JÓZEF HEN

Opowieść o Tadeuszu Boyu-Żeleńskim

ta .Ann,A,
Dziennikarz:
Zacz kto? Stańczyk:
Błazen. Dziennikarz:
Wielki mąż.
Stanislaw Wyspiański, Wesele
ISKRY
Projekt obwoluty, okładki f J|bii tyftdowyeh
Krystyna Tópfer	' "
Zdjęcie autora: (c) by Jacek Drożdż Pozostałe zdjęcia z archiwum ISKIER
4 ,.""
WYPOŻYCZALNIA nr W
Wydanie II
ISBN 83-207-1611-X
Copyright (c) by Józef Hen, 1998
Copyright (c) by Wydawnictwo ISKRY, Warszawa 1998
Wydawnictwo ISKRY,
ul. Smolna 11, 00-375 Warszawa
Dział handlowy - tel./fax (0-22) 827-33-89
Skład: FELBERG, Warszawa
Druk: Drukarnia Naukowo-Techniczna
Warszawa, ul. Mińska 65
e-mail: iskry@polbox.pl "'"'
l
MATKA I SYN
Dwa pokoiki na trzecim piętrze nazywano "Miodogórzem". Od roku 1858 odnajmowała 
je panna Narcyza Żmichowska, która kilkanaście lat wcześniej, jako "Gabryella", 
zasłynęła dzięki swojej Pogance. Była nieładna i uczuciowa, inteligentna i 
utalentowana. (Na biurku ojca chłopiec widywał obite skórą duże pudełko z 
przegródkami na kilkadziesiąt cygar i z monogramem N.Ż. "Jako malca - napisze -
intrygowała mnie ta pani, o której mówiono z taką czcią, a która paliła 
cygara"). Pierwsze piętro zajmował, wraz ze swoimi dziećmi, właściciel 
kamienicy, pan Jan Andrzej Grabowski, wdowiec, którego ojciec był najpierw 
krawcem, a potem kupcem bławatnym. Pan Grabowski miał cztery córki: Julię 
(późniejszą Tetmajerową, matkę Kazimierza, poety), Wandę (która urodzi bohatera 
tej książki), Marię i Zofię, tłumaczkę angielskich książek dla młodzieży; był 
też syn, Alfred, najmłodszy i najrzadziej wspominany.
Słowo o kamienicy. Nazywano ją czasem przesadnie "pałacem", może dlatego, że 
wybudował ją bankier króla Stanisława Augusta, pan Piotr Tepper, bogacz, który 
przy magnatach się zdeprawował: zatracił mieszczańskość, kupił szlachectwo 
austriackie i krzyż maltański, wreszcie zbankrutował (1793) i umarł prawie w 
nędzy. W tej kamienicy, teraz już Grabowskich, nigdy nie brakło lokatorów, 
najczęściej zresztą z gospodarzem skuzynowanych, a wszystko to byli ludzie 
nietuzinkowi. "Tu biło wtedy serce Warszawy" - napisze wiele dziesiątków lat 
później syn Wandy Grabowskiej, a on, wiemy to, znał wagę słów. Śmietanka: 
architekt, muzyk, filozofka (E. Ziemęcka), adwokaci i znakomity lekarz Ignacy 
Baranowski. Była też w kamienicy "pensyjka
żeńska", którą prowadziła Julia Bąkowska, gdzie pobierały nauki dwie panny 
Grabowskie (w tym Wanda), Narcyza zaś była podziwianą nauczycielką. Wszystko to 
odnotował w swoich pamiętnikach doktor Baranowski. Zakochany wytrwale w 
inteligentnej, starszej od siebie pannie Bąkowskiej, w końcu szczęśliwie się z 
nią ożenił.
Wymieńmy jeszcze Karola Ruprechta, dla mieszkańców "pałacu" postać to prawdziwie 
legendarna: za konspirację w 1846 roku skazany na śmierć, ułaskawiony pod 
szubienicą (jak młody Dostojewski), przebywał na katordze w kopalni srebra; 
teraz amnestionowany z okazji koronacji Aleksandra II, wrócił i zamieszkał u 
Grabowskich. Tak jak jego przyjaciel, Edward Jurgens.
Wszystko, co w Warszawie ambitne, ciągnęło na trzecie piętro do Miodogórza jak 
do miodu. Wokół Narcyzy Żmichowskiej zrobiło się tłoczno. Ta kobieta o rysach 
grubych, pospolitych (ku jej rozpaczy) -umysł miała niepospolity, fascynujący. I 
serce spragnione miłości. Nikt nigdy jej nie pokochał.
Dojrzewała w kraju ogołoconym z mężczyzn. Ci, którzy nie zginęli na polach 
powstańczych bitew (1831); którzy nie zostali wywiezieni; którzy nie uszli na 
tłumną emigrację, lub też, machnąwszy na wszystko ręką, nie zaszyli się na wsi - 
był to materiał lichy, nie na miarę żeńskiej elity. Inteligentne, ambitne i 
zazwyczaj piękne, nie napotykały godnych siebie partnerów. Wytworzył się - 
napisze po latach syn Wandy - rodzaj duchowego matriarchatu. "Kobieta urasta - 
stwierdzi bez ogródek - mężczyzna kurczy się, maleje. Gdy obywatelski synek 
poluje, pije i gra w karty, siostra jego czyta, myśli i sądzi". Ideał 
romantyczny, który przyswoiły sobie "entuzjastki" - jak je nazwała Żmichowska - 
nakazywał, by za mąż wychodzić tylko z miłości. Nawiązywały między sobą 
egzaltowane przyjaźnie: "posie-strzenie" - pojęcie także ukute przez Narcyzę - 
stało się wyznaniem tych kobiet. Mogło się za tym słowem kryć sporo treści. Obok 
entuzjastek, były "emancypantki" - odłam bardziej praktyczny, doma-gający się 
przede wszystkim równych praw. I były jeszcze "lwice", bogate światowe panie, 
które udzieliły sobie prawa do swobodnego życia. Wszystkie były przeciw 
konwencjonalnej nudzie i upokorzeniu byle jakiego małżeństwa.
Córki pana Grabowskiego rosły bez matki. Kiedy Żmichowska pojawiła się na 
Miodogórzu, Wanda miała lat siedemnaście i była
bardzo dziecinna - Narcyza o dwadzieścia trzy lata starsza. Mogła służyć 
dorastającej pannie mądrością, wiedzą i doświadczeniem. I uczuciem, którego 
dziewczyna na pewno łaknęła. "Gabryella" miała za sobą rewelacyjny debiut 
poetycki w "Pierwiosnku" - potem, po pobycie z arystokratycznymi chlebodawcami w 
Paryżu - współpracę z "Przeglądem Naukowym", którego redaktorem był błyskotliwy 
i pełen wdzięku kasztelanie Edward Dembowski. Nieszczęsna Narcyza zadurzyła się 
w nim, oczywiście, i odrzuciła rękę pewnego starszego od niej astronoma. Potem 
była miłość "Narcyssy" do Pauliny Zbysze-wskiej, kobiety "genialnej", jak 
określiła ją w liście do przyjaciółki, pięknej (nie we wszystkich oczach), 
bogatej, samolubnej, kapryśnej... Przepędzona w końcu z jej majątku, upokorzona, 
biedna Narcyza idzie do bryczki płacząc. "Ja myślałam, że oszaleję". To dzięki 
tej klęsce powstała Poganka - ni to poemat, ni to powieść. Opublikowana w 
"Przeglądzie Naukowym" w 1846 roku, stała się dla ówczesnej młodzieży utworem 
"kultowym". (,foganka - powie syn Wandy -wyniosła ją w opinii tak wysoko, że 
utrudniła jej dalsze pisanie".) Ale rzecz dziwna, książki przez długie lata nie 
było, czcicielom musiał wystarczyć druk w czasopiśmie. A potem więzienie - z 
powodu przechwycenia przez policję korespondencji właśnie z ukochaną Liną. 
Bogata, ustosunkowana pani wyszła szybko na wolność, a ona, biedna Narcyza, 
przesiedziała w samotnej celi dwa i pół roku. Po więzieniu -nakaz zamieszkania w 
Lublinie, w którym czuła się podle, "drepcze po błocie lubelskim za lekcjami, z 
tym uczuciem - opowiada syn Wandy - że rodacy odwracają się od niej jak od 
zapowietrzonej, bo stosunki z nią kompromitują w oczach władzy". Przyjaciele 
starali się, by to "zesłanie" uchylono, w 1855 roku mogła wreszcie przenieść się 
do Warszawy. Głód książek zaspokojony. A w trzy lata później -"Miodogórze" u 
Grabowskich. Tutaj, otoczona przyjaciółmi, uczennicami, które chłonęły jej 
słowa, uwielbiały ją, przeżywała - wszystko na to wskazuje - najszczęśliwszy 
okres swojego życia. Usatysfakcjonowana została także jako autorka: w roku 1861, 
staraniem przyjaciół, ukazały się Pisma Gabryelli w czterech tomach. Krytyk 
literacki Boy-Żeleński zwraca uwagę, że miało to też swoją słabą stronę: Poganka 
utonęła w zbiorowym wydaniu.
Szczęście nie mogło trwać zbyt długo. Zbliżało się powstanie, któremu 
Żmichowska, obolała i osobiście doświadczona, była zdecy-
dowanie przeciwna. To ważna informacja, bo skoro tak, to mamy pewność, że 
również Wanda, dla której pani Narcyza stanowiła wyrocznię, była przeciw 
powstaniu. I możemy się domyślać, że w tej atmosferze wyrósł jej syn. "Widziała 
- napisze kreśląc sylwetkę Żmichowskiej - złudność nadziei, złudność wiary w 
swoje siły i w obcą pomoc". Dostrzegała "brak styczności pomiędzy górą i dołem 
społeczeństwa, ciemnotę i obojętność po równi - mimo że na inny sposób - w górze 
i w dole. Przerażała ją lekkomyślność sfer emigracyjnych, kierujących z daleka 
ruchem". Narcyza - nie chcąc uczestniczyć w tym, czemu była przeciwna - opuszcza 
pod koniec 1862 roku Warszawę i przenosi się na wieś, do krewnych.
Powstanie jednak wybuchło, mieszkańców domu przy ulicy Miodowej 3 nie ominęły 
represje. W piwnicy żandarmi znajdują broń - kto za to odpowiada? - gospodarz, 
naturalnie, Jan Grabowski spędza kilka miesięcy w cytadeli, do więzienia trafia 
także jego syn, Alfred. I wreszcie Edward Jurgens, inteligentny, szlachetny, 
zresztą przeciwnik powstania (podobnie jak jego przyjaciel Ruprecht, któremu 
udało się emigrować), umiera w cytadeli, najprawdopodobniej zamęczony. Lista 
zesłanych na Sybir jest długa. Żmichowska przeżywa to wszystko ze swojego 
odosobnienia na wsi. Czyta teraz dużo, dociera do niej Darwin i zachodni 
pozytywiści, "przebudowuje swój światopogląd", jak wynika z listów do Wandy.
Bo na wymuszonym przez wypadki oddaleniu skorzystała historia literatury i w 
ogóle historia: sto osiemdziesiąt listów Narcyzy Żmichowskiej do Wandy 
Grabowskiej. "Moja matka była zwichniętą literatką" - powtarzał z uporem jej syn 
w odczycie, z którym objeżdżał Polskę. Narcyza dostrzegła w niej talent, namawia 
do pisania, udziela rad, stale niezadowolona z realizacji. Nazywa Wandę 
"rozpieszczoną dewotką ideału", krytykuje: "Moralizowanie jest główną wadą 
Twoją". "Jeszcze rada ostatnia: zdaj wszystko na los szczęścia, nie myśl wcale o 
stylu; myśl głównie o przedmiocie, który cię zajmuje".
Wanda pisze rozprawkę Rzecz o służących, którą jej mistrzyni przerabia, a potem 
to dzieło "kollaboracji" ukazuje się w "Bluszczu" podpisane "Filipina". Czy to 
nie jest dziwne, że autor tej książki, jako chłopiec szesnastoletni, miał jakimś 
trafem w ręku ten rocznik "Bluszczu" i że zainteresowała go rozprawka Filipiny? 
Pod koniec 1939
roku, uchodząc przed Niemcami, znalazłem się we Lwowie. Ucieszyło mnie, że moja 
nauczycielka, pani Ruffowa, asystentka profesora biologii w gimnazjum 
Kryńskiego, jest urzędniczką w Zakładzie dla Nieuleczalnie Chorych prowadzonym 
przez zakonnice i że tam mieszka. Odwiedzałem często ten zakład, pamiętani 
pawilony rozrzucone w dużym parku, szedłem tam, żeby porozmawiać z panią 
Ruffowa, ale także - nie ma co ukrywać - żeby się dożywić. Bo zawsze można było 
liczyć na pajdy pieczonego przez zakonnice pszennego chleba z marmoladą. Otóż w 
długim refektarzu tego zakładu stały półki z rocznikami dziewiętnastowiecznego 
"Bluszczu". Pożerała mnie ciekawość, co też te panie drukowały. Przy każdych 
odwiedzinach wynosiłem pod paltem jakiś rocznik, by go następnym razem wymienić 
na inny. I tak natrafiłem na ową Rzecz o służących. Na pewno tę rozprawkę 
czytałem, bo pamiętam, że miałem ochotę napisać o niej coś uszczypliwego, ale na 
szczęście nie było gdzie. Gdybymż wiedział, że współautorką była Wanda Żeleńska, 
matka Boya!...
Narcyza konstruuje dla Wandy plan powieści, którą powinna napisać w pierwszej 
osobie. "Urodziłam się w roku 1816" - proponuje zacząć Narcyza. Wanda odsyła jej 
pierwszy zarys, który zaczyna się posłusznie właśnie tak: "Urodziłam się w roku 
1816". To nie mogło się udać. Narcyza już wie, że z Wandy powieściopisarki nie 
zrobi. Jakaż tu mogła być kolaboracja - pomyśli pochylony nad rękopisem 
matczynej powieści syn - "między nieśmiałym idealizmem młodej panny, próbującej 
się w piórze, a dojrzałym, drapieżnym talentem Żmichowskiej...". "Mimozą się 
urodziłaś, mimozą zostaniesz - pisze do dziewczyny Żmichowska. - Kiedy będę w 
chropawym humorze, nazwę Cię surowiej". Ale nawet nie będąc w "chropawym 
humorze" mistrzyni uznaje, że prawda jest ważniejsza od fałszywej grzeczności, 
potrafi zarzucić Wandzie "dziecinność i niezręczność". Pociesza ją jednak, że 
przy talencie, Wanda jest po prostu inna. "Kiedyś, kiedyś, jako żona i matka, 
znów przemianę odbędziesz i może wtedy zrozumiesz, jakie władze ci przybędą, a 
lepiej ocenisz zbywające..."
Ona sama, Gabryella, mistrzyni młodej panny, wyznaje, że ma z realizacją 
kłopoty, "ile razy mi przyszło pisać o zdarzeniach i faktach powieściowych 
miłosnych; dlatego że nic a nic nie wiem, jak to bywa". Nikt nigdy jej nie 
kochał. Nikt nie powiedział: "bądź żoną moją". W liście do Elli (Izabeli 
Zbiegniewskiej) ta kobieta wybucha
serdecznym życzeniem: "Obyś!... oszalała z miłości". Bo kochać - to ważniejsze 
od wzajemności. "Kochać, tak kochać, żeby się nawet bez równoważnej obyć 
wzajemności - żeby być szczęśliwą przez siebie, w sobie, bez cudzego starania". 
Jakie to bolesne, kiedy czytamy: "nie byłam w całym ciągu życia mojego ani na 
dwadzieścia cztery godzin, ani na jedną godzinę nawet wzajemną miłością 
kochana". Temu to "deficytowi przeżyć", według określenia samej Gabryelli, 
przypisuje autorka braki w swej twórczości. Miota się, nie potrafi kończyć 
utworów: brak w nich zakończenia potwierdzonego życiem. "Jest w tych 
niedokończeniach - napisze syn Wandy - jakaś wzruszająca uczciwość wobec siebie: 
tragedia kobiety komplikuje się tragedią autorki".
Czas płynie, Wandzie przybywa lat, ale kult "Pani" nie słabnie. Przeciwnie, może 
to oddalenie, rzadko tylko przerywane spotkaniami, powoduje, że uczucie panny 
Grabowskiej nie stygnie: ta młoda kobieta, która powinna wyjść za mąż, założyć 
dom, "być żoną, matką", jak jej to przepowiada Narcyza, manifestuje coraz więcej 
egzaltacji: "...mojego serca, mojej istności, bez Pani imienia wyobrazić sobie 
nie umiem, bo ono jest tym najwięcej, jakie mi było danym ukochać w życiu". 
"Wobec takiego stanu egzaltacji - zastanawia się czytający te listy syn - czy 
nie musiał wydać się płaskim każdy "porządny człowiek" zalecany jako "dobra 
partia", uderzający w konkury?" "Czy ja mogłabym przestać kochać moją wybraną?" 
- pisze dwudziestoczteroletnia panna do trochę już zaniepokojonej, trzeba jej to 
przyznać, Narcyzy. Najstarsza siostra, Julia, wyszła za mąż za świeżo 
owdowiałego Adolfa Tetmajera, podhalańskiego szlachcica, prawie trzydzieści lat 
od niej starszego. Zyska w tym małżeństwie pasierba, Włodzia Tetmajera, 
przyszłego malarza, w którego bronowickim dworku, "chacie rozśpiewanej", rozegra 
się wesele Rydla. Wkrótce urodzi syna, Kazimierza, który wsławi się zuchwałymi 
wierszami, bodaj najwybitniejszy poeta swojego czasu. Obaj, pasierb i syn, będą 
znaczącymi postaciami w Weselu Wyspiańskiego, pierwszy jako Gospodarz, drugi 
jako Poeta. Wanda, najpiękniejsza z sióstr, trwa w staropanieństwie -i tak już 
chyba zostanie, myśli przyglądając się córce ojciec. Ma prawie trzydzieści lat, 
ta córka, kiedy pisze do Narcyzy: "Ach! kiedy zobaczymy się znowu! Może za jakie 
sześć tygodni? (...) Uczucie moje takie gwałtowne i niecierpliwe, takie 
niespokojne. Niech jedyna pomyśli, jakby jej było, gdyby... kochała, jak ja 
kocham, a tak maleńko
10
mogła Ukochaną w posiadanie swoje zyskać - tak mało zaufania po tylu latach. 
Ach, to smutno, ale musi być zasłużone pewnie...".
"To już zaczyna być niebezpieczne..." - zauważa czytając ten list syn. "I oto - 
według jego synowskiej relacji - kiedy zdawało się, że Wanda na całe życie 
pozostanie cieniem swej Ukochanej (...) naraz pojawia się królewicz z bajki..."
Jest grudzień 1871 roku. Wanda pisze do swojej Mistrzyni: "Tyle razy zajmowałam 
Ukochaną opisem moich trosk i smutków, iż z prawa należy Jej się szybszy podział 
wiadomości, że szczęśliwą jestem. Już od dwóch tygodni Władysława Żeleńskiego za 
narzeczonego uważam...". To narzeczony napominał Wandę, "by pisać do 
Najdroższej, o której mówimy niemal codziennie, ale nie pisałam". List bucha 
szczęściem, radosnym oczekiwaniem. "Znalazłam człowieka, który mi oddaje serce 
tak czyste, gorące, szlachetne, że to jedno mogłoby już starczyć na 
uszczęśliwienie. W dodatku jest on wielkim artystą, którego czeka wielka praca, 
by się z talentu swego wypłacił ludziom, ale czeka go też sława". Krzyk 
szczęścia: "Kocham go z przymieszką uwielbienia...". Tu mogłaby Wanda postawić 
wykrzyknik, ale nie, nie ona - dodaje, by być w zgodzie z przyjętą konwencją: 
"...z wiarą w jego duszę szlachetną, w jego przyszłość piękną".
Ucieszona, nie potrafi się powstrzymać od radosnych przekomarzań: "Gabryella z 
drogi swoich ukochanych pragnęła artystów usunąć. Nie posłuchałam Jej rady!". 
(Bo Żmichowska zdążyła już wyrosnąć z późnego romantyzmu Poganki - była, 
podobnie jak Ruprecht, zwolenniczką cierpliwej "pracy organicznej"). Tymczasem 
zakochana Wanda przejęta jest swoim artystą, jego sztuką. "Teraz tworzymy 
największe dzieło nasze: tworzymy symfonię, która w muzyce polskiej będzie 
tworzyła epokę, jak obrazy Matejki epokę w malarstwie". Ona przewiduje swój 
udział w tej epoce. "Przychodzę więc zawiadomić Najdroższą, że dostałam 
zaproszenie do Olimpu, że mam nadzieję [i jakież to cudownie kobiece - J.H.] 
odmłodnieć..." Tymczasem cieszy się, prawie po dziecinnemu, jaki to będzie 
"szwagier dla Adolfa... A jaki zięć dla ojca [...] Przynieść ojcu jakąkolwiek 
pociechę było zawsze jednem z najgorętszych moich marzeń" - pisze ta dobra i 
nareszcie szczęśliwa córka.
Na wspólnym zdjęciu narzeczonych zwracają uwagę ciemne oczy Wandy: widać w nich 
głębokie spojrzenie jej syna. To samo zamyślenie i cień melancholii.
11
Jedną, jak dotychczas, wadę, odkryła ta mieszczańska córka, demokratka z poręki 
Gabryelli, w swoim narzeczonym: "Mówię o arystokratycznych jego koligacjach i 
stosunkach. Życie jednak - obiecuje sobie - na moim mieszczańskim ma się 
rozwinąć gruncie, i to wiele ułatwia. Zresztą mój "doktór filozofii* jest 
wyzwolonym z szlachet-czyzny szlachcicem, chce zostać mieszczaninem, człowiekiem 
pracy użytecznej oddanym i pięknie powiada, że dwóm panom służyć nie można". Bo 
Wanda odwiedziła niedawno Galicję, nie wiemy dokładnie kiedy, i wróciła stamtąd 
przygnębiona. Wolałaby nie opuszczać Warszawy. Dodaje postscriptum: "List dla 
Pani. Proszę go spalić".
Nie zrobiła tego Żmichowska, na szczęście. "Nie uwierzysz, Ellina - napisała do 
pięknej Izabeli Zbiegniewskiej - co to dla mnie za pociecha takie zamążpójście 
Wandy. A toć wszystkie mamy i ciocie boczyły się na mnie, że młodym osobom w 
głowie przewracam, że niepodobne do urzeczywistnienia ideały stawiani im jako 
obowiązki". Zapominając, że Wanda więdła jednak w staropanieństwie do 
trzydziestego roku życia, Narcyza trochę lekkomyślnie broni się: "No, strach był 
przedwczesny, dziewczęta nie tak łatwe do przyjęcia "literackiej" rady, a mój 
własny przykład fatalnie zniechęcający". Mogło przymie-szać się do jej odczuwań 
trochę osobistej goryczy i, mimo wszystko, odrobina zazdrości.
W kilka miesięcy później, już po ślubie, młoda mężatka donosi rozentuzjazmowana: 
"Co robimy? Ach, używamy szczęścia!". Te słowa mogły Narcyzę poruszyć do łez. 
Nad szczęściem Wandy - i nad smutkiem własnego życia.
Skąd się wziął Galicjanin Żeleński w warszawskim mieszczańskim domu? 
Najprawdopodobniej przyprowadził go Adolf Tetmajer, mąż Julii, zaprzyjaźniony 
niejako po sąsiedzku z rodziną Żeleńskich, od stuleci osiadłych w Grodkowicach u 
brzegów Puszczy Niepołomic-kiej. Młodemu, ale już głośnemu kompozytorowi, który 
właśnie wrócił z Paryża, spodobało się w tym domu tak niezwykłym, zaczął często 
bywać, aż wreszcie oświadczył się - i został przyjęty. Krnąbrni chyba byli 
zawsze ci z Żelanki Żeleńscy, Ciołkiem się pieczętujący, skoro na kalwinizm 
przeszli w końcu XVI wieku, czyli przeciw fali, bo właśnie wtedy, kiedy zaczęła 
przybierać na sile kontrreformacja. Potem, w połowie następnego wieku, linia 
młodsza, ta z Brzezia, wróciła do katolicyzmu, ci starsi zaś, z Grodkowie, z 
której wywodził się kompozytor,
l
mąż Wandy, uparcie się kalwinizmu trzymali. Aż do roku 1828, w którym 
dwudziestoczteroletni wtedy ojciec Władysława, Marcjan Żeleński, przeszedł na 
katolicyzm, najpewniej za sprawą żony, hrabianki Kamili Russockiej. W roku 1831 
pośpieszył do powstania, walczył pod generałem Skrzyneckim, odznaczony został 
Krzyżem Virtuti Militari. Miały go odtąd na oku władze austriackie, co się 
zemściło w piętnaście lat później, mimo iż pan Marcjan nie brał czynnego udziału 
w patriotycznej konspiracji.
Prowadził teraz, podobnie jak później jego najstarszy syn Stanisław, wzorowe 
gospodarstwo rolne. Władysław, urodzony w 1837 roku, był drugim z kolei. To po 
ojcu odziedziczył talent muzyczny. Bo ten ziemianin i oficer powstańczego 
wojska, choć bez odpowiedniego wykształcenia, grał i komponował. Dom był pełen 
muzyki. Władysław wspomina w swoich pamiętnikach, jak słuchał Webera, 
Donizettiego, balladę Król elfów w transkrypcji fortepianowej Lista. Kiedy 
podburzeni przez władze austriackie chłopi zabili podczas rabacji 1846 roku 
Marcjana Żeleńskiego (jakaż to jednak była ze strony austriackiej ohydna, nędzna 
i zbrodnicza prowokacja! pomyślmy: przecież dzisiaj organizatorzy tej masakry 
odpowiadaliby przed trybunałem międzynarodowym za inspirowanie ludobójstwa) - 
otóż, kiedy na furmance umieszczono trupa pana Marcjana, pod głowę podłożono 
rękopis jego muzycznej kompozycji: wariacje na temat opery Fra Diavolo - 
opowiada biograf Felicjan Szopski. "Ślady krwi na tej rodzinnej pamiątce były 
jeszcze długo widoczne".
Pani Kamila Żeleńska, która wyszła śmiało ku napastnikom, by bronić męża, 
została ciężko ranna. Dziewięcioletniego Władka przechowano w kuchni. Na miejscu 
zbrodni pani Kamila, babka pisarza, postawiła krzyż z napisem: "Ojcze, przebacz 
im, albowiem nie wiedzą, co czynią". Już po jej śmierci synkowie Wandy, od 
pewnego czasu krakowianie, bawili się w pobliżu tego krzyża, kiedy przyjeżdżali 
do
Grodkowie na wakacje.
Na razie wdowa po Marcjanie przenosi się z czwórką dzieci do Krakowa, głównie po 
to, żeby Władysław, który upiera się przy muzyce, już komponuje - polonezy, 
mazury i polki - rnógł porządnie studiować. Uczęszcza do szkoły św. Anny, tej 
samej, w której uczył się Jaś Sobieski, późniejszy król, a będzie się uczyć 
Tadzio Żeleński, przyszły pisarz. Przyjaciółmi Władysława w klasie są Michał 
Bałucki
12
13
i Jan Matejko, chyba nieznośna trójka, bo po latach wspominają ze śmiechem, jak 
profesor krzyczał: "Osły jedne, nigdy z was nic nie wyrośnie!".
Pani Marcjanowa krąży między Krakowem a wsią, wreszcie troska o Władysława 
bierze górę, zostaje w mieście, odstępując Grod-kowice pozostałym swoim synom. 
Władysław kształci się w muzyce i - żeby wyciszyć krytykę ze strony braci-
szlachty - zgłębia na uniwersytecie filozofię. Nie pomaga. Kilku obywateli-
ziemian, jak relacjonuje biograf kompozytora, protestuje wobec pani Żeleńskiej, 
że młody szlachcic, pozbawiony ojcowskiej opieki, poniża się kompozy-torstwem i 
studiami filozoficznymi. Trzeba zejść tumanom z oczu: Władysław wyjeżdża do 
Pragi, gdzie doskonali się w muzyce i robi doktorat z filozofii (czym 
najbardziej zaimponował Narcyzie Żmi-chowskiej!). Odwiedza Drezno i tam słyszy 
po raz pierwszy w życiu IX Symfonię Beethovena. Nie zdajemy sobie dziś sprawy, 
że trzeba było jeździć za granicę, żeby usłyszeć symfonię czy zobaczyć obraz. 
Turystyka artystyczna miała sens - dla twórcy była koniecznością!
Potem był Paryż, studia, kompozycje, przyjaźń z Arturem Grottgerem, który 
uwielbiał "poczciwego Żela", jak go nazywał w listach do narzeczonej. Kiedy 
kompozytor wrócił do Polski w 1870 roku -najpierw zawadził o Kraków - był już 
opromieniony sławą. Pasowany na następcę Moniuszki. W gabinecie syna Wandy - już 
pisarza - wisiał malowany przez Grottgera portret kompozytora, pełnego wdzięku 
rozmarzonego młodzieńca. Pisarz przygląda się portretowi ojca i wzdycha: "Czemuż 
go takim nie znałem?".
II
MAŁY LORD BUNTOWNIK
Pani Wandzie udało się zawojować męża dla swojego kultu: "poczciwy Żel" 
komponuje pieśni do wierszy Narcyzy, co Wanda, jeszcze jako narzeczona, obiecała 
swojej mistrzyni. Urodziła trzech synów: najstarszy, Stanisław, dostał na drugie 
imię Gabriel (Żmicho-wska pośpieszyła wtedy do Warszawy, by trzymać chłopca do 
chrztu); najmłodszy, Edward, otrzymał, już po śmierci pisarki, dodatkowe imię 
Narcyz; i tylko środkowy, bohater tej książki (urodzony 21 grudnia 1874 roku), 
dodatkowe imiona dostał po swoich galicyjskich dziadkach i został ochrzczony 
jako Tadeusz Kamil Marcjan.
Mimo licznych zajęć i obowiązków, młoda matka znajduje czas, by napisać studium 
o swojej ukochanej, publikuje je pod pseudonimem "Stefan" w 1873 roku w 
"Tygodniku Ilustrowanym". Jakże jest szczęśliwa! Pisze do Narcyzy:
"Co Pani mówi na Listy Stefana wychodzące w "Tygodniku" (...)? Dowiaduję się w 
tej chwili, że zwracają uwagę. Nawet kronikarz "Kłosów", mimo przeciwnego obozu, 
raczył pochwalić recenzenta, a przy tej okazji i autorkę. Ucieszyło mnie to do 
dzieciństwa". "Okropnie" żałuje, że to ukazuje się pod pseudonimem: niechby 
świat się dowiedział, że to "Wanda Gr. (...) z taką miłością o swojej 
uwielbionej Gabryelli pisze".
Potem były i inne próby. W 1877 roku, w "Kłosach", wspomnienie pośmiertne 
(Narcyza Żmichowska zmarła w 1876 roku, kiedy Tadeusz kończył dwa lata). W 
dwudziestopięciolecie jej śmierci, w roku 1902, Wanda Żeleńska opublikowała w 
"Bluszczu" dwie o niej prace. Pozostała swojej mistrzyni wierna do końca.
15
Nie udało jej się tego kultu zaszczepić synom. Tadeusz nie sądzi, by jego bracia 
Stanisław Gabriel i Edward Narcyz kiedykolwiek zaglądali do pism Narcyzy. "Co do 
mnie - wspomina ten średni -który miałem największą do książek ciekawość, 
fanatyzm matki działał na mnie wprost odwrotnie, usposabiał mnie niechętnie. 
Trudno o ostrzejszego krytyka, o większego sceptyka niż kilkunastoletni "my-
ślący" chłopak".
Ważne wyznanie: bo to ten syn, namiętny czytelnik, mógł być dla matki partnerem, 
nie został nim jednak. Raził go "zdawkowy idealizm" matki, który zresztą 
wytykała jej w listach Żmichowska, to on utrudniał mu z nią porozumienie. "Ja 
byłem cynik. Przechodziłem wiek, w którym chłopak - carthesien sans le savoir - 
odrzuca wszystko, do czego sam nie dojdzie. Przekomarzałem się z matką na temat 
jej uwielbienia, musiałem jej sprawić sporo przykrości. Dziś widzę [a pisze to w 
roku 1930, mając lat prawie pięćdziesiąt sześć], że było ze mną to samo, co z 
publicznością: pokazywanie pisarki od samych cnót obywatelskich pogrzebało ją. 
Ale matka nie mogła tego zrozumieć, zamykała się w milczeniu". Podejrzewał, że 
żywiła po cichu urazę do Orzeszkowej, do Konopnickiej, że cieszą się sławą, 
podczas gdy o jej mistrzyni zapomniano. Marzyła o napisaniu monografii, która 
stałaby się jej pomnikiem. "Co jakiś czas matka wydobywała pliki papierów, 
robiła notatki, ale nie było ciągłości, rwało się!" Wzorowa matka, wzorowa żona, 
wzorowy dom i do tego jeszcze działalność społeczna - gdzież tu jeszcze miejsce 
na pracę literacką? To był ból jej życia - stwierdza syn.
Ojciec, przed śmiercią, przekazał mu papiery po matce. "Przeglądam te karty: z 
niczym nie da się porównać ich entuzjazmu. To nie monografia ani studium 
literackie - to dytyramb, apoteoza, nieustający potok uwielbienia. Najwyższy 
geniusz, najdoskonalsza świętość, wszystko przepojone najczystszą poezją - oto 
dla matki mojej Narcyza Żmichowska. I czytając te karty stałem się pobłażliwszy 
dla mego młodzieńczego sceptycyzmu".
Ale nas zainteresowałoby może co innego: jakie to było pióro, ta pani Wanda 
Żeleńska? Kim mogłaby zostać? Z pewnością nie autorką powieści. Na to brakło jej 
przeżyć, doświadczeń, śmiałości, a chyba i wyobraźni. Ale na pewno mogła zostać 
eseistką - i to wybitną. (Wydała zresztą u Hoesicka-seniora tom szkiców 
Znakomite niewia-
16
sty). Miała wszystko, co trzeba: oczytanie, kulturę literacką, kulturę myśli, 
energię wysłowienia, bogatą polszczyznę, swadę przypominającą samą Narcyzę, a 
chwilami George Sand. Proszę:
"Subtelne jej pióro nie ma sobie równego, gdy idzie o określenie 
najdelikatniejszych odcieni i duchowych zagadnień. [...] Zrazu bogactwo języka, 
obrazów, myśli uderza, obałamuca; zdaje nam się, że to cacka kunsztowne 
stworzone na to tylko, by nimi oko pieścić i ucho zachwycać, ale czytajmy 
uważnie...".
Chwilami można odnieść wrażenie, że pani Żeleńska pisze "boyem". "...W listach 
odzyskują ją (czytelnicy) po raz drugi. Dla tych, którzy znali jedynie Gabryellę 
autorkę, jakież to objawienie! Jaki komentarz! Jak ta kobieta żyjąca piszącą 
autorkę tłumaczy i dopełnia!..."
Wszystko to zostało stłumione: dom, "trzech nie najłatwiejszych synów", jak 
przyznaje ten średni - no i on, mąż, "orzeł", według słów żony, kompozytor w tym 
okresie najwybitniejszy. Był na dobrym rządowym stanowisku dyrektora, miał 
zapewne i kapitał po spłaceniu go przez brata Stanisława, panna Grabowska też 
chyba została solidnie wywianowana. Chłopcom nic nie brakło, rodzice zapewniali 
im staranne wychowanie. W tym duecie, w którym matka ofiarowała czułość i 
troskę, ojciec reprezentował surowość, dyscyplinę, karę, nierzadko fizyczną, 
("...przechodził z biegiem lat bardzo sarmacką ewolucję [...] przeistaczał się w 
wykapany obraz cześnika Raptusiewicza. Porywczość jego i niecierpliwość były 
przysłowiowe". Nie ma listów pani Wandy, w których by się tym przeistoczeniem 
mężczyzny u swojego boku zdumiewała. Może je uważała za naturalne?). Po latach 
pisarz wspomina swoje dzieciństwo bez wdzięczności, z żalem. Tyrania 
rodzicielska, jakby był małym lordem. Nic nie wolno. Guziki zawsze zapięte, 
szalik wokół szyi. Pończochy także latem. Nie wolno biegać, pocić się, plamić 
ubrania - opowiadał ze zgrozą Irenie Krzywickiej, przypatrując się swobodzie, 
jaką cieszył się jej Piotruś. Szli za lordziąt-kiem guwernerzy z trzcinkami, by 
na miejscu wymierzać karę, za byle co pozbawiano chłopców deseru. Czy miał na 
myśli swoją ukochaną matkę, kiedy w recenzji ze sztuki Zapolskiej Tamten, 
napisze o macierzyńskiej nadtroskliwości: "Trzy czwarte funkcji tych matek były 
dzieciom zupełnie zbyteczne. [Pisze w czasie przeszłym, bo uważa te 
"wybujałości" za zjawisko historyczne, w tak ostrej formie już nie
2 - Błazen - wielki mąż
17
istniejące] [...] Skarby kobiecej czułości - ciągnie - daleko więcej były 
wyrazem potrzeb matki niż pożytku dziecka". Już to brzmi wystarczająco 
krytycznie, a cóż dopiero następne zdanie, jak bezwzględna pointa: "Ten anioł 
stróż syna był najczęściej jego katastrofą". (Zaatakowano go po tej recenzji za 
spotwarzanie wizerunku Matki Polki).
Miejmy nadzieję, że nie dotyczyło to w takim stopniu małych Żeleńskich: chłopcy 
rośli, mimo wszystko, normalnie, chodzili do freblówki, bili się, bałaganili, 
bawili się w teatr. ("Teatr, w którym piramida krzeseł oznaczała wysoką górę, 
kilka patyków bramę pałacową [...] aktor był zarazem rycerzem i koniem"). 
Wkrótce pójdą do szkoły. Był to okres najgorszej rusyfikacji apuchtinowskiej w 
szkole, samego Apuchtina spoliczkowano, czasem jakieś upokorzone i doprowadzone 
do rozpaczy dziecko popełniało samobójstwo. Warszawa ówczesna, tak jak ją 
widział chłopiec, miała "coś z grozy, coś z tajemnicy. Upiorni kozacy na 
koniach, w wysokich skórzanych rurach na głowie, z pikami; olbrzymi czerkiesi z 
kindżałami i w czapach [...], ściszone głosy starszych, nagła wieść o 
zamordowaniu cara Aleksandra". Czy chłopcy mają chodzić do rosyjskiej szkoły, 
podczas gdy tam, w Krakowie, skąd ojciec pochodzi, można się nałykać, pod 
rządami dobrotliwego Franciszka Józefa, polskości jak w Soplicowie, jest się 
"prawie u siebie". Pan Żeleński nie najlepiej się czuł w Warszawie, nie znał 
rosyjskiego, nie umiał rozmawiać z dyrektorem teatrów rządowych, pułkownikiem 
Muchanowem, mimo że ten pułkownik był znany z dobrych chęci, a jego żona, Maria 
Kalergis, Nesselrode z domu, przejęta kulturą polską, przez pewien czas muza 
Norwida (mimowolna raczej), zakochana w Adamie Potockim, sama utalentowana 
pianistka, otóż ta wpływowa dama ofiarowała się osobiście grać na koncercie pana 
Żeleńskiego.
Uciec do Krakowa! Dla pana Żeleńskiego to powrót do rodzinnych stron - dla jego 
żony to opuszczenie ukochanego miasta, domu i sióstr: Marysi (teraz 
Kwietniewskiej), obarczonej trzema synkami, i Zosi, najmłodszej, która wciąż 
mieszkała w rodzicielskim gnieździe na Miodowej i tłumaczyła z angielskiego 
popularne powieści dla młodzieży (Małe kobietki i kilka innych). Jak ją w 
Krakowie przyjmą? Pani Wanda myślała o wyjeździe z niepokojem. Ale wzgląd na 
chłopców przeważył. Szkoda tylko, że Kraków jest "pustynią muzyczną". Żeleński 
już od dawna stara się coś zorganizować. Namawia prezyden-
18
ta Zyblikiewicza do założenia w królewskim mieście konserwatorium. (Minie siedem 
lat, zanim się to zrealizuje. Koncert na otwarcie miał miejsce "w małej salce 
szkoły muzycznej przy niezbyt licznym udziale publiczności" - notuje biograf, 
pan Szopski). Przedtem, w 1879 roku, kompozytor dyryguje w Krakowie swoją 
kantatą na cześć Kraszewskiego. Przenosiny zbliżają się nieuchronnie. Jest 
listopad 1880 roku, kiedy pan Żeleński wnioskuje na zebraniu komitetu, żeby 
dyrekcję Towarzystwa Muzycznego powierzyć Zygmuntowi Noskowskiemu. W połowie 
następnego roku państwo Żeleńscy wraz z synkami znaleźli się na Dworcu 
Wiedeńskim. Żegnało ich "ze szczerym żalem" grono przyjaciół - tak to opisano w 
"Echu Muzycznym". Chłopców czekała długa i pełna emocji podróż, chwilami pewnie 
nudna i męcząca. Szkoda, że nikt jej nie opisał.
W Krakowie chłopca początkowo lękiem przejmowali żandarmi, "którzy zawsze 
chodzili we dwóch z nasadzonym bagnetem, w kapeluszach z kogucimi piórami". Był 
w wieku, "w którym stawia się nieśmiało pierwsze kroki w nauce czytania". 
Sprawiało mu radość odczytywanie ulicznych plakatów. "Otóż pierwsze słowa, które 
udało mi się odczytać bez błędu, były: "Kochany hrabio Taaffe". Podpisany: 
Franciszek Józef m.p.". Wtedy się uspokoił. Ulgę sprawił "ten życzliwy i 
konstytucyjny sposób korespondowania z premierem". Inny klimat, nawet dziecko 
potrafiło to odczuć. "Żadnego widomego ucisku. Mickiewicz w szkole, Kościuszko w 
teatrze, Polska na co dzień i od święta".
Ale aż takie proste to nie było. W szkole, kiedy śpiewano hymn ku czci cesarza, 
należało demonstrować swoją rezerwę ironicznym uśmieszkiem albo przynajmniej 
fałszować. "A kiedy przyszła z kolei zwrotka: "Przy cesarzu mile włada cesarzowa 
pełna łask", wszyscy chichotali po trosze". Chłopcy wymykali się do kościoła na 
nabożeństwa patriotyczne, a belfry - będzie wspominać pisarz - patrzyli na to 
przez palce.
Chociaż chłopiec nie bardzo się popisał podczas egzaminu wstępnego (co zwalił po 
latach na różnicę w systemie dydaktycznym: inaczej do tego podchodzono w 
Warszawie, inaczej w Krakowie, bardziej "naukowo"), przyjęto go od razu do 
drugiej klasy. "Może przez wzgląd na ojca?" - będzie zastanawiał się pisarz. Bo 
ojciec był w Krakowie kimś ważnym. "W dniu jego imienin, na św. Władysława,
19
o siódmej rano orkiestra ustawiała się półkolem przed naszym mieszkaniem przy 
ulicy Szewskiej i rżnęła marsze. Dlatego że sławny muzyk i - tutaj wkracza 
charakterystyczny dla pisarza zmysł rzeczywistości podszyty ironią - że dał sto 
guldenów na założenie tej orkiestry".
Kraków, do którego Żeleńscy się przenieśli, był wtedy miastem -wspomina pisarz w 
szkicu Prawy brzeg Wisły - zarażonym "infekcją smutku". "W dzień jeszcze [...] 
miał jakieś pozory życia [...], za to w nocy mury brały władztwo nad 
człowiekiem". "Z uderzeniem dziesiątej krakowianin [...] zdyszany dopadał 
bramy", żeby nie płacić stróżowi "szpery". Ulice pustoszały, "wyłaniał się stróż 
nocny z halabardą, można było mniemać, że jest się w wiekach średnich".
W dzień można było się łudzić, że jest się w łacińskiej dzielnicy Paryża, na 
lewym brzegu Sekwany: "poważne mury Akademii, birety i togi". Studenci. "Była i 
dzielnica artystów, gdzie kwitły sztuki piękne i gdzie, w zaciszach pracowni, 
uzbrojone w węgiel młode dłonie kopiowały, częściej co prawda gipsowe niż żywe 
modelki". I były malownicze uliczki, stare kościoły, stare arystokratyczne 
pałace, a pomiędzy nimi - "kwefy, sutanny i czarne kapelusze". Lewy brzeg. "Coś 
z renesansu i coś z partykularza". Bo nie było prawego brzegu - tego, który 
tętniłby nowoczesnym życiem, który by huczał i rozwijał się. Kraków - przypomina 
w książce Znaszli ten kraj?... jego wspaniały monografista - jako twierdza z 
zakazem rozbudowy, nie miał szans rozwoju. Dusił się.
Rządziło nim lojalistyczne stronnictwo konserwatystów, nazywano ich 
"stańczykami" od satyrycznej Teki Stańczyka, którą, biczując romantyczny odłam 
społeczeństwa, rozdrapując nie zabliźnione jeszcze po powstaniu rany, wydali w 
roku 1869 Szujski, Tarnowski i Koźmian. Konserwatyści, oczywiście, ale ludzie 
wtedy jeszcze młodzi. - Co to za stańczycy? - spytał chłopiec matki. Wymieniła 
kilka nazwisk: byli to znajomi ojca, składali nieraz wizyty w ich willi na św. 
Sebastiana, dokąd Żeleńscy się przenieśli, znał ich twarze.
Oceni ich surowo. Nie tyle osoby, czynnych urzędników zajętych możliwie sprawnym 
administrowaniem i własnymi awansami, ile całą tę sferę, która nad Krakowem 
ciążyła. Arystokracja, napisze, w "ubożuchnym Krakowie była zarazem jedyną 
plutokracją- żyła dość eksterytorialnie w swoich pałacach, w klubie, za granicą 
wreszcie".
20
"Ciągłe "gaszenie", ciągłe wołanie o trzeźwość, rozsądek, wydały swoje: 
wychowały pokolenie karierowiczów [...] w mieście, gdzie nie było karier". Co 
ambitniejsi szukali ich w Wiedniu, co dobrze oddają, chociaż mimo woli, 
pamiętniki Chłędowskiego. Mieszczaństwo -w przeciwieństwie do rozśpiewanego 
Lwowa - też nie ożywiało pulsu miasta: "trzymało się w stylu biedermaier, dość 
świętoszkowatym". Bliskość Wiednia działała niszcząco: "Flaszki wina nie wypił 
taki łyk loco, ale jechał na nią pod jakimś szanownym pozorem do "Widnia"". 
Wspomina ze współczuciem dziewczęta "wysypujące się z "cygarfa-bryki", żarła je 
bieda i blednica, brak zalotności był uderzający". I jeszcze wspomnienie, do 
którego będzie wracał, ilekroć recenzowana sztuka da mu po temu sposobność, 
jakby wciąż ono go dręczyło. To te "ładne, a bezposażne dziewczęta ze sfer 
mieszczańskich", które "z rezygnacją poddawały się staropanieństwu, którego 
panna z "dobrego domu" nie mogła wypełnić nawet pracą zarobkową. Ach, te 
tragiczne pary - matka z córką - obchodzące przez całe lata plantacje, coraz 
starsze, coraz kwaśniejsze!".
To przez tę porywczość ojca nie udało się umuzykalnienie synów. Każdą pomyłkę 
"skłonny był uważać za "sabotaż", który karcił [...] grzmotnięciem po łapach 
albo po plecach". Strach paraliżował dziecko i "każdy egzamin ojcowski kończył 
się fatalnie".
Wszyscy biografowie cytują opowieść o tym, jak państwo Żeleńscy przyjęli w końcu 
dla chłopców brodatego pedagoga, dawnego kolegę ojca, teraz zmarnowanego pijusa. 
Dlaczego właśnie jego? "Może także przez ową słabostkę - domyśla się syn, 
przenikliwy psycholog - jaką każdy Cześnik ma dla swego Dyndalskiego". Pani 
Wanda starała się, żeby lekcje odbywały się pod nieobecność męża. Ale nie zawsze 
się to udawało, stary Żel wrzeszczał i na nauczyciela, i na synów. Matka 
błagała: "Władziu, nie irytuj się, szkodzisz sobie!" (Żył długo, to ona umarła 
nagle). Pan Płachecki, zalewając się łzami, krzyczał: "Ja też mam swój ambit!", 
matka "rzucała się ku niemu jak tygrysica: - Niech pan męża nie drażni!". Ona, 
humanistka, społeczni-ca, widziała w tej scysji tylko jego, swojego orła. "A 
malec - wspomina syn - na swoim wysokim obrotowym krześle, drżał tylko, byłby 
się pragnął schować pod klawiaturę". Bo malec, przyszły pisarz, widział więcej: 
widział tego drugiego człowieka, starego upokorzonego opoja, któremu łzy kapały 
na brodę.	.'' W -.
21
Bracia jakoś potem, już na własną rękę, uzupełnili swoje muzyczne wykształcenie, 
Edziula, ten młodszy, nawet szalał przy fortepianie w kabarecie, coś tam 
komponował - on, Tadeusz, pozostał analfabetą muzycznym. I tylko czasem, podczas 
pisania na maszynie, w pasji twórczej chciałby uderzyć fortissimo. Z tym 
analfabetyzmem na pewno przesadzał: pisał przecież teksty piosenek. Ale muzyce 
nie chciał się poddawać, buntował się przeciwko gwałtowi, przeciw szantażowi 
uczuciowemu. (Doskonale go rozumiem). Nie inaczej zmagał się z muzyką Fellini: 
wystarczy poczytać jego zwierzenia.
Latem chłopcy wyjeżdżali do Grodkowie, do majątku rodowego, którym teraz 
zarządzał, podobno bardzo sprawnie, stryj Stanisław. Babcia Kamila już nie żyła 
- upamiętniał ją krzyż, ten, na którym kazała wyryć słowa przebaczenia. W dworku 
pojawiali się sąsiedzi, pili, grali w karty i kości, rozprawiali o polowaniach, 
o cenach, o swoich pieniactwach, typy jak z Fredry i Blizińskiego - jowialscy, 
jenial-kiewicze, orgonowie, panowie Damazowie. I znowu panny, które wystawiano w 
swaty, jak na sprzedaż. Chłopiec przyglądał się, przysłuchiwał - brzęczały 
słowa, które wrócą, kiedy zostanie recenzentem, na przykład "serwitut" - chłonął 
doświadczenia. Niektórzy wspominkarze ryzykują twierdzenie, że Boy-recenzent 
zachował uraz do szlachty, bo rodzina na wsi miała niechętnie przyjąć jego 
matkę. Chyba aż tak źle nie było, skoro chłopcy spędzali wakacje u stryja. 
Apologeci szlachet-czyzny tak dalece nie mogą się pogodzić z tym, że komuś ich 
świat może się wydawać dziwacznym przeżytkiem, że szukają wytłumaczenia - w 
kompleksach, u Freuda. Jeśli już gdzieś szukać głębszych warstw - poza 
osobistymi skłonnościami pisarza - to w demokratycznych poglądach matki i jej 
mistrzyni, Narcyzy Żmichowskiej.
Mały Tadzio był pobożny. Traktował wszystkie dziecięce obowiązki religijne 
poważnie, chociaż później wspominał, że dla dziecka pierwsza spowiedź jest 
zawsze rolą, łącznie z objawami tremy. Opowiadał Irenie Krzywickiej, jak to w 
drodze do szkoły "miał zwyczaj klękać przed figurą Matki Boskiej i zmawiać 
pacierz. Ale gdy właśnie od jakiegoś czasu przeżywał kryzys religijny, przestał 
się modlić. Z bardzo podniesioną głową wszedł do szkoły i tegoż dnia dostał pięć 
dwój. - Taki natychmiastowy odwet ze strony nieba zrobił na mnie silne wrażenie 
[opowiadał]. I jak tu się było porywać na takiego przeciwnika, kiedy w domu 
groziło za dwójki lanie". Wrócił do swojej figury.
22
W domu o tych sprawach decydował ojciec: tradycjonalista i, jak wynika z jego 
pamiętników, w dzieciństwie bardzo pobożny. Jak patrzyła na religijność syna 
pani Żeleńska, nie ma świadectw; tyle wiemy, że jej mistrzyni, Narcyza 
Żmichowska, była nastawiona zdecydowanie antyklerykalnie. Co oczywiście nie 
kłóci się z wiarą.
Więc nie dom podważał religijność chłopca - robiła to szkoła. Drwiny z Darwina i 
nauki. Atmosfera przymusu, brak taktu i niski poziom, czasem wręcz tępota 
katechety, jak o tym napisze po latach w Rozmyślaniach przed popielcem. 
"Wszystko, co jest w nas uczuć religijnych, ma swoje źródło gdzie indziej; 
wszystko, co daje szkoła, jest powolnym i systematycznym uczuć tych 
niszczeniem". "Ach, te "wątpliwości"! Dla jednego są one psotą, dla innych 
tragicznym przeżyciem". Pisze o tym jakby z żalem - gdyby był ateistą, za 
jakiego niektórzy wolą go uważać, powinien by odczuwać satysfakcję. Ale jest 
inaczej: "Tak więc proces niszczenia w dziecku religii przez jej nauczanie można 
oznaczyć niemal ze ścisłością". "Pamiętam - wspomina dalej - jak mnie, 
dziesięcioletniego malca, niewinnego [...] przypierał ksiądz natarczywymi 
pytaniami, "czy nie było jakich nieskromnych dotknięć", przy czym zupełnie nie 
wiedziałem, o co mu chodzi. Zaintrygowany, zwierzyłem się koledze i... 
dowiedziałem się". Ale byli księża, których wspomina z sentymentem, a czasem z 
rozbawieniem, jak tego oto kapelana więziennego, którego ściągnięto do 
gimnazjum, żeby pomógł w wyspowiadaniu hurmy dzieciaków. "Zacny kapłan, nawykły 
co dnia przyjmować zwierzenia morderców, podpalaczy, kazirodców, z pewnym 
zniecierpliwieniem słuchał drobnych grzeszków dziecinnych; raz po raz trzepał 
nerwowo palcami i przerywał: "Nie gadaj drobiazgów, grubsze mów, grubsze mów!"". 
Chyba się tego "grubszego" nie nasłuchał.
Chłopiec był śliczny, miał ciemne mądre oczy, był grzeczny, dobrze ułożony, choć 
ścichapęk. Przyglądał się dorosłym - i myślał swoje. Widywał w rodzicielskim 
domu czczonego przez wszystkich Adama Asnyka, niegdyś powstańca, a kilkanaście 
lat później autora wiersza, który stał się programem jednych, a drażnił innych 
("Daremne żale, próżny trud / Bezsilne złorzeczenia / Minionych kształtów żaden 
cud / Nie wróci do istnienia"); autor delikatnego erotyku "Między nami nic nie 
było / Żadnych zwierzeń, wyznań żadnych..."; wzdychał "Gdybym był młodszy, 
dziewczyno, gdybym był młodszy..." mając
^ .	. 23
lat - trzydzieści pięć. W niedziele u państwa Żeleńskich odbywały się spotkania 
towarzyskie: zlot osobistości. Przychodził sam Stanisław Tarnowski, rektor i 
dyktator opinii literackich ("karykatura wodza - rąbnie bez litości pisarz - 
raczej lajkonik obchodowy"), bywał Oskar Kolberg, etnograf, zbieracz pieśni 
ludowych, i legendarna Marcelina Czartoryska, od której można było się 
dowiedzieć, jak grał Chopina Chopin, bywał też, ilekroć zjechał do Krakowa z 
Paryża, Władysław Mickiewicz, syn wieszcza i rówieśnik ojca, zaprzyjaźniony z 
nim chyba od paryskich czasów pana domu. Wpadał często Aleksander Gierymski, 
także przyjaciel z lat paryskich. "Wystawił wówczas w Krakowie swój głośny 
obraz, przedstawiający chłopa i babę siedzących nad trumienką dziecka. Kiedy go 
ktoś komplementował, że tak przedziwnie oddał wyraz rodzicielskiego bólu, malarz 
nastroszył się i odparł opryskliwie, że jedyną jego intencją było uchwycić grę 
fioletowych cieni na parcianych portkach chłopa". (Taki był styl! Tadeu-szek, 
sądząc z tej opowieści, nie wierzył malarzowi: on sam był skłonny wzruszyć się 
chłopskim bólem. A może Gierymskiego drażniły komplementy?). Na stole królował 
samowar, przywieziony najpewniej z Warszawy. Ale najważniejszy w salonie był 
fortepian. Zasiadał do niego sam gospodarz, aby akompaniować kolegom-profesorom, 
którzy wykonywali kwartety smyczkowe. "Żeleński lubił grać i robił to z wielkim 
zapałem. Technika jego nie była pianistowska" - brzmi ostrożna opinia biografa 
kompozytora, Felicjana Szopskiego. Dodaje uspokajająco: "Słuchacze oceniali z 
wyrozumiałością...". Herbata z sa-mowaru pachniała, rozmowę prowadzono na dobrym 
poziomie, gospodyni urocza i inteligentna, wszyscy byli zadowoleni. "Stawał się 
czasem niebezpiecznym akompaniatorem swoich własnych pieśni" - dowiadujemy się 
od biografa - a to "dzięki tej żywiołowości i nieopanowaniu". Wydawał 
nieoczekiwane pomruki albo zaczynał nucić i wykonawczyni mogła być zaskoczona.
Z Tadziem-ścichapękiem bywały kłopoty. Dostał na gwiazdkę książeczkę z obrazkami 
Bohaterskie czyny Polaków. "Był tam, między innymi, przedstawiony szlachcic 
Kątski, gdy spala na dłoni lont, rzucony na beczkę z prochem przez Turka, który 
chciał wysadzić się w powietrze wraz z twierdzą, aby jej nie wydać Polakom, jak 
to nakazywały warunki traktatu. Tekst nadmieniał, iż bohaterskim swym czynem 
Polak upokorzył chytrego barbarzyńcę. Pierwszą mą refleksją
było, że bohaterem był tu przede wszystkim Turek". Próbował podzielić się tą 
myślą z kolegą - odpowiedzią było wzruszenie ramion. "Starsi pokiwali głowami i 
orzekli, że jestem bardzo zepsuty". "Szkolny komunał, na którymśmy się 
wychowywali - napisze recenzując sztukę Brończyka o hetmanie Żółkiewskim, 
którego zresztą uważał za postać wyjątkową - gloryfikował wszelką wojnę, 
zwłaszcza z "pohań-cem", a wymyślał od "gnuśności" szlachcie, ilekroć wzbraniała 
się dać na ten cel krwi i pieniędzy. Ta opłakana gnuśność (powiadały nam 
rycerskie belfry) była przyczyną, żeśmy nie mogli wybić Turków do ostatniej 
nogi. Ale dziś, po świeżym wojowaniu [...] czujemy instynktownie, iż wszystkie 
te dawne szablony wymagałyby rewizji. Może to był zdrowy instynkt szlachty, że 
nie chciała tych ciągłych awantur? [...] Zrobiliśmy się szalenie gnuśni". 
(Bardzo by się zdziwił autor tych słów, gdyby się dowiedział, że w końcu lat 
sześćdziesiątych znalazł się rycerski belfer-historyk, związany z rozszalałym 
wtedy obozem komu-nistów-nacjonalistów, który w popularnej książeczce o 
Żółkiewskim wytknął wielkiemu hetmanowi "gnuśność", ponieważ ten zrezygnował z 
podbicia... Mołdawii. Na co temu rycerskiemu historykowi była potrzebna 
Mołdawia, bardziej niż Żółkiewskiemu, nie potrafiłem zrozumieć).
Wybory - to dni odwetu malców nad dorosłymi. Nareszcie ci usztywnieni, zapięci 
na wszystkie guziki dorośli, zanudzający morali-zowaniem, pokazują, do czego są 
zdolni. Latami "suszą głowę, że nie trzeba kłamać, że trzeba szanować starszych, 
że nie trzeba się złościć. I naraz, ci poważni, ci dorośli, często znajomi 
rodziców, przez kilka dni wymyślają sobie jak opętani afiszami, nalepkami, na 
wszystkich rogach ulic, zarzucają sobie nawzajem kłamstwa, przekupstwa, wszelkie 
zbrodnie i występki. No, a dopiero w gazetach co można wyczytać o każdym z nich! 
[...] Śliczne rzeczy. [...] Złodziej grosza publicznego, pasożyt to jeszcze 
najniewinniejsze. A my, bębny, pławiliśmy się z rozkoszy".
Szło się pod okna zwalczanego posła i robiło mu się "kocią muzykę". Dlaczego, za 
co - nieważne. "Kocia muzyka - delektuje się po latach chłopiec - jest sama w 
sobie rzeczą tak przyjemną, że nie wymaga ścisłego umotywowania". Nikt nie 
wiedział, gdzie mieszka kontrkandydat, Tadzio wiedział, "bo to był przyjaciel 
ojca i często bywał u nas w domu. Poprowadziłem tłumy: cóż za rozkosz przez
24
25
chwilę być tak ważną figurą!". Oni popierali swojego nauczyciela historii, 
Augusta Sokołowskiego, "demokłatę" (bo nie wymawiał głoski "r"). Wykładał 
dobrze, samodzielnie, ale czasem już nazbyt ozdobnym językiem, którego próbkę 
dał pisarz wiele lat później w felietonie Styl kwiecisty: "Nierządnica 
francuska, włożywszy na głowę frygijską czapkę, liże stopy tyrana Północy, 
podczas gdy chytry i kupiecki Albion..." Teraz, kiedy ich kandydat, ich 
nauczyciel zwyciężył, triumfujący chłopcy uchwalili na jego cześć fakelcug - 
orszak z pochodniami! Zwycięski nauczyciel pokazał się w oknie i zapewnił, że w 
parlamencie "obierze... wdzięczną drogę opozycji". Tadzio naiwnie się zdziwił, 
"skąd on wie, że będzie oponował, kiedy nie wie jeszcze, co tamci będą gadali".
Pozostał chłopcu "nałóg patrzenia na rzeczy od innej strony", co zjednało mu 
"opinię cynika". Przy nauce historii ta samodzielność i przekora szczególnie 
zawadzała. "Ciągle miałem wrażenie, że to nie ma nic wspólnego z prawdą". Wróci 
do tych myśli relacjonując Króla Ubu Jarry'ego. Sztukę, którą on przetłumaczył, 
napisał właśnie uczeń gimnazjalny - doprowadzając do groteskowej konsekwencji 
naukę historii w szkole. Bo czym ta nauka była? "Skorowidz królów, wojen, 
mordów, grabieży, okrucieństw, krzywoprzysięstwa, wiarołomstwa... Sam Henryk 
VIII, krwawy mąż ośmiu żon [sześciu! - pomyłka z pośpiechu], czy to nie jest 
król Ubu, a przecież jego zmysłowy kaprys zdecydował na wieki o religii jego 
poddanych". Dzieci kują o tym ze zdumieniem, że to starsi tak robią! "Palenie na 
stosie, zdradzieckie traktaty, gwałcenie sumień, fałszowanie monety, wycinanie w 
pień - oto czegośmy się uczyli jako historii, pod czcigodnym godłem, że historia 
est magistra vitae. Jak to połączyć - tego nam nikt nie mówił". Pointą tych 
rozterek myślącego ucznia mogłoby być zdanie: "Horyzont szkolny pławi się we 
krwi".
III
OKNO NA ŻYCIE
Chłopiec był teatromanem. Po raz pierwszy zapoznał się z parterem stojącym 
starej budy teatralnej przy placu Szczepańskim, żeby obejrzeć importowaną z 
Wiednia sztukę Nestroya Gałganduch, czyli Trójka hultajska. "Tłok był 
niesłychany - wspominał - sztuka należała do najulubieńszych, ale grywano ją 
tylko w niedziele po południu, jako najniższy rodzaj, "szmirę" ostatniego 
rzędu". Rodzice za nic w świecie nie zgodziliby się na tak niski repertuar - 
chłopiec wymknął się cichaczem z domu. Czy z braćmi, tego nie wiemy, na ten 
temat milczy. Ale wydaje się, że ich teatromania była mniej zajadła.
""Parter stojący" starego teatru! - wybucha sentymentalnym wspomnieniem. - Kto 
to przebył, ten ma prawo nazywać się miłośnikiem sztuki. Przychodziło się na 
godzinę lub więcej przed zaczęciem i czytało książkę przy zakopconej lampce, 
byle dostać uprzywilejowane miejsce przy rampie, grożące tylko złamaniem żeber; 
kto się tam nie docisnął, ten cierpiał kilkugodzinny czyściec, zawieszony w 
falującym tłumie, mdlejąc nieraz w tej pionowej pozycji". Ale za to, jaką 
uciechą było wywoływanie aktorów po zakończeniu spektaklu! "Doprowadzić do tego, 
aby Sobie-sław, Rygier etc. musieli po dziesięć i więcej razy ukazać się przed 
kurtyną, to było ambicją i satysfakcją parteru osładzającą jego cierpienia".
Nic nie przeszkadzało miłośnikom sztuki. Nawet kiedy, w dramacie z wyższych sfer 
towarzyskich, "wicehrabina, padając zemdlona na posadzkę, ukazała publiczności 
świeżutko podzelowane trzewiki, na których wypisana była kredą cena (1.50) za 
"zole"".
Chodzenie do teatru włączone było do rodzicielskiego systemu wychowawczego, było 
nagrodą za dobre sprawowanie, karą był zakaz.
27
l '•
Tyle razy oglądał Kościuszkę pod Racławicami Władysława L. Anczy-ca, że po 
latach jeszcze pamiętał kwestie i intonacje. Zastanawia się, jaką rolę odegrał 
ten Kościuszko w ich wychowaniu, czy był "krzepiący czy usypiający". "Faktem 
jest - odpowiada sobie - że pomagał trochę żyć". Kiedy ze sceny rozlegały się 
słowa: "Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu narodowi 
polskiemu" -ściskało w gardle i tylko to się wtedy liczyło.
Bardziej chodziło się na aktorów niż na sztuki. Stary Rapacki, Frenkiel, 
Solski, Ładnowski, Wojnowska, Hoffmanka, Żelazowski. Przyjeżdżała czasem 
czarodziejska Modrzejewska, oglądał jej Adriannę Lecouvreur Scribe'a, pamiętał 
ją jako Anielę w Ślubach z dwoma długimi do kolan blond warkoczami. Jakiś 
znakomity aktor (Kotarbiński?) przekonał go do postaci markiza Pozy w Don 
Carlosie, który, zakuwany w szkole, wydawał się przedtem ciężkim 
nudziarzem. Z tych samych powodów nie zgłębił nigdy Zbójców Schillera: bo 
męczono nimi w szkole na lekcjach niemieckiego, zdanie po zdaniu -najlepszy 
sposób, żeby zniechęcić do dzieła. Przyjechała z Warszawy Maria Wisnowska z Leną 
Jasieńczyka. Cały Kraków cisnął się do teatru, aby oglądać młodą, ale już 
legendarną aktorkę warszawską w sławnej wtedy sztuce. Tadziowi pójść nie 
pozwolono - coś przeskro-bał i został za karę w domu. Potem Wisnowska zabił 
Bartieniew -i już nigdy jej nie zobaczy. A sztuka? Dziesiątki lat później 
wystawił ją w Warszawie peryferyjny teatr im. Fredry, recenzent się wprosił, 
pojechał na Pragę, by spotkać się z tym, co umknęło w dzieciństwie. Okazało się, 
że umknęło na zawsze: w sztuce nie było żadnego czaru. Teatr jako nagroda. 
Chłopiec dostał niezłe świadectwo i rodzice, może nieopatrznie, wysłali go na 
Sen nocy letniej. "Wróciłem z płonącą głową [...] całą noc tułałem się bezsennie 
po łóżku..." Choć nie wszystkie zaklęcia Hermii rozumiał, ale zasiały w nim 
niepokój. "A Tytania, zwłaszcza Tytania!" Pozostał w nim sentyment dla tej 
sztuki. A w ogóle wiadomo, że chłopiec był "szekspirologiem". W domu było pełne 
wydanie sztuk Szekspira pod redakcją Kraszewskiego. W każdej biografii przytacza 
się jego opowieść, jak z braćmi współzawodniczyli w odgadywaniu pod ilustracją 
tekstu przykrytego dłonią i jak z młodszym od siebie chłopakiem, zapalonym 
komediantem, czytali Szekspira na wyrywki: ten chłopak to późniejszy wielki 
mistrz sceny, Kazimierz Junosza-Stępowski.
28
Nic chyba nie przeskrobał, skoro z "parteru stojącego" mógł oglądać adaptację 
Właściciela kuźnic Ohneta, powieści, której popularność we Francji 
przyrównywano' do późniejszej popularności Trędowatej u nas. Po latach odszukał 
w książce dialog ("ach, jakże wytworny!"), który tak wraził mu się w pamięć 
"wraz ze wszystkimi elegancjami starej krakowskiej budy...". Posłuchajmy i my, 
przeżyjmy to wraz z nimi, zgromadzonymi na "stojącym parterze", zawędrujmy w ich 
czas utracony, a stanie się czasem naszym. "Klara: Książę, wyprowadź swoją żonę, 
jeśli nie chcesz, abym ją wypędziła z domu wobec wszystkich! Atenais (do męża): 
Książę, czy pozwolisz, aby mnie lżono bezkarnie w ten sposób? Książę (zimno do 
Filipa Derblay): Czy pan aprobuje to, co pani Derblay powiedziała księżnej? Czy 
pan jest skłonny przeprosić księżnę lub gotów ponieść konsekwencje? Chwila 
milczenia. A nam wszystkim, tłoczącym się na ówczesnym stojącym parterze, dech 
zaparło. Wpiliśmy oczy w Filipa Derblay. Ten wolno odpowiedział - słyszę każde 
jego słowo: Książę, cokolwiek by zrobiła pani Derblay, jakiekolwiek miałaby 
racje w tej mierze, uznaję za dobre wszystko, co uczyni. Książę skłonił się "z 
niezrównaną wytwor-nością" - pisze Ohnet - dał znak swemu przyjacielowi i rzekł: 
Zrozumiałem. I my też. Sekundanci, pistolety, czarne długie tużurki, 
nieskazitelne cylindry - pojedynek. A sercem dumnej Klary (Derblay) kolejno 
wstrząsa niepokój - podziw - wyrzut - lęk - żałość - miłość! Kapelusz - 
parasolka - powóz - prędko, prędko - strzał - krzyk: Ranny! Nie - Filipie - ty 
dla mnie! - usta - ramiona - upojenie... Kocham cię! - Kocham cię! - kurtyna, na 
gwałt kurtyna.
I nasze ryki: - Żelazowski, Żelazowski!"
Boże, jak to napisane! Czyż to nie jest najwspanialsza polska proza, lepsza od 
najbardziej kunsztownej beletrystyki?
Był już młodzieńcem, kiedy kochał się, "zupełnie bezkrytycznie" (jak wyznaje) w 
młodziutkiej aktorce, Tekli Trapszównie, "na spółkę z sąsiadem, młodym uczniem 
konserwatorium". Sąsiad był szczęśliwszy w miłości, tak mogło się wydawać, bo 
zdobył fotografię adorowanej, "przedmiot mojej zazdrości i pożądania". Jednak to 
szczęście było pozorne, coś tragicznego musiało się dziać w życiu młodego 
pianisty, bo pewnego dnia otruł się. "Na wiadomość o tym, zakradłem się do jego 
pokoju i bez najmniejszego wahania przed nadejściem władz ściągnąłem dużą 
fotografię Trapszówny. Stała na stoliczku przy łóżku".
29
Takie to były opętania... Kiedy dawny dyrektor teatru, Stanisław Koźmian, 
kochający swoją morganatyczną żonę, słynną, ale już starzejącą się Antoninę 
Hoffmann, zapragnął dać jej szansę, przetłumaczył Lizystratą Arystofanesa, z 
francuskiego, w bulwarowej przeróbce Maurice'a Donnaya. Kraków trząsł się od 
plotek - co to będą za zachwałości! "Tecia Trapszówna [...] zalewała się 
rzewnymi łzami, że każą jej występować nago: "nago" wówczas to znaczyło w 
cielistych trykotach po szyję i w płaszczu, który miała rozchylić na jeden 
moment". A jednak, wspomina zakochany widz, coś w tym przedstawieniu było 
nieprzyzwoitego. Gesty podkreślały jurność. "Wszystko razem trąciło 
pornografią": A potem Tecia Trapszówna, tylko dwa lata starsza od swojego 
nieznanego wielbiciela, wyszła za mąż za pana Krywulta i przeniosła się do 
Warszawy. Ze wspomnień pisarza dowiedziała się o jego młodzieńczym uwielbieniu. 
Zmarła w roku 1944, przeżyła go o 3 lata.
Chłopiec był teatromanem, mówimy. A czymże innym mógł być? Jego dzieciństwo 
sięgało głęboko w wiek dziewiętnasty, głębiej niż wskazuje arytmetyka dat. 
Czytał przy świecy albo przy lampie naftowej. Potem wprowadzono oświetlenie 
gazowe, którego syk zapamiętał i nam przekazał w opisie wieczoru recytacji 
Słowackiego. Józef Conrad, kilkanaście lat odeń starszy, dowodził jeszcze 
statkiem żaglowym, by w końcu niechętnie przenieść się na parowiec. Życie 
Tadeusza przetoczyło się podczas największego w historii ludzkości 
przyśpieszenia cywilizacyjnego. Od dzieciństwa z postaciami fredrowski-mi, z 
epigonami romantyzmu, z marzycielami pracy organicznej - po dojrzałość oko w oko 
z brutalnym, bandyckim faszyzmem. Był okres, że odczuwał to jako przywilej, iż 
łączy w swojej osobie dwie epoki, siedzi niejako okrakiem, jak mówił, na granicy 
czasów: patrzy w przeszłość, przeżywa teraźniejszość i ma odrobinę przyszłości.
Nie znano lodówki, pralki, odkurzacza. Nie było centralnego ogrzewania - zimą 
"człowiek" przynosił drwa i węgiel, służąca rozpalała w piecach. W dużym 
mieszczańskim domu kilkoro służby stawało się koniecznością. A jeśli trzymało 
się powóz i konie, to i stajenny, i stangret. Nie było ośmiogodzinnego dnia 
pracy. Organizowanie związków zawodowych długo było karane jako przejaw "buntu". 
Światem rządziło prawo białego człowieka - wydawało się to naturalne do tego 
stopnia, że jeszcze w niepodległej Polsce, w latach trzydzies-
30
tych, funkcjonowała Liga Morska i Kolonialna, zupełnie jakby takie rozdzielanie 
świata miało trwać wiecznie.
Nie było sportu. Na lekcjach chłopcy uczyli się, że starożytni Grecy i Rzymianie 
sławili tężyznę fizyczną, ale sami nie mieli prawa tego spróbować. Pod koniec 
stulecia pozwolono im wreszcie chodzić na ślizgawkę. Niektórzy wymykali się na 
błonia, kopać piłkę, ale to andrusy, grzeczni chłopcy nie mogą się z nimi 
stykać. Do słownictwa zaczęły się jednak wkradać słowa przybyłe z Anglii: 
football, goal, corner, offside, match, out. Sprzeczność między tym, czego się 
uczono z książek, a praktyką życiową, wydaje mu się, kiedy przygląda się swojemu 
dzieciństwu z oddali, "aż komiczna". Bo proszę: "Ten się do mędrców liczy, zna 
chemię i ma gust, kto pierwiastek słodyczy z lubych wyciągnął ust" - kuje na 
pamięć chłopak, bo to jest pieśń filarecka; ale gdyby przypadkowo chciał się 
zaliczyć do owych mędrców, wyleciałby z hańbą ze szkoły. "Odsuwa się od dzieci 
współczesne problemy [pisze w roku 1931] jako sprzeczne z moralnością, ale 
równocześnie karmi się je, pod postacią klasyków, kroniką kryminalną i 
kazirodztwem wszystkich wieków".
Gdzieś tam w świecie pojawił się telefon. Fonograf zaczaj utrwalać głos. Szybko 
rozpowszechniła się żarówka elektryczna. Wkrótce znikną konne tramwaje (w 
Krakowie wcześniej niż w Warszawie). Upowszechniła się maszyna do pisania. 
Podobno pierwszy korzystał z niej Bolesław Prus, on też był pionierem 
cyklistyki. Maszyna do pisania - to było ułatwienie techniczne, które Tadeusz 
Żeleński, literat, bardzo sobie w końcu upodobał, twierdził, że zwiększa jego 
wydajność. W Krakowie pojawiły się pierwsze, podskakujące na bruku kiepsko 
wyresorowane automobile, a w nich kierowcy w hełmach, bo wiatr przy szybkości 
trzydziestu kilometrów na godzinę miał przeszywać uszy. We wspomnieniach Boya-
Żeleńskiego o automobilistach nie ma ani słowa. Miał nie mniej niż dwadzieścia 
sześć lat, kiedy pierwszy raz w życiu znalazł się w Paryżu. Pół roku wcześniej 
otwarto tam jedyną na razie linię metra, wieża Eiffla stała już od lat 
jedenastu.
Amerykański inżynier Maxim zastąpił niezgrabne, wielolufowe mitraliezy 
konstrukcją prostszą i bardziej wydajną: ciężkim karabinem maszynowym. Pisano, 
że wojna jest już niemożliwa, żaden atak piechoty czy kawalerii nie przedostanie 
się przez zmasowany ogień tych potworów. Wojna jednak okazała się możliwa, 
chociaż w przewidywa-
. ,	31 . '
niach było sporo racji: milion młodych mężczyzn z obu armii padło skoszonych 
przy twierdzy Verdim, bo generałowie obu stron uparli się, że twierdza musi być 
w ich posiadaniu, dziś już nikt nie wie dlaczego. Nie znano czołgów, kiedy mały 
Tadzio bawił się z braćmi ołowianymi żołnierzykami w wojnę. Ani tym bardziej 
samolotów. Był już młodym lekarzem, kiedy bracia Wright przelecieli kilkanaście 
sekund swoim dwupłatowcem. Zamieszczono z tego zdjęcie w krakowskich "Nowościach 
Ilustrowanych". W kilka lat później Bleriot przeleciał nad kanałem La Manche. 
Mówiono wtedy, że odtąd nie ma już granic i zapanuje powszechne braterstwo. 
Zwłaszcza, jeśli ludzie nauczą się wspólnego języka, który wymyślił doktor 
Ludwik Zamenhof.
Tadeusz Żeleński zachwycił się potem lataniem, był jednym z pierwszych i 
najbardziej zapalonych pasażerów wczesnej komunikacji lotniczej - leciało ich 
kilkunastu na niewielkiej wysokości - potem pisarz pochwalił to w felietonach 
(Podniebnym tramwajem i Fruwaj-ciel). Marconi zaczął wreszcie próby z falami 
radiowymi, "Titanic" nadawał już tą drogą sygnały SOS, podczas wojny sztaby już 
się porozumiewały, choć bardzo licho, drogą radiową. Odkryje dla siebie radio w 
latach trzydziestych wychowanek poprzedniego stulecia, Tadeusz Żeleński; po 
przezwyciężeniu pierwszego skrępowania, kiedy czuł się jeszcze nieswojo w 
zamkniętym studiu, stanie się ono jego ulubionym sposobem komunikowania się z 
publicznością.
NIE BYŁO POLSKI. "Urodzony w niewoli, okuty w powiciu..." chociaż ta niewola, w 
zaborze austriackim, była posładzana. Nie zapominajmy jednak: własnej 
państwowości nie było, kariery urzędnicze robiło się u obcych. W Galicji dawało 
się upust patriotyzmowi w legalnych manifestacjach, mszach, akademiach 
rocznicowych. Mickiewicz sprowadzony na Wawel. Mickiewicz na pomniku. Dziady 
poznawał "niestety, w szkole, to jest w owej atmosferze nudy, przymusu i baka-
łarskiego komentarza, w której sam bóg poezji, gdyby zstąpił na ziemię, 
zmieniłby się w kawał marynowanej tektury". Zbiorowe recytacje Konfederatów 
barskich, w których chłopiec nawet brał udział przebrany za góralczyka. Uczyli 
się drobiazgowo życiorysu Mickiewicza, życiorysu oficjalnego i świątobliwego, na 
użytek maluczkich. Parsknął śmiechem, kiedy nauczyciel dyktował, że wieszcz 
mieszkał przy ulicy Nicolas d'Antin. "Proszę cię, Żeleński, wyjdź" - usłyszał. 
Pozostał mu jakiś niejasny cień urazy do Mickiewicza. Ale cóż - on
32
sam, po latach, podaje adres (rue Fortunee), pod który przybyli do Paryża 
nowożeńcy: Balzak i Ewelina Hańska. Prawda, że trochę to co innego: dom, 
przeznaczony dla Balzaków, był zamknięty, "służący, który go pilnował, oszalał!" 
Ale adres... adres jest!
"Kiedy byłem w szkole - wspomina pisarz w rewoltującym szkicu Mickiewicz a my - 
budzili we mnie szczerą antypatię owi filareci, filomaci i promieniści, którzy 
wypisywali sobie jako godło "naukę i cnotę". To są rzeczy, które starsi zalecają 
młodym, a przeciw którym młodzi się buntują lub sobie z nich kpią; ale żeby 
młody sam sobie stawiał za ideał naukę i cnotę, to mi się wydawało potworne". 
Miał lat kilkanaście - zwierza się - kiedy "sobie przeprowadził nader radykalną 
rewizję Pana Tadeusza: to soplicowskie "centrum polszczyzny* [może przez 
analogię z tym, co w domu słyszał o szwindlach majątkowych Adolfa Tetmajera, 
męża cioci Julii - J.H.] budziło we mnie poważne wątpliwości". Uratował Pana 
Tadeusza w jego oczach... Słowacki, wspaniała oktawa z uwielbianego Beniowskiego 
("...To czas się cofnął i odwrócił lica / By spojrzeć jeszcze raz na piękność w 
dali..."). Nuda i przymus w szkole zamordują najlepsze utwory. "Pierwszy raz 
odczułem poezję, czytając Heinego, bo nie był objęty programem szkolnym". (Jak 
płynnie znał niemiecki, skoro potrafił odczuć poezję!...). Ale były też 
niedzielne spotkania patriotyczne u panny Leontyny Bochenek, która akompaniowała 
im na klawikordzie, kiedy chórem śpiewali Warszawiankę. Przed nimi bywał u panny 
Bochenek starszy o kilka lat Wyspiański i jej zadedykował swoją Warszawiankę, 
kiedy wydał dramat drukiem.
Miał lat dwadzieścia, kiedy w Paryżu bracia Lumiere pokazali na ekranie 
robotnice wychodzące z fabryki, pociąg wjeżdżający na stację, a potem ogrodnika, 
który sam siebie oblał z sikawki. Nie został kinomanem. Film uchodził najpierw 
za dziwowisko dla dzieci i prostaków, potem za rozrywkę jarmarczną - i tak 
rzeczywiście było. Chłopcom zabroniono bawić się z hołotą, słuchać brzydkich 
słów, nie ma pisemnego śladu, żeby wkręcali się w tłum, gapili się na cyrkowe 
sztuczki wędrownych akrobatów. Na festyny, do namiotów wróżb, na wenty 
dobroczynne, podczas których hrabiny kwestowały na rzecz ubogich, szli pod 
zawsze czujnym okiem dorosłych. Świat był dla nas, młodych, smutny - powtarzał 
często. I wyliczał: "Naginano ani tenisa, ani
dansingu, ani motocyklu, ani flirtu (poza^J^^gpancerzoną w stal
&
3 - Błazen - wielki mąż
33
i fiszbin kuzynką)". Pozostawał teatr. Rozładowanie emocji i poznawanie życia. 
Później, już jako krytyk teatralny, zatytułuje jeden ze zbiorów recenzji właśnie 
tak: Okno na życie.
Teatr - i książki. Był pożeraczem książek (i to mu pozostało do końca, także we 
Lwowie). Pochłonął Fredrę, którego komplet znalazł u stryja w Grodkowicach; znał 
go prawie na pamięć, o czym jego polemiści mieli się później, nieraz ku swojemu 
wstydowi, przekonać. Z braćmi wyrywali sobie "Czas" z kolejnymi odcinkami Ogniem 
i mieczem - "to była słodka męka, ta rozkosz tak dawkowana" - nie przyszło im na 
myśl, czupurnym kogucikom, że mogliby to czytać razem. Jako młodzieniec nadal 
zaczytywał się Sienkiewiczem: "Uwielbiałem go za, Boże odpuść, Bez dogmatu". A 
jednak, już krytyczny wobec tej powieści, ponownie po nią sięgnął i to wtedy 
zauważył, ile uroku estetycznego rozterkom Płoszowskiego dodaje to, że ma zawsze 
pełny portfel. Dzieciństwo upłynęło mu w cieniu Balladyny, współżył z nią 
blisko, bo ojciec latami komponował według niej operę Goplana. O Szekspirze już 
wspominaliśmy. Był w domu komplet Wilkońskiego, mógł się pochwalić, że zna jego 
"ramotki" na wylot.
Poza tym czytał wszystko, co czytali chłopcy w tym wieku, wymienił gdzieś 
Dumasa, J.F. Coopera, na pewno czytał te książczyny, które z angielskiego 
tłumaczyła najmłodsza z cioć Grabowskich -Zofia (Małe kobietki, Mali mężczyźni 
itd.).
Lalka Prusa. Opowieść dość znana, ale przypomnijmy. Matka, działaczka społeczna, 
była przewodniczącą Stowarzyszenia Nauczycielek i z tej racji kierowała zakupami 
do biblioteki. "Pewnego dnia wpadła do nas bibliotekarka [...], z wypiekami na 
twarzy, podniecona, wzburzona, trzymając w ręku jakieś książki. Zdyszanym głosem 
rzekła: "Pani prezesowo [nie "pani prezes"! - J.H.], my tego w bibliotece 
trzymać nie możemy: to jest ohyda! ohyda!". Cisnęła książki na stół: To była 
Lalka". Rzecz prosta, rzucił się na trzy tomy Lalki i pochłaniał je przez kilka 
dni. "Byłem nieprzytomny z zachwytu". (I tak oto, dzięki chłopcu, który jej się 
przyglądał, panna Daniela Mikiewiczówna nie zniknęła w otchłani niepamięci, 
bibliotekarka trafiła do historii -no, do bardzo specyficznej historii, takiej 
dla wtajemniczonych, ale jest, żyje na jej kartach!).
Wrócił do Lalki po latach, by opowiedzieć o tym spotkaniu w odczycie radiowym 
Prus w perspektywie czasu. Mówi: "Teraz...
'O
ts
34
przerywając lekturę... wyszedłem z domu, aby przejść się trochę". Idąc "szlakiem 
Wokulskiego" skręcił z Krakowskiego Przedmieścia, gdzie mieszkał, na Karową i 
skierował się ku Wiśle. Pomyślał, że asfaltowany bulwar "wysadzany drzewami 
zachwyciłby Prusa. [...] I w naddatku niepodległa Polska, której też Prusowi - o 
parę lat - nie dane było doczekać". Kiedy to mówił, był rok 1937 - Polska miała 
przed sobą jeszcze tylko dwa lata niepodległości.
Nauczyciel francuskiego, którego nazwiska nie znamy, "sfrancu-ziały Kurlandczyk, 
z rodziny emigrantów", weteran Legii Cudzoziemskiej, samotnik i mizantrop, 
podsuwał mu swoich ukochanych klasyków... Ale on był wówczas bardzo modernę - 
zwierzał się w roku 1927 w odczycie wygłoszonym na Sorbonie po francusku pt. Mes 
confes-sions - czytał Maupassanta, Bourgeta, Feuilleta, Gypa, rozkoszował się 
"powieścią z wyższych sfer". Podaje tytuły: Okrutne zagadki, Kłamstwa, Nasze 
serca, Serce kobiety etc. Uznanie dla Maupassanta będzie, słusznie zresztą, 
trwałe; wzruszy się, kiedy w parku Monceau natknie się nieoczekiwanie na jego 
pomnik.
"Trzynastoletni smarkacz [wyznaje w odczycie - J.H.] - umaza-ne ręce i podarte 
spodenki - w wyobraźni mieszkałem w wykwintnych garsonierach "światowców" i w 
marzeniach okrywałem pocałunkami gorące i smukłe ciała czarodziejskich 
"mężatek", które po godzinie rozkoszy wymykały się dyskretnie, zostawiając za 
sobą smugę perfum; [...] odkładałem książkę z wypiekami, z daremną czułością w 
duszy..." (Zdaje się, że mamy tu delikatnie zaszyfrowane wspomnienie rozkoszy 
onanistycznej).
Heine - w oryginale, po niemiecku. Warum sind denn die Rosen so blass - cytuje z 
pamięci - O sprich, mein Lieb, warum? "Przepraszam za niemczyznę - dodaje we 
wspomnieniu - ale mógłbym tak Heinego mówić godzinami, mimo że go nie miałem w 
ręku od wielu dziesiątków lat". Kiedy był sam, kiedy był skazany na czekanie, 
"mówiłem sobie półgłosem wiersze, najczęściej Heinego lub Słowackiego". Bo ten 
rzekomy cynik, trzeźwy ironista, był sam na sam ze sobą żarliwym lirykiem, tak 
właśnie przeżywał świat. I potem jego własne wiersze, których delikatna, 
nieśmiała liryczność będzie zawsze tuszowana przez żart, autoironię - mają 
wyraźnie piętno heinowskie.
Kiedy mu później zarzucano, że nie widzi literatury poza klasykami francuskimi, 
ripostował, ku zaskoczeniu "specjalistów", że całe-
35
go Dostojewskiego ma za sobą. ("Boże ty mój - wzdycha w ruskim zaśpiewie - nie 
zawsze było się zgniłym zapadnikiem"). Biesy czytał z osiem razy, wciąż wracał 
do Idioty ("najpiękniejsza powieść świata"), wspomina Wieś Stefańczykowo i jej 
mieszkańców, odkrywając w tym opowiadaniu pokrewieństwo ze Świętoszkiem Moliera. 
"Kochał się" w demonicznych kobietach Dostojewskiego: Nastazji Filipownie, 
Gruszeńce, nieszczęsnej Sońce Marmieładównie. Czytał te książki po francusku, 
ale kiedy rozczula się nad Łagodną, odezwie się tytułem rosyjskim: "I jeszcze ta 
Krótkaja! Ach, ta Krótkaja!". Nie znał rosyjskiego, ale wystarczył słuch 
językowy, wrodzona muzykalność, by przyswajać sobie na wyrywki ruskobrzmiące 
zdania.
Dostojewski - a także Schopenhauer i literatura skandynawska. Świat jego 
młodości był smutny, "toteż dla inteligentnego młodzieńca najskrajniejszy 
pesymizm był obowiązujący. Życie było tymi kwaśnymi winogronami, o których 
mówiło się co tylko można złego. Parerga und Paralipomena Schopenhauera leżały 
wówczas stale przy moim łóżku...". Strindberg i w ogóle mroczna, północna 
literatura skandynawska była jak znalazł, padła na "wdzięczną glebę". Znamienna 
uwaga: "Nienawiść kobiety, jaką zieje ta literatura, była dla naszych umęczonych 
twarzy maską, pod którą kryły się szalone marzenia i słane gdzieś w próżnię 
pieszczoty". Więc czytali na zabój te wszystkie Znużone dusze i Tańce śmierci 
(ich dalszy ciąg możemy znaleźć w nastroju niektórych filmów Bergmana). "Od tego 
czasu - zwierza się dalej -poznałem kilka miłych kobiet i kilkanaście ładnych 
książek; nie łudzę się, abym szczególnie zmądrzał, ale nauczyłem się bodaj 
rozumieć, że prawdziwą mądrością życia może być uśmiech, a zgrzyt może być tylko 
jego pół- i ćwierćmądrością". Upominanie się o prawo do uśmiechu i szczęścia, 
wbrew nienawistnikom i czcicielom ponurac-twa - stanie się główną kampanią jego 
życia.
Miał lat kilkanaście, kiedy poznał Baudelaire'a. Egzemplarz znalazł na biurku 
Kazimierza Tetmajera, początkującego naówczas poety, swojego kuzyna, syna cioci 
Julii. "Uderzył mnie tytuł Les Fleurs du mai (Kwiaty zła), tajemniczo 
odpowiadający mojemu stanowi ducha". Baudelaire, poeta krakowski - określił to w 
późniejszym szkicu. "Chłonąłem w zachwycie [...] wszystkie upajające trucizny. 
Znajomość była zawarta. Sztama. Na kilka lat Baudelaire stał mi się 
nieodłącznym, stał się wcieleniem poezji". Przeżywając swój mło-
36
dzieńczy Weltschmerz, "rozpaczliwie obchodząc w kółko śpiący już Kraków, smagany 
drobnym deszczem", mamrotał słowa "nasycone wonią mgły błotnistej" (to już 
Baudelaire).
Kuzyn Kazimierz, starszy o dziewięć lat, użyczył mu też swojego Don Juana 
Byrona, ulubioną lekturę w przekładzie Porębowicza. Egzemplarz upstrzony był 
przez kuzyna-poetę znakami i wykrzyknikami, co świadczyło o zaufaniu do 
Tadeuszka. Przez cztery lata, "między czternastym a osiemnastym rokiem życia 
[byłem] towarzyszem włóczęg górskich Kazimierza Tetmajera... dla którego 
powziąłem fanatyczne uwielbienie". Trudno wyobrazić sobie lepszego przewodnika 
po tajemnych, najbardziej niedostępnych ścieżkach Tatr niż przyszły autor 
Skalnego Podhala. Był śmiałym taternikiem, a Tadeusz, czasem bardzo się bojąc 
(jak uczciwie przyznaje), lazł za nim wszędzie, gdzie było trzeba. Jest 
oficjalne tatrzańskie świadectwo, że Kazimierz Tetma-jer i Tadeusz Żeleński, w 
towarzystwie góralskich wspinaczy, jako pierwsi osiągnęli szczyt Staroleśnej. 
Było to w sierpniu 1892 roku, zaraz po maturze Tadeusza, miał wtedy lat 
osiemnaście. Kazimierz lubił go (o czym świadczą jego listy do matki), Tadeusz 
sądzi, że to dlatego, że "umiałem słuchać i umiałem szanować jego milczenie, i 
smucić się z nim, i błaznować po trosze dla jego rozrywki". Ale pewnie i 
dlatego, że chłopiec był "fenomenalnie inteligentny", jak zapamiętał młodzieńczy 
przyjaciel, a potem zaciekły oponent, Adam Grzymała-Siedlecki. Dla samego 
Tadeusza to giermkowanie, jak to nazywa, poecie, który wkrótce wybije się na 
czoło, stanie się modny i podbije serca czytelniczek swoimi erotykami ("Lubię, 
kiedy kobieta..."), otóż dla przyszłego Boya było to "cudowną przygodą... 
nieoszacowanym i darowanym przez los rozszerzeniem skali i wrażeń. Z zachwytem 
przechodziłem kurs żrącego pesymizmu, który tak oczyszcza serce dziecka". (Nie 
mogło, oczywiście, zabraknąć pobłażliwej autoironii).
Potem odpłynęli daleko od siebie. Najpierw, kiedy w Krakowie pojawił się 
Przybyszewski i gwiazda Tetmajera zaczęła blaknąć: poeta uznał kult Tadeusza dla 
"tamtego" za zdradę. Później, gdy Tetmajer zaczął osuwać się w obłęd, Tadeusz z 
przyjaciółmi chcieli go leczyć -było to podczas wielkiej wojny - starali się go 
umieścić u znajomego lekarza w zakładzie, Kazimierz krzyczał, że to spisek, że 
chcą go otruć, a przywódcą spisku jest "Boy". Budził się czasem z tej ciemno-
37
ści, tworzył nawet, by znowu w nią zapaść. "Cofnął się w jakąś mroczną głąb - 
pisał Boy we wspomnieniu pośmiertnym - chodził po świecie daleki, wszystkiemu 
obcy".
Tadeusz Żeleński był we Lwowie, kiedy w roku 1940, z kilkumiesięcznym 
opóźnieniem, dotarła do niego wiadomość o śmierci Kazimierza Tetmajera. Przejęty 
tym zgonem, o którym we Lwowie Polacy nie wiedzieli, zamieścił wspomnienie w 
"Czerwonym Sztandarze". W pruderyjnym, nastawionym na propagandową nudę 
dzienniku pisał o wierszach, "które swoją zuchwałą zmysłowością zelektryzowały 
poezję polską". I jeszcze, że "cała niemal młoda poezja ówczesna wyszła z niego 
- męska i żeńska, bo odzewem na jego kuszące szepty ("Mów do mnie jeszcze...") 
stała się obudzona liryka niewieścia". I że autor Na skalnym Podhalu, które jest 
arcydziełem, będzie zawsze czytany. Zostanie też po nim kilkadziesiąt wierszy o 
krystalicznej polszczyźnie. Tak pisał Tadeusz Żeleński w sowieckim Lwowie...
Jeszcze jednego pisarza nie wolno nam pominąć: to Anatol France. Ogród Epikura, 
Poglądy księdza Hieronima Coignarda, Gospoda pod Królową Gęsionóżką - to były, 
stwierdzają zgodnie pamiętnikarze, te dzieła, których zuchwałości podniecały 
rówieśników Tadeusza. Czytał France'a, jak całe jego pokolenie, "aż do 
opilstwa". I chociaż po dwudziestu kilku latach "nie zawsze odnajduję dawne 
entuzjazmy, mam wrażenie - broni swojej lektury - że mimo swego "nihilizmu" 
ksiądz Hieronim Coignard był dobrym mistrzem". A oto dlaczego: "Życie aż nadto 
uczy codziennie człowieka niezłomnie wierzyć w to, co mu wygodnie, ku czemu prą 
go jego interesy lub namiętności; filozofia tedy, która uczy go wątpić, jest 
zbawienną i ludzką nauką".
To książki. A życie? Owo przyziemne, ordynarne życie? Nie udało się troskliwym 
rodzicom odgrodzić od niego Tadeuszka tak, jakby sobie życzyli. Zbliżył się do 
niego dość nieoczekiwanie, bo właśnie w szkole. Miał wtedy lat dwanaście, był w 
trzeciej klasie, surowo chowany, na ogół grzeczny. Ale pozwólmy mówić jemu - 
nikt tego nie opowie lepiej niż on sam: "[...] Uczyłem się dobrze. Ale miałem 
jedną właściwość, która mi została: byłem błazen. Muszę powiedzieć, że cieszyłem 
się u profesorów dużą bezkarnością, podobną do tej, jakiej zażywają błazny na 
dworach królów". Przebrał widać miarę, skoro "jednego razu gospodarz klasy, nie 
mogąc dać sobie ze mną rady, przeniósł mnie za karę do ostatniej ławki [...]. Ta
38
ostatnia ławka była zamieszkała przez recydywistów, chciałem powiedzieć 
repelentów, chłopów niemal pod wąsem, których bał się niejeden młodszy 
profesor". Otóż te dryblasy przyjęły go serdecznie, "stałem się ich ulubieńcem". 
Był to dla niego "jak świat z bajki; działy się tam rzeczy, o których bym nawet 
nie przypuszczał, że istnieją [...]. Co się tam działo! Na godzinie religii i 
polskiego, a często i na innych, draby rżnęły w karty, w scyzoryk, organizowali 
biuro loterii, aby wyłudzać pieniądze z naiwnych". Jeden był pomocnikiem 
klakiera, inny, "już pod wąsem", handlował biletami na galerię. On odrabiał im 
zadania, podpowiadał jak rutynowany sufler, a oni dzielili się z nim -
doświadczeniem. No i językiem, pisarz o tym nie wspomina, bo to rozumie się samo 
przez się, że poznał tajniki polszczyzny, o której nie miał pojęcia, a które 
przydały się autorowi Słówek i tłumaczowi Rabelais'go.
Kiedyś wzięli go ze sobą na wódkę, do handelku pana Bochnaka przy ulicy 
Szpitalnej. "Był to szynk podrzędnej klasy, dorożkarski, z blaszaną ladą, z 
wyziewami spirytusu". Wchodzili dorożkarze, nalewano im z reguły z dwóch 
flaszek: "Kwaśna z mocną", "Ojciec z matką". Albo: "Szpagatówka w kratkę". 
"Zakrztusiłem się solennie przy pierwszym "Ojcu z matką", drugi poszedł 
gładziej; jakich wrażeń doznawałem, nie podejmuję się zanalizować; sądzę, że 
przeważało uczucie męskiej dumy". Ale chłopiec nie stracił poczucia 
rzeczywistości. Wybiegł na ulicę. Kręciło mu się w głowie. "Latarnie naftowe 
miały tęczowe koła, ludzie przesuwali się jak cienie. Biegłem z bijącym sercem 
przez tę mgłę".
To w tym felietonie Pierwsza wódka określił siebie, wspominając "szkraba 
pędzącego przez ulice" jako "pijane dziecko we mgle". Używane i nadużywane, 
stało się w końcu pojęciem obiegowym, oddzieliło się od autora. A to był on, ten 
chłopiec błądzący w fantastycznym zamglonym świecie, on, syn państwa Żeleńskich.
Dotarł wreszcie do matury. Przełożył pisemnie (jak to skrupulatnie wylicza dr 
Stanisław Sterkowicz w swojej cennej pracy o Boyu-lekarzu) tekst łaciński na 
polski, tekst polski na łacinę i jeszcze coś z greki na polski; napisał pracę z 
historii literatury polskiej po polsku i z niemieckiej po niemiecku; rozwiązał 
zadania z algebry i trygonometrii. 17 czerwca 1892 roku Komisya wpisała do 
świadectwa "Żeleńskiego Tadeusza Kamila Marcjana, urodzonego... w Królestwie 
Polskim" "uchwałę" (tak to się
39
nazywało): "dojrzały". Mamy, dzięki skrzętności dr. Sterkowicza, odpis tego 
świadectwa przed sobą. Stopnie bardzo dobre i dobre, tylko z niemieckiego 
"dostateczny", co trochę dziwi, kiedy się pamięta o tym, jakie było spoufalenie 
maturzysty z dziełami Goethego, Schil-lera i Heinego. Wojciech Natanson ma chyba 
rację przypuszczając, że przekorny uczeń zadarł jakoś z nauczycielem.
Był rok 1931, Boy-Żeleński kończył lat pięćdziesiąt siedem, kiedy, z okazji 
recenzji ze sztuki Kazimierza Łęczyckiego Sztuba, dawny abiturient gimnazjum 
Nowodworskiego (czyli św. Anny) przypuścił swój pierwszy atak na maturę. "Można 
by mniemać, że matu-r a to jest jakiś samoistny organizm, obdarzony zachłannym 
imperializmem. I wielki polityk. Pozwala się atakować głośno, a tymczasem 
dokonywa coraz to nowych aneksyj po cichu". Przemyślenia wieku dojrzałego 
nakładają się chyba na wspomnienia przeżyć własnych, kiedy pisze: "...wszyscy są 
w cichej zmowie: uczniowie, woźny, nauczyciel, dyrektor i wizytator. Kogóż się 
tedy oszukuje, skoro wszyscy są w spisku? Maturę".
Matura dawała, według kodeksu pojedynkowiczów (Boziewicza) patent na honorowość, 
coś w rodzaju indygenatu, miało się prawo stanąć wobec przeciwnika z pistoletem 
w dłoni. "Tak więc... słuszne zatem jest, aby dla patentu na honorowość, 
dozwolone były czyny niehonorowe". I wszystko to, pisze, spotyka młodego 
człowieka w najtrudniejszym okresie. "Doprawdy, dziecko ma końskie zdrowie, że 
wytrzyma to wszystko". Nie musiało więc to być takie łatwe przeżycie, jak 
wynikałoby z suchego zapisu "Komisyi".
W pół roku później pisarz ponowi swój atak, tym razem w artykule Burżuazyjne 
szlachectwo. "Jak orężem szlachectwa była niegdyś szabla, tak orężem 
mieszczaństwa stała się "inteligencja", wykształcenie". Gdyby tak formalnie do 
tego podchodzić, to "ani jeden z marszałków Napoleona nie mógłby zostać nawet 
porucznikiem. Sam Murat - berajter cyrkowy, a potem król Neapolu - byłby w 
austriackim wojsku co najwyżej feldfeblem "na zupę"".
Edukacja jego czasów miała coś bardzo arystokratyczne-g o przez pewną 
bezużyteczność tych studiów. Zarazem "coś pluto-kratycznego i kastowego, przez 
kosztowność studiów". Toteż "żaden książę tak nie gardził "prostymi ludźmi", jak 
radczyni Dulska, to ucieleśnienie tryumfującej burżuazji".
40
Przykład z austriackiego wojska: "dystans między oficerem a żołnierzem [...] był 
co najmniej taki jak w dawnych feudalnych czasach". Tylko że tym razem nie był 
to szlachcic i poddany, ale często dwaj koledzy, "różniący się nieraz tylko tym, 
że jeden posiadł bez zarzutu arkana gramatyki greckiej, a drugi zrobił o jeden 
za dużo błąd w aorystach. [To coś z gramatyki starej greki - J.H.]. Za to jechał 
wagonem na "6 koni 40 ludzi"!".
Nie jest, oczywiście, tak, by godził się na dominację ludzi pozbawionych 
wykształcenia. Wnioskuje: "Oddzielić to, co w wykształceniu i jego atrybutach 
posiada istotną celowość społeczną, a co w nim jest przeżytkiem, pokraczną 
imitacją dawnej szlachetczyzny...". I tak kończy: "Podnoszenie godności 
człowieka, godności wszelkiej pracy, a nie poniżanie jej sztucznymi różnicami. 
[...] Jeden będzie specem od bakteriologii, drugi od malarstwa pokojowego, inny 
od zakładania dzwonków elektrycznych, inny od filozofii... to kwestia ich 
talentów, ochoty i wyboru. Ale nie ma tu miejsca na żadne przepaści społeczne. 
Światła, szacunku, chleba i mydła dla wszystkich. A z reszty można się uśmiać".
Ktoś może zauważyć, że ta pointa, aczkolwiek piękna, jest nazbyt optymistyczna. 
"Reszta" niesie ze sobą tyle konfliktów i dramatów, że nie można się z niej 
uśmiać. Bardzo by się zdziwił, nawiasem mówiąc, Boy-Żeleński, gdyby mu 
powiedziano, że kult papierka wróci ze wzmożoną siłą - gdzie? - w Polsce zwanej 
ludową. Bo będzie namacalnym znakiem awansu społecznego, zwłaszcza tych, co 
wyszli ze wsi. A cóż, dopiero tytuły magisterskie!... To była wielka fabryka 
"kwitów na mądrość", która często zastępowała, ba, upokarzała rzeczywiste 
zdolności i wiedzę, ale niesformalizowane. Co się tych magistrów, "dochtorów", 
docentów takich i siakich - ilu autorów prześmiesznych prac namnożyło! I ci, 
którzy zacinając zęby dochrapali się dyplomów magisterskich, bardzo zazdrośnie 
bronili swojego prawa do reprezentowania "inteligencji". I posad. Bronią też 
zdobytego języka, tych kilkunastu słów z żargonu socjologiczno-prawne-go, 
bardziej zaśmiecającego język polski niż czyni to słownictwo rynsztokowe.
Znalazł się nawet profesor, który opracował projekt prawa prasowego, 
zastrzegającego pracę w dziennikarstwie dla osób z wyższym wykształceniem. O 
mało a zaczęto by to rozpatrywać poważnie w Iz-
41
bie! Ależ w ten sposób największe tuzy dziennikarstwa miałyby zamknięte usta. 
Twain, London, Górki, Kisch, Żeromski, Malraux - czy ja wiem, kto jeszcze? (O 
sobie przez skromność nie wspomnę). Ba, nawet tacy pisarze jak Lew Tołstoj czy 
Tomasz Mann, wielcy erudyci, nie ukończyli studiów, bo ich nudziły. A Czechów i 
Boy - czy mieliby prawo pracować w "Życiu Warszawy", skoro ukończyli medycynę, a 
nie uczęszczali na kolokwia dziennikarskie u tego profesora? Na szczęście, 
zdrowy wybuch śmiechu nie dopuścił do rozpatrywania tego projektu. Życie toczy 
się dalej. W tym świecie geniusze komputeryzacji, bez formalnych studiów, trzęsą 
sferą finansów. Zabrania się uprawiania medycyny bez stosownego dyplomu - i tak 
być powinno. Ale o tym, kto jest dziennikarzem, kto naczelnym redaktorem, nie 
decyduje ustawa, ale talent - i właściciel pisma, czyli ten, kto płaci. Taka 
jest rzeczywistość. A z reszty można się uśmiać - mimo że konkluzja ta nadal 
pozostaje nazbyt optymistyczna.
IV ZMARNOWANY CHŁOPIEC
"... nie bardzo wiem czemu, ukończywszy w Krakowie gimnazjum, znalazłem się na 
medycynie. Może to były sugestie nie tak dawnej jeszcze epoki pozytywizmu, że 
wszelkie studia nad człowiekiem trzeba zaczynać od początku, od krajania 
trupów". To wyznanie, zawarte w odczycie, z którym w latach dwudziestych 
objeżdżał Polskę (Jak zostałem literatem), jest efektownym uproszczeniem dla 
publiczności tłoczącej się w sali. Powodów, dla których Tadeuszek - jak nazywał 
go kuzyn, Kazimierz Tetmajer - wybrał, ku zaskoczeniu najbliższych, medycynę, 
było więcej.
Co miał ze sobą robić? Ojciec, w jego wieku, był już naznaczony talentem 
muzycznym. Starszy brat, Stanisław, od roku studiował na politechnice - będzie 
architektem. Tadeusz miał wrażliwość poetycką, niewątpliwe zdolności: na użytek 
własny, jak się zwierzył, przetłumaczył sonet Baudelaire'a Brumes et Pluies; 
"Kocham was, nasycone wonią mgły błotnistej / Późna jesieni, wiosno; serce moje 
w mglisty / Spowiwszy całun kładę na wilgotne mary..." itd. - to jego! Ale co to 
znaczy - mieć "zdolności"? Jaka przyszłość go czeka? I o czym miałby pisać ten 
młody człowiek - bez doświadczeń, bez życiorysu? W Krakowie (opowie w szkicu 
Kariery) przed młodym człowiekiem po maturze otwierały się właściwie trzy drogi: 
prawo, filozofia lub medycyna. "Prawo" - w praktyce znaczyło zostać urzędnikiem; 
"filozofia" - nauczycielem gimnazjalnym. Pozostawała medycyna - "powszechny 
rezerwuar niespokojnych duchów". I wielka niewiadoma. Można było pomarzyć. O 
"wytwornych pacjentkach", albo, będąc chirurgiem, o "ocaleniu życia młodej 
milionerce, która połknęła bry-
43
lantowy guzik", i o zaślubieniu jej. Społecznik, jakiś doktor Judym, mógł sobie 
pomarzyć o reformach socjalnych. Ktoś o bardziej awanturniczym usposobieniu 
"może - wspomina po latach z lekka błaznując - być lekarzem marynarki i objechać 
cały świat albo zostać lekarzem kąpielowym i też ob... Przepraszam, wyrwało mi 
się".
Studiowanie medycyny przydawało młodemu człowiekowi pewnej tajemniczości. Bo 
tamte wydziały - "to po prostu dalszy ciąg gimnazjum, książki i skrypta, tutaj 
kościotrup w pokoju, ku przerażeniu kuzynek, krajanie trupów, wdzieranie się 
skalpelem w sam rdzeń istnienia... Mały Faust. Pozytywizm podawał tu sobie ręce 
z romantyzmem". "Bo u nas - stwierdzi raz jeszcze - i pozytywizm był tylko formą 
romantyzmu".
Ale jest jeszcze jedno wyznanie: o wpływie pewnej osobowości. Był to 
trzydziestoletni już wtedy student medycyny, korepetytor młodszego brata, 
Edziuli, Stach Szczytnicki, "ciężko przebijający się przez życie, ale pełen 
animuszu i humoru, zdolny i inteligentny". "To on głównie spowodował, że 
wstąpiłem na medycynę. Tak dosadnie wyrażał się o wszystkich "metafizykach" 
(termin najwyższej wzgardy, którym ten pozytywista obejmował wszystko, co nie 
było "przyrodą"), tak ciepło umiał opiewać piękno medycyny, że mnie, 
hamletyzującego wówczas młodego durnia, zdecydował".
Musiała to być nie lada osobowość, skoro "hamletyzujący młody dureń", przekorny 
z natury, uległ jego elokwencji. Ale czy w samej "przekorności" Tadeusza nie 
leży dodatkowy klucz do tej zagadki? Medycyna, fizjologia, studia nad naturą - 
na przekór sztuce, kultywowanej w domu, na przekór tym wszystkim natchnionym 
artystom, którzy ojca otaczali!... Nie ma ani słowa o tym w zwierzeniach 
pisarza, ale jest aluzja - że wszystkich zaskoczył. Sprzeciwu jednak nie było. 
Pozytywizm pożeniony z romantyzmem - charakteryzował przecież matkę, wychowanicę 
"Narcyssy".
Stach Szczytnicki kariery nie zrobił, chociaż został lekarzem okrętowym i ożenił 
się. Kiedy Tadeusz po latach odszukał go w Trieście, przeraził się ruiną tego 
człowieka, domyślił się od razu w czym rzecz: "morfinista w ciężkim stadium". 
Wkrótce potem dowiedział się, że "Szczyt" umarł na okręcie: "ciało jego - według 
marynarskiego rytuału - wrzucono do morza gdzieś na oceanie".
44
Dość szybko młody człowiek zorientował się w pomyłce (jak zwierza się w tym 
samym odczycie), ale nie zrezygnował. Pewnie zagrała ambicja. W ciągu pierwszych 
lat studiów zaliczał wszystko zgodnie z programem, nie z jakąś wysoką notą, ale 
zawsze za pierwszym podejściem. Zdążył też, jako osiemnastolatek, zaliczyć 
wojsko: przez pół roku był w 13 pułku piechoty (różowe wyłogi) Jednorocznym 
ochotnikiem" (z którą to nazwą oswoiły nas Przygody dobrego wojaka Szwejka 
Haska). Poznał musztrę, broń, regulaminy, służbę wartowniczą. Było to wojsko 
dosyć ulgowe, mógł mieszkać w domu, poza służbą chodzić w cywilu. Zwolniony z 
wojska w stopniu starszego strzelca - nie był więc ofermą. Z jego wynurzeń nie 
dowiadujemy się, czy strzelał i jak strzelał. Przypomina się Marcel Proust, 
starszy o trzy lata, który także odbywał, z grubsza w tym samym czasie, służbę 
jednoroczną i ukończył ją z lokatą przedostatnią. Zawsze mnie intrygowało, kto 
to był ten z lokatą ostatnią, żołnierz słabszy od Marcela i pewno nieszczęśliwy. 
Proust zresztą sobie swój pobyt w wojsku chwalił...
Dla młodego wrażliwego chłopca studia medyczne mogły być wstrząsem. Jeszcze w 
roku 1936, a więc w czterdzieści lat później, będzie wspominał ten przeskok od 
"troskliwego domowego wychowania" do tych "spelunek naukowej nekromancji" - ze 
zgrozą (szkic Królik). "Dostaje się atlas anatomiczny, w którym przede wszystkim 
ściągają jego [chłopca] uwagę kolorowe (przesadnie) genitalia... Starzy medycy 
popisują się przy nim brutalnością niby marynarze przy przepływaniu równika..." 
W prosektorium - "nagie zwłoki kobiece w najokropniejszych pozach". Śmierć - nie 
jako nirwana, nie jako przejście do lepszego ze światów - ale jako martwota, 
trup do preparowania, "który rzadko był trupem młodej i pięknej kobiety, jak 
stale bywa w powieściach".
Studia prześladują go po latach jako koszmar. "Z jednej strony popisywanie się 
tężyzną, afektacja nicnierobienia sobie z największych obrzydliwości 
(kosztowanie językiem moczu, jedzenie bułki z szynką przy preparowaniu trupa 
irp.), z drugiej - paroksyzm wojującego materializmu, cynizm, któremu spłoszona 
rodzina nawet nie próbowała się przeciwstawić". Kiedyś stary profesor, 
"wszedłszy znienacka do prosektorium, spostrzegł, że jakiś żartowniś [...] 
wetknął papierosa w przyrodę kobiecego trupa". Profesor wyszedł wzburzony i 
przed
45
wykładem drżącym ze zgrozy głosem napiętnował ten postępek. - "Panowie - rzekł - 
lekceważcie, panowie, wszystko, ale szanujcie, panowie, części rodne".
Koszmarne jest wspomnienie o tym, jak oni, studenci, wieszali królika, którego 
chcieli spreparować, żeby studiować przewód pokarmowy, królik zaś w żaden sposób 
nie chciał umrzeć. Wreszcie go dobili i zaraz okazało się, że cała ta męka była 
niepotrzebna -zapomnieli na śmierć (na śmierć królika), że jest on zwierzęciem 
trawożernym i jego układ pokarmowy jest inny niż człowieka. Zawstydzeni, 
przestali się znać. Toteż nic dziwnego, że "na żadnym wydziale tyle młodzieży 
się nie wykoleiło, co na medycynie".
Dziesiątki lat później, recenzując błahą, ale sympatyczną sztukę W cukierence 
Molnara (tak, tego od Chłopców z Placu Broni) wspomni, jak profesor fizjologii 
Napoleon Cybulski, europejska sława, poinformował ich, że "prężność kobiecej 
maciczki jest taka, że kiedy ją wyciąć i położyć na bruku, może po niej 
przejechać wóz naładowany kamieniami" - bez uszkodzenia. "To wiele tłumaczy" - 
dodaje recenzent ze śmiertelną powagą.
Kiedy i jak odbyła się inicjacja erotyczna Tadeusza, nie wiemy. Ten "najbardziej 
otwarty z pisarzy polskich" (jak napisze o nim Wacław Borowy) na ten temat był 
wzorowo dyskretny. A mielibyśmy ochotę dobrać mu się do skóry, jak on dobierał 
się swoim klasykom. Czy informacja, że studenci medycyny "byli postrachem domów 
publicznych", dotyczy także jego? Niekoniecznie. A co sądzić o takim początku 
recenzji (ze sztuki E. Yajdy, Fata morgana, rok 1925): "Chcę wierzyć, że każdy 
czytelnik znalazł w dziewiętnastym roku życia swoją kobietę trzydziestoletnią 
(może być ciotka), która wprowadziła go z powodzeniem w misteria uszlachetnionej 
miłości". To mógłby już być jakiś trop, tym bardziej że wzmianki o dobroczynnej 
w tej mierze roli ciotek pojawiają się jeszcze co najmniej dwukrotnie. Ale mogło 
to też być spostrzeżenie pilnego (i pobłażliwego) obserwatora obyczajów. Jego 
ciotki, ze względu choćby na daty ich urodzenia, są poza wszelkim podejrzeniem. 
(Nie można wykluczyć cudzej ciotki). Tyle wiemy, że pierwszą miłość swego życia 
przeżył w Krynicy. Zwierzył nam się z tego recenzując Klub kawalerów Bałuckiego 
(1923). "Ten "kurhauz" wiernie odtworzony przez Drabika jest czarujący. [...] 
Kiedy podniosła się kurtyna, zdrętwiałem; miałem uczucie, że
46
słyszę szmer fontanny, skrzypienie żwiru na ścieżce i że lada chwila z tego 
jasno oświetlonego budynku wybiegnie ku mnie pod ciemne drzewa panienka w białej 
muślinowej sukience. I wybiegła... panna Lenerówna. Bardzo miła osóbka, ale to 
już nie to". Tak to recenzencka wizyta w teatrze, można rzec "służbowa", pozwala 
na chwilę odzyskać czas utracony. I przekazać go nam...
Miał urok, ten student medycyny, był lubiany w rodzinie, której zresztą okazywał 
wiele serca. Konflikty dzieciaka z surowym ojcem chyba ustały: w każdym razie 
Tadeusz był lojalnym i zapobiegliwym synem. Kiedy Władysław Żeleński 
przygotowywał koncert ku czci Matejki, syn zajmował się propagandą, afiszami, 
przyśpieszał sprzedaż biletów. Zdaje się, że był ulubieńcem cioci Julii, którą 
obdarzał czułością i chętnie rozśmieszał. Po śmierci męża przeniosła się do 
Żeleńskich i karmiła syna-poetę plotkami o Tadeuszku. Mniej o nim pisze w 
listach do siostrzeńca matka Tadzia, pani Wanda Żeleńska, przynajmniej w tych 
nielicznych, które się zachowały. "Tadeusza zapędzam, by do Ciebie pisał, ale 
zleniał, najpewniej z powodu karnawału [luty 1896 roku - J.H.], a teraz z powodu 
nauki, do której się zabrał". Obiecuje przejrzeć z "Tadziem" jakieś weksle i 
załatwić je wedle woli Kazimierza. Poeta jest sławą rodzinną, dumą cioci Wandy i 
kuzyna Tadeusza, oboje przekazują mu "przecieki" od jurorów konkursu "Czasu" na 
nowelę: mówią, że "Twoja nagroda, Kaziu, jest pewna. Masz talent dany od Boga" - 
pisze pani Wanda, która chyba zawsze musi się kimś entuzjazmować. Z satysfakcją 
donosi Kazimierzowi do Zakopanego, że jej najstarszy, Staś, "zdał egzamin z 
encyklopedii inżynierii, co się liczy do cudów karnawału". Pojęcia nie ma, że 
ten leń Tadzio, jej średni syn, ma talent jak dynamit. Wystarczy iskry...
Inaczej niż własna matka sądzi o swoim kuzynie Kazimierz Tetmajer. Wkrótce po 
swoich "poezyj serii drugiej", chodzący już w sławie poeta wyróżnia "Tadzia 
Żeleńskiego" i szczerze podziwia. Nazywa tego dziewiętnastolatka (w liście do 
Ferdynanda Hoesicka) swoim "jedynym druhem po duchu". Dedykuje mu sztukę Sfinks. 
Poeta przeniósł się na pewien czas do Warszawy. Tadeusz go odwiedza, 
poprzedzony, jak donosi Kazimierz swojej matce, jego "reklamą". "Żal mi bardzo, 
że Tadzio tak był tu krótko, i że tak mało z nim rozmawiałem". Lubi go, wyznaje, 
choć mu jakąś aktualną "Zosię bałamucił". Tadeusz pisuje wiersze, znajomi 
Kazimierza donoszą mu, że jeden
47
z nich "pyszny". "Istotnie - czytamy w liście do Hoesicka - jak na 19 lat 
zdumiewająca dojrzałość i bajeczny talent".
W lutym 1895 roku ukazały się w tygodniku "Świat" cztery sonety Tadeusza 
Żeleńskiego. Ujrzawszy je w druku, autor tak się zawstydził (według zwierzenia w 
liście do K. Czachowskiego, napisanym czterdzieści lat później), że "na lata 
mnie to wyleczyło z pisania". Klął się, że traktował te "sonety" (cudzysłów 
autora listu) jako ćwiczenie rymotwórcze i że to Kazio zaniósł je redaktorowi 
Sarneckiemu do "Świata". Z innych źródeł można sądzić, że to Tadeusz sam, co 
prawda namówiony przez Kazia, wiersze zaniósł. Zaniósł czy nie, istotne jest co 
innego: to, że potrafił być aż tak samokrytyczny. Mógł łatwo uchodzić za poetę 
fastrygując, jak tylu innych, a może i z większą zręcznością, wiersze "na sosie, 
jaki był wówczas modny" - jak pisał w tymże liście. Może warto przyjrzeć się 
fragmentowi sonetu Marzenie, zbudowanego zresztą nieskazitelnie. Poeta marzy... 
o śmierci.
Myśl o śmierci... ach. Ileż w swoich głębiach mieści Uroków i przerażeń 
wieczysta krynica Uczuć drażniących, co swym nektarem nasyca Duszę znużoną 
życiem bez celu i treści. Nie czuć - nie istnieć - nie żyć...
Słyszy się tu echo hamletowego to die... to sleep..., ale Hamlet miotał się w 
rzeczywistej rozterce - miał pomścić śmierć ojca, mógł uciec przed tym zadaniem 
w niebyt, w sen wieczny - podczas gdy tu, jeśli przez chwilę przyjąć, że jest 
tutaj coś więcej niż dań złożona modzie, mamy znużenie młodzieńca, który nie 
bardzo wie, po co studiuje, "bez celu i treści". Czytając wiersz w druku 
dostrzegł pewnie Tadeusz, ku swojemu zawstydzeniu, obowiązujące wówczas 
"nektary" i "wieczyste krynice" i "duszę znużoną". Dalej jest "mistyczna 
muzyka", ale także - chwała debiutantowi! - zmysłowość doznań: "Czuję dotknięcie 
ręki jedwabistej, miękkiej". A kiedy wreszcie wymarzona śmierć wycisza "myśli, 
pragnienia i lęki", "dziwna rozkosz mnie przenika". Ta "dziwna rozkosz" (modne 
rozpłynięcie się w "nirwanie") mogła sprawić przykrość autorowi, który był 
studentem medycyny, kuł na pamięć osteologię i zaliczał kolejne egzaminy.
48
Ci, którzy pamiętają go z tamtych czasów, zawsze podkreślają, że był milczkiem. 
Umiał słuchać nasępiwszy zrośnięte czarne brwi. Rzadko się odzywał. Kiedy zgrał 
się w karty do nitki, wspomina Alfred Wysocki, przysiadał się do ich stolika u 
Turula - i milczał, jak zaklęty. Bo był graczem - i to przez wiele lat. "Za 
okoliczność łagodzącą niech mi posłuży rozdwojenie duchowe", spowiadał się w 
felietonie Czysta poezja (czysta poezja - to właśnie hazard). "Skazany na 
obkuwanie podręczników medycyny, od których myśl mi uciekała, a broniąc się 
przed oblegającymi mnie zainteresowaniami umysłowymi [...], nie umiałem znaleźć 
innego rozwiązania, jak tylko chowając głowę jak struś... do domów gry".
Bo to fałsz - napisze w innym miejscu (Znaszli ten kraj) - ten "często spotykany 
komunał, że wszelka zdatność czy powołanie muszą sobie wcześniej czy później 
znaleźć drogę. To jest tak, jakby powiedzieć, że każde ziarno musi wzejść, bez 
względu na to, czy padnie na asfalt czy na glebę. Całkiem przeciwnie, jestem 
przekonany, że świat jest pełen ludzi, którzy nie odnaleźli siebie samych i 
którzy cierpią często nie wiedząc od czego". Tak jak jego młodszy brat, zwany 
Edziulą, niezrealizowany artysta, który skończył samobójstwem.
Graczem był, jak twierdzi, nieszczęśliwym - na szczęście, "bo gdybym, na 
nieszczęście, był szczęśliwym, obawiam się, że byłbym został przy tym zajęciu". 
Kiedy czuł, że się odegra (a któryż gracz tego nie czuje?), a nie miał już 
pieniędzy, szedł do redakcji "Czasu" na św. Tomasza, w której miał zwyczaj 
przechowywać zaskórniaki, albo, gdy i tych zabrakło, drałował milę do Bronowic, 
czasem przez błoto, czasem i przez kopny śnieg, do swojego nadwornego żyranta, 
Włodzia Tetmajera, przyrodniego brata poety Kazimierza, po poświadczenie weksla. 
Bo w tych spelunkach, w których się zgrywał, żadnych "honorowych" zobowiązań nie 
przyjmowano. "Nóżki na stół!" - takie było hasło, czyli stawiaj gotówkę albo 
wycofaj się z gry. I tak było dobrze. Nie można było przegrać majątku, żony, 
mebli - tylko tyle, ile się miało przy sobie. "Dług honorowy" - to było 
nieszczęście, kończyło się katastrofą.
Poznaje typy i typki; objawiają się charaktery. Daleko zaszedł od sztywnego 
salonu państwa Żeleńskich. Rodzina, być może, zamartwia się, ale on (niby Gracz 
Dostojewskiego, ach, niby sam Dostojewski, o którym, fanatyczny wielbiciel, na 
pewno musiał pamiętać) czerpie
4 - Błazen - wielki mąż
49
rozkosz, niemal zmysłową, ze swojego nałogu. "Czy jest taki nieszczęśnik, który 
nigdy w życiu nie grał w baka? - zapytuje recenzując w 1923 roku pewną błahą 
(znowu!) sztuczkę. - Żal mi go; zubożył swoją egzystencję o 50% wrażeń". Dalej 
następuje - wszystko na boku, można rzec, tej recenzji - emocjonalny opis 
dokupowania kart. "Chwila wahania, lekkie ciareczki przebiegają ci przez krzyże, 
wreszcie kupujesz. Teraz "filujesz". Jeśli jest jakaś przyjemność, którą szatan 
wymyślił osobiście, to owa aż do bólu mocna rozkosz "filowa-nia". Wysuwają się 
dwa rożki, potem nic, długo nic, biała płaszczyzna niemal aż do środka. Na tym 
milimetrze, który odsłoni się za chwilę, skupia się twoja myśl, nadzieja, duma; 
jeśli się okaże czwórka, jesteś bohaterem, bogiem, jeśli piątka - durniem. 
Czwórka! Oddychasz..." Tłumaczy nam, profanom, że chociaż te dwie karty leżały 
obok siebie w talii bez naszego udziału, "mimo to uczuciowo wygrana była aktem 
twojej zwycięskiej woli, i duma, która rozpiera pierś, niczym nie ustępuje dumie 
najbardziej zasłużonych ludzi czynu".
Takie to były jego doznania, tam, na tym swoistym "dnie", na którym się znalazł. 
(Nie przerywając jednak studiów, zaliczeń, egzaminów, choć bez nadmiernej 
gorliwości). Jeśli czegoś żałuje teraz, kiedy to wspomina, to tego, że nie 
prowadził dzienniczka, nie notował epizodów, anegdot, "kapitalnych powiedzeń". 
Bo w tej "atmosferze nerwów napiętych jak struny, słowo musiało być zwięzłe 
[...]. Za to dobry dowcip, lapidarny aforyzm spotykały się z milczącym uznaniem. 
Dobra szkoła literacka; no, a szkoła życia!!".
I tak do białego rana, "Świt... Ileż razy go oglądałem! Żaden pracowity rolnik, 
żaden cierpiący na bezsenność skowronek nie ogląda tylu wschodów słońca, co 
gracz". Gryzło go sumienie. Bo zdarzało się, że "wracając i przemykając się do 
swojego pokoju na pięterku, słyszałem ze ściśniętym od wstydu i roztkliwienia 
sercem, jak ojciec coś komponuje nucąc przy fortepianie". Raz, opowiada, obrócił 
się dziecinnie w tę stronę i szepnął z czułością: "Przepraszam". A potem, ileś 
lat później, powtórzy się ta scena, ale z jego synem, Stanisławem. Stanisław 
opowie, jak wracając z nocnej eskapady, słyszał swojego ojca pisarza 
wystukującego artykuł na maszynie. Prawo życia?...
Żeleński-pisarz podsumowuje: "Ale gdybym miał dziś robić ścisły rachunek 
sumienia, nie żałuję chwil spędzonych w ten sposób. Zawdzięczam im dużo; nie 
wiem, czy bez tej szkoły edukacja moja
50
byłaby dość serio". Pointa może się wydać ryzykowna: "Trzeba się z tym pogodzić, 
że najczęściej tym człowiek wychodzi na ludzi, czym sprawiał zmartwienie 
rodzicom".
Wrzesień 1898 roku: do Krakowa przybywa Stanisław Przyby-szewski. Był już 
najwyższy czas. Młodzi buntowali się przeciw tłam-szeniu literatury, spychaniu 
jej w zadania społecznikowskie. Społecznicy patrzyli na nią z wysoka. "Nie 
interesuje mnie literatura jako sztuka" - pisał w roku 1894 Stanisław 
Szczepanowski, autor bulwersującej Nadzy Galicji w cyfrach. Boy-Żeleński we 
wstępie do Antologii Młodej Polski (napisanym tuż przed drugą wojną światową) 
przytacza jego wzgardliwe traktowanie "całej prawie europejskiej literatury jako 
"guano". Sztuka? Piękno? "Nie szukali Grecy piękna, kiedy gromili Persów..." 
Gadaj tu z takim grekiem!".
W robiącym bokami, ale przecież żywotnym tygodniku literackim "Życie", odpowiada 
Szczepanowskiemu w imieniu całego pokolenia, nazwanego po raz pierwszy Młodą 
Polską, Artur Górski. Odrzuca "działanie": "Literatura to Pani nasza, 
Orędowniczka nasza, Pocieszy-cielka nasza - takim to stylem rozmodlonym pisze - 
której my, grzeszni, wołamy z głębokości naszych pragnień i smutków". Uderza, 
zuchwalec, w kult Sienkiewicza: "Kochamy go wszyscy i wszyscy niesiemy mu nasze 
hołdy - ale dla literatury powszechnej więcej niż Sienkiewicz znaczy np. 
Przybyszewski". Do Przybyszewskiego wyciągają się ręce. Czas, żeby się zjawił.
Namawiają go do przyjazdu młodzi: "Ada" Nowaczyński i Maciej Szukiewicz, 
rówieśnik Tadeusza. Dla Przybysza było to zaproszenie prawdziwym wybawieniem, 
ratunkiem nieomal: w Berlinie der geniale Pole zdążył się spalić. Zadłużony po 
uszy, w dwóch nędznych pokoikach, bez fortepianu, który przedtem przyciągał 
gromadkę cyga-nów-entuzjastów; towarzysko był to największy jego atut - świadczy 
Alfred Wysocki, blisko wtedy będący z Przybyszewskimi: on na fortepianie grał 
wściekle Chopina, a Dagny Juel, jego żona, Norweżka, subtelnie Griega, 
Schumanna, o co mąż, wciąż według świadectwa "Fredzinka", miał być po cichu 
zazdrosny. Wymykają się z Berlina do Hiszpanii, do Wincentego Lutosławskiego, z 
dwojgiem dzieci, trzyletnim Zenonkiem i kilkumiesięczną lwi. Ale "Stach" tam nie 
wytrzymuje, bo Lutosławski akurat propaguje trzeźwość (i "czystość"), w końcu on 
pędzi do Paryża, a ona z dziećmi do rodzicielskiego domu, do
51
T
Norwegii. W Krakowie młodzi entuzjaści nie domyślają się jego kłopotów, dla nich 
jest to (według znanego schematu) znakomity rodak piszący w obcym języku, sławny 
w Niemczech, wielki obrazoburca, którego tak trzeba w wyrywającym się ku młodej 
Europie Krakowie. "On Żywotowi człowieka poczciwego przeciwstawił żywot 
człowieka szalonego; kazaniom Skargi - chichot sabatu czarownic", według 
późniejszej oceny Boya-Żeleńskiego. Am Anfang war das Geschlecht -"Na początku 
była chuć". Tak zaczynała się jego bluźniercza msza umarłych. "To szatan, 
mszcząc się za cały naród, kazał temu prostemu Kujawiakowi "odszczekać"". Hojny 
Paderewski podpisał czek, który umożliwił Przybyszewskiemu przyjazd do Krakowa. 
Co go tu czeka?
Entuzjastyczne przyjęcie. "Byłbym szczęśliwy, gdybym był cielakiem, z którego 
skóry pańskie buty wyprawione" - wyrzucił z siebie jednym tchem człowiek 
przystojny, starannie ubrany, wspomina Przy-byszewski w Moich współczesnych. 
"Przez chwilę cośkolwiek zgłupiałem, ale nie przeczę, że byłem wzruszony tą 
przemową..." To był pan Zdzisław Gabryelski, "meloman, filozof i oryginał" - jak 
go określa Boy - właściciel składu fortepianów. Fortepian, prezent od Gabryel-
skiego, był też pierwszym meblem w mieszkaniu Przybyszewskich. (Potem ten 
Gabryelski, który, obrażony przez swoje pijane bożyszcze, zerwał z nim w końcu, 
strzelił sobie w łeb - nie wiadomo z jakich powodów, ale bardzo w stylu epoki).
"Stach", który zjechał do Krakowa bez grosza przy duszy, w skrajnej nędzy, 
oszołomiony jest przyjęciem. Znajdują mu "mieszkanko, miłe cztery pokoje w 
wybornym punkcie, na parterze, z werandą i ogródkiem". Pierwszy raz w życiu ma 
własne mieszkanie! Ktoś mu je mebluje, przyjaciele malarze pokryją ściany 
dziełami sztuki -relacjonuje Boy. Będzie miał dwie służące. Z jakich pieniędzy? 
Kto pokrył większość ogromnych wydatków? "Kraków - odpowiada Boy -ten 
najbiedniejszy na świecie, przysłowiowo goły Kraków". Przybysze-wskiego nie 
interesuje, czyje pieniądze wydaje i ile. Uszczęśliwiony, po jakiejś libacji, 
posyła w nocy depeszę do Dagny: Komm, liebste, komm, hier wirst du grenzenlos 
glucklich sein, komm komm komm... Będziesz szczęśliwa bez granic, przyjeżdżaj 
przyjeżdżaj przyjeżdżaj... Depesza, przypomina Boy, była dringend, pilna, o 
potrójnej taryfie...
Pod koniec września przyjeżdża Dagny, z dwójką dzieci. Pod koniec października 
Sewer-Maciejowski przekazuje Przybyszewskie-
52
mu "Życie". Ukazuje się pierwszy numer pod nową redakcją: naczelny redaktor - 
Stanisław Przybyszewski, redaktor artystyczny - Stanisław Wyspiański, redaktor 
odpowiedzialny - Alfred Wysocki.
Naczelny nie zawiódł. W styczniu 1899 roku ukazuje się na pierwszej stronie jego 
manifest pt. CONFITEOR (z którego odpytywano nas w gimnazjum). Jest tam owo 
słynne stwierdzenie, że "sztuka nie ma żadnego celu, jest celem sama w sobie, 
absolutem, bo jest odbiciem absolutu - duszy". I że nie ma potrzeby działać 
wśród ludu, bo ludowi "potrzeba chleba, nie sztuki, a jak będzie miał chleb, to 
sam sobie drogę znajdzie". I o tym, że "tak pojęta sztuka staje się najwyższą 
religią, a kapłanem jej jest artysta". I że ten artysta jest "zarówno święty i 
czysty, czy odtwarza największe zbrodnie, odkrywa najwstrętniejsze brudy, czy 
gdy oczy w niebo wbija i światłość Boga przenika...".
Co o tym manifeście myślał wtedy Tadeusz, nie wiemy -wiemy, co myślał później. 
Może już wówczas uderzyła go "egzaltacja słów skojarzona z trywialnością 
sytuacji". Uchodził ze ponurego deka-denta - pewnie dlatego, że milczał. 
Czterdzieści blisko lat później, we wspomnianym już wstępie do Antologii, 
będącym porachunkiem z własną młodością, napisał: "Niestety, nic tak nie mija w 
sztuce jak to, co jest skrojone na "Wieczność", nic bardziej od Wieczności nie 
podlega modzie...". A także: "I sądzę, że nie bez związku z "kosmicz-ną" [język 
Chimery Miriama - J.H.] nadętością atmosfery poetyckiej [...]; nie bez związku z 
nadużyciem wersalików - CHUCI, DUSZY, JAŹNI, BYTU i wszystkich dostojności - był 
wybuch śmiechu, który niebawem miał się rozlegnąć w Krakowie, aby się rozejść 
echami po całej Polsce".
Przybyszewscy składają obowiązujące i potrzebne wizyty. Są u Żeleńskich, 
oczywiście, u Sewerów, u Tetmajerów w Bronowicach, są i u doktorostwa 
Pareńskich. Trzynastoletnia wtedy Zosia, która za kilka lat wyjdzie za Tadeusza, 
mogła się przyjrzeć fascynującej Dagny i nawet skrzywić usteczka: "I co oni w 
niej widzą". To te wizyty stanowiły okazje, kiedy Tadeusz mógł się zbliżyć do 
Przybyszewskie-go. Der geniale Pole był dla niego tym księciem ciemności, na 
którego czekał, "tymi potępieńcami byliśmy po trosze my wszyscy, którzyśmy się 
do niego garnęli". Odmawiał na klęczkach, jak i inni, pijany i lejąc łzy, 
"litanię do Szatana". Niczym się nie wyróżniał, może tylko tym, że
53
nie szukał rozmowy. Długo dyskretnie mi się przyglądał, zanim zaczął się do mnie 
zbliżać - wspomina Przybyszewski, z całą świadomością, że pisze nie o 
młodzieńcu, "opieszałym studencie medycyny", ale o kimś, kto stał się, ku jego 
zaskoczeniu, słynnym pisarzem. Jest się czym chlubić... "Rzadko ze sobą 
rozmawialiśmy, ale czasem spoglądaliśmy sobie w oczy" - to relacja Tadeusza. "A 
kiedy przepił specjalnie do mnie, patrząc mi w oczy swoimi skośnymi diabelskimi 
oczyma, doprawdy wszystko topniało we mnie z uwielbienia i czułości 
[podkreślenie - J.H.], miałem uczucie, że mi się otwiera mózg, dusza, serce; że 
w jego rękach, które byłbym radośnie całował w tej chwili, staję się 
człowiekiem. Wiem, że to, co mówię, trąci mistyką, ale bardzo się mylą ci, 
którzy twierdzą, że jestem niezdolny do pojmowania mistyki. Przeciwnie, bardzo 
jestem zdolny, za bardzo..." Kuzyn Kazimierz Tetmajer miał prawo uważać, że 
Tadeuszek go zdradził...
Dagny w Krakowie nie czuła się zbyt dobrze, obco przede wszystkim. Wyczuło to 
dziecko: kiedy Dagny, zastąpiwszy przy fortepianie Stacha, "grała jakieś smutne 
melodie swego kraju [...] trzyletni Zenonek Przybyszewski podszedł do matki i 
rzekł po norwesku: -Mamo, jakimi łzami płakałaś?". Stach i kompani wyżywali się 
w gadaniu, ona nie rozumiała po polsku, nie potrafiła się tego języka nauczyć. 
Konflikt między nią a otoczeniem, powiada po latach Tadeusz Żeleński, był 
niejako rasowy. "Ta Norweżka była z twardszego kruszcu niż słowiański. Nie 
rozumiała tych łatwych rozczuleń, tanich łez, obłudnych pocałunków, szafowanych 
dokoła niej..." (w czym lubował się jej mąż). "Na tle tych nastrojów głębokie 
uczucie Dagny zdawało się niemal chłodem". A przecież, ciągnie, w istocie miała 
dla męża "uwielbienie, tkliwość starszej siostry (była o rok starsza)". Znosiła 
z pokorą biedę. Donaszała suknie przysyłane z Norwegii przez starszą siostrę, "z 
królewską dystynkcją", zapewnia Boy, ale nie trzeba dużej wyobraźni, żeby się 
domyślić, co ta kobieta musiała odczuwać. Dla Stacha "wszelki pieniądz nie 
przepity wydawał się zmarnowany". Często przywoziła go z knajp nieprzytomnego do 
domu, co czyniła "ze wzgardliwym nieco wdziękiem". Wymykała się tym nużącym 
pijackim gadaninom łazików otaczających męża (nie było wśród nich i nie mogło 
być nikogo wybitnego, chyba że in spe, jak Perzyński, Grzyma-ła-Siedlecki, czy 
on sam, Tadeusz), kładła się na paltach zalegających sofę i najspokojniej 
zasypiała. Mimo to, zauważa Boy-Żeleński,
54
^-
kronikarz tych lat, to "udział Dagny, obecność jej, niemało przyczyniły się do 
owego fantastycznego sukcesu Przybyszewskiego po przybyciu do Polski".
Milczący Tadeusz znalazł dla siebie przy niej rolę: w "Paonie" Turula 
wyprowadził znużoną Dagny do dużej sali, gdzie stał stół bilardowy, i nauczył 
ją, sam podobno nie lada mistrz, tej gry. Kobieta grająca w bilard - to w 
bogobojnym Krakowie wystarczyło, by zaczęto mówić o orgiach. Grał z nią w 
bilard, a także tłumaczył na poczekaniu na niemiecki, wraz z innymi, polskie 
utwory jej męża, brał chyba udział w tłumaczeniu Warszawianki Wyspiańskiego, za 
co na pewno Dagny była mu wdzięczna, lubiła go, a on - no cóż, Tadeusz się 
zakochał. "Fizycznie była urocza" - takie wyznanie wypsnęło mu się po latach. 
Zdjęcia tego nie potwierdzają, ale czasami nie ma nic bardziej kłamliwego niż 
zdjęcia, zwłaszcza ówczesne: szkalują swoje modelki. "Przeszłość Dagny spowita 
była tajemnicą" - pisze w tym samym szkicu. No, nie za bardzo. Strindberg, 
Munch, wymieniano jeszcze kilka nazwisk - plotkowano na zabój. Ale skoro on 
wolał, żeby wszystko było tajemnicą... "Dagny nigdy nie ujawniała swoich 
sekretów ani nie komentowała plotek na swój temat - pisze jej biografka, Ewa 
Kossak. - Może uznała, o co dotąd się ją podejrzewa, że to bardziej 
interesujące, jeśli jest się spowitym w mgłę tajemnicy i niedopowiedzeń". 
Uwielbiała hołdownicze listy Przybysza, twierdzi "Fredzi-nek" Wysocki. "Ducha, 
Ducha, kochaj mnie - och, kochaj mnie. ...Ty jesteś moim końcem i moim groźnym 
błyskiem chmur - cytuje Ewa Kossak - moim kosmicznym praogniem". (Wystarczy 
dodać "prą", myślę sobie, niepoprawny cynik, by z miejsca być głębokim, 
kosmicznym, wieczystym praduchem.) "Była kapryśna, samolubna, zapatrzona w 
siebie - pisze jej biografka, chociaż przejęta losem Norweżki -i niezachwianie 
przekonana o swoim posłannictwie". List do pewnej Idy Auerbach pełen modnego 
pozerstwa: jakiś kwiat przyniósł jej "cudne sny na jawie". Zakochana w sobie 
("piękna zjawa kobieca"). To nieszczęście - wiązać się z takimi "artystycznymi 
duszami"...
Cóż, kiedy on był nieprzytomnie zakochany - twierdzi Irena Krzywicka (według 
zapisu Agaty Tuszyńskiej) - i nie ma powodu, by jej nie wierzyć: któraż kobieta 
zmyślałaby, że przed nią była inna miłość, większa? Teraz w karty gra dla Dagny: 
żeby kupić jej "pęk róż albo parasolkę, której nagle zażądała, albo: "pożyczyć" 
na zapłacenie
55
zapóźnionego rachunku". Jak długo to trwało? Ile uzyskał wzajemności? Domysły 
niektórych biografów, że kościół św. Katarzyny, w którym zakochani mogli się 
schronić opłaciwszy zakrystiana, albo że krążący po krakowskich ulicach fiakier 
z opuszczoną budą, dotyczą tych dwoje, trzeba przyjmować ostrożnie. Był 
rozkochany, ale nie kochany - według słów Krzywickiej. Bo Dagny kochała wciąż 
tego łajdaka męża.
"To zwykła szuja - powie o nim Sewer-Maciejowski, który niedawno przekazał mu z 
ochotą swój tygodnik - najczarniejszy szubrawiec, który wszystko za gotówkę 
sprzeda, nawet swoją ubóstwianą Dagny". Przybyszewski jeździ do Lwowa, gdzie ma 
w tym czasie równoległe dwa romanse: z malarką Anielą Pająk, matką Stanisławy 
Przybyszewskiej, późniejszej autorki Dantona, i z Jadwigą Kasprowi-czową, którą 
potem zabierze "kochanemu Jasiowi". Malarka wspomaga go pieniędzmi wiedząc o 
tym, że jest ta druga.
Tadeusz jest pechowym graczem ("na szczęście", jak już wiemy) - skąd wziąć 
pieniądze? Można było je uzyskać sprzedając duszę diabłu, to znaczy oddać swą 
wolność armii austriackiej: za roczne stypendium w wysokości pięciuset guldenów 
świeżo upieczony medyk będzie musiał odsłużyć sześć lat jako lekarz wojskowy. 
Dagny przyjechała w końcu września, a już w grudniu Tadeusz wniósł podanie o 
stypendium. Wypadki toczyły się szybko - jeśli przyjąć wersję Krzywickiej, że to 
dla ukochanej kobiety podpisał ten cyrograf. Zain-kasował pięćset guldenów - i 
znalazł się w pułapce.
W końcu czerwca 1925 roku recenzent Boy-Żeleński był w warszawskim teatrze im. 
Bogusławskiego na premierze sztuki Osipa Dymowa Śpiewak własnej niedoli. Rzecz 
dzieje się w środowisku żydowskim. Biedny Josel kocha piękną Szejnę, chce ją 
pojąć, mimo jej grzesznego związku z innym. Bo biedny Josel już nie jest biedny, 
wygrał na loterii, ma czterdzieści tysięcy rubli. Ale Szejna woli być z tamtym, 
zwraca Joselowi ruble. "Trochę nam lżej na sercu - opowiada recenzent - niechże 
biedny Josel ma choć swoje pieniądze, myślimy. Diabła tam! Szejna robi dwa kroki 
ku drzwiom, naraz wraca, pada przed Joselem na kolana: "Daruj mi te pieniądze! 
Josel! daruj mi je! Bez nich nie będę miała Szymsia. Ty mnie kochasz, Josel, tyś 
powinien zrozumieć, co to jest kochać kogoś, a nie móc go mieć". I recenzent 
zapytuje: "Co byś zrobił w takim położeniu, miły czytelniku? Ja bym
56
darował Szejnie te pieniądze; nie chcę się chwalić, ale bym darował...". Nie 
musiał się chwalić - on to zrobił. Sztuka go wzruszyła. Zakończył recenzję 
westchnieniem: "Biedny Josel!"
Dagny próbuje ratować swoje małżeństwo. Kiedy późną wiosną 1899 roku wyjeżdża do 
Zakopanego, śle stamtąd listy do Stacha, zaklina go, żeby nie był smutny, że ona 
go kocha. Ale Stach, uwiedziony przez rodaczki, które karmią go mową ojczystą, 
jest teraz niby ta "Wanda, co nie chciała Niemca". Chce się najwyraźniej pozbyć 
żony. Między zakochanym Tadeuszem a Dagny coś musiało zajść - coś nieprzyjemnego 
- został odepchnięty, to pewna, bo kim dla niej mógł być ten student, mimo jego 
poświęceń, o siedem lat młodszy - padły jakieś słowa, które chyba go zabolały 
("nigdy nie mówiłam, że to będzie na zawsze") - i to on, ten odepchnięty, czuje 
się winny; korzystając z jej urodzin (trzydziestych drugich) pisze list pełen 
pokory i błagania (tłumaczenie J. Sikorskiej podaję za B. Winklową): "Kochana, 
droga Pani Dagny [...] Jestem zrozpaczony, że jest Pani dla mnie taka obca, ale 
to jest naturalne. Pani Dagny, ja nie mogę zrozumieć, dlaczego kogoś, kto był 
Pani bliski, nie może spotkać samo szczęście, chciałbym teraz całować Pani ręce 
i tysiąc razy prosić o przebaczenie. Proszę napisać do mnie kilka słów, to mnie 
uszczęśliwi, to będzie znak, że wszystko zło minęło i zostało mi przebaczone. 
[...] Żegnaj, żegnaj, Pani Dagny, droga Pani Dagny. Tadeusz Żeleński". 
(Podkreślenia moje - J.H.)
Jesienią 1899 roku, w niespełna rok po przyjeździe Dagny do Polski, małżeństwo 
jest już rozbite. Starszy z dwóch Korab-Brzozo-wskich (drugim był Stanisław, 
obaj byli poetami), dwujęzyczny Wincenty, który "został podobno przyłapany przez 
Przybyszewskiego na poufałościach z Dagny" (Ewa Kossak), zamieszcza w "Życiu" 
francuski sonet miłosny: A Madame Dagny Przybyszewska. (Ewa Kossak cytuje go w 
tłumaczeniu Romana Kołonieckiego: "Tchnąć lodowatym czarem..." Lodowatym! Aluzja 
do temperamentu, charakteru czy do jej północnej ojczyzny?). Tadeusz, odtrącony, 
zdradzony, nieszczęśliwy, bierze się jednak w garść - może przez wzgląd na 
ukochaną matkę -wraca do studiów, zalicza, w październiku drugie rygorozum i 
zapisuje się (jak podaje świetnie poinformowany dr St. Sterkowicz) "na I semestr 
roku akademickiego 1899/1900 jako student nadzwyczajny, aby odrobić zaległe 
ćwiczenia i wykłady z położnictwa, okulistyki i chirur-
57
gii". Ale pije i to ostro - z kim? - no jak to z kim? - z nim, jej mężem i 
krzywdzicielem. Co dla niego czuje? Czy wciąż go ubóstwia? Czy to możliwe? A 
może chce być - poprzez niego - bliżej niej? Dla miłośnika Idioty, czytelnika 
Białych nocy, taka "dostojewszczyzna" nie jest czymś nie do pomyślenia. Zresztą, 
wszystkie wątpliwości są zamazane mgłą alkoholu, tym uczuciem 
"wszechbraterstwa", które rośnie wraz z ilością wypitych wiśniówek (pili 
najczęściej wiśniówkę), o którym to doświadczeniu wspomni mimochodem w jednej z 
recenzji (Powódź, Henninga Bergera, rok. 1920). "Nie potrzebuję dodawać, że z 
momentem wytrzeźwienia życie wraca do swoich praw". Jak wyglądało ostateczne 
rozstanie Dagny ze Stachem, tego świadkiem nie był. Zjechał do Krakowa jakiś 
rodak z Kujaw, "przy czym nikt nigdy nie dowiedział się, jak on się nazywa, 
Kujawiak i tyle", pili na umór zimny poncz, Kujawiak się ulotnił, a oni dwaj, 
Stach i Tadeusz, wlekli się po zaśnieżonych Plantach, Tadeusz położył się na 
ławie, a Stach przykrywał go kołderką ze śniegu. Przeleżał tak w śniegu kilka 
godzin, dostał zapalenia płuc, co było wtedy chorobą niebezpieczną. Chorował 
długo. "Kiedy pierwszy raz z resztkami gorączki wstałem z łóżka i powlokłem się 
do domu Przybyszewskich, zastałem drzwi zamknięte, szybę wybitą, szedł jakiś 
nieuchwytny powiew dramatu i ruiny".
Dagny opuściła Kraków - wyjechała do Berlina, nie sama oczywiście, z Wincentym 
Korab-Brzozowskim, jak informuje syna Julia Tetmajerowa na początku stycznia 
1900 roku. "Tadzio nic o tym nie wiedział i prosto z łóżka poszedł do niej, i 
już jej nie zastał. Powrócił do domu w stanie okropnym - nic nie powiedział o 
tym fakcie i nie wiedzieliśmy, czemu ten stan przypisać. On nam wczoraj 
opowiedział o jej wyjeździe, ale inaczej niż było naprawdę [...]. Okropnie jest 
usposobiony, wszystko w nim zanikło co szlachetniejsze, aż przeraża jego smutek, 
zniechęcenie i cynizm. [...] Zmarnowany chłopiec, a tak go żal".
Kto wie jednak, czy ta choroba, skutek pijaństwa, nie była błogosławionym 
wstrząsem. Przebudził się do zwykłego życia. Nie ma Dagny, jest z innym, nie ma 
szatańskiego Stacha - Tadeusz nie pije, nie gra, zdaje kolejne egzaminy. Ciocia 
Julia podejrzewa, że po to, aby pozbywszy się zobowiązań wyjechać do Wiednia, 
spotkać się tam z Dagny. Ale to chyba wyczulenie dobrej cioci. Norweżka miota 
się po
58
Europie, by schronić się wreszcie na pewien czas u rodziny w Kongs-vinger, wciąż 
z małym Zenonkiem. 14 lipca Tadeusz zdaje ostatni egzamin teoretyczny. Dwa dni 
później cała rodzina, łącznie z Włodzimierzem Tetmajerem z Bronowic, obecna jest 
na uroczystości, podczas której "Dominus Thaddaeus Camillus Martianus", 
szlachcic de Żelan-ka Żeleński zostaje promowany na doktora medycyny.
Teraz tylko pozbyć się cyrografu: sześć lat beznadziejnej służby w wojsku - po 
co? dla kogo? Bezsens. Chciał zwrócić pobrane pieniądze - Austria nie chce ich 
przyjąć. Ale przecież przeleżał, dzięki "kochanemu Stachowi", kilka godzin w 
śniegu - to na pewno skutek depresji, psychastenii, zbierał odpowiednie 
świadectwa, przytaczał wszystkie przypadki załamań nerwowych we własnej 
rodzinie. Człowiek na granicy obłędu - nie może być lekarzem wojskowym. Gra była 
zuchwała, bo równocześnie starał się o stypendium uniwersyteckie do Paryża. Na 
razie otrzymał urlop, przeszedł do rezerwy. Paryż stawał się realny.
Wiadomo, że w sierpniu 1900 roku praktykował jako wolontariusz w szpitalu św. 
Łazarza pod kierunkiem profesora Stanisława Pareńskiego, swojego przyszłego 
teścia. Wyjeżdża na dwa dni do Wiednia, ale chyba wie, że Dagny tam nie ma, jest 
w Norwegii. Więc to nie ten trop.
Po doktoracie Tadeusza - kolejna uroczystość rodzinna: premiera opery Janek 
Żeleńskiego we Lwowie. To początek października. A pod koniec tego miesiąca - 
znowu zjazd rodzinny i znowu we Lwowie: ślub starszego brata Stanisława Gabriela 
- żeni się z uroczą, jak zapewniają ci, co ją znali, panną Izą Madeyską.
Inne wesele - to, które utrwalone zostanie w literaturze - odbędzie się w końcu 
listopada w Bronowicach: poeta i dramaturg Lucjan Rydel żeni się z Jadwigą 
Mikołajczykówną, siostrą Hani Tetmajerowej. Dla Żeleńskich to znowu impreza w 
dużym stopniu rodzinna: wesele odbywa się w dworku szwagra panny młodej, 
Włodzimierza Tetmajera (Gospodarz), w obecności jego przyrodniego brata 
Kazimierza (Poeta) i Tadeusza (bez przydziału dramaturgicznego), w obecności 
rozdoka-zywanych panien Pareńskich, Maryny i Zosi, także występujących w sztuce. 
Dwóch było milczących obserwatorów zabawy. Jeden to Tadeusz, zamknięty w sobie, 
ale czujnie wpatrzony w tego drugiego, którym był Wyspiański. "Pamiętam go jak 
dziś - napisze - jak
59
szczelnie zapięty w swój czarny tużurek, stał całą noc oparty o futrynę drzwi, 
patrząc swoimi stalowymi, niesamowitymi oczyma. Obok wrzało weselisko, huczały 
tańce, a tu do tej izby raz po raz dolatywał jego uszu strzęp rozmowy. I tam 
ujrzał i usłyszał swoją sztukę".
Pierwsze czytanie odbyło się w domu państwa Pareńskich. Bo Wyspiański, jak 
świadczy Boy-pamiętnikarz, był w tym domu prawie codziennym gościem. Tadeusz, 
też do tego salonu stale zaglądał, ale on się nie liczył, ot, przyjaciel domu, 
inteligentny i miły student, choć trochę ponury. Wszystkiemu winna Dagny, 
szeptały między sobą panny Pareńskie. Było ich trzy: Maryna, Zosia i Liza. 
Tadeusz, lubiany przez rodziców, przygląda się pannom, które (sądząc z zapisu w 
Weselu) łączyły niewinność z zalotnością, naiwność z wdziękiem i dojrzewającą 
ponętnością. Rozpieszczone przez brzuchatego kanonika Drohojo-wskiego, który 
uczył je religii, "przy sposobności nauczyły się od niego pić koniak, palić i 
grać w bezika". W salonie tego domu do winta zasiadali: Jacek Malczewski, Adam 
Asnyk, Leon Wyczółkowski, Jan Stanisławski, Feliks Jasieński ("Mangha", który 
zbierał japońszczy-znę). "Kibicuje Władysław Żeleński [czyli ojciec Tadeusza - 
J.H.], zatykając sobie uszy, bo właśnie Przybyszewski genialnie znęca się nad 
Bechsteinem". Pamiętnikarz wymienia jeszcze Sewera, Artura Górskiego, Władysława 
Reymonta, Karola Frycza, Teofila Trzcińskiego, "Sichułę" (przyszłych 
"zielonobalonikowców"). Bywa Wojtkiewicz (otoczy go czułą opieką Maryna), poeta 
"Edzio" Leszczyński (ożeni się z Lizą), rzeźbiarz Szczepkowski, malarz 
Czajkowski... Student zauważył, że "Rydel i Starzewski przekomarzają się z 
panienkami". A Wyspiański? "Przysłuchuje się, roztargniony na pozór, ale 
utrwalając każde słowo, a zwłaszcza każdy ton". Sewer i Artur Górski nie są 
nieczuli na uroki, jakie roztacza Zosia, piszą tej smarkuli hołdownicze 
dedykacje. Rydel naparł się, by uczyć dziewczęta historii. Pierwsza zbuntowała 
się Maryna: panu Rydlowi chodzi tylko o to, żeby się wygadać i "że ona nie ma 
żadnej ochoty być ofiarą". Ale jemu może chodziło o coś jeszcze: może ta ponętna 
Maryna pobudzała jego, hm, powiedzmy wrażliwość poetycką. Zatarg zakończył się 
bardzo uroczystym listem Rydla do "Marynki" i do pani Elizy Pareńskiej. "Byłem 
świadkiem, jak Maryna tarzała się ze śmiechu czytając ten list, i uprzytomniłem 
sobie, że doktor praw i filozofii, dramaturg i bywalec paryski może być wielkim 
dzieckiem wobec czternastoletniej dziewczyny".
60
I oto ten doktor praw i filozofii, popularny poeta, żeni się z Jagusią 
Mikołajczykówną ("wolę ją od was - wypomina krakowskim panienkom nie pohamowany 
pan młody - bo ona umie kochać"). Wyspiański czyta sztukę w salonie pani Lizy, 
swojej fanatycznej protektorki (skupowała jego obrazy i w ogóle wprowadziła modę 
na polskie malarstwo). Słuchają lektury: Rudolf Starzewski z "Czasu" i malarz 
Jan Stanisławski. A czy są obecne Maryna, Zosia i Liza? Całkiem możliwe. Dwie 
pierwsze występują w tej zuchwałej sztuce i to pod własnyni imionami. Słuchając, 
chichoczą i wybuchają śmiechem. A może zostały wyproszone z salonu... W tej 
pierwszej pośpiesznej wersji zamiast "Dziennikarza" jest jeszcze "Dolcio" 
(Starzewski), zamiast "Radczyni" - "pani Domańska" (ciotka Rydla, pisarka). Na 
premierze Tadeusza nie było - przebywał akurat w Paryżu. Przybyszewski opuścił 
już Kraków dla Warszawy. Burzliwy epizod został dla Tadeusza zamknięty. Tak się 
wydawało.
W roku 1927 zmarł Stanisław Przybyszewski. Nie, nie umierał w nędzy, wbrew 
biadoleniom prasy. Mieszkał od kilku lat z żoną Jadwigą, dawniej Kasprowiczową, 
w Pałacu pod Blachą, pięć pokoików, "miłych, z staroświecka urządzonych, 
wysłanych pięknymi kilimami, przytulnych". Przyznano byłej wielkości państwową 
pensję: pięćset złotych miesięcznie, wcale nie tak mało. Uboga ojczyzna 
potrafiła być wielkoduszna.
Zachodził czasem do Stanisława Lama w redakcji "Tygodnika Ilustrowanego" - na 
plotki, przeglądanie pism i książek. Lam nie mógł się otrząsnąć ze zdumienia: 
"Kiedy miał lat pięćdziesiąt - pisze w swoich pamiętnikach (Życie wśród wielu) - 
był już starcem. Dobrotliwie patrzył na wszystko wypłowiałymi oczyma, a jedyną 
troską jego była pełna manierka blaszana ordynarnej wódki, którą miał zawsze ze 
sobą...". Zdumiewało redaktora to, że ten piewca buntu, światoburczy kochanek, 
"siedzi pod pantoflem rozhisteryzowanej, małej, zasuszonej, brzydkiej kobiety i 
drży przed jej spazmami, jest na każde zawołanie i chodzi za nią pokornie". 
Kiedyś, opowiada Lam, odsłonił przed nim "rąbek tajemnicy": otóż rękopisy będzie 
przynosić Jadwiga, zapowiedziana przez telefon, "przy którym ona stale 
zazdrośnie stoi". Lam ma jej od razu wypłacić honorarium. "Ale obliczaj, 
robaczku, tak, aby nie więcej jak połowę dostała, a ja w godzinę najdalej po 
niej przyjdę sam odebrać resztę. I nie dziw się, robaczku, jeśli usłyszysz przez 
telefon o niej jako o moim aniele opiekuńczym, bo ona tego wymaga!".
61
Pomysł napisania wspomnień i sam tytuł - Moi współcześni -wyszedł podobno od 
Stanisława Lama podczas kolacji wydanej w mieszkaniu wspólnych przyjaciół. Pani 
Jadwiga wzięła na siebie dostarczenie rękopisu: "W czwartek będę u pana z 
pierwszym rozdziałem pracy".
Po kolacji - opowiada pamiętnikarz - przeszli wszyscy do salonu. Przybyszewski 
zasiadł do fortepianu. Kiedy "złożył ręce na klawiaturze, jego żona szeptała: 
"Staś jest w natchnieniu". Za chwilę zaczął Przybyszewski grać mazurki. 
Wychodziły spod palców jego tony drewniane, uderzenie miał zbyt mocne, a stale 
przytrzymywany pedał zamazywał całość. Znać było w tej grze dyletantyzm, dużą 
afektację, ale Szopena było mało".
Żeleński opowiada, że gra Przybyszewskiego robiła na jego otoczeniu ogromne 
wrażenie, nie wyklucza jednak wpływu upojenia alkoholowego. Jego ojciec, jak 
pamiętamy, zatykał sobie uszy.
Po śmierci Przybyszewskiego Tadeusz Boy-Żeleński napisał nekrolog, w którym 
starał się oddać, ile mógł, sprawiedliwość dawnemu przyjacielowi. "To, co wyszło 
z jego wpływów literackich, było dość mizerne, przybyszewszczyzna rychło dała 
się we znaki, ale to, co by można nazwać dynamicznym wpływem Przybyszewskiego, 
było silne i płodne. Przybysz "rozbisił" naszą literaturę..."
Dawno odeszli od siebie, jakby bojąc się spojrzeć sobie w oczy, nie było już 
śladu kultu literackiego, a może nigdy go nie było. Od razu u początku swojego 
pisarstwa recenzenckiego, w roku 1919, w artykule Kłopoty polskiego teatru, Boy-
Żeleński przestrzegał: "A już od "szkoły" Przybyszewskiego w teatrze niech nas 
Pan Bóg broni!". Kiedy w roku 1922 został kierownikiem literackim Teatru 
Polskiego w Warszawie, żadnego utworu swojego byłego przyjaciela do grania nie 
zaproponował. A na pewno wszystkie dramaty ponownie przeczytał. I nic. "Teatry 
łamały sobie głowę, którą z jego sztuk można by wznowić, nie wywołując uśmiechu 
zamiast zgrozy".
W rok po owym grzecznym i ostrożnym nekrologu poczuł, że jest zmuszony 
powiedzieć prawdę. Wbrew "kłamstwu Przybyszewskiego". Bo Stach, bojąc się 
histerii Jadwigi, szkaluje Dagny. Okrada ją z zasług: "...odbiera jej utwory, 
których każdą literę przeżywali razem, i niesie je innej kobiecie. Jest coś, co 
się buntuje przeciw temu, aby to zostawić nie sprostowane. [...] I zmarli mają 
prawo do życia.
62
Dziś tedy, gdy po śmierci wielkiego pisarza [!] ani jeden głos jej nie wspomniał 
- boleje dawny kochanek - wolno chyba powiedzieć parę słów o tej, która była 
najściślej związana z Przybyszewskim, owym prawdziwym, a nie tym, który był 
własnym cieniem i karykaturą".
Ale jaki był ten "prawdziwy" Przybyszewski? Też literacko nieznośny. Dawny 
czciciel przypisuje to nędznym tłumaczeniom utworów niemieckich na język polski, 
odbywały się one przy butelce wódki, komilitoni kolejno odrabiali po kawałku. 
Popularna jest refleksja Boya na temat języka "Stacha": niemiecki język "brał 
Przybyszewski gwałtem, do polskiego się modlił; a język - jak czasem kobieta - 
woli tamto". Przytacza opinię Jana Parandowskiego, młodego jeszcze wówczas 
literata, który pisze o pewnej powieści Przybyszewskiego: "Przerażać może tylko 
styl i język. [...] Metafory są rozpaczliwe, dialogi jak z zeszytowych 
powieści".
Ale jest coś jeszcze. Niemców Der geniale Pole mógł prozą poetycką czarować - to 
było dla nich coś nowego, słuchali tego oszołomieni... dopóki im się nie 
przejadło. "Poetycka proza, choćby najpiękniejsza, nie była w ojczyźnie 
Anhellego, Ksiąg pielgrzymstwa, Irydiona zdobyczą ani odkryciem. Tam był 
Przybyszewski śmiałym nowatorem, tu - nimo wszystko - epigonem".
Zwyczajnego polskiego języka - zauważa to Boy kilkakrotnie, pierwszy raz jeszcze 
za jego życia - Przybyszewski nigdy właściwie się nie nauczył. Polski język 
kryje niebezpieczeństwa: "odwświętnemu słowu grozi bombastyczność, na potoczne 
czyha wciąż trywialność". Jakiż więc rezultat? Ocena zwięzła - jak zabójczy 
aforyzm: "Genezis z ducha pomieszane z knajpą".
Wreszcie wylewa się z niego ta prawda, długo, lata całe tłumiona - może przez 
sentyment dla własnej młodości:
"Nie da się czasem czytać Przybyszewskiego, tak drażni. Weźmy książkę Szlakiem 
polskiej duszy". Całe stronice superlatywów. "W końcu wszystko mu za słabe: mamy 
więc wyrażenia takie jak "rozmo-narszy się w przeolbrzymim majestacie", jak 
"tytaniczna Niagara potęgi*... oczywiście wszystko dusza polska".
(Nie, ta krzykliwość musiała być obca Tadeuszowi także wtedy, w jego studenckich 
czasach. Bliski mu był, wiemy o tym, liryzm dyskretny, przytłumiony, wiersze, 
które mógł sobie szeptać - z cichą rozpaczą w sercu...).
63
I znowu zabójcza konkluzja: "Na wyżyny, na jakie Mickiewicz raz wzbił się w 
Improwizacji, Przybyszewski chciał chodzić codziennie spacerem. Nie wolno 
ględzić na górze Synaj".
Cóż, "przeżył samego siebie o parę dziesiątków lat". Jest "wręcz zadziwiającym 
fenomenem jako zjawisko wstrzymania rozwoju". Wypisawszy to wszystko, Tadeusz 
Boy-Żeleński chce nas jeszcze przekonać do minionej wielkości męża Dagny, cytuje 
poemat adresowany do niej (napisany najpierw po niemiecku):
"Pod Twe nogi rzucam gwiazdy moje, stopy Twe oplatam słów mych czarnym kirem, a 
w ręce Twoje wkładam moje serce - me serce..." (In deine Hande leg ich mein 
Herz! ...mein Herz!). I zacytowawszy to Tadeusz Żeleński pisze: "Tak mówił 
wielki poeta". Zadziwiające, że to pretensjonalne, nadęte ględzenie 
(niekoniecznie szczere) mogło mu się podobać... Nie chciał się poddać! Upierał 
się, że można i trzeba wydobyć "jego prawdziwą twarz spod nalotów [...], twarz 
wielkiego poety". Nie jest łatwo przekreślić własną młodość i powiedzieć: 
myliłem się. Podobno do końca swoich dni zachował trochę sentymentu dla 
"smutnego szatana", swojego mistrza i wroga.
V PARYSKIE NARKOTYKI
Hotelik znajdował się przy rue Bonaparte. To dobry punkt: kilkadziesiąt kroków 
do bulwaru Saint-Germain, na rogu kawiarnia Deux Magots, po przeciwnej stronie 
stary średniowieczny kościół, w którym pochowano Jana Kazimierza, w pobliżu 
placyk, gdzie na cokole, między nagimi gałęziami, siedzi sobie w fotelu Denis 
Diderot, spokojnie, zupełnie jakby rozmawiał w salonie. Krewniaka, który miał 
się nim zająć, w hoteliku nie zastał. Co robić? Zostawił kuferek i ruszył na 
miasto.
Tropimy cały czas pisarza, taki jest cel naszych poszukiwań, ale pisarza jeszcze 
nie ma. Jest, jak określa siebie, "świeżo upieczony doktorek". To zresztą 
zadziwiające - ten zupełny brak pokus pisarskich. Jakiś piórowstręt. Mimo takiej 
dojrzałości formy, o której zapewniał sławny kuzyn Kazimierz. Przebywanie w 
środowisku artystów, jak gdzieś się zwierzył, nie było zachęcające. Panująca 
moda odstręczała go od pisania, za dużo w niej było pozy, maski, pięknych słów, 
jak na jego zmysł przekory i pociąg do demaskatorstwa. Miał już dwadzieścia 
sześć lat, a nie znał właściwie siebie. We wspomnieniach mówi o sobie jako o 
"chłopcu". Czasem wspomina, że był "dziecinny". Czy dlatego, że na garnuszku 
rodziców? Pod opieką matki i mieszkającej u nich cioci Julii?
Nie ma jego listów paryskich. Czy były? Bez wątpienia, do matki, na przykład. 
Czy dzielił się wrażeniami? Nie wiemy, w jego wspomnieniach nie ma ani słowa o 
korespondencji, którą prowadził zapewne opieszale. Należy przyjąć, że matka do 
niego pisała. Archiwum państwa Żeleńskich spłonęło w Warszawie, podczas 
powstania.
5 - Błazen - wielki mąż
65
Kiedy się mówi o stratach, jakie ponieśliśmy w archiwach, zapomina się o tych 
wszystkich rękopisach, które znajdowały się w prywatnych rękach. Archiwum 
Żeleńskich, archiwum Krzywickich (które pani Irena sama spaliła). I wszystkich 
ludzi pióra i nauki, którzy mieszkali w wydanej na łup ognia Warszawie. Te 
archiwa trudniej było ratować od tych, które znajdowały się w oficjalnych 
bibliotekach.
Nie, nie miał za grosz pociągu do pióra, bo gdyby miał, prowadziłby "dziennik 
paryski". Ani śladu. Nałkowska, Dąbrowska - nie przepuściłyby takiej okazji. Był 
po klęsce, wypalony wewnętrznie. Nie przelewał uczuć na papier, nie pisał 
elegii. Jakaś martwota. Stłamszenie uczuć. Uciekł od goniącej go klęski, uciekł 
tu, do Paryża. Chociaż dobrze wiedział, że od siebie się nie ucieknie. Ale 
przestrzeń, ale czas - nie ma innej rady: uciekać. Rodzina o tym wiedziała. 
Spodziewali się, że Dagny została jakoś przekreślona, trzeba mu się odnaleźć w 
czym innym: Paryż, studia medyczne. Dagny - tak, przekreślona; ale ból - 
niekoniecznie. Był głuchy i stale obecny, choć niejawny.
Biografowie starają się odgadnąć trasę jego pierwszej wędrówki. Przeszedł na 
prawy brzeg Sekwany - którym mostem? Szkic Pierwszy wieczór finezyjnie 
przedstawia niewiedzę wędrującego, błądzenie prowincjusza. Intuicja pisarska 
podpowiada pamiętnikarzowi, że nie wolno mu po latach odtwarzać tej wędrówki z 
planem w ręku. Więc idzie, idzie przed siebie, wciągany przez Paryż o zmierzchu, 
przybysz z cichego Krakowa, ucieczka się zaczyna, łatwe to nie będzie, ale 
zaczyna się już to inne, zapewne zbawienne. "Było coś miłego w tym błądzeniu po 
omacku, w tym odkrywaniu Paryża. Sen na jawie". (Sądzę, że minął Sekwanę idąc 
przez stary Pont-Neuf, że przeciął ulicę Rivoli i potem szedł wzdłuż avenue de 
l'Opera, wciąż przed siebie). I oto nagłe rozszerzenie perspektywy: plac Opery. 
"Zgiełk, tłum, hałas oszołomiły mnie; orgia świateł dokonała reszty". Wielkie 
bulwary! Pójdzie na lewo: bulwar Madeleine, z kościołem w głębi, w którym 
odbywały się uroczystości żałobne nad trumną Słowackiego. Pójdzie na prawo: 
bulwar Capucines i dalej des Italiens. To tam się chyba skierował. Dał się nieść 
fali ludzkiej, "ogłupiały, potrącany, zaczepiany przez przekupniów fotografii i 
przez dyskretne dziewczęta". Różnojęzyczny tłum, kolorowy - a to Arab, to 
Murzyn, to Chińczyk -"nieskończony sznur dorożek, pojazdów, automobilów". 
(Rozwijały, klekocząc, szybkość do trzydziestu kilometrów na godzinę). Sklepy
66
z gramofonami, w których ludzie wysłuchiwali najnowszej piosenki, unosząc ją 
potem ze sobą na ulicę. Świeżo upieczony doktorek z prowincjonalnego (acz 
renesansowego) miasta, widzi siebie niemal jak postać z Sienkiewiczowskiego Za 
chlebem: "Maryś, dziwujesz się?". Mógłby napisać medyczną rozprawę: "Dziwowanie 
się jako zabieg terapeutyczny". Dobrze było w tym tłumie. Dobrze było poczuć się 
kimś anonimowym. Temu tłumowi jego przeżycia były nieznane i obojętne, każdy 
miał swoją własną sprawę, obojętni wydawali się zarazem życzliwi, życzliwość 
należała do ich metier, prawda, ale tak właśnie jest dobrze, mógł pomyśleć. Tego 
wieczoru, błądząc wytrwale po Paryżu, zgodził się na niego, na wszystko, co 
niesie, nawet kiedy krewniak, wyszedłszy z nim powtórnie na miasto ("oczywiście 
o pójściu spać nie było mowy, ja drżałem z ochoty zanurzenia się znów w 
Paryżu"), na zakończenie marszu, żeby go trochę ocucić z tej gorączki paryskiej, 
zaprowadził do morgi (czyli kostnicy), gdzie wystawiano nierozpoznane zwłoki, 
"za szkłem, zamrożone, aby się nie rozłożyły". Ale młody lekarz, do niedawna 
jeszcze bywalec prosektorium, na domiar czytelnik Zoli, jego Brzucha Paryża, 
takich tajemnic metropolii mógł się domyślać. To, co nim wstrząsnęło, to 
tabliczka nad trupem, "anons opiewający, że ta sama firma dostarcza najlepszych 
maszynek do robienia lodów".
Nigdzie nie był - "w bibliotece ani w sali wykładowej, ani -o zgrozo - w Komedii 
Francuskiej". Nie widział Sary Bernhardt, która właśnie, choć już postarzała, 
odnosiła triumfy w Orlątku Edmunda Rostanda. Dwa czy trzy razy odwiedził jakąś 
klinikę. Bez sensu, pomyślał: płuca i wątroba są w Paryżu dokładnie takie same 
co w Krakowie. Wdychać Paryż, wałęsając się po ulicach (zdobywca szczytów 
tatrzańskich był wytrwałym piechurem, przyjaciel Adam Grzymała-Siedlecki z 
podziwem, i nie bez zazdrości, mówił o jego męskiej muskulaturze). Na Boul'michu 
pokazano mu kawiarnię, w której siadywał potępieniec Oscar Wilde (umarł przed 
miesiącem). Wsiąść na imperiałkę piętrowego omnibusu, który "w trzy siwe konie 
przepychał się długą ulicą Richelieu". I czytać. Zapisał się do wypożyczalni 
książek. Zima była mroźna, pokoik w hotelu nie ogrzewany. Brał książkę z 
wypożyczalni, pędził do siebie - i buch pod kołdrę. "Cudownie się w łóżku czyta, 
o ile można, cały dzień". Poznawał Paryż poprzez Balzaka. Przeczytał prawie całą 
Komedię ludzką.
67
Tak się złożyło, że pierwszą książką były Stracone złudzenia -z podtytułem: 
Wielki człowiek z prowincji w Paryżu. Ale to niezupełnie o nim: z prowincji tak, 
ale nigdy nie uważał się za "wielkiego człowieka". Lucjan de Rubempre, 
"obdarzony żywą wyobraźnią, uczuł jak gdyby straszliwe pomniejszenie samego 
siebie". Nie, to nie jego przypadek. Ani wtedy, kiedy ten balzakowski 
dwudziestolatek, pewny swojego geniuszu, odrzucony przez panią de Bargeton, 
kończy swój list do niej: "Żal mi cię, iż straciłaś wszelkie prawo do udziału w 
sławie, do której będę dążył wiedziony przez pracę". Czytając to przybysz z 
Krakowa zareagował zapewne uśmiechem. Ale kiedy Lucjan wędruje przez Paryż, 
kiedy "nie wie, skąd ani dokąd idzie, nie wie, gdzie jest Palais-Royal", albo 
kiedy pyta o drogę do Luwru, lub kiedy panie wsiadają do powozu, "który potoczył 
się przez ulicę Richelieu ku Dzielnicy Saint-Honore"; albo kiedy pani Bargeton, 
widząc z jakim zachwytem jej kochanek patrzy na inną kobietę, "uczuła się 
zazdrosna, nie tyle o przyszłość, co o przeszłość. "Nigdy na mnie tak nie 
patrzał", pomyślała"; albo kiedy pan Chatelet tłumaczy Lucjanowi, całkiem 
lojalnie, jego sytuację: powinien zrozumieć, że teraz, kiedy pani Bargeton go 
już nie chce, kiedy jej ciąży, to "im więcej... okazywała panu sympatii, tym 
więcej będzie czuła do pana niechęci. Tak toczą się uczucia kobiet" - orzeka 
ustami swojego bohatera bezwzględny Balzac... Tadeusz wie, że to jest jego 
autor. Czyta o Paryżu i czyta zarazem o wszystkim, co mu się wydarzyło.
Zdeptał Paryż wzdłuż i wszerz. Najczęściej, opowiada, ciągnęło go na wybrzeże 
Sekwany, do kramików z książkami, "antykwarnie na świeżym powietrzu". Można 
wtedy było kartkować (dziś już nie), "czytać po trosze, niby wahając się z 
kupnem". Ale kupował, bukiniści nadsekwańscy znali zapewne tego milczącego pana 
(Un Polonais? Un Russe, peut-etre?), który w końcu płacił i z nabytą książką 
śpieszył do swojego hoteliku. "Pierwszą książką, którą uniosłem ze straganu, 
znęcony jej intrygującym tytułem [a więc nie słyszał o niej przedtem! - J.H.], 
to był Kubuś fatalista i jego pan Diderota".
Jest już w łóżku, lampa zapalona, doktorek czyta: Comment s'etaient-ils 
rencontres? Par hasard, comme tout le monde. Comment s'appelaient-ils? Que vous 
importe! D' ou venaient-ils? Du lieu le plus prochain. Ou allaient-ils? Est-ce 
que l'on sait ou l'on va? Que disaient-ils?...
68
(Za niewiele lat zacznie to tłumaczyć: "Jak się spotkali? Przypadkiem, jak 
wszyscy. Jak się zwali? Po co wam ta wiadomość? Skąd przybywali? Z najbliższego 
miejsca. Dokąd dążyli? Alboż kto wie, dokąd dąży? Co mówili? Pan nic, Kubuś zaś, 
iż jego kapitan mawiał, że wszystko, co nas spotyka na świecie, dobrego i złego, 
zapisane jest na górze. Pan: - Oto mi wielkie słowo!").
"Przeczytałem jednym tchem, nie posiadałem się z rozkoszy". I co za ulga! Po 
tych wszystkich "nagich duszach", "chuciach", które miały być "na początku", po 
tych znęcaniach się i katuszach, którym poddawany był biedny czytelnik, po tym 
upoetyzowanym gadulstwie, pośród którego krnąbrny młodzian czuł się obco, tutaj 
- dowcip, mądrość, jasność myśli, igranie pojęciami, przygoda, przy niesłychanej 
zwięzłości. I co za swoboda opowieści, jakie przekomarzanie się z czytelnikiem. 
"Dokąd? (zapytuje czytelnik). - Dokąd? Czytelniku, ciekawość twoja zaczyna być 
bardzo niewygodna! Cóż ci, u diaska, na tym zależy? Kiedy powiem, że do 
Pacanowa, Mościsk lub do Ryczy-wołu [tak to przełożył później Boy - J.H.], czy 
dużo cię to posunie naprzód?" I wszystko to zanurzone w tradycji literackiej. 
Diderot sam wskazuje na analogię swojego Kubusia z Sancho Pansą i Don Kichotem, 
cytuje Montaigne'a, wspomina Swetoniusza, chwyta okazję, by skrytykować - i 
jakże trafnie - praktykę Liwiusza: "Historyk podsuwający swoim osobistościom 
mowy, których nie wygłosiły, może im także podsunąć czyny, których nie 
spełniły".
Wszystko to było odkrycie! W pewnym sensie - odkrycie samego siebie. Bliskość i 
skłonność do francuskiego wieku XVIII (Przetłumaczy Kandyda i Prostaczka 
Voltaire'a). O Diderocie będzie rozmawiał z Wojciechem Natansonem we Lwowie, 
jesienią 1939 roku. "Mówił, że w nastrojach smutku i depresji chodzi do 
biblioteki, by tam czytać utwory wielkiego encyklopedysty. [...] - Wie pan, 
Diderot to dziwny autor: pisał świetne przedmowy do dość nieudanych sztuk".
Nadsekwańskie wędrówki wzdłuż straganów z książkami -i jeszcze abonament w 
czytelni - to był jedyny (będzie się tym chełpił) kurs literatury francuskiej, 
jaki przeszedł: Wszystko razem - coś niby narkotyk. Inni wstrzykiwali sobie 
morfinę, on wstrzykiwał obrazy, myśli, słowa.
Wkrótce natrafił na drugi narkotyk, równie mocny, a bardziej wymagający: paryską 
piosenkę. Najpierw była piosenka uliczna, której
69
można było wysłuchać z życzliwym uśmiechem i może z odrobiną zazdrości: że też 
ci paryżanie tak umieją się bawić!... Któregoś wieczora, snuje opowieść, wlókł 
się, "smutny i tęskny" przez bulwar w Dzielnicy Łacińskiej, kiedy zderzył się ze 
znajomym literatem z Krakowa ("wybitnym", pisze we wspomnieniu). Wiemy dziś, że 
był to Antoni Potocki, wówczas "prawie tubylec paryski". Adam Grzymała-Siedlecki 
mówi, że był to "niepospolity felietonista". Pozornie dyletant, naprawdę zaś 
smakosz i znawca sztuki, autor monografii o Grottgerze (który był przyjacielem 
ojca Tadeusza, warto przypomnieć), zbioru esejów o malarstwie angielskim XVIII 
wieku i dwutomowego dzieła Literatura polska XIX wieku. W Krakowie był czynnym 
współpracownikiem "Życia", kiedy je redagował Lulu (tak go nazywała w listach 
miłosnych Zapolska) Szczepański. Stąd znajomość z Tadeuszem. O siedemnaście lat 
od niego starszy, a przecież byli na ty - jeszcze jedno potwierdzenie pozycji, 
jaką zajmował w tym światku nieszczęsny ha-zardzista, student medycyny. Jedno 
jest niewątpliwe: ten Potocki znał "prawdziwy" Paryż jak mało kto. Rozpytuje: Co 
robisz?, co widziałeś? Kiedy dowiaduje się, że nic, "leżę w łóżku i czytam 
Balzaka", decyduje za Tadeusza: zabieram cię do "Grillona".
Coś dla wtajemniczonych. To blisko niego, prawie obok, na rue Champollion, a 
przecież Tadeusz nie miał o tej niskiej salce pojęcia. Potocki udziela półgłosem 
wyjaśnień. W takich tanich knajpkach (wstęp franka, dostaje się piwo lub kawę), 
"autentyczni paryscy piosenkarze, muzycy lub poeci śpiewają co wieczór własne 
utwory". Tego wieczoru śpiewał "wątłym jak niteczka głosem suchotnika" Paul Del-
met (który już długo nie pożyje). (Do jego melodii Boy za dziesięć lat napisze 
swój urzekający Kaprys).
Był to najważniejszy wieczór pobytu paryskiego. Posłuchajmy wyznania o 
zasadniczym znaczeniu: "Siedziałem oczarowany; każde słowo, każdy ton wnikały mi 
do duszy. Miałem wrażenie, że jakaś łuska spada mi z oczu, że pierwszy raz 
wreszcie widzę i rozumiem. [...] To wszystko było dla mnie rewelacją nieznanych 
form wyrażania się". Czy to znaczy, że powiedział sobie: "mam to wreszcie - to 
coś dla mnie"? Czy wreszcie pisarz? Nic podobnego - to było odkrycie utajonych 
pokładów duszy, zrozumiał tylko, że świat może być przeżywany inaczej, 
niekoniecznie w rozdartej dostojewszczyźnie splątanej z chmurnością 
skandynawską.
l
Co nie znaczy, że stracił pamięć, że pamięć w ogóle można stracić. Kiedy Gabriel 
Montoya śpiewał ulubioną przez wszystkich Chanson d' antan ("do dziś dnia słyszę 
jego zamglony chrypką miły falset"), naraz uczuł, że "towarzysz ściska moje 
ramię". Car, perdant l'amour - zawodził głos z estrady - j'ai perdu plus que la 
vie / Hormis de t'avoir, rien ne m'est plus cher... (Bo tracąc twoją miłość, 
straciłem więcej niż życie / Nie ma dla mnie nic droższego niż mieć ciebie). 
"Palce mego towarzysza coraz bardziej kurczowo wpijały mi się w ramię; z gardła 
jego wydobywał się dławiony szloch". "Wróć, Coli-nette, i bądźmy szczęśliwi" - 
wabił głos z estrady. Potocki wstał i wyciągnął Tadeusza na ulicę. Jest jakieś 
niedopowiedzenie w tej scenie, tak silnie przeżytej i po wielu latach 
opowiedzianej. Kto naprawdę szlochał? Kto wstał i powiedział: chodźmy już? Kto 
szeptał: "wróć, Colinette"? W ponad ćwierć wieku później Antoni Potocki 
poprzedził wstępem tom wrażeń paryskich Boya-Żeleńskiego W Sorbonie i gdzie 
indziej. "Pamiętasz, Boyu?" - wspominał sentymentalne wędrówki z młodym 
człowiekiem, który jeszcze nie był Boyem. Nie mógł więc Tadeusz Żeleński 
przypisać jemu własnego szlochu. Ale trwała pamięć tej sceny dowodzi, że i on 
płakał. Bez łez.
Odtąd prawie nie opuszczał wieczorów w "Le Grillon". Szczególnie jeśli chłopcy 
obnoszący tabliczki reklamowe między stolikami kawiarni, które obsiedli 
studenci, zawiadamiali, że wystąpi poeta Jehan Rictus. Był to już zmierzch 
krótkiej popularności tego "Chrystusa Montmartre'u", jak go jeszcze przed 
czterema laty nazywano, przeniósł się teraz na lewy brzeg - ale dla Tadeusza 
była to nowość, słuchał go zafascynowany. "Wysoki, długi, chudy jak szkielet, w 
nieodmiennym czarnym tużurku i staromodnym, równie zniszczonym cylindrze, blady, 
z czarną brodą i płonącymi oczami, Rictus stanowił niezapomniane zjawisko". Więc 
co się stało? "Zużył się i opatrzył" -odpowiada zwięźle Boy-Żeleński. Wybitni 
krytycy, taki na przykład Jules Lemaitre, owszem, uznawali jego talent, ale 
kończyli rozmowę: ,A teraz niech pan przyrzeknie, że pan będzie pisał wiersze 
takie jak wszyscy". To znaczy językiem literackim, nie paryską gwarą. Już nie 
był głodomorem, za występy dostawał jakieś skromne honoraria, a skoro tak, to 
"strój, w jakim pojawił się poeta pierwszego wieczoru -zauważa przenikliwie jego 
polski słuchacz - stał się kostiumem... przestał być koniecznością". Czy Rictus 
zajmie jakieś miejsce w dzie-
70
71
jach poezji francuskiej? "Nie wiem i nie mnie się w to mieszać. [...] Wiem tyle, 
że Rictus, recytujący swoje wiersze w małej salce przy ulicy Champollion, jest 
jednym z niezatartych wrażeń mego życia".
Dlatego wypada tu o nim wspomnieć. I o wyprawach omnibusem w górę Paryża, do 
kabaretów literackich na Montmartrze. Kończyły się dokładnie za kwadrans 
dwunasta. Wracał piechotą. Szarzało. Ciągnęły wozy z warzywem i mlekiem. Kupował 
(mówiąc z krakowska) "bułkę chleba" (czyli pewnie bagietkę), świeży ser gervais. 
"Szło się wolno, smakując chleb, ser, poranek". Potem "łóżko, gorąca kawa i 
książka w łóżku..." "Życie próżniacze, a pełne, niezmącone żadną inwazją 
rzeczywistości".
Trzeba było wracać do Krakowa. Kończył się marzec. "Wróciłem innym człowiekiem". 
Nie wolno tego zdania lekceważyć.
VI DOKTOR ŻELEŃSKI PRZYJMUJE
Upłynął tydzień od premiery Wesela. Kraków żył tylko tym. Stanisław Tarnowski 
oburzony: pan Wyspiański ośmielił się wytknąć hetmanowi Branickiemu - a żona 
jego była Branicka - służbę dla carycy, moskiewskie pieniądze, diabli się w 
sztuce hetmanem zajmują! Sienkiewicz po premierze zastanawiał się, kto z nich 
dwóch jest grafomanem: "on czy ja?" ,Potomność orzekła, że żaden z nich" - 
napisze dziejopis Boy-Żeleński. Wyspiański podenerwowany: Lucek Rydel chce mu 
"pyski obić" - nie za postać Pana Młodego, tylko za siostrę, Haneczkę, nadto 
frywolną. (Kasper, do Zosi: Panienka się nie zgniewają, że ją lepiej gabnę w 
pasie! l ano Kaśka w sobie syrso. Zosia, do Dolcia: pan redaktor dużego 
dziennika l przypatruje się i oczy przymyka f na mnie jako na obrazek. Maryna: 
Pan poeta, pan poeta. / Coś, jak liryzm, struna brzękła l ja o pana się 
przelękła; l że ta strzała niespodziana / może trafić, ale pana. A potem: 
Bałamuctwa w wielkim stylu, / które już przeżyło tylu... Zosia (do Haneczki): 
Ach, tak bym chciała kochać bardzo... I potem: chciałabym, żeby się kto zjawił, 
/ kto by mi się nagle spodobał... Haneczka: ...przecie trza wprzódy wypróbować, 
l trza coś przecierpieć, coś przeboleć, l żeby móc miłość uszanować... Zosia: 
Już ja tam swoje będę woleć). Panie poszeptają, że "opisana panna za mąż nie 
wyjdzie". Pani Liza Pareńska, przeciwnie, jest szczęśliwa, że Maryna i Zosia 
weszły do literatury. (Tadeusz, uwodząc potem Zosię, mógł to poszepty-wanie 
wykorzystać: No widzisz, Fuś, opisana jesteś, nikt cię nie zechce -twoją jedyną 
szansą jestem ja).
Na pytania profesora, jak tam było w Paryżu, co wyniósł z tamtejszych klinik, 
Tadeusz wykręcał się, według jego własnych słów,
73
"dyplomatycznie": że owszem, tak, skorzystał i tak dalej. Najniższym szczeblem w 
praktyce szpitalnej było stanowisko elewa, bezpłatne. Od tego zaczął, na 
oddziale chorób wewnętrznych szpitala św. Łazarza, którego prymariuszem był 
ojciec Zosi, profesor Pareński. Dostał w szpitalu pokój, światło, opał, "Tadzio 
bardzo zadowolony" - informuje ciocia Julia swego syna poetę.
Matka oddycha z ulgą: a zanosiło się, że zmarnowany chłopiec. Wrócił innym 
człowiekiem - ale czy ktoś o tym wie? Czy komuś się zwierzył? Skupił się na 
pracy - ustatkował się, coś z niego będzie, zwłaszcza że państwo Pareńscy - pani 
Liza i jej mąż profesor - roztaczają nad nim opiekę. Może tylko bystra Zosia wie 
więcej niż inni...
Nagle - 5 czerwca - grom z jasnego nieba: Dagny zamordowana. Zastrzelił ją w 
Tyflisie (dziś Tbilisi), w Gruzji, dwudziestodwuletni głuptas, Władysław Emeryk, 
najpierw zabił ją, a potem siebie. Zostawił pożegnalne listy, które dotarły do 
Boya-Żeleńskiego po z górą trzydziestu latach.
"Kochany Stachu! - pisze zabójca-samobójca w liście do Przy-byszewskiego. - 
[...] Zrobiłem to, co Tyś powinien był zrobić". Dlaczego powinien?! Tajemnica 
oszalałego mózgu, "...zabijam ją w chwili, gdy się najmniej tego spodziewa". 
Zapewnia Stacha, że go "ubóstwia, kocha". A Dagny? "Zabijam ją dla niej samej". 
Jest jeszcze list do jej synka: "Kochany Zenonie! Zabieram Ci Matkę". Wysławia 
ją w tym liście, a także to, że syn był dla niej wszystkim. "Może życie będziesz 
miał przez to złamane". I znowu to samo: "Nie mogę inaczej, nie mogę przez 
wzgląd na Nią".
Tadeusz nie znał wtedy tych listów, ale z pewnych wzmianek można wnioskować, że 
nie miał złudzeń co do stanu psychicznego młodego Emeryka. Nie było go na 
pogrzebie - Dagny Juel-Przybysze-wska pochowana została w dalekim Tyflisie. Jego 
życie toczyło się pozornie bez zmian: nadal był skupiony na pracy. Tylko ten 
krzyk. Było po północy, 8 listopada 1901 roku, on szedł chodnikiem od ulicy 
Siennej ku głównej poczcie i "krzyczał w okropny sposób" - jak stwierdza 
dokument policyjny (podpis nieczytelny). Krzyczał "nie wymawiając żadnych 
wyrazów". "Doprowadzony, zupełnie trzeźwy, przyznaje, że krzyczał, bo jest 
cierpiący na nerwy. Po stwierdzeniu tożsamości, puszczony wolno". (Doktorowi 
Sterkowiczowi ten protokół wydaje się "zabawny" - zdumiewające!).
74
Nie należy tego krzyku łączyć z zamierzoną symulacją obłędu. Pisarz, publikując 
dokument, nie podsuwa takiego powodu, a przecież byłoby to wytłumaczenie 
najprostsze. "Krzyczałem, to fakt. Ale czemu? Nie umiem wyjaśnić". Krzyczał z 
czymś nie pogodzony. Z czym? Najwyraźniej nie chce tego wyjawić. Otacza ten 
krzyk tajemnicą. Może to "jakiś kosmiczny ból ziemi krzyczał przez moje gardło w 
tę noc jesienną [...]! Teraz już nie krzyczę [pisze w roku 1931 - J.H.]. Czy to 
znaczy, że mi lepiej, czy zastygłem w niemej rozpaczy, czy po prostu znalazłem 
wyładowanie w powołaniu pisarskim, którego wtedy nie byłem świadomy? Nie wiem".
W tym czasie przypomniało sobie o nim austriackie wojsko: na 30 listopada 
otrzymał wezwanie na obserwację do szpitala wojskowego na Wawelu. Nie może być 
lekarzem wojskowym, twierdzi, źle jest z jego głową, są objawy obłędu. Gra 
ryzykowna - bo jakże: w wojsku lekarzem nie może być, a przecież od kilku 
tygodni pracuje jako "elew" w Klinice Chorób Dzieci szpitala im. św. Ludwika, 
pod kierunkiem profesora Macieja Jakubowskiego - więc tam może? Młody doktor nie 
szaleje, nie awanturuje się, nie wciela się w Napoleona, powtarza tylko "jestem 
zdolny... jestem bardzo zdolny..." (czyli mówi najsamiuteńszą prawdę), obejmuje 
ze łzami w oczach lekarza, wpija mu się w usta, wreszcie mają go dość, wygrywa. 
Uznano go - choć, jak się zdaje, bez przekonania - za nie nadającego się do 
służby
wojskowej.
Był więc lekarzem chorych dzieci. Chyba to za dużo na jego wrażliwość. Nigdy o 
tym nie pisał (poza na wpół żartobliwym wyznaniem: "Od tego czasu nerwowo nie 
znoszę dzieci"), ale jest pewien ślad. We Lwowie, jesienią 1939 roku, szukając 
pracy, znalazł się znowu w klinice, wśród chorych dzieci, trwało to kilka 
tygodni. Wanda Ładniewska-Blankenheimowa (relacja w książce B. Winklowej Boy we 
Lwowie) zapytała go, jak się w tym czuł. "Odpowiedział: - To było okropnie 
zasmucające; jak wtedy, jak dawniej".
Mimo to matka, pani Wanda Żeleńska, może już być o niego spokojniejsza: już się 
nie "zmarnuje", jest poważnie myślącym młodym lekarzem, chociaż kuzyn Kazimierz 
naśmiewa się z jego pomyłek diagnostycznych. W każdym razie matka nie ma 
pojęcia, jakiego właściwie ma syna - i nigdy się o tym nie dowie, bo wkrótce 
odejdzie z tego świata. Co innego ojciec: doczekał się "Boya", doczekał się
75
triumfu piosenek, sławy tłumackiej i nawet pierwszych felietonów recenzenckich. 
Na razie, w roku 1902, pani Wanda jest zadowolona, że Tadzio nie pije, nie gra w 
karty, jest człowiekiem poważnym i przemy-śliwa o praktyce.
Ale do praktyki go nie ciągnie, ma kłopoty ("zdarzały się potknięcia" - 
informuje doktor Sterkowicz), jest w nim raczej temperament badacza, 
eksploratora. Zasłynęło w "boyologii" wyznanie: "Aby uciec od szpitala, który 
mnie przygnębiał, rzuciłem się do mikroskopu. Drukowałem w fachowych pismach 
rozprawy O aglutynacji streptoko-ków, O pojawieniu się myelocytów we krwi 
osesków i wiele innych pod podobnie futurystycznymi tytułami". Zebrało się tych 
rozpraw ponad 20, niektóre publikowała po niemiecku fachowa prasa wiedeńska. Ale 
nie było to wyłącznie ujście dla skrytej żyłki pisarskiej - młodego lekarza 
niepokoiła duża umieralność niemowląt, upierał się przy tym, że można ją 
zmniejszyć. W 1904 roku dzieli się swoimi obserwacjami w dwóch odczytach, które 
wygłasza w Krakowskim Towarzystwie Lekarskim. (Andrzej Stawar, autor książki o 
Boyu, dostrzeże potem w jego recenzjach "metodę badacza naukowego". Bardzo to 
kuszące spostrzeżenie, ale niekoniecznie trafne). Jego osiągnięcia w zmaganiu ze 
śmiertelnością niemowląt zostają dostrzeżone, szef też go ceni: to na wniosek 
prof. Jakubowskiego doktor Tadeusz Żeleński otrzymuje powtórnie stypendium na 
wyjazd naukowy do Francji. Pojedzie tym razem już nie sam, ale z młodziutką 
żoną.
Ale nie wybiegajmy tak bardzo naprzód. Najpierw, wczesną wiosną 1903 roku, młody 
doktor, teraz także pracowity badacz, zostaje asystentem profesora 
Jakubowskiego. Nareszcie ma własne pieniądze: 1400 koron miesięcznie. Bardzo na 
czasie: bo kompozytorowi powodzi się teraz gorzej, nowe opery nie przynoszą 
spodziewanych wpływów, pani Wanda pewnie wciąż boryka się z zaległymi wekslami, 
Żeleńscy sprzedają swoją willę, w której zwykły gromadzić się znaczne 
osobistości, i przenoszą się do skromniejszego mieszkania przy placu Szcze-
pańskim 11. Stanisław Gabriel, "lew salonowy", ma już dwoje dzieci - córkę 
Walerię (późniejszą panią Sroczyńską) i syna Władysława (który użyczył autorowi 
tej książki kilku cennych informacji) - prowadzi "Krakowski zakład witrażów". 
Kto wpadł na pomysł małżeństwa siedemnastoletniej wtedy Zosi z młodym lekarzem, 
który wprawdzie myśli o habilitacji, ale wciąż jeszcze niezbyt mocno stoi na 
nogach?
76
On, ona - czy rodzice (jej, bo, według cioci Julii, pani Wanda nie była 
entuzjastką tego związku)? Małżeństwo z rozsądku? Nic podobnego -informuje mnie 
z Paryża pan Władysław Żeleński - to była gorąca miłość! Wszystko odbywa się, 
jak przystało na patrycjat miejski: najpierw wizyta pani Żeleńskiej u 
profesorostwa Pareńskich, potem rewizyta pani Lizy na placu Szczepańskim. "Mają 
być niby zaręczyny", ciocia Julia daje do zrozumienia, że młodzi już dawno 
"zaręczyli się" sami. Obgaduje Zosię, że zaniedbana, nie uczesana ("nie, jakoś 
nie!" - gorszy się), a Tadzio podobno "ponury w tym swoim szczęściu". I w ogóle 
wychodzi nieoczekiwanie na to, że ci Pareńscy, z jakiegoś niezrozumiałego (dla 
nas) powodu, są gorsi od Żeleńskich. ("Nie, to nie jest rodzina pożądana").
Może chodziło o co innego. Może o to, że najmłodszy z braci, "Edziula", 
podkochiwał się w Zosieńce, napisał dla niej... operę. Zosia była niewątpliwie 
uroczym stworzeniem; "zaniedbana w tualecie" i "nie uczesana" podobała się może 
tym bardziej - była naturalna (co, sądząc z "Wesela, zauroczyło Wyspiańskiego), 
odbiegała swoją świeżością od dziewiętnastowiecznego, sztywnego stylu cioć.
Wśród tego umiera nagle pani Wanda Żeleńska. 29 marca 1904 roku Kraków oddaje 
hołd żonie kompozytora, niestrudzonej działaczce społecznej, wieloletniej 
prezesowej Stowarzyszenia Nauczycielek. Co robić ze ślubem? Nie odkładać! Młodzi 
pobierają się 7 czerwca, a w sierpniu wyjeżdżają za granicę, najpierw do Niemiec 
i Szwajcarii, a potem do Francji, Tadeusz musi wywiązać się z tego, co zaleca mu 
stypendium Wydziału Lekarskiego. Przygotowaniem mieszkania dla nowożeńców zajmie 
się nieoceniona teściowa, pani Eliza Pareńska, wielka widać zwolenniczka tego 
małżeństwa. To ona "odkryła" Wyspiańskiego - a teraz, czy wyczuwa w Tadeuszu 
niezwykłego pisarza?... Czym ją wziął? I czemu tak wypycha z domu swoją uroczą 
córeńkę? Jedźcie, nie martwcie się, ja się tu wszystkim zajmę, meble 
zaprojektuje wam Wyspiański, sam się ofiarował, a ty, Tadziu, nie pozwól jej 
dźwigać i bądź dla niej dobry, jest taka krucha. Zosia jest w ciąży.
Paryż. Cóż to za rozkosz - służyć ukochanej dziewczynie za przewodnika, 
wtajemniczać ją w urok ukrytych przed profanami zaułków. Na szczęście, Zosia nie 
kręciła nosem, przeciwnie, otwierała szeroko oczy, umiała, krakowska gąska, 
zachwycać się, tak jak on
r
V /	77
kiedyś, kolorowym tłumem na Boul'nichu. Ulice trochę inne niż cztery lata temu: 
więcej samochodów, jeżdżą szybciej, nie ma już omnibusów konnych. Przybyło 
świateł. Pod ziemią - nowe linie metra. Czy Zosia ciągnęła go do kina na 
pierwsze jednoaktowe filmy? Brak danych. Miejmy nadzieję, że nie zmuszała go do 
odwiedzania sal muzealnych, żeby pogapić się na Mona Lisę i Rubensy, on tego nie 
znosił. Piosenka - czy udało mu się zarazić ją swoją fascynacją? Dowiedzieli 
się, że Paul Delmet właśnie zmarł. "Miałem uczucie, jakbym stracił kogoś 
bliskiego". Posłuchali jego kochanki, Laurence Deschamps, interpretującej jego 
piosenki, "nieduży głosik o dźwięku rozbitego dzwonka".
To już nie to, szkoda. Poszli na plac Pigalle, na Montmartrze, gdzie właśnie 
otwarto nowy przybytek, "La Lunę Rousse" (Rudy księżyc). "Program był 
olśniewający, byłem na nim jedenaście razy z rzędu". Nie wiemy, czy razem z nią, 
może nie, ona nie musiała być aż taką entuzjastką (oboje nie podejrzewali, że w 
nim to może być coś innego: nałóg profesjonalisty), a poza tym chyba nie zawsze 
dobrze się czuła, ciąża była już zaawansowana. Mimo entuzjazmu, miał wrażenie, 
że coś uciekło: "ton już był inny. "Azorek był ładny piesek, ale zdechł" - to 
był stosunek tego miłego kabaretu do przeszłości. Żadnej cyganerii, żadnych 
"buntów społecznych", żadnej melancholii. Cyganie wymyci, ogoleni, ostrzyżeni; 
ton świeży, lekki, wykwintny, wesoły. Było to oczywiście ścieśnienie sfery 
piosenki".
Tym razem sumiennie zajmuje się sprawami, na które przeznaczone jest stypendium: 
zdrowotnością niemowląt - to go rzeczywiście pasjonuje. Rozmawia z lekarzami, 
jedzie do Lilie, aby spotkać się ze słynnym pediatrą Aussetem, zapoznaje się z 
działalnością różnych instytucji, przywozi z Francji ideę dokarmiania niemowląt: 
"Kroplę mleka". Trzeba wracać, bo Zosia wkrótce urodzi. W Krakowie doktor 
Żeleński wygłasza w Towarzystwie Lekarskim odczyt o ochronie niemowląt i o 
pożytku z instytucji "Kropla mleka". Zdaje się, że z tej inicjatywy był bardzo 
dumny, bo poświęcił jej sporo miejsca dwadzieścia lat później w odczycie Jak 
zostałem literatem. Zgłosił się do niego pewien znakomity profesor ginekolog - 
zwracając się per "panie kolego", co Tadeusza oszołomiło - z poufną wiadomością, 
że jest "pewna hrabina, zacna osoba, która chciała mieć ze swoim hrabią dziecko, 
a nie miała; jako osoba nabożna uczyniła w tym celu ślub, że założy coś 
dobroczynnego. Ta "Kropla mleka" nadała się jej jak ulał".
78
Hrabina była księżną (Lubomirską), a znakomity ginekolog, który bezskutecznie 
próbował ją leczyć z bezpłodności, nie miał nic przeciwko korzystaniu z boskiej 
pomocy. "Złapany niby w pułapkę -opowiada doktor Żeleński - rad nierad 
zorganizowałem tę pożyteczną instytucję [...] i prowadziłem ją przez trzy lata, 
daję słowo honoru, sumiennie". Księżna-hrabina powiła szczęśliwie syna "i 
przestała się nią interesować, ja zaś korzystając z tego oddałem ją skwapliwie w 
inne ręce". Podkreśla, że filantropem został "bardzo przypadkowo, jak wszystko w 
moim życiu". Będziemy mieli okazję nieraz przekonać się o prawdziwości tego 
stwierdzenia. Co zaś do "Kropli mleka", pamiętam ją z dzieciństwa w Warszawie, 
niania mi pokazywała drewniany budyneczek w Ogrodzie Saskim (dziś już nie 
istniejący), blisko placyku z fontanną.
Wszystko teraz plącze się ze sobą -• życie zawodowe i rodzinne -wciąż jeszcze 
nie jest literatem - ale to już nadciąga, już wkrótce -wiemy o tym my, 
czytelnicy, ale on nie wie. "Nie śniło mi się, że nim (literatem) kiedy będę". I 
co za wyznanie - w odczycie, który miał zabawić wielbicieli: "Byłem w tej epoce 
bardzo nieszczęśliwy".
23 lutego 1905 roku rodzi się syn Staszek, bardzo kochany, jak dwie krople wody 
podobny do ojca - takie przynajmniej odnosiłem wrażenie, ilekroć z nim, już 
szpakowatym panem, rozmawiałem. Wyspiański maluje młodziutką matkę karmiącą, to 
"Macierzyństwo", jeden z najpiękniejszych polskich obrazów. Do mieszkania na 
Karmelickiej zwozi się od stolarza pana Sydora meble, które znakomity Pan 
Wyspiański zaprojektował. "Historia pewnych mebli" znana jest powszechnie 
(szczególnie muzealnikom), ale trudno ją tu pominąć. Przyglądali im się z 
przerażeniem. Jedna pani Pareńska, "sfanatyzowana na punkcie Wyspiańskiego", 
była zadowolona, a poza tym nie musiała z nimi mieszkać. Bo Wyspiański 
projektując "z jednym tylko nie liczył się zupełnie, mianowicie... z anatomią 
ciała ludzkiego i ludzkimi potrzebami". Oczywiście, te meble (dla nich 
"narzędzia tortur", które "mogły budzić podejrzenie wyrafinowanej złośliwości, 
czym oczywiście nie były" - zapewnia pisarz pośpiesznie), otóż ten twór 
Wyspiańskiego budził zainteresowanie tych, którzy nie musieli wśród nich 
mieszkać. "Obcy ludzie, przyjezdni, przychodzili bez ceremonii oglądać 
Wyspiańskiego: mieszkanie stało się małą filią Muzeum Narodowego: osobliwością 
Krakowa". A oni marzyli o tym, żeby móc wresz-
79
cię usiąść. Na szczęście, gospodarz, u którego odnajmowali mieszkanie, był tak 
nieznośny, że młodzi małżonkowie musieli się przeprowadzić. Świetna okazja do 
pozbycia się mebli. Pojechały do nabywcy do Zakopanego. "Zamieszkaliśmy w 
staroświeckich przytulnych bieder-meierach".
Doktor Żeleński, wciąż asystent szpitala św. Ludwika, przygotowuje się do 
habilitacji. Zostanie profesorem, jak na Kraków przystało. Rozprawa 
habilitacyjna ma mieć tytuł O znaczeniu klinicznym neutro-filnego obrazu krwi ze 
szczególnym uwzględnieniem stosunków wieku niemowlęcego. Kontynuje badania nad 
krwią osesków, prowadzi "Kroplę mleka" (społecznie). Również społecznie ma 
wykłady dla Związku Kobiet Katolickich o pielęgnowaniu i żywieniu niemowląt. 
Jego własny syn jakoś na tym nie ucierpiał, chwała Bogu. Próbuje praktyki 
prywatnej: tabliczka na drzwiach obwieszcza, że "ordynuje od 3 do 5". Ale nie 
bardzo to popłaca: nie ma mody na doktora Żeleńskiego. Od biedaków pieniędzy nie 
bierze, a zamożni, zwykle znajomi, wymigują się od płacenia.
Do habilitacji jednak nie doszło: profesor Jakubowski ustąpił ze swojego 
stanowiska w klinice, a nowy, który przyszedł na jego miejsce, był ponoć młodemu 
badaczowi niechętny. Tadeusz Żeleński wycofał swoje podanie o habilitację. Fuś 
nie będzie panią profesorową. Ale to jest rok 1907 -jej mąż był już kimś innym.
VII NARESZCIE BOY
i Kabaret stworzyli malarze, którzy mieli swój stolik w cukierni Michalika na 
Floriańskiej. Dlatego w tej cukierni, bo do Akademii Sztuk Pięknych było 
kilkadziesiąt kroków. Brać była malarska, ale pomysł "kabaretu artystów" rzucił 
literat Jan August Kisielewski, autor dwóch sztuk napisanych z talentem: W sieci 
i Karykatury. Dopiero co wrócił z Paryża - i idea była właśnie taka, paryska, 
coś francuskiego, coś jaśniejszego i lżejszego, wyzwanie wobec "Widnia" i 
germanofil-stwa. Kiedy decyzja zapadła i wyszli z cukierni, spotkali na ulicy 
chłopca - co przeszło do legendy - sprzedającego zielone baloniki. Znaleźli 
nazwę: "Zielony Balonik".
Była jesień 1905 roku. Ktoś, przyjrzawszy się dacie, mógłby się zgorszyć. Ale 
Boy Żeleński-kronikarz sądzi, że zbieżność wydarzeń -w Warszawie rozruchy 
rewolucyjne, w Krakowie inauguracja kabaretu - nie była przypadkowa. "Każdy 
robi, co umie" - dodaje niewinnie.
O mało się wszystko nie zawaliło. Bo Jan August Kisielewski -jako konferansjer 
we fraku i w lakierkach z białymi, jak każe rytuał, getrami, zwymyślał 
zebranych, także według rytuału, od filistrów i tak dalej - był śmiertelnie 
pijany. Ten pierwszy kabaret mógł się okazać ostatnim. Uratował jego istnienie 
Witold Noskowski, publicysta "Czasu", wszechstronny grubas: grał, pisał, 
śpiewał, monstrualna tusza przeszkodziła mu jednak w zrobieniu kariery 
scenicznej. Przygotował nowe teksty pod plansze Sichulskiego, a białe getry 
konferansjera założył Sierosła-wski, czyli "Stasinek". Kiedy zjawił się w 
Krakowie, pod koniec ubiegłego wieku, "dwudziestoletni chłopczyna z brodą tak 
białą, że robiła wrażenie siwej", wszedł w krąg Przybyszewskiego, był użyteczny 
w jego
81
domu, "niańczył mu dzieci, chodził po wódkę, tłumaczył rękopisy...". Przybysz 
polecił go Starzewskiemu i wierny "Stasinek" wylądował w "Czasie". I to jest 
taki krakowski paradoks, że sztab Zielonego Balonika, co to naśmiewał się z 
przeróżnych świętości i szanowności, co walił (jak się później okazało) w tak 
zwane zatęchłe mury, mieścił się w konserwatywnym "Czasie". Na maszynie 
redakcyjnej przepisywano szydercze i frywolne teksty. Ale to byli już inni 
konserwatyści, młodzi przede wszystkim, otwarci na świat, racjonalnie myślący.
Najbardziej zdumiony powodzeniem przedsięwzięcia był cukiernik Jan Apolinary 
Michalik, mieszczuch do szpiku kości, który jednak zaryzykował i wpuścił do 
lokalu tę hałastrę. I oto lokal jego "gościł figury, o których nie zamarzył 
nawet we śnie: rektory, redaktory, hrabiowie, hofraty, ba, ekscelencje; i 
wszystko to zawdzięczał tym pijanicom, których uczynkami się brzydził".
Tadeusz nie myślał o współpracy z kabaretem. Wciąż nie znał siebie. Był 
zaprzyjaźnionym widzem, nikim więcej. Inaczej jego brat, Edziula, czynny od 
początku, w pewnym sensie nawet - jeszcze przed przyjazdem Jana Augusta - jego 
pomysłodawca. Prywatnie urzędnik bankowy ("mimowolny" - jak mówi Tadeusz), 
odżywał tylko "podczas wieczorów Zielonego Balonika, którego był generalnym 
sekretarzem, archiwariuszem, aktorem delParte i niezmordowanym przy pianinie 
grajkiem". Czasem wbiegał na estradę i improwizował parodie kołtunów. 
Uczestniczący w wieczorach Zielonego Balonika Adam Grzymała-Siedle-cki (ten z 
kolei konserwatysta parodiował, ni mniej ni więcej, tylko jego ekscelencję 
rektora Tarnowskiego) zostawił świadectwo, że Edziula był przemiłym chłopcem, 
skłonnym do kawałów, to on miał przesłać Wilhelmowi Feldmanowi mniej znany 
wiersz Słowackiego Do Laury jako swoją własną próbkę z prośbą o ocenę i druk, a 
Feldman odmówił mu talentu i wydrukował wiersz w "odpowiedziach redakcji" jako 
przykład grafomanii. ("Uczysz, bracie, że Słowacki / Uczysz, bracie, że Słowacki 
/ bez podpisu jest pod placki"). Wyczyn Edziuli bardzo był dla krytyka 
kompromitujący.
Współpraca zaczęła się od drugiego sezonu. Tadeusz, przebywając we Wrocławiu na 
praktyce w klinice profesora Czernego, przeczytał w "Czasie" felieton Rydla, 
domagający się natychmiastowej kanonizacji królowej Jadwigi. Tak go to 
rozśmieszyło, że napisał wykpiwa-jącą ten pomysł balladę. Posłał do Zielonego 
Balonika - chwyciło -
82
estrady wyśpiewał ją malarz Karol Frycz. Musiała się zielonobaloni-kowcom 
naprawdę spodobać, bo kiedy Rydel wystawił sztukę Boden-hain, zaproponowali 
"Tadeuszkowi" (jak go czasem nazywali), żeby ją zreferował". Tadeusz sporządził 
parodię, wystawiono ją z laleczkami Frycza: zdobył, jak pisze, "ostrogi 
współpracownika" tym tekstem, który nas dzisiaj, nie ma co ukrywać, specjalnie 
nie bawi. Ich bawiło. Musiał zawierać aluzje, które nam umknęły.
Rydel raz jeszcze stał Się ofiarą boyowskiej kpiny, a to w wierszu, będącym 
parafrazą Grobu Agamemnona - opisie Podróży Lucjana Rydla na Wschód, "...pysk 
rozpuścił w sposób tak okrutny / że rozbudzone na wpół trupy, z cicha / Szepcą 
do siebie: "Coż tam znów, u licha?"" I dalej: "Niech mówi do mnie duch 
helleńskich braci, / Co także jak ja nie nosili gaci...".
Karol Estreicher (Nie od razu Kraków zbudowano) wspomina, że on i jego 
rodzeństwo lubili pana Rydla, był miłym i dobrodusznym człowiekiem, chętnie 
czytywał im swoje wiersze (potem pytał "Ładne, co?"), a kiedy go zagadywali o 
szyderstwa Boya (które dzieciarnia estreicherowska znała na pamięć), nie 
okazywał gniewu, tłumaczył: "Ot, przyjaciel". Że niby może sobie na więcej 
pozwolić. Rydel (jeśli wierzyć wspomnieniom Estreichera z dzieciństwa) wybaczał, 
a skoro tak, to znaczy, że w dobroduszności swojej nie podejrzewał, że jednak 
szło o coś więcej, że to dworowanie sobie z niego wcale nie jest takie niewinne, 
nie kpina dla kpiny. Bo na przykład wiersz O bardzo niegrzecznej literaturze 
polskiej i jej strapionej ciotce, którego zaszy-frowane intencje mogą nam się 
dzisiaj wydać odległe - i nawet wątpliwe literacko - otóż ten wiersz, 
wyznaczający w skrócie ówczesną sytuację i pole zmagań - świadczy, że Rydel, 
"Pan Młody", był pieszczoszkiem "tamtej strony": "Próżno ciotka mu [brzydkiemu 
chłopcu - literaturze "modernistycznej" - J.H.] wymienia / Albo Łucka, albo 
Henia, / Co ich przykład wszystkim świeci, / Jako grzecznych, dobrych dzieci..." 
Lucek był więc "grzeczny" i służył za przykład. Co do "Henia", to Boy pozwolił 
sobie na żart prawie świętokradczy: "Dziwna przygoda rodziny Połanieckich". Nie 
wiemy, jak na tę lubieżną przygodę swoich bohaterów zareagował Sienkiewicz, w 
końcu miał nie byle jakie poczucie humoru, a ten żart bynajmniej go nie 
pomniejszał. Mógł za to poczuć się dotknięty, kiedy stawiano go obok Rydla.
Jest rzeczą zastanawiającą, że właśnie felieton, nawołujący do
83
kanonizacji królowej, tak poruszył doktora Żeleńskiego, iż przezwyciężył 
nieśmiałość, opory i chwycił za pióro. Był, ten felieton, bez przesady, niby 
iskra, co zapaliła lont. Czy dlatego, że traktował o historii? Pamiętamy 
zbuntowanego malca, który patrzy na historię własnymi oczyma, ocenia fakty po 
swojemu. Doktor Żeleński odnalazł teraz w sobie przekorę i niezgodę krnąbrnego 
Tadzia. Obudziła się też uśpiona na lat dziesięć sztuka rymotwórcza. A to już, 
niewątpliwie, za sprawą Zielonego Balonika - samo istnienie tego kabaretu, jego 
magia, stały się bodźcem do twórczości. Było gdzie i przed kim się wyładować. W 
jednym z licznych wspomnień wraca do tego, że przedtem nie odpowiadał mu "ton 
ówczesnej atmosfery [...]. Natomiast w atmosferze Zielonego Balonika odnalazłem 
się natychmiast". I jeszcze: "Dopiero ta igraszka, w której gwizdało się na 
wszystko co jest "literatu-rą", wyzwoliła we mnie instynkt pisarski".
Prawdziwa erupcja! Pisał dużo, stał się dostawcą, wkrótce zaczął zapełniać 
połowę repertuaru. Ale nie chodzi o ilość. Jeśli Zielony Balonik przetrwał w 
legendzie, to dzięki mistrzostwu jego sztandarowego poety. Dla otoczenia 
Tadeusza mogło być w tym coś zdumiewającego. "Dziwili się domowi patrząc na 
Robaka, skąd mu się wzięła mina i wesołość taka". Najmniej zaskoczony mógł być 
Tetmajer, gdyby umysł jego, już łamiący się, raczył się nad tym zastanawiać: 
czyż to nie on mówił, że w młodym Tadziu jest zachwycające poczucie formy? 
Ciocia Julia na temat wyczynów zielonobalonikowych milczy (pewno jest 
zgorszona). Ojciec? Nie wiemy. Fuś? To ona mogła zakrzyknąć: "Wiedziałam! 
Zawsze wiedziałam!" Mogła nawet upierać się: "To ja! To dzięki mnie!". Kusząca 
hipoteza, ale - nie, zostawmy ją. A bracia? Ci aprobują, bawią się, z tym że 
Edziula ma prawo być trochę zazdrosny; podczas gdy on sam wyżywa się w 
kabarecie jako amator, w Tadziu objawia się profesjonalista najwyższej klasy. 
Ach, ten Tadzio: zdmuchnął mu sprzed nosa Zosię, teraz zdobył od jednego zamachu 
jego Zielony Balonik. Ale Edziula nie sarka, bo jako organizatorowi nikt mu nie 
zagrozi - to jego domena. (W roku 1910, kiedy Zielony Balonik zamilkł, a Edziula 
miał jakieś kłopoty z poślubieniem ukochanej, a może z innych powodów, których 
nam nie zgłębić -popełnił samobójstwo. Bogobojny "Czas" zawiadomił o ataku 
serca).
Komentatorzy skłonni są po latach widzieć w tej twórczości walkę, bicie w mur, 
bunt i tak dalej. Naprawdę zaś piszący lekarz
84
z niczym nie walczył. Pisał o tym, co go śmieszyło. "Składałem piosenki i 
wiersze w wesołości ducha./bez myśli o druku". I taka była prawda. Ani mu w 
głowie,bykr^chłostać biczem satyry". Błaznował. Ale co go śmieszyło? Otóż to, co 
było karykaturą normalnego życia. Co nad tym życiem ciążyło i gniotło je. (O 
tym, że to wszystko miało pewien kierunek, przekonał się, ku swojemu 
zadziwieniu, po latach). Jeden z pierwszych wierszy, z roku 1906, to List 
otwarty kobiety polskiej. List do kogo? Do nich, do Zielonego Balonika, 
instytucji, tak się złożyło, wyłącznie męskiej. "Usłysz od niej prawdy słowo, / 
Moja kliczko pięknych duchów, / Żeś edycją luksusową / Typowych polskich 
eunuchów". Kobieta polska narzeka: "Sto lat w lirycznej niewoli / Jęczymy: u nóg 
koturny, / Czoło w świętej aureoli, / Na głowie popiołów urny". Wszystkie te 
Laury, Aldony, Zosieczki, Grażyny, Aniele Beniowskie chcą być normalnymi 
kobietami, szukają kapelusza, chcą tańczyć, przyklejają muszki, "Każda woła: 
"Nie chcę dziecka"". I oto nareszcie mają kabaret.
Jakiż zawód! To zebranie • Poczciwych sarmackich gburów; f . ;>c-f 
Mordobicie, wódkochlanie, Kurdesz pijackich chórów,	' Łby dymiące, sprośne 
fraszki, Ryki bezmyślnych toastów - ...
Serce (i ciało) kobiety pozostaje nadal zaniedbane. Mamy tu w zalążku przyszłe 
kampanie Boya-Żeleńskiego - o prawo kobiet do miłości i do godności. Jeszcze 
dobitniej zaznaczy się to w następnym wierszu: Replika kobiety polskiej - na 
odpowiedź młodzieńca polskiego (Adolfa Nowaczyńskiego). Kobieta zwraca się do 
młodzieńca:
Więc ty, mimo twego sprytu, , . . Nie poznałeś mnie na tyle, Że dla ciebie 
dokumentem są Marynie i Maryle?
Przejechawszy się po anielicach Mickiewicza, a potem Słowackiego ("O którego... 
mankamencie / Wie dzisiaj każda smarkula..."), poeta dobiera się z estrady do 
trzeciego wieszcza:
85
A ten... trzeci wasz poeta...
• ,	No, ten... hrabia... z dużym nosem, Któremu każda kobieta Co ją ujrzał bez 
bielizny,
*'	Była symbolem ojczyzny, J A łóżko ofiarnym 
stosem! '•l (Tak w męczeństwa aureoli Z każdą 
popływał w gondoli, Potem - ona poszła z dzieckiem, , 
A on rozmawiał z Czarnieckim!).
Nigdy chyba kobieta nie przemówiła tak dosadnie (dzięki męskiemu pióru!):
••'-•	Że ktoś stworzył Tadeusza, '.i Winszuję mu 
sercem całem,
Lecz czyż każdego geniusza
Mam uwieńczać własnym ciałem?
Punkt widzenia potępianej dotychczas Maryli:
f V •,. ,.;.
Ballad płodził całe łokcie, Z sercem czystszym niż paznokcie. Mierzył, zbrojny w 
pancerz wiary, ••-•-"• Siłę (męską!) na zamiar y!
t ffielahcholijnie:	-""
Takie kobieta ma szansę,
Gdy się z wieszczem wda w romanse.
Wiersz był komiczny, ale pogląd całkiem serio. Czternaście lat później 
znajdziemy echo tych zuchwałych - na owe czasy - wierszy w recenzji z Samsona i 
Dalili Langego: "Zwłaszcza te pretensje do kobiety. W ogóle zawsze się mi 
wydawało, że jest w tym pewne nadużycie. Poeta ma prawo do oklasków, honorariów, 
nekrologu, ewentualnie pomnika, ale na tym koniec. W miłości, jak w tramwaju, 
jest zwykłym pasażerem". Rozważania idą dalej, nie dotyczą już
wieszczów: "Skoro się dowiadujemy, iż poeta pod wpływem nieszczęśliwej miłości 
złamał pióro, możemy pomyśleć: "Cóż za nieszczęście!" ale możemy też powiedzieć: 
"Chwała Bogu". To zależy od tego, co to za poeta".
Minęło jeszcze kilka lat i w recenzji z amerykańskiej sztuki Kaufmana Król 
teatru nachodzi go pokrewna refleksja: "Zabawne, że przy całym tym 
materializmie, Amerykanie są w miłości daleko bardziej bezinteresowni, 
lojalniejsi, podczas gdy w Europie, w epoce najbardziej romantycznej, w epoce 
"harmonii dusz" - w życiu zawierało się małżeństwa w drodze finansowych 
kombinacji; miłość zaś pozalegalna była największym szwindlem. Uwieść dziewczynę 
gratis i zostawić ją z dzieckiem - to formuła miłości romantycznej".
Autor wierszy i piosenek mógł je sobie tworzyć w wesołości ducha, nie mniej 
dawał wyraz temu, co mu leżało na wątrobie. Przypomnijmy Litanią ku czci P.T. 
Matrony Krakowskiej, po której wygłoszeniu (ściślej mówiąc: "odryczał ją z 
przejęciem z estrady Konrad Rakowski"), a zwłaszcza po opublikowaniu, "długo 
żadna ze starszych pań w Krakowie nie podawała mi ręki do pocałowania". I co się 
dziwić:
v	• :fi er Ty, co z głębin swej kanapy / , . >;,<, 
Wychylając kibić tłustą, : > Brzydkie swe nadstawiasz 
łapy Przerażonym naszym ustom... .
~ *•• Ty, strącona z Łysej Góry "•'-'.,
W salonu fałszywy ampir, *	Gdzie nas bierzesz na tortury / r >; i 
I krew nudą ssiesz jak wampir.. ;
Nie powściąga epitetów: jest i o "starobabokracji", jest "stara kwoka" i "stare 
pudło", i "ropucha smutna". Ale oczywiście nie o wymysły idzie - wymysły 
obrazują wściekły bunt i bezsilność.
Powiedz mi: przez jakie czary Jęczymy w niewoli twojej?
86
87
Z jakim czartowskim blekotem Omamienie na nas padło, Że czynimy czci przedmiotem 
, Szpetność, głupotę i sadło?
1	Za co stwór podeszły wiekiem,
Co kobietą być już przestał, •	A nigdy nie był człowiekiem, ; 
Windujemy na piedestał???!
Wiersz ten, który na pewno powodował to huczny, to zduszony śmiech u Michalika, 
wyrażał autorską ocenę dławiącego "matriarchatu" (jak to później nazwał). Ta 
"starobabokracja" to był najpewniejszy sojusznik tych, którzy niczego nie 
chcieli zmieniać, z Tarnowskim na czele - ani w sztuce, ani w życiu.
Minęło dwadzieścia lat i recenzent Boy-Żeleński pisząc po raz kolejny o 
Moralności pani Dulskiej wraca do tego wiersza i do owych czasów:
"...zdaje mi się, że Pani Dulska odpokutowała ponad swoje winy,
a raczej, że ona zapłaciła rachunek za całą epokę". Dlaczego ona? "To
odwet dziejów za to, że ta klępa o poziomie duchowym ani trochę nie
wyższym od własnej kucharki została panią, panią radczynią (czyli
żoną radcy), inteligencją, "wyżyną społeczną", damą, bóstwem. Ileż ja
takich widziałem! I myślicie, że Felicjan [jej zahukany mąż - J.H.] jest
niedołęga? On tylko w domu jest taki, w obliczu tego straszliwego
smoka. Znałem takich Felicjanów, jeden był rektorem uniwersytetu
i trząsł całym wydziałem, inny surowym i bystrym prezydentem sądu
etc.". I tak oto "ze stanowiska pomiatanych, często i terroryzowanych
mężów tworzyły się te babskie piedestały". Recenzenta podnieca filipi-
ka, łapie się na tym: "Ale już kończę, bo czuję, że znów zacząłbym
mówić wierszem...". Usłyszelibyśmy znowu: "O, ty polskiej ziemi
chwało, / Ty, postaci wpółmonarsza...".
To, co mogło zdumiewać przyjaciół, rodzinę, publiczność, to nie tylko nagłe 
objawienie talentu (byli tacy, co go w nim podejrzewali), ale wyrafinowanie, 
mistrzostwo słowa, a także wyczucie estrady, umiejętność nawiązywania kontaktu 
(słownego) z siedzącą przy stoli-
kach publicznością: W Pieśni o mowie naszej kilkakrotnie z estrady zwraca się do 
obecnych. Na przykład: "Pytam obecne panie...". Albo: "Widzę tu zebraną tłumnie 
/ Kapłanów sztuki elitę...". I zwraca się do tej elity: "Wasz to jest psi 
obowiązek / Kształcić język ten ojczysty!". Chwyt wytrawnego konferansjera.
Genialnym pomysłem kabaretowym (zrzynanym później bez sumienia) było 
wynalezienie Dziadka, włóczęgi-żebraka, który swoim językiem (ale jak to 
podsłuchane! jakie wynalazcze!) opowiada różne pikantne a prawdziwe historie, 
najpierw o tym, co słyszał w kapucyńskim kościele o orgiach i szyderstwach z 
Boga, z religii, z ludzi zasłużonych, a potem, co ludziska o tym poszeptują, i 
opowiada nam to Dziadek tak, jak załamują się opowieści w jarmarcznym przekazie.
;'""'•	Posłuchajcie ludkowie,
Co wam dziadek opowie: Niech nastawi każdy ucha, Bo to mądra psiajucha, Z 
niejednej flaszki pijał.
Wiecie wy, chamskie gnaty, Z kiem ja jestem żeniaty? W kościele moja babina 
Baczy, by każda hrabina Miała do mszy stołeczek.
I idzie za tym straszna, a poufna opowieść o wszeteczeństwach, jakie się dzieją 
w Jakimiś balonik u". I "Stasina" w tej opowieści występuje, co "pić nie fce... 
ale przemocą w gardło leją". I jest tam taki Teofil (Trzciński), na którego 
"niejedna się zapatrzy" -
Potem dziwią się ludziska, Choć nie krewny, zasie z pyska -Wykapany Teofil.
I wreszcie:
Taką mają zabawę Te odmieńce plugawe, Co się same - Panie święty
89
; Przezywają "dekadenty",
;.,,_• ,j Po polsku: takie syny! •.-.,-..,•(.
,";,ji Tak gadali w niedziele v " W kapoceńskim kościele.
Nie wstrzymałek ciekawości,	' -•
"'•''•''"':t	Przywlekłek tu stare kości, i "'i !' Niech się 
dziaduś napatrzy...
To, co warte zastanowienia, to trwałość tych wierszyków - wciąż wzbudzają 
radość. Nie ma już tych ludzi, z których rymopis z estrady szydził, nie musimy 
znać ich nazwisk, które bawiły publiczność przy stolikach, ani spraw tych już 
nie ma, do których czyniono aluzje, ani tych konfliktów, tak bardzo lokalnych, 
krakowskich, a przecież wszystko to nadal śmieszy. Dzień pana Esika w Ostendzie, 
Niedziela widziana oczyma Jana Lemańskiego, Lament pana radcy, Krakowski 
jubileusz, O tem, co w Polszcze dzieiopis mieć winien (tu objawione 
wyrafinowanie stylizacyjne przyszłego tłumacza Yilloną), a przede wszystkim 
wiersze z "tetralogii pensjonarki", z nieśmiertelną Stefanią na czele, bawią 
któreś już pokolenie Polaków. A przecież ileż znakomitych - jako robota 
literacka - wierszy kabaretowych z okresu międzywojennego jest dziś już 
martwych. Potrzebny komentarz, żebyśmy wiedzieli, dlaczego to śmieszyło. Nie 
mówiąc już o tym, że humor oparty na kalamburach, przekręcaniu nazwisk - 
przeminął jako moda i najczęściej dziś drażni.
Tajemnica Boya polega chyba na tym, że w jego wierszu, jakby mimochodem, 
następuje - uniwersalizacja tematu. "Esik w Ostendzie", to niekoniecznie Esik 
(Ferdynand Hoesick), to może być każdy z nas. Tak samo Niedziela widziana oczyma 
Jana Lemańskiego. I "dzieiopis", i radca z "basztą Kościuszki". Boy dostrzega 
więcej niż zawodowy rozśmieszacz, widzi problem, wnika w przeżycie ludzkie. 
Szyderczy wiersz przemienia się w skondensowaną (prześmieszną oczywiście) 
opowieść o człowieku. Wychodzi poza pierwowzór. Staje się penetracją 
psychologiczną.
Weźmy wszystkim znaną Stefanią. Tutaj, domyślamy się, nie ma żadnego konkretnego 
pierwowzoru, a jeśli jest, to jakiś bardzo odległy. Otóż mamy w tym "epickim" 
wierszu dwie sylwetki podpatrzone właśnie od strony psychologicznej. Nie, nie 
malarz jest jedną z nich,
90
ten, który lubił pijać alasz i który takiej dostał dziwnej manii, że chciał 
tylko od Stefanii: zakochany malarz jest tutaj jedynie, jak mówią politycy, 
"czynnikiem sprawczym", on sam zachowuje się banalnie i schematycznie - i ta 
nieuchronna banalność jego reakcji jest właśnie komiczna. Bo widząc, że nie 
sposób, poszedł znów do tamtych osób, ale zaraz już za bramą stwierdził, że to 
nie to samo. Więc nie on. Rewelacyjna jest "pensjonarka", która to wszystko 
opowiada. Bo sama "Stefania" - to prawie konspekt modnej powieści 
psychologiczno-oby-czajowej. Mógł był ją napisać Przybyszewski - i ukatrupić. 
Cała ta historia nabiera rumieńców dzięki narratorce, dzięki temu, jak ona to 
opowiada, poprzez własne ciągoty, zduszane narzuconą pruderią, poprzez naiwność 
i zepsucie podnieconego dziewczątka, i rozbudzoną ciekawość "tych rzeczy", a tu 
jeszcze języczek świerzbi, żeby naplot-kować, czuje się, że cała ta historia ją 
podnieca i wydobywa z niej tłumiony chichot. A wszystko to pensjonarskim 
nieporadnym stylem wypracowania klasowego. Druga postać to ta pani, co miała b. 
ładne biodra, i choć męża miała filistra, w innych rzeczach była bystra, co 
jeździła do Abacji po temat do konwersacji, schludna taka, aż mówił każdy 
przechodzień: ta się musi kąpać co dzień. Nie chciała jednak dać malarzowi 
natchnienia!... A kiedy zagroził jej, że sobie odbierze życie, pomyślała 
chytrze: to by było nie najbrzydsze. Jak wiadomo, przyszła na nią taka chwilka, 
że pomyślała, czy to warto było być taką upartą, ale jemu już wychłódło - wiemy 
dlaczego. I oto dwie nieśmiertelne pointy. Pierwsza - westchnienie pensjonarki, 
która przybiera mądrą minkę i zastanawia się nad "życiem":
Tak to ludzie trwonią lata, Że nie są jak brat dla brata.
Druga pointa, ostateczna, którą cała Polska zna, wybiega poza pamiętnik 
pensjonarki, jest westchnieniem samego autora:
Z tym największy jest ambaras, Żeby dwoje chciało naraz.
Triumfy w kabarecie, kolejne szopki krakowskie - pisane do spółki z "Taperem" 
(Witold Noskowski), w latach 1907 i 1908 - nie
91
przynosiły pieniędzy, pisało się je "dobrym towarzyszom k woli". Stefanią, którą 
w Baloniku recytował sam autor, wziął do swojego "Momusa" Arnold Szyfman, 
nareszcie jakieś honorarium - i profesjonalne wykonanie, Mery Mrozińskiej.
Pod koniec roku 1907 zmarł Stanisław Wyspiański. Dokładnie: 28 listopada, w 
dziewięć lat, niemal co do dnia, od premiery Warszawianki. Dziewięć lat, tylko 
tyle trwała burzliwa twórczość Wyspiańskiego, ale to wystarczyło, by Kraków 
poczuł się wstrząśnięty wiadomością o śmierci i o poprzedzającym ją cierpieniu. 
Juliusz Leo, kreator i prezydent Wielkiego Krakowa (którego Wyspiański był 
radnym), zdecydował, że pogrzeb ma się odbyć na koszt miasta, pochowanie na 
Skałce - i że ceremonia powinna zostać sfilmowana, co wtedy było szokującą 
nowością. Wybuchła awantura - prawie jak o "basztę Kościuszki", uwieczniona w 
wierszyku Boya. (Opisał ten pośmiertny bój w interesującym szkicu Andrzej 
Urbańczyk: Kinematograf na pogrzebie Wyspiańskiego, Kraków 1987). Tak się 
złożyło, że wizją "kinematografu" na pogrzebie poety najbardziej poczuli się 
wzburzeni ci, których on uwiecznił w Weselu: redaktor "Czasu" Dolcio Starzewski 
(dla niektórych przyjaciół "Rudi"), onże Dziennikarz; Włodzimierz Tetmajer, 
czyli Gospodarz; wreszcie pani Antonina Domańska, pisarka, która nigdy nie mogła 
wybaczyć Wyspiańskiemu, że ją ośmieszył jako Radczynię. "...com się przez niego 
nacierpiała - zapisuje w dzienniku pod datą 30 listopada 1907 roku pełna 
temperamentu autorka Historii żółtej ciżemki (Urbańczyk dotarł do tego tekstu 
dzięki uprzejmości pani Krystyny Jabłońskiej) - nikt nie zgadnie. Nawet Bałucki, 
nawet taka Zapolska - nie zahaczyli nigdy mnie słówkiem, a ten żółtodziób: r a d 
c z y n i!!! Niech mu ziemia lekką będzie". Uraza urazą (bo zmarły "żółtodziób" 
"teraz daje z trumny ostatni popis swych mącicielskich talentów"), ale 
fotografowanie - nie! ohyda. "A jak on ten Wysp. będzie się czuł 
(fotografowany), pokiereszowany w dodatku tą swoją chorobą wstrętną?" I woła (w 
intymnym dzienniku): "Uczcijmy majestat śmierci! Czy p. pręż. wie, co to jest 
majestat śmierci?! Nie!!! Fotogr. żywych z pogrzebu Wysp. mu się zachciewa. Po 
co to komu? Na co? Pamiątka! Dokument! To niby on taki postępowy. Rudi z Wło-
dziem poślą mu sekundantów".
Zanosiło się więc nawet na pojedynki. I wtedy wkroczył doktor Tadeusz Żeleński. 
Miał zwyczaj wpadać do "Czasu" i wpisywać uwagi
92
do zeszytu redaktora Starzewskiego, najczęściej humorystyczne (na przykład 
donosząc o rzekomym telefonie od cesarza Franciszka Józefa), podpisywał się 
"Tadeuszek". l grudnia zostawia do Starzewskiego liścik, w którym w sprawie 
filmowania pogrzebu proponuje redaktorowi "Czasu" pójście na kompromis, chociaż 
czyni to w słowach bynajmniej nie dyplomatycznych: "Leo nie taki ciemny, jak 
Warn się wydaje. Wy przy nim tabaka w rogu, daruj! Leo ma rację, trzeba pogrzeb 
utrwalić, dokument obyczaju, zwyczaju etc. zostanie. Nie głupiejcie, później 
wykupicie, zaklauzulujecie na sto lat i spokój będzie, a wnukom majątek. "Czas" 
to potęga, pieniądz to potęga".
Miło nam pomyśleć, że ten liścik mógł zdecydować o tym, że "Czas" zgodził się na 
filmowanie pogrzebu. Dolcio-Rudi nie wyrzucił liścika lekarza-wierszopisa do 
kosza, zachował wśród swoich pamiątek. Operator nie "zaklauzulował" filmu na sto 
lat. Już w kilka miesięcy po pogrzebie wyświetlono go w programie kina "Cyrk 
Edison", gdzie widzowie grupowali się najczęściej z proletariatu. Kinematograf 
wciąż był rozrywką dla "niższych sfer".
Żeleński, późniejszy kronikarz miasta Krakowa, nigdzie o swojej interwencji na 
rzecz filmowania pogrzebu Wyspiańskiego nie wspomina. Wspomina za to, że wkrótce 
po śmierci autora Wesela (i cichego wielbiciela swojej żony) został posadzony, 
wraz z dwoma innymi bliskimi mu ludźmi, do przepisywania korespondencji poety. I 
że listy te stanowią niezwykle ciekawą lekturę.
Bywalcy Zielonego Balonika (wstęp ściśle za zaproszeniami! nigdy żadnych 
przypadkowych osób!) domagają się odpisów wierszy i piosenek, autor nie może im 
nastarczyć, powodzenie coraz większe - więc może je wydać? Ale kto się tego 
podejmie? Może nakładem autora? Nie obyło się chyba bez narady z Fusiem. Tytuł 
bardzo prosty, wręcz informacyjny: Piosenki i fraszki Zielonego Balonika. Doktor 
Żeleński nie może podpisywać swoim nazwiskiem wszetecznej twórczości 
zielonobaloniko-wej, tym samym, którym podpisuje recepty. Potrzebny jest 
pseudonim -najlepiej krótki i dźwięczny. I tak narodził się "Boy", reminiscencja 
z pobieranych w dzieciństwie lekcji angielskiego. W tym wytężonym życiu, którym 
się zajmujemy, nie brak paradoksów - jednym z najciekawszych jest to, że wielki 
tłumacz klasyki francuskiej będzie popularyzował ją pod pseudonimem angielskim.
93
Okładkę do Piosenek i fraszek projektował sam Sichulski. Widać spod niej 
wymazane litery: Listy człowieka szalonego (A. Niemoje-wskiego). Coś w tym było 
symbolicznego - sugeruje po latach autor. I z taką okładką w roku 1908 wiersze 
Boya powędrowały poza Kraków. Rozchwytano je. Był w tym pierwszym tomiku 
przesławny List kobiety polskiej, wraz z jeszcze mocniejszą jej Repliką, była 
opowieść dziadkowa o orgiach w Zielonym Baloniku, i Dzień pana Esika w 
Ostendzie, i wędrowanie Krzywosza po Krakowie w poszukiwaniu kobiety 
("Katolickich dziewcząt tknąć się ani waż!" Więc: "Gdzież ja o tej porze znajdę 
protestantkę?"), i Kuplet posła Battaglii z szopki i inne cudowności. Nie było w 
tym tomiku programowego niejako wiersza O bardzo niegrzecznej literaturze 
polskiej, jak też Litanii ku czci... Te weszły do wydanego kilka miesięcy 
później następnego tomiku (również nakładem autora) zatytułowanego: Igraszki 
kabaretowe.
"Znikczemniały drab" - powitano w prasie jego wiersze. "Zwyrodniały głuptas", co 
rzecz prosta "szarga świętości" i "obryzguje błotem". "Mamy właśnie w ręku jeden 
z klasycznych dowodów krakowskiego zdziczenia". Galicyjska "Młoda 
Międzynarodówka", a więc pismo ąuasi-postępowe, zaliczyła jego wiersze do 
"utworów kloacz-nych": Tacy pisarze jak on "namnożyli się z lekkiej ręki p. 
Żeromskie-go". Pewne wyrazy używane przez autora, posługującego się pseudonimem 
"Boy", wprowadził "w Polsce pierwszy Wyspiański". Dla młodego autora towarzystwo 
bardzo zaszczytne, ten atak pasował go właściwie na pisarza. ("W dziesięć lat 
później autor tej recenzji -informuje panią Izę Moszczeńską Boy w słynnym Liście 
otwartym adresowanym do niej - pisał do mnie list pod nagłówkiem "Czcigodny 
Panie"").
Do wrogów twórczości zielonobalonikowej należał przede wszystkim Wilhelm 
Feldman, dla którego "kapłan najwyżej podkasany, na wszystkie tinglówki sławny 
(to) dzisiaj B o y". Feldman, komentuje po latach zaatakowany autor, "uznawał 
tylko jeden śmiech: k r w a -w y, jedną tylko jego funkcję; protest społeczny". 
Oni nie mieli takich ambicji, przeciwstawiali temu skromnie "zabawę artystów 
między sobą". Przebijała się dzięki takiej postawie zbawienna normalność. 
Rzeczywistość napuszona nadawała się do karykatury, przybierała kształt 
komiczny.
94
W petersburskim "Kraju" z prawdziwą sympatią (co stanowiło niespodziankę) 
zrecenzował pierwszy tomik Boya Antoni Chołonie-wski. "Takie rzeczy młody autor 
pamięta" - przyznaje po latach Boy. Barbara Winklowa przytacza musującą 
zachwytem recenzję Adolfa Nowaczyńskiego: "Zazdrość bierze, kiedy się pomyśli, 
że każdy śmiertelnik może te piosenki ostatecznie kupić. Ot, po prostu, co tu 
ukrywać, kawior dla ulicy i tyle". Jest rzeczą zadziwiającą, że ten właśnie 
smakowity epitet trafia wciąż do przekonania. Później drogi autora i jego 
entuzjastycznego recenzenta rozeszły się: Boy pozostał tam, gdzie był, a 
krnąbrny "Azio" wszedł między "najponursze endeki", według określenia Tadeusza 
Żeleńskiego.
Trzeba było z czegoś żyć, utrzymać rodzinę, dom. Nie pozwalały na to ani 
piosenki, ani praktyka lekarska, która, jak wiemy, zawiodła. Doktor Tadeusz 
Żeleński, dzięki "kochanemu Poldkowi S.", entuzjaście jego wierszyków, 
usytuowanemu w Ministerstwie Kolei w Wiedniu, dostaje rządową posadę lekarza 
kolejowego. "Była to posada straszna", stwierdza krótko Boy. Rano trzeba było 
przyjmować w przychodni, a potem być "w każdej chwili na zawołanie". Jeździł 
najczęściej na bremzie (hamulcu) lub obok palacza na lokomotywie. Czasem te 
wezwania - kilkakrotnie w to samo miejsce, często bez potrzeby (okazywało się, 
że chore dziecko poszło gęsi paść) - doprowadzały do rozpaczy. Ratowały, jak 
wspomina, oblegające go wierszyki. Ledwie usadowił się na lokomotywie, zaczynały 
napierać, pod takt kół pędzącego pociągu, rymy, rytmy, melodie. Boy opowie 
później, jak inspirującą rolę odgrywa czasem sam rym. Uderzyło go kiedyś, że 
"bordo" rymuje się z "mordą" - i tak odczytał w sobie, ni mniej ni więcej, ale 
tę straszliwą Litanię ku czci P.T. Matrony Krakowskiej. A Mistrzowi Styce? Skąd 
dowcip, że Mistrz chce zrobić "to samo [co psina] ode środka?" Natchnął go chyba 
rym: rondel - kondel. Kondel "podniósł zadnią łapkę i spaskudził Rondel". 
"Prawie wszystkie moje wierszyki powstały w ciągu tych lat na bremzie albo na 
lokomotywie". W 1910 roku wyszedł we Lwowie trzeci tomik Boya: Nowe piosenki. 
Była wśród nich Stefania i O tem, co w Polszcze dzieiopis mieć winien, wierszyk 
o Styce (ten wierszyk przekonał prezydenta Lea, że Barbaka-nu-Rondla ruszać nie 
należy) i Lament pana radcy. Więc może bez tej doprowadzającej do rozpaczy 
służby na kolei byłoby tych wierszyków mniej? Bo wieczory Zielonego Balonika 
stawały się coraz rzadsze.
95
Boy usiłuje to tłumaczyć różnie. Raz - pewną stagnacją życia w Krakowie: 
"Mieliśmy zęby, a nie mieliśmy co gryźć". Gdzie indziej wysuwa paradoksalne 
twierdzenie: "Wykształciliśmy smak publiczności, co obróciło się przeciw nam, 
stała się wybredna, wymagania jej były wysokie. Woleliśmy tedy rzadziej a 
dobrze".
Wydaje się, że nie przychodzi mu na myśl, że wszelka formuła się zużywa, nie da 
się pewnego typu kabaretu ciągnąć w nieskończoność - i z tymi samymi ludźmi - 
chyba, że staje się on profesjonalnym teatrzykiem, sposobem zarabiania na życie. 
Ci zaś ludzie, twórcy zielonobalonikowi, byli wspaniałymi artystami, ale z ducha 
amatorami. Jedyna szopka, którą zrobili dla pieniędzy, z inspiracji, o dziwo, 
pana Michalika, który chciał wykorzystać powiększenie swojego lokalu, to była ta 
z 1911 roku. Szopka dla ludzi, za biletami (!), i właśnie dzięki temu 
odświeżona, poszerzona o nowe, pozaśrodowiskowe spojrzenie - i ogromny sukces. 
Powtarzali ją trzynaście razy! Pikantną satysfakcję dawało to, że całe rzędy 
wykupywała miejscowa arystokracja. "Najczcigodniejsze mamuty ówczesnego Krakowa, 
hofraty, ekscelencje, wszystko to przedefilowało przez "Jamę Michalika", ku 
olśnieniu jej gospodarza..." A te hrabiny, które nie bywały jeszcze w 
kawiarniach - i naraz tutaj, w tej "jaskini". Wreszcie "gruchnęła wieść, że sam 
- sam Tarnowski wybiera się do Michalika, żeby zobaczyć samego siebie". 
Cukiernik dla rektora i jego świty (był z nim jego siostrzeniec Jerzy Mycielski, 
ojciec Zygmunta Mycielskiego) ściągnął z mieszkania trzy ogromne fotele. A 
Dolcio-Rudi Starzewski "patrząc na tę arystokrację krakowską, tłoczącą się i 
dławiącą się ze śmiechu [...] mówił do mnie żartem: - To istne Wesele Figara; ci 
ludzie śmieją się z tego, co ich zabije. Ale nie zabiło".
Zawieźli szopkę do Lwowa - zaowocowało to przyjaźnią z Kornelem Makuszyńskim, 
który robił im reklamę ile sił - i tutaj też sukces. Mimo demonstracji przeciw 
szkalowaniu wartości patriotycznych - a może dzięki niej. Ale to już był koniec.
Możemy współczuć Żeleńskiemu-lekarzowi, że miał taką męczącą pracę, ale nie 
żałujmy pisarza. Bo dzięki tej pracy "Boy-mędrzec" poszerzał swoją wiedzę o 
ludziach, o zgrzebnym życiu. W przyszłości, broniąc swojego stanowiska wobec 
drażliwych spraw, powoła się na doświadczenie: patrzyłem na to, byłem lekarzem 
biedoty! Przeniknie życie nie jak przysłowiowy (naonczas) "klerk", który poznaje 
świat za
96
biurkiem, ślęcząc nad książkami. Dzięki medycynie, dzięki swojej uciążliwej 
posadzie, klnąc i męcząc się, wędrując po "sztrece" na trzęsącej się lokomotywie 
obok palacza, niby tramp London "na szlaku", niby Hamsun i Górki, włóczędzy i 
bosiacy, poznawał nieznane swojemu środowisku troski i konflikty. Co widział i 
przeżył, zachowa we wrażliwej pamięci.
Teraz już znał swoje powołanie. Wszystko zawdzięczał Zielonemu Balonikowi. Ale 
to już nie wystarczało, kabaret wygasał. Znowu się męczył. "Byłem jak mamka, 
która ma za dużo pokarmu". Wołało wspomnienie Paryża: noce z Balzakiem! 
Przełożył Fizjologię małżeństwa - tytuł bliski medykowi - i wydał własnym 
sumptem (1908). "Obserwator obyczajów tkwił we mnie zawsze" -powie w wywiadzie 
udzielonym w roku 1933 rzekomo Adamowi Galisowi, a który naprawdę sam napisał. 
Ale dla rozbudzonej weny pisarskiej, dla poety, "z kultem formy, jakiego wymaga 
piosenka", trzeba czegoś większego, czegoś bardziej wymagającego. "Rzuciłem się 
z furią w przekład Moliera". Tłumaczy całego Moliera. Narodził się Boy-tłumacz.
7 - Błazen - wielki mąż
VIII KAPRYS
"...bo kobiece funkcje fizjologiczne są mniej wyczerpujące, mimo wysiłku 
rodzenia dzieci. Toteż kobieta z takim właśnie lekko ironicznym uśmieszkiem 
stwarza sobie z mężczyzny żywą zabawkę i powoli, a z głębokim zastanowieniem 
wykręca jej ręce, nogi, ogołaca główkę z peruki, rozpruwa pierś w poszukiwaniu 
serca... [Demonicz-ność kobiety] polega chyba na tym, że choć potrafi długo i 
cierpliwie milczeć, to jednak nie zapomina niczego, a głównie tej przewagi, 
którą zaślepiony w sobie mężczyzna-dziecko daje jej nieopatrznie odczuć".
Napisała to Jadwiga Toeplitz-Mrozowska, która w pamiętniku swoim (Słoneczne 
życie, Kraków 1963) lubi się popisywać refleksjami, swadą pióra i artystowskim, 
upojnym przeżywaniem świata - czasem na granicy drażniącej grafomanii. Miała lat 
dwadzieścia, kiedy w roku 1900 debiutowała na scenie we Lwowie, grała między 
innymi Haneczkę w Weselu, tę postać, za którą Lucjan Rydel chciał autorowi 
"pyski obić". Jej wielkie triumfy na scenie krakowskiej, to Panna Młoda we 
wznowieniu Wesela, Lilia Weneda i Psyche w sztuce Eros i Psyche Jerzego 
Żuławskiego. Grzymała-Siedlecki nie rysuje jej sylwetki w Świecie aktorskim 
moich czasów, ale wylicza ją wśród ówczesnych "bogiń" teatru (obok 
Modrzejewskiej, Wisnowskiej, Popielki i jeszcze kilku wybranek, które wszystkie 
ją poprzedzały). W warszawskich "Rozmaitościach" pisze: "czarowała Jadwiga 
Mrozowska, zwłaszcza w tych postaciach, gdzie ewig weiblicher znaczy niewieścia 
drapieżność".
I akurat na tę drapieżną, pewną siebie i niezwykle utalentowaną osóbkę natrafił 
spragniony miłości wierszopis. Kiedy to było, nie wiemy dokładnie. Ale było. Jak 
długo trwało, też nie wiemy. Ale trochę trwało.
98
Tyle wiemy na pewno, że go oczarowała. I że powstała w tym zauroczeniu piosenka 
pt. Kaprys (pod melodię ukochanego Delmeta), która tak urzekła Wacława Borowego, 
krytyka wybitnego, człowieka bardzo serio, nie żadnego pędziwiatra, że włączył 
ją do swojej bardzo wyselekcjonowanej antologii liryki polskiej. Oto ona:
Ach niech się święci ta godzina, "J - ;t • T; W której twój kaprys 
począł wić Sympatii naszej złotą nić, Po stokroć moja ty jedyna...
O chwilo, słodka chwilo, stój, O chwilo, słodka chwilo, stój - Błogosławiony 
kaprys twój...
Jeżeli potrwa dwa tygodnie,	•'.--,.jv ;•'.-,: Cóż pozostanie po nim, cóż? 
; ,; . .,,,t. ,,. Prócz zamyślenia dwojga duś/, . , , " 
/ Co sen miniony śnią łagodnie...
O, wspomnień, słodkich wspomnień rój, O, wspomnień, słodkich wspomnień rój -
Błogosławiony kaprys twój...
Jeżeli potrwa trzy miesiące,
Ach, to już jest drażliwsza rzecz:
Rozłąki ból gnającej precz
I łzy okrutne, łzy piekące...	;,
Nim z ócz mych tryśnie gorzki zdrój, Nim z ócz mych tryśnie gorzki zdrój -
Błogosławiony kaprys twój...
Jeżeli potrwa, och, pół roku, Nawet mi myśleć o tym strach: W twe oczy z 
drżeniem patrzę, ach, Mego szukając w nich wyroku...
O, snuj się, nitko złota, snuj,	v O chwilo, słodka chwilo, stój - < 
Błogosławiony kaprys twój...
99
Na pewno trwało to dłużej niż owe pół roku z wiersza. Toteż rozstanie było 
bolesne, a pamięć długo, bardzo długo ten ból - i sentyment - przechowywała. 
Jednak na początku pławili się w szczęściu - radość była obopólna, jak świadczy 
frywolny wierszyk napisany tylko dla niej, wierszyk intymny, który pani 
Toeplitz-Mrozowska, już stara kobieta, uznała za słuszne (brawo!) przekazać 
Muzeum Historycznemu miasta Krakowa:
Upraszam pani Jagi,
Żeby nim kształt swój nagi -
Zdąży przyoblec w szatki,
Spojrzała na te kwiatki
I pomyślała sobie
O nieśmiałej osobie
Co jej kawał serduszka
Posyła już do łóżka
Do kawusi porannej
I do cieplutkiej wanny
I do innych czynności
Razem z massą czułości
I pieszczotliwym gestem
Bo w pani Jadze jestem
Troszeczkę zwariowanem
Na wieki wieków amen.
Mimo że jest "troszeczkę zwariowanem", a nawet więcej niż troszeczkę, nie jest 
ten kochanek zaślepiony. Widzi jej kameleono-wość, pozy, grę, podczas której 
przemienia się z wyrafinowanej kobiety w dziecko, to znowu z prostej wiejskiej 
dziewoi w zmysłową tygry-sicę. Dzięki wierszowi zamieszczonemu w 1913 roku w 
hołdowniczym Albumie Jadwigi Mrozowskiej wiemy, że ma "warkocze długie, 
ciemnopłowe" i że kiedy "spojrzy spod nich łagodnie jak trusia, / Rzekłbyś: ot 
swojska, poczciwa Jagusia. / Lecz nie dowierzaj zbytnio tej prostocie!..." Bo 
oto:
W tej samej chwili ta prosta i szczera ?=	Dziewczyna polska, z polskim niebem w 
oku, Pręży się niby królewska pantera , Węsząc krew 
świeżą, gotowa do skoku. ,
100
I chciałby poeta wiedzieć, "co w niej prawdą jest, a co talentem?". "Śluby 
panieńskie czy też Kamasutra...T No cóż, nie odgadnie nigdy, skoro przyznaje, że 
jest "odurzony przez tej pani śliczność". Ale ponieważ wiersz ma być oficjalnym 
hołdem dla aktorki, podziwia na zakończenie "ten urok rzadki, / Jakim w jej 
ustach skrzy się każda zgłoska...". Bo też Mrozowska słynęła z nieskazitelnej 
dykcji i odnosiła triumfy w indywidualnych koncertach recytatorskich.
Pantera! Jest jakaś reminiscencja tego obrazu we fragmencie napisanej siedem lat 
później - wszystkiego siedem lat! - recenzji ze sztuki Zapolskiej Kobieta bez 
skazy: "... wówczas Rena gestem pokazując mu drzwi krzyczy owym twardym 
prawdziwym głosem kobiety, którego, kto raz słyszał w życiu, nie zapomni nigdy".
"Gościnny, miły i rozmowny w swoim domu..." - wspomina stara kobieta w 
Słonecznym życiu - był milczący w obcym towarzystwie. Czasem tylko rzucał się w 
środek rozmowy, podnosząc od razu jej poziom. "Cechował go dziwny smutek, 
głęboko zakorzeniony... zatruwający mu radość życia tchnieniem ponurej 
melancholii". Może z jej powodu? Może dlatego, że wiedział, iż jest skazany na 
porażkę? Zamieszkała w Mediolanie, gdzie kształciła swój głos, czasem 
występowała. Zagięła parol na jednego z najbogatszych ludzi w Europie, włoskiego 
finansistę Józefa Toeplitza, pochodzenia polskiego, prezesa potężnego Banca 
Commerciale d'Italia, który chętnie odgrywał rolę jej mecenasa, ale, jeśli jej 
wierzyć - zakochany, nieśmiały i zarazem dumny - nic więcej poza przyjaźnią nie 
żądał. Podczas gdy w niej, zagrożonej gruźlicą osóbce, o "drobniuchnej rączce" i 
"małych usteczkach" (wiemy to z poświęconych jej wierszy), kipiała energia 
zdobywczyni lądów. Triumfy sceniczne już jej nie podniecały, stawały się czymś 
powszednim. Nęciły ją kraje, do których żaden z jej rodaków (poza niektórymi 
zesłańcami) nie dotarł. Chciała poznawać egzotyczne ludy, zadziwiające obyczaje. 
Cóż mógł jej dać Boy, wspaniały umysł, ale przywiązany do rodziny, której za nic 
by nie opuścił? Zapracowany lekarz kolejowy, który tej pracy wyrywał rzadkie 
chwile, podczas których mógł poświęcić się tłumaczeniom klasyków francuskich, 
coraz bardziej nimi pochłonięty, już teraz pewny, że to jest jego powołanie, ba, 
jedyna rola, którą ma do spełnienia? Mógł być kochankiem i adoratorem ten 
świetny Boy, kiedy ona przyjeżdżała do Krakowa na występy - więc kochankiem 
owszem, partnerem, ale niczym więcej. Miał jej
101
powiedzieć: "Mężczyzna bez pieniędzy wyłączony jest z rodzaju męskiego i tworzy 
osobny zoologiczny gatunek, odznaczający się tłumioną wściekłością, okrywaną 
pozorami nieśmiałości". Czy to na pewno jego słowa - czy może jednak jej, 
wybitnej aktorki, która dla bogatego małżeństwa rzuciła scenę?...
Pewnego dnia Toeplitz pokazał jej list z Polski, w którym go ostrzegano przed 
nią: utalentowana, z wciąż dziewczęcym urokiem, ale "nieobliczalna, obdarzona 
inteligencją i zatrważającą wprost szczerością na scenie i w życiu".
Ach, więc on zbiera o niej informacje! "Co pan chce wiedzieć? -spytała. - Czy 
miałam męża? Miałam! Czy miałam kochanka? Miałam! Czy miałam pieniądze? Miałam! 
Czy miałam talent? Mam! Czy mam poszanowanie dla tych, którzy dla mnie coś 
dobrego zrobili? Nie mam! - Dlaczego? - Bo im za wszystko zapłaciłam". ,M. 
Toeplitz, po chwili: , v "- Więc czego pani chce od życia? ".<-! - 
Ciebie".
Z pamiętnikami pani Toeplitz-Mrozowskiej, jak zresztą z większością pamiętników, 
trzeba ostrożnie: zdobywczyni Pamiru (gdzie podobno jest przełęcz nazwana jej 
imieniem) lubi podkoloryzować. Gdyby Boy jej posłuchał - twierdzi - i tworzył po 
francusku, a nie w tym mało znanym i nikomu w Europie niepotrzebnym słowiańskim 
języku, byłby światowej sławy pisarzem. Wskazywała mu, według jej własnych słów, 
przykład Conrada, który wybrał angielski: gdyby wybrał polski, byłby znany nie 
więcej niż Prus czy Orzeszkowa. Takie mądre rady miała dawać Jaga w roku 1913, 
chcąc kochanka wykreować na kogoś, z kim można by się pokazać w wielkim świecie. 
Otóż taka rozmowa nie mogła się wtedy odbyć. Boy w roku 1913 był autorem 
lokalnych Słówek i tłumaczeń, do których nawet jeszcze nie pisywał wstępów - to 
był cały jego dorobek. Więc albo starsza pani zmyśliła tę rozmowę - w najlepszej 
wierze, bo żałując, że jej przyjaciel jest znany tylko w dorzeczu Wisły - albo 
taka rozmowa rzeczywiście miała miejsce, ale wiele, wiele lat później, tuż przed 
wojną, latem 1939 roku, kiedy Jadwiga Mrozowska przyjechała, by recytować w 
radiu Słowackiego, co Boy zareklamował notką w "Kurierze Porannym". Wtedy tak! 
Miał za sobą nie tylko studia literackie, szkice obyczajowe, wspomnieniowe, ale 
i biograficzne - o Mickiewiczu, Balzaku i pani Hańskiej, o Marysieńce 
Sobieskiej, o Prouście - byłoby o czyrn mówić.
Za to byłbym skłonny wierzyć jej, a nie jemu, w relacji, jak doszło do tego, że 
Boy napisał dla niej obrazek sceniczny pt. Markiza. Szło o suknię i o rolę, a to 
są sprawy, które kobieta, aktorka zwłaszcza, lepiej pamięta - po upływie tylu 
lat pisze o tym wciąż ze wzburzeniem. Wymarzyła sobie, mieszkając w Mediolanie, 
że zagra w Krakowie Celimenę w Mizantropie. Zamówiła kosztowną, stylizowaną na 
XVII wiek suknię, ale kiedy zjechała do Krakowa, dyrektor teatru wycofał się z 
obietnicy i w ogóle potraktował ją szorstko: o repertuarze teatru decyduje on, a 
nie aktorzy. Jaga została z kosztowną suknią, której nie było do czego użyć. 
Dziwiło ją tylko, że Boy, z którym chciała porozmawiać, unikał spotkania, 
uciekał przed nią. (Może źle się między nimi działo, a że nie po raz pierwszy, 
więc miała prawo zapomnieć). I oto któregoś ranka w hotelowym pokoju dostrzegła, 
że pod drzwi wpełzają zapisane kartki. Sięgnęła po nie: to była Markiza, 
napisana specjalnie dla niej, żeby mogła wystąpić w swojej wspaniałej sukni. 
Ucieszona, otworzyła drzwi; w progu stał Boy: "głowa o czarnej czuprynie i oczy 
pobitego psa". "Aniśmy się ściskali, ani całowali, tylko się kochali" - wspomina 
siedemdziesięcioletnia pani, korzystając z dwuznaczności pojęcia "kochali", 
zwłaszcza po włosku. Czyż to nie ona pisze, że na to ich "skandaliczne 
afiszowanie się po krakowskich zaułkach zwróciła swoje argusowe oko opinia". 
"Opinia" się nie myliła. On w tej swojej Markizie głosi (jej ustami! ale i 
przeciw niej), że "Życia jedyną sprawą jest miłość, ach, tylko miłość!". 
Wycofując się między ramy portretu, Markiza, zanim w nim zastygnie, powie:
Idę już, tak, czas mi w drogę - , -....-.-	Żyjcie szczęśliwie, 
żegnajcie; Ja jedno radzić wam mogę: Kochajcie, tylko kochajcie...
Powiedziała to, co było w roli - i pomknęła do Mediolanu, do swojego finansisty. 
Boleśnie Tadeusz to przeżył, nie mógł się pogodzić z utratą, z taką zimną 
bezwzględnością, on, wrażliwiec, czu-iy piewca jej "kaprysu". Na trzy tygodnie 
ugrzązł we Lwowie pijąc na umór (a wydawało się, że już nigdy do tego nie 
wróci), pił "szam-panskoje z koniakiem i z kornelem, szklankami, kuflami, 
cukiernica-
102
103
mi, bo nigdzie tak się nie pije - wspominał, nie podając przyczyny upadku, choć 
wyznał, że działo się to w "ciężkim momencie mojego życia" - nigdzie jak na 
naszych kresach" i tylko to nas ratuje, że nie mamy takich pieśni jak Rosjanie; 
"przy tej szatańskiej muzyce niejeden poszedłby na dno, który dziś pływa jakoś 
po wierzchu".
Nie zapomniała Jaga o dawnym kochanku, bądź co bądź słynnym Boyu. Państwo 
Toeplitzowie zaprosili go do siebie, do Mediolanu. (Plotkarze mówią, że szepnęła 
mężowi na ucho, żeby się nie niepokoił, bo znakomity gość jest impotentem; to 
samo miała powiedzieć zazdrosnemu Boyowi o mężu. Wybieg bardzo włoski, może 
jeszcze z czasów weneckiej commedia deh"arte, zastosował go, już w naszych 
czasach, neorealista Piętro Germi w filmie Panie i panowie). Towarzyszył "pewnej 
wykwintnej pani" do La Scali (wspomina w cytowanej już recenzji z Kobiety bez 
skazy), nosząc przez nieświadomość do fraka (frak obowiązujący!) pstrokate 
palto: "powiedziała mi wprost, że ją kompromituję". (Sprawił sobie potem 
"śliczny czarny paltocik na jedwabnej podszewce" - często używa kokieteryjnego 
słowa "śliczny"). Musiała go Jaga nieraz zadręczać tym, że ją "kompromituje", 
ją, boginkę teatru (co ty sobie wyobrażasz! kompromitujesz mnie!), bo ilekroć 
jako recenzent usłyszy ze sceny, jak bohaterka mówi "pan mnie kompromituje!", od 
razu budzi się w nim czujność. Nie opuszcza go nawet, kiedy pisze o Stendhalu, o 
jego miłości - nieszczęsnej, nie odwzajemnionej - do Metyldy Dembowskiej (też z 
Mediolanu!), która oburza się, że Stendhal "ją śledzi, kompromituje (groźne 
słowo w ustach kobiety!)". Zresztą, nie zawsze się Jaga tej "kompromitacji" 
strzegła: czasami afiszowała się tą bliskością, zachwycona tym, że wzbudzali 
"orgię plotek". Czyli raz tak, raz tak, zależnie od temperatury uczuć, bardzo po 
kobiecemu. A po latach ta sama obawiająca się "kompromitacji" kobieta chełpi się 
swoim kochankiem, jego uległością ("oczy pobitego psa") i frywolnym wierszykiem 
pisanym dla niej, tylko dla niej!
Wspomnienie tej pełnej udręk, ale i zachwycenia, miłości, nigdy go nie opuściło. 
Fala wracała. Czasem jako gorzka refleksja, czasem spokojniejsza, wyważona. 
"Sądzę - pisze jesienią 1919 roku - że jeżeli jest jaki zawód, który istotnie 
wysusza i stwardnia serce kobiety, to zawód aktorki. Scena daje jej poznać 
wszystkie gwary, wszystkie konwencje i fałsze języka i uczuć, kulisy wszystkich 
brutalności życia,
104
co razem wytwarza ów głęboki, instynktowny sceptycyzm, ową automatycznie 
działającą bezwzględną analizę i staje się niby pancerz urażający, często pod 
ślicznymi fałdami miękkiej draperii, twardością
i chłodem".
Także zdając w 1931 roku sprawę z Ojca Strindberga, już po raz trzeci (tym razem 
rehabilitując sztukę, którą przedtem skazywał na zapomnienie), dostrzegł w 
bohaterce cień Jagi. Widzi w Żonie problem "niezużytej energii". "Całe życie 
jest problemem energii, która zależnie od tego, jak ją zużyć, może być dobrem 
lub złem, czynnikiem twórczym lub destrukcyjnym. Wielka aktorka może zostać 
nieustraszoną podróżniczką [podkreślenie - J.H.], ale biada cichemu domowi, w 
którym zamknięto by ją bez pokarmu dla duszy. Epoka Strindberga, Ibsena - była 
najgorszą epoką dla kobiety silnej".
Osiem lat po tym beznadziejnym zapijaniu się we lwowskim "Żorżu", Boy-Żeleński, 
już teraz recenzent, wybrał się do Teatru im. Słowackiego na kolejną premierę 
sztuki Jerzego Żuławskiego Eros i Psyche. Irena Solska przejęła rolę Psyche, w 
której nie tak dawno temu triumfowała Jaga. W Krakowie, Lwowie, Warszawie - 
tłumy waliły, by oklaskiwać wielką kreację Mrozowskiej. Bardzo była dumna z tej 
roli. Czy było z czego? - zastanawia się teraz odrzucony kochanek. Nie uprawiał 
wtedy krytyki teatralnej, nigdy też chyba nie podzielił się z nią refleksjami. 
Teraz pisze, z obowiązku oczywiście, o tej sztuce, ale dobrze wie, że jego słowa 
dotrą do niej.
,fros i Psyche zawsze mnie interesował jako ciekawy materiał do ogólnej 
psychologii sukcesu, który od kilkunastu lat święci na scenie ta sztuka..." Ten 
sukces "sądząc po wczorajszym przyjęciu - trwać będzie długo, jako ulubione 
jasełka filozoficzne dla dużych dzieci".
Nareszcie może sobie ulżyć. "Na czym polega ten szeroki sukces? Zgryźliwi 
twierdzą, że tajemnica jego to banalność, przeciętność, to umiejętność 
wzniesienia się na cal ponad głowy mas, ale broń Boże nie wyżej. Ale nie; to nie 
jest takie proste; to dopiero coś, ale nie wszystko; nie ma recepty na sukces, 
jak nie ma jej na podobanie się dla kobiety". Cios za ciosem. "Zdaje mi się, że 
sekret tkwi tutaj w tym: przemawiać do niższych potrzeb widza, głaszcząc 
równocześnie jego wyższe ambicje; pozwolić mu się przez cztery godziny gapić, 
dając mu złudzenie, że myśli i to filozoficznie! Sztuka panowania nad ludźmi, to 
zawsze sztuka stwarzania pewnych złudzeń". Recenzent
105
ciągnie swoją refleksję: "Utwór Żuławskiego doskonale zachował tę miarę. Jest w 
nim trochę poezji, ale szybującej utartymi szlakami, przysiadającej się do 
wszystkich nadobłocznych tramwajów; jest głębia... dostępna dla wszystkich; jest 
Myśl... wytarta jak szeląg i nie niepokojąca żadną niespodzianką".
I to była ta literatura, której służyłaś i w której odnosiłaś triumfy. A teraz, 
w tej samej sztuce - biegły jego słowa do Mediolanu -triumfuje twoja podstarzała 
rywalka, Irena Solska.
Zdaje się, że to uczucie, przy całym osadzie goryczy, nigdy do końca nie 
wygasło. Jak to bywa u natur głębszych, pozostała pamięć doznanych zachwyceń, 
pozostał "słodkich wspomnień rój", wdzięczność - i przywiązanie. Kiedy Jadwiga 
wydaje w 1930 roku książkę Wizje wschodu, Tadeusz zamieszcza w "Kurierze 
Porannym" recenzję. Pisze, że wciąż ją tu pamiętają, wciąż "recenzują", bo kiedy 
"teatr wystawi Nie-boską komedię, nie zdarza się, aby ktoś nie powołał się na 
cudownego Orcia Jadwigi Mrozowskiej". Wyliczając rozliczne jej zajęcia jako żony 
"potężnego Józefa Toeplitza", otwieranie salonów w Mediolanie, budowę 
obserwatorium, patronowanie sztuce, klnie: "Medyceuszka, psiakość!" Ale ma 
nadzieję, że "to wszystko nie może oszukać wciąż tłukącej się w Mrozowskiej 
energii [znowu o tym! -J.H.], że tak powiem, molekularnej". I kończy reklamę 
dawnej uwodzi-cielki zapewnieniem, że w rejestrach teatralnych odnotowują jej 
nieobecność jako: "Na urlopie". Pani Jaga ma 50 lat.
W roku 1937 Polska Akademia Literatury, której członkiem był Tadeusz Boy-
Żeleński, przyznaje pani Jadwidze Mrozowskiej-Toepli-tzowej Srebrny Wawrzyn "za 
szerzenie zamiłowania do literatury polskiej".
IX BENEDYKTYNA PRZYGODY WOJENNE
"Jak wszyscy wielcy komicy, Molier z natury jest skłonny do melancholii. Śmiech 
zebrany jest z doświadczeń życia" - napisze o ukochanym komediopisarzu Boy-
Żeleński. "Ten głęboko dobry człowiek bywa [...] okrutnym; zadaje straszliwie 
bolesne rany. Z temperamentem bujnym, niecierpliwym łączy umysł swobodny, jasny, 
wolny od pęt i formułek. Nienawiść do obłudy sięga szczerości aż brutalnej. 
Kipiąca życiem wesołość mieni się z powagą i zadumą myśliciela". I jeszcze 
refleksja, niejako na boku: "Prawda komiczna może być czymś o wiele trudniejszym 
niż koturn tragiczny. O ile bowiem tragizm może być fałszywy, o tyle komizm musi 
być szczery". Wygląda na to, że w tych kilku zdaniach - o Molierze - zarysował 
świadomie portret własny. Tekst ten powstał w latach późniejszych, na użytek 
książeczki o francuskim komediopisarzu.
"Półtrzecia roku" zatopienia się w Molierze - to mistyczny, jak czasem sugeruje, 
kontakt z Francją, zaspokajanie nostalgii, a zarazem ujawnienie się właściwości, 
której przyjaciele w nim nie podejrzewali: pracowitości i uporu. Rezultat: cały 
Molier, sześć tomów. Nie przychodzi mu do głowy, że wstęp mógłby napisać on sam, 
od tego są romaniści - cóż on, tłumacz, tekściarz - i stanie się, że 
wprowadzenie do wydania z 1912 roku przyrządza prawdziwy profesor, Władysław 
Giłnther. Adam Grzymała-Siedlecki, przyjaciel "przybyszewszczyk", sporadyczny 
uczestnik Zielonego Balonika, wita przekład jako "dowód cywilizacyjny", bo dają 
te tomy mowie polskiej "twórczość jednego z najrozumniejszych ludzi, jakich 
Europa wydała". Podkreśla "spolszczenie niemal nieomylne". "Talent poety sprzęgi 
się w tej pracy
107
z cierpliwością benedyktyna..." O Boyu-benedyktynie wspomni też w swojej 
recenzji w "Nowej Reformie" staruszek Zygmunt Sarnecki -ten sam, który w 
redagowanym przez siebie "Świecie" wydrukował cztery sonety dwudziestoletniego 
Tadeusza. Benedyktyn. I tak już zostanie - dopóki tego hołdowniczego określenia 
nią zastąpią inne, mniej pochlebne.
W tym samym roku wychodzi przekład Niebezpiecznych związków Choderlosa de 
Laclos, dla kontrastu - jak Boy przedstawia to Francuzom zgromadzonym w dużej 
auli Sorbony na odczycie zatytułowanym Mes confessions. Skusił go "język 
dystyngowany" - zwierza się z lekka kpiąc - oszczędny, "parzący jak lód" -jak 
mówi poeta.
Żywoty pań swawolnych Brantóme'a, w bogobojnym, mimo wszystkich przemian, 
Krakowie - to wyzwanie. Gorszenie matrony krakowskiej zawsze należało, jak 
wyznawał w jakimś liście, do jego ulubionych zajęć. "Pielęgnowałem mit 
"zepsutego człowieka" -zakomunikuje w odczycie Francuzom - niby szacowny 
fetysz". A w istocie - cóż za zabawa językowa! Książkę rozpowszechniał poprzez 
subskrypcję. We Lwowie podjął się tego nieoceniony i wierny Kornel Makuszyński, 
kompan, jak widać, nie tylko od kielicha. Tłumaczowi zarzucono szerzenie 
pornografii, wydanie książki, bez której mowa polska mogłaby się obejść (ten 
zarzut będzie wracał), za to Makuszyński wybuchnął entuzjazmem: "...to ci 
zapisze literatura, żeś jej ofiarował arcydzieło przekładu. Gdzieś się tego 
cudownego nauczył języka?".
A potem - Rabelais: Gargantua i Pantagruel. Bo benedyktyński trud - choć bez 
klauzury - to panaceum na klęski, ucieczka od melancholii. W moim życiu zawsze 
tylko poszukiwałem przyjemności - to było zwierzenie pod publiczność, z 
oczywistą przesadą. Bo na przykład tłumaczenie Wyznań Rousseau czasem go 
nudziło. Balzak też nieraz wymagał cierpliwości, nie zawsze dawał satysfakcję. 
Ale Rabelais! "Och! Był to nowy paroksyzm szczęścia! - czarował Francuzów w 
odczycie, o którym obecni mówili, że nic bardziej "paryskiego" w życiu nie 
słyszeli. - Zapewniam was, że kto nie tłumaczył Rabelais'go, nie wie, co to 
rozkosz życia. Zaśmiewałem się jak szalony, wynajdując słownictwo polskie, które 
oddałoby owe nieprawdopodobne koncepty geniusza w całym ich smaku". Cała 
zielonobalonikowa
108
wirtuozeria, wynalazczość i trafność w doborze słów, celność i jedy-ność, odżyły 
w tej literackiej zabawie. Wacław Borowy, zachwycony Boyowskim Gargantua, 
którego dokonał drobiazgowej analizy, stwierdzał, że poprzez ten przekład 
"ujawnia swoją nową przebujną siłę i świeżość język polski". Wraca do tego w 
innym miejscu swojego studium: "W tej kaskadzie wyrazów, niepodobnej do niczego 
z naszej literatury, otwiera się przed nami niespodzianie obraz kolosalnych 
zasobów i możliwości polszczyzny". Po latach Czesław Miłosz, nawet on, który do 
Boya ma stosunek raczej zimny, jak w ogóle do całej grupy "Wiadomości 
Literackich", uzna, że przekład Rabelais'go jest arcydziełem języka polskiego.
Tłumaczenie już na ukończeniu, zapracowany lekarz kolejowy rozgląda się za kimś, 
kto napisałby przedmowę. Jeszcze nie przychodzi mu na myśl, że to on, tłumacz, 
mógłby być pośrednikiem między dziełem a czytelnikiem. Rozmawia z jakimś 
profesorem (którego nazwiska przez delikatność nie chce nam ujawnić) i w ciągu 
pół godziny "usłyszałem tyle płaskich i niezdarnych rzeczy, że wychodząc 
powiedziałem sobie: Tyle to potrafię i sam".
Więc będzie pisał o Rabelais'm. Przytoczy w przedmowie pikantne rondo, które 
Panurg układa dla swojej piękności, kończąc elegancką ofertę z rozbrajającą 
rzeczowością:
I nic nie pragnę, jeno byście zdrowo	; ; Chcieli swym 
kuprem uczcić co najraniej Me wdzięczne chuci
Jeszcze bardziej kusząco brzmią wynurzenia brata Jana, który powiada, że nie 
rozumie się "na tym obs.ywaniu się z babami, dudli dudli, sralis mazgalis, 
atencja, rewerencja, cmok, cmok, tiu, tiu, całuję raczki waszego Dzieńdobry, 
waszego majestatu, tiurlulu, tiurlulu, g. .no Jego Świątobliwości strzyżone w 
koronkę".
Ale co zrobić z paniami, które będą czerwienić się, oburzać, chichocząc 
ukradkiem, i ujrzą w Rabelais'm pornografa i obrazo-burcę? Boy to przechwytuje: 
"Można się gorszyć, rumienić; tłumaczowi nieraz to wydarzyło się w ciągu tej 
pracy - wyznaje niewinnie (a przecież wiemy, że się zaśmiewał); - ale nie można 
tu nic naruszyć, nie pozbawiając samego dzieła rozmachu".
109
Na wszelki wypadek, apelując do snobizmu, dodaje, że tej lektury "w całej pełni 
smakować mogą tylko mężczyźni i to, o ile mogłem się przekonać, jedynie 
najkulturalniejs i".
Mimo że pisanie przedmowy musiało mu dać sporo satysfakcji, wciąż jeszcze nie 
widzi siebie w tej roli. 10 lipca 1914 roku zawiadamia swojego przyjaciela Adama 
(Grzymałę-Siedleckiego), że tak mu już "w nałóg weszło to umysłowe próżniactwo" 
(!), że podczas korekty Wyznań Rousseau zabrał się "z nudów do Montaigne'a", i 
dość się w nirn posunął. "Ty miałeś kiedyś odczyt o Montaigne'u, z czego wnoszę, 
że go dobrze znasz i lubisz - otóż może niewielkim trudem byłoby ci przerobić 
ten odczyt na przedmowę i tak byśmy to wydali. Jak się na to patrzysz?"
Nie wiemy, jak się Grzymała na to patrzył - najprawdopodobniej odmówił. Całe 
szczęście, bo gdyby się zgodził i przedmowę napisał, a tłumacz byłby nią 
usatysfakcjonowany, nie mielibyśmy może Boya--eseisty. Nie byłoby trzech tomów 
szkiców z literatury francuskiej (Mózg i płeć), a być może - bo jedno się wiąże 
z drugim - także recenzji teatralnych. Nie mielibyśmy Boya-prozaika!... Bo dla 
życiorysu literackiego Boya jest charakterystyczne, że na nowe obszary wchodzi 
jakby mimo woli, przez przypadek, konieczność, albo wciągnięty przez innych, 
którzy dostrzegali w nim więcej niż on sam. Będziemy mogli się o tym nieraz 
przekonać.
Rabelais'go tłumacz nie musi wydawać nakładem własnym: znalazł się księgarz, 
S.A. Krzyżanowski, którego Boy przekonał, że na dziele zarobi, bo to coś w 
guście Brantóme'a. Cztery tomy już wydrukowane, piąty się składa, kiedy wybucha 
wojna. Wydawca ma pretensję do tłumacza, jak gdyby on tę wojnę wymyślił. Tom 
dodrukowano i cały nakład powędrował do piwnicy. Na razie.
Doktor Tadeusz Żeleński, gazet pilny czytelnik i polityki - mimo wszystkich 
zastrzeżeń - świadom, liczył się na pewno z tym, że wojna, po owym zamachu 
sarajewskim, może wybuchnąć, zarazem miał prawo myśleć, jak i my dzisiaj, z 
dystansu, iż nie ma żadnego racjonalnego powodu, żeby wielonarodowa monarchia 
austriacka wywoływała europejski konflikt. To byłoby szaleństwo. I czemuż by te 
trzy zaborcze mocarstwa, które od czasu Świętego Przymierza przez prawie sto lat 
rządziły twardą ręką ludami Środkowej Europy, miały nagle zrezygnować z tego 
komfortu i rzucić się na siebie? Doprawdy, trudno
110
to było zrozumieć. Chyba je pchało do tego jakieś fatum, wyrok historii, który 
miał doprowadzić do czegoś niewyobrażalnego: klęski wszystkich trzech zaborców. 
Realizowały się modły Mickiewicza o "wielką wojnę ludów".
Do wojny paliły się sztaby, przede wszystkim sztab niemiecki. Wprawdzie kanclerz 
Bettman-Hollweg myślał o niej z ciężkim sercem, ale sztab zapewniał, że ma 
genialny plan Schlieffena, który pozwoli rozgromić Francję w ciągu 6 tygodni, 
dzięki zastosowaniu zmasowanego ataku przez Belgię. W roku 1839 pięć mocarstw 
europejskich, w tym Anglia (co miało się okazać istotne dla jej uczestnictwa w 
wojnie), podpisało traktat gwarantujący neutralność Belgii po wsze czasy. Teraz, 
zgodnie z planem Schlieffena (który zmarł rok wcześniej, nie doczekawszy się 
realizacji swojego marzenia), neutralność Belgii miała zostać rozdeptana. 
Moralność? Tylko sukces jest moralny - upierali się sztabowcy niemieccy. W czym 
okazali - i nie tylko w tym - krótkowzroczność, mimo swoich eleganckich monokli. 
Wszyscy znawcy militariów utrzymywali, że "od początku istnienia ludzkości - jak 
relacjonuje ówczesne poglądy prof. E. Tarle - nigdy jeszcze nikt nie miał tak 
potężnej, tak doskonale zorganizowanej, idealnie wyposażonej, wyćwiczonej i 
zdolnej do działania armii, jak niemiecka wiosną 1914 roku". I jak tu nie użyć 
takiej wspaniałej zabawki?
Dla przeciętnego zjadacza chleba, który raczej nie jest członkiem dynastii 
królewskiej, najdziksze w tym jest to, że ci wszyscy królowie i cesarze, którzy 
mieli utopić Europę we krwi, byli ze sobą spokrewnieni i to tak blisko, że 
chwilami wszystko to zakrawa na kłótnie w rodzinie. Dziewięciu spokrewnionych ze 
sobą monarchów podążało konno w 1910 roku w Londynie za trumną Edwarda VII - jak 
to malowniczo opisuje Barbara Tuchman w Sierpniowych salwach. Nazywano zmarłego 
"wujaszkiem królów" i nie był to żart, ale ścisła prawda. Był wujaszkiem 
nieznośnego "Wilusia" cesarza Wilhelma I, który go nienawidził i oskarżał o 
"politykę okrążania" (dyplomatycznego, jak na razie). "Najdroższy Nicky" - pisał 
Wilhelm do swojego kuzyna Mikołaja II (po angielsku), klarując mu, że powinien 
odwrócić się od Francuzów, co zostało bez odpowiedzi. Nicky, uderzająco podobny 
do Jerzego V, żonaty z Alice, obecnie już prawosławną Aleksandrą, gardził 
zresztą Anglikami, co, jak istinno russkij antysemita, wyrażał krótko: 
Angliczanin eto Żyd. Pierwsza poznała się na
111
charakterze Wilusia jego matka, Angielka, siostra księcia Walii, późniejszego 
Edwarda VII: zawsze cechowało go samochwalstwo. próżność i kłamliwe gadulstwo. 
Dziś powiedzielibyśmy może, iż by] pełen kompleksów. Der gekronnte Narr, 
koronowany głupiec - to była dość powszechna opinia wśród socjaldemokratów 
(których on z kolei nazywał "ludźmi bez ojczyzny" - trzeba mu oddać 
pierwszeństwo w sformułowaniu tego złowieszczego epitetu). Stary kanclerz Bis-
marck, przyjrzawszy się młodemu cesarzowi, wyraził żal, że Niemcy nie mają 
konstytucji amerykańskiej, która pozwoliłaby pozbyć się władcy przy następnych 
wyborach; zajadły monarchista zatęsknił za republiką! Wilhelm usunął go z urzędu 
- Bismarck był za dużą indywidualnością - on chciał rządzić sam. "Cesarz Wilhelm 
na każdym weselu chce być panną młodą, na każdych chrzcinach - noworodkiem, a na 
każdym pogrzebie nieboszczykiem" - mawiano o nim (co podaje Tarle). "Nie dawać 
pardonu! - przemawiał do oddziałów niemieckich wysyłanych w roku 1900 do Chin 
dla stłumienia powstania bokserów [które już tymczasem dogasało]. - Nie brać 
jeńców! Bijcie się tak, żeby za tysiąc lat ani jeden Chińczyk nie ośmielił się 
nawet krzywo spojrzeć na Niemca!" (Tu też trzeba mu przyznać prekursorstwo, i to 
podwójne). Żądał od żołnierzy, by zachowywali się wobec pokonanych tak jak 
Hunowie Attyli. To przejęcie na siebie dziedzictwa Hunów zapamiętał Niemcom 
Winston Churchill i posługiwał się nim w przemówieniach wojennych jako premier.
Anglię kajzer Wilhelm lekceważył: nie przystąpi do koalicji, bo jest uwiązana 
swoimi problemami w Irlandii. Według Tarlego, te "angielskie fantasmagorie 
(Wilhelma) odegrały najbardziej decydującą rolę w przyśpieszeniu rozlewu krwi". 
Trzeba się śpieszyć. Rosja nie jest gotowa do wojny - ale za kilka lat będzie. W 
Rosji nacjonaliści z kręgów dworskich też mieli swoje wojenne cele: rozbicie 
Austrii, wyzwolenie "ujarzmionej Galicji" i innych Słowian, a nawet "zawieszenie 
prawosławnego krzyża na świątyni świętej Zofii w Konstantynopolu". Były minister 
Durnowo, teraz członek Rady Państwa, roztropnie ostrzegał, że przyłączenie 
Galicji może drogo imperium kosztować: rozbudzi "separatyzm ukraiński".
Czas ogromnej i łatwej do zrozumienia aktywności szpiegów. Wykradano sobie 
plany, poufne opinie. Takie panie, jak Mata-Hari czy
112
Fraulein Doctor, miały pole do popisu. Szpiegiem okazał się jeden z najbardziej 
zaufanych sztabowców, pułkownik Redl; zdemaskowany, został zmuszony do 
samobójstwa. Wyprawiono mu pogrzeb z honorami. Egon Erwin Kisch, dziennikarz 
praski, opisuje w "Jarmarku sensacji", jak się o szpiegostwie Redlą dowiedział i 
podał do publicznej wiadomości. Francuzi zrozumieli w końcu, że na opór 
socjaldemokracji niemieckiej, mimo jej zasadniczej postawy antywojennej, nie ma 
co liczyć: już August Bebel (zmarł, jak Schlieffen, w 1913 r.) miał powiedzieć, 
że w razie wojny z Rosją on sam pójdzie z karabinem do walki. Wśród 
socjaldemokracji idea wojny z despotyzmem rosyjskim, z caratem - przypomina 
Tarle - zawsze była popularna. W lipcu 1913 roku parlament we Francji uchwalił, 
dużą większością głosów, ustawę o obowiązku powszechnej trzyletniej służby 
wojskowej. Kiedy Renę Viviani obejmował rządy w Paryżu, "Leipziger Tagesblatt" 
napisał butnie: "Francuzom niepotrzebny jest minister, ale syndyk masy 
upadłościowej".
W początkach czerwca na zamku w Konopiszcie, w Czechach, bawił z potajemną 
wizytą u austriackiego następcy tronu, arcy-księcia Franciszka Ferdynanda, 
kajzer Wilhelm II. Zdecydowano wtedy o wojnie. W trzy tygodnie później jeden z 
uczestników tego spotkania już nie żył: austriacki następca tronu, zastrzelony w 
Sarajewie przez serbskiego studenta Gawriło Principa. Ar-cyksiążę własnymi 
zwłokami dał pretekst do wojny, której tak pragnął. Austria szła ku zgubie, 
ciągnąc za sobą, chętną zresztą, całą Europę.
7 lipca Rada Ministrów w Wiedniu, przy jednym głosie sprzeciwu, uchwaliła wysłać 
Serbii takie ultimatum, którego nie mogłaby przyjąć. Wilhelm II na marginesie 
raportu donoszącego o tym napisał: "Brawo! [...] tak samo wygląda sprawa z 
wszystkimi państwami słowiańskimi! Tylko mocniej nadepnąć na nogi tej hołocie!". 
Kajzer wyżywał się w wypisywaniu na marginesach swoich uwag, dając upust 
kipiącym w nim skłonnościom grafomańskim i kabotyńskim. Były tak kuriozalne, 
nieraz komiczne, "zawsze ordynarne, często z licznymi wyzwiskami", że kiedy po 
jego detronizacji w 1918 roku Kautski opublikował je wśród oficjalnych 
dokumentów, monarchiści niemieccy zagrozili mu śmiercią. Nic tak nie 
kompromitowało monarchii jak sam monarcha.
8 - Błazen - wielki mąż
113
Ale oto przykra niespodzianka: Serbia, za namową rosyjskiego ministra, przyjęła 
wszystkie punkty ultimatum - z wyjątkiem jednego. Austria odniosła zwycięstwo 
dyplomatyczne. Mogło nie być wojny! W Niemczech nie pozwolono gazetom wydrukować 
odpowiedzi Serbii w całości. Austria, z powodu tego jednego punktu, uważa się za 
nieusatysfakcjonowaną i zaczyna wojnę, W Rosji, tylko w niektórych okręgach, 
ogłoszono mobilizację. Wilhelm daje Rosji dwunastogodzin-ne ultimatum i ogłasza 
swoją mobilizację. Nazajutrz, l sierpnia, o siódmej wieczór, ambasador Niemiec, 
sędziwy hrabia Poutales trzykrotnie zapytuje Sazonowa, czy Rosja cofme 
mobilizację. Trzykrotnie słyszy: Nie. Ambasador "dygocącymi rękoma" (Barbara 
Tuchman) wręcza notę z wypowiedzeniem wojny.
Jest możliwość, że Francja do niej nie przystąpi (jeśli Niemcy nie napadną na 
Rosję). Kajzer waha się - nagle przestraszył się krwawej konfrontacji. Szefowi 
sztabu, Moltkemu, wali się wypieszczony plan Schlieffena. Żąda od Francji, "jako 
gwarancji neutralności", oddania okresowo dwóch twierdz: Yerdun i Toul. Nic ma 
zgody! Sztabowcy Moltkego oddychają z ulgą: Francja w wojnie. Można stratować 
Belgię! W Niemczech radość tłumów: za sześć tygodni będzie po wszystkim i "klasę 
robotniczą czeka promienna przyszłość". Róża Luksemburg myśli o popełnieniu 
samobójstwa. W Wiedniu, na wieść o wojnie, rozentuzjazmowane tłumy wylęgają na 
ulice; "to jest czas wariatów" - powiedział do Trackiego wysoki dygnitarz 
policji, ekspediujący zagrożonego cudzoziemca pośpiesznie za granicę. Tego 
samego dnia, 4 sierpnia, kiedy socjaldemokracja na uroczystym posiedzeniu Reich-
stagu głosowała za wojną, rząd brytyjski postawił wieczorem Niemcom ultimatum, 
którego się nie spodziewali. "Niech nas Bóg ma teraz w opiece" - wyszeptał 
dwadzieścia pięć lat później Goring, kiedy 3 września, w trzy dni po napaści 
Hitlera na Polskę, Brytyjczycy przysłali ultimatum, którego Niemcy znowu się z 
jakichś powodów nie spodziewali.
Mamy więc wojnę. Co robić? Jak się zachować? Czyją stronę przyjąć? Zaborcy byli 
po obu stronach. Polacy służyli we wrogich sobie armiach. Może najlepiej oddaje 
sytuację prościutki wiersz Edwarda Słońskiego, którego uczyliśmy się na pamięć w 
gimnazjum: "Rozdzielił nas, mój bracie, / Zły los i trzyma straż, / W dwóch 
wrogich sobie szańcach / Stoimy twarzą w twarz...". I tak dalej.
114
Piłsudski był przekonany o jednym: trzeba z tą garstką strzelców tworzyć wojsko 
kadrowe, zalążek przyszłej armii. Z jego Legionami związali się ludzie pióra, 
nieraz już starsi panowie, jak Sirko (Siero-szewski), Strug, młodszy od nich 
Daniłowski, w mundurze paradował w cwikierze na nosie Nowaczyński, blisko 
Komendanta był Kaden-Bandrowski, był przy wojsku Morstin, wiersze dla legunów 
pisał kochany Kornel, oficerem był autor Erosa i Psyche Jerzy Żuławski (zmarł 
wkrótce na tyfus), bił się dzielnie Władysław Broniewski, przyszły poeta 
rewolucji robotniczej. Tadeuszowi Żeleńskiemu nie dano możliwości wyboru: już w 
lipcu 1914 roku przydzielono go, jeszcze jako cywila, do służby w ramach 
pospolitego ruszenia w Szpitalu Fortecznym w Krakowie. Miał tak serdecznie dosyć 
tej swojej "sztreki", że przyjął nową sytuację z ulgą. Formalnie powołany został 
do wojska w czerwcu 1915 r. "Najpierw dano mi kaszkiet, potem szablę, potem 
resztę umundurowania" - opowiadał w odczytach. Dostał jedną gwiazdkę, potem 
dwie, a w końcu -jako sumienny lekarz -nawet Złoty Krzyż Zasługi. Znajomi 
pamiętają Oberarzta Tadeusza Żeleńskiego, jak chodził przy szabli linią A-B na 
Rynku Głównym, salutując przez roztargnienie umundurowanym listonoszom.
Starszy brat, Stanisław Żeleński, został zmobilizowany od razu z początkiem 
wojny. Był adiutantem generała Rozwadowskiego, którego imieniem nazwano później 
we Lwowie ulicę. Pod koniec sierpnia ślad po Stanisławie zaginął, rodzina nie 
wiedziała nic o jego losie, dopiero półtora roku później dowiedziano się, że 
zmarł po bitwie pod Krościenkiem w pociągu sanitarnym. Urocza pani Iza została z 
trójką dzieci. Trzeba było roztoczyć nad nimi opiekę. Starszy syn, Władysław, 
będzie później korzystał w Warszawie z gościnności stryjostwa i stanie się 
powiernikiem Boya.
Zosia, jak wiele pań, oddała się pielęgnowaniu legionistów. Jadwiga Mrozowska, 
którą rozpierała potrzeba działania, zjechała do Krakowa, ażeby też pielęgnować 
rannych. Czy dawni kochankowie spotkali się ze sobą? Zapewne tak, więzy nigdy 
nie zostały całkowicie zerwane. Możliwe, że wizytowała dom państwa Żeleńskich, w 
którym bywała i przedtem. Jednak w niewiele lat później, kiedy popioły wojny 
jeszcze nie ostygły, recenzując sztukę Bataille'a Amazonki, Boy pozwala sobie na 
cierpkie refleksje. Przytoczymy je - pamiętając, oczywiście, że to była inna 
wojna, mniej angażująca ludność
115
cywilną, nie tak totalna - odnoszą się one do tego, co odczuwał wtedy. Najpierw 
to, co dotyczy jego, mężczyzny, człowieka pióra i lekarza:
"Wojna, przymus walczenia jest dla dojrzałego i inteligentnego mężczyzny 
straszliwym, tragicznym kataklizmem. Wyrywa go z dnia na dzień, z godziny na 
godzinę niemal z warsztatu jego pracy, ze sfery jego życia, myśli, ukochań, aby 
zniweczyć w nim mózg, wolę, sąd, aby go zmienić w przyrząd do zabijania i 
bronienia się, aby żądać odeń wszystkich przymiotów dzikiego, które "normalne" 
życie, cywilizacja od całych generacji w nim "tępiły". Poza nielicznymi 
wyjątkami żołnierzy "z bożej łaski" i poza ludźmi zupełnie młodymi święty ten 
obowiązek jest równocześnie najcięższą katastrofą".
Inaczej kobieta. "Przede wszystkim sama treść jej wewnętrzna jest czymś 
nieskończenie bardziej ruchomym. Toć już w zwykłych warunkach gotowa jest ją 
zmienić w każdej chwili, zależnie od tego, czy wybraniec jej serca będzie 
malarzem, astronomem, dyrektorem banku czy rotmistrzem. Warsztat jej życia jest 
czymś nad wyraz zwrotnym, przenośnym..." Nie wiem, czy Boy znał opowiadanie Cze-
chowa Duszeczka, które traktuje właśnie o tym. Wróci do tego tematu kilka lat 
później - wciąż mając w pamięci ucieczkę Mrozowskiej -w felietonie Dezerterki, w 
którym zastanowi się, czemu tyle znakomitych artystek sceny tak łatwo ją 
opuszcza, kiedy zaświta im imponujące małżeństwo. Czemu tego nigdy nie robią 
Osterwa, Jaracz, Węgrzyn, Solski, Junosza-Stępowski czy Adwentowicz?
Wojna - pisze dalej Boy, z narastającym sarkazmem - bywa dla kobiety 
"tysiąckrotnym spotęgowaniem jej życia, jej wartości, skali i wzruszeń, swobody, 
możliwości życiowych, zalotności, jej a n i e l -s t w a wreszcie. Pielęgniarka! 
Znamy te heroiny, mogliśmy zanalizować ten typ o wiele istotniej, gdyż w 
warunkach wojny pozbawionej elementu patriotycznego [podkreślenie - J.H.]. Wie 
to dobrze Warszawa i wie Kraków, ile stanęło ich na apel i bez apelu w 1914, 
kiedy chodziło o dorlotowanie Kozaków, Czerkiesów, Węgrów, a ile, kiedy -już w 
mniej emocjonujących warunkach i bez uroku nowalii - wojna zapotrzebowała ich 
dla swoich".
To jest mocne oskarżenie, po którym jednak recenzent nie utracił miłości swoich 
co mądrzejszych czytelniczek. (Nie musiały tego odnieść do siebie). Dalej 
spostrzeżenie czujnego obserwatora obyczajo-
116
wego, zarazem psychologa, który ćwiczył paradoksy w Zielonym Baloniku: "Przy 
tym, choćby kobieta była czysta jak łza i niezależnie od jej uczuć 
patriotycznych, stosunek jej do militaryzmu tkwi głęboko w fibrach jej płci. I 
dlatego, kiedy ona chce narzucić mężczyźnie swój kipiący entuzjazm dla kompanii 
maszerujących dziarskich chłopaków, popełnia bezwiedny fałsz: analogia byłaby 
wtedy zupełna, gdyby mężczyzna mógł dać wyraz swoim uczuciom patriotycznym 
podziwiając np. trykoty baletu".
Dwa lata spędził w szpitalu, drugie dwa lata w barakach stacji zbornej, robił 
przy tym to, co do niego należało: tłumaczył swoich klasyków. Austria walczyła u 
boku Niemiec - także przeciw Francji, chociaż nie miała z nią frontu - a on 
rzucał raz po raz nowe francuskie arcydzieło. Wygląda na to, że uzgodnili to z 
Fusiem -"rób swoje, nie oglądaj się na nic" - musiała mu powiedzieć, i on to 
robił, usąue ad finem, aż do końca, wbrew wszelkim przeciwno-ściom - "bałem się 
moich przełożonych, którzy mi dość często wymyślali po niemiecku, ukrywałem 
przed nimi moją teczkę z Mon-taignem czy Descartem [...] i od czasu do czasu, 
złapany na gorącym uczynku, słyszałem groźny potok słów: Herr Doktor, diese 
ewige Literaturschreiberei werd ich nicht dulden". Asystował przy operacjach - 
amputują, siostrzyczka w białym kwefie narkotyzuje -posłuchajmy jego opowieści: 
"lekarz kraje, ja trzymam, zamyślam się, naraz chwieję się, tracę równowagę, 
ucięta noga została mi w ręce...".
Pomniejsza swoje znaczenie, kiedy w recenzji z adaptacji powieści Haska pisze, 
że odgrywał po trosze rolę dobrego wojaka Szwejka. Groteskowe przykłady, które 
podaje, mówią o wojsku austriackim - nie o nim. "Stałem na baczność przed 
oficerem rachunkowym, zanim on, dostawszy się na "Montelupich" za defraudację, 
stał z kolei na baczność przede mną - odbywającym tam marodwizytę; przy czym, 
ilekroć przechodziłem przez dziedziniec, z okna zakratowanej celi stale ktoś - 
nigdy nie dowiedziałem się kto - intonował, widocznie na moją intencję, hymn 
Zielonego Balonika Taniec brzuchem..."
"Tak, to była Austria - konkluduje. - Rzeź na froncie, farsa na tyłach - farsa z 
licznym zresztą udziałem trupów. Opera za trzy grosze z prawdziwą szubienicą". 
Krzywe zwierciadło wielkiej wojny -
117
określi Austrię w innej recenzji. "Owa wielojęzyczna zgraja narodów i plemion, 
która między sobą bardziej się niecierpiala niż nienawidziła rzekomego wroga, 
dla której wojna nie miała przeważnie celu ani sensu..." Wszystko to widział na 
własne oczy: bagaż na resztę życia. Myśli o tym, zdając sprawę z Kresu wędrówki 
Sherriffa (sztuki zresztą sympatycznej): "To porównanie miliona ludzi 
czyhających na życie drugiego miliona do drużyny reprezentacyjnej, która broni 
honoru Anglii, jest - mimowolną może - satyrą, jedną z najkrwaw-szych. Bo czy 
zarazem nie przychodzi nam na myśl, że raczej niedorzecznym byłoby wiązać honor 
Anglii z kopaniem piłki? I że tyleż sensu ma wiązać go z rzucaniem ręcznych 
granatów? I aby wytępić wojny, czy nie najważniejszą rzeczą byłaby demobilizacja 
słów?".
Paradoksem jest, że wojna była najlepszym okresem dla jego klasyków. Nikt nie 
wydawał, księgarze bali się klęski finansowej. Wydawał tylko Oberarzt Tadeusz 
Żeleński, za własne pieniądze - jeśli nie w całości, to przynajmniej 
partycypując w kosztach druku, rezygnując okresowo z honorarium. I ludzie 
kupowali! Był sam na rynku! Wacław Borowy na własne oczy widział żołnierzy 
Legionów czytających w okopach czy w pociągu pancernym Adolfa Beniamina Con-
stanta i dyskutujących o Balzaku. Zapomniał tylko dodać - może dlatego, że było 
to dla niego oczywiste - że legioniści to byli najczęściej inteligenci, którym 
brak książki doskwierał i tę właśnie potrzebę zaspokajał Boy.
Do poprzednich przekładów dorzuca Wyznania Rousseau, Kubusia fatalistę, Adolfa, 
komedie Beaumarchais, Marivaux (którego udało mu się sprzedać księgarzowi za 500 
koron), Laclosa, Balzaka. Czekało go wydanie Montaigne'a, kosztowne, więc mocno 
się zapożyczył. Inteligencja polska dostawała blok dzieł, od których była raczej 
daleko; tylko nieliczni znali je - jeśli chcieli je poznać - w oryginale. Teraz 
stawały się dostępne dla każdego.
W samym środku wojny Boy przedkładał nową propozycję kulturalną. Mamy 
wspaniałych romantyków - skomentuje to już wkrótce, w niepodległej Polsce - ale 
nie mamy swoich klasyków; adoptujmy jako swoich klasyków francuskich. Literatura 
polska -aż do Mickiewicza - przedstawiała mu się jako ława szkolna, na której 
piszący odrabiają swoje pensa za Europą: podczas renesansu
118
na celująco, potem było z tym gorzej, za czasów stanisławowskich znowu z 
wynikiem bardzo dobrym. Dopiero romantycy przemówili własnym głosem.
Ale szło i o coś więcej: o świadome rugowanie wpływów germańskich. O 
przeszczepienie na grunt polski jasnej, racjonalistycznej myśli francuskiej. Był 
w tym sprzeciw wobec naporu "obcej nam", jak pisał (obcej naszemu 
temperamentowi, umysłowości) pesymistycznej, przygnębiającej skandynawskiej 
filozofii życia. Przeorientować Polskę (polską inteligencję) kulturalnie! - ni 
mniej, ni więcej tylko takie zadanie - na własną rękę! - zamierzył frywolny 
wierszopis z Zielonego Balonika. Już nie chodziło o Austrię -chodziło o przyszłą 
Polskę, w granicach nie znanych jeszcze, o suwerenności będącej zagadką - 
nieważne, ważne, jaką kulturą będzie się ta przyszła Polska żywić. Oczywiście, 
mowy być nie mogło o jakiejś publicystyce na ten temat. Boy nie pisał artykułów 
-wydawał książki z kuszącymi do czytania przedmowami. (Zbierały się Studia z 
literatury francuskiej). Za to zaraz po odzyskaniu niepodległości zamieścił w 
"Czasie" artykuł pod tytułem Bezwiedne orientacje - właśnie o tym.
Czy nie usystematyzować jakoś tego cyklu arcydzieł? Może wykorzystać w tym celu 
ten popularny pseudonim, dla wielu tak szczęśliwie gorszący? Nastąpiły, jak 
wszystko świadczy, długie rozmowy z Fusiem. Żona była za. Przystępujemy do 
systematycznego wydawania Biblioteki Boya. Pierwszy będzie Montaigne. To 
wspaniałe - jako symbol i jako treść: najwyższy wzlot humanizmu francuskiego i 
myśli ludzkiej. Doktor Tadeusz Żeleński składa wizytę sekretarzowi generalnemu 
Polskiej Akademii Umiejętności, prosząc go o kredyt w drukarni tej instytucji. 
Profesor odmówił, bo ta praca, tłumaczył, "jest nieaktualna, na długie lata 
nieaktualna. W zamian udzielił mi rady: mianowicie, abym pisał opowiastki 
wojenne (mogą być i pieprzne, dodał klepiąc mnie po brzuchu), a wtedy, powiadał, 
łatwo znajdę wydawcę...". Cóż, trzeba było się zadłużyć.
Zdarzyło się coś, co dla nas, ludzi innej epoki, brzmi wręcz niewiarygodnie. 
"Krakauer Zeitung", organ komendy twierdzy w Krakowie, zamieścił felieton pt. 
Boy. Sławił w nim zasługi tłumacza dla - propagandy kultury francuskiej. Kultury 
wrogiego mocarstwa.
119
Tadeusz Żeleński, opowiadając o tym w wywiadzie, wzdycha z rozczuleniem: 
"Poczciwa Austria". (Mimo wszystko). Bo w tym czasie, przypomina, w Berlinie 
wykreślano z karty restauracyjnej "wszystko, co trąciło Francją". W październiku 
1916 roku Bibliotekę Boya zainaugurowały Próby Montaigne'a, pięć tomów 
numerowanych od l do 5. Ukazały się ze wstępem tłumacza i z następującą 
dedykacją: "Dobrej, rozumnej i miłej towarzyszce pracy, Zofii Żeleńskiej, 
zaczątek ten przedsięwzięcia, zrodzonego z wspólnych myśli i umiłowań, 
ofiarowuje
Boy".
X
WSZYSTKO UMIAŁA PRZEINACZYĆ.
Teraz wszystko się nam plącze, wszystko toczy się naraz. Wojna, wyczerpujące 
dyżury na Stacji Opatrunkowej, druk książek, frenetycz-na praca nad 
tłumaczeniami - i miłość. Znowu miłość, znowu oczarowanie, znowu aktorka, ale 
tym razem nie boginka sceny, aktorka początkująca, z poczuciem humoru, z miłym 
wdziękiem, z szacunkiem dla swojego wielbiciela. I on trochę inny - po tamtym 
przeżyciu -starszy, odrobinę zgorzkniały, rzeczowy, chętnie odgrywający rolę 
starszego brata, powiernika, tak jej potrzebnego, czy nawet dobrotliwego 
wujaszka. Biograf jest w kłopocie: jak ten węzeł rozplatać, co dać naprzód, co 
usunąć w cień, ile pokazać, w jakiej kolejności? I czy w ogóle należy? Czy nie 
wystarczy dzieło? Ale to on sam, Boy-Że-leński, dał na te pytania odpowiedź 
dwadzieścia lat później, w słynnym artykule: Czy myć żaby, czy ręce? ("... to 
jest tak, co gdyby się zastanawiać, czy należy myć zęby czy ręce, podczas gdy 
można bez szkody dla organizmu myć jedno i drugie"). Oto te słowa, które odnoszą 
się bezpośrednio do naszych wątpliwości:
"Każdy z nas, pisarzy [...], może się łatwo postawić w położeniu człowieka 
przeznaczonego na to, aby się nim zajmowano po zgonie, i z pewnością każdy byłby 
skłonny rzec: "Co chciałem powiedzieć, powiedziałem, co miałem napisać, 
napisałem; czytajcie, badajcie, sądźcie to sobie, ile chcecie, ale nie 
mieszajcie się do reszty, moje życie i moją osobę zostawcie w spokoju". To 
stanowisko ma za sobą wszystkie pozory słuszności. Ale tylko pozory..."
I właśnie do Boya odnosi się to - na co on wskazywał przy innych okazjach - że 
życie staje się komentarzem do twórczości,
121
a twórczość, jeśli ktoś tego chce - do życia. Powiedzieć "nosił wilk -ponieśli i 
wilka" - byłoby prostactwem: Sformułujmy to inaczej: Mistrz nas przekonał. A 
zatem - do dzieła.
Nazywała się Izydora Schiller de Schildenfeld, tak jak jej matka, i była siostrą 
Leona (Lulka), który produkował się w Zielonym Baloniku jeszcze w mundurku 
gimnazjalnym. Miała dwadzieścia jeden lat, kiedy w czerwcu 1905 roku poślubiła 
Jerzego Leszczyńskiego, szaławiłę i komedianta z natury, uwodziciela na scenie i 
w życiu, znakomitość w dziejach teatru polskiego (a syna jeszcze większej 
znakomitości, bo Bolesława Leszczyńskiego). Urodziła się z tego związku córeczka 
Inka i wkrótce potem doszło do pierwszego kontaktu młodej pani Leszczyńskiej z 
Tadeuszem Żeleńskim, początkującym pediatrą. Mała Inka zachorowała. Doktor 
Żeleński opukał, wysłuchał i - według opowieści rodzinnej - zapytał z wahaniem: 
"Może zjadła nieświeżą rybę?" "Panie Tadeuszu - rybę? Niemowlę?", Pan Żeleński 
pomyślał i poradził: "Trzeba wezwać doktora".
Matka małej Inki, jeśli idzie o jej aktorstwo, zadowalała się na razie, trochę z 
musu, przedstawieniami amatorskimi w domu rodzicielskim. Nie byle jakie to było 
"amatorstwo", skoro dyrygował nim jej brat Leon i przyjaciel, Juliusz Osterwa. 
Słownik biograficzny aktorów odnotowuje, że na scenie zadebiutowała dopiero w 
lutym 1915 roku w roli Anny w Warszawiance Wyspiańskiego, w przedstawieniu 
zorganizowanym dla Legionów w Białej na Śląsku Cieszyńskim i że wśród 
publiczności byli Piłsudski i Daszyński. Potem Kraków, od razu Teatr im. 
Słowackiego, znowu Wyspiański: Iza Leszczyńska gra Zosię w Weselu. To był maj, a 
w grudniu "Zosia", wraz z mężem Tadeuszem Żeleńskim, "mają zaszczyt prosić JWP 
Jerzostwa Leszczyńskich na wieczór o godzinie ósmej i pół". Pani Leszczyńska, 
która stara się o zaangażowanie do teatru warszawskiego, staje się teraz Anną 
(od pierwszej swojej roli) Beliną (bo to herb Leszczyńskich), dla najbliższych 
"Niusią". Ma już wtedy lat trzydzieści jeden, trochę późno się zdecydowała, ale 
widać trzeba było czekać, aż Inka wyrośnie, Jerzy też pewno nie zachęcał, teraz 
ona może nareszcie pomyśleć o sobie, o "karierze", córeczką zaopiekuje się mama 
Schiller, Izydora, jak już wiemy. Konfrontacja początkującej aktorki z 
pierwowzorem postaci, w którą akurat się wcielała, czyli panią Żeleńską, mogła 
być bardzo podniecająca, wieczór był pełen humoru, Niusią oczarowała c. i k.
starszego lekarza pospolitego ruszenia i zdaje się, że sama uległa jego urokowi. 
W każdym razie on wkrótce do niej napisze - zwięźle, a rzec/owo: "Pani Niusiu. 
Kiedy pani jest widzialna, mam do pani masę interesów, przy tym całkiem naiwnie 
przykrzy mi się za panią". Podpis: T. Ż.
Tekst na tyle krótki, że możemy go tu wpisać w całości, tym bardziej że 
historycznie pierwszy. Drugi liścik, bezpośrednio po tamtym ("Przemiła pani 
Niusiu"), wyjaśnia tę "masę interesów": pan Tadeusz Żeleński przypomina, że "w 
przystępie wspaniałomyślności" obiecała mu "pośpiewać trochę prostych piosenek". 
Nie może się tego doczekać! Kusi ją, jak potrafi: bo on chciałby pisać wiersze i 
potrzebowałby, "żeby mnie coś pokołysało do tego". Bardzo prosi "nie odmawiać 
tej koleżeńskiej przysługi". Bardzo to u nich szybko szło, bo już w grudniu, 
kiedy dowiaduje się, że jest niezdrowa, chce koniecznie ją odwiedzić. Chyba u 
niej był, nastąpiło spoufalenie, teraz na kartce są słowa: "Grzecznej pani Niusi 
- od Aniołka", czyli awansował ("mój Aniołku"). Podpisane: B.
Potem jest liścik podpisany T. zaczynający się od: "Mój drogi Bertrandzie" (bo 
wspólnie obejrzeli wodewil Robert i Bertrand, czyli dwaj złodzieje). "Przyjmij 
tę troszkę słodyczy na drogę oraz puszkę na czarną godzinę w Warszawie, ale nie 
tak, żeby Morsztyn [Ludwik Hieronim, wtedy w Legionach - J.H.] wszystko zeżarł. 
[...] Jak się pani ma po wczorajszym pijaństwie, jak usposobiona? Bardzo proszę 
zachować trochę pamięci o swoim dozgonnym Robercie! T.".
"Dozgonny"! Wsiąkł na dobre, od razu. Ona wyjeżdża do Warszawy. On żegna ją 
wierszykiem, trochę perwersyjnym, bo wciela się w nią, tak jakby ona żegnała 
jego (jak powinna była żegnać): "Niech ci ten pokój pieszczotą oddycha / Zapachu 
smugą niech cię drażni mile..." I na koniec: "Zostawiam tutaj, co najlepsze we 
mnie / Ciepłe od wzruszeń me serce kobiece...".
Wyjechała. Zostawiła go rozpamiętującego spędzone z nią chwile, liczącego "dni 
wolno mijające". Ona zabiegana, załatwia engagement do Teatru Letniego. Jego to 
cieszy i zarazem martwi, bo, jak słusznie się domyśla, "to panią mocno tam 
zwiąże". Gryzmoli tych parę słów, "żeby się poskarżyć pani Niusi, że dotąd ani 
słóweczka od niej nie miałem!" A jest koniec lutego, upłynął grubo ponad 
miesiąc.
122
123
Jest wojna, Warszawę okupują Niemcy kajzera, listy (cenzurowane) można słać 
tylko po niemiecku lub przez okazję, o okazję stara się mama Schiller, 
najwyraźniej sprzyja Tadeuszowi i córce, ani trochę nie żałuje Jerzego, ma na co 
zasłużył (jak łatwo się domyślić), inaczej by oczywiście między zakochanymi (ale 
czy oboje? - jeszcze nie wiemy) nie pośredniczyła. Pisać należy raczej per "pani 
Niusiu", zwraca się do niej - unikowo - na ogół w trzeciej osobie. On w tym 
ostatnim liściku chce jej jeszcze przekazać, jak mu było z nią dobrze, jaka była 
cudowna: "wszystkimi myślami moimi piszę pani "recenzję" z całego okresu [jakże 
krótkiego! - J.H.], ach, taką, pani Niusiu, jakiej nie będzie miała, choćby 
doszła do laurów Modrzejewskiej".
Na początku marca (1916): "Beste Frau Niusia!" Karta pocztowa po niemiecku, 
zawiadamiająca, że od wczoraj wolno wysyłać takie listy do Warszawy, więc może i 
z Warszawy wolno? Adresatka: Hoch-wohlgeborene Frau Jerzowa v. Leszczyńska, 
mieszka na Długagasse w Warszawie, nadawcą jest K.u.K. Oberarzt Dr Żeleński.
Wreszcie jest upragniony list, wędrował 9 dni - informuje zakochany mężczyzna po 
niemiecku. Był podobno jeszcze jeden, ale nie dotarł do niego. Od mamy wie o jej 
wspaniałym sukcesie. (Grała w farsie Arnolda i Bacha ze swoją znakomitą 
teściową, Honoratą Leszczyńską. Recenzent A.D.: "Młoda artystka wnosi ze sobą 
urodę, ujmującą postać, młodość. Teatr nasz będzie z tej latorośli miał 
niewątpliwą pociechę").
Tego samego dnia (15 marca 1916 roku) jest okazja, by przesłać list po polsku. 
Nie ukrywa swojego smutku, niepokoju - bo jednak on inaczej przeżywa to 
rozłączenie, inaczej ona - te tygodnie bez niej spędził "jak automat między 
szpitalem a moją robotą". Tym bardziej cieszy się, że pani Niusia, mimo 
wszystko, "dobrą pamięć zachowuje o Krakowie i że dobrze wspomina te popołudnia 
na Wiślnej ulicy (u Schillerów - więc tam się spotykali, u niej - ja żyję 
nieprzerwanie ciągle ich urokiem!". Wykrzyknik - to tyle, na ile w tych listach 
może sobie pozwolić, zmuszony do powściągliwości i dyskrecji.
Nazajutrz pisze znowu. Bo Inka przybiegła z drugiem listem od niej (cała rodzina 
Schillerów bierze udział w tej konspiracji). Nareszcie ulga: bo dowiaduje się, 
że ona też jest stęskniona "za tym miłym gawędzeniem". Można by pomyśleć, że 
straszliwy gaduła z tego lekarza-benedyktyna i że w Krakowie, w którym jest tylu 
inteligen-
124
tnych przyjaciół, nie ma do kogo gęby otworzyć. "Strasznie się cieszę na 
opowiadania pani [domyślamy się już zaszyfrowanego znaczenia tego słowa - J.H.], 
na to gaworzenie przemiłe mądrego dziecka!" (Znowu wykrzyknik). W odpowiedzi na 
wymówki (które jego na pewno cieszą), że mało pisze, tłumaczy, że "ciągle i 
regularnie masę myśli wysyłam do pani, droga pani Niusiu".
Niespokojny, nazajutrz znowu zasiada do pisania. Bo we wczorajszym liście nie 
dał wyrazu temu, że radują go jej sukcesy, "mimo całej domieszki melancholii, że 
tak zaraz to koło panią tam porwało i pewno już nie puści". Był dziś u mamy, "to 
jest największa przyjemność", zwierzał jej się z "nerwowego oczekiwania". Ta 
mama jest jego powiernicą i jej substytutem. A jutro mają u nich być Lulkowie, 
czyli jej brat z żoną. Miał wolny dzień, pierwszy od czterech tygodni, 
przepróżnował go i - typowe dla zakochanego - "czytałem sobie list pani Niusi i 
wszelka inna literatura wydała mi się tak wyblakła, że nie mogłem tknąć 
kajetów".
W kilka dni później, wieczorem, siedzi "przy biurku po trudach dnia i gryzmolę 
do pani. [...] Bardzo jest smutno i apatycznie, porządnie zmęczony jestem tymi 
kilkoma tygodniami, to bardzo nuży ciągle myśli tak daleko wysyłać i tak bez 
kontaktu!". Nie prowadzi z nią żadnej gry, nic nie udaje, nie ukrywa, nie 
przychodzi mu na myśl, żeby obudzić w niej trochę niepokoju, zazdrość może, jest 
- mimo całego swojego doświadczenia - nieuleczalnie szczery, skarży się 
otwarcie, że "emocje wyrastają do kolosalnych rozmiarów!". O swojej "przyjaźni" 
mówi, że jest "niezniszczalna". W innym liście opowiada, że spotkał się z 
Lulkiem u Michalika, i przypomniał mu się jakiś "niezatarty, uroczy wieczór tam 
spędzony, bez słów prawie!". Więc teraz siedział w kąciku i mocno "myślał 
wstecz".
Minęły dwa tygodnie, dostał od niej jakiś "przemiły list", strasznie się 
ucieszył, "tak mam wrażenie z niego, że ta odległość nic nie osłabiła węzełka 
przyjaźni między nami, ale zaciąga go jeszcze mocniej, czy dobrze myślę, pani 
Niusiu?" To jest obiecujące: "Mam takie uczucie, że jeszcze sto razy lepiej i 
bliżej będziemy umieli rozmawiać ze sobą". Spodziewa się jej przyjazdu, 
zapytuje: "czy jeszcze pisać, czy już czekać rozmowy?" I kończy: "Strasznie dziś 
rozstrojony jestem...".
Zauważmy, że listy są bardzo zwyczajne, pisane językiem rzeczowym, nawet 
chropawym, bez poetyzowania, bez stylizacji, bez
125
ozdobników - może Anna Belina wolałaby inne, bardziej romantyczne, z 
pięknostkami - ale nie, to nie Boy, przekazuje jej po prostu to, co czuje, i 
tyle, ile mu w tych okolicznościach wolno. Pisze list za listem, przesyła przez 
różne okazje, i wydaje się, że nie każdy do niej dociera. "Jak na złość - pisze 
- taki coraz bliższy pani się czuję, tak coraz więcej czuję potrzebę rozmawiania 
z panią, czasem wprost urwać się można z tęsknoty!" Jest 4 kwietnia, siedem 
tygodni od jej wyjazdu, "czy to możebne, że tak minęły te śliczne dni...". I 
znowu strach, że "to koło wściekłe" ją porwie. Bo ona nie ma pojęcia, ile 
słodyczy jest w jego myślach o niej, "o tej dobrej ślicznej przyjaźni, jaka nas 
łączy i którą tak strasznie chciałbym ocalić z wszystkich odmiennych kolein tego 
świata! Nie puszczę pani, pani Niusiu, nie dam pani tak łatwo odejść". Nie 
zapomina dodać, że ciągle "słyszy się pochwały o pani Niusi, że coraz lepiej 
gra, ślicznie wygląda i ma ogromną sympatię u wszystkich". Wierzy, że ona zrobi, 
co można, żeby przyjechać. Kończy: "Pani oddany na własność - T.".
W następnym liście skarży się, że od dziesięciu dni nic od niej nie ma, ale i 
tak jest jej wdzięczny, "że się trafiła tak przemiła i pyszna osoba na świecie". 
Wszystko dokoła jest okropne - wojna, ranni, trupy - ale ona, jej osoba (tak 
przynajmniej wydaje się czytelnikowi tych listów) rehabilituje w jego oczach ten 
świat. Ma nadzieję, że ona zjedzie do Krakowa (sam nie może się wyrwać - jest w 
wojsku!), "do najmilszego widzenia i nagawędzenia się do upadłego". Mija kilka 
dni i wciąż od niej nic nie ma, Tadeusz wydaje się zniechęcony, informuje ją, że 
"coraz bardziej galopuję z robotą, z zaciśniętymi zębami, żeby nie dopuścić do 
głowy innych denerwujących myśli".
W końcu kwietnia wreszcie jest list, po prawie czterech tygodniach przerwy. Jej 
ten rok, w którym "poznali się bliżej i zaprzyjaźnili", przyniósł powodzenie - 
dobrze, on się cieszy. Ale czuje, jak ją to wszystko w nieunikniony sposób mu 
zabiera. Martwi się, że ona chce Inkę wziąć na jakiś czas do Warszawy, "tak miło 
mi było mieć tu takiego "zakładnika" i nadzieję, że jak się stęskni pani Niusia, 
to wpadnie jednak na chwilę". Niusia wzywa go do Warszawy. Niestety, "są 
niezwalczone wprost trudności służbowe (pierwszy raz odczułem na karku łapę 
militarną!)". Może z początkiem czerwca? -łudzi się. Bo może lepiej - i tu 
odzywa się psycholog i zarazem
126
optymista - "trochę później, kiedy pani Niusia będzie trochę "wygrana* i 
zblazowana", bo "teraz jest pełnia miodowego miesiąca ze sceną, w której na 
trzecią osobę [to znaczy na niego - J.H.] niewiele jest miejsca". Wstyd mu, że 
alarmował ją o pisanie, "nie chciałbym za nic, żeby w to wchodził jakikolwiek 
cień przymusu". Napisała mu, że pragnie jego przyjaźni, otóż jego przyjaźń jest 
bardzo z doboru, "zawsze uważam nasze spotkanie za losowe i zawsze chcę wierzyć 
w motto z Ewang. św., pod którego wezwaniem się zadzierzgnęło!". Jak na 
mężczyznę uchodzącego za wolterianina, jest to świadectwo mocnego zauroczenia. 
Czy ona to doceniła? Przeznaczenie! Boże mój, ile zakochanych par zachwyca się 
przeznaczeniem, które je związało, i ile po takim stwierdzeniu rozleciało się 
bez pamięci o tym, co było! On stara się ją przekonać, że są wyjątkową parą 
"prawdziwych ludzi", a tacy "powinni się trzymać za ręce mocno, kiedy się 
spotkają". Zapomniał w swojej pustelni, że do miłości nikogo nie można 
przekonać. Ale na razie ona też pamięta i też tęskni, więc możemy być spokojni, 
że się w końcu zobaczą.
Czekając pisze wiersze o tym swoim nieukojeniu, wyda je w ze-szyciku pt. Z 
mojego dzienniczka. Bardzo trafny tytuł, bo wiersze są tak osobiste, tak 
intymne, że czytelnik chwilami czuje się zażenowany. Stara się w nich być, mimo 
wszystko, sobą, to znaczy, trochę ironicznym krakowskim Heinem, a trochę 
bezceremonialnym błaznem z Zielonego Balonika. W napisanym pod koniec roku 
wierszu wylicza -z dosadnością Yillona - to, co rozpaczliwie smutne: "Genitalia 
jubilata / Ostatni kwadrans odczytu"; najsmutniejsze jest jednak "Zranione serce 
poety". Ratuje się wykrzyknikiem w stylu frywolnego Boya: "po polsku - a bodaj 
cię franca", ale wszystko to niezupełnie się udaje, przede wszystkim jest 
stęsknionym samotnym kochankiem, co znowu legł "zwinięty w kłębuszek / Niby 
chore, dygocące zwierzę". Związek ich odczuwa boleśnie jako "Niteczkę [...] 
pajęczą / Rzuconą między nami". No cóż: "Umiera błazen młody, / Rodzi się dureń 
stary". W pewnym momencie zrobiło mu się wstyd tego obnażania się, zaprzestał 
rymowania swoich smutków, z odzyskaną niepodległością -zwierzy się później - 
otworzyły się nowe możliwości wypowiedzi. "Słówka się skończyły". Więc jak to - 
nie będzie już Boya-poety i satyryka? (Niusia też o to pyta). Będzie jeszcze 
taki wiersz, pożegnalny:
127
; :,	Pytają mnie się ludzie,
,	Czemu, lenistwem uwiedzion, •....,.,
.,:,,;,,	Ustałem w miłym trudzie
Łechtania polskich śledzion...
. aii*	. •'
••>&•• Odpowiedź godna autora Litanii do P.T. matrony:
W iskier krzesaniu żywem
Materiał to rzecz główna;
Trudno najtęższym krzesiwem
Iskry wydobyć z substancji miękkiej i podatnej...
Skądinąd wiemy, że nigdy nie ustal w trudzie łechtania polskich śledzion. Tyle, 
że nie czynił już tego wierszem.
Spotkali się wreszcie w Warszawie, chyba byli sobie bardzo radzi, wkrótce po tym 
spotkaniu mógł cieszyć się "miłymi słowami pani listu i pani pamięcią - tak 
ostrożnie biorę ją w palce jak przedmiot nieskończenie delikatny i kruchy". 
Posyła jej trochę słodyczy, informuje, że jedenastoletni Staszek jest w Rabce, 
Fuś wyjechała do Zakopanego na dłuższą kurację, "zostałem sam na gospodarstwie, 
obrócę ten czas na skupienie duchowe". W następnym liście (początek sierpnia) 
cieszy się, że ona czuje jeszcze "łączność" z nim. Wie o "fenomenalnej prasie" 
jej powodzenia. "Ach, kwitnij, kwiecie śliczny, ile ty masz soku w sobie!" 
Widocznie ona czuje się, mimo całego tego powodzenia, samotna i trochę 
tęskniąca, bo chciałaby go mieć niedaleko, "śmiałem się z wielką czułością z 
tych "rad i opieki", których by u mnie pani Niusia szukała...". Najwidoczniej 
chciała przy tym dojrzałym panu poczuć się "jak dziecko". On dzieli się 
marzeniem, by przetłumaczyć i wydać całego Balzaka, 50 tomów. "Jak skończę, 
przyjadę do Warszawy sprzedawać! Mam zabezpieczonych kilka lat pracowitego 
marzenia". Dzięki za buciki, które kupiła dla Fusia i załącza 8rs na nowe. Na 
końcu listu wypisuje na kartce dużymi literami
NIUŚKA
Jak zakochany wyrostek piszący kredą na murze.
Dostaje od niej naraz dwa listy i możemy się cieszyć, że po ostatnim spotkaniu 
tak go pełno w jej myślach, "strasznie jestem wzruszony pani pamięcią i 
przyjaźnią", odpisuje natychmiast (w miarę ostrożnie). Fotografie dostał, ładne, 
dziękuje. Już stłumił w sobie "mimowolny brzydki egoizm", że powodzenie mu ją 
zabiera. Ona
128
chciałaby, żeby on przywiózł jej do Warszawy córeczkę - ależ "to jest 
niepodobieństwo!". Całymi dniami nie ma sposobności przemówić. "Co za skarby 
gadulstwa gromadzą się na te drogie rozmowy z panią" - kusi.
Musiała napisać mu coś o swojej miłości, bo od tych słów czuje taką wielką 
egzaltację wewnętrzną, takie silne promieniowanie, że zupełnie żyję w pani 
towarzystwie, Niusiu - i od razu żartobliwie -może lepiej niż gdybym w tej 
chwili był w Warszawie, a nawet z pewnością lepiej!". - Ciągnie dalej w tym 
tonie: ,Jeszcze trochę niewidzenia i już pomimo całego tarcia charakterów 
zupełnie zżyjemy się ze sobą!" I od razu poważnie: "I tak dobrze będzie wtedy 
się spotkać! Ja tak ciągle gotów jestem na nowo wierzyć w trwałość tego, co nas 
wiąże!" (podkreślenie - J.H.). Reflektuje się: "Ja wiem, że kobieca trzeźwość 
prze do tego, żeby czym prędzej wyrzucić za nawias życia to, co nie jest pod 
ręką, ale niech pani zachowa w sobie ten kącik niedorzeczności, pani Niusiu, to 
się pani przyda jako artystce!" -uzupełnia chytrze. ("Apeluję do twojego 
nierozsądku!" - mówi do wahającej się ukochanej bohater współczesnej nam 
powieści). Boy, trochę niespokojny, dopytuje się w postscriptum, czy ona "czuje 
całą prawdę" pod tymi żartami.
Kiedy dostał następny list (przyszedł z wielkim opóźnieniem, pod koniec 
sierpnia), takiego nabrał wigoru, że mu się "zaraz wieczór ulągł ordynarny, 
wesoły wierszyk ["Pytają mnie się ludzie" - J.H.], bezpośrednio wynikły z tego 
ucieszenia, chociaż zupełnie odległy tematem!". Zwierza jej się, że nie ma dnia, 
nie ma godziny, żeby o niej nie myślał... Zapytuje: może we wrześniu uda jej się 
wpaść do Krakowa? Dziękuje jej za przysłany felieton (bardzo pochlebny!) o 
drugim wydaniu Słówek. Cieszy się, że projekt z Balzakiem tak jej się podoba. 
Robi go w szalonym tempie, "tylko oczami nie wiem, czy nadążę". I teraz pyszna 
opowieść o małym Staszku oświetlająca mimochodem atmosferę w domu Żeleńskich. 
"Syn mój zakochał się straszliwie w Rabce w jakiejś dziewczynce małej z nogą w 
gipsie, i kiedyś dostałem od niego list: "Błagam Tadzia, żeby mi Tadzio przysłał 
4 korony, nie mogę napisać na co, ale może być Tadzio pewny, że na nic złego". 
Otóż dowiedziałem się, że to miało być na mszę za wyzdrowienie tej dziewczynki! 
Wstyd mi za niego, że się pani Niusi sprzeniewierzył, ale cóż! noga w gipsie to 
potęga! Och, to współczucie!". Na
9 - Błazen - wielki mąż
129
zakończenie wraca do nich dwojga: ciągle wyobraża sobie w marzeniach "tę chwilę, 
jak będziemy sobie siedzieli przy wykwintnej kolacji, to znaczy sznyclu z piwem, 
i rozmawiali pysznie. Moja droga pani Niuśku, jeszcze raz dziękuję za wszystkie 
przyjemne i pochlebne rzeczy, jakie mi pani napisała, widzę, że zyskuję, 
oglądany z daleka, jak freski na starej katedrze!".
Nawiązuje do tej myśli w jednym z następnych listów: "Ach, Niu-sieńko, 
prześliczna jest ta nasza k o m e d i a o człowieku, który zyskuje na odległość 
[spacja Boya! - J.H.], o głębokim podkładzie filozoficznym i z takim talentem 
przez panią pisana...".
Teraz delikatna sprawa świadcząca o jej prawach do niego. Idzie o dedykację dla 
żony na tłumaczeniu Prób Montaigne'a. Usprawiedliwia się z niej! Ofiarował ją 
Fusiowi "w przeszłym roku (kiedyśmy się jeszcze nie znali) [...], bo to się 
Fusiowi bardzo należało ode mnie". Prosi panią Niusię, żeby nie dopatrywała się 
w tym "jakichkolwiek innych intencji [...] wobec nie bardzo dobrych porozumień 
pani Niusi ze mną w ostatnim czasie". Nie może być między nimi miejsca na 
małostki, prawda? Ona go pyta, czy o niej myśli i jak myśli. On wybucha: "Nie 
tylko myślę, ale po prostu ciągle jestem z tobą [...] takie dziwne mam uczucie 
strasznie ludzkiego koleżeństwa z tobą, jakiego nigdy z nikim nie miałem" 
(podkreślenie - J.H.). Wtedy, pod koniec ubiegłego roku, przeżywał każdego dnia 
"to cudowne wzruszenie, tę wytężoną uwagę", budził się z rana z tym uczuciem, że 
stało się coś ważnego w jego życiu. Zawsze wierzył w głęboki sens i trwałość 
(wciąż o tej trwałości!) tego wszystkiego! "Ach, Niuśko, jak ty słodko umiesz 
mówić! Dlatego może pani iść tak swobodnie za brutalnością swojej natury [??! - 
J.H.], bo czujesz, że jednym słowem, jednym spojrzeniem potrafisz wszystko 
gdzieś zepchnąć w niepamięć".
Trudno się oprzeć refleksji, że ta "słodkość", ta umiejętność zepchnięcia w 
niepamięć była w nim, wrażliwym zakochanym mężczyźnie -nie w niej. Jest 
roztkliwiony tęsknotą, czułością, do łez, kończy ten list tak: "mam tak 
nieprzyzwoicie mokre oczy w tej chwili, że liter nie widzę. T". Ale jeszcze go 
"dławi w grdyce", więc dopisuje: "Pod wpływem tego pisania tyle myślałem o pani, 
tak mi się przypominały, jak żywe, różne sposoby pani mówienia! Kiedy je znów 
usłyszę?".
Wymieniają listy przez okazje, kartki zaś po niemiecku (idą długo), ona 
zapytuje, czy ma jeszcze kącik w jego sercu, czasem
130
zarzuca mu chłód, on tłumaczy, że tak musi być, kiedy pisze po niemiecku. 
Dowiadujemy się, że "Balzak od miesiąca w zaniedbaniu" • także o tym (co 
powtórzy w przedmowie do Ludwika Lamberta bodajże), iż "swoją drogą on jest 
wspaniały, jak się trochę z daleka patrzy na ten olbrzymi blok dzieła, ale w 
robocie mało daje artystycznej przyjemności". Tłumaczy powiastki Voltaire'a, 
zwierza jej się aluzyjnie z fizycznej tęsknoty ("bo może nie wiecie, że ciało to 
wściekły marzyciel" - napisze dziesięć lat później w pewnej recenzji). Tylko 
pracą można "oszukać głupią tęsknotę".
W pewnej kartce, pisanej po niemiecku, nawiązując do jakiegoś ich szyfru 
miłosnego, ekscytuje się: "Ach, tak bardzo bym chciał otrzymać Nagrodę Nobla z 
kochanych rąk Pani! Ale tak, jak to czasem żartowaliśmy!" Dziękuje jej za piękną 
fotografię, es hat mir viel Freude gemacht! (Cholerny przymus wyrażania radości 
po niemiecku!) Czyta Tristana i Izoldę, których tłumaczenia ona się domaga. 
Ciągle jest w podłym nastroju z powodu zmęczenia wzroku. Izoldą jest zachwycony. 
Nazywa Niusię Szeherezadą (potem wykorzysta to w wierszu), "wielką artystką w 
poezji i w życiu!".
To wszystko na razie po niemiecku. Nareszcie jest okazja przesłania listu po 
polsku. Stara się być powściągliwy, przestał wierzyć, że się spotkają: "Nie ma 
już błogosławieństwa bożego..." Czy kiedyś porozmawiają trochę? Informuje, że 
Kazio Tetmajer "chory na umysł", że Inka "wygląda jak aniołeczek Asty Nielsen". 
Skończył ,JAanon Lescaut, która jest interesująca właśnie tak, w zestawieniu z 
Trista-nem". Balzak trochę odłożony. Pod koniec listu nie wytrzymuje, wybucha: 
"Mój Boże, jak ja chciałbym głos pani usłyszeć, czasem odtwarzam sobie w myśli 
całe zdania, wyrażenia, i tak się zabawiam -ale to się smutno kończy! Do 
widzenia - ach, gdzie - kiedy? T.".
Naraz trzy niebieskie listy, "myślałem, że mi się w oczach troi", ucieszony 
przepisuje jako motto swojego listu do niej fragment Pieśni nad pieśniami: "O, 
jakaś ty piękna, przyjaciółko moja, o, jakaś ty piękna!". Ona już chyba rozumie, 
ile jest w nim "głębokiej, mocnej, ślicznej przyjaźni dla pani, takiej, o jakiej 
marzę przez całe życie!". (Miłość jego życia! - aktorce Annie Belinie mogło to 
pochlebiać, ale mogło też ją przerażać, aż tak wiązać się chyba nie chciała). 
Niestety, on, mimo jej nalegań, nie może teraz marzyć o przyjeździe do Warszawy. 
Gdyby ją wstrzymywały w podróży do Krakowa powody "techni-
131
czne" (pieniądze), "to przecież to jest pierwsze i elementarne prawo przyjaźni, 
żeby się ratować w takich kłopotach, całkiem po prostu, po koleżeńsku, prawda?". 
Kusi ją, że odkarmi się i odgrzeje u mamy. Co do niego - tu zadziwiające 
wyznanie: "Sam nie wiem, czy bardziej bym pragnął, czy bał się pani przyjazdu 
jako niezawodnego potargania tych złudzeń, które się na nowo tak ślicznie 
zadziergały i które są mi tak drogie!".
Cztery krótkie kartki po niemiecku, gdzie napomyka, że "pożerany tęsknotą", że 
żyje jak pustelnik, "siedzę smutny na dworcu", to znaczy w swoim baraku. 
Tłumaczy - z jej "polecenia" - Tristana i holdę, co chyba - i tekst, i 
świadomość adresatki - wzmaga jeszcze temperaturę tęsknoty. Dowiadujemy się z 
listopadowego listu, już po polsku, że czytając Tristana od razu go tłumaczy. 
Wkrótce przyśle jej książeczkę z wierszykami. "Jak pani Niusia widzi, żyję 
wyłącznie w świecie fikcji, z których Niuśka jest najśliczniejszą i najbardziej 
zmyśloną". Ona wzywa go do Warszawy, ale jak tu jakąś Dienstreise wymyślić? Z 
tego listu dowiadujemy się, że ona tęskni do "rozmowy" (cudzysłów w 
korespondencji!), ale on boi się, że ona codziennie będzie przebywała u 
przyjaciółki. Więc "jak tu można się kłócić, kiedy nie ma czasu się godzić!". 
Ponieważ jej nie wolno cukierków (które on stale przysyła), tym razem prosi, by 
przyjęła "życzliwego kapłona jako niewinny znak mojej pamięci".
Chyba udało jej się zjechać do Krakowa na Boże Narodzenie, zobaczyć dziecko i 
mamę. Jest liścik z 28 grudnia 1916 roku. "Strasznie jestem pod wrażeniem 
dzisiejszej naszej rozmowy, mam wrażenie, żeśmy może pierwszy raz ludzkim głosem 
do siebie mówili! Naele-ktryzowany jestem od pani poezją, aż mi zęby dzwonią..." 
Podaje zarys wiersza - dla niej: "A kiedy przyjdzie godzina rozstania...". Bo 
poeta już wie, że "Nigdy dla nas jutro się nie ziści". "Najmilsza moja! Leć, 
kędy cię niesie / Twych piórek zwiewność i krwi młodej tętno". Naturalnie, on 
przyjedzie do Warszawy, jeśli będzie można, skoro ona go wzywa. Ale już wyczuwa 
jej oddalanie się: "...chciałbym ze wszystkich sił umacniać tę niteczkę, jaka 
nas spaja jeszcze, ale coraz mniej umiem, coraz mniej mam energii wobec tego 
naporu życia...". W Warszawie karnawał. Podczas gdy ona pisze, że "wymyśla 
okrucieństwa" dla niego, czego on nie rozumie, jej mama donosi, "że się Niuśka 
dobrze bawi, tańczy, saniami wycieczkuje, bardzo się cie-
132
sze.." - zapewnia, ale my wiemy (ona chyba też), że zżera go niepokój. Siebie 
porównuje do pustelnika (zapracowanego), "św. Antoniego bez pokus...". Ona prosi 
o wiersze. "Z nimi to jest tak jak z dzieckiem, we dwoje się je robi właściwie, 
konieczny jest moment współwibracji choćby króciutki..." Chyba ją dotknęło to, 
co dalej napisał: "...ale u Niuśki to jest bardzo rzadko, zwykle jest bardzo 
trzeźwa obcość". Przykre przebudzenie. "Na końcu nabrałem rozsądku, mniej więcej 
przynajmniej". Już wie, że aż tak bardzo tego nigdy nie przeżywała - jeśli go 
kochała, to "po swojemu".
Dostaje karteczkę od niej, prawie po miesiącu, wiadomo, co to znaczy, tym 
bardziej że karteczka "taka sucha jakaś i sztywna". Zawiadamia ją jednak, że 
zaczął znowu kroki o wyjazd do Warszawy. Poza tym u niego "nic nowego, mój barak 
zjada mi powoli nerwy, w dzień w nim gryzmolę, w nocy walczę z pluskwami, czemu 
przyglądają się spokojnie myszy...". Co "gryzmoli"? Otóż wiemy, że pracuje 
intensywnie nad przekładem Wielkiego Testamentu Yillona. W baraku Stacji 
Opatrunkowej na dworcu kolejowym, pomiędzy nadchodzącymi z frontu transportami 
żołnierzy, "zawszonych, brudnych, okrwawio-nych, z oczyma błyszczącymi od 
gorączki i zmęczenia" - powstawało arcydzieło. "Tłum pluskiew - wspomni we 
wstępie do drugiego wydania Wielkiego Testamentu - do których się z czasem 
przyzwyczaiłem ["polubić" - odpowiadał, kiedy pytano go, jaki jest środek na 
pluskwy - J.H.], żar od żelaznego piecyka, ziąb od okna i szpar w ścianach, 
myszy, szczury, jęki i stękanie chorych, zaduch... Może ta rama zbudziła we mnie 
tęsknotę za przełożeniem Yillona". A może i ona - bo była jakoś obecna w tym 
zmaganiu się z Yillonem, bardziej obecna niż w jego własnych wierszach, a na 
pewno była tej pracy adresatką: "W owej izdebce, gdzie deszcz bił w cienki dach 
i wicher wył za oknem, w atmosferze śmierci i rozpaczy dziwnie mocno czuło się 
te strofy. Żyłem w upojeniu".
Wypad do Warszawy był nieudany, ona akurat miała premierę jakiejś krotochwili, 
źle wypadło to spotkanie, Tadeusz zachował się niewłaściwie, nie wiemy, na czym 
to polegało, pewnie na tym, że ona zdążyła oddalić się od niego, on czuje się 
winny, jest słabszy w tym związku, cóż dziwnego, ten co kocha jest zawsze 
słabszy, zawsze winny, na kartce papieru z pieczątką hotelu "Bristol" 
usprawiedliwia S1?: "I to też proszę sobie fałszywie nie tłumaczyć, że tak sucho 
się
133
żegnałem, tylko szalenie byłem roztrzęsiony i musiałem tak ściskać się w 
środku". Nie podarła tej kartki, zachowała ją, przeniosła przez dwie wielkie 
wojny - aż do naszych czasów. Trochę wdzięczności jej się za to od nas należy.
Co teraz? Jak się czuje Mężczyzna Porzucony? Tłumaczy swoje "szaleństwo nerwów": 
za wiele namęczył się przez ten rok, "za wiele nażyłem imaginacją, tak że teraz 
dwóch kroków nie umiem zrobić w Rzeczywistości, żeby dziesięciu głupstw nie 
strzelić, ach, narobiłem ich też, narobiłem i strasznie cierpię za to, ale 
przepadło".
Nie wyobraża sobie, by mógł swoje "przywiązanie" wyrwać z siebie, "chyba ze 
wszystkim, co jest we mnie żywego [...] cały sens wszystkiego, co robię, skupia 
się dla mnie koło pani". Proponuje, żeby oboje zapomnieli "o całym tym pobycie 
moim", niech Niusieńka pisze do niego, kiedy ma ochotę, on pisze do niej "po 
prostu jak do najbliższej mi istoty..." Ale na koficu jednak prosi "zachować 
trochę serca dla bardzo zbidzonego, bardzo niedorzecznego, ale z całej duszy 
oddanego zawsze - Boya".
Chyba po raz pierwszy nazwał się w liście "Boyem" - czy nie wstęp do 
oficjalności? Minął z górą miesiąc i przyszedł od niej liścik, w którym ona, 
trochę niespokojna o niego, pyta o usposobienie i prosi o pamięć. Odpowiedź jest 
szczera, prostolinijna: "usposobienie - nieszczególne, Niusieńko, ale trzymam 
się, a pamięć - o wiele zanadto!". Napomyka też, gdy mowa o pracy, że "w ogóle 
nie bardzo mogę w sobie obudzić zainteresowanie dla płodów ludzkiego ducha".
Ona odpowiada natychmiast i to miłym listem, co go "niepoprawnie wzrusza". Ale 
czemu ona siebie oskarża o "złość"? "Jesteś miłe, dobre i kochane stworzenie - 
tylko po prostu życie jest skomplikowane i człowiek także!" Już sposobi się do 
pozycji mędrca, którą później, chce czy nie chce, osiągnie. "To, iż kiedy dwoje 
ludzi się kocha - napisze w jednej z pierwszych recenzji - jedno z dwojga 
wcześniej przestaje kochać, drugie zaś cierpi z tego powodu, to wiemy, rozumiemy 
i godzimy się z tym, ale co jest stokroć tragiczniejsze, to gdy dwoje ludzi w 
pełni namiętności, rwąc się ku sobie wszystkimi fibrami ciała i duszy, dwoje 
ludzi wolnych, swobodnych, rozchodzi się mimo to na zawsze, bo - Życie tak 
chce". Napisze to za lat kilka, teraz uspokaja ją, że przemyślawszy przeszłość 
"samo tylko dobre mogłem w Tobie dojrzeć". ("P.S. Może dlatego, że cię tak 
bardzo
134
lubię???")- My możemy na jej dobro zapisać, że go nie zwodziła, nie do końca 
okłamywała, miała też coś w rodzaju wyrzutów sumienia, czy tylko żalu, że to już 
koniec. On, nie bez ukrytej złośliwości, wpisuje do listu parę ośmiowierszy z 
Yillona, nad którym pracę właśnie kończy. Te od słów:
Wszystko umiała przeinaczyć;
Mamiła mnie niby przez czary:	'• •''
Zanim człek zdołał się obaczyć, f.•::n< •	Z mąki zrobiła popiół szary; 
;^v .,;;.., Na żużel rzekła, że to ziarno...
I tak dalej. Przepisał też dla niej Żale pięknej płatnerki dobrze już sięgniętej 
przez starość ("Otoć piękności kres człowieczej / Wyschnięte ręce i ramiona, / 
Łopatki wcale nic do rzeczy, / Szpetnie zmarszczony brzuch, wymiona, / Biodra 
nielepsze też od brzucha; / Raik, tfy! Udo, niechaj zginę: / Nie udo, ale gałąź 
sucha, / Pstro nakrapiana w cętki sine") - jakby przypomnienie tego klasycznego: 
"Tak to ludzie trwonią lata, / Że nie są jak brat dla brata" - i Balladę jej 
przesyła o paniach minionego czasu z owym sławnym refrenem: "Ach, gdzie są 
niegdysiejsze śniegi!".
Yillon pracował na jego korzyść, a może były i inne pobudki, ale wygląda na to, 
że ona chciałaby coś naprawić, dość często się odzywa ("miłe i poczciwe listy"), 
wyrzuca mu, że szczupło pisze, on tłumaczy, że "to nie brak pamięci lub 
serdeczności był powodem, ale jakaś zupełna apatia, w jakiej byłem i jestem 
przeważnie". Najwyraźniej on nie ma już złudzeń co do swojego usytuowania przy 
niej i nie chce mieć złudzeń. Rzeczywistość na pewno nie jest tak smutna, jak 
się w listach do niego odbija: "Tylko że pewno piszesz do mnie, Niuśko, właśnie 
w chwilach jakiegoś zniechęcenia lub króciutkiej reldche...". Zawiadamia ją, że 
dostał Złoty Krzyż Zasługi "fur die ausgezeichnete Dienstlastung vor dem Feinde" 
(o czym doniósł czytelnikom zaprzyjaźniony "Czas"). I jeszcze coś: "Przerwał mi 
się list [...] i napisała mi się jednym tchem długa przedmowa do Yillona, którą 
myślałem, że tydzień będę robił. - Dziękuję za szczęśliwą inspirację".
To jej listy wywołują jego odpowiedzi, nie odwrotnie. Teraz minie sześć tygodni, 
zanim będzie następny, w którym on zazdrości jej łódki i wody (jest koniec 
czerwca), "czytałem gdzieś w pismach, że
135
podobno w Warszawie jest moda najnowsza opalać ciało w przystani nad Wisłą?". W 
Krakowie gorąco przeraźliwe, żona i Staszek wyjechali, "sam zostałem na całe 
lato na gospodarstwie" - zawiadamia ją, ale z tego zawiadomienia nic nie wynika. 
Ona napisała mu o swojej sympatii, co on nazywa "perwersją imaginacji", 
oczywiście na odległość. "Pozostaje mi tylko marzyć, żeby nigdy ta prześliczna 
fikcja nie była wystawiona na próbę rzeczywistości!" Ona posłuchała. 
Korespondencja się urywa - prawie na rok!
Tadeusz się nie rozpija, nie szuka ratunku u Kornela - tłumaczy Elegie 
Verlaine'a, to z nim czuje chwilową bliskość. Tłumaczy też Listy panny de 
Lespinasse i tak pisze w przedmowie: "Tam, gdzie kobieta wyczuwa w mężczyźnie 
ten stopień miłości, tam instynkt kobiecy umie jej podyktować linię postępowania 
najspokojniejszą, aby utrzymać tę miłość w niesłabnącej egzaltacji, tam żal jej 
jest uszczuplać napięcie tej miłości przez jej zaspokojenie...".
Tłumaczy też z uporem Balzaka. I tu, w przedmowach, możemy znaleźć akcenty 
osobiste, niemal przesłania do niej. W przedmowie do Córki Ewy wspomina o 
stosunku miłosnym Balzaka z panią Hańską, "ciągnącym się przez lat 17 na 
przestrzeni kilkuset mil, z przerwami czasem po 7 lat" niewidzenia. Więc może 
odległość była za mała? Może spotkania zbyt częste, jak na "dekoracyjną" miłość?
Po roku dociera do niego wiadomość o jej chorobie i operacji. Jest marzec 1918 
roku. Mijają dwa miesiące - i on dostaje od niej "miłą wiadomość". Kończy 
liścik: "U mnie nic szczególnego. Szczerze oddany - Boy". Jeszcze miesiąc i 
życzliwa mama Schiller przywozi nowy list i trochę wiadomości. Niusia pyta, nad 
czym on pracuje, co wydaje. (Zestaw tytułów w odpowiedzi - imponujący). On ten 
list, trochę dłuższy, kończy refleksją osobistą, w tonacji jednak bardzo 
powściągliwej: "...wzruszony jestem pani miłymi słowami i tym, że pani pamięta o 
mnie jeszcze - właściwie tak krótko i przelotnie znała mnie pani - może pamięta 
o tym dłużej [dodaje sceptyk - J.H.], że ta znajomość wiąże się z momentem 
ważnych przemian w pani życiu - jakkolwiek jest, bardzo mi to jest miło - i 
listy pani zawsze mi są miłe niezmiernie - taki jakiś dziwny powiew 
nierzeczywistości idzie do mnie od tych literek". Trudno chyba wyniosłej.
Ale ona natychmiast odpowiada. Twierdzi, że wiele razy w ciągu tego roku pisała. 
On nie wierzy: "jestem prawie pewny, że pani bierze
136
intencje za uczynek". (Kilka aluzji wskazuje, że uważał ją za osobę łatwo 
zmyślającą - chociaż niekoniecznie w sprawach uczuć). Napisała że lubi 
zakończenie Panny de Maupin, to jej wyznanie podoba mu się "bo w tym 
zakończeniu, o ile pamiętam, "rżną się" [przypomina jej ulubione słówko! - J.H.] 
jak tartak parowy o sile 116 koni!!". Ona się obawia, że go "znudzi dłuższym 
listem'" - on tych obaw nie bierze serio "i pani też nie, może śmiało być list i 
dłuższy o wiele!".
Odtąd kontakt jest wyłącznie "intelektualny": to znaczy on jej (przez mamę) 
posyła wydane przez siebie książki, ona je w Warszawie
"propaguje".
Jest wrzesień 1918 roku, Boy kończy pisać wstęp do przetłumaczonej przez siebie 
Rozprawy o metodzie Descartes'a. Jego Descartes ma w sobie coś z młodego Boya: 
początkowo prowadzi "życie dość rozproszone, zwłaszcza hołduje grze, której 
[...] rychło ogarnie wszystkie tajniki i kombinacje. Naraz, na nowo opanowany 
żądzą nauki, ginie z oczu towarzyszom zabaw...". Przesyła Niusi wydrukowany tom 
(to już nr 45 w Bibliotece Boya!) pod opaską z napisem "Tylko dla dorosłych" 
("boby inaczej nikt tego nie ruszył"), tylko prosi, żeby Niusia na razie nikomu 
nie pokazywała, bo książka będzie w Warszawie dopiero za kilka tygodni.
Chwyt się udał, widywano Kartezjusza w witrynach obok Kultu ciała (M. 
Srokowskiego), kupowały ją różne paniusie, ciekawe wiedzieć, co to za "metoda", 
którą propaguje ten świntuch Boy. Jest to, prawdę rzekłszy, jeden z 
najpopularniejszych wyczynów Boya. W przypisie do przedmowy zamieszczonej w 
Mózgu i pici tłumacz opowiada o jeszcze jednym kawale reklamowym: "Pewna 
duchowna osoba, podrażniona, niby czerwoną płachtą, tą opaską ujrzaną w oknie 
księgarni, pobiegła do prokuratorii z żądaniem wkroczenia; dowiedziawszy się o 
tym, poparłem sam tę skargę anonimowym doniesieniem i gdyby Austria właśnie 
wówczas nie była się rozpadła, byłaby to może jej ostatnia konfiskata".
Wybucha niepodległa Polska, wszystko się zmienia, ale od Niusi nie mamy żadnych 
świadectw, nie odzywa się. Naraz, po czterech z górą miesiącach, w lutym 1919 
roku -jest list, na który on odpowiada przyjazną karteczką: "szczerze oddany - 
B.".
I znowu mija pięć tygodni - on pisze pierwszy, "korzystając z bliskich imienin" 
(Izydory). W dowód pamięci przesyła jej fragment
137
przedmowy do Wielkości i upadku Cezara Birotteau, w której zacytował j ą, tę 
roześmianą szczęśliwą łobuzicę: "Tak się czuję stworzony do zupełnie innego 
rodzaju życia! takim się czuję ptaszeczkiem bożym, zrobionym na to, aby ćwierkać 
sobie nieuczonym głosem na chwałę Stwórcy! Tyle jest we mnie soku, tyle melodii! 
Coś mnie paraliżuje, coś zaciska gardziołko. Szkoda. "Szkoda kwiatów, które 
więdną w ustroni". Szkoda męstwa, gdy nie przyjdzie do tarcia... - jak 
trawestowała Asnyka jedna śliczna pani, której wiele zawdzięczam".
Listy są rzadkie, co oczywiste, ale to ona czasem napomyka o przeszłości, bada 
jego stosunek do niej. Na pewną wiadomość o jej przykrościach, może o chorobie, 
mówi, że serdecznie mu jej żal, ale dodaje dość bezwzględnie: "nie wiem czemu, 
ale pierwszy raz mam wrażenie prawdy". Ona marzy o podróżach, on studzi: "Te 
egzotyczne kraje to złudzenie, pani Niusiu!" Można wyczytać z tego listu, że ona 
prosiła go o "szlachetny gest przebaczenia", którego on oczywiście udziela. 
(Dziwna kobieta - z wyrzutami sumienia). Kiedy dostaje od niej następny list, z 
"dziewiczych lasów" (pod Koluszkami), on trzeźwo zauważa, że niepokoi go jej 
sympatia, "mam wrażenie, że to zawsze jakieś niedobre przejście w pani życiu 
oznacza, taki symptom jak barometr na deszcz". On dziękuje za miłe zaproszenie 
do Warszawy (zatrzymałby się u niej) i za "śliczne obrazy, jakie mi pani Niusia 
roztacza. Cieszę się, że się pani oprawa słówka podobała". (Wcisnął to jej 
ulubione "rżną się" do przedmowy). "Bardzo przyjazny -Boy". Podpisuje 
pseudonimem! W następnym liście przybiera postawę wuja: "Do widzenia, 
dziewczynko, bardzo serdecznie gładzę cię po głowie. T.".
Zaparł się: jest albo usztywniony, albo z wysoka serdeczny. Na list z końca 
listopada 1919 roku odpowiada - chyba najformalniej jak można - że dostaje je 
"zawsze z dużą przyjemnością". Ona jednak upiera się, że wciąż ma jakieś prawo 
do niego, do jego myśli, przeżyć, także tych najbardziej intymnych, bo zapytuje, 
czy go "interesuje" kobieta. "Cóż za niedyskretne pytanie! - wykrzykuje on. - 
Zwłaszcza dla człowieka "w sile wieku". - Pewnie nie tyle [odpowiada jednak -
J.H.], co panią Niusię "mężczyzna", ale troszkę, troszeczkę. Zresztą to, zdaje 
się, jedyne wytchnienie dla człowieka zajętego umysłowo".
Dostał od niej naraz dwa listy, zdziwił się, "myślałem już, że pani zamknęła 
moje konto w swojej buchalterii, bardzo się cieszę,
138
że nie". Dlaczego pisała? Pewnie zależało jej na listach od niego, od Boya - 
mimo całej ich chropowatości - więc musiała je prowokować. Ponawia zaproszenie 
do Warszawy. Owszem, zjawi się, żeby zobaczyć Szopkę staropolską Schillera, jej 
brata, o której "fantastyczne rzeczy mi opowiadają".
Jeszcze tylko parę zdań z dwóch listów, w odstępie prawie rocznym, jak dwie 
pointy sprawy, którą tak przeżył. W liście z 14 listopada 1920 roku (już po 
zwycięskiej bitwie pod Warszawą): "Szkoda, że z tych obustronnych dobrych uczuć 
tak niewiele wynikło! "Operator" świata (bo ona teraz gra dla kina - i to jest 
aluzja do jej nowej kariery) za prędko ten film wykręcił". Podpis: Boy.
Drugi jego list, latem następnego roku, z Zakopanego, jest odpowiedzią na jej 
domaganie się od niego "miłych słów". "Ale co ja mogę powiedzieć pani takiego, 
co by pani poczuła - wolę nie próbować, bo już widzę pani charakterystyczny 
grymasik decepcji!" (Rozczarowania). Może więc tylko podziękować "za pamięć, 
która jest pani niewytłumaczonym, ale bardzo miłym i cennym kaprysem". To już 
pięć lat minęło od ich wzajemnego oczarowania sobą w wojennym Krakowie. I on ma 
prawo westchnąć: "Nigdy chyba tak długa pamięć nie przetrwała równie wiotkiej 
rzeczywistości". Podpis tym razem bliski i chyba ciepły: Tadeusz.
W rok później Anna Belina rozwiodła się z Jerzym Leszczyńskim i wyszła za mąż za 
dyplomatę Tadeusza Jackowskiego. Rzuciła teatr, film i wyjechała z mężem na 
placówkę, najpierw do Berlina, a potem do Brukseli. Okupację spędziła w 
Warszawie w mieszkaniu brata, Leona Schillera. Po wojnie przeniosła się do 
Krakowa, w którym ofiarowano jej etat w zespole Teatru im. Słowackiego. Z 
listami Boya nigdy się nie rozstała.
XI
NAGLE - NIBY ZA ROZSUNIĘCIEM KURTYNY...
Kończył czterdziesty czwarty rok życia, kiedy wybuchła (tak to ujmowano) 
niepodległość. Teatr krakowski wystawi wkrótce Wyzwolenie Wyspiańskiego. "Między 
ostatnim a wczorajszym przedstawieniem Wyzwolenia - napisze już jako recenzent, 
a w słowach jego zapulsuje wzruszenie - stał się cud, jakiego chyba nigdy nie 
oglądały ludzkie oczy, nigdy chyba nie było danym temu samemu pokoleniu patrzeć 
na narodziny proroctwa i na jego ziszczenie, nigdy cud natchnienia i cud życia 
nie zlały się w podobny sposób w jeden akord. A stała się ta żywa, wolna Polska 
tak nagle - niby za rozsunięciem kurtyny..."
Co będzie teraz z nim? Nie zna swojej przyszłości, nie wie -wciąż jeszcze nie 
wie - do czego zmierza, nie ma żadnych szczególnych planów prócz pracy nad 
przekładami. Jest ogromnie popularny jako autor Słówek, wciąż nowe wydania, i 
podziwiany za przekłady -i wygląda na to, że tak to już zostanie: dorzuca 
nieustannie nowe tytuły. (Nie ma w sobie nic z "benedyktyna", będzie prostować 
uparcie, "pracuję raczej niecierpliwą furią niż cierpliwą skrzętnością", stąd 
błędy, które usuwa w drugich wydaniach, na przykład Adolf Constanta będzie 
zmieniony zdanie po zdaniu, ale prosi, żeby pamiętano, iż on, samotnie, odrabia 
zaniedbania kilku pokoleń). W tej pracy widzi swoje zadanie, szczególnie teraz, 
w nowych warunkach: "przeorientować" kulturalnie polską elitę. Zwolniony z 
wojska, podejmuje dawną pracę lekarza kolejowego. Ale, starszy o lat cztery i 
reumatyzm, nie musi już chyba na każde zawołanie ruszać na trasę, bo nic o tym 
nie wspomina.
140
Robi starania o emeryturę, otrzymuje ją w czerwcu 1919 roku - ze względu na zły 
stan zdrowia, ale chyba pomogło także to, że jest Boyem. Życie osobiste w pustce 
- uczucie, z którym tyle nadziei wiązał, zostało zdruzgotane. Wciąż miał tę 
młodą kobietę przed oczyma, ale nie, za "powiernika" nie chciał służyć, ani za 
barometr jej nastrojów. "Był nieszczęśliwy" - twierdzi Irena Krzywicka, która
dowie się o tym od niego.
I wtedy zadzwonił z redakcji "Czasu" Dołek Starzewski. Był marzec 1919 roku, 
cztery miesiące niepodległej Polski, telefon -śmiało rzec można - historyczny. 
Teatr im. Słowackiego wystawia Tartuffe'a (Świętoszka), w twoim przekładzie - 
Antoni Beaupre, nasz recenzent, wyjechał na konferencję pokojową do Paryża - czy 
ty byś nam tego nie zrecenzował? Tadeusz wykręca się: nie zna się na teatrze, 
nigdy nie pisał recenzji. Znasz się, znasz - mógł pomyśleć Starzewski, który 
wiedział o swoim przyjacielu więcej niż on sam, ale powiedział podobno: to 
Molier, będziesz na znajomym gruncie.
I tak oto znalazł się Tadeusz Żeleński w fotelu recenzenta, a Fuś obok niego. To 
ona, która wtedy była związana ze Starzewskim, mogła podsunąć redaktorowi 
pomysł, żeby zmusił Tadeusza, podziwianego już przecież autora szkiców z 
literatury francuskiej, by spróbował sił w recenzji. "Dolcio" był stałym 
bywalcem w domu Pareńskich, podko-chiwał się w Zosi, kiedy była jeszcze 
rozdokazywaną smarkulą -i temu uczuciu pozostał wierny. Tadeusz miał u Zosi 
więcej szczęścia, zdmuchnął mu ją sprzed nosa (tak jak innemu jej wielbicielowi, 
swojemu młodszemu bratu Edziuli), ale to nie zaważyło na przyjaźni. Redakcja 
konserwatywnego "Czasu" przez całe lata była dla Tadeusza drugim domem. 
Starzewski dawniej sam pisywał recenzje teatralne -to on, w trzech kolejnych 
artykułach, "ustawił" odbiór Wesela (którego był jednym z bohaterów) w 
zdezorientowanym tą sztuką Krakowie -ale odkąd został naczelnym redaktorem, 
zajęty pilnowaniem linii politycznej pisma, nie bardzo się do tego kwapił. 
Pisanie męczyło go. "Pisał dobrze, ale z trudem - ocenia przyjaciela w Znaszli 
ten kraj Boy, naświetlając mimochodem własne pisarstwo. - Za wiele wkładał w to 
świadomej refleksji, podczas gdy myśl, zdanie musi się wytwarzać podświadomie, 
wyskakiwać na gotowe, zwłaszcza w wymagającym pośpiechu dziennikarstwie". 
Tadeusz niewątpliwie przesadzał mówiąc wtedy - a i później też - że nie zna się 
na teatrze. Teatromanem,
141
jak wiemy, był od dzieciństwa: Widywał największych tuzów sceny -z Modrzejewską, 
Żelazowskim, Bolesławem Leszczyńskim i starym Rapackim na czele. Przyjaźnił się 
z ludźmi teatru: Wyspiańskim, Solskim (choć ci dwaj ze sobą walczyli), 
Trzcińskim, Osterwą, Schille-rem, Grzymałą. A kobiety! Ile sekretów zza kulis 
usłyszał od "Jagi" Mrozowskiej!... To mogła być lepsza szkoła wiedzy teatralnej 
niż ta oficjalna: tajemnice wyszeptane na ucho. I jeszcze Belina - jej kłopoty i 
ambicyjki. Ale co innego "znać się", a co innego pisać, i to w "Czasie", na 
którym się wychował - co za emocja! I trochę strach. Pierwsza recenzja nie 
zapowiada przyszłego wirtuoza: wyczuwa się onieśmielenie. Boy pisze w niej o 
tym, że jeśli się wystawia sztukę wierszem, to tekst trzeba mieć opanowany 
pamięciowo. Nikt chyba nie zaprzeczy. Ocenia aktorów (chwali). "Całość nosiła 
cechy inteligentnej i bacznej reżyserii..." (Teofila Trzcińskiego, jego 
przyjaciela i głównego wykonawcy w Zielonym Baloniku).
Na tym by się skończyło, ale Beaupre nie wraca z Paryża: konferencja pokojowa 
zapowiada się na długie miesiące - Boy nie uwolni się tak prędko od obowiązków 
recenzenta. Więc znowu z Fu-siem na premierze: tym razem jest to historyczna 
sztuka Krzywosze-wskiego Pani Chorążyna. W Warszawie grupa młodych poetów 
skupionych w Pikadorze (Słonimski, Lechoń, Tuwim, Wierzyński) robi awanturę na 
premierze, protestując przeciw wystawianiu szmiry. Boy pisze, że trudno mu 
zrozumieć dlaczego, nie ma w tej Chorążynie "żadnego szalbierstwa 
artystycznego". Wystarczy mu, że sztuka "nie podaje się za nic innego niż jest w 
istocie".
Mijają dwa miesiące - może to wystarczyło, żeby pozbyć się lęków, nabrać 
zaufania do siebie - i oto recenzja ze sztuki Macieja Szukiewicza Odys w 
gościnie, po której wnikliwy czytelnik "Czasu" mógł sobie pomyśleć: tak, to coś 
innego, to proza i to taka, w której czuje się autora Stówek. Bo też i zderzenie 
z Szukiewiczem było podobne do tych zderzeń rodem ze Słówek. I trzeba było 
jeszcze na jedną rzecz się zdecydować: jak potraktować sztukę, której autorem 
był przyjaciel? Czy możliwy jest tu obiektywizm? A jeśli sztuka jest podła (w 
gatunku) i niedorzeczna (myślowo)? Przecież Szukiewicz, rówieśnik Tadeusza, to 
ten młody człowiek, który "Stacha" ściągnął wraz z Dagny do Krakowa. Przyjaciel? 
A któż w tym małym światku krakowskim nie był przyjacielem? Dyrektorzy teatrów, 
reżyserzy, akto-
142
rży, scenografowie, autorzy wreszcie (Rostworowski, Grzymała-Sied-lecki, 
Morstin, Julek German) - sami przyjaciele!
"Jestem jeszcze bardzo świeżym recenzentem - zaczyna swoje sprawozdanie Boy - 
dlatego wyznaję, że przed każdą premierą bywam szalenie zdenerwowany. Co to znów 
będzie za kwiatek? Tak przyjemnie się zachwycać, a tak głupio, tak nieprzyjemnie 
"krytyko-wać". Albo i ten Szukiewicz (myślałem sobie) - znam go od tak dawna, za 
nic nie chciałbym mu zrobić, broń Panie Boże, przykrości; co jemu strzeliło z 
tym Odysem! Czemu Odys? Czemu nie Arka Noego albo Sodoma i Gomora? [...] Znów 
ten "wielki repertuar* (tak zrzędziłem w duchu) - znamy to: aktorzy bez gatek a 
na koturnach, ze sceny padają odświętne słowa, jak "przecz", "atoli", "ninie", 
trup ściele się gęsto, słowem - toute la lyre".
Brutalny Odys, cham i rabuś, pojawia się na szczęśliwej wyspie subtelnych 
Lotofagów (zjadaczy lotosu). Otóż "rozdział pomiędzy idealistyczną a 
materialistyczną koncepcją świata", wykreślony przez Szukiewicza, w czym wyczuwa 
się aluzje do "idealizmu" Polaków i "materializmu" okupantów, ten rozdział 
wydaje się Boyowi zbyt prostolinijny. "Nie żyjemy, niestety, na wyspie 
szczęśliwości, ale na opornie rodzącej ziemi, która wydaje lotosy ideału tylko o 
tyle, o ile je obficie nawieźć krwią i gnojem". I dodaje coś osobistego: "A kto 
miał sposobność w życiu codziennym obserwować osobniki z plemienia "Lotafagów" i 
widywał, ile nieraz gnuśności, egoizmu, pasożytnictwa i kabotyństwa kryje się 
pod fałdami idealistycznego płaszcza, jak naiwne zwalanie trudu życia na barki 
pogardzanych "zjadaczy chleba", ten z pewnym chłodem przyjmie wszelkie credo 
zbyt górnie i śpiewnie noszącego się idealizmu".
Do tego felietonu odnosi się wspomnienie Boya o sporze ze Starzewskim o jakieś 
słowo, które mogło urazić czytelników "Czasu". "Czasem, przewidując trudności, 
dawałem coś na wyrost, zaceniałem, aby móc spuścić". Boy w swojej recenzji 
powołał się ironicznie na świętą Kingę i Bolesława Wstydliwego: to na pewno też 
byli "idealiści". Również ci aktorzy bez gatek naczelnego frasowali. "Targ w 
targ, Starzewski mówi: "Święta to święta; w tych rzeczach "Czas" nie może znać 
kompromisu; ale ustąp mi świętą Kingę, a ja ci ustąpię gatki"". W wydaniu 
książkowym znalazły się i gatki, i święta. "Lubiłem tę przyjacielską cenzurę, w 
której Starzewski wciąż bronił niewinności
143
czytelników "Czasu", którzy znów... byli uszczęśliwieni, że nareszcie ktoś tę 
niewinność gwałci". Czasem jednak, siedząc w tej uroczystej loży, wciela się w 
dostojnego moralistę: dziwi nas i trochę bawi, kiedy gorszy się, całkiem serio, 
że znakomita aktorka występuje... w kostiumie kąpielowym (zwłaszcza, gdy zważy 
się skromność ówczesnych kostiumów), obawia się bowiem, że takiej artystce 
"trudniej nas wstrząsnąć tragizmem w roli Lady Makbet". Zwierza się z "uczucia 
zawstydzenia podczas oglądania pieprznych tematów". W kilka lat później tłumaczy 
swoje zażenowanie tym, że czuje, "iż naokoło publiczność bierze ją inaczej. A to 
znów dlatego, iż dany utwór literacki zjawia się u nas jakby wyrwany z całości, 
brak nam ogniw ewolucji...". Zakończenie recenzji z Brata marnotrawnego Oskara 
Wilde'a: "Na liczne zapytania, spowodowane wątpliwą reputacją autora, 
oświadczam, iż sztuka jest najzupełniej dla panien".
W liście do Wacława Borowego, swojego entuzjasty a zarazem głęboko wierzącego 
katolika, tłumaczy, dlaczego pisze o teatrze w "Czasie", mimo że pismo to "ma 
trochę zacieśnioną klientelę". Drukować gdzieś daleko "jest jakoś nieprzyjemnie 
- każde miasto i pismo ma swój kamerton, którego na odległość się nie wyczuwa -
przy tym w "Czasie" bardzo mnie bawi różne rzeczy pisać, też mam uczucie, że 
"gwałcę polską matronę", co jest zawsze jeszcze moim ulubionym zajęciem".
To był list z 16 lipca, nazajutrz zaś, w liście do Anny Beliny, obiecuje, że 
przyśle jej recenzje, jeśli zgromadzi je w książce. Wszedł w to zupełnie 
przypadkowo, "a potem się wciągnąłem i chętnie to robię, bo mnie to odświeża i 
stanowi antydot od tych kurzów bibliotecznych, w jakich żyję. Odbieram ciągłe 
komplementy i mam w tym "poważne stanowisko", co mnie bardzo śmieszy, bo mnie to 
wszystko razem nic nie obchodzi".
Nie była to prawda, a raczej była to jedna strona prawdy -przeznaczona dla 
Niusi. Dwa miesiące wcześniej Boy zamieścił w "Czasie" kilka artykułów na tematy 
teatralne i sprawiło mu przyjemność, że Borowemu się podobały. Nie porusza w 
nich spraw formy, stylu teatralnego, aktorstwa, "szkoły" - Craiga czy 
Stanisławskiego -idzie mu o treść, teraz, kiedy Polska jest wolna. "Jeżeli 
prawdziwym jest pogląd, że teatr jest najwierniejszym odbiciem danego 
społeczeństwa, to trzeba powiedzieć, że produkcja teatralna polska ostatniego
144
ćwierćwiecza stanowi osobliwy wyjątek od tego prawidła". Dramaturdzy siłą 
inercji, wciąż kropią sztuki o księdzu Skardze czy unii lubelskiej, chociaż 
prywatnie lubią co innego. "Ale zresztą to zrozumiałe; żyliśmy od tylu lat w tak 
anormalnej atmosferze, tak bez tlenu, bez powietrza, pod ciśnieniem tylu 
nakazów, literatura musiała pełnić tyle funkcji zastępczych, że wszystko można i 
trzeba zrozumieć. Ale teraz uff! - odetchnijmy: Mamy Polskę, sejm, wojsko, 
dyplomację, będziemy mieli szkołę polską i oświatę ludową, niechże to wszystko 
działa jak najsprawniej, a literatura niech wróci do tego, co jest jedyną jej 
prawą funkcją". Jakaż to funkcja? Znajdziemy odpowiedź we wcześniejszym 
akapicie: Czasem mogłoby się zdawać, że odwykliśmy po prostu od świadomości, że 
pierwszym, jedynym zadaniem pisarza jest wyrazić, możliwie pełno i szczerze, 
ludzką treść własną. Stefan Żeromski, przeczytawszy to (choć z mieszanymi 
uczuciami) ucieszył się, że Boy, którego podziwiał, nie rzuca hasła "sztuki dla 
sztuki". Przeciwnie, dodaje nawet, jakby z myślą o nim, Żeromskim: "Nie znaczy 
to, iżby kiedykolwiek literatura nasza miała się wyrzec swoich wielkich 
narodowych i społecznych zadań; mamy, na szczęście, i będziemy mieli dosyć 
pisarzy, dla których te właśnie wartości będą pełnym i szczerym wyrazem ich 
istoty". Idzie o prawdziwość wypowiedzi: nie każdemu jest dane nosić sztandar 
"wielkiej sztuki". "Kto zacznie śpiewać nie swoim głosem, ten skończy "kogut-
kiem" i zedrze się przedwcześnie".
Uwagi te, o których sam autor sprawiedliwie mówi, że są "nieco bezładne", 
dotykają równocześnie kilku problemów. Przede wszystkim, jest tu tak droga mu 
sprawa orientacji kulturalnej. "Kwestia wpływów niemieckich na psychikę polską 
nie zdaje mi się bynajmniej kwestią akademicką". Jeśli krzyżowanie polsko-
francuskie "wydaje... zdrowe i dorodne potomstwo... o tyle krzyżowanie 
germańsko-polskie jest bezpłodne albo też rodzi dziwotwory. Toż samo wpływy 
północne". "Wszystkie te protestancko-pastorskie problemy sumienia" wydają mu 
się obce "dla naszej romańsko-katolickiej umysłowości". Zwalczając ten nurt - 
konkurencyjny, w jego pojęciu, dla orientacji profran-cuskiej - wini zań 
częściowo "czynnik semicki" - jak się wyraża. "Stara to rasa, inteligentna, 
zblazowana i wciąż potrzebująca nowych podniet cerebralnych, chłonie przejawy 
sztuki nie tyle jako bezpośred-
10 - Błazen - wielki mąż
145
nie wrażenie lub uczuciowe przeżycie, ile jako mózgową podnietę, nową szaradę do 
rozwiązania". To, że inteligencja "semicka, stanowiąca ważny odłam publiczności 
teatralnej", musi być zawsze, politycznie i w sprawach sztuki, w awangardzie 
"postępu" (cudzysłów Boya) -można odczytać jako mimowolny dla niej komplement, 
jako polemikę wprawdzie nieprzyjemną, ale nie bez szacunku dla grupy społecznej, 
którą osobiście mało znał. Nasuwa mu się taki wniosek: "Harmonijna, zwarta, po 
tradycyjnej linii rozwijająca się kultura francuska jest duchowi semickiemu na 
ogół obca...". Będzie miał okazję zrewidować ten nieskomplikowany pogląd za lat 
kilka, kiedy w Warszawie, poprzez środowisko "Wiadomości Literackich", pozna 
inteligencję pochodzenia żydowskiego zafascynowaną kulturą właśnie francuską, 
przekładami Boya, teatrem Giraudoux, twórczością Gide'a i Malraux -no i 
Proustem, w oryginale, bo jeszcze nie istniejącym w polszczyźnie. I to 
nacjonaliści będą wtedy zapatrzeni w Berlin, ale nie będzie to już Berlin 
Reinhardta i Piscatora (co Boy bezbłędnie spostrzeże), ale całkiem inny Berlin. 
(Warto w tym miejscu przypomnieć, że kiedy w roku 1909 krakowska Akademia 
Umiejętności odmówiła nagrody profesorowi Szymonowi Aszkenazemu - otwarcie 
przyznając, że przeszkodą jest jego pochodzenie - Boyowi wydało się to tak 
absurdalne, że zareagował w Zielonym Baloniku prześmiesznym wierszykiem, 
trawestacją fraszki Kochanowskiego: O tem, co w Polszcze dzieiopis mieć winien).
Żeby zakończyć z obfitością spraw poruszanych w artykułach Boya, przytoczmy 
jeszcze dwa istotne spostrzeżenia. Jedno, że wielka poezja romantyczna 
zapłodniła "nowszą twórczość polską zjawiskiem jednym ze smutniejszych, tj. 
wielką poezją drugiej klasy". Druga uwaga dotyczy relacji emigracji z powszednim 
życiem teatru. "Otóż na emigracji - zauważa Boy - może powstać wielka poezja, 
ale nie może powstać bieżący repertuar teatralny, wyrażający współczesne życie". 
I nie idzie tylko o emigrację polityczną, także o twórców, którzy, z tych czy 
innych powodów, wybrali dla siebie Paryż, Wiedeń czy Berlin. "Przybyszewski (żył 
jeszcze wtedy) jest najczystszym typem tej emigracji, zawieszonej pomiędzy 
niebem a ziemią [...]. Nie zna nawet języka, jakim w Polsce ludzie potocznie 
mówią".
146
Beaupre już nigdy nie wróci do recenzowania. Czytelnicy poznali n0wego Boya - 
autora felietonów teatralnych, "impresyj", jak sam je kiedyś nazwał. Ich sława 
wyszła poza Kraków. Wojciech Natanson wspomina, że - tak jak kiedyś bracia 
Żeleńscy bili się o gazetę z kolejnymi odcinkami Trylogii - tak on z bratem 
wyrywali sobie Czas" z recenzją Boya. On sam, Boy, podkreślał, że ma teraz nową 
możliwość wypowiedzi, już nie tak wstydliwą, nie tak upokarzającą jak wiersze.
Upajał się wolnością i, chociaż zdruzgotany w życiu osobistym, przekonywał do 
optymizmu. Bronił tej nowej, kruchej jeszcze Polski przed łatwymi szyderstwami, 
wskazywał na jej młodość. W recenzji z Polityki Perzyńskiego, który zdumiewająco 
szybko zareagował na aktualia: "Państwowość nasza znajduje się w zaraniu 
kilkumiesięcznego zaledwie niemowlęctwa. Robienie nieporządku stanowi 
najbardziej bezsporny przywilej wieku młodzieńczego i spotyka się z wyrozumiałym 
uśmiechem otoczenia..." W recenzji z Miłosierdzia K.H. Rostworowskie-go: 
"Niepodobna mi się pogodzić z jego beznadziejną rozpaczą, niepodobna mi 
uwierzyć, że tworzymy jeden zawsze karuzel płaskiej chciwości i równie płaskiego 
egoizmu. Czuję się, jak większość czytelników "Czasu", [wmawia im swoje uczucia! 
- J.H.] duchowym dzieckiem rewolucji francuskiej, wierzę niezłomnie, dopóki mi 
jakiś sąsiad-bolsze-wik z Czarnej Wsi łba nie rozwali, że przeżywamy mimo 
wszystko chwile radosne i wiodące w jasną przyszłość, [...] Jestem niepoprawnym 
błaznem i marzycielem, wyznaję, że trudno mi oddychać w tak trzeźwej i ponurej 
atmosferze, jaką zieje utwór Rostworowskiego". Pisząc o sobie jako o dziecku 
rewolucji francuskiej, zapomniał najwyraźniej, że dla ludzi kręgu 
Rostworowskiego cała ta rewolucja, wraz z prawami człowieka i wszystkim, co za 
nimi idzie, była wymysłem szatana Oni sławili antyrewolucyjną Wandeę.
Gniewem wybuchnął z powodu "patriotycznej" sztuki pani Wój-cickiej (Jeszcze 
wczoraj). Nie oszczędzał autorki. "Nie chcę jej posądzać o grube żerowanie na 
bólach narodowych [...]. Jest to po prostu czysto kobiece mizdrzenie się przed 
lustrem w najróżniejszych pozach, uśmiechach, spojrzeniach". Wspominając 
niedawny jeszcze czas, który opisuje jako "bezsilne patrzenie potrójnych 
niewolników na orgie święcone po obu stronach przez wrogów i "swoich"", 
stwierdza: "Nie ma żadnych wskazań dydaktycznych, które by kazały rozdrapywać te
147
rany - raczej przeciwnie". Przyznaje się, że tupał i gwizdał zupełnie otwarcie, 
aż jakiś pan, siedzący przed nim, zauważył ze zgorszeniem: "Oto skutki 
zdziczenia wojennego!".
Nie znosi, kiedy truje się widzów perypetiami sercowymi monarchów. I w ogóle - 
ostrożnie z historią. "Było nie było, ale się skończyło [to w sprawozdaniu z 
Zygmunta Augusta Rydla - J.H.]; przychodzą momenty, że przeszłość staje się 
legendą, a legenda roztapia się w cień. Upełnoletniono nas; a był już czas po 
temu. Odwróciliśmy nową kartkę w księdze zdarzeń. Hura!"
Ten okrzyk "hura!" powtórzy w kilku jeszcze recenzjach, w których radość obecną 
przeciwstawi minionej rozpaczy. W bogobojnym Krakowie wspiera farsę francuską 
(którą później, w Warszawie, będzie tępił), szczególnie zaś inteligentne komedie 
Flersa i Caillaveta. Tak by było zdrowo, "aby trochę wesołości nawiedziło naszą 
scenę!". Inteligentny śmiech to, jego zdaniem, odtrutka "przeciw wszelkiemu 
zacietrzewieniu, bladze i tej fali zdziczenia, jaka grozi nam zalewem". 
Odpierając zgorszenie jednego z krakowskich krytyków z powodu komedii Maurice'a 
Donnaya (którą Boy na prośbę Trzcińskiego przetłumaczył), traktującej dość 
frywolnie święto zwycięstwa, wzdycha: "Kiedyż wreszcie zrozumiemy, że można być 
człowiekiem serio śpiewając Madelon i można być, niestety, błaznem śpiewając 
Rotę?".
Do tej samej kampanii można zaliczyć pełną pasji recenzję z Zazdrości 
rozsławionego swoim Saninem Arcybaszewa: "...wszystko, co się na scenie dzieje, 
co się mówi, można określić jednym słowem: chamstwo. [...] Do zmistyfikowania 
publiczności pomagało im [sztukom przybyłym ze wschodu] jedno: są brutalne i 
ponure. To rzecz szczególna w istocie, jak często te dwa przymioty utożsamia się 
z siłą i głębią. Włożyć masę inteligencji, talentu, filozofii w to, aby z 
szarzyzny i smutku życia wydobyć cudowny, orzeźwiający uśmiech, to nazywa się u 
nas płytkością; natomiast powtarzać najbardziej wyświechtane komunały, dodając 
od czasu do czasu na kształt refrenu: "umrzesz, zgnijesz, robaki cię zjedzą" - 
o, co to za głębia!".
Kraj jest zagrożony. W Krakowie, napomyka w jednej z recenzji, nie czuło się 
tego zagrożenia tak, jak w Warszawie, wydawało się ono tak dalekie... Ale oto 
zwycięstwo - tam, w Warszawie - i ulga w sercu. Tej uldze zawdzięcza Bałucki - i 
teatr krakowski, który wystawił jego Kilińskiego - recenzję pobłażliwą dla 
naiwności sztuki, najwyżej
148
z lekka pokpiwąjącą. "Sam Igelstróm nie taki straszny jak go malują: nakrzyczy, 
jucha, bo nakrzyczy, ale rozumu Bóg mu nie dał, dziecko wywiodłoby go w pole! I 
patrzymy na to wszystko, i cieszymy się serdecznie, bo pierś uciśniona dławiącą 
zmorą ostatnich tygodni czuje potrzebę odetchnąć szeroko, radośnie, w poczuciu 
swobody, braterstwa, nadziei. [...] A kiedy znów wmaszerują hufem dzielni 
rzeźnicy, potrząsając toporami wyostrzonymi na Moskala, wszystko by im człowiek 
darował - i "paseczek" kiełbasiany [...] i nawet guzik od spodni znaleziony w 
kiszce pasztetowej dziś rano... A już o tym, ile by dziś majster Kiliński 
policzył mareczek za nadbicie obcasów i "zole", o tym nawet i grzeszna myśl w 
głowie nie postanie".
To spojrzenie na Kilińskiego z punktu widzenia sceptyka, konfrontującego prawdy 
(czy raczej mity), podawane do wierzenia przez historię, z własnymi 
doświadczeniami, nie jest u Boya czymś nowym -to praktyka obecna już w Słówkach. 
Był rok 1919, kiedy Boy, który wciąż jeszcze nie umiał się wyzbyć nawyku 
informowania o sobie "pani Niusi", uprzedził swoją korespondentkę, że wkrótce 
ukaże się Ojciec Goriot "z awanturniczym wstępem". Wstęp "demaskował" 
balzakowskiego bohatera. "Ależ ten starowina, którego Balzak uważa za 
zwierciadło uczciwości, to był niegdyś najgorszego gatunku spekulant 
żywnościowy, "krwią ludu" utuczony paskarz nad paskarze. -I Boy dodaje: - Kiedy 
indziej uszłoby to może naszej uwagi, ale dzisiaj jesteśmy tak przeczuleni na 
tego rodzaju przestępstwa!"
Gdyby chodziło jedynie o "demaskację" starego Goriota, to czytelnicy nie 
widzieliby w tym nic awanturniczego,, jechał go sęk" - jak klął czasem Boy. 
Rzecz w tym, że w przypisie tłumacz dobiera się do samego "Stacha" 
Połanieckiego, uchodzącego za wcielenie zaradności narodowej. Cytuje z powieści 
fragment, kiedy Połaniecki odbiera we Florencji "wiadomości tak pomyślne, że 
przechodzące wszelkie wyobrażenie. Prawo wzbraniające wywozu zboża z powodu 
głodu zostało ogłoszone". I Boy może pokiwać głową: "O święta naiwności 
wielkiego pisarza! Zatem typowa lichwa żywnościowa, połączona z wywozem do 
Niemiec [...] to jest owa obywatelska działalność "wzoru nowoczesnego Polaka". 
Głód dopisał! [...] I cała Polska czytała to z nabożeństwem przez dwadzieścia 
pięć lat, i ta książka leżała na stole każdego ziemiańskiego domu!". Antoniego 
Czechowa, w doświadczonej przez kolejne głody Rosji, Rodzina Połanieckich 
wzburzy-
149
ła. Obruszył się na jej płaski i fałszywy "idealizm". Inaczej Lew Tołstoj: 
podobał mu się wątek miłosny, poprowadzony, jego zdaniem, delikatnie, o wiele 
subtelniej "niż u Francuzów".
Do wątku paskarzy, już z historycznego dystansu, bez emocji, powróci Boy-
recenzent w dwanaście lat później, z okazji wznowienia Dziejów salonu 
Wroczyńskiego. Epoka wydaje mu się tak odległa, że z wysiłkiem odtwarza się ją w 
pamięci. "Słowo "paskarz", "paskar-stwo" było wówczas jednym z najczęściej 
powtarzających się w rozmowie. Wierzyło się, że wszystko złe płynie z 
paskarstwa. Dziś [jest rok 1931 - J.H.] pojęcie to wydaje nam się bardzo naiwne, 
coś tak, jak gdyby ktoś termometrowi przypisywał gorączkę, a barometrowi zmiany 
pogody". I oto na jaką śmiałość recenzent się zdobywa: "Sądzę, że bez 
paskarstwa, bez handlu mieszkaniami, bez szmuglu życie byłoby w ogóle wówczas 
niemożliwe, ugrzęzłoby w biurokratycznych szykanach, też nie zawsze 
bezinteresownych, a o wiele dokuczliwszych". Recenzent doprowadza rozważania do 
końca, nie cofa się przed rewolucyjną rewizją: "W sumie, rola paskarzy, którzy 
rozwijali wielką czynność, narażając się na szykany i więzienie po to, aby być 
jedynym wówczas możliwym organem handlu, bywa raczej dobroczynna; a nienawiść do 
nich wynikała z nastrojów uczuciowych wobec szybko gromadzonych fortun, 
kontrastu między świeżym bogactwem a brakiem kultury".
Na tym w gazecie ten akapit się kończył. Przewidując krzyk, jaki się podniesie 
(i podniósł) - Boy broni paskarzy! - recenzent w wydaniu książkowym dopisał 
zdanie: "No, i oczywiście stąd, że to były skończone draby...". Nie uchroniło go 
to jednak przed atakiem Irzyko-•wskiego, który przyczepił się do tych wnikliwych 
i jakże podówczas samodzielnych refleksji, żeby zgorszyć się, jaki ten Boy jest 
niemoralny! My dzisiaj myślimy o takich sprawach z mniejszymi emocjami. 
Oficjalnie psioczy się na "szarą strefę", ale ekonomiści, a także socjologowie, 
po cichu przyznają, że odegrała ona w procesie transformacji ustrojowej pewną 
pozytywną rolę, wyzwoliła inicjatywę, uruchomiła energię i pieniądze, dała, 
chociaż niejawne, zatrudnienie tysiącom ludzi, których biurokratyczna machina 
pozbawiła pracy. A że skarb państwa na tym tracił? To jest kwestia liczb w 
budżecie, bo, z drugiej strony, poprzez wzrost zakupów i sprzedaży pieniądz 
krążył, trafiając w końcu do banków. Niebezpieczeństwo zaczyna się wtedy, kiedy
150
szara strefa nabiera charakteru mafijnego i zaczyna wpływać na sfery nolityczne. 
Tak czy owak, oburzenie dziś na nią jest niewielkie i potępienie delikatnie 
werbalne. Może my dzisiaj jesteśmy mniej wyczuleni moralnie? A może po prostu 
bardziej trzeźwi?...
Radosna świadomość, że żyje w wolnej Polsce, wraca do tego Polaka, który 
czterdzieści cztery lata przeżył pod panowaniem obcego "najjaśniejszego pana", 
ilekroć zdaje sprawę ze sztuki napisanej wtedy, kiedy Polski nie było. Oto 
Lelewel Wyspiańskiego, rzecz o przegranym powstaniu listopadowym. "Byłem na 
premierze Lelewela w r. 1899, wyszedłem przygnębiony, wstrząśnięty. Smuciłem 
się... Ale dziś nie chcę. Dziś mamy wszystko za sobą. Dziś chcę się cieszyć. 
Hura!" A oto Tamten Zapolskiej. "Trzebaż dopiero wspomnieć ten czas, aby 
zrozumieć szczęście, w jakim żyjemy, w jakim pławimy się od rana do nocy; 
szczęście tak wielkie, że czasem, uświadomiwszy je sobie po przebudzeniu, ma się 
ochotę tańczyć w nocnej koszuli po pokoju!" (Piękny to byłby widok - dla 
domowników - zobaczyć, jak pan domu, doktor Tadeusz Żeleński, tańczy -w długiej 
nocnej koszuli! Człowiek jednak nie jest nigdy aż tak wolny, nawet we własnym 
domu, żeby móc sobie pozwolić na takie ekstrawagancje).
I jeszcze raz Wyspiański, tym razem Legion. Dla tych, którzy pamiętają - jak on, 
Boy - premierę Legionu, jest to widowisko krzepiące. "Wychodzi się z teatru z 
ulgą, w płuca napełnione trupim powietrzem wciąga się głęboki wdech świeżego 
kwietniowego tlenu, całe jestestwo przepełnia radość, że to wszystko jest dziś 
dla nas obojętne jak zeszłoroczny śnieg. Nie zbawiliśmy Rzymu, Rzym nie zbawił 
nas, rozwodów dziś mamy więcej niż kiedykolwiek, ale miejmy nadzieję, że ojciec 
święty nie skaże nas za nie na ponowny rozbiór i niewolę..." Ten poemat stał się 
tak odległy jak poezja średniowieczna. "I to jest w tym najcudowniejsze". 
Podobne uczucia ogarniają go z powodu Konfederatów barskich Mickiewicza: 
"Opuszcza się tę propagandową sztuką z uczuciem ulgi. [...] I myśląc o trudzie 
naszego największego poety - czujemy się trochę zawstydzeni swoim 
szczęściem...".
Prawie wszystko to pisał już mocno atakowany, między 1928 a 1930 rokiem. Nie 
szkodzi, na bezbronnego nie trafiło - mógł powiedzieć. Jesteśmy u siebie, można 
się brać za bary, jest o co.
151
Co zauważa przyglądając się Uczcie szyderców Benellego? Że "rozkosznie jest czuć 
się dzieckiem swojej epoki! Proszę pomyśleć: można być poetą, nie całując w 
jedwabne trykoty żadnego diuka ani księcia; można być historykiem, nie 
potrzebując łgać dla zysku lub strachu. [Optymizm trochę niewczesny - J.H.]... 
Ależ renesans to my! - chociażby negatywny... Tylko nie czujemy tego, takeśmy 
się oswoili z dobrodziejstwami, których zażywamy od dziecka". Minie niewiele lat 
i cały ten "europejski renesans" rozwali się w gruzy. Ale to dobrze, panie 
recenzencie, że zdążyłeś mieć swoje lata radości i ufności - nie wszystkim to 
było dane...
XII NAJBARDZIEJ OSOBISTA KSIĄŻKA
Siedzi w recenzenckim fotelu, obok żona, na scenie wyznają sobie miłość, 
zdradzają, kłamią, intrygują, poświęcają się, cierpią -o czym myśli Fuś? o kim? 
- on znajduje tu własne sprawy, znajome słowa, kobiety, które kochał i które 
odeszły. "...Każde zerwanie -napisze nazajutrz po premierze - bez względu na to, 
czy się w nim jest stroną czynną czy bierną - to ciężkie przejście duszy, to 
rana, która nie goi się bez blizny". I od razu, spłoszony nazbyt osobistym 
tonem, przybiera pozór błazeński: "Wyobraźmy sobie na przykład człowieka, który 
by dwadzieścia pięć razy w życiu przechodził operację wyrostka robaczkowego".
Nie zawsze ton jest lekki. Szekspir, Makbet. On i ona -mężczyzna i kobieta. 
Recenzent snuje refleksje: ta korona "nie jest dla niej - jak dla niego - arką 
tajemnych przeznaczeń narodów, olbrzymim poszerzeniem platformy czynu, ale jest 
par excellence biżuterią". Słowa cierpkie, niemal akt oskarżenia: "... ta sama 
myśl, która w duszy mężczyzny łamie się o tyle zapór, tutaj nie napotyka w 
drodze - nic. Zbrodnia? Czy to pojęcie istnieje dla kobiety? Zbrodnia jest 
naruszeniem milczącej umowy społecznej - czyż ona kiedy podpisywała tę umowę? 
[...] na widok bliskiego łupu, dusza jej pręży się całą siłą swojego instynktu - 
jak pantera do skoku".
Skądś znamy tę "panterę". I dalej - On i Ona. Bo "n i e głos sumienia - pisze 
recenzent - ściga lady Makbet w jej nocnych wędrówkach. [...] Wychowanie 
społeczne, które głęboko przetworzyło, uszlachetniło duszę mężczyzny, w kobiecie 
tylko wydelikaciło
153
system nerwowy". Recenzent zastrzega się: "Proszę się nie oburzać - to nie 
ja mówię, to Szekspir".
Ale czasem mówi niewątpliwie on. Jego ukochane nie były ukoronowanymi 
zbrodniarkami, ale on właśnie tę lady Makbet wyobraża sobie "jako wiotką drobną 
kobiecinkę", którą Makbet często nosi na rękach. Siła tego kobieciątka "płynie z 
bezwzględnej jednolitości i skupienia woli oraz ze zdolności smagania ową 
piekielnie dotkliwą kobiecą wzgardą, która dla prawdziwego mężczyzny jest wprost 
nie do zniesienia: albo chwyta za kij [to na pewno nie on! - J.H.], albo - staje 
się bezbronny".
Wraca do tych myśli - już bez możności zasłaniania się potężną osobowością 
Szekspira - w cztery lata później, w recenzji ze sztuki Urwancewa Wiera Mircewa. 
Wiera popełniła zbrodnię, ale nie jest Raskolnikowem - ona męczy się, bo się boi 
wykrycia zbrodni. "I tak jest bardzo dobrze - stwierdza recenzent. - Autor 
instynktem (nie inteligencją) odczuł, że skoro zbrodniarzem jest kobieta, 
psychologia tego zbrodniarza musi biec po innej linii. Zbrodnia Raskolnikowa 
urodziła się z obłędu rozumu, a znalazła drogę do ekspiacji w sumieniu; zbrodnia 
Wiery Mircewej urodziła się z miłości i znalazła rozgrzeszenie w miłości. 
Raskolnikow wyznaje czyn, bo nie może udźwignąć zbrodni; Wiera Mircewa, bo się 
boi spać w nocy. To, co u niego jest wżerającą się w mózg myślą, u niej jest 
chwilowym wybuchem, reakcją napiętych nerwów. On idzie na Sybir, ona do łóżka. I 
tak jest dobrze".
To w tym czasie mniej więcej zajął się Stendhalem. I kiedy pisze o Pustelni 
Parmeńskiej, oblegają go podobne myśli. Spostrzega, że księżna Sanseverina "jest 
żywym wyrazem owej spokojnej, niezachwianej ani na chwilę amoralności kobiety, o 
ile pozostała ona cała instynktem, nietkniętym niemal przez wychowanie 
społeczne. Nawet wyrzut sumienia to coś, co dla niej nie istnieje". Tymi to 
gorzkimi myślami dzieli się autor, któremu przyczepiono łatkę "pisarza 
buduarowego" i "bawidamka". A przecież wystarczyłoby poczytać! Boy przytacza 
gdzieś błyskotliwe powiedzenie Ninon de Lenclos, przesławnej kurtyzany z XVII 
wieku: "Trudno, trzeba wybierać: albo się kobiety zna - albo je kocha". Myliła 
się wielce doświadczona pani: w istocie nie ma takiego wyboru. Można kobiety 
"znać" - i je kochać. Miłość to "dopust Boży", "łagodny obłęd" (jak chce Proust) 
- i żadne
154
znawstwo", na szczęście, przed nią nie uchroni. Rozumienie i szacunek dla tego 
uczucia rodzi się nie z łatwych zwycięstw, lecz z klęsk. Cóż wie o miłości ten, 
komu wzajemność przychodzi bez trudu? Boy pisząc o małym, grubym, nieapetycznym 
Balzaku przytacza jego opinię: "Jedynie zapoznane i obolałe dusze umieją 
obserwować, bo wszystko je rani, a obserwacja rodzi się z cierpienia". Tak jak o 
tym, co to jest sen - to już Proust - wie naprawdę tylko ten, kto cierpi na
bezsenność.
Wybiera się z żoną na premierę Panny Maliczewskiej Zapolskiej. Czy to nie 
dziwne, Fuśku, że nigdy tego nie oglądaliśmy? Niedawno temu po raz pierwszy 
oglądał Moralność pani Dulskiej i Ich czworo'. O czym to świadczy? Że dla 
środowiska "artystowskiego", w którym się obracał na początku wieku, Zapolska 
się nie liczyła. Teraz Boy przyznaje, że wyszedł z teatru "oszołomiony, że 
istnieje tak znakomicie napisana polska sztuka". A co do ówczesnych sław, to 
przecież J.A. Kisielewski "jest sobie pisklęciem w porównaniu z Zapolska". Nic 
dziwnego, że pani Gabriela wściekała się na kółko Przybyszewskiego i jego "nagą 
du..." - nawet w liście nie dopowiedziała słowa do końca, takie to były czasy - 
szkoda, że minęły...
Ale jeśli Boy podziwia sztukę, to nie oznacza wcale, że zgadza się z "filozofią 
życiową, którą autorka sączy do ucha" bohaterce. Mając ciepły stosunek do Stefci 
Maliczewskiej (to nie żadna królowa, księżna czy inna groźna wydra), chciałby ją 
wziąć na kolana i powiedzieć: "Nie słuchaj, maleńka; nie wierz autorce, że 
jesteś problemem społecznym...". Stefa sama pragnie być kochana, ale co gotowa 
jest ofiarować temu kochającemu? "Jeśli będzie biedny, będziesz nim gardzić, bo 
ci nie ma za co kupić szmatek; jeśli będzie bogaty, będziesz go nienawidzić za 
jego wyższość, za jego obcość duchową. [...] Możesz mieć i to, i to, ale nie 
wierz autorce, że ci się coś należy. [...] Walcz, życie jest walką, a nie 
odpoczynkiem". I tu aforystyczna konkluzja jak strzał w środek tarczy: "Być 
kobietą to nie
synekura".
Na drugim końcu Europy, w Madrycie, Jose Ortega y Gasset gromadzi w tym czasie 
swoje Szkice o miłości. Porzucony właśnie przez kobietę - jak się można domyślić 
z pewnych napomknięć -i to na rzecz nieskomplikowanego rajdowca, dzieli się 
spotrzeże-niem, że kobieta w towarzystwie mężczyzny prymitywnego czuje
155
się lepiej, "jak ryba w wodzie". Po prostu może być sobą, nie musi napinać się 
do swojego "intelektualisty". W Krakowie, w recenzji ze sztuki Urzędniczka 
pocztowa A. Capusa, kubek w kubek to samo (ale zabawniej, autoironicznie) 
formułuje polski pisarz: "Jeżeli kobiety cenią inteligencję, to wyłącznie niemal 
jako siłę, jako broń, którą stała się ona w nowoczesnym ustroju; ale uczucie na 
tym tle jest zawsze wpółchłodne, jakby wyrozumowane: wszystkie bogactwa żywiołu, 
skarby owego uroczego macierzyństwa serca chowają dla tych godnych zazdrości 
bezmózgich pieszczochów, z którymi czują się tak bardzo sobą... (Niemal 
dosłownie jak ów sławny Hiszpan!). Będąc sam, niestety, inteligentnym 
człowiekiem, poczyniłem w tej mierze wiele smutnych doświadczeń; ale nie 
rozdrapujmy ran...".
Ale jak tu ich nie rozdrapywać, skoro tego bezmózgiego chłopta-sia "rozkosznie 
grał p. Leszczyński". Jej mąż (wciąż jeszcze). Wcielenie radości życia i 
szczęścia u kobiet. Trudno nie podziwiać wielkoduszności recenzenta, jego nałogu 
gry fair. Ale taki był.
Mógłby przywołać w charakterze świadectwa wiersz Marii (z Kossaków) 
Pawlikowskiej: Do głupiego ("Mój głupi milczy o wszystkim, jak milczą kwiaty 
pachnące / i jest wysmukły jak jeleń, a w oczach ma uśmiech życia. / Mój głupi, 
nieoczytany - gdy westchnie - to wiosna wzdycha, / gdy taśma zębów zabłyśnie - 
skaczą światełka po ścianie. / Intelekt nie zmiażdżył jeszcze złocistych 
tkanek..." etc.) - ale jeszcze ten wiersz nie był powstał. Jest za to sztuka tej 
subtelnej pani pt. Szofer Archibald. Gdyby głos piszącej kobiety -uważa 
recenzent - był zupełnie szczery (o co trudno), "okazałoby się, iż tak jak 
dominującą nutą literatury męskiej jest ubóstwienie kobiety, tak znowu 
dominującą cechą literatury kobiecej byłoby niezadowolenie z mężczyzn".
Dlaczego właśnie tak? Odpowiedź przedziera się brutalnie przez delikatną jak 
muślin zasłonę, za którą chowają się najbardziej skrywane pragnienia. Kobieta 
daje mężczyźnie "skarby tego, czego nie ma, a czerpie je w nieprzebranej kasie - 
naszej wyobraźni. [...] To, czego szuka w nich (mężczyznach) kobieta, znacznie 
trudniej jest nadrobić wyobraźnią. Szczęście mężczyzny to lotny miraż, szczęście 
kobiety to raczej arytmetyka, geometria, fizyka. Kobieta nieodzownie jest wielką 
realistką w miłości".
156
Zadaje sobie jeszcze jedno pytanie, jakby nie zauważywszy, że odpowiedział już 
na nie przedtem: , Jedno mnie intryguje: to, iż w tej sztuce, która cała kręci 
się dookoła spraw miłości, nie ma dosłownie ani krzty miłości". I wreszcie 
słowa, które mogą zaszokować subtelne wielbicielki Pawlikowskiej: "...jest pewna 
polska rubaszność w patrzeniu (scenicznym) na te sprawy. Atawizm? Może... Nie 
można być bezkarnie córką i wnuczką najlepszych malarzy koni w Polsce".
A kobiety, czytelniczki, wciąż lubiły autora tych cierpkich prawd, mało: 
uwielbiały go. Akceptowały tę wiedzę o sobie, nie upierały się, że jest inaczej. 
Wyczuwały, że pod spodem tych wyrzutów kryje się przyzwolenie na to, żeby były 
sobą. W oskarżycielu wyczuwały obrońcę. (Inna rzecz, że może zdumiewać, jak 
pokornie, idąc za nakazami religijnymi - muzułmanki, katoliczki, żydówki - 
przyjmują narzucane przez mężczyzn ograniczenia praw czy nawet upośledzenie. I 
pilnują, żeby ich siostrzyce nie przyznawały sobie tych praw za dużo). Poza tym, 
powiedzmy sobie, na ogół kobiety - prócz jakichś zmaskuli-nizowanych fajterek - 
nie są zbyt dobrego zdania o kobietach: to kobieta zagraża, kobiecie, czyha na 
jej łup, nie mężczyzna. Od czasu do czasu - zawieszenie broni, babski sabat, 
wzajemne zwierzenia (z utajeniem tego, co najcenniejsze), kupa śmiechu, drwiny z 
mężczyzn, z ich słabości, wzgardliwe odżywki, szokujące ordynarnością.
Flirt z Melpomeną, poprzedzony nieśmiałym wstępem ("raczej ocieram się" o 
zagadnienia teatralne "niż wnikam do wnętrza" - stąd tytuł) - miał powodzenie, 
które go zaskoczyło. Sam przyznaje, że "nie było prawie pisma, które by [jego 
książeczce - J.H.]... nie poświęciło obszernej, przeważnie zawstydzająco 
pochlebnej oceny". Chwalił Adam Grzymała-Siedlecki i chwalił Stanisław 
Miłaszewski, dwaj autorzy, których sztuki recenzent za lat parę zjedzie bez 
litości. Mniej zadowoleni byli ludzie teatru: dostrzegali, że Boy zajmuje się 
raczej stroną literacką tego, co dzieje się na scenie, konfrontuje to z życiem, 
nie wytycza nowych dróg, poza zabawnym postulatem, żeby teatr, zwłaszcza farsa, 
zaczynał się później, po kolacji a nie przed. Boy, we wstępie do Flirtu z 
Melpomeną Wieczoru drugiego przyznaje, że nie jest "człowiekiem teatralnym". 
"Pisanie o teatrze jest dla mnie jedynie miłym wytchnieniem po innej pracy, 
której oddałem się cały. Na wiedzy teatralnej, w ścisłym tego słowa znaczeniu, 
się nie znam, a już najmniej na reformie teatralnej, gdyż nigdy mimo
157
najszczerszych chęci nie mogłem dobrze zrozumieć, co to słowo oznacza". Chętnie 
kokietuje tym, że brak mu aparatu profesjonalnego, na przykład, kiedy zachwyca 
się grą Mieczysława Frenkla: "Na czym polega i gdzie mieści się "technika" 
Frenkla, niechaj to wytłumaczy ktoś bardziej fachowy, ja nie potrafię".
W teatrze czuje się "bardziej widzem niż krytykiem". Wychodzi z niego "zawsze 
zamyślony nad życiem, rzadziej nad teatrem". I chwała Bogu. Bo cóżbyśmy mieli, 
gdyby posłuchał ludzi teatru? Tomy recenzji (jeśliby przy nich trwał), które 
stanowiłyby może uzupełnienie do historii teatru polskiego, ale - dla 
teatrologów. A tak mamy prozę, którą należy zaliczyć (jak spostrzegł Andrzej 
Stawar) do beletrystyki, literatury pięknej, mamy jedyną w swoim rodzaju 
panoramę dwudziestolecia, zapis życia i myśli. Jeśli żywił jakieś tęsknoty do 
fabuły, to teraz je zaspokaja: streszczenia sztuk - bo ta metoda przeważa -
zamieniają się w noweletki, z iskrzącymi się życiem postaciami. Czasem zapędza 
się w streszczeniu; opowiada na przykład pasjonującą sztukę Węgra Fodora, 
myślimy sobie: ależ to znakomite! I nagle czytamy: "Taką sztukę mógł napisać pan 
Fodor. Ale jej nie napisał; a właściwie napisał nie to". Wielki narrator onego 
czasu! Czytelnik przebiega wraz z nim kraje i epoki, przeskakuje z renesansu do 
antyku, z Rosji carskiej do Francji Ludwika XIV, raz są polscy romantycy, raz 
Anglicy z Bernardem Shaw i Galsworthym, są Amerykanie i Węgrzy, zdarzy się Czech 
(których plebejskość recenzent lubi), a to Hiszpan i Włoch ("znaszli ten kraj, 
gdzie cytryna... nawet cytryna!") -za każdym razem przed czytelnikiem rozsuwa 
się kurtyna, zostaje wzbogacony, czegoś nowego się dowiaduje, zaczyna domyślać 
się, że na coś można spojrzeć inaczej, od nieoczekiwanej strony. Życie jest 
bogatsze niż nam się wydawało, uczucia ludzkie bardziej skomplikowane. Jak dla 
Montaigne'a odskocznią do rozważań jest starożytny cytat, tak dla niego to, co 
dzieje się na scenie, niechby w błahej sztuczce. Ten autor, Boy-Żeleński, uwodzi 
nas jako fabularzysta także wówczas, kiedy kreśli sylwetki swoich klasyków 
Francuzów. Yillon, Yoltaire (w Sans-Souci), Beaumarchais, Retif de la Bretonne, 
Rousseau, Stendhal, Yalles, Andre Gide wreszcie - ile w nich życia! I te pary, 
które autor nam ukazuje, dramatyczne, namiętne romanse, w których, w 
zagęszczeniu uczuć, owo "było - czy nie było" przestaje być ważne: pani de la 
Fayette i książę de La Rochefoucauld,
158
Julia de Lespinasse i jej hiszpański kochanek, stara ociemniała, pani du Deffand 
i jej paląca korespondencja z Horace Walpole'em, Baude-laire i pani Sabatier, 
Yerlaine i jego wulgarna "Kasztelanka". No a przede wszystkim Balzak i pani 
Hańska, romans w listach, uwieńczony małżeństwem.
Kilkoma zdaniami, słowem malowniczym i, wydawałoby się, jedynym możliwym, ożywia 
i przybliża. Taka jest zewnętrzna, techniczna niejako, strona tego pisarstwa. 
Naprawdę jednak idzie o treść. I nie o nieokreśloną treść (co Stawar zarzucał 
Irzykowskiemu, autorowi książki zatytułowanej Walka o treść), ale o taką, która 
związana jest z życiem, sprzyja życiu, przeciwstawia się fałszom i załganiu. 
Nie, żeby recenzent miał jakiś program, który z felietonu na felieton realizuje. 
Nic by z tego nie wyszło - jego uwagi biorą się z reakcji spontanicznej na to, 
co się dzieje na scenie, wynikają z jego osobowości. Opowiedzenie sztuki pozwala 
mu uświadomić sobie, co go w niej uderza: co przejmuje lub razi. Mijają lata, to 
już nie flirciki - rośnie dzieło. Autor wreszcie zdaje sobie sprawę, czym się 
zajmuje, co tworzy. Tych kilkaset sztuk, które omówił - pisze we wstępie do 
Wieczoru już ósmego - to "tyleż spowiedzi na najrozmaitsze tematy". Nie waha się 
stwierdzić wprost: "Jest to moja najbardziej osobista książka, wiodąca się w 
prostej linii nie od uczonych wydawnictw teatrologicznych, ale od - Słówek".
"Kiedy idę do teatru - zwierza się z okazji wystawienia Ballady-ny - zostawiam w 
domu to, czego nauczyłem się w szkole, wieszam pietyzm na kołku i staram się być 
jak czysta tabliczka, na której autor pisze sobie przez jeden wieczór, co mu się 
podoba. Słowacki, czy Yerneuil, wszystko mi jedno; patrzę, słucham - i koniec".
To jest prawie program, gdybyśmy się chcieli koniecznie czegoś takiego 
doszukiwać, chociaż, wbrew temu, co mówi, wcale niełatwy do zrealizowania - 
człowiek nigdy nie jest niezapisaną tabliczką, toteż on zaznacza, że się o to 
star a. Patrzy i słucha, co ma mu do powiedzenia ze sceny Stefan Żeromski w 
bardzo aktualnej sztuce Ponad śnieg... Wił się tym razem, by nie sprawić 
przykrości pisarzowi, którego czcił szczególnie. Ale cóż robić: wyznaje 
szczerze, że akt drugi "jest dla mnie czymś trudnym do przełknięcia". Po patosie 
aktu pierwszego - nagle w pełnej "dulszczyźnie". Doznaje "uczucia kakofonii". 
"Zapewne tak w życiu być mogło- poucza nie byle kogo, bo czczonego przez
159
siebie pisarza - możliwe jest takie "nazajutrz" heroizmów i poświęceń 
wyrzuconych na mieliznę codzienności, ale jest to prawda życiowa zupełnie innej 
kategorii artystycznej". Broni tu czegoś w rodzaju jedności dramatycznej. "Mógł 
Hamlet w życiu mieć katar, ale nie mogę sobie wyobrazić jego "Być albo nie 
być..." przerywanego potężnym kichanie m".
Polemizuje z Brunonem Winawerem, który zarzuca mu, że recenzując Promienie FF, 
nie wyczuł, że sztuka wyprzedza dzisiejsze formy teatralne i że on, Winawer, 
mógłby pisać o trójkącie małżeńskim świetne sztuki, ale tym gardzi. "Szkoda! - 
replikuje Boy. - I na tym polu da się niejedno zrobić. [...] W ogóle - pisze 
dalej - nie znam nic banalniejszego niż utyskiwanie na banalność motywów 
artystycznych. [...] Bo nowość leży w czym innym niż w treści; nową, wiecznie 
tajemniczo nową jest żywa krew, którą twórca wlewa w swoje dzieło. Można 
wprowadzić na scenę kumoszki z sąsiedztwa i być nowym; można ściągnąć na nią 
karawaniarzy ogoniastych z Marsa i dwugłowe kokoty z Syriusza i mówić 
oklepanki".
Kończy się ta polemika wyrażeniem nadziei, że nie zamąci ona miłych osobistych 
stosunków między autorem a "sędziwym humorystą" (tak go nazwał Winawer!). Nie 
zamąciła.
Przy okazji innej sztuki Brunona Winawera Księga Hioba (tłumaczył ją na 
angielski sam Conrad, ale nie udało się jej wystawić w Anglii, nawet jemu!), 
pada bardzo znamienna deklaracja: "Doprawdy nie mam zbyt wielu przesądów i 
uważam, iż bardzo zdrowo jest czasem stanąć na głowie; ale wątpię, aby wciąż 
chodząc na głowie można zajść bardzo daleko".
Jest w wyrażaniu podobnych poglądów bardzo konsekwentny. Kiedy teatr wystawia 
debiutancką sztukę Bogdana Czyżowskiego Dziwna ulica, niestety mętną, i ozdabia 
ją "igraszkami scenograficznymi" pana Galia, sceptyk zauważa: "I w romboidalnym 
pokoju można gadać kwadratowe a nawet piramidalne komunały, a trójkątne krzesło 
będzie zawsze kompromisem, póki nie wychowamy "nowego aktora" o trójkątnym 
zadku".
Jeśli chodzi o samego debiutanta, to stara się osłabić ciosy. Może on, 
recenzent, to wszystko źle streszcza? Może źle utwór zrozumiał? "Ale cóż? 
Czytałem sumiennie sztukę przed przedstawieniem, słucha-
160
łem jej uważnie w teatrze, cóż mogę więcej zrobić?..." (Przed premierą 
Rosmerholm przeczytał Jednym tchem" jedenaście sztuk Ibsena! Przed Odysem w 
gościnie - zestaw książek z mitologii greckiej. Stale się tak przygotowywał do 
spektaklu...). Na końcu ma dla autora coś pocieszającego: "Mimo to ta Dziwna 
ulica nie jest niesympatyczna; przeciwnie, jest w niej coś młodego, szczerego. 
Młodą jest ta grandilo-kwencja i bodajże banalność kategoryj myślenia".
"Niech pisze dalej" - taką zachętą zakończył recenzję ze sztuki Brończyka o 
Żółkiewskim, która przypomniała mu, jak preparowano historię w szkole. To 
legenda, że występował jakoby przeciw twórczości awangardowej. (Wykpiwał tylko 
jej naiwne uroszczenia, że to jest nareszcie "dla mas". Ależ skąd, przeciwnie - 
nic bardziej środowiskowego i elitarnego - wskazywał trzeźwo). Bodajże on jeden 
wspierał Stanisława Ignacego Witkiewicza i to on namówił Teofila Trzcińskiego do 
wystawienia Tumora Mózgowicza w teatrze miejskim. Nie znaczy to jednak, że 
wszystko w tej sztuce aprobował. Przyjaźń przyjaźnią (Witkacy wprowadził się 
wówczas do mieszkania Boyów na Krupni-czej), ale co trzeba było powiedzieć, to 
powiedział. W Witkacym widzi raczej indywidualność (ogiera literatury - powie 
później) niż "szkołę". Artykuły, które autor w związku ze swoją sztuką napisał, 
zaciemniają tylko jego twórczość, "wysuwając na czoło raczej więcej niż 
ryzykowną i niesympatyczną teorię bezsensu w literaturze". Na to nie ma zgody! 
"Forma z treścią złączona jest jak dusza z ciałem, które, jak wiadomo, można 
rozdzielić, ale... waląc pałką w łeb". I oto paradoks: arcyintelektualny utwór 
"wypłynął na wody teatru pod flagą bezsens u". Wymienia jeszcze parę rzeczy, 
które go szczególnie zasmuciły. Zapewne nic z tego nie powiedział swojemu 
drażliwemu sublokatorowi przy stole - napisał w felietonie: to ta "trywialna, a 
nazbyt domowo-studencka gwara". "Styl p. Witkiewicza jest niemyty i niecze-
sany..." Mimo to, gorąco popiera.
To nieprawda też, że jest przeciw "eksperymentatorstwu"; uważa tylko, że pewnego 
typu eksperymentom najłatwiej się poddają sztuki pośledniejszego gatunku. Czytał 
teorię Tairowa, że "najpierw rodzi się reżyserskie widowisko, potem szuka się 
sztuki, która posłużyłaby za jej wcielenie. [...] Ujemną stroną tego pojęcia 
teatru jest fakt, iż temu reżyserskiemu egotyzmowi podporządkować się dadzą 
przeważnie dzieła podrzędne". Jest jeszcze drugie niebezpieczeństwo - monotonia.
1 - Błazen - wielki mąż
161
"Twórczą i wiecznie nową jest jedynie myśl, duch, sposoby i sposobiki są dość 
ograniczone". I na koniec: "Tęgie dzieło samo podyktuje swój styl; gdy tekst 
służy jedynie za substrat, zawsze grozi teatrowi to, że wszystko skąpie w 
jednostajnym sosie". Wielka dramaturgia nie daje się gwałcić, a jeśli się to 
robi, ulatuje z niej sens i wielkość. Stąd ostrość, z jaką ocenia 
eksperymentatorstwo Zelwerowicza ("w imię stylu gra Szekspira w komedii 
Beaumarchais'go, Goldoniego - we Fredrze!"). Podjąłby się, niewiele retuszując 
tekst, wystawić Ojca Strindberga jako farsę, z komikiem Fertnerem w roli 
głównej. Jest przeciw ideologizacji teatru, którą uprawiają, każdy na swój 
sposób, czerwony Schiller i mistycznie katolicki Osterwa, jego przyjaciele. 
"Zapewne - pisze, atakując skłonności Schillera - "pogłębić społecz-nie" można 
wszystko: można by, na przykład, wystawiając Śluby panieńskie, pokazać za oknem 
wynędzniałe twarze pańszczyźnianych chłopów, przyglądających się z nienawiścią 
tym pańskim igraszkom; ba, mógłby lokaj Jan wygrażać pięścią za plecami Gucia, a 
nawet opluć mu z tyłu modny rajtroczek; ale czy to byłoby dobrze?"
Osterwa znowu, żeby zademonstrować, jak bogobojne było życie w polskim dworku, 
poprzedził Zemstą nie istniejącą u Fredry mszą, no i zrobiło się pontyfikalnie i 
smutno, i humor przepadł.
Recenzent przekazuje swoje odczucia, swoją prawdę - przyjaźń nie ma tu nic do 
roboty. Oto dwie wielkie i zaprzyjaźnione z nim aktorki, Irena Solska i 
Stanisława Wysocka, wspólnie postanowiły uniezależnić się od przyziemnych 
dyrektorów i stworzyć, już w Warszawie, teatr awangardowy, własny, według swoich 
pragnień. "I wybrały! i zagrały! i wyreżyserowały!" Co? Jakieś berlińskie 
sztuczydło, którego akcja toczy się w domu publicznym. "I bierze ochota 
powiedzieć im: "Moje panie, jesteście obie wielkie aktorki, ale jesteście -jak 
zdarza się wielkim artystom - wielkie dzieci! Rozgrymaszone, zarozumiałe, 
wyciągające ręce do lada błyskotek, nie umiejące rozróżnić złota od szychu"". 
Później podobnie surowo obszedł się z Ćwikliń-ską i nieraz z Malicką - zawsze, 
kiedy znakomita aktorka, kształtując samodzielnie repertuar, kompromitowała swój 
gust i ujawniała myślowe ubóstwo. Najgorzej dostało się Hannie Ordonównie, a 
więc osobie z zaprzyjaźnionego kręgu. Żadnych względów! "Gdyby panna Stefcia z 
Trędowatej doczekała naszej epoki, zachowała młodość i urodę, odkryła w sobie 
talenty artystyczne, poszła z duchem czasu i otwarła
162
teatrzyk rewiowy, mogłoby to wyglądać mniej więcej tak jak Widowisko pani Hanki 
Ordonówny. Marzenie o sobie samej: szlachetność i pokusa, ludzkość i piersi, 
dusza i nogi. Istny taniec przed zwierciadłem zadowolonej z siebie i nigdy nie 
sytej nowych póz kobietki..."
To nie znaczy, że jest pewny, że to on musi mieć rację. Człowiek nie tylko jest 
omylny, ale i zależny od nastrojów. Recenzent jak najbardziej. Ciężko otruty po 
jakimś bankiecie, doszedł do wniosku, że stracił "ostatnie złudzenia, co do 
istnienia obiektywnej krytyki". Nie zapomina o ironii: "Za pomoc w rozjaśnieniu 
tego subtelnego zagadnienia literackiego składam gospodarzom [...] bankietu 
serdeczne dzięki".
Inny gatunek rozterki krytyka - potraktowanej z humorystyczną lekkością - nie 
mniej przez to prawdziwej, sygnalizuje w recenzji z Pocałunku wojny Stefana 
Kiedrzyńskiego. (W ogóle do Kiedrzyń-skiego ma słabość. Krytykuje go czule. 
Jakąś recenzję zacznie tak: "Kiedyś stwierdziłem, że Kiedrzyński pisze co drugą 
sztukę dobrą. Cieszę się na następną"). Wracajmy do Pocałunku wojny. Jest koniec 
września 1920 roku, tuż po zwycięstwie w bitwie warszawskiej, ciężar spadł z 
piersi, można sobie pozwolić na lekki ton. Zaczyna recenzję tak:
"Przyznam się, że nie bardzo lubię owych sztuk o tematach zaczerpniętych z 
tragedii wojennych ostatniej doby. Może to wygodny egoizm krytyka, któremu w 
istocie przysparzają one niemało kłopotu. Jak tu się rozeznać w chaosie wrażeń 
artystycznych z tak różnorodnych, z tak sprzecznych wprost dziedzin? Jak urobić 
sobie zdanie? Ot, na przykład mówią przez kwadrans na scenie rzeczy dość ckliwe 
- już, już krytyk formułuje sąd: "Thi, słabe!". Wtem naraz: "Brzdęk!" -szyby z 
okien wylatują; za chwilę "Rrrrym!" - całe okno leci na podłogę; człowiek 
wstrząsa się na fotelu i myśli: "E, silne!" I znów kilka minut dialogu wątpliwej 
świeżości; znów zaczyna nieśmiało błąkać się po mózgu: "Jednak to słabe..." Aż 
tu: "Bum, bum, pif, paf, bum, bum" - nie ma co: "Silne". I zapada kurtyna, i 
biedny krytyk, oszołomiony, znajduje się na ulicy i wciąż nie umie sobie 
odpowiedzieć na pytanie: "Słabe czy silne?"".
Recenzent rzeczywiście bywa czasem pobłażliwy dla sztuki nie najwyższego lotu, 
ale w której słyszy sympatyczny mu ton, na przykład nie ma w niej "owego łatwego 
okrucieństwa, owego tryumfalnego
163
podkreślenia niemoralności, nikczemności świata". ("Jak czytelnicy widzą - 
napisze, i to w kilkanaście lat później, w okresie kiedy był tak bezwzględnie 
atakowany - wszystko mi się podoba w tym wiedeńskim far sidle [...]. Równie 
dobrze mogłoby mi się w nim wszystko nie podobać - kto wie, czy nie z większą 
słusznością... Ale taką już mam naturę, że staram się w teatrze brać wszystko z 
dobrej strony. Dopóki się da, bo czasem się nie da...").
Toteż teraz (jest rok 1919) życzliwie potraktował Powodzenie Testoniego. Wkrótce 
skończy czterdzieści pięć lat - ma szmat życia za sobą, dużo ciężkich chwil, 
porażek tylko jemu znanych, trochę sukcesów oczywiście też, ceniony i podziwiany 
dorobek twórczy - i oto do czego doszedł:
"Dosyć człowiek jest biedny, po co się jeszcze nad nim znęcać! Cóż za sztuka 
skakać na to pochyłe drzewo? Im dłużej żyję na świecie, tym bardziej 
inteligencja, dowcip bez dobroci wydają mi się niesympatyczne i niezajmujące".
Szukacie programu? Oto jest.
XIII TEN PIESZCZOCH BOY
Jest u szczytu sławy. Czytają go, zachwycają się, szanują. Naczelnik państwa, 
omawiając traktat z bolszewikami, kończy go słynnym dwuwierszem ze Stefanii: "Bo 
z tym cały jest ambaras, / Żeby dwoje chciało naraz". (Odtąd nic już nie może 
przewrócić mi w głowie, mówi na to Boy). Jest pieszczochem krytyki literackiej, 
nie szczędzą mu mocnych komplementów - czasem ci sami ludzie, którzy dziesięć 
lat później obrzucą go błotem. Nie może się skarżyć, że nie docenia się tego, co 
robi dla kultury polskiej. Pracownik nieznużony -pisze Wacław Borowy, krytyk 
jeszcze młody, ale już wybitny, w przeznaczonym dla prawicowej 
"Rzeczypospolitej" szkicu Nowe tomy Boya - "i jakoś po gargantuowsku radosny. - 
Zdumiewa się: - Skąd się wziął taki w literaturze naszej?". Bo pozycja Boya może 
budzić zdumienie: nie pisał powieści, dramatów, poematów - ma w dorobku, ot, 
Słówka, czyli wierszyki, czasem śmieszne, czasem melancholijne, tłumaczenia 
arcydzieł i studia z literatury francuskiej - i jeszcze coś, zupełne novum, 
garść recenzji z teatrów, jak sam mówi, prowincjonalnych. Jak to się dzieje, że 
z tym dorobkiem wychodzi na czoło współczesnego piśmiennictwa, że stawia się go 
obok Żeromskiego, a sam Żeromski, według Grzymały, mówi, że "nikt nie pisze tak 
niezwykle jak Boy", chociaż zarzuca mu, w szkicu Snobizm i postęp, frankofi-
lizm. (Po latach Andrzej Stawar skomentował to zjawisko stwierdzeniem, że 
"wybitni pisarze stwarzają nie tylko odrębny styl, ale i odrębne podgatunki"). 
Nawet ataki, choć zdarzają się, nie są teraz tak gwałtowne. Katolicki "Głos 
Narodu" wysławia jego trud piórem K.H. Rostworowskiego.
165
Popularność tak duża, że chwilami uciążliwa. Wciąż dochodzą wieści o jakichś 
samozwańczych "wieczorach boyowskich"; recytuje się, bez jego zezwolenia, i bez 
honorarium oczywiście, wiersze ze Słówek, albo też pod tym wezwaniem szalbierze 
produkują potworki własne, kompromitując rzekomego autora. Boy odwołuje się do 
słabego jeszcze stowarzyszenia obrony praw autorskich. Sam Schil-ler urządza w 
Warszawie "wieczór Boyowski" (a honorarium, kochany Lulku?), Irena Solska zaś 
przyrządza go w Krakowie na mistyczne, tak że obecny na spektaklu autor poczuł 
się jak na własnym pogrzebie.
Najmniej przejmuje się wielkością Boya - sam Boy. Nie zadziera nosa, w głowie mu 
się nie mąci, ani przez chwilę nie przypuszcza, że jest jakimś "autorytetem", 
robi swoje. Skóra na nim ścierpła, pisze, kiedy dowiedział się, że Borowy, już 
zwolniony z wojska, przygotowuje studium o nim jako o tłumaczu. Bo on sam, ileż 
by mógł sobie zarzucić! "Gdybym więc ja sam o sobie w tej chwili miał pisać jako 
o "tłumaczu", toby strasznie wypadło!" - pisze do swojego krytyka. W trzy 
tygodnie później: "Mam zwyczaj pierwszą redakcję robić byle jak, tak szybko jak 
pióro nadąży, boby mnie inaczej nudziło, i dopiero w drugiej redakcji gruntownie 
stylowo wyporządzać...". Sądzi, że "ostatnie rzeczy będę znacznie 
poprawniejsze". Po przeczytaniu artykułu Nowe tomy Boya pisze do Borowego, że 
"niektóre ustępy przyprawiły mnie o rumieniec zawstydzenia, a niektóre 
przyprawiły mnie o rzewne roztkliwienie nad swymi "zasługami" - ale największą 
przyjemność sprawiło mi to, że raz ktoś mówi o literaturze z tekstem w ręku, 
analizując technikę słowa, bo to się w naszej krytyce dość rzadko spotyka".
Miał jako twórca to szczęście, że napotkał krytyka-fachowca, krytyka, który umie 
się zachwycać - i to właśnie dlatego, że jest fachowcem. Ich korespondencja 
zaczęła się w lutym 1919 roku od propozycji Borowego, żeby Boy przetłumaczył dla 
księgarni św. Wojciecha w Poznaniu Myśli Pascala, przy czym zapytywał, czy 
tłumaczowi nie przeszkadza jego katolicyzm. Taką więc autor Słówek miał 
renomę!... Boy odpowiada, że przekład Myśli ma od dawna zrobiony, ale jeszcze 
nie opracowany. "Katolicyzm" Borowego nic mu nie przeszkadza, "cechą tej 
sympatycznej religii jest to, że wszystko się w niej zmieści". Stawia jednak 
warunek, że musi mieć co najmniej
166
jedną korektę i jedną rewizję. Przy przekładach nie sposób oddać skryptu "bez 
możliwości ostatniego retuszu w korekcie". Przekład został skrytykowany w 
pobożnym "Głosie Narodu", gdzie pisano z ironią o tłumaczu jako o "zachwalanym 
krakowskim Gallo-Polaku". Borowy był, oczywiście, innego zdania. Teraz jednak, 
mimo całego swojego podziwu, ma do Boya żal o felieton Wiatrologia. Uwagi 
dyletanta na marginesie wiedzy ścisłej, w którym autor wytknął profesorom - E. 
Kucharskiemu i Ignacemu Chrzanowskiemu (Borowy u niego studiował) - rzucanie 
słów na wiatr", spowodowane zwykłą ignorancją. Kończy ten szkic jadowitą ironią: 
"Jeśli tak postępuje Wiedza Ścisła, cóż zostanie nam, dyletantom? Jeżeli tak 
czynią ludzie serio, cóż zostanie nam, błaznom?". W tym ostatnim słowie jest 
ponoć przymówka do tego, że profesor Chrzanowski, siostrzeniec Sienkiewicza, być 
może urażony tym, co Boy pisał o świątobliwej Rodzinie Połanieckich, miał go 
nazwać kiedyś "błaznem".
Borowy zarzuca mu "okrucieństwo". Boy odpowiada, że nie ma tego w jego 
charakterze. "Ale cóż, z chwilą kiedy się coś pisze, człowiek staje się jak 
malarz: tu trzeba trochę cynobru, tu trochę ochry, no i daje się, nie bardzo 
myśląc o osobistym działaniu tego na żywego człowieka, które mnie samemu teraz 
jest przykre". Jednak nie uważa, żeby popełnił niesprawiedliwość: "trzeba było 
nakłuć ten pęcherzyk". Chrzanowski, jego zdaniem, "należy... do tych historyków 
literatury, którzy w gruncie mają antypatię do literatury: jest ona dla nich 
niby dość plugawy, ale konieczny nawóz, na którym dopiero wyrasta piękny kwiat, 
tj. katedra profesora literatury". Mamy tu więc w zalążku przyszłe boje z 
"polonistyką od pana Zagłoby", "trochę komiczną nauką" itd. Nie ukrywa przed 
Borowym wątku osobistego: Chrzanowski "kładzie się jak Rejtan" i nie dopuszcza 
go (idzie chyba o profesurę) w imię "wiedzy ścisłej". Odżegnuje się jednak Boy 
stanowczo od wszelkich motywów politycznych, których najwidoczniej się 
dopatrywano. To, że się "dostało "endeckiemu" uczonemu, w tym doprawdy nie ma 
najmniejszej myśli politycznej, tylko może jest po trosze nemezis "endeckiego" 
temperamentu Chrzanowskiego i jego endeckiej agresywności, która wywołuje 
odpowiednią też reakcję".
W liście do "kochanego Adama" (Grzymały-Siedleckiego) Tadeusz, gratulując 
przyjacielowi polemiki z profesorem Kucharskim, pisze
167
już bez ogródek: "Zanadto się rozwydrzyły te belfry - wszystko, co literat powie 
o literaturze, to jest "nieścisłe", tylko oni są "ściśli". [...] Od dawna mnie 
to niecierpliwi i stąd powstała ta Wiatrologia, w której chciałem pokazać, jak 
wygląda ta sławna "ścisłość", z której sobie czynią monopol". Warto na pewno 
dodać, że po latach profesor Chrzanowski wybaczył autorowi Wiatrologii jego 
artykuł: wymienili nawet kilka uprzejmych, może nawet i serdecznych listów.
W roku 1922 wychodzi wreszcie studium Wacława Borowego Boy jako tłumacz, 
najpierw opublikowane w czasopiśmie, później w książce. Rzecz bez precedensu: 
zdarzały się wprawdzie skrupulatne analizy tłumaczeń, na przykład szkic 
Kraszewskiego o współczesnym tłumaczeniu Hamleta, ale po raz pierwszy ktoś - i 
to nie byle kto -zobaczył w tłumaczu t w ó r c ę, z ogromnym wpływem na 
współczesność. "Jako wyborny krytyk jest Boy uznany bezopozycyjnie" -czytamy. (I 
mimo woli podliczamy: recenzje pisuje zaledwie od trzech lat; trochę dłużej, ale 
niedużo, studia z literatury francuskiej). Zobacz-myż więc, jak to jest z 
tłumaczeniami. "Nie ma chyba inteligentnego Polaka, który by uważał, że Boya 
oszacowano nad zasługę". Dowiódł, co ważne, że "czytelnictwo w Polsce można 
podnieść". Po tych ogólnych komplementach autor studium przechodzi do 
drobiazgowej analizy. Zaczyna od rozdziału "Wierność przekładu": w tym Boy 
zaprzeczył sięgającemu czasów starożytnych twierdzeniu, że "przekłady są jak 
kobiety: albo wierne i brzydkie, albo piękne i niewierne". Dalej: bogactwo 
terminologii z przeróżnych dziedzin (autor studium je wylicza), "olśniewająco 
przedstawia się słownik Boya". Wszystko wsparte przykładami. Dalej rozdział: 
"Trzydzieści stylów". Norwid, Kasprowicz, Miriam - tłumacząc "każdego ubierają w 
strój taki, jaki noszą" - Boy jest "niezwykłym transformistą stylistycznym". 
Tutaj przykłady. "Trzeba być obszarnikiem języka polskiego, trzeba być w nim 
panem nie lada, aby móc mówić za trzydziestu autorów trzydziestu różnymi 
stylami". (Jak w zakończeniu wiersza Spowiedź poety. "A jeślim gwary ojczystej / 
Choć jeden przysporzył klawisz, / Ty mnie od hańby wieczystej / O, mowo polska, 
wybawisz!"). Inne tytuły rozdziałów: "Arcysarmatyzm", "Za pan brat z mową 
pospolitą", ale także "Po polsku, po krakowsku i po swojemu". Wytyka Borowy - 
jako czytelnik z Warszawy - pewne "galicyzmy", choć przypisuje je temu, że 
tłumacz jest "niesłychanie chłonny językowo". Można zauważyć kło-
168
poty z liczebnikami złożonymi (miał je i Wyspiański), np.: "dwadzieścia trzy 
kobiet", "dwadzieścia dwa lat". (Jest faktem, że język recenzji późniejszych, 
tych warszawskich, wyzbędzie się pewnych cech, które robią dziś wrażenie 
staroświecczyzny. Krzywicka opowiada, że wymawiał nieznane już w Warszawie 
pochyłe e: syr, kobicy...). W tej bogatej tkaninie nie brak nitek pochodzenia 
prowincjonalnego i lokalnego" - stwierdza skrupulatny autor studium. (Później 
jednak, po polemicznym artykule profesora Nitscha, z jedenastu zarzutów się 
wycofał). Nikt nie jest doskonały i Boyowi też zdarzały się wpadki. Rozdziałek 
"Omyłki i poprawki" podaje przykłady; gdyby takich szczegółów zebrać więcej - 
nie może się oprzeć złośliwości młody uczony - można by "ułożyć z nich bombę 
felietonową pod tytułem Wiatrologia" - ale dopowiada, że trzeba "w imię 
słuszności zaznaczyć, że tego rodzaju niedociągnięć jest w ogromnym dziele Boya 
znikoma ilość".
Borowy zwierza się, że starał się pisać prędko ze względu na tempo produkcji 
tłumacza. Ale i tak nie dotrzymał kroku Boyowskie-mu tempu: "w czasie, gdy byłem 
zajęty pisaniem, wyszły cztery świeże jego książki [...]. Tak więc już w chwili 
ukazania się jest niniejsza praca częściowo "przestarzała"". Dodajmy, że w ciągu 
następnych siedemnastu lat liczba przekładów została podwojona, wzbogacona o tak 
wielkie nazwiska jak Stendhal i Proust.
Uniwersytet poznański proponuje byłemu lekarzowi katedrę literatury francuskiej. 
Boy był gotów ją przyjąć, ale najwidoczniej w ministerstwie były jakieś opory, 
łatwo się domyślić z jakiego powodu, bo zatwierdzenie nominacji trwało... 
półtora roku. Kiedy nadeszło, Tadeusz Żeleński podjął już był inne decyzje 
życiowe (na szczęście). Jak dotychczas to los, przypadek przesądza o tym, jaki 
będzie jego wizerunek twórczy, więc i co będzie dla nas znaczyć. Gdyby zaszył 
się na katedrze w Poznaniu, nie byłoby zapewne dalszych tomów recenzji, nie 
byłoby kampanii obyczajowej -byłby skrupulatny (ale może nie najlepszy) 
pracownik uniwersytecki. Jednak ta nominacja, choć spóźniona i nie wykorzystana, 
"przyda się - jak zauważa B. Winklowa - w okupowanym przez Sowietów Lwowie".
Jest trzechsetlecie urodzin Moliera, Teatr Polski w Warszawie wystawia Chorego z 
urojenia, Boy poprzedza spektakl odczytem. Po-
169
mińmy niefortunny udział w uroczystościach molierowskich w Paryżu gdzie - z winy 
tajemniczego urzędnika MSZ - Boy reprezentował Polskę jako nieznany nikomu 
"Stanisław Jelinski". Francuzi wynagrodzili mu tę oczywistą przykrość 
przyznaniem tytułu "Oficera oświaty publicznej" i Krzyżem Kawalerskim Legii 
Honorowej. Wkrótce stanie się reprezentacyjnym bohaterem towarzystwa "Les Amis 
de la Pologne" i idolem "Różyczki" Bailly, działaczki zakochanej w polskiej 
kulturze.
Z odczytem o Molierze ruszył w Polskę. Odwiedził kilka miast, w maju 1922 roku 
był w Kaliszu gościem państwa Staniewskich. Tych dwoje działało na polu kultury 
w swoim mieście, interesowali się żywo literaturą, dość powiedzieć, że abonowali 
tak elitarne pismo jak "Przegląd Warszawski" Borowego. On, Maurycy, profesor 
gimnazjum, uprawiał czasem publicystykę; ona, Helena - właśnie, kim była ona? 
Kobietą inteligentną, oczytaną, raczej przystojną (choć z kompleksami), z 
pewnymi ambicjami literackimi (chciała tłumaczyć Conrada, ale nic z tego nie 
wyszło). Zawdzięczamy tej znajomości, szczególnie pani Helenie, blok listów Boya 
Żeleńskiego ocalony z wojennego pogromu, może nie najważniejszych, niemniej 
bardzo cennych, ona zaś zawdzięcza Tadeuszowi Żeleńskiemu to, że jej portret 
namalował (po latach, w roku 1938) Witkacy, którego zresztą nie znosiła.
Rodzi się w sposób naturalny pytanie: czy to był romans? czy choćby flirt? Nic 
na to nie wskazuje. Była może chwila, kiedy coś wisiało w powietrzu 
("Najchętniej pani ofiaruję w Warszawie czasu, ile pani zapragnie, ale pani jest 
zawsze taka dzika, a że ja jestem nieśmiały, więc!... Musimy się z tego 
poprawić"). Jeśli się coś kroiło, to "rozeszło się po kościach", jak mówią o 
wygasłych uczuciach piękne panie.
Wydaje się, że oboje państwo Staniewscy, ona szczególnie, potrzebni byli Boyowi 
jako wrażliwi odbiorcy, ludzie, którzy żywo reagowali na wszystko, co napisał i 
robił. To ona była skrupulatną recenzentką, czasem oceniającą surowo swojego 
znakomitego i ukochanego autora. Była pruderyjna, zgorszył ją Brantóme i 
zgorszyły Niebezpieczne związki Laclosa. On ma nadzieję, że "mimo pierwszego 
oburzenia "zostanie po nich... ta siła fatalna i będzie gniotła niewi-dzialna", 
aż - na odwrót niż u Słowackiego - przemieni anioła w zjadaczkę chleba". 
Przyszła "zjadaczka chleba" (chyba pojęła, co on
170
w niej krytykuje) wypomina francuskiej literaturze "erotyzm": "u nas tego nie 
ma". "Pewno, że "u nas tego nie ma" - odpowiada czytelniczce pisarz - ale może w 
związku z tym leży, że tylu innych rzeczy u nas nie ma, i nasza pewna miałkość i 
miętkość. Bo tak już się zdaje, że prawie wszelka energia i twórczość jest 
transpozycją tej pratwórczej
energii".
Lubił się z nią podroczyć. Domyślał się, że "zepsucie" nie szkodzi mu w jej 
oczach, że ta przyzwoita mężatka, dobrze ułożona, uosobienie szlachetności, nie 
przyzna się nigdy, iż natykając się na drastyczności odczuwa podskórny dreszcz. 
Kiedy ona narzeka, czy też tylko zapytuje, co on sądzi o dzisiejszym "zepsuciu 
kobiet", Boy odpowiada, że na ten temat nic nie umie powiedzieć, "raz dlatego, 
że żyję jak pustelnik, a po wtóre dlatego, że mnie się wszystko wydaje 
niewinne". Ona czyta Rabelais'go, on udaje zażenowanie: "Nie będę śmiał pani w 
oczy spojrzeć. To jest książka, przy której rumieniłem się tłumacząc, a zarazem 
bawiłem się po królewsku - dodaje - bo domyśla się pani, że te wszystkie 
ornamenty trzeba było przeważnie samemu wymyślać".
Jest ponownie w Kaliszu, kiedy objeżdża Polskę z odczytem Jak zostałem 
literatem. Wygłosił go w pięćdziesięciu miastach, odnosząc niebywały sukces: 
"milszy jeszcze niż Smosarska!" ,Jaka urozmaicona jest Polska!" - entuzjazmuje 
się w reportażu Mój objazd pasterski. Styl odczytu nieco kokieteryjny, prelegent 
uwodzi (słowem) swoje czytelniczki (bo też na nie, podobnie jak dzisiaj, 
najbardziej można liczyć). Oczywiście, że są "w to wszystko pozawijane pewne 
poglądy literackie, które staram się szerzyć od wielu lat". I dlatego: "Czuję w 
sobie coś z misjonarza i coś z dziwki". (Aha, dziwki! - odnotowują przeciwnicy). 
Przed występem porównuje się do "upadłej dziewczyny", która musi wyjść do gości. 
"Odnoszę sukces i jako prelegent, i jako mężczyzna".
Ponure dęciaki nie zauważą autoironii, żartobliwego dystansu do własnych 
sukcesów. Można jednak zauważyć wrażliwość na kobiety, jakąś stałą czujność na 
inteligentne buzie. Aktorka, z którą od kilku lat jest związany, nie najwyższej 
klasy, epizodzistka raczej, ale z poczuciem humoru, młodsza od niego o dwa 
dziesięciolecia, nie zaspokaja go uczuciowo. Być może w ogóle mu ciąży. Ale nie 
potrafi zerwać, ("...istnieją męskie i bardzo męskie natury - pisze pod koniec 
1920
171
roku - które nerwowo nie zdobędą się nigdy na ten akt [powiedzenia kobiecie: nie 
kocham cię - J.H.] jakże zbawiennej, nieraz dla obojga, brutalności"). I tak to 
się ciągnęło latami, podczas których on czuł się osamotniony i tęsknił do 
miłości.
Odczyt jest znakomity, jest niezwykle cenny dla każdego biografa, ale pani 
Staniewskiej nie bardzo się podoba. Nie wiemy dlaczego. Może dlatego, że ten 
pisarz, jej idol, zbyt lekko traktuje siebie. Pointą odczytu jest wątpliwość: 
"czy ja w ogóle jestem literatem?".
W grubszych zarysach jest to ten sam odczyt pt. Mes confessions, którym 
oczarował publiczność zgromadzoną w Wielkim Audytorium Sorbony w lutym 1927 
roku. Najbardziej "paryski" odczyt, jaki kiedykolwiek słyszałem - zachwycali się 
bonzowie i dziennikarze. Objechał z nim wiele miast Francji, wszędzie odnosząc 
sukces. Były bankiety, oficjalne wizyty i ordery. W "Kurierze Porannym" 
publikuje z tej podróży swoje wrażenia, które ukazały się później w tomie W 
Sorbonie i gdzie indziej. Pani Staniewska ma prawo się gorszyć. Najwyraźniej 
niespokojna o jego obyczaje, zapytuje, jak zareagował na uwagę pewnej pani (o 
czym wspomniał w reportażu z Francji), że na sali nie ma kobiety, która by mu 
się nie oddała. Jak tego słuchał? "Tak mniej więcej - odpowiada on - jak się 
słucha takich, które proszą, aby im się wpisać do albumiku, bo to mniej więcej 
ta sama kategoria". Państwo Staniewscy wciąż go zapraszają do Kalisza, rzadko 
udaje się to pochłoniętemu pracą pisarzowi zrealizować. To ona, pani Helena, 
czasem bywa w Warszawie, gości u Żeleńskich w domu - jego list z końca 1927 roku 
kończy się słowami: "Żona każe panią specjalnie pozdrowić, mówi, że pani ma masę 
wdzięku". Dobrze ułożonej pani zrobiło się chyba gorąco z wrażenia, bo 
przepytuje go o ten wdzięk: czy on też tak uważa? "Ależ ma pani, ma pani masę 
[wdzięku], potwierdzam to tym razem osobiście". To w tym liście przyznaje się, 
że "najbardziej lubię, jak pani się czymś gorszy". Najmocniejsze zgorszenia 
jeszcze przed nią.
Podpisuje listy "Boy". Nie tylko do niej. Do Borowego, do "kochanego Kornela", 
do wszystkich - już tylko "Boy". Jest teraz bardziej Boyem niż Tadeuszem także 
na co dzień. O Zosi mówią "Boyowa", o nich dwojgu "Boyowie". Niezwykła kariera 
angielskiego pseudonimu.
172
Wybiegliśmy sporo do przodu, wszystko przez panią Helenę. Cofnijmy się do roku 
1920, jeszcze trwa korespondencja z Anną Beliną, w listopadzie "Boy" (tak jest 
list podpisany) zawiadamia "Miłą panią Niusię" (tak jest list zatytułowany) o 
tym, jak bardzo jest zgnębiony śmiercią Dołka St. "To był od dwudziestu lat 
jedyny prawie mężczyzna, z którym umiałem rozmawiać". "Czas" zawiadomił, że 
redaktor Starzewski zmarł nagle na serce, ludzie szepczą, że to było samobójstwo 
i to dlatego, że Zosia, urocza Zosia go opuściła dla pięknego Witkacego. 
Winklowa w książce Nad Wisłą i nad Sekwaną zwraca uwagę, że po samobójstwie 
młodszego brata Tadeusza, "Edziuli", dyskretny "Czas" też poinformował o ataku 
serca.
Starzewskiego nie ma, ale recenzje muszą być. I tłumaczenia. Boy nieodmiennie 
przykuty jest do biurka. W kilka tygodni później umiera stary kompozytor 
Władysław Żeleński. Kraków pustoszeje... Warszawa przyciąga Schillera, Osterwę, 
Leszczyńskich... Zresztą nie tylko Warszawa: "galicyjokom", duszącym się 
dotychczas w swojej enklawie, Wolna Polska otwiera się i daje nowe możliwości. 
Ktoś z ich kręgu przycupnął w Wilnie, kogoś innego ciągnie teatr w Łodzi, 
Noskowski (z którym Tadeusz pisywał szopki) przenosi się do Poznania, Adam 
Grzymała-Siedlecki jest w Warszawie, ale myśli o Bydgoszczy. Fuś wybiera się do 
stolicy na premierę Goplany Żeleńskiego w Teatrze Wielkim, uczci się pamięć 
zgasłego kompozytora. Pani Żeleńska będzie w Warszawie pierwszy raz w życiu (!) 
i niespokojny mąż prosi Kornela Makuszyńskiego, by się nią zajął. "Proszę dla 
niego [Fusia] o gościnę przy stoliku w Astorii!".
Degustacja Warszawy w takim miejscu i w takim towarzystwie wypadła widać dla 
stolicy nieźle, bo żona, urodzona Pareńska, zgadza się opuścić Kraków, w którym 
czują się coraz bardziej osamotnieni. Może jej tylko żal bliskości Zakopanego - 
zwykła w nim spędzać lato, Staszek też, chodził tam nawet do gimnazjum (mieszkał 
wtedy u pani Marii Witkiewieżowej, matki Stanisława Ignacego) - ale to tylko 
domysły, dowodów nie mamy. Szyfman proponuje Tadeuszowi kierownictwo literackie 
Teatru Polskiego. On się zgadza. Pisze list do kochanego Kornela (2 czerwca 1922 
roku). "Zatem - alea iacta est -zdecydowani jesteśmy przenieść się do Warszawy". 
Prosi Kornela, żeby mu załatwił kupno mieszkania "choćby drogie". Może być za
173
gotówkę, może być "kombinacja z obrazami (ale to niechętnie)". Dowiadujemy się z 
listu, że ma akcje cukrowni w Chybi. Mieszkanie zostało załatwione szybko i 
raczej sprawnie, bo 31 lipca były recenzent "Czasu", teraz już kierownik 
literacki teatru, zawiadamia Panią Helenę Staniewską, że znajduje się "prawie na 
wsiadanym: dziś ostatni dzień mego pobytu w Krakowie -jutro będę 
warszawianinem!". Podaje adres warszawski: Smolna 11. W domu tym mieści się dziś 
wydawnictwo Iskry, dla którego piszę tę książkę.
XIV RECENZENT W WARSZAWIE
O mały włos i nie byłoby już recenzenta Boya-Żeleńskiego. Nic nie wskazuje na 
to, że zamierzał do tego zajęcia wracać - czyżby już się "wypowiedział"? Została 
mu z krakowskiego okresu garść recenzji, których nie zdążył opublikować w 
książce, dołączy je chyba do ostatniego, trzeciego Flirtu, gdyby było 
wznowienie. Był pracownikiem rzetelnym, poświadcza to we wspomnieniu jego 
pracodawca, dyrektor Arnold Szyfman. Codziennie, między dwunastą a pierwszą, 
odwiedzał teatr, urzędował w bibliotece. "Nieraz zdarzało mi się - zwierza się 
on sam (artykuł Żywotność komunału) - że w kwadrans po oddaniu sztuki brałem ją 
do czytania. A jeżeli już chodzi o jakieś głośne w literaturze nazwisko, z jakąż 
emocją, z jakąż nadzieją brało się utwór do ręki!" Przeczytał w ciągu niespełna 
roku około trzystu sztuk, o wielu z nich wypowiadał się w zwięzłych, dosadnych i 
dowcipnych notatkach, które wpisywał do specjalnej księgi - zaginęła, niestety.
W piętnaście lat po śmierci Wyspiańskiego Teatr Polski wystawia jego Wesele. 
Kierownik literacki pisze z tej okazji Plotkę o Weselu (która w dziesięć lat 
później była już lekturą szkolną) - odczytał ją przed premierą. Być może, 
przedstawienie było rzeczywiście nieudane, nie jest też wykluczone, że w nowych 
warunkach, w kilka lat po odzyskaniu niepodległości, arcydzieło to rozminęło się 
z odczuciem widowni. To się zdarza. "Kochany Kornel" zaatakował w 
"Rzeczypospolitej" (wyróżniającej się, nawiasem, w atakach na prezydenta 
Narutowicza): "Było to Wesele puste, szkielet arcydzieła, bez nastroju, bez 
głębi...". Młody, czupurny (i niezbyt zorientowany) Antoni Słonimski w 
patetycznym Liście otwartym w sprawie "Wesela" skierował swój
175
T
atak przeciw kierownikowi literackiemu: że "z piękna legendy robi... płaską, 
kasową plotkę"; że owo Wesele zostało "w nieprzyzwoity sposób określone i 
zbrutalizowane"; i że jego list, Słonimskiego, to jest "przede wszystkim głos 
poety broniącego poezji, zdławionej dziś przez Plotkę". Pierwsze zetknięcie na 
gruncie warszawskim poety Słonimskiego z autorem Słówek wypadło niezbyt 
fortunnie - dla Słonimskiego. Boy odpowiedział spokojnie (12 grudnia 1922 roku), 
także w formie listu otwartego, adresowanego do Makuszyńskiego, wyjaśniając, jak 
to z tymi skreśleniami sprawa się przedstawia: "... Skrótów i skreśleń dokonywa 
w potrzebie teatr na największych nawet arcydziełach i nie są one w zasadzie 
niczym nagannym, ale często koniecznością teatralną. W tym wypadku jednakże nie 
było potrzeby podejmowania tej pracy, gdyż istnieją tu skreślenia tradycyjne, 
datujące się z pierwszych krakowskich przedstawień (zatem dokonane niewątpliwie 
w porozumieniu z Wyspiańskim lub może nawet przez niego samego). [...] 
Nieświadomość p. Słonimskiego w tej mierze nie byłaby niczym zbyt dziwnym; 
dziwnie tylko wygląda ona w zestawieniu z rolą "obrońcy" Wyspiańskiego, jaką w 
tym sobie p. Słonimski przyznaje. [...] Racz przyjąć, kochany Kornelu, etc. - 
Boy".
W cztery dni później Eligiusz Niewiadomski zastrzelił w Zachęcie prezydenta 
Narutowicza. Życie toczyło się dalej, teatralne również. Ale coś po tym 
morderstwie zostało. Złowrogi cień. Nie ma śladu, jak Boy zareagował na tę 
obłąkaną zbrodnię, bo w tym okresie nie pisał recenzji, nie zachowały się też 
żadne listy ze wzmiankami o niej. Ale można domyślać się, że nim to wstrząsnęło. 
Wspomina o tym w liście do mnie p. Władysław Żeleński, bratanek Boya, wówczas 
dwudziestolatek, który mieszkał u swojego stryja. Z "Rzeczpospolitą", pismem, w 
którym ostrą politykę uprawiał Stanisław Stroński, jeden z przywódców endecji, 
Boy miał kontakt za pośrednictwem Makuszyńskiego, zamieścił w niej kilka 
szkiców. Po zamordowaniu Narutowicza już nic w niej nie opublikował. A kiedy, 
rozczarowany swoim "kierownictwem literackim" ("Jest to prawdziwy nowicjat, 
mieści w sobie bowiem poczwórne śluby: ubóstwa, pokory, posłuszeństwa i 
czystości" - to ze wstępu do czwartego Flirtu; sam Szyfman przyznawał, że teatr, 
z powodów czysto kasowych, musiał iść na kompromisy repertuarowe, które pisarza 
zniechęciły), kiedy więc wrócił do recenzowania, zdecydował się na "Kurier 
Poranny", prywatne pismo, ale związane
z piłsudczykami. "Współpracownictwo znakomitego pisarza - informowała na łamach 
pisma redakcja - powitane będzie przez Czytelników "Kuriera Porannego* 
niewątpliwie z taką samą radością, z jaką jest powitane przez grono redakcyjne 
naszego dziennika, wzbogacone siłą tak niepospolitego i pierwszorzędnego 
talentu". "Kurier Poranny" zaoferował swojemu nowemu recenzentowi 
satysfakcjonujące honorarium - redaktorzy dobrze wiedzieli, że obecność Boya w 
ich dzienniku podnosi nie tylko prestiż, ale i nakład.
W Krakowie, pisząc w konserwatywnym "Czasie", Boy uważał, że to go nie określa, 
pod kreską oddzielającą symbolicznie felieton od reszty pisma wyraża tylko 
siebie, jest Boyem nie z Krakowa, ale z całej Polski. I w pewnym sensie tak 
było, wydawać się mogło, że jego pisarstwo jest poza "polityką", przynajmniej tą 
doraźną. Łudził się, że tak będzie i w Warszawie. Ale rychło miał się przekonać, 
że znalazł się w "polskim piekle" upolitycznienia i to zanim jeszcze wziął pióro 
do ręki, przez sam fakt, że został kierownikiem literackim u Szyfmana. 
Wystawienie Zmartwychwstania K.H. Rostworowskiego, a więc autora związanego z 
endecją, "sztuki etycznej, chrześcijańskiej, narodowej, "aryjskiej"", jak ktoś 
skrupulatnie wyliczył, zostało z furią zaatakowane - przez endeka. Tylko 
dlatego, że wystawił ten dramat teatr Szyfmana ("Polski z nazwy", jak ów pan 
napisał). To właśnie w "Rzeczypospolitej" rzucił się na kierownika literackiego 
p. Stanisław Pieńkowski. Osiem bitych szpalt! "To maniak, chory człowiek" -
tłumaczył jakiś znajomy Boyowi. Boy, w swojej odpowiedzi ,jako niedawny przybysz 
do mego rodzinnego miasta, nieobeznany jeszcze z pewnymi objawami", zwraca się 
do swoich kolegów po piórze, zapytuje ich:
"Czy uważają za właściwe, aby pisarz polski, który pragnął obronić od 
pogrzebania w obojętności dzieło drugiego pisarza polskiego, był za to w plugawy 
sposób napastowany przez człowieka, który ostatecznie jest niczym, zerem, 
przyczepkiem literatury?
Czy nie uważają, że karczemny i obelżywy ton, jakim ten ktoś, który tylko 
"ujada", rzuca się na ludzi, którzy pracują i tworzą, jest czymś, co ubliża 
całej literaturze?".
Nikt się nie odezwał. Boy-Żeleński przyznał później, że zwrócenie się do 
"kolegów po piórze", by stanęli solidarnie w jego obronie, było naiwnością.
176
12 - Błazen - wielki mąż
177
Współpraca z "lewicowym" "Kurierem Porannym" wywołała oczywiście reakcję 
prawicy. Boy na próżno sumitował się, że nikogo nie "zdradził", że kreska 
felietonu i tak dalej - gadaj zdrów, obyczaje polityczne były przeciw niemu, 
obowiązywał podział na "naszych" i "tamtych". Adolf Nowaczyński (na krótko 
aresztowany za perfidną obronę zabójcy Narutowicza) napadł na Boya w "Myśli 
Narodowej" za to, że związał się z "Kurierem Porannym" - dla pieniędzy. "Ale 
pozwalać piękne nazwisko swoje na bilecie wizytowym przybijać pod czerwoną 
latarnią, przy bramie jedynego wśród prasy polskiej "domu publicznego*, jakim 
jest Etablissement Fryze [tj. "Kurier Poranny*] to hańba i wstyd!" Pani 
Staniewskiej, zaniepokojonej tym atakiem, Boy tłumaczy spokojnie: "Co do 
Nowaczyńskiego, to znam go od bardzo dawna [to do niego była adresowana Replika 
kobiety polskiej - J.H.], co wiele w stosunkach łagodzi, ale jego działalność 
bardzo mnie od niego oddaliła. Przez cały pobyt w Warszawie byłem u niego raz w 
interesie i właśnie wtedy go aresztowali". Nie miał złudzeń: "Teraz oczywiście 
będę "na indeksie", już Nowaczyński napadł na mnie w jakimś artykule i 
zapowiedział dalsze represje!".
Pani Helena cieszy się, że będą recenzje i dzięki tej radości zachowało się 
wyznanie jej korespondenta: "I ja się cieszę, że wróciłem do pisania, bo 
miewałem momenty, że mi jak mamce "pokarm na mózg uderzał"".
14 lipca 1923 roku Tadeusz Boy-Żeleński, zamiast świętować rocznicę zburzenia 
Bastylii, wybiera się z Fusiem do teatru Rozmaitości na premierę Ojca 
Strindberga. Już po raz drugi recenzuje tę sztukę - pierwszy raz przed dwoma 
laty w Krakowie. Odrzucił ją wówczas jako relikt skandynawszczyzny, która tak 
zaciążyła nad jego krakowską młodością. (Lepiej potraktował w tym samym mniej 
więcej czasie Strindbergowski Taniec śmierci - jako "dzieło prawdziwego poety", 
które "teatralnie biorąc, jest utworem wysoce oryginalnym, przykrym, 
rozpaczliwym, ale nie nużącym ani przez chwilę, raz po raz zgęszczającym się do 
niesamowitej potęgi symbolu". Zadał sobie pytanie, dlaczego tych dwoje ludzi 
żyje ze sobą. "Czemu się nie rozstali? Czy to można wiedzieć? - Traktował to, co 
pokazuje scena, jak rzeczywistość, czasem brał w obronę postaci przed autorem, 
który ich nie rozumie. Zamyśla się więc nad tajemnicą trwania pewnych układów. - 
Czy człowiek może się sam za włosy wyciągnąć z trzęsa-
178
wiska? Musi mieć za co się chwycić, musi mieć punkt oparcia, a jak eo znajdzie, 
skoro jest w więzieniu? - I tu refleksja: - A zresztą czyż nienawiść nie staje 
się nałogiem jak wódka? Czy nie wiąże dziwnym* tajemniczym węzłem do swego 
przedmiotu?" Mógł przypomnieć tę myśl, kiedy obserwował najbardziej obsesyjne 
ataki na siebie). Tym razem, choć niezupełnie Ojcem przejęty, gotów jest 
zrozumieć Strindbergowski punkt widzenia. "Dla Strindberga to nie nieszczęśliwy 
wyjątek - to norma. W obrzmiałej jego wyobraźni kobieta mieni się w jakąś 
potworną pajęczycę, która po akcie zapłodnienia zabija i zjada swego zbytecznego 
już samca. I doprawdy, nie można mieć dosyć wdzięczności dla p. Adwentowicza, że 
nas co parę lat ostrzega przed tym niebezpieczeństwem..."
Minie osiem lat - i Adwentowicz znowu rozpakuje kostiumy i dekoracje 
Strindbergowskiego Ojca i będzie "ostrzegał". Recenzent podzieli się wrażeniami 
już po raz trzeci! Ale tym razem dostrzeże coś innego. Akurat znalazł się w 
samym gąszczu swoich kampanii społecznikowskich, Do tego świat ogarnął ciężki 
kryzys gospodarczy, który Polskę dotknął bardzo boleśnie. Boy dostrzega teraz w 
Ojcu realia materialne i zacofanie obyczajowe, niewolące kobietę. To one skazują 
tych dwoje - tytułowego Ojca i jego "Pajęczycę" - na życie razem, w nienawiści. 
"Gdyby ta Laura miała fach w ręku, zabrałaby po prostu dziecko i żyła własnym 
dworem... [...] Tak więc, patrząc na dramat Strindberga, w którym za jego czasów 
widziano tylko śmiertelną walkę płci, widzimy cały splot kwestyj raczej 
socjalnej natury".
Podobnie dostrzega nową problematykę, której chyba nawet nie podejrzewał autor, 
w Głupim Jakubie Rłttnera. W pierwszej recenzji rozpatruje, tak jak chciał 
Rittner, problem prawdy i kłamstwa, ten tytułowy Jakub domaga się prawdy, chce 
ją ujawnić (już wie, że Szambelan nie jest jego ojcem, że przebiegła matka mu to 
ojcostwo przypisała), nie liczy się z tym, że jego prawda nikomu nie jest 
potrzebna, że zniszczy życie kilku osób. W kilka lat później recenzent przestaje 
się dziwić "głupiemu" Jakubowi, który nie chce opieki swojego niby-ojca 
Szambelana. "A bierz licho ten nudny dwór i jego majątki! Znając prawdę znosić 
miłość "ojcowską" tego Szambelana -to byłoby jeszcze ciężej niż znosić jego złe 
humory. [...] Po co mu to wszystko?" Urodzony pięćdziesiąt pięć lat wcześniej 
recenzent optuje, jak zwykle, za nowymi czasami. "W owej epoce - pisze ten nie-
179
poprawny teraz optymista - prostytucja małżeńska była czymś bardzo normalnym, 
dziś jest niewątpliwie rzadsza. [...] Głupi Jakub czy głupia Hania?"
Kiedy ogląda po raz trzeci Głupiego Jakuba, w roku 1936, widzi już w nim, 
podobnie jak w Ojcu Strindberga, przede wszystkim problem socjalny. Recenzent 
ewoluuje - czy świat wokół niego? Jakie znaczenie mają w nim prawda i kłamstwo 
jako pojęcia wyabstrahowane? Jakub, ten programowo prosty człowiek, to ma być 
fanatyk prawdy. "Nie sądzę - pisze Boy-mędrzec - aby prawda była tak blisko 
spowinowacona z prostotą, aby prości ludzie tak bardzo pragnęli prawdy; wręcz 
przeciwnie, zwykle nie bardzo są zdolni odróