwie nie widziałam. Mignęła mi tylko przez chwilę, kiedy Lucjusz 
podawał jej 
krem, a potem ruszyli ku Forum. Proszę, posmakuj i powiedz, czy nie jest godny 
bogów.
Ugryzłem podany kawałek tortu serowo-miodowego i udałem zachwyt. W tej chwili 
nawet 
ambrozja nie sprawiłaby mi żadnej przyjemności.
Tego popołudnia zdałem relację Poplicoli. Był zaskoczony tak szybkim 
rozwiązaniem 
zagadki i nalegał, abym szczegółowo, krok po kroku opowiedział o całym 
dochodzeniu 
i o wszystkich osobach, z którymi rozmawiałem. Stał odwrócony do mnie tyłem, 
zapatrzony 
w czerwoną ścianę, podczas gdy ja tłumaczyłem, jak doszedłem do przekonania, że 
ciasto było 
zatrute gorzkim migdałem, przesłuchałem jedynego w Rzymie dostawcę tej trucizny, 
upijając go 
winem, i uzyskałem od niego opis klientki, którą niemal na pewno była Palla; jak 
młoda 
sklepikarka z ulicy Piekarzy nie tylko potwierdziła, że dzień wcześniej Lucjusz 
osobiście kupił 
ciasto migdałowe, ale widziała, jak odjeżdża niebieską lektyką w towarzystwie 
kobiety.
– Żadna z tych rzeczy, przyznaję, nie jest niezbitym dowodem. Uważam jednak, że 
to Palla 
kupiła tego ranka truciznę, Lucjusz zaś albo był z nią razem i czekał w lektyce, 
albo spotkali się 
później i we dwoje pojechali do piekarni, gdzie on kupił ciasto. Potem 
wystarczyło je skropić 
gorzkim migdałem...
Poplicola opuścił bezwładnie ramiona, a z jego gardła wydarł się zduszony 
okrzyk, tak 
przepełniony rozpaczą, że oszołomiony urwałem w pół zdania. Kiedy odwrócił się 
do mnie 
twarzą, zdawało mi się, że w jednej chwili przybyło mu dziesięć lat.
– Wszystko to tylko poszlaki – szepnął ochrypłym głosem. – Nie masz prawdziwych 
dowodów.
– Prawna definicja dowodu jest dość ścisła – odpowiedziałem powoli, ważąc słowa. 
– Żeby 
zadowolić sąd, należałoby zebrać zeznania od wszystkich zaangażowanych w sprawę 
niewolników: tragarzy, odźwiernego, być może osobistych służących Palli i 
Lucjusza. Służba 
widzi wszystko i zazwyczaj wie więcej, niż się panom wydaje. Musieliby zeznawać 
na torturach, 
oczywiście. Tylko wtedy świadectwo niewolnika ma moc prawną. Uzyskanie takich 
dowodów 
przerasta moje możliwości.
Poplicola pokręcił głową.
– Nieważne. Obydwaj znamy prawdę. Wiedziałem to od samego początku. Lucjusz i 
Palla, 
za moimi plecami... Nigdy bym jednak nie przypuszczał, że dojdzie do czegoś 
takiego!
– Co uczynisz, cenzorze?
Poplicola miał pełne prawo jako pater familias zgładzić syna bez sądu ani 
żadnych innych 
formalności. Mógł udusić Lucjusza własnymi rękoma albo zlecić to niewolnikowi – 
i nikt by nie 
zakwestionował jego decyzji, zwłaszcza w takich okolicznościach. Tak samo mógł 
postąpić 
z żoną.
Nie odpowiedział. Odwrócił się znów twarzą do ściany i stał tak nieruchomo, że 
zacząłem się 
o niego bać.
– Cenzorze...
– Co uczynię? – odparł gniewnie. – Nie bądź impertynentem, Gordianusie! Nająłem 
cię, abyś 
się czegoś dowiedział. Zadanie wypełniłeś i na tym się twoja rola kończy. Nie 
bój się, dostaniesz 
swoje złoto.
– Cenzorze, nie chciałem...
– Złożyłeś przysięgę na swoich przodków, że o tej sprawie nie piśniesz słowa 
nikomu poza 
mną. Żądam, abyś jej dotrzymał. Jeżeli masz w sobie choć trochę z Rzymianina...
– Nie musisz mi przypominać, cenzorze – przerwałem mu ostrzejszym tonem. – Nie 
szafuję 
moim słowem rozrzutnie.
Poplicola sięgnął do sakiewki, odliczył kilka monet, położył je na stole i bez 
słowa wyszedł 
z gabinetu. Zostałem sam. Idąc do wyjścia, pomyliłem drogę i skręciłem w 
niewłaściwy korytarz, 
z czego zdałem sobie sprawę dopiero wtedy, gdy się znalazłem w perystylu, dużym 
ogrodzie 
otoczonym portykiem. Zakląłem z cicha i zawróciłem, ale nagle po przeciwnej 
stronie ogrodu 
w cieniu kolumnady zauważyłem dwoje ludzi. Stali z pochylonymi ku sobie głowami, 
jakby 
pogrążeni w poważnej rozmowie. Kobietą była Palla; po zachowaniu mężczyzny 
mógłbym 
sądzić, że jest jej mężem, gdybym nie wiedział, z kim mam do czynienia. Młody 
Lucjusz Geliusz 
wyglądał jak młodsza wersja swojego ojca. Miał nawet to samo lodowate 
spojrzenie, które 
poczułem na sobie, pospiesznie się wycofując.
W następnych dniach pilnie nasłuchiwałem wieści o rozwoju sytuacji w domostwie 
Poplicoli, ale żadne się nie pojawiały. Czy starzec planował jakąś straszną 
zemstę na synu 
i żonie? Czy ci dwoje nadal spiskują przeciwko niemu? A może cała trójka się 
pogodziła; oni 
wyznali winę, on im przebaczył? Nie wierzyłem w możliwość takiego rozwiązania po 
tak 
drastycznym wydarzeniu. W końcu któregoś ranka posłaniec przyniósł mi list od 
Lucjusza 
Klaudiusza.
Drogi przyjacielu, towarzyszu biesiad i współłowco plotek!
Nie doprowadziliśmy do końca naszej niedawnej dyskusji na temat Poplicoli, 
prawda? Oto 
najświeższe wieści (coś potwornego!): w przeddzień wielkiej czystki w senacie 
słyszy się, że 
niektórzy planują wytoczenie procesu synowi cenzora, Lucjuszowi Geliuszowi, 
oskarżając go 
o cudzołóstwo z macochą (!) i knucie zabójstwa (!) poczciwego Papcia. Taki 
proces wywołałby 
ogromny skandal; co ludzie pomyślą o strażniku moralności, który nie potrafi 
zapobiec takim 
występkom własnego syna i żony? Przeciwnicy czystki (i zarazem jej obiekty) 
zakrzykną: 
„Posprzątaj najpierw własny dom, Poplicolo, zanim się weźmiesz za nasze!”
Kto wie, jaki skutek może mieć taka rozprawa? Cała rodzina zostanie unurzana w 
błocie; 
jeżeli którekolwiek z nich ma coś na sumieniu, oskarżyciele to wydobędą na 
światło dzienne. 
A jeśli Lucjusza sąd uzna za winnego, nie skończy się na banicji. Zapadnie wyrok 
śmierci i na 
niego, i na Pallę, a Papcio dla ratowania honoru będzie musiał udawać surowego 
pater familias 
i przypatrywać się niewzruszenie egzekucji. Obawiam się, że tego by nie przeżył, 
a już na pewno 
byłby to kres jego politycznej kariery. Wyjdzie z tego ostatecznie upokorzony, a 
jego autorytet 
moralny obróci się wniwecz. Nie mógłby dłużej pełnić obowiązków cenzora, nie 
byłoby mowy 
o czystce i świat kręciłby się jak dotąd. W jakich czasach przyszło nam żyć! No 
cóż, czasy są, 
jakie są – a my zasiądźmy razem do uczty. Dostałem dziś świeże bażanty i kucharz 
obiecuje 
przyrządzić jakiś boski sos...
Bażant był wyśmienity, a w sosie czuło się frapującą miętową nutę, przyjemnie 
trwającą na 
języku jeszcze długo po przełknięciu ostatniego kęsa. Jednak nie dla boskich 
potraw odwiedziłem 
Lucjusza tego wieczoru. Dyskutowaliśmy o różnych sprawach, aż w końcu rozmowa 
zeszła na 
temat cenzora i jego tarapatów.
– Procesu zatem nie będzie? – spytałem.
– Wygląda na to, że nie.
– Ale w twoim porannym liście...
– To, co w nim napisałem, wytrzymało próbę czasu... tylko do popołudnia.
– Cóż więc nowego się wydarzyło?
Lucjusz ułożył się wygodniej na sofie, pogłaskał leżącego pod nią Moma i 
spojrzał na mnie 
badawczo.
– Nie wiem dlaczego, ale mam wrażenie, że wiesz o tej sprawie więcej, niż chcesz 
pokazać, 
Gordianusie.
Odwzajemniłem mu spojrzenie.
– Nie wiem nic, o czym mógłbym opowiadać nawet tobie, przyjacielu, nie łamiąc 
przysięgi.
Lucjusz skinął głową.
– Tak myślałem. Nie sądzę zatem, abyś mógł mi potwierdzić... zwykłym tak lub 
nie... czy 
młody Lucjusz i Palla rzeczywiście... Gordianusie, wyglądasz, jakby bażant nagle 
przestał ci 
służyć! No cóż, nie mogę pozwolić, by o mnie mówiono, że przyprawiam gości o 
niestrawność 
niewłaściwym doborem... pytań. Będę musiał umrzeć w nieświadomości. Choć wobec 
tego 
doprawdy nie wiem, dlaczego miałbym ci przekazać najnowsze wieści z Forum...
Wydął usta i zajął się bez reszty dopieszczaniem swego maltańczyka. Czekałem 
cierpliwie, 
sącząc doskonałe wino. I doczekałem się. Lucjusz zaczął się niespokojnie 
wiercić, aż w końcu 
niepowstrzymana chęć podzielenia się plotką wzięła górę. Starałem się 
powstrzymać uśmiech.
– No, dobrze, skoro się domagasz... Papcio, korzystając z uprawnień cenzora, 
powołał 
specjalną komisję senacką, która ma przeprowadzić śledztwo przeciwko jego 
własnemu synowi, 
oskarżonemu o poważne naruszenie zasad moralności, czyli o to imputowane mu 
cudzołóstwo 
i usiłowanie ojcobójstwa. Komisja podejmie dochodzenie w trybie natychmiastowym, 
a przewodniczyć jej będzie sam Papcio.
– Ale jak to wpłynie na przyszły proces?
– Procesu nie będzie. Śledztwo w senacie jest prawnie ważniejsze. Całkiem 
sprytny manewr 
ze strony Papcia, choć wymagał wielkiej odwagi. W ten sposób uprzedził ruch 
przeciwników, 
którzy zrobiliby z publicznego procesu widowisko, i sam wziął na siebie kwestię 
osądu winy czy 
niewinności syna w postępowaniu za zamkniętymi drzwiami. Wyrok zostanie 
przegłosowany 
przez całą komisję, ale Papcio będzie mógł czuwać nad przebiegiem śledztwa. 
Oczywiście cała 
sprawa może mu się wymknąć spod kontroli. Gdyby komisja uznała Lucjusza za 
winnego, 
wybuchnie taki sam skandal jak w razie procesu i kariera Poplicoli będzie 
skończona. – Lucjusz 
Klaudiusz pokręcił głową w rozterce. – To się chyba nie stanie. Jeżeli Papcio 
zdecydował się 
wziąć sprawę we własne ręce, to musi oznaczać, że uważa syna za niewinnego... 
prawda?
– Nie jestem pewien, co to może oznaczać – odrzekłem zgodnie z prawdą.
Dochodzenie trwało dwa dni i odbywało się w budynku senatu, do którego poza 
senatorami, 
skrybami i świadkami nikt inny nie miał dostępu. Na szczęście dla mnie Lucjusz 
Klaudiusz 
znalazł się w komisji i zaraz po zakończeniu postępowania zaprosił mnie na 
obiad. Otworzył mi 
drzwi osobiście i jeszcze zanim otworzył usta, poznałem po jego rozpromienionej 
twarzy, że jest 
zadowolony z wyniku.
– I co, komisja wydała werdykt? – spytałem.
– Tak, i co za ulga!
– Lucjusz Geliusz został oczyszczony z zarzutów? – Pilnowałem się, żeby nie 
zabrzmiało to 
sceptycznie.
– Najzupełniej! Cała ta sprawa okazała się absurdalnym pomówieniem. Nie 
znaleźliśmy 
w niej nic poza zjadliwymi plotkami i bezpodstawnymi podejrzeniami.
Wspomniałem martwego sługę Poplicoli, Chrestosa.
– Nie ma więc żadnych dowodów winy Lucjusza? – spytałem.
– Żadnych nam nie przedstawiono. Och, ten czy ów widział Pallę i Lucjusza 
siedzących 
w Circus Maximus z przyciśniętymi do siebie nogami, ktoś inny spostrzegł na 
rynku, że się 
trzymają za ręce, a nawet widziano, jak się całują pod drzewami na Palatynie. 
Same plotki 
i bzdury. Oboje musieli złożyć zeznania i potwierdzili pod przysięgą, że nie 
zrobili nic 
niewłaściwego. Sam Poplicola za nich ręczył.
– Nie powołano na świadka nikogo ze służby?
– To było dochodzenie, Gordianusie, nie proces. Nie mieliśmy uprawnień do 
wydobywania 
zeznań torturami.
– I nie było żadnych innych świadków, oświadczeń, żadnych wzmianek o zatrutym 
cieście?
– Nie. Zapewniam cię, że gdyby ktokolwiek mógł przedstawić naprawdę obciążające 
dowody, zostałby odnaleziony. W komisji było wielu senatorów wrogo nastawionych 
do Papcia 
i możesz mi wierzyć, że gdy tylko pojawiła się ta plotka, zaczęli przeczesywać 
miasto 
w poszukiwaniu najdrobniejszych punktów zaczepienia. Po prostu nic takiego nie 
istnieje.
Pomyślałem o handlarzu trucizn i o blondynce, która obsługiwała mnie w piekarni 
na rogu. 
Dotarłem do nich bez żadnego kłopotu. Wrogowie Poplicoli nie dysponowali moimi 
wiadomościami, ale z pewnością rozesłali po mieście własnych agentów w 
poszukiwaniu 
prawdy. Dlaczego nie wezwano na świadka przynajmniej tej dziewczyny? Czyżby nikt 
nie wpadł 
na pomysł prostego połączenia plotki o zatrutym cieście z piekarnią, w której 
cenzor się stale 
zaopatrywał? Czy siły sprzysiężone przeciwko Poplicoli były tak nieudolne? 
Lucjusz się 
roześmiał.
– I pomyśleć, ileż to ja posiłków zostawiłem nietkniętych, zamartwiając się 
losem Papcia! 
No, teraz, gdy cześć jego rodziny została uratowana, może wrócić do pracy. 
Papcio jutro ogłosi 
listę senatorów, którzy zapracowali sobie na jego czarny znaczek za nieobyczajne 
postępowanie. 
I bardzo dobrze! Będzie więcej miejsca w senacie, bo już trzeba się było 
rozpychać łokciami. – 
Lucjusz westchnął i pokręcił zdegustowany głową. – Tyle niepokoju, a wszystko 
okazało się 
zwykłą farsą.
Tak, pomyślałem, istna farsa. Tylko jaką rolę ja sam w niej odegrałem?
Następnego dnia udałem się na ulicę Piekarzy, pragnąc wreszcie skosztować 
słynnego 
migdałowego specjału rodziny Bebiuszów, a także sprawdzić, czy rzeczywiście 
żaden wysłannik 
senackiej komisji nie trafił do jasnowłosej sprzedawczyni.
Szedłem wąską, krętą uliczką i gdy dotarłem do skrzyżowania, zamarłem z 
zaskoczenia. 
Zamiast uśmiechniętej pulchnej blondynki za ladą zobaczyłem zabity deskami 
sklep. Szyld, od 
trzech pokoleń zachwalający rodzinny interes, był prymitywnie zamalowany kilkoma 
pociągnięciami pędzla.
Sklepikarz po drugiej stronie ulicy zauważył, że się gapię na to, co kiedyś było 
piekarnią jego 
konkurenta, i zawołał na mnie zza swojej lady.
– Szukasz Bebiuszów, obywatelu?
– Tak.
– Wyjechali.
– Dokąd?
– Nie mam pojęcia.
– Kiedy?
Wzruszył ramionami.
– Jakiś czas temu. Zniknęli z dnia na dzień całą rodziną. Bebiusz, jego żona i 
córka, wszyscy 
niewolnicy... wczoraj byli, dziś ich nie ma. Jak aktorzy w teatrze wpadający w 
zapadnię.
– Ale dlaczego?
Kiwnął na mnie, abym podszedł bliżej, i powiedział konspiracyjnym szeptem:
– Podejrzewam, że Bebiusz mocno podpadł władzom.
– Jakim władzom?
– Samemu senatowi!
– Skąd takie przypuszczenie?
– Zaledwie w dzień czy dwa po ich zniknięciu zjawili się tu obcy ludzie... istne 
zbóje, 
powiadam ci!... i zaczęli o niego rozpytywać, oferowali nawet pieniądze za 
informację, dokąd się 
wyniósł. Nikt jednak nie umiał im odpowiedzieć. Kilka dni później pokazali się 
inni, tym razem 
lepiej ubrani i z fikuśnymi pergaminami, twierdząc, że prowadzą oficjalne 
dochodzenie i mają 
uprawnienia od senatu. Nie miało to oczywiście znaczenia, bo i tak nikt w 
okolicy nie wie, co się 
stało z Bebiuszami. To taka tajemnicza sprawa, nie?
– Rzeczywiście.
– Domyślam się, że musieli coś solidnie przeskrobać, skoro tak nagle i bez śladu 
się ulotnili. 
– Sklepikarz pokręcił głową. – Szkoda. Jego rodzina prowadziła ten sklep od 
bardzo dawna. 
Mógł chociaż zostawić mi przepis na to swoje migdałowe ciasto, zanim zniknął! 
Ludzie mnie 
pytają o nie codziennie. Hej, a może skusisz się na coś ode mnie? Te drożdżówki 
w miodowej 
polewie dopiero co wyszły z pieca. Tylko powąchaj, jaki aromat...
Czy handlarza trucizn lepiej odwiedzić z pełnym brzuchem, czy z pustym? Uznałem, 
że 
z pustym, odmówiłem więc skosztowania miodowej bułki i ruszyłem przez Forum i 
targ bydła ku 
nabrzeżu nad Tybrem, gdzie w podłej tawernie spodziewałem się zastać Kwintusa 
Fugaksa. Po 
jasnym świetle słonecznego dnia jej wnętrze wydało mi się czarną czeluścią. 
Musiałem mrużyć 
oczy, idąc od stołu do stołu i przypatrując się równie kiepskiej jak lokal 
klienteli. O tej porze 
siedzieli tu tylko najzatwardzialsi pijacy. Powietrze było przesycone wonią 
skwaśniałego wina 
i rzecznego szlamu.
– Szukasz kogoś? – zagadnął mnie szynkarz.
– Człowieka zwanego Fugaksem.
– Tego stracha na wróble z bielmem na oku i cuchnącym oddechem?
– Tego samego.
– No, to masz pecha, ale nie takiego, jak twój kumpel.
– Co to znaczy?
– Wyciągnęli go z rzeki parę dni temu.
– Co takiego?
– Utopił się. Biedaczysko musiał wpaść do wody po pijanemu. Nie moja wina, że 
ludzie 
wychodzą ode mnie zbyt zalani, żeby iść prosto. Albo też... – Szynkarz puścił do 
mnie oko. – 
Ktoś mógł mu pomóc.
– Skąd ci to przyszło do głowy?
– Fugaks pysznił się ostatnio, że spodziewa się pokaźnego zarobku. Kretyn! Kto 
się w tej 
dzielnicy chwali pełną kiesą, kłopoty ma murowane.
– A gdzie trafiła mu się taka szansa?
– Sam się zastanawiałem. Zapytałem go, czy zamierza sprzedać swoją letnią willę 
nad 
Tybrem. On w śmiech i powiada, że owszem, ma coś na sprzedaż, ale nie willę, 
tylko informację. 
Tak jest, powiedział, że ma ważną informację, za którą bogaci ludzie zapłacą mu 
dużo 
pieniędzy... albo za nią, albo za to, żeby nie dostała się innym. Akurat, mówię. 
Co taki 
nadrzeczny szczur jak ty może wiedzieć, żeby ktokolwiek chciał dać za to choćby 
obola? A on 
się tylko śmieje. Ten Fugaks nie miał piątej klepki, wierz mi. Ale może ktoś 
podsłuchał jego 
przechwałki, chciał go okraść, a kiedy nic nie znalazł, wściekł się i wrzucił go 
do rzeki. 
Robotnicy z portu, którzy go znaleźli, mówili, że miał ranę na głowie, ale 
trudno im wierzyć. 
Tyle miał na niej strupów i liszajów... A ty dobrze go znałeś, obywatelu?
Westchnąłem.
– Na tyle dobrze, by nie smucić się jego śmiercią.
Nie przyjąłem poczęstunku od piekarza, ale teraz z ochotą napiłem się podłego 
wina.
Odźwierny Poplicoli oznajmił mi sucho, że jego pan nie przyjmuje gości. 
Odepchnąłem go 
na bok i wszedłem, mówiąc, że będę czekał w czerwonym gabinecie.
Czekałem dość długo, by móc przestudiować parę woluminów z bogatego księgozbioru 
cenzora: rozprawę Arystotelesa o etyce, Platona o państwie. W końcu zamiast 
Poplicoli do 
gabinetu weszła Palla.
Była niższa, niż myślałem; to jej wymyślna fryzura dodawała jej wzrostu. 
Stwierdziłem, że 
jest też o wiele piękniejsza, niż do tej pory mi się wydawało. W odbitym od 
czerwonych ścian 
świetle jej cera nabrała gładkości i kremowego odcienia; jej młoda twarz 
kontrastowała 
z wyrazem oczu, w których widać było, że niejedno już wie o świecie. Z tak 
bliskiej odległości 
jeszcze trudniej było określić jej wiek.
– Musisz być Gordianusem – powiedziała zamiast przywitania.
– To ja.
– Mój mąż jest fizycznie i duchowo zmęczony wydarzeniami ostatnich dni. Nie może 
cię 
przyjąć.
– Uważam, że powinien.
– Czy ci jeszcze nie zapłacił?
Zacisnąłem zęby.
– Nie jestem narzędziem, które się wykorzystuje i porzuca. Pomogłem mu odkryć 
prawdę. 
Dostarczyłem pewne informacje. Teraz się dowiaduję, że niewinna rodzina została 
zmuszona do 
ukrywania się, a ktoś inny nie żyje, najprawdopodobniej dlatego, że komuś 
zależało na jego 
milczeniu.
– Jeżeli masz na myśli Fugaksa, to ci odpowiem, że według mnie nasze miasto 
będzie lepsze 
bez takiej kreatury jak on.
– Co ci wiadomo o jego śmierci?
Palla nie odpowiedziała.
– Nalegam, aby twój mąż ze mną porozmawiał.
– Cokolwiek chcesz powiedzieć Papciowi, możesz powiedzieć mnie. – Palla patrzyła 
mi 
prosto w oczy. – Nie mamy przed sobą tajemnic. Już nie. Między nami wszystko 
jest wyjaśnione.
– A twój pasierb?
– Ojciec pogodził się z synem.
– I ułożyliście sobie wszystko we troje?
– Tak, ale to doprawdy nie twoja sprawa, Poszukiwaczu. Jak sam powiedziałeś, 
zostałeś 
wynajęty do dostarczenia informacji i ją zdobyłeś. Na tym koniec.
– Koniec Chrestosa i Fugaksa, chcesz powiedzieć. I kto wie, co się stało z 
piekarzem i jego 
rodziną?
Palla zrobiła kwaśną minę.
– Chrestos należał do mojego męża. Był stary i słaby, podkradał panu jedzenie i 
kto wie, czy 
przeżyłby następną zimę. Jego wartość rynkowa była znikoma. Tylko sam Papcio 
mógłby szukać 
zadośćuczynienia za tę stratę, a jeśli uznał za stosowne dać sobie z tym spokój, 
to ani ty, ani nikt 
inny nie ma prawa się w tę sprawę wtrącać. – Założyła ręce na piersi i zaczęła 
krążyć po pokoju. 
– Co do Fugaksa, to jak powiedziałam, jego śmierć nie przyniosła nikomu szkody, 
ale raczej 
ogólny pożytek. Kiedy zagrożono nam procesem, a potem zaczęło się śledztwo, 
próbował nas 
szantażować. Był głupim, złym, zdradzieckim człowiekiem, a teraz nie żyje. To 
też nie twoja 
sprawa. Natomiast piekarz dostał więcej niż godziwe odszkodowanie za swoją 
fatygę.
– Jego rodzina prowadziła ten sklep od pokoleń! Nie uwierzę, że dobrowolnie go 
opuścił.
– To prawda. Bebiusz z początku nie był skłonny do współpracy. – Palla zacisnęła 
usta. – 
Trzeba było wywrzeć pewien nacisk, żeby zrozumiał.
– Nacisk?
– Czarny znaczek od cenzora przyniósłby mu wiele kłopotów. Kiedy zostało mu to 
wyjaśnione, zadecydował, że najlepiej dla jego rodziny będzie, jeśli wyprowadzą 
się z miasta 
i otworzą interes gdzie indziej. Jestem pewna, że jego migdałowe ciasto będzie 
się równie dobrze 
sprzedawało w Iberii, jak tu, w Rzymie. Papciowi będzie go wprawdzie 
brakowało...
Powiedziała to bez cienia ironii w głosie.
– A co będzie ze mną?
– Z tobą, Gordianusie?
– Wiem więcej niż ktokolwiek inny.
– Tak, to prawda. Szczerze mówiąc, uważam, że coś się powinno z tobą zrobić. 
Tego samego 
zdania był mój pasierb. Jednak Papcio powiedział, że przysiągłeś na cienie 
swoich przodków... 
dałeś mu słowo jak Rzymianin Rzymianinowi. Takie rzeczy wiele dla niego znaczą. 
Nalegał, by 
cię zostawić w spokoju. I miał rację: zachowałeś milczenie. Mąż oczekuje, że 
zachowasz je 
nadal. Jestem pewna, że go nie zawiedziesz.
Obdarzyła mnie pogodnym uśmiechem. W tej kobiecie nie było ani śladu skruchy. 
Przyszło 
mi nagle do głowy, że Palla jest sama czymś w rodzaju zatrutego ciastka.
– Sam więc widzisz, że dla wszystkich zainteresowanych wszystko się potoczyło 
jak 
najlepiej.
Z prawnego i politycznego punktu widzenia sprawa Poplicoli była zakończona. W 
sądzie 
opinii publicznej miała być jednak na wokandzie jeszcze przez długie lata. 
Niektórzy twierdzili, 
że dochodzenie senackiej komisji było sfałszowane przez samego cenzora; że 
ważnych świadków 
zastraszono, wypędzono z miasta, a nawet zabito; że Poplicola jest moralnym 
bankrutem i nie 
nadaje się na swój urząd, a jego szczęśliwy dom to czysta fikcja.
Inni bronili Geliuszów i ripostowali, że wszystkie te zarzuty to kłamstwa 
rzucane przez kilku 
rozgoryczonych byłych senatorów. Znaleźli się nawet tacy, według których cała 
sprawa dowodzi 
wielkiej mądrości i rozsądku Poplicoli. Słysząc tak poważne zarzuty stawiane 
jego synowi 
i żonie, niejeden człowiek rzuciłby się szukać na nich zemsty za takie knowania 
i własnymi 
rękami wymierzyłby im karę. Poplicola jednak wykazał się niemal nadludzkim 
opanowaniem, 
nakazał oficjalne śledztwo i w końcu doczekał się uniewinnienia swoich 
najbliższych. Za taką 
powściągliwość i chłodną konsekwencję w działaniu wychwalano go jako wzór 
rzymskiej 
roztropności; Pallę zaś podziwiano jako kobietę, która z dumą i godnością 
stawiała czoło 
najokrutniejszym oszczerstwom.
Karierze politycznej Lucjusza Geliusza juniora cała afera praktycznie nie 
zaszkodziła; 
przeciwnie, zaczął jeszcze aktywniej działać w senacie i w sądach, nie krył się 
też ze swoją 
ambicją zostania w przyszłości cenzorem jak jego ojciec. Z rzadka tylko nie 
udowodniona 
zbrodnia wracała, by go prześladować – jak wtedy, gdy podczas zajadłej 
publicznej dysputy 
z Cyceronem użył zwrotu, że podzieli się z nim swoją opinią. Cycero 
odpowiedział:
– Wolę, byś się ze mną dzielił opiniami niż ciastem, Lucjuszu Geliuszu! – Kiedy 
coś już się 
stanie, klamka zapadła. Fakt dokonany nabiera aury nieuchronności, choćby 
wcześniej wydawał 
się niepewny. Zgodzisz się z tym, Gordianusie? – spytał Cycero z zagadkowym 
uśmiechem.
– Nie bardzo wiem, o czym mówisz – odparłem.
Szliśmy właśnie przez Forum. Był piękny, wiosenny ranek; białe kłębiaste chmury 
piętrzyły 
się na widnokręgu nad Kapitolem niczym wielka aureola wokół sylwety świątyni 
Jowisza, ale we 
wszystkich innych kierunkach niebo było niepokalanie błękitne. Od morw 
porastających strome 
zbocze Palatynu po naszej lewej stronie niosły się ptasie trele. Nigdzie się nam 
nie spieszyło; 
przystanęliśmy na chwilę, by przepuścić grupę wyniosłych westalek, które wyszły 
z okrągłego 
budynku swej świątyni i przecięły nam drogę. Jedna z nich łaskawie rzuciła 
spojrzenie 
Cyceronowi; zauważyłem kątem oka, że skinął jej dyskretnie głową w odpowiedzi. 
Poznałem ją 
również – była to jego szwagierka Fabia. Kiedyś, parę lat temu, uratowałem ją od 
strasznej kary, 
jaka czeka każdą westalkę, która ośmieli się złamać ślub czystości. Fabia mnie 
nie widziała albo 
raczej świadomie unikała mojego wzroku. Tak to czasem bywa z ludźmi, którzy w 
potrzebie 
odwołują się do Gordianusa Poszukiwacza: kiedy problem jest rozwiązany i więcej 
mnie nie 
potrzebują, staję się dla nich niewidzialny, jak obłok dymu z kadzielnicy 
rozwiany podmuchem 
wiatru i nie pozostawiający śladu w zmysłach.
Cycero zmęczył się spacerem i zaproponował, abyśmy przysiedli na kamiennej ławie 
u stóp 
schodów świątyni Kastora i Polluksa. Wskazał zachęcająco miejsce obok siebie, 
ale 
powiedziałem, że raczej postoję.
– Co miałeś na myśli, mówiąc o nieuchronności? – spytałem.
Cycero chrząknął w zamyśleniu.
– Jak to ujął w swojej epopei Enniusz? „Już się stało. Tak pewnie chciało 
Fatum... Czyż 
mogło stać się inaczej?”
– Enniusz mówił o zamordowaniu Remusa przez Romulusa, ale o czym, na Hades, 
mówisz 
ty?
Cycero wzruszył ramionami i zmrużył oczy, jakby szukał w myślach przykładu; 
podejrzewałem jednak, że ma już gotową wypowiedź i tylko gra na zwłokę, żeby to, 
co powie, 
wydało się spontaniczne, a nie z góry ułożone. Cycero jest prawnikiem, a żaden 
prawnik nie 
powie niczego wprost, jeżeli może trochę pokluczyć i zaciemnić sprawę. Nie było 
sensu go 
ponaglać. Westchnąłem i zdecydowałem, że chyba lepiej będzie usiąść.
– Rozważ, Gordianusie, taką kwestię: zaledwie dziesięć lat temu... powiedzmy, za 
konsulatu 
mojego dobrego przyjaciela Lukullusa... kto mógł przewidzieć z choćby 
najmniejszą dozą 
pewności, jak potoczą się losy Rzymu? Na zachodzie zbuntowany wódz Sertoriusz 
wabił do 
Iberii malkontentów z senatu i chciał założyć konkurencyjne państwo. Jego klika 
uzurpowała 
sobie prawo do reprezentowania prawdziwej rzymskiej republiki i nie kryła 
intencji powrotu do 
Italii i przejęcia władzy w mieście. Tymczasem na wschodzie wojna z królem 
Mitrydatesem 
przybierała coraz gorszy obrót. Zaczynało wyglądać na to, że atakując jego 
ziemie w Azji 
Mniejszej, Rzym ugryzł więcej, niż może połknąć, i kto wie, czy się nie udławi. 
I w takiej chwili 
nasi wrogowie zdecydowali się połączyć siły na naszą, tym pewniejszą zgubę! 
Sertoriusz posłał 
swoją prawą rękę, Marka Wariusza, aby ten objął dowództwo armii Mitrydatesa. 
Rzym znalazł 
się w nożycach, atakowany z obu flank przez rzymskich wodzów! Sytuacja była tym 
bardziej 
niepokojąca, że i Sertoriusz, i Wariusz mieli tylko po jednym oku. Jeden stracił 
w boju prawe, 
drugi lewe... nigdy nie pamiętam, który które. Arystoteles mógł sobie lekceważyć 
pojęcie 
koincydencji, ale każdy historyk ci powie, że Fortuna kocha przypadkowe 
synchroniczności 
i dziwne paralele... a cóż może być dziwniejszego od pokonania Rzymu przez dwóch 
Rzymian 
posiadających w sumie jedną parę oczu? Muszę ci wyznać, Gordianusie, że w 
chwilach depresji 
już myślałem, że Sertoriusz i Mitrydates zatriumfują i podzielą świat między 
siebie. Historia 
potoczyłaby się wówczas innym torem, a Rzym byłby dzisiaj zupełnie innym 
miejscem.
– Tak się jednak nie stało – odrzekłem.
– Nie. Sertoriusz ze swoją apodyktyczną osobowością tak w końcu zalazł za skórę 
własnym 
podkomendnym, że go zamordowali. Jego jednooki druh Wariusz okazał się wcale nie 
tak 
zdolnym dowódcą i w bitwie morskiej pod Lemnos Lukullus rozgromił jego armię i 
wziął go do 
niewoli. Mitrydates został pobity na wszystkich frontach i odarty z 
najcenniejszych terytoriów, 
które dziś płacą daniny Rzymowi. Co się stało, to się stało, i dziś się nam 
wydaje, że z łaski 
bogów triumf Rzymu był od początku pewny i że inaczej być nie mogło.
– Wierzysz zatem w przeznaczenie, Cyceronie?
– Rzym wierzy w przeznaczenie, Gordianusie, gdyż na każdym etapie jego historii 
objawiało 
się ono wyraźnie.
– Być może – mruknąłem z powątpiewaniem.
Istotą mojego zawodu jest szukanie prawdy pod powierzchnią pozorów; obrazowo 
można to 
ująć jako podnoszenie dywanu i badanie wmiecionych pod spód śmieci. Wiem z 
doświadczenia, 
że nie ma ludzi (a więc i państwa), o których można by powiedzieć, że ich losem 
kieruje 
wyraźnie widoczne przeznaczenie. Każdy człowiek i każdy naród idzie przez życie 
nierównymi 
skokami, często zbacza w złym kierunku i musi zawracać, zwykle popełniając 
szereg 
katastrofalnych błędów i desperacko usiłując je zatrzeć, zanim popełni następny. 
Jeśli bogowie 
się kiedykolwiek do tego mieszają, to zazwyczaj dla zabawy kosztem nieszczęsnych 
śmiertelników, a nie po to, by oświetlić im jakąś z góry wyznaczoną drogę do 
wielkości. Tylko 
historycy i politycy, obdarzeni silnym instynktem dbania o własne interesy, 
umieją spojrzeć na 
bieg wydarzeń i „dostrzec” w nim działanie boskich intencji. Wcale mnie nie 
dziwiło, że Cycero 
ma na ten temat odmienne zdanie od mojego. Właśnie zbliżał się szybkim i pewnym 
krokiem do 
apogeum swej kariery politycznej. Jego sukcesy w zawodzie adwokata zapewniły mu 
przyjaźń 
najpotężniejszych rzymskich rodów; wspinał się coraz wyżej w hierarchii 
państwowych urzędów, 
wygrywając wybory za wyborami. W nadchodzącej kampanii był głównym kandydatem na 
konsula. Kiedy go poznałem przed wielu laty, był młodym, niedoświadczonym 
prawnikiem 
i patrzył na świat bardziej krytycznie; od tamtej pory powodzenie go 
utemperowało i nadało 
różaną aurę samozadowolenia właściwą ludziom, którzy zaczynają uważać swoje (i 
imperium, 
któremu służą) sukcesy za nieuniknione. Dla czystej polemiki powiedziałem:
– A jednak, gdyby sprawy potoczyły się choćby trochę inaczej, Sertoriusz mógłby 
dziś być 
królem Zachodu ze stolicą w Iberii, Mitrydates niekwestionowanym władcą Wschodu, 
a Rzym 
pograniczną prowincją, o którą te dwa imperia wiodłyby targi.
Cycero zadygotał na samą myśl o podobnym stanie rzeczy.
– W takim razie dobrze się stało, że Sertoriusz zginął, a Lukullus złamał potęgę 
Mitrydatesa.
Odchrząknąłem znacząco. Można wieść filozoficzne spekulacje na temat 
przeznaczenia, ale 
przeinaczanie faktów z najnowszej historii to zupełnie inna sprawa.
– Zdaje mi się, że ostateczne zakończenie wojny ze Wschodem było udziałem 
Pompejusza – 
sprostowałem.
– To prawda, że Pompejuszowi przypisuje się zakończenie wojny – zareplikował 
Cycero. – 
Jednak to Lukullus prowadził ją przez długie lata, walcząc z Mitrydatesem w 
całej Azji 
Mniejszej, zanim został odwołany do Rzymu i zmuszony zdać dowództwo 
Pompejuszowi. Jeżeli 
Wielkiemu udało się tak szybko rozprawić z wrogiem, to tylko dlatego, że 
Lukullus przygotował 
mu grunt. – Cycero prychnął wzgardliwie. – Lukullusowi należał się triumfalny 
wjazd do Rzymu 
za jego liczne zwycięstwa na Wschodzie, ale polityczni przeciwnicy swoimi 
knowaniami 
pozbawili go tego przywileju. No, ale to się wkrótce skończy. Nie minie rok, a 
Lukullus wreszcie 
będzie mógł odebrać, co mu się należy, być może... byłby to dla mnie zaszczyt... 
za mojej 
kadencji jako konsula, jeśli bogowie będą mi sprzyjać w czasie wyborów. Nie 
częstuj mnie więc, 
Gordianusie, argumentami o zasługach Pompejusza jako pogromcy Wschodu. Lukullus 
złamał 
Mitrydatesowi kręgosłup, a jego następca tylko go dobił.
Wzruszyłem ramionami. Był to temat, w którym nie miałem ugruntowanych przekonań. 
Cycero odchrząknął i rzekł:
– Apropos... co byś powiedział, gdybyśmy wpadli do niego na małą przekąskę dziś 
po 
południu?
– Do kogo?
– Do Lukullusa, oczywiście.
– Aha... – Skinąłem głową. Taki więc był powód jego nagłej chęci spotkania ze 
mną i cel 
tych wszystkich dygresji. Od początku chodziło o Lukullusa. – Czy on mnie 
zaprasza?
– Tak jest. I wierz mi, Gordianusie, nikt, kto ma trochę oleju w głowie, nie 
odrzuciłby 
zaproszenia do stołu Lukullusa. Dzięki podbojom na Wschodzie stał się bardzo, 
bardzo bogaty, 
a nie znam nikogo, kto by tak jak on umiał wydawać pieniądze na przyjemności. 
Uczty u niego 
są legendarne... nawet te, które wyprawia tylko dla siebie samego.
Nie była to dla mnie nowina. Lukullus jest znanym hedonistą, lubiącym tak zwane 
dobre 
życie i wszelkie zmysłowe przyjemności. Nawet podczas swoich kampanii wojennych 
słynął 
z ekstrawagancji kulinarnych. Cały lud rzymski niecierpliwie wyczekiwał jego 
triumfalnego 
wjazdu, z którym na pewno będą się wiązały publiczne igrzyska, uczty i 
rozdawanie darów 
wszystkim, którzy się na niego stawią.
– Jeżeli Lukullus pragnie mojego towarzystwa, dlaczego nie skontaktował się ze 
mną 
bezpośrednio? – spytałem. – I czemu w ogóle zawdzięczam ten niebywały zaszczyt? 
Innymi 
słowy: w jakie kłopoty wpakował się nasz epikurejczyk i czego się po mnie w 
związku z tym 
spodziewa?
Cycero spojrzał na mnie spod oka.
– Ech, Gordianusie, Gordianusie! Zawsze jesteś taki podejrzliwy. Po pierwsze, 
Lucjusz 
Licyniusz Lukullus nie ma zwyczaju wysyłać niewolnika z zaproszeniem do 
obywatela, którego 
jeszcze nie zna. To nie w jego stylu! Nowych przyjaciół poznaje tylko przez 
starych znajomych. 
Przestrzega tej zasady bardzo skrupulatnie. Kwestia dobrych manier jest dla 
niego bardzo ważna. 
Nie chcę przez to powiedzieć, że jest sztywny... wprost przeciwnie. Rozumiesz?
Uniosłem brwi, na co Cycero prychnął zniecierpliwiony.
– No, dobrze. To ja mu o tobie powiedziałem i zasugerowałem, że powinien się z 
tobą 
spotkać. I nie z żadnych ukrytych pobudek. Kontekst był zupełnie niewinny. Co 
wiesz o kręgu 
przyjaciół Lukullusa?
– Nic.
– Ale gdybym ci wymienił ich imiona, z pewnością byś je rozpoznał. To sławni 
ludzie, 
w swoich dziedzinach uznawani za najlepszych. Tacy jak Antioch z Askalonu, 
grecki filozof, 
rzeźbiarz Arkesilaos i oczywiście poeta Aulus Archiasz. Ta trójka to stali 
towarzysze Lukullusa.
– Słyszałem o nich, oczywiście. Czy Lukullus ma zwyczaj dobierać przyjaciół, 
których 
imiona zaczynają się na tę samą literę?
Cycero się uśmiechnął.
– Nie jesteś pierwszy, który to zauważył. On sam nazywa ich czasem „Trzema 
panami A”. 
Zwykły zbieg okoliczności, który nic nie znaczy... z czym z pewnością zgodziłby 
się Arystoteles, 
mimo własnego inicjału. W każdym razie, jak sobie możesz wyobrazić, konwersacja 
przy stole 
Lukullusa bywa na najwyższym poziomie. Dyskutuje się o filozofii, poezji, sztuce 
i tak dalej. 
Nawet ja czasem muszę się dobrze starać, żeby im dorównać... jeśli możesz to 
sobie wyobrazić! – 
Roześmiał się w głos, a ja z grzeczności się uśmiechnąłem. – Ostatnio Lukullus 
najbardziej się 
interesuje problemami prawdy i percepcji... Skąd wiemy to, co wiemy, jak 
odróżniamy prawdę 
od fałszu.
– Zdaje się, że w filozofii nazywa się to epistemologią.
– Tak jest! Widzisz, Gordianusie, nie brakuje ci jednak wyrafinowania.
– Nie przypominam sobie, abym twierdził coś przeciwnego.
Cycero znów się roześmiał, lecz tym razem mu nie zawtórowałem.
– W każdym razie Lukullus narzekał ostatnio, że nuży go wysłuchiwanie 
wykładanych na 
okrągło wciąż tych samych punktów widzenia. Już wie, co każdy z „Trzech A” powie 
na dany 
temat jako filozof, poeta i artysta, wie też, co powiem ja, polityk. Zdaje się, 
że nurtuje go pewien 
konkretny problem, choć nie chce go wyraźnie wysłowić, a nasze zużyte opinie nie 
są mu w tym 
przydatne. Kiedy więc parę dni temu jadłem z nim kolację, powiedziałem, że znam 
człowieka, 
który może wnieść coś nowego. Właśnie ciebie.
– Mnie?
– Czyż nie jesteś obsesyjnie zainteresowany prawdą jak każdy filozof? Czy nie 
dostrzegasz 
prawdziwego kształtu rzeczy tak wyraźnie jak każdy rzeźbiarz i nie przenikasz 
fałszu tak 
błyskotliwie jak każdy dramaturg? Czy nie umiesz tak bystrze oceniać ludzkich 
charakterów jak 
każdy polityk? A co najważniejsze, czy nie doceniasz niezapomnianej, wystawnej 
uczty jak 
każdy z nas? Gospodarz będzie oczekiwał w zamian jedynie twojego towarzystwa i 
konwersacji.
Propozycji przedstawionej w taki sposób nie było powodu odrzucać. Byłem jednak 
przekonany, że za tym zaproszeniem musi się kryć więcej, niż Cycero zechciał mi 
wyjawić.
Żeby dotrzeć do willi Lukullusa, trzeba wyjść poza miejskie mury bramą Źródlaną, 
iść jakiś 
czas via Flaminia, a potem wspiąć się na wzgórze Pincius. Posiadłość otoczona 
jest kamiennym 
murem i wejść można tylko przez strzeżoną żelazną bramę. Nawet wtedy nie widać 
jeszcze willi 
– przesłaniają ją drzewa rosnące w wielkim ogrodzie. Ogrody Lukullusa wzbudzały 
wiele 
zainteresowania i komentarzy, ponieważ wódz zebrał w Azji Mniejszej setki 
egzotycznych 
drzew, kwiatów, pnączy i krzewów i nie licząc się z kosztami, przewiózł je do 
Rzymu wraz 
z całym legionem ogrodników. Niektóre rośliny przyjęły się w italskiej ziemi bez 
problemów, 
inne nie – dlatego ogród był do tej pory w stanie tworzenia; tu i ówdzie 
widniały puste miejsca 
po obumarłym krzewie i drzewka wyglądające na chore. Niemniej całość była 
zaplanowana 
i urządzona z prawdziwym artyzmem – na każdym zakręcie wijącej się zboczem 
brukowanej 
drogi otwierał się nowy, piękny widok. Pobocze zdobiły ławy, posągi i cicho 
pluszczące 
fontanny. Wszędzie kwitły nie znane mi kwiaty, drżały kołysane wiatrem liście 
egzotycznych 
drzew, drewniane pergole oplatały obwieszone dziwnymi owocami pnącza. Czasami 
przez 
listowie można było zobaczyć odległe białe sylwetki świątyń na Kapitolu i 
połyskującą w słońcu 
wstęgę Tybru; nie mogłem wtedy się nie zatrzymać i nie podziwiać widoku.
Towarzyszył mi oczywiście Cycero. Przebywał tę malowniczą drogę już wiele razy, 
ale 
chętnie przystawał ze mną, i nawet cieszyło go moje zadziwienie. W końcu 
dobrnęliśmy do willi, 
gdzie powitał nas niewolnik, informując, że jego pan oczekuje nas w pokoju 
Apolla. Cycero 
ledwo stłumił okrzyk, powtarzając szeptem: „Pokój Apolla!”
– Znasz go? – spytałem.
Szliśmy za niewolnikiem przez coraz to inne tarasy, galerie, portyki – a mój 
zachwyt rósł 
z każdym krokiem. Gdzie zwróciłem oko, wszędzie widać było pamiątki z Azji 
Mniejszej, 
którymi Lukullus ozdobił swój rzymski dom: greckie posągi, tablice, reliefy, 
rzeźbione 
balustrady, wspaniałe mozaiki, dywany, połyskujące draperie, barwne obrazy na 
drewnie, 
misternej roboty meble, a nawet całe marmurowe kolumny przewiezione statkami do 
Ostii, 
a potem barkami w górę Tybru. Budowniczowie, architekci i dekoratorzy musieli 
włożyć 
niemało trudu i konceptu, by z tej masy różnych elementów stworzyć harmonijną 
całość, ale 
jakimś cudem im się to udało. Przepych i bogactwo rzucało się w oczy, nie było w 
tym jednak 
ostentacji czy jarmarcznej krzykliwości.
– Lukullus w zależności od nastroju podejmuje gości w różnych komnatach. W 
każdej 
wydawane są uczty na innym poziomie wystawności – wyjaśnił Cycero. – Najprostsze 
posiłki... 
oczywiście według norm Lukullusa... podawane są w pokoju Herkulesa. Obowiązuje 
tam prosta 
srebrna zastawa, potrawy z tradycyjnej rzymskiej kuchni, a wina są z gatunku 
tylko odrobinę 
wyborniejszego niż te, na które większość z nas, zwykłych senatorów, może sobie 
pozwolić. 
Pokój Herkulesa jest według gospodarza odpowiedni na skromny popołudniowy 
poczęstunek dla 
kilku bliskich przyjaciół... i sądziłem, że właśnie tam nas dzisiaj przyjmie. 
Ale pokój Apolla! 
Sofy są tam cudownie wygodne, takiej pięknej srebrnej zastawy nigdzie nie 
widziałem, 
a jedzenie jest godne bogów! Możesz być pewien, że będziemy pili greckie wino z 
Chios. Nie 
ominie nas żaden rarytas, jaki tylko może przyjść do głowy kucharzowi. Gdyby 
Lukullus mnie 
o tym uprzedził, pościłbym przez dwa dni, żeby się przygotować na tę ucztę. Mój 
biedny żołądek 
już zaczyna burczeć ze strachu!
Odkąd go znam, Cycero zawsze był podatny na dolegliwości ze strony przewodu 
pokarmowego. Najlepiej się czuł na bardzo prostej diecie, ale jak większość 
popularnych 
polityków prowadził życie będące pasmem nieustannych uczt i przyjęć, na których 
wymawianie 
się od jedzenia wszystkiego, co gospodarz oferuje, byłoby zwykłym grubiaństwem. 
Pamiętam, 
jak po jakiejś szczególnie wystawnej kolacji skarżył mi się, trzymając się za 
brzuch: „Mój 
żołądek już nie należy do mnie”.
Po dość długiej wędrówce znaleźliśmy się wreszcie we wspaniałej sali. W jednej 
ze ścian 
kilkoro drzwi otwierało się na taras nad ogrodem z widokiem na daleki Kapitol. 
Przeciwległą 
ścianę zdobiło doskonałe malowidło przedstawiające Apolla na czele orszaku Muz i 
Gracji oraz 
jego dary dla ludzkości: słońce, sztukę i muzykę. W narożniku komnaty w ściennej 
niszy stał 
posąg boga wyrzeźbiony w marmurze, ale pomalowany na tak żywe kolory, że przez 
ulotny 
moment wziąłem go za istotę z krwi i kości. Zmieściłoby się tu wielu gości, lecz 
dziś zebranych 
było znacznie mniej. Kilka sof ustawiono w półkole przy jednym z wyjść na taras, 
gdzie 
biesiadnicy mogli się delektować ciepłym, przesyconym wonią jaśminu powiewem. 
Najwyraźniej przybyliśmy ostatni, ponieważ tylko dwie sofy były wolne – te 
ustawione po 
lewicy i prawicy gospodarza. Lukullus podniósł głowę na nasz widok, ale nie 
wstał. Ubrany był 
w szafranową tunikę z wymyślnym czerwonym haftem, przepasaną srebrnym łańcuchem. 
Włosy, 
siwe na skroniach, lecz wciąż gęste i bujne jak na mężczyznę 
czterdziestosześcioletniego, 
zaczesał do tyłu, co podkreślało linię jego szerokiego czoła. Pomimo opinii 
człowieka lubującego 
się w przyjemnościach cerę miał czystą, a talię nie szerszą niż większość ludzi 
w tym wieku.
– Cycero! – zakrzyknął. – Jakże miło cię widzieć... i to w samą porę na barwenę. 
Kazałem je 
sprowadzić dziś z Cumae, z hodowli Oraty. Kucharz wypróbowuje nowy przepis, 
wspominał coś 
o pieczeniu ich nad ogniem z farszem z oliwek. Twierdzi, że po pierwszym kęsie 
będę chciał 
umrzeć, pewien, że przyjemności życia nie mogą już sięgnąć wyższego szczytu.
– Choćby przyjemność była największa, zawsze znajdzie się następna, jeszcze 
przyjemniejsza – rzekł sentencjonalnie jeden z gości.
Jego rysy tak przypominały twarz Lukullusa, że odgadłem w nim jego młodszego 
brata, 
Marka Licyniusza. Podobno byli bardzo ze sobą zżyci; Lukullus wstrzymał się 
nawet swego 
czasu z kandydowaniem w wyborach na swój pierwszy urząd do czasu, gdy Marek też 
osiągnął 
wymagany wiek – zależało mu bowiem, aby mogli obaj zostać wybrani na edylów. 
Igrzyska, 
jakie wtedy urządzili dla ludu, pierwsze z udziałem słoni walczących z 
niedźwiedziami, przeszły 
do legendy. Sądząc po jego komentarzu, jak i po stroju (eleganckim greckim 
chitonie ze złotą 
lamówką), Marek Licyniusz był takim samym wyznawcą epikureizmu jak jego starszy 
brat.
– Chcieć umrzeć po zjedzeniu barweny? Czy ktoś słyszał w życiu większą bzdurę?
Te ostre słowa, złagodzone zaraz przez śmiech, padły z ust mężczyzny siedzącego 
naprzeciwko gospodarza. Od razu go poznałem: był to Kato, jeden z najbardziej 
wpływowych 
członków senatu. Poglądy Katona są jak najdalsze od epikurejskich; jest on 
stoikiem, 
propagatorem starych cnót umiarkowania, powściągliwości i służby państwu. On 
jeden w tym 
gronie miał krótko ostrzyżone włosy i nosił prostą białą tunikę. Mimo tak 
skrajnie różnych 
zapatrywań stał się wiernym sojusznikiem Lukullusa, przyjacielem, a także 
szwagrem. Rok 
wcześniej Lukullus ożenił się z jego przyrodnią siostrą Serwilią.
Żona gospodarza siedziała teraz obok Katona. Jej czerwona suknia, wykwintna 
srebrna 
biżuteria i wyszukana fryzura wskazywały, że bliższa jest filozofii męża niż 
brata. Nie była 
w moim typie; nie podobały mi się jej uróżowane policzki i malowane usta, ale 
emanowała od 
niej aura dojrzałej zmysłowości, jaką wielu mężczyzn uważałoby za pociągającą. 
Przy jej raczej 
pełnej figurze nie mogłem stwierdzić tego z całą pewnością, ale wydawało mi się, 
że jest 
w pierwszych miesiącach ciąży. Serwilia jest drugą żoną Lukullusa; z pierwszą – 
jedną z sióstr 
Klodii – rozwiódł się z powodu jej jawnej niewierności.
Towarzystwa dopełniali trzej panowie A, greccy przyjaciele gospodarza, o których 
wspominał mi Cycero. Poeta Archiasz, niski mężczyzna ze starannie przystrzyżoną 
siwą brodą, 
był może o dziesięć starszy od swego patrona. Filozof Antioch wyróżniał się 
tuszą i obfitym 
podbródkiem o paru fałdach, a Arkesilaos, najmłodszy wśród nas, męską urodą i 
może nieco 
przesadnie umięśnioną sylwetką. Nie miałem wątpliwości, że świetnie sobie daje 
radę 
z przesuwaniem bloków marmuru i wywijaniem młotkiem i dłutem. Dotarło do mnie 
nagle, że to 
właśnie jego dziełem musi być posąg Apolla w niszy – twarz boga mogłaby być 
autoportretem 
rzeźbiarza. Z tego samego powodu uznałem, że Arkesilaos jest też autorem 
ściennego malowidła. 
Najwyraźniej był artystą o niepoślednim talencie.
Po latach prowadzenia interesów z rzymskimi nobilami, przy okazji których często 
widywałem ich w chwilach słabości i bez maski, rzadko trafiało mi się czuć 
nieswojo choćby 
w najlepszym towarzystwie. Tutaj jednak, w kręgu najbliższych znajomych 
Lukullusa, 
w otoczeniu tak przytłaczającym bogactwem, a zarazem tak wyrafinowanym, 
zaczynało mi 
doskwierać poczucie, że nie jestem na właściwym miejscu.
Cycero przedstawił mnie gościom. Większości z nich nie byłem nieznany; 
pozdrowili mnie 
skinieniem głowy może nie zaraz przyjaznym, ale na pewno nie wrogim, co dodało 
mi odrobinę 
ducha. Lukullus wskazał, by Cycero zajął sofę po jego prawej ręce, dla mnie 
wyznaczając 
miejsce po lewicy.
Obiad był rzeczywiście wspaniały: kucharz podał węgorze z rusztu, soczystą 
dziczyznę, 
pieczony drób i całą gamę wiosennych warzyw z delikatnymi sosami. Zgodnie z 
proroctwem 
Cycerona popijaliśmy te frykasy najlepszym winem z Chios. Płynęło wartkim 
strumieniem, co 
doskonale wpłynęło na nastroje. Biesiadnicy byli rozluźnieni, skłonni do śmiechu 
i tak ze sobą 
zżyci, że zdawało się, iż rozmawiają w jakimś własnym sekretnym języku, pełnym 
zawoalowanych aluzji i szyfrowanych podtekstów. Czułem się przez to niemal 
intruzem, nie 
mogąc się aktywnie włączyć do konwersacji. Słuchałem więc tylko i obserwowałem.
Serwilia chwaliła się nowym nabytkiem, naszyjnikiem z pereł połączonych 
misternym 
złotym łańcuszkiem, który udało się jej kupić po bardzo okazyjnej cenie; wart 
był mniej więcej 
tyle, ile mój dom na Eskwilinie. Zapoczątkowało to dyskusję na temat finansów i 
inwestycji, 
zakończoną ogólnym wnioskiem (ja się wstrzymałem od głosu), że ceny gruntów 
wokół Rzymu 
przerosły ich rzeczywistą wartość, natomiast wiejski dom z kompletem służby w 
Etrurii czy 
Umbrii wciąż jeszcze da się nabyć stosunkowo tanio.
Marek Licyniusz zapytał Cycerona, czy to prawda, że w nadchodzących wyborach 
jego 
głównym rywalem do urzędu konsula będzie radykał Katylina. Adwokat odpowiedział 
greckim 
epigramatem, którego związku z tematem nie widziałem, inni jednak skwitowali to 
gromkim 
śmiechem. O polityce mówiono potem wiele. Kato narzekał na senatora, który 
przechytrzył 
oponentów dzięki wykorzystaniu jakiegoś dawno zapomnianego przepisu. Nie 
powiedział 
wprost, kogo ma na myśli, posługując się nieco obscenicznym przezwiskiem – miał 
to być 
dowcip, ale mnie nic ono nie mówiło; podejrzewałem tylko, że chodzi o Juliusza 
Cezara.
Archiasz pracował właśnie nad epickim poematem o wschodnich kampaniach Lukullusa 
i miał nadzieję, że go ukończy przed spodziewanym odbyciem triumfu przez 
patrona. Na 
nalegania Cycerona zgodził się zacytować jego fragment. Była to scena, którą 
poeta widział na 
własne oczy: pogrom floty jednookiego rebelianta Marka Wariusza u brzegów wyspy 
Lemnos. 
Trzeba przyznać, że wiersz był porywający, opisy wydarzeń żywe i pełne grozy, 
krwi i chwały. 
W pewnym momencie Archiasz zacytował rozkaz Lukullusa w sprawie losu Wariusza:
Nic mi po śmierci, żywym wziąć go wolę!
Niech jednooki od miecza nie zginie.
Kto nie posłucha, sam oczy wykolę
I oślepionego utopię w głębinie!
Miałem wrażenie, że przez twarz gospodarza przemknął cień, gdy słuchał tych 
słów, później 
jednak oklaskiwał poetę tak samo szczerze jak my wszyscy i obiecał mu nawet 
honorowe miejsce 
w swym przyszłym triumfalnym wjeździe do Rzymu.
Nad bażantem w sosie z pinioli konwersacja zeszła na tematy filozoficzne. 
Antioch okazał 
się orędownikiem tak zwanej Akademii Młodszej, szkoły uznającej, że człowiekowi 
dana jest 
przyrodzona zdolność odróżniania prawdy od fałszu i rzeczywistości od fantazji.
– Jej istnienie można wywnioskować, rozważając twierdzenie przeciwne, to znaczy, 
że takiej 
zdolności nie posiadamy – tłumaczył, ocierając podbródek z sosu. – Percepcja 
wynika 
z odczuwania, a nie z rozumowania. Widzę przed sobą puchar, sięgam po niego i 
podnoszę go. 
Wiem, że puchar istnieje, ponieważ mówią mi to moje oczy i ręka. Ale skąd wiem, 
że mogę 
polegać na własnym wzroku i dotyku? Przecież zdarza się, że widzimy coś, czego 
naprawdę nie 
ma albo jest inne, niż sądziliśmy. Dotykamy w ciemności przedmiotu i wydaje się 
nam, że 
wiemy, co to jest. Kiedy jednak zobaczymy go w świetle, okazuje się, że byliśmy 
w błędzie. Nie 
możemy zatem w pełni ufać samym tylko wrażeniom zmysłowym, mogą nas bowiem 
oszukać. 
Skąd więc wiem, że mam przed sobą właśnie puchar, a nie coś innego bądź tylko 
iluzję pucharu?
– Ponieważ i my go widzimy! – odrzekł ze śmiechem Marek. – Rzeczywistość jest 
kwestią 
umowną.
– Nonsens! Rzeczywistość to rzeczywistość – odparł Kato. – Puchar istnieje 
niezależnie od 
tego, czy go Antioch widzi czy nie.
– W tym się z tobą zgadzam, Katonie. – Filozof skinął głową. – Pytanie pozostaje 
jednak 
otwarte: skąd wiem, że on istnieje? Albo raczej zmieńmy akcent i zapytajmy: skąd 
ja wiem, że 
puchar istnieje? Nie dzięki mym oczom i rękom, nie zawsze są bowiem godne 
zaufania, i nie 
dlatego, że wszyscy to zgodnie twierdzimy, cokolwiek Marek o tym sądzi.
– Dzięki logice i rozumowaniu – podpowiedział Cycero. – I dzięki sumie nabytych 
doświadczeń. To prawda, że zmysły nas czasem zawodzą, ale kiedy tak się dzieje, 
zapamiętujemy to, uczymy się rozpoznawać takie przypadki i odróżniać je od tych, 
w których na 
zmysłach możemy polegać, również poznanych dzięki doświadczeniom.
– Nie, Cyceronie. – Antioch pokręcił głową. – Zupełnie niezależnie od logiki, 
rozumu i nauki 
płynącej z doświadczeń w każdym człowieku jest owa przyrodzona zdolność, dla 
której jeszcze 
nie mamy nazwy i nie wiemy, który z organów nią zawiaduje. Dzięki niej właśnie 
każdy z nas 
potrafi ocenić, co jest bytem realnym, a co nie. Gdybyśmy tylko mogli zgłębić i 
rozwijać tę 
zdolność, kto wie, na jakie wyższe poziomy świadomości mógłby się wznieść rodzaj 
ludzki?
– Co rozumiesz przez wyższe poziomy świadomości? – spytał Marek.
– Sferę percepcji przewyższającą tę, którą obecnie dysponujemy.
– Dlaczego uważasz, że taka sfera w ogóle istnieje, skoro żaden śmiertelnik jej 
nie osiągnął? 
To domniemanie pozbawione podstaw tak w doświadczeniu, jak i w logice. Wyssane z 
palca, 
powiedziałbym.
– Zgadzam się z tobą, Marku – powiedział Kato. – Antioch zapuszcza się w krainę 
mistycyzmu, wykraczając poza granice filozofii, a w każdym razie gałęzi 
filozofii odpowiednich 
dla twardo stąpającego po ziemi Rzymianina. Grecy mogą sobie pozwalać na 
rozważania nad 
imponderabiliami; my musimy rządzić światem i nie mamy czasu na łowienie 
nieuchwytnego.
Antioch się uśmiechnął, jakby chciał pokazać, że słowa Katona go nie uraziły. 
Otworzył usta, 
by rzucić jakąś ripostę, ale przerwał mu nasz gospodarz, który raptownie zwrócił 
się w moją 
stronę.
– A co ty o tym sądzisz, Gordianusie?
Poczułem, jak skupiają się na mnie spojrzenia wszystkich obecnych.
– Ja... – zacząłem, zerkając na Cycerona, którego moje wahanie zdawało się 
bawić. 
Musiałem się chyba zarumienić. – Myślę, że większość ludzi traktuje ten problem 
tak jak ja i nie 
zaprząta sobie nim zbytnio głowy. Jeśli widzę puchar i pragnę tego, co w nim 
jest, podnoszę go 
do ust, piję i na tym koniec. Gdybym sięgnął po puchar i zamiast niego trafił 
ręką na, 
powiedzmy, jeża, na pewno dałoby mi to do myślenia. Dopóki jednak puchar jest 
pucharem, góra 
górą i dół dołem, i słońce wschodzi rano, to mało komu przychodzi na myśl 
roztrząsać problemy 
epistemologii.
Antioch uniósł brwi z protekcjonalną pobłażliwością. Domyślałem się, że łatwo mu 
się 
pogodzić ze zbijaniem jego teorii przez wysuwanie kontrargumentów, natomiast 
negowanie 
znaczenia samego problemu już nie jest dlań tak strawne. Przypuszczam, że w jego 
oczach 
wyszedłem co najmniej na prostaka, jeżeli nie na barbarzyńcę. Lukullus był 
bardziej 
tolerancyjny.
– Rozumiem twój punkt widzenia, Gordianusie – powiedział. – Sądzę jednak, że 
jesteś 
z nami trochę nieszczery.
– Nie wiem, co masz na myśli, Lucjuszu Licyniuszu.
– Cóż, w twoim zawodzie... tak jak mi go opisał Cycero... aby dojść prawdy, 
zapewne 
w dużej mierze polegasz na rozumowaniu, ale także na instynkcie, czyli innymi 
słowy na 
wewnętrznej zdolności, jaką nam opisuje Antioch. Popełniona zostaje zbrodnia i 
krewny ofiary 
prosi cię, abyś wykrył sprawcę. Nie trzeba być Arystotelesem, żeby stwierdzić, 
że człowiek nie 
żyje, skoro przestał oddychać. Jak jednak się zabierasz do całej reszty, czyli 
do odpowiedzi na 
pytanie, kto to zrobił, jak, kiedy i dlaczego? Przypuszczam, że niektóre dowody 
są namacalne 
i niekwestionowane: zakrwawiony sztylet, brakujący do kompletu kolczyk i tak 
dalej. Musisz się 
jednak w takich wypadkach natykać na całą sferę niejasności, w której nie ma 
zdecydowanych 
pewników. Świadkowie na procesach często podają odmienne wersje wydarzeń...
– Zawsze i bez wyjątku! – wtrącił ze śmiechem Cycero.
– Poszlaki mogą wskazywać błędny kierunek – kontynuował Lukullus. – Ktoś 
niewinny 
może celowo wziąć na siebie winę, by chronić inną osobę. Trzeba odsiać kłamstwa 
od prawdy, 
wyłowić istotne fakty z morza trywialności, zbadać tkaninę rzeczywistości włókno 
po włóknie, 
by odkryć podstawowe wzory i nieścisłości, które uszłyby uwagi mniej 
skrupulatnego... 
Poszukiwacza, jak cię nazywa Cycero. Doprawdy, Gordianusie, sądziłbym, że 
właśnie ty masz 
okazję stosować arkana epistemologii częściej niż ktokolwiek w tym pokoju. 
Podejrzewam, że 
stało się to twoją drugą naturą. Pływasz w morzu praktycznej filozofii i nigdy o 
tym nie myślisz, 
tak samo jak delfinowi nie przychodzi do głowy, że jest mokry.
– Może masz rację... – mruknąłem z powątpiewaniem, wdzięczny mu jednak za 
uratowanie 
mnie przed opinią kretyna.
– Jak więc do tego podchodzisz? Jak ustalasz prawdziwą wersję tego, co się 
zdarzyło? Masz 
jakiś własny system czy polegasz na intuicji? Potrafisz stwierdzić, że ktoś 
kłamie, patrząc mu po 
prostu w oczy? A jeśli tak, to czyż nie jest to wyraźną wskazówką, że taka 
przyrodzona zdolność, 
o jakiej mówi Antioch, jednak istnieje, być może u jednych... jak u ciebie... 
bardziej rozwinięta 
niż u innych?
Wszyscy biesiadnicy wpatrywali się teraz we mnie intensywnie, poważnie 
zainteresowani 
tym, co odpowiem. Wziąłem głęboki oddech.
– Przyznam, Lukullusie, że rzeczywiście rozmyślałem trochę na ten temat. Jeżeli 
zgodzimy 
się, że jakaś rzecz może być albo prawdziwa, albo fałszywa, wówczas nawet 
najbardziej 
skomplikowane zagadnienia możemy rozwiązywać przez ich rozbijanie na coraz 
mniejsze 
i prostsze pytania, w każdym wypadku ustalając, co jest prawdą, a co fałszem. 
Drobne okruchy 
prawdy łączą się w większe, aż w końcu wyłania się ta największa, której 
szukamy. Czasem, 
kiedy prowadzę dochodzenie, wyobrażam sobie, że stawiam mur z cegieł. Każda z 
nich musi być 
mocna i solidna, inaczej mur runie. Wystarczy więc dobrze sprawdzić każdą cegłę 
przed jej 
ułożeniem w konstrukcji. Czy ta jest prawdziwa, czy fałszywa? Jeśli prawdziwa, 
trafia do ściany; 
jeśli fałszywa, odrzucam ją na bok. Oczywiście trafiają się błędy w ocenie, z 
których zdaję sobie 
sprawę dopiero po ułożeniu kilku następnych warstw cegieł. Szukanie błędu i 
naprawianie muru 
może być naprawdę brudną i żmudną robotą.
– Tak, ale w jaki sposób dochodzi do popełnienia tego błędu? – spytał Antioch 
nieco 
cieplejszym tonem.
– Przez nieuwagę, zdezorientowanie, chwilową dekoncentrację.
– A jak go rozpoznajesz?
Wzruszyłem ramionami.
– Prędzej czy później człowiek się cofa o parę kroków i przypatruje temu, co 
zbudował, 
i widzi, że coś nie jest w porządku. Któraś cegła nie pasuje do pozostałych.
– Ach, i oto kolejny dowód na istnienie tej zdolności, o której rozprawiamy! 
Każdy mówi: 
„patrzę i widzę”. Ale jak? Tylko dzięki owej przyrodzonej cesze, która pozwala 
odróżniać 
prawdę od fałszu.
– I która nie zawsze dobrze się sprawia! – wpadł mu w słowo Marek.
– To, że nie jest nieomylna, nie zaprzecza jej istnieniu – zareplikował filozof. 
– Przeciwnie, 
to kolejny pozytywny dowód. Skoro żadne z pozostałych zdolności czy zmysłów 
człowieka nie 
są doskonałe, to dlaczego z tą miałoby być inaczej? Doskonałość istnieje tylko w 
idealnym 
świecie, o jakim mówił Plato...
Rozmowa zeszła na inne zagadnienia filozoficzne, o które Lukullus już mnie nie 
pytał. 
Z ulgą wycofałem się z konwersacji. Nie mogłem się jednak oprzeć wrażeniu, że 
moja krótka 
rozprawa została celowo sprowokowana przez gospodarza, aby mógł wyrobić sobie 
własną 
opinię na mój temat. Dla jakiej przyczyny? Tego wiedzieć nie mogłem. Czy jest 
zadowolony? 
I tego nie umiałem wywnioskować.
Resztę spotkania spędziłem na obserwacji współbiesiadników. Korpulentny Antioch 
był 
zdecydowanie najbardziej aktywnym i pewnym siebie dyskutantem, co w tym gronie 
było 
niemałym osiągnięciem. Kato włączał się do dyskusji najczęściej w reakcji na 
cudze 
wypowiedzi, zwykle by kogoś skarcić lub wyszydzić. Jego siostra Serwilia 
odzywała się tylko 
wtedy, gdy rozmowa dotyczyła pieniędzy lub plotek, milkła zaś, gdy rozprawiano o 
polityce czy 
filozofii. Poeta Archiasz co jakiś czas rzucał mniej lub bardziej pasującym do 
tematu 
epigramatem. Marek Licyniusz jawił mi się jako człowiek zadowolony z życia, 
który z równym 
entuzjazmem smakuje każde nowe danie i każdy zwrot w dyskusji. Cycero był wielce 
ożywiony 
i rozmowny, czasem jednak dyskretnie łapał się za brzuch i robił zbolałą minę. 
Tak jak się 
obawiał, wystawna uczta przerastała możliwości jego delikatnego żołądka.
Najmniej mówił, a właściwie wcale nie brał udziału w konwersacji rzeźbiarz 
Arkesilaos. 
Z przyjemnością raczył się wykwintnymi potrawami i jak ja zadowalał się 
obserwacją 
pozostałych. Minę miał jednak nieco wzgardliwą i nawet kiedy jakaś fraszka 
Archiasza 
wzbudzała salwę śmiechu, on się tylko półgębkiem uśmiechał. Był nieśmiały i 
powściągliwy, jak 
wielu artystów, czy raczej zarozumiały i wyniosły, co się często spotyka u 
młodych, przystojnych 
i utalentowanych mężczyn? Na razie nie mogłem go rozgryźć.
Atmosfera była przez cały czas lekka i wesoła, przygasła tylko raz, kiedy 
zaczęła się 
rozmowa o ojcu Lukullusa i jego smutnym końcu. Cycero opowiadał, a właściwie się 
przechwalał swoim pierwszym ważnym występem na wokandzie pod rostrą, kiedy 
bronił 
człowieka oskarżonego o ojcobójstwo. Zatrudnił mnie wtedy do pomocy w śledztwie 
i w ten 
sposób się poznaliśmy. Proces przyniósł obrońcy sławę i zapoczątkował jego drogę 
do obecnej 
wysokiej pozycji. Opowiadanie o tej sprawie nigdy mu się nie znudziło, nawet 
jeśli słuchacze już 
ją znali. Teraz też byłby je doprowadził do końca, gdyby nie przerwał mu Kato.
– Tak samo było z tobą, Lukullusie, prawda? Wyrobiłeś sobie nazwisko przy okazji 
twojej 
pierwszej rozprawy, choć ją przegrałeś.
– Mniej więcej – odrzekł Lukullus, nagle sposępniały.
– Tak, pamiętam ją dobrze, choć minęło już tyle lat – ciągnął Kato. – Twojego 
ojca wysłano 
z misją stłumienia wielkiego buntu niewolników na Sycylii. Z początku szło mu 
dobrze, ale 
szczęście się odwróciło i został odwołany. Ledwo zdążył wrócić do Rzymu, kiedy 
jeden z jego 
wrogów oskarżył go o zaniedbanie obowiązków i pozwał do sądu. Uznano go za 
winnego 
i skazano na wygnanie. Ale synowie o nim nie zapomnieli! Gdy tylko nasz Lukullus 
dorósł na 
tyle, by móc stanąć pod rostrą, wygrzebał jakieś brudne sprawki oskarżyciela 
ojca i wytoczył mu 
proces. Rzym się podzielił na dwa obozy, były nawet zamieszki, na Forum polała 
się krew. 
Skończył się uniewinnieniem przeciwnika, ale to Lukullus był prawdziwym 
wygranym. Jego 
imię było na ustach wszystkich. I wrogowie, i przyjaciele cenili go jako wzór 
rzymskiego syna, 
ujmującego się za ojcem.
– I jako gościa, z którym lepiej nie zadzierać – dorzucił Marek, spoglądając z 
podziwem na 
starszego brata.
Znałem tę sprawę tylko pobieżnie i chętnie bym się dowiedział więcej, ale nasz 
gospodarz 
wyraźnie nie miał ochoty kontynuować tego tematu; przymknął oczy i powstrzymał 
dalszą 
dyskusję gestem dłoni. W komnacie zapadła niezręczna cisza, którą przerwał 
dopiero Archiasz, 
deklamując kolejny epigramat.
Słusznie Trakowie żałobą witają
Dziecię, gdy z łona na ten świat wychynie.
Słusznie się śmiercią starego radują,
Gdy go stąd zabiera w ostatniej godzinie.
Wszak puchar życia pełen jest goryczy,
I śmierć dopiero nasz smutek uleczy.
Wzniósł swój puchar pełen słodkiego falerna. Wszyscy, włącznie z Lukullusem, 
poszliśmy 
w jego ślady. Wino w jednej chwili rozwiało chłód, jaki ogarnął biesiadną 
komnatę.
Obiad przeciągnął się co najmniej do trzech godzin, ale zaczęliśmy tak wcześnie, 
że słońce 
stało jeszcze wysoko nad widnokręgiem, gdy Lukullus oznajmił, że pora na 
ostatnie danie.
– Mam nadzieję, że to będzie coś słodkiego – rzekł Antioch.
– Jak najbardziej – zapewnił gospodarz. – Powiem więcej: właśnie ze względu na 
ten deser 
wszystkich was tu dziś zaprosiłem, abyście mogli dzielić ze mną zdobycz. – Wstał 
z sofy 
i ruchami obu dłoni zachęcił nas do tego samego. – Wstawać, wstawać! Ruszajcie 
za mną. 
Dojrzały już pierwsze czereśnie i dziś się nimi razem nacieszymy.
Te słowa wywołały podekscytowany szmer zadowolenia. Przysunąłem się do Cycerona 
i spytałem szeptem:
– Co to są te czereśnie?
– O, to wyśmienite owoce, które sprowadził z królestwa Pontu leżącego nad Pontus 
Euxinus 
[Dzisiejsza północna Turcja i Morze Czarne.], od którego wzięło swą nazwę. Rosną 
na niewielkich drzewach 
w wielu odmianach o delikatnej skórce w różnych odcieniach czerwieni, a 
wszystkie słodkie i po 
prostu przepyszne. Miałem okazję się o tym przekonać rok temu. Cóż za szczęście, 
że dane mi 
będzie ich znowu spróbować! – Cycero się uśmiechnął. – Jego brat mówi, że gdyby 
wojna 
z Mitrydatesem nie przyniosła żadnych innych korzyści, to warto ją było toczyć 
choćby dla 
samych czereśni!
Lukullus poprowadził nas przez taras do ogrodu. Wykładaną kamiennymi płytami 
ścieżką 
poszliśmy za nim do niewielkiego sadu, w którym rosły niskie, bujnie ulistnione 
drzewa. Gałęzie 
uginały się pod ciężarem owoców, jakich nigdy dotąd nie widziałem. Wisiały na 
długich 
szypułkach w gronach po parę sztuk, na każdym drzewie w nieco innym odcieniu 
czerwieni. 
Jedne były krwiste, inne różowe, a niektóre bardzo ciemne, niemal czarne. 
Lukullus 
zademonstrował, jak łatwo je zbierać, wyciągając rękę i zrywając kilka naraz.
– Ostrzegam, że sok może na trwałe poplamić ubrania. Uważajcie też na pestki.
Włożył owoc do ust, po czym wypluł małą, żółtobrązową pestkę na ziemię. Jego 
twarz 
przybrała uduchowiony wyraz. Przełknął, uśmiechnął się i powiedział:
– Wszystkie te dysputy o polityce i filozofii... jakże się wydają nieistotne, 
kiedy ma się 
czystą, niczym nie skażoną przyjemność delektowania się smakiem takiej małej 
czeresienki! 
I następnej, i jeszcze jednej...
Wśród śmiechu i okrzyków zachwytu ruszyliśmy zrywać owoce z drzew i jeść jeden 
po 
drugim. Grono najbardziej wyrafinowanych intelektualistów Rzymu wpadło w euforię 
jak 
gromadka dzieci z powodu prostej przyjemności podniebienia.
– Rewelacyjne! – orzekł Archiasz, po którego podbródku spływała cienka strużka 
soku. – 
Muszę ułożyć pieśń dla uczczenia tego wydarzenia.
Cycero tylko westchnął.
– Są smaczniejsze, niż zapamiętałem z ubiegłego roku...
Nawet Arkesilaos uśmiechał się szeroko.
Poczułem na ramieniu dotyk czyjejś dłoni. Odwróciłem się; był to Lukullus.
– Chodź, Gordianusie – powiedział cicho. – Chcę ci coś pokazać.
Zostawiliśmy pozostałych samym sobie i czereśniowym rozkoszom. Lukullus 
poprowadził 
mnie pod drzewo w najdalszym kącie sadu. Miało bardziej rosochate gałęzie i 
jaśniejsze liście od 
innych, a owoce o barwie purpury były na nim większe i już na pierwszy rzut oka 
wydawały się 
nabrzmiałe od soku.
– Ze wszystkich czereśni, które przywiozłem z Pontu, ta jest najbardziej 
niezwykła. 
Tamtejsza greckojęzyczna ludność zachowała jej prastarą nazwę, nadaną przez 
dawnych 
mieszkańców tamtych ziem. Jest dla mnie nie do wymówienia, ale podobno oznacza 
„najcenniejszą ze wszystkich”... i trudno się z tym nie zgodzić. Ich smak jest 
słodki i bardzo 
złożony, z początku subtelny, a potem prawie oszałamiający. Ich skórka jest 
niezwykle delikatna. 
Większość odmian dobrze znosi transport, możesz je zapakować w kosz i przewieźć 
przez całą 
Italię, aby się podzielić z przyjacielem. Te jednak są tak wrażliwe, że ledwo 
przetrwają upadek 
na ziemię z gałęzi. Aby móc się nimi delektować, trzeba je jeść dosłownie prosto 
z drzewa... 
a i wtedy mogą ci pęknąć w palcach, jeśli będziesz je nieostrożnie zrywać.
Sięgnął po jeden z ciemnych, napęczniałych owoców. Wydawało mi się, że nawet nie 
pociągnął, a czereśnia spadła w podstawione palce z własnej woli.
– Oto prawdziwie ulotne doznanie – szepnął. – Wrażenie zbyt wyjątkowe, by je 
opisać, 
można go tylko doświadczyć. Owoc tak delikatny, że można go zjeść tylko pod 
macierzystym 
drzewem. Dzięki temu ma też inną, praktyczną zaletę... nie można go zatruć.
Uniosłem brwi.
– Czy to twój problem? – spytałem.
Lukullus uśmiechnął się niewesoło.
– Człowiek mojego pokroju zawsze ma wrogów.
– Nie widziałem jednak, aby jakiś niewolnik próbował naszych potraw.
– Nie miałeś tego widzieć. – Podał mi na otwartej dłoni soczystą czereśnię. – 
Proszę, 
Gordianusie. Pierwsza „najcenniejsza ze wszystkich” w tym sezonie.
– Czynisz mi wielki zaszczyt, Lucjuszu Licyniuszu.
Za który bez wątpienia będziesz chciał czegoś w zamian, dodałem w myśli. 
Czereśnię 
oczywiście wziąłem i wsunąłem w usta. Skórka owocu była ciepła i gładka, i tak 
cienka, że 
zdawała się rozpływać przy pierwszym dotknięciu zębami. Miąższ przyjemnie 
rozszedł się po 
języku, uwalniając słodki sok. Z początku poczułem rozczarowanie – wcześniej 
kosztowane 
odmiany wydawały mi się lepsze. Zdążyłem jednak tylko odszukać językiem pestkę i 
przesunąć 
ją ku wargom, kiedy pełna gama smaku zalała moje podniebienie z upajającą 
intensywnością. 
Lukullus spostrzegł moją reakcję i się uśmiechnął.
Przełknąłem wszystko. Stopniowo do głosu wróciły inne zmysły. Zauważyłem zmianę 
w oświetleniu; zachodzące słońce nasyciło sad ciemnozłotym światłem. Dobiegły do 
mnie 
śmiechy gości, którzy nie poszli za nami.
– Dlaczego mnie zaprosiłeś, Lukullusie? – spytałem cicho. – Czego ode mnie 
chcesz?
Lukullus westchnął. Zerwał następną czereśnię, ale jej nie zjadł; trzymał ją 
tylko na dłoni 
i wpatrywał się w nią.
– Jakże ulotne są przyjemności życia – powiedział. – Jak trwałe są ból i gorycz, 
rozczarowania i straty. Kiedy powierzono mi komendę nad armią, postanowiłem, że 
będę 
najlepszym z wodzów i nigdy nie powtórzę błędu mojego ojca. Byłem też jednak 
zdecydowany 
nigdy nie siać niepotrzebnego zniszczenia. Tyle ludzkich pokoleń ciężko 
pracowało, by 
zbudować te nieliczne wielkie składnice piękna i wiedzy tego świata, a przecież 
ich osiągnięcia 
można unicestwić ogniem i mieczem zaledwie w parę chwil, obrócić pamięć wieków w 
popiół. 
Potęga rzymskich legionów nakłada na dowódcę brzemię wielkiej odpowiedzialności. 
Przysiągłem sobie, że wzorem będzie dla mnie Sulla... podobnie jak był mi 
mentorem i w innych 
dziedzinach życia. Mógł złupić Ateny i zrównać je z ziemią, ale oszczędził je i 
przekazał 
przyszłym pokoleniom. Nie chciałem absolutnie zyskać takiej reputacji jak 
Mummiusz z czasów 
naszych dziadków, ten, który bezlitośnie zniszczył Korynt i rabował każdą mijaną 
grecką 
świątynię. A mimo to... – Lukullus wpatrywał się w czereśnię na dłoni, jakby 
zawierała jakąś 
tajemnicę. – To drzewo pochodzi z sadu niedaleko ponckiego miasta Amaseja. 
Słyszałeś 
o takim?
Potrząsnąłem głową.
– Nie jest to ani specjalnie ładne, ani bogate miasto, ale wyróżniało się swą 
historią. 
Powstało wieki temu jako kolonia Aten, ośrodek cywilizacji na najdalszych 
kresach świata. Ze 
wszystkich okropności, jakie przeżyłem podczas wojny z Mitrydatesem, najwięcej 
zgryzoty 
i bólu przysporzyło mi właśnie oblężenie Amasei. Dowódca obrony miasta widział, 
że w końcu 
musi nam ulec, zaaranżował więc ucieczkę, podpalając część zabudowań. Pożar 
odwrócił uwagę 
moich ludzi i na jakiś czas wstrzymał nasz napór, zarazem maskując wycofywanie 
się wrogich 
wojsk ku morzu, gdzie wsiedli na okręty i odpłynęli, zostawiając miasto bez 
obrony. Kiedy 
zrozumiałem, co się stało, starałem się za wszelką cenę utrzymać swoje legiony w 
ryzach. 
Poleciłem gasić ogień i zająć Amaseję w zorganizowany i zdyscyplinowany sposób. 
Stało się 
jednak inaczej. Żołnierze byli rozjuszeni przedłużającym się oblężeniem i 
podstępną ucieczką 
wroga; oficerowie nie mogli ich powstrzymać. Wpadli do bezbronnego miasta gnani 
żądzą krwi, 
gwałcąc chłopców i kobiety, mordując starców, przewracając posągi, niszcząc 
wszystko, co dało 
się zniszczyć. Nie zważali na pożar, a nawet go podsycali, zapadł bowiem 
zmierzch, a oni chcieli 
mieć światło, by móc dalej szaleć. Płonęły domy, całe ulice, ludzie. Los Amasei 
dopełnił się 
w długiej, krwawej nocy chaosu i ognia. Stałem nieruchomo i obserwowałem to 
wszystko, nie 
mogąc niczemu zapobiec. – Lukullus patrzył jeszcze przez chwilę na czereśnię, po 
czym wolno 
przechylił dłoń. Owoc upadł na kamienną płytę i pękł, rozlewając się czerwoną 
plamą soku 
i miąższu. – Rozumiesz, Gordianusie? Chciałem być drugim Sullą, a i tak zostałem 
Mummiuszem.
– Nawet przy najlepszych intencjach wszyscy jesteśmy bezsilni wobec Fatum – 
odrzekłem.
– Ale zdobycie Amasei miało przynajmniej jeden dobry skutek. Dzięki temu mogłem 
przywieźć do Rzymu to drzewo, rodzące „najcenniejsze ze wszystkich” owoce.
Z drugiej strony sadu dobiegły nas śmiechy. Biesiadnicy, idąc od drzewa do 
drzewa, byli 
coraz bliżej nas.
– Reszta twoich gości zaraz do nas dołączy – przypomniałem. – Jeżeli chciałeś mi 
coś 
powiedzieć...
Lukullus skinął głową, przywrócony do rzeczywistości.
– Tak. Jest coś, o czym chciałem z tobą porozmawiać. Spójrz tam, Gordianusie. 
Widzisz tego 
ogrodnika, pracującego przy krzaku róży?
Spojrzałem we wskazaną stronę poprzez gałęzie i listowie. Zgięty wpół mężczyzna 
zajęty był 
przycinaniem pędów. Ostrze jego zakrzywionego noża błysnęło w ostatnich 
promieniach słońca. 
Szeroki kapelusz zasłaniał mu twarz, widać było tylko jego szpakowatą brodę.
– Widzę go – odpowiedziałem.
– Pamiętasz, jak Archiasz deklamował nam fragment poematu, który tworzy na moją 
cześć? 
Ten o buntowniku Wariuszu?
– Oczywiście. „Niech jednooki od miecza nie zginie”...
– Właśnie. Kiedy doszedł do tego miejsca, nachmurzyłem się. Ty to spostrzegłeś.
– Być może.
– Nie udawaj, Poszukiwaczu. Czułem na sobie twój wzrok. Ty widzisz rzeczy, które 
innym 
umykają.
– Tak, Lukullusie, zauważyłem twoją reakcję i nie kryję, że mnie zastanowiła.
– Poemat wiernie oddaje rzeczywiste wydarzenia... do pewnego stopnia. Chciałem 
ująć 
Marka Wariusza żywcem i tak się też stało. Moi ludzie przyprowadzili mi go w 
łańcuchach.
– Okazałeś mu więc łaskę.
Lukullus uśmiechnął się smętnie.
– Niezupełnie. Miałem zamiar trzymać go w niewoli, aby móc go kiedyś powieść 
ulicami 
Rzymu podczas triumfalnego wjazdu. Wiesz, co się dzieje z jeńcami podczas takich 
parad. 
Ludzie ich opluwają, przeklinają, obrzucają odpadkami i błotem. A potem jako 
zdrajca zostałby 
strącony ze Skały Tarpejskiej.
– Mówisz, jakby nic z tego nie miało się spełnić.
– Nie spełni się, Marek Wariusz bowiem zbiegł z niewoli. Kiedy płynęliśmy z 
powrotem do 
Italii i już prawie widać było Sycylię, udało mu się wydostać z okowów, 
przedrzeć na pokład 
i wyskoczyć za burtę. Zawróciłem natychmiast okręt, ale słońce świeciło nam w 
oczy i już go nie 
odnaleźliśmy. Prąd był tam silny, a do brzegu daleko. Być może sprawny i silny 
pływak dałby 
sobie radę, ale Wariusz musiał być osłabiony niewolą i więzami, a jeden z moich 
ludzi zarzekał 
się, że go zranił. Wydawało się niemal pewne, że utonął.
– Czy później doszły do ciebie wieści, że jednak się uratował?
– Nie pojawiła się nawet najdrobniejsza pogłoska. Wiem, co myślisz: Marek 
Wariusz był 
ważną osobistością, za jego głowę wyznaczona była cena, a na dodatek miał bardzo 
widoczny 
znak szczególny, brak jednego oka. Jeżeli naprawdę udało mu się przeżyć, to albo 
uciekł poza 
zasięg Rzymu, albo zaszył się gdzieś tak głęboko, że praktycznie jest jak 
martwy.
– Czy żywy, czy martwy już ci się w takim razie do niczego nie przyda. Będziesz 
musiał się 
bez niego obejść podczas swojego triumfu.
Lukullus spojrzał na mnie, unosząc brwi.
– Cycero mnie uprzedził, że miewasz skłonność do sarkazmu. Ale trzeba przyznać, 
że od 
razu trafiasz w sedno. Oszczędziłem Wariusza w konkretnym celu: aby go przywieźć 
do Rzymu 
jako jeńca. Wymknął mi się i zepsuł moje plany. Mogłem równie dobrze kazać go 
ściąć zaraz po 
bitwie. Mimo to... – Odwrócił się w stronę wciąż pracującego przy róży 
ogrodnika. – Hej, ty tam! 
Ogrodniku!
Mężczyzna przerwał pracę i zaczął się rozglądać. Kiedy zobaczył, kto go wzywa, 
szybko 
spuścił głowę, znów kryjąc twarz w cieniu kapelusza. Nie zdążyłem mu się 
przyjrzeć.
– Słucham, panie?
– Zbliż się.
Ogrodnik podszedł do nas, powłócząc nogami i nie podnosząc głowy.
– Dobrze, wystarczy! – zakomenderował Lukullus, choć niewolnika dzieliło od nas 
jeszcze 
kilka kroków. – Jak długo tu jesteś? To znaczy, od kiedy dla mnie pracujesz?
– Dopiero od wiosny, panie. Jeden z twoich agentów kupił mnie w Atenach i 
przywiózł tutaj, 
żebym dbał o twoje róże. Robiłem to przez całe życie, panie. Znam się najlepiej 
na różach.
Mężczyzna mówił nieźle po łacinie, choć z wyraźnym greckim akcentem. Wciąż nie 
podnosił wzroku, jakby bał się swego pana.
– Jak ci na imię? – spytał Lukullus. – Tak, tak, wiem, że już cię o to pytałem, 
ale powiedz mi 
jeszcze raz.
– Nazywam się Moton, panie – odparł niewolnik, nerwowo obracając nóż w palcach.
– Pokaż nam swoją twarz.
Moton uniósł głowę, mrużąc swe jedyne oko przed ostrym światłem zachodzącego 
słońca. 
Rana po brakującym drugim już dawno się zaleczyła i zarosła blizną.
– Jak straciłeś oko, Motonie? – spytał Lukullus dziwnie bezbarwnym głosem.
Niewolnik westchnął. Musiał opowiadać tę historię już wiele razy.
– To było bardzo dawno, panie. Zakłułem się cierniem róży. Z początku wydawało 
się, że to 
nic takiego, ale zaczęło się jątrzyć. Gorączkowałem przez kilka dni i o mało żem 
nie umarł. 
W końcu wydobrzałem, ale było po oku, panie.
Lukullus skinął głową.
– Wracaj do pracy... Motonie.
Mężczyzna odszedł z wyraźną ulgą. Gospodarz schwycił mnie za łokieć silniej niż 
trzeba 
i pociągnął w cień pod czereśnią.
– Widziałeś, Gordianusie?
– Co mianowicie?
– On ma tylko jedno oko.
– Zauważyłem. I cóż z tego?
Lukullus zaczął mówić szeptem.
– Ta twarz... już nie ta sama. Jest bardziej pociągła, ma więcej zmarszczek... 
ale człowiek 
może odmienić twarz, jeśli bardzo chce. Głos też mu się zmienił, prawda... Ale 
każdy może 
naśladować obcy akcent.
– O czym ty mówisz, Lucjuszu Licyniuszu?
– Ten niewolnik... ogrodnik, który zwie się Motonem... jestem prawie pewny, że 
naprawdę 
jest Markiem Wariuszem.
– Co takiego?! – aż krzyknąłem z wrażenia. – Na pewno nie! Przecież poznałbyś go 
na 
pewno!
– Oczom nie zawsze można wierzyć, mogą nas oszukać. Jest jeszcze jednak ten 
szósty zmysł, 
ta wewnętrzna zdolność, o której mówi Antioch...
– Nie wydaje mi się prawdopodobne, aby Wariusz uciekł z twoich rąk tylko po to, 
aby znów 
się pojawić jako niewolnik od przycinania róż w twoim ogrodzie, Lukullusie. – O 
mało się nie 
roześmiałem na tę myśl, ale powstrzymał mnie wyraz jego twarzy. – Przecież chyba 
są jeszcze 
w Rzymie ludzie, którzy go znali i pamiętają z czasów, zanim został zdrajcą i 
stronnikiem 
Sertoriusza? Na pewno znajdzie się ktoś, kto mógłby go zidentyfikować ponad 
wszelką 
wątpliwość. Zbierz paru takich obywateli i pokaż im Motona...
– Już to zrobiłem, Gordianusie.
– Z jakim skutkiem?
– Jak jeden mąż zaprzeczyli.
– W takim razie...
– Oni kłamią! Albo też Wariusz oszukał ich jakąś sztuczką.
– Nie rozumiem. – Pokręciłem zdezorientowany głową. – Dlaczego uważasz, że to 
może być 
Marek Wariusz?
– Ja nie uważam, ja to wiem. Przyszło to na mnie jak olśnienie, gdy po raz 
pierwszy nań 
spojrzałem. Antioch musi mieć rację: rzeczywiście potrafimy odróżnić prawdę od 
fałszu nie tylko 
na podstawie tego, co nam mówi nasze pięć zmysłów i to, co zwiemy rozumem. Ten 
człowiek 
jest Markiem Wariuszem, ja to po prostu wiem!
Popatrzyłem na ogrodnika; znów stał pochylony nad tym samym krzewem, choć 
światła 
dziennego było coraz mniej. Poczułem ukłucie strachu na myśl o tym, do czego 
może prowadzić 
to irracjonalne przekonanie Lukullusa.
– Czy właśnie dlatego mnie zaprosiłeś? Żeby porozmawiać o tym niewolniku i o... 
niepewności co do jego tożsamości?
– Wiem, że to ci się wydaje dziwne, Poszukiwaczu. Nawet bardzo dziwne. Ale 
najdziwniejszej rzeczy jeszcze ci nie powiedziałem. Nawet ja nie umiem tego 
wytłumaczyć.
Teraz już przestraszyłem się nie na żarty. Serce biło mi mocno; zdawało mi się, 
że zagłusza 
okrzyki i śmiech pozostałych gości, którzy zbliżali się już do nas. Pomiędzy 
liśćmi na gałęziach 
widziałem ich ciemniejące sylwetki.
– Czego, Lukullusie?
– Ten Moton... zapamiętałeś, którego oka nie ma? Pomyśl dobrze.
– Nie muszę myśleć. Brakuje mu prawego.
– Jesteś pewien?
Zmrużyłem oczy, starając się przywołać z pamięci widzianą przed chwilą twarz.
– Najzupełniej. On nie ma prawego oka.
Lukullus wyglądał teraz upiornie.
– Właśnie. A przecież Wariusz stracił lewe oko. Teraz jest tutaj, udaje 
niewolnika Motona... 
i sam stwierdziłeś, że brak mu prawego. Jak to możliwe, Gordianusie? Jak takie 
coś jest 
możliwe?
– Och, jak bym chciał tam być, Gordianusie! Opowiedz mi jeszcze raz o tych 
czereśniach.
Mój dobry przyjaciel Lucjusz Klaudiusz uśmiechnął się słabo i gestem dał znak 
niewolnikowi, aby wznowił wachlowanie pękiem pawich piór zamocowanych na długiej 
tyczce. 
Leżeliśmy wygodnie na sofach w cieniu figowca w jego ogrodzie na Palatynie. 
Dzień był 
znacznie gorętszy niż wczoraj, a nieruchome powietrze zdawało się lepić do 
skóry. Lucjusz 
chyba jeszcze przytył; jego zawsze rumiana cera nabrała niezdrowego, czerwonego 
odcienia. 
Pierścienie rudych włosów przylgnęły mu do spoconego czoła, oddychał też z 
pewnym 
wysiłkiem. Znamy się już czternaście lat; czas zaczynał odciskać na nim swoje 
piętno. 
Pomyślałem, że obfita i urozmaicona uczta, jaką wydał poprzedniego dnia 
Lukullus, jest ostatnią 
rzeczą, jakiej Lucjusz teraz potrzebuje.
– Nie miałeś dotąd okazji spróbować jego słynnych czereśni? – spytałem.
– Nigdy! Oczywiście słyszałem i o nich, i o jego wspaniałej willi i ogrodzie, 
ale nigdy mnie 
do siebie nie zaprosił. Tylko sobie wyobraźcie! Gordianus Poszukiwacz pobił mnie 
na froncie 
towarzyskim! Jestem naprawdę zazdrosny. Ale z drugiej strony nigdy nie czułem 
się dobrze 
w oderwanym od życia intelektualnym kręgu braci Lukullusów. Cała ta górnolotna 
filozoficzna 
gadanina odbiera mi smak. Ostatnio zresztą i tak rzadko wychodzę z domu. Moi 
tragarze 
narzekają, że stałem się za ciężki, żeby mnie nosili w górę i w dół po siedmiu 
wzgórzach Rzymu.
– Na pewno tego nie mówią!
– Może nie głośno, wystarczy mi jednak posłuchać, jak sapią i stękają. A odkąd 
nastało lato, 
jest za gorąco na spacery. Będę leżał tu pod tym figowcem aż do jesieni.
– A twoje etruskie gospodarstwo? Uwielbiałeś tam spędzać letnie miesiące.
Lucjusz westchnął.
– Powinienem oddać je tobie, Gordianusie. Nie chciałbyś się przenieść na wieś?
– Nie bądź śmieszny, Lucjuszu. Czy ja się znam na rolnictwie?
– Ale ciągle narzekasz na niewygody miejskiego życia. Może zapiszę ci to 
gospodarstwo 
w testamencie.
– Jestem wzruszony, przyjacielu, ale zapewne przeżyjesz mnie o dobre dziesięć 
lat. – 
Powiedziałem to lekkim tonem, ale wzmianka o testamencie trochę mnie 
zaniepokoiła. Czyżby 
Lucjusz źle się czuł? – Poza tym nie zmieniaj tematu. Miałem nadzieję, że dowiem 
się od ciebie 
czegoś więcej o Lukullusie.
Lucjusz Klaudiusz był zawsze bijącym źródełkiem plotek, zwłaszcza tych 
dotyczących 
naszych elit. Tym razem też w oczach zabłysły mu złośliwe iskierki.
– Niech pomyślę... No, na przykład powiem ci, że Kato zachował się nader 
uprzejmie wobec 
gospodarza, nie wchodząc w szczegóły historii końca kariery jego ojca.
– Tak, też zwróciłem na to uwagę.
Dwa razy w czasie wczorajszej uczty dostrzegłem niezadowolenie Lukullusa: 
najpierw, gdy 
Archiasz deklamował wiersz o pojmaniu jednookiego Wariusza, a potem, kiedy Kato 
wspomniał 
o jego ojcu.
– Wydaje mi się, że banicja to kara niewspółmiernie wysoka przy zarzucie o 
nieudolność 
w dowodzeniu legionami.
– O, wina Lukullusa seniora była znacznie większa niż przegranie paru bitew! To 
jego 
postępek już po odebraniu mu dowództwa przez senat był niewybaczalny, a przy tym 
zupełnie 
niezrozumiały, przynajmniej dla tych, którzy go znali bliżej. Lukullus zawsze 
był wzorem 
prawości i opanowania. Tymczasem w tamtej sytuacji zamiast zachować się godnie i 
honorowo, 
i rzetelnie przekazać następcy obowiązki, on wszystko zniszczył. Broń i prowiant 
utopił 
w morzu, spalił mapy, zebrane dane o wrogu, a nawet dziennik polowy z zapisami 
ruchów 
własnej armii. Było to zdumiewające, ponieważ nigdy dotąd nie dał się poznać 
jako człowiek 
mściwy ani złośliwy. Osobowością przypominał raczej swoich synów, a sam się 
przekonałeś, 
jacy są przyjemni w obejściu. Dlatego właśnie wymierzona mu kara wzbudziła tyle 
kontrowersji. 
Wielu jego przyjaciół i sojuszników nie chciało uwierzyć, że mógł zrobić coś tak 
niegodnego. 
Dowody były jednak niepodważalne i sąd jednomyślnie uznał go za winnego, 
skazując go na 
wygnanie.
– W jakim wieku byli wtedy jego synowie?
– Byli zaledwie dziećmi. Nasz Lukullus nie miał chyba więcej niż dziesięć lat.
– Proces ojca musiał być dla niego strasznym przeżyciem.
– Na pewno. Ostatecznie jednak wyszedł mu na korzyść. Zamiast odciąć się od 
świata ze 
wstydu czy rozgoryczenia, Lukullus zaraz po osiągnięciu wieku męskiego wyszperał 
jakieś 
brudne sprawki człowieka, który był oskarżycielem jego ojca, i natychmiast 
pozwał go do sądu. 
Wszyscy wiedzieli, że kieruje się wyłącznie chęcią zemsty, ale wielu ludzi wciąż 
żywiło ciepłe 
uczucia wobec jego wygnanego ojca i byli dumni, że Lukullus junior wyrósł na 
mężczyznę 
z ikrą. Sprawę przegrał, ale tym jednym posunięciem zdobył sławę i uznanie.
– Tak też słyszałem.
– Co by ci tu jeszcze powiedzieć... – Lucjusz zamyślił się na chwilę, po czym 
znów się 
ożywił. – Wiem! Skoro nie chcesz rozmawiać o mojej ostatniej woli, to może 
posłuchasz 
o testamencie Lukullusa? Tego tematu chyba nie poruszaliście przy obiedzie, co?
– Testamentu? Nie.
– Oczywiście, że nie. Nikt nigdy nie wspomni o tym, co nurtuje wszystkich.
– Opowiadaj więc.
– Jak niesie wieść, Lukullusowi bardzo długo nie przychodziło do głowy spisać 
testamentu. 
Należy do tej grupy śmiertelników, którzy są przekonani, że będą żyć wiecznie. 
Jednak 
w ubiegłym miesiącu się na to zdecydował i oddał kopię na przechowanie do 
świątyni Westy. 
Kiedy ktoś tak bogaty jak on rozporządza swoim majątkiem, to budzi powszechną 
ciekawość. 
Oczywiście testament jest zapieczętowany i nikt nie ma znać jego treści, ale...
– Ale tobie coś się przypadkowo obiło o uszy, tak?
Pokręciłem głową w zadziwieniu. Jakim cudem Lucjusz Klaudiusz tyle wie o 
kulisach życia 
rzymskiej socjety, prawie się nie ruszając z domu?
– Cóż, to tylko informacje z drugiej ręki, rozumiesz, nie ma też tam żadnych 
wstrząsających 
niespodzianek. Czegoś podobnego można się było spodziewać: głównym spadkobiercą 
został 
jego ukochany brat Marek, on też jest wyznaczony na opiekuna syna Lukullusa, o 
ile dziecko 
w łonie Serwilii okaże się płci męskiej. Jeżeli urodzi się córka, ma zostać pod 
opieką matki i jej 
rodziny... czyli praktycznie Katona, jak sądzę.
Skinąłem głową. Moje domniemanie, że żona Lukullusa jest w ciąży, okazało się 
trafne.
– A co z Serwilią? – spytałem. – Czy została jakoś zabezpieczona?
– Ach, Serwilia! Jak może pamiętasz, poprzednie małżeństwo Lukullusa zakończyło 
się 
skandalem i rozwodem. Mówiło się, że wybrał niewłaściwą Klodię... tak jakby 
któraś z nich 
mogła być właściwsza! – Klaudiusz zaśmiał się z własnego dowcipu; wszystkie trzy 
siostry 
Klodie słynęły z lekkiego traktowania przysięgi wierności małżeńskiej. – 
Lukullus wciąż jest 
zakochany w Serwilii, zwłaszcza teraz, kiedy ma mu urodzić potomka, ale nabrał 
ostrożności. 
Kto się raz sparzy, ten na zimne dmucha, nie? Podobno jej legat jest obwarowany 
całym 
szeregiem warunków... krótko mówiąc, wdowa nie dostanie ani sestercji, jeśli 
padnie na nią choć 
cień podejrzenia o niewierność wobec męża.
– Czy Lukullus miał podstawy, by się tego obawiać?
Lucjusz uniósł brwi.
– Cóż, gdy była młodsza, miała pewien pociąg do rozrywki...
– Niektóre kobiety macierzyństwo leczy z podobnych skłonności.
– Możliwe. Ale sam ją widziałeś, Gordianusie. Gdyby zechciała się wybrać na 
ryby, to ma 
wszystkie niezbędne rodzaje przynęty.
– Nie jest w moim typie, ale wierzę ci na słowo. Dziwi mnie tylko, że Serwilia 
się tak różni 
od brata. Kato jest wszak wzorem wszelkich cnót.
Lucjusz parsknął śmiechem.
– Nie zapominaj, że są tylko przyrodnim rodzeństwem. Może Serwilia odziedziczyła 
charakter po ojcu? A poza tym wiesz, jak to się mówi: jeden stoik w rodzinie to 
aż nadto.
– Wiem, wiem. A propos Katona... czy i on jest wymieniony w testamencie? To 
znaczy poza 
rolą potencjalnego opiekuna swej przyszłej siostrzenicy?
– O tak, znalazł się i dla niego całkiem szczodry zapis. Kato wiele uczynił dla 
przeforsowania uchwały o przyznaniu Lukullusowi prawa do triumfalnego wjazdu do 
miasta, za 
co ten jest mu wdzięczny. Są niezłomnymi sojusznikami w senacie. Niektórzy 
nazywają ich 
nowymi Bliźniętami.
– Pomimo tak odmiennych życiowych filozofii?
– Przeciwieństwa się przyciągają. Popatrz na nas dwóch, Gordianusie. Czy 
znajdziesz gdzieś 
dwóch tak różnych Rzymian? A mimo to akurat dzisiaj postanowiłem, że właśnie ty 
odziedziczysz moje etruskie gospodarstwo.
– Przestań błaznować, Lucjuszu! Twoje gospodarstwo byłoby dla mnie 
bezużyteczne... no, 
jeśli nie liczyć dobrego wina z tamtejszych winnic, którego jeszcze jeden kubek 
chętnie bym 
teraz wypił.
Lucjusz klasnął w dłonie i natychmiast wyrósł przy mnie niewolnik z dzbankiem.
– A co z Cyceronem? – spytałem.
– I o nim Lukullus nie zapomniał. Dostanie mu się ładna sumka, a jeden Jowisz 
wie, jak 
bardzo by mu się przydała na tegoroczną kampanię wyborczą! To doprawdy skandal, 
jak 
kosztowne dziś jest ubieganie się nie tylko o konsulat, ale o wszystkie urzędy. 
Cycero już był 
zmuszony się zapożyczyć i u Lukullusa, i kilku innych bogatych przyjaciół.
– A co z panami A, trójcą jego greckich towarzyszy?
– Każdy jest wymieniony w testamencie z wdzięczności za wieloletnią lojalność i 
inspirację.
Zastanowiłem się przez chwilę.
– Nie wiem, czy cię dobrze zrozumiałem, Lucjuszu. Lukullus sporządził więc 
niedawno 
testament i wszyscy obecni na wczorajszej uczcie... poza mną... wielce by 
skorzystali na jego 
śmierci?
Lucjusz zmarszczył czoło.
– Czy Lukullus jest w niebezpieczeństwie? Ktoś mu groził? Myślałem, że wezwał 
cię 
w sprawie tego jednookiego ogrodnika, o którym twierdzi, że to zbiegły zdrajca 
Marek Wariusz.
– Tak, taki powód on sam mi przedstawił. Jest o tym absolutnie przekonany.
– Czy to możliwe?
– Nie. Moton nie może być Wariuszem. Choćby dlatego, że brak mu innego oka.
– Jesteś tego pewien?
– Tak. Nie dalej jak wczoraj słyszałem od Cycerona, że Sertoriusz i Wariusz byli 
jednoocy, 
ale każdy stracił w bitwie inne. Jak to ujął, dopiero we dwóch mieli komplet. 
Wiem, że 
Sertoriuszowi brak prawego oka... sam go swego czasu spotkałem... a więc Wariusz 
musiał 
stracić lewe, co potwierdza sam Lukullus. Tymczasem ogrodnik Moton jest 
pozbawiony oka 
prawego, nie może więc być Wariuszem. Najdziwniejsze jest w tym wszystkim to, że 
Lukullus 
sam sobie zdaje z tego sprawę, a mimo to jest przekonany, że jego różami zajmuje 
się nie kto 
inny, tylko jego zbiegły jeniec sprzed lat!
– Czy podejrzewasz, że mógł paść ofiarą jakiegoś wymyślnego oszustwa?
– Kto i w jakim celu chciałby go wprowadzać w błąd?
– Być może ktoś celowo mąci mu w głowie, aby go doprowadzić do szaleństwa, a 
może do 
samobójstwa. Wiem, że to brzmi jak senna fantazja, ale czyż nie widywaliśmy już 
nawet bardziej 
subtelnych i pokrętniejszych knowań, Gordianusie? Nie zapominajmy, że w grę 
wchodzi tu 
olbrzymi majątek.
Pokręciłem głową.
– Nie, to urojenie zrodziło się w głowie samego Lukullusa. Nikt mu go nie 
wmówił.
– Domyślam się, że sprawdziłeś pochodzenie Motona?
– Oczywiście. Gdy tylko Lukullus i goście się oddalili, wypytałem go gruntownie. 
Jeżeli on 
nie jest rodowitym Grekiem, dla którego łacina jest obcym językiem, to musi być 
lepszym 
aktorem niż sam Roscjusz! Przesłuchałem też agenta Lukullusa, który kupił tego 
niewolnika 
w Atenach specjalnie do pielęgnacji róż. Moton nigdy nie był wolnym człowiekiem, 
urodził się 
w niewoli. Zaczynał jako zwykły robotnik w gospodarstwie jakiegoś bogatego 
Ateńczyka, ale 
dzięki zdolnościom i pracowitości stał się wykwalifikowanym ogrodnikiem. Nie ma 
podstaw, by 
podejrzewać, że jest kimolwiek innym. Biedaczysko!
– Dlaczego go tak żałujesz?
– Dlatego, że jeżeli nikt nie przekona Lukullusa, że się myli, niemal na pewno 
rozprawi się 
z nim tak, jakby Moton był rzeczywiście Wariuszem. Nieszczęśnika ubiorą jak 
pojmanego 
wodza, poprowadzą przez Rzym opluwanego i wyszydzanego, bezlitośnie bitego przez 
straż, 
a w końcu zrzucą w przepaść ze Skały Tarpejskiej.
– To niemożliwe! Czyż nie po to właśnie tam poszedłeś, żeby zweryfikować 
tożsamość tego 
niewolnika i uspokoić Lukullusa?
– Wręcz przeciwnie. Lukullus oczekuje ode mnie potwierdzenia, że Moton jest 
Wariuszem, 
mimo wszystkich dowodów świadczących przeciwko jego urojeniu. Dla niego Hades 
może 
pochłonąć logikę i zdrowy rozsądek; domaga się, żebym przypieczętował to, co on 
już „wie”, 
i nie obchodzi go, czy to prawda czy nie.
– Ach, tak... Ale jeśli Lukullus spróbuje zastąpić Wariusza przez tego 
ogrodnika, na pewno 
ktoś to spostrzeże i rzecz się rozejdzie po mieście, jeśli nie podczas parady, 
to później. Wystawi 
się w ten sposób na pośmiewisko...
– A Moton i tak zginie.
– To jakieś szaleństwo! – wykrzyknął Lucjusz.
– Tylko że Lukullus nie jest szaleńcem. Szaleńcy nie podbijają połowy Azji, nie 
tworzą 
najwspanialszych ogrodów w całym Rzymie i nie rządzą rozległymi imperiami 
finansowymi, 
prawda? Szaleńcy nie prawią o oszczędzaniu podbijanych miast dla potomności, nie 
kochają 
filozofii, sztuki i kultury.
– Zaiste bardzo to wszystko dziwne. Chyba że...
– Co ci przyszło do głowy, Lucjuszu?
Popatrzył na mnie przenikliwie.
– Dokładnie to samo, co tobie, stary przyjacielu. Czy myślisz, że po tych 
wszystkich latach 
nie umiemy sobie czytać w myślach? Czasem człowiek o zdrowych zmysłach staje się 
szaleńcem... czy to przez jakieś straszliwe przeżycie, czy z boskiego wyroku. 
Bywa to także 
skutkiem ubocznym...
Skinąłem głową.
– Masz rację. O tym właśnie pomyślałem: skutek uboczny. Jak się mogliśmy 
przekonać, 
istnieje wiele trucizn, które podawane w małych dawkach nie są śmiertelne, ale 
mogą przyprawić 
ofiarę o pomieszanie zmysłów. Jeżeli komuś wymienionemu w testamencie Lukullusa 
nie starcza 
cierpliwości, być może stara się go... ponaglić.
– Ale ktoś przed nim próbuje wszystkich potraw. Sam ci powiedział o konieczności 
przestrzegania tej zasady.
– To prawda – zgodziłem się. – Mimo to ktoś dostatecznie przebiegły i 
zdeterminowany 
mógł znaleźć sposób na podawanie trucizny nawet tak ostrożnemu i dobrze 
strzeżonemu 
człowiekowi jak Lukullus.
– Przebiegły i zdeterminowany... te cechy można przypisać każdemu członkowi 
najbliższego 
kręgu Lukullusa. – Lucjusz popatrzył na mnie ponuro, po czym skrzywił się i 
pokręcił głową. – 
Nie, nie, Gordianusie. Z pewnością się mylimy. Przecież to nie jest banda zbirów 
ani kłębowisko 
żmij! Ludzie tacy jak Cycero i Kato nie uciekają się do morderstw dla własnej 
korzyści. Nie 
zaprzeczysz, że Marek kocha swego brata, a o ile wiem, to samo można powiedzieć 
o Serwilii. 
Co do trzech A, każdy z nich jest zapoznanym geniuszem. To absurd, żebyśmy tu 
siedzieli i się 
zastanawiali, który z nich jest trucicielem, zwłaszcza że nie wiemy, jakim 
sposobem mógłby 
podsuwać Lukullusowi truciznę.
Gwałtowność jego wypowiedzi trochę mnie otrzeźwiła.
– Może masz rację, Lucjuszu. Nie zamierzam stawiać pochopnych wniosków. Ale nie 
mogę 
też stać bezczynnie na uboczu, gdy niewinnemu człowiekowi grozi taki los.
Lucjusz wzruszył ramionami.
– Przecież nie mamy pewności, że Lukullus jest w niebezpieczeństwie.
– Nie mówię o Lukullusie, lecz o jego ogrodniku, Motonie.
– Ach, tak...
Cały Lucjusz. Przez lata naszej znajomości naprawdę szczerze go polubiłem, ale 
zrozumieć 
się do końca nie mogliśmy. On był typowym produktem patrycjuszowskiego 
wychowania, 
nauczonym nie traktować niewolników jak ludzi, i w głowie mu się nie mieściło, 
że można 
przyrównywać losy kogoś takiego jak Lucjusz Licyniusz Lukullus i anonimowy 
służący będący 
jego własnością. Spojrzał na mnie z powątpiewaniem.
– Być może naprawdę w grę wchodzi trucizna, ale bez niczyich złych intencji.
– Jak to?
– Zastanawiam się... Co my właściwie wiemy na temat tych czereśni. Czy naprawdę 
można 
je bezpiecznie jeść?
– Z pewnością tak.
– Z pewnością? Obaj znamy rośliny, które dziwnie wpływają na ludzi. Niektóre z 
nich po 
spożyciu lub na przykład wdychaniu dymu przy ich spalaniu powodują zawroty 
głowy, przypływ 
fantazji, a nawet halucynacje. Czyż sam takiej nie odkryłeś, Gordianusie, kiedy 
moja 
przyjaciółka Kornelia zatrudniła cię, bo nawiedzały ją lemury?
Choć od tego epizodu minęło wiele lat, wzdrygnąłem się na samo wspomnienie.
– Ależ my wszyscy jedliśmy czereśnie, Lucjuszu, i to w niemałych ilościach. Poza 
tym ten 
owoc może jest nowinką w Rzymie, ale w jego ojczystym kraju znają go od pokoleń. 
Przecież 
gdyby jego spożywanie wywoływało halucynacje lub urojenia, Lukullus chyba by o 
tym 
wiedział.
– Hmm... Chyba masz rację. – Lucjusz uśmiechnął się blado. Widać było, że 
zaczyna 
odczuwać zmęczenie. – Jakie to przyjemne, Gordianusie, tak sobie tu siedzieć z 
tobą i rozprawiać 
o różnych zagadkach. Przypomina mi to sprawę, dzięki której się poznaliśmy. 
Wtedy również 
chodziło o testament... i rzekome zmartwychwstanie. I oto znów jesteśmy w tym 
samym miejscu. 
Koło się zamknęło, alfa się spotkała z omegą.
Zmarszczyłem brwi.
– Alfa z omegą? Początek z końcem? Co ty sugerujesz, Lucjuszu?
– Wszyscy się starzejemy... – Westchnął. – W każdym razie ja na pewno.
– Nie pleć głupstw! Dożyjesz stu lat!
Starałem się tchnąć w te słowa jak najwięcej optymizmu, ale nawet w moich uszach 
zabrzmiały fałszywie.
Oszustwo? Trucizna? A może jeszcze coś innego? Im więcej rozmyślałem nad 
problemem 
Lukullusa i jego dziwnym urojeniem, tym bardziej podejrzani wydawali mi się 
trzej panowie A. 
To Archiasz pierwszy wspomniał przy uczcie o Wariuszu. Czy był to przypadek, czy 
też poeta 
celowo chciał wyprowadzić gospodarza z równowagi, wiedząc o jego obsesji na 
punkcie 
ogrodnika Motona? A może to właśnie on podsunął mu tę myśl? Poeci potrafią 
zasugerować 
słuchaczom różne idee, tak żonglując słowami, że nabierają dodatkowego 
znaczenia.
Filozof Antioch przekonał Lukullusa o istnieniu nieznanego organu percepcji, 
który potrafi 
odróżnić prawdę od fałszu bez uciekania się do tradycyjnej logiki i dedukcji. 
Wiara w tę 
„przyrodzoną” zdolność umocniła złudzenie nobila, że Moton może być Markiem 
Wariuszem, 
mimo iż przeczyły temu jego własne zmysły i pamięć. Czy Antioch mógł się 
przyczynić jakoś 
bardziej bezpośrednio do zrodzenia się Lukullusowej obsesji?
Pozostawał jeszcze artysta Arkesilaos. Przez całą ucztę siedział w milczeniu i z 
tajemniczą 
miną obserwował pozostałych, którzy prowadzili ożywioną konwersację. To też 
budziło we mnie 
podejrzenia.
Miałem pozwolenie gospodarza, by swobodnie poruszać się po jego posiadłości i 
zadawać 
pytania każdemu z gości czy niewolników. Następnego dnia zrobiłem sobie 
przechadzkę po 
ogrodach, delektując się wonią róż. Trafiłem na Motona, który na czworakach 
rozkładał nawóz 
wokół jednego z krzaków. Podniósł głowę, słysząc moje kroki; ponieważ zwrócony 
był do mnie 
okaleczoną stroną twarzy, musiał dobrze wykręcać szyję, żeby mnie dojrzeć. 
Wyglądał przez to 
jak garbaty. Poczułem nagły przypływ zaprawionego odrazą współczucia, ale 
jednocześnie 
uderzyło mnie w jego wyglądzie coś złowrogiego. Czyżby Lukullus odniósł takie 
samo wrażenie, 
które z czasem się przerodziło w to obsesyjne urojenie? A może rzeczywiście 
wyczuł z jego 
strony jakieś zagrożenie? Niebezpieczeństwo rzadko wykrywamy rozumem; ta 
świadomość 
pojawia się znacznie szybciej i z niezbitą pewnością. A jeżeli Lukullus się nie 
myli i dzięki 
jakiejś ciemnej, magicznej sztuczce Moton naprawdę jest tym samym człowiekiem, 
którego 
kiedyś zwano Markiem Wariuszem? Dopuszczenie takiej myśli byłoby równoznaczne 
z wyrwaniem się z granic rozumu, za którymi z pewnością może leżeć tylko 
szaleństwo...
Spojrzałem prosto w jedyne oko Motona i wróciłem do rzeczywistości. Ten człowiek 
nie był 
niczym ponad to, na co wygląda: sprytnym, pracowitym mężczyzną, który miał 
nieszczęście 
urodzić się jako niewolnik, stracić oko, a teraz stanął w obliczu strasznej 
śmierci, której jedynym 
celem jest zaspokojenie chorego kaprysu innego człowieka. To jemu winien byłem 
prawdę, 
bardziej nawet niż Lukullusowi, który mi za nią płacił. Przysiągłem sobie w 
duchu, że go nie 
zawiodę.
Zawróciłem na pięcie i ruszyłem w stronę willi. Na jednej ze ścieżek dostrzegłem 
przez woal 
liści Marka Licyniusza, spacerującego się w towarzystwie Archiasza. Przechodzili 
akurat obok 
bezwstydnie wyprężonego posągu Priapa.
– Niewłaściwa skala – zauważył Marek. – Nie uważasz, że jest za mały, by 
wypełnić tę 
przestrzeń?
– Po czynach poznasz bóstwo, nie po kształtach i wymiarach – zadeklamował poeta.
Czy on zawsze mówi epigramatami?
Znalazłem się w pobliżu willi. Przez otwarte okno widziałem wnętrze głównego 
pomieszczenia biblioteki Lukullusa, o której mówi się w Rzymie tyle, co o jego 
ogrodach czy 
pokoju Apolla. Lucjusz Licyniusz zgromadził największą kolekcję ksiąg poza 
Aleksandrią; 
uczeni i bibliofile zjeżdżali się z najdalszych ziem, by móc skorzystać z 
przywileju czytania jego 
woluminów. Stały tam całe rzędy półek z przegródkami, pełne zwojów pergaminu i 
papirusu. 
W oknie co chwila pojawiał się Cycero, który ma zwyczaj przechadzania się tam i 
z powrotem, 
gdy przygotowuje się do kolejnego publicznego wystąpienia. Trzymał w rękach 
wystrzępiony 
papirus, czasem go opuszczając i podnosząc oczy gdzieś wyżej; dobiegały mnie 
wtedy 
wypowiadane półgłosem oderwane zdania: „Synowie Romulusa, błagam was!”... „Nie 
jestem tu 
po to, aby stawić czoło rywalowi, ale by uwolnić Rzym od łajdaka!” i tym 
podobne. Domyśliłem 
się, że studiuje jakiś traktat o retoryce i przygotowuje kwieciste zwroty do 
wykorzystania 
w kampanii przeciwko Katylinie.
W drzwiach w drugim końcu pokoju stali Kato i Antioch, szepcząc coś do siebie. 
Kato coś 
cicho krzyknął, stukając rozmówcę w pierś końcem zwiniętego zwoju, na co filozof 
aż odrzucił 
głowę do tyłu, zanosząc się śmiechem. Cycero przystanął w pół kroku i 
niecierpliwie ich uciszał.
Ruszyłem dalej okrążającą dom ścieżką i po chwili znalazłem się na tarasie 
pokoju Apolla. 
Drzwi były otwarte, wszedłem więc do środka. Po jasnym słońcu i bieli ścian domu 
wnętrze 
pomieszczenia wydało mi się mroczne. Przez długą chwilę byłem przekonany, że 
prócz mnie nie 
ma w nim nikogo, dopóki moje oczy nie przystosowały się do oświetlenia.
– Przepraszam, ale zasłaniasz mi światło.
Był to głos Arkesilaosa. Stał przed malowidłem z Apollem i spoglądał na mnie 
przez ramię 
z nadąsaną miną. Wyczułem w powietrzu charakterystyczny zapach wosku 
enkaustycznego 
i zobaczyłem, że artysta jest przy pracy, z paletą barwników i metalową 
szpatułką w ręku, 
nakładając na obraz nową warstwę kolorowego wosku.
– A mnie zasłaniasz widok – odezwała się kobieta.
Odwróciłem się i ujrzałem Serwilię leżącą na sofie niedaleko drzwi na taras. 
Rzeczywiście, 
stałem między nią a malowidłem... czy może raczej między nią a malarzem?
Przesunąłem się o krok w lewo.
– Poprawiasz fragment obrazu? – zagadnąłem.
Arkesilaos zrobił minę świadczącą o wyraźnym braku ochoty na wyjaśnienia, ale w 
końcu 
dał za wygraną i krótko skinął głową.
– Tak. Lukullus chce mieć na nim czereśnie. Uznał, że musiał je stworzyć 
Apollo... 
Największy z darów boga, powiada... no i muszę je domalować.
– A propos, nie wiesz, gdzie mogę znaleźć naszego gospodarza?
– Mąż jest w sadzie na czereśniach – odpowiedziała Serwilia. – Szaleje za nimi. 
Czereśniowy 
szaleniec... – dodała z raczej nieprzyjemnym śmieszkiem.
Artysta wpatrywał się w malowidło ze złożonymi rękami i nachmurzoną twarzą.
– W tym narożniku ma być drzewo, powiedział mi. Nieważne, że to psuje całą 
kompozycję. 
Będę musiał coś dodać także po drugiej stronie. Znowu praca!
– Czyż to nie pracą właśnie żyje artysta? – spytałem.
– To błędne wyobrażenie, powszechne wśród tych, którym nie jest dany talent. Jak 
każdy 
człowiek o zdrowych zmysłach nad pracę przedkładam lenistwo... i przyjemności...
Czy mi się zdawało, czy zerknął w tej chwili na Serwilię?
– Rzeźbię i maluję, ponieważ Lukullus mi za to płaci, i to bardzo dobrze.
– Pieniądze wiele dla ciebie znaczą, co?
– Nie jestem inny niż wszyscy. – Rzucił mi jadowite spojrzenie. – Chyba że w 
tym.
Zanurzył szpatułkę w czerwonym wosku, przyłożył do ściany i jak za sprawą magii 
wyrosła 
w tym miejscu czereśnia, tak lśniąca i soczysta, że aż ślina mi napłynęła do 
ust.
– Niewiarygodne! – zakrzyknąłem.
Arkesilaos uśmiechnął się, mile połechtany komplementem.
– Trzeba pewnej sztuczki, żeby malować czereśnie. Mógłbym malować czereśnie 
całymi 
dniami! – Zaśmiał się, jakby powiedział jakiś żart dostępny tylko dla 
wtajemniczonych.
Serwilia też się roześmiała.
Dreszcz przemknąłmi przez plecy. Przeniosłem wzrok z twarzy artysty na wizerunek 
Apolla 
– teraz już nie miałem wątpliwości, że to jego autoportret: bóg uśmiechał się 
tak samo ironicznie. 
Przypomniało mi się, że mimo swej nieziemskiej urody Apollo potrafi być 
bezlitosny, samolubny 
i okrutny.
Spojrzałem na paletę z barwnym woskiem. Nie wszystkie farby są tak gęste. 
Niektóre 
techniki malarskie wymagają znacznie rzadszych, niemal jak barwiona woda. Takim 
rzadkim 
płynem i małym pędzelkiem z końskiego włosia też można malować czereśnie.
Malować czereśnie!
Wycofałem się z pokoju Apolla na taras i pobiegłem do sadu. Lukullusa zastałem 
tam, gdzie 
się go spodziewałem – siedział na składanym krzesełku pod drzewem z 
„najcenniejszymi ze 
wszystkich” owocami. Zbliżając się, ujrzałem, jak wyciąga rękę, zrywa czereśnię, 
przygląda się 
jej przez chwilę z lubością, po czym podnosi do ust.
– Nie! – krzyknąłem. – Nie jedz tego!
Odwrócił głowę, ale nie posłuchał. Podskoczyłem bliżej i szybkim ruchem 
wytrąciłem mu 
owoc z palców.
– Co ty wyprawiasz, na Hades! – obruszył się.
– Prawdopodobnie ratuję ci życie – odparłem. – Albo przynajmniej zmysły.
– O czym ty mówisz? To oburzające!
– Jak to mi wczoraj powiedziałeś o tych czereśniach? Są tak delikatne, że można 
je jeść tylko 
prosto z drzewa, tak? I dodałeś, że ma to tę praktyczną zaletę, że nie można ich 
zatruć.
– Zgadza się. To jedyna rzecz, którą pozwalam sobie jeść bez wcześniejszego 
skosztowania 
przez niewolnika.
– A jednak i one mogą być zatrute. Tu, na tym drzewie.
– Co takiego? Jakim to sposobem? Nikt nie może ich w niczym zanurzyć ani naciąć, 
ani... – 
Urwał i pokręcił głową. – Nie nająłem cię do szukania truciciela, Gordianusie. 
Dałem ci jedno 
jedyne zadanie, a mianowicie...
– Można je pomalować – powiedziałem. – Ktoś mógł rozpuścić truciznę w wodzie i 
nałożyć 
ten roztwór pędzelkiem na wiszące na gałęziach czereśnie. Zjadasz ich zaledwie 
po kilka, ale 
jeśli wziąć pod uwagę, ile ich skonsumujesz łącznie przez cały sezon...
– Ależ, Gordianusie, ja nie odczuwam żadnych dolegliwości! Nie narzekam na 
żołądek, na 
płuca, na oczy...
Ale w głowie ci się miesza, chciałem krzyknąć; jak jednak powiedzieć coś 
podobnego 
takiemu człowiekowi jak Lukullus? Muszę znaleźć jakąś okrężną drogę. Może trzeba 
spróbować 
opowiedzieć o wszystkim Markowi i go przekonać, że starszy brat wymaga opieki. 
Tak, to jest 
rozwiązanie, uznałem. Skoro tak słyną z wzajemnego przywiązania... W 
dzieciństwie spadła na 
nich wielka tragedia. Czasami takie wydarzenie oddala od siebie rodzeństwo, ale 
z dwoma 
Lukullusami było inaczej. Autodestrukcyjne poczynania ich ojca o mało nie 
doprowadziły ich do 
ruiny, ale wspólnie udało się im odzyskać szacunek Rzymian, zdobyć renomę i 
pozycję 
w społeczeństwie przewyższającą wszystkie dokonania ich przodków. Można nawet 
powiedzieć, 
że Lukullus zawdzięcza swój sukces ojcu... zawdzięcza mu wszystko, co ma...
I nagle doznałem olśnienia. Czereśnie nie mają z tym nic wspólnego! Testament 
tak, ale nie 
czereśnie...
Słysząc podniesiony głos pana, pracujący w pobliżu niewolnik podbiegł w naszą 
stronę 
i stanął w pełnej szacunku odległości, czekając na polecenia.
– Idź i poszukaj brata twego pana. Poproś, aby tu przyszedł – rozkazałem.
Niewolnik zerknął na Lukullusa, który przypatrywał mi się przez długą chwilę, 
ale w końcu 
skinął głową.
– Zrób, o co prosi ten człowiek. Przyprowadź tylko Marka, nikogo innego.
Czekaliśmy w milczeniu. Lukullus wodził oczyma po sadzie, ale starannie unikał 
mojego 
wzroku. Wkrótce zjawił się Marek Licyniusz.
– O co chodzi? Niewolnik mi powiedział, że usłyszał podniesione głosy, 
sprzeczkę...
– Gordianus uważa, że moje ulubione czereśnie są zatrute – mruknął Lukullus.
– Tak, ale to było fałszywe wrażenie – odrzekłem. – Zdałem sobie z tego sprawę i 
cofam te 
słowa. Dobrze by było, gdybyś też to zrobił, Lucjuszu Licyniuszu.
– Chodzi o Motona, tak? – spytał Marek, patrząc na brata z bolesnym wyrazem 
twarzy.
– Nazywaj go prawdziwym imieniem! To Wariusz! – krzyknął Lukullus.
– Dlaczego ostatnio zdecydowałeś się spisać testament? – spytałem.
Obaj bracia spojrzeli na mnie, zaskoczeni nagłą zmianą tematu.
– A cóż to za szczególne pytanie? – obruszył się starszy.
– Przez wiele lat nie przychodziło ci to do głowy. Byłeś z dala od Rzymu, 
prowadziłeś 
wojnę, gromadziłeś ogromną fortunę i często ryzykowałeś życie. Wówczas jednak 
jakoś nie 
widziałeś powodu, by rozporządzić swym majątkiem na wypadek śmierci.
– Myślałem wtedy, że będę żył wiecznie. Ludzie trwają w tej iluzji, dopóki się 
da – odparł 
Lukullus. – Archiasz napisał kiedyś o tym epigramat. Mam go przywołać, żeby nam 
zadeklamował?
– „Im szczerzej mówię, tym głośniej się śmieje i przeczy niebezpieczeństwu” – 
zacytowałem 
Enniusza. – Może taki epigramat wystarczy?
– O czym ty mówisz, na Hades? – rzucił gniewnie Marek.
Po drżeniu jego głosu poznałem, że zaczyna rozumieć, do czego zmierzam.
– To ty namówiłeś brata do sporządzenia testamentu, prawda? – zwróciłem się do 
niego.
Marek patrzył na mnie długą chwilę, po czym spuścił oczy.
– Tak. Czas już nadszedł.
– Dlatego że w jego zdrowiu zaszła zmiana? A może pojawiło się jakieś 
zagrożenie?
– Niezupełnie. – Marek westchnął. – Bracie, on wie. Nie ma sensu ukrywać przed 
nim 
prawdy.
– On nic nie wie! – krzyknął Lukullus. – Nie ma nic, co mógłby wiedzieć! Dałem 
mu tylko 
jedno zadanie: udowodnić światu... i tobie, Marku... że się nie mylę co do 
Wariusza... Motona... 
czy jak się wam go podoba nazywać. Ja wiem, co wiem, i świat też się musi 
dowiedzieć!
– Czy twój ojciec też mówił podobne rzeczy, kiedy go odwołano z Sycylii i 
postawiono 
przed sądem? – spytałem najłagodniejszym tonem, jaki potrafiłem z siebie 
wydobyć.
Marek westchnął głęboko.
– Tak. Było to coś podobnego. Miał dziwne pomysły, roił sobie różne 
nieprawdopodobne 
historie i nikt nie mógł go przekonać, że jest inaczej. Zaczął okazywać 
nieodwołalne do sytuacji 
emocje, wiódł wywody o niepojętej logice, nie można było przewidzieć, jak się 
zachowa. 
Zaczęło się od drobnostek, ale narastało nieustannie, aż w końcu nic już nie 
zostało z człowieka, 
którego znaliśmy. Kiedy wyjeżdżał na Sycylię, zmiana była tak minimalna, że nikt 
jej wtedy nie 
zauważył. Zdaliśmy sobie z niej sprawę dopiero z perspektywy czasu. Kiedy 
stamtąd wrócił, 
widzieli to już wszyscy, nasza matka, wujowie. My dwaj byliśmy tylko dziećmi, 
niczego nie 
rozumieliśmy. To był bardzo trudny okres dla każdego z nas. Mówiło się na ten 
temat tylko 
między swoimi, w rodzinie. Wstydziliśmy się tego bardziej niż potępienia ojca 
przez sąd i kary 
wygnania.
– Rodzinna tajemnica... – powiedziałem. – Czy coś podobnego zdarzało się już 
wcześniej, 
w starszych pokoleniach?
– Nie odpowiadaj, Marku! – ostrzegł Lukullus. – On nie ma prawa zadawać nam 
takich 
pytań.
Marek skinął głową, ignorując uwagę brata.
– Podobna rzecz przytrafiła się ojcu naszego ojca. Wczesna starość, przytępienie 
umysłu. 
Doszliśmy do wniosku, że to jakaś dziedziczna choroba, przekazywana z ojca na 
syna, coś 
w rodzaju uśpionego węża w duszy, który czeka do chwili, kiedy człowiek będzie w 
pełni sił 
i w kwiecie wieku, by uderzyć.
– To wszystko domniemania! – warknął Lukullus. – Jest równie prawdopodobne, że 
ojca 
wyprowadziły z równowagi prześladowania, jakich nie szczędzili mu wrogowie, a 
nie jakaś 
wewnętrzna niedyspozycja.
– Jak sam widzisz, Gordianusie, mój brat zawsze wolał odrzucać prawdę w tej 
sprawie – 
rzekł Marek. – Nie przyjął do wiadomości, że ojciec był chory, tak jak teraz 
neguje istnienie 
własnego problemu.
– A jednak zgodził się spisać testament, kiedy go o to poprosiłeś – odrzekłem. – 
Teraz, zanim 
stan jego umysłu się pogorszy. Dla mnie jest to wskazówka, że twój brat zdaje 
sobie jednak, 
może podświadomie, sprawę z tego, co się z nim dzieje, choć głośno temu 
zaprzecza. Czy mam 
rację?
Lukullus wbił we mnie gniewne spojrzenie, ale po chwili złagodniał. Po policzku 
spłynęła 
mu łza.
– Wiodłem godne życie, Gordianusie. Służyłem Rzymowi najlepiej jak umiałem. 
Byłem 
szczodry dla przyjaciół, łaskawy dla wrogów. Bardzo kocham życie. Nareszcie będę 
miał 
potomka! Dlaczego w takiej chwili spotyka mnie taki haniebny los? Moje ciało 
jest wciąż silne 
i mogę przeżyć jeszcze wiele lat. Co się ze mną stanie, jeżeli postradam zmysły? 
Czy bogowie 
nie znają litości?
Patrzyłem na niego i zadrżałem. Widziałem przed sobą człowieka otoczonego 
niewysłowionym luksusem, u szczytu kariery, podziwianego przez masy, umiłowanego 
przez 
przyjaciół – a przy tym tak dojmująco samotnego. Lukullus miał wszystko i nie 
miał niczego, bo 
jego przyszłość była przypieczętowana przez nieuchronną chorobę.
– Bogowie ponoszą odpowiedzialność za wiele rzeczy – powiedziałem cicho. – Ale 
dopóki 
możesz, musisz walczyć ze swoimi urojeniami, zwłaszcza tymi, które niosą 
niebezpieczeństwo 
dla innych. Pokonaj tę obsesję na punkcie Motona, Lukullusie. Powiedz to na 
głos, aby Marek 
mógł cię słyszeć.
Jego twarz zamieniła się w maskę z tragedii. Wewnętrzna walka, jaką toczył, była 
tak wielka, 
że wstrząsały nim dreszcze. Marek, otwarcie szlochając, schwycił go za ramię, by 
go uspokoić.
– Moton... nie jest... Wariuszem. Tak, powiedziałem to! Każda cząstka mej duszy 
mi mówi, 
że to kłamstwo, ale powiem jeszcze raz: Moton nie jest Wariuszem!
– Powiedz, że nie wyrządzisz mu krzywdy – szepnąłem.
Lukullus zacisnął powieki, palce zwinęły mu się w pięści.
– Nie wyrządzę mu krzywdy!
Odwróciłem się i zostawiłem braci samych pod rozłożystą koroną drzewa zwanego 
„najcenniejszym ze wszystkich”. Miałem nadzieję, że obaj znajdą jakąś pociechę.
Tak to się dla mnie skończyło. Jako jeden z nielicznych Rzymian miałem okazję 
skosztować 
egzotycznych czereśni i osobiście poznać Lucjusza Licyniusza Lukullusa, z którym 
nigdy później 
się nie spotkałem.
Następne miesiące były szczytowym momentem życia człowieka, którego każdy 
niewtajemniczony musiał uważać za wybrańca bogów. Lukullus po trzech latach 
zabiegów 
doczekał się wreszcie triumfalnego wjazdu do Rzymu, jaki przysługuje największym 
wodzom za 
wielkie zwycięstwa (bez udziału buntownika Wariusza). Urodził mu się zdrowy syn, 
któremu 
nadał imię Marek i podobno bezwstydnie go rozpieszczał. Małżeństwo z Serwilią 
okazało się nie 
tak szczęśliwe; oskarżył ją w końcu o niewierność i rozwiódł się z nią. Nigdy 
się nie 
dowiedziałem, czy zarzut był słuszny, czy też wynikał z kolejnego urojenia jej 
męża.
W tym czasie nastąpiły także inne zmiany, niektóre bardzo smutne. Rozmowa na 
temat 
Lukullusa była ostatnią, jaką prowadziłem z moim przyjacielem Lucjuszem 
Klaudiuszem, który 
pewnego jesiennego popołudnia zmarł nagle na serce. Ku memu zdumieniu 
rzeczywiście uczynił 
mnie spadkobiercą swojej wiejskiej posiadłości w Etrurii – wcale nie żartował 
owego letniego 
dnia, kiedy widzieliśmy się po raz ostatni. W tym samym czasie Cycero pokonał 
Katylinę 
i wygrał wybory na konsula, stając się „nowym człowiekiem” rzymskiej elity: jako 
pierwszy 
przedstawiciel swojego rodu osiągnął najwyższe stanowisko w republice. O mojej 
przeprowadzce 
na wieś i o tragicznych wydarzeniach za kadencji Cycerona opowiadałem już przy 
innej okazji.
Zaczynała się epoka wielkich wstrząsów. Zagorzali republikanie, jak Kato i 
Cycero, 
desperacko szukali wsparcia u Lukullusa, który dzięki swemu wielkiemu prestiżowi 
i bogactwu 
mógłby się stać tamą na drodze rosnących ambicji wodzów w rodzaju Juliusza 
Cezara 
i Pompejusza. Lukullus nie spełnił ich oczekiwań; coraz bardziej wycofywał się z 
życia 
publicznego, oddając się przyjemnościom w odosobnieniu. Ludzie mówili, że 
stracił ambicję; 
domniemywano, że zepsuła go grecka filozofia i azjatyckie luksusy. Mało komu 
było wiadome, 
że stan jego umysłu pogarszał się w szybkim tempie, ponieważ obydwaj z Markiem 
robili 
wszystko, by jak najdłużej utrzymać to w tajemnicy. Kiedy umierał (kilka lat po 
naszym 
spotkaniu), był już bezradny jak niemowlę, całkowicie zdany na opiekę młodszego 
brata. Z jego 
śmiercią wiązała się fantastyczna plotka, jakoby zwiędło jedno z jego ulubionych 
drzew 
czereśniowych i Lukullus pozbawiony najbardziej pożądanego przysmaku stracił 
wolę życia.
Lucjusz Licyniusz Lukullus zszedł ze sceny, ale lud rzymski dobrze pamiętał jego 
dni 
chwały i mocno przeżył wieść o jego śmierci. Urządzono wielkie igrzyska 
pogrzebowe 
z walkami gladiatorów i odtworzonymi z wielkim rozmachem scenami jego 
najsławniejszych 
zwycięstw. Podczas okresu oficjalnej żałoby jego ogrody zostały otwarte dla 
publiczności. Ja też 
przeciskałem się przez tłumy chętnych, by raz jeszcze nacieszyć się ich 
wspaniałością. 
Egzotyczne kwiaty wydały mi się jeszcze piękniejsze, a zieleń bujniejsza, niż 
zapamiętałem.
Wysunąwszy się z głównego nurtu zwiedzających, trafiłem na odludną ścieżkę, 
gdzie 
zastałem ogrodnika przy pracy. Był na czworakach przy krzaku róż, wyrywając 
wokół niego 
chwasty. Słysząc, że nadchodzę, odwrócił się i spojrzał na mnie jednym okiem. 
Uśmiechnąłem 
się, poznając Motona. Myślę, że i on mnie rozpoznał, ale nic nie powiedział; 
wrócił do swego 
zajęcia, jakby mnie tam w ogóle nie było.
Poszedłem dalej, ciesząc się upajającą wonią róż.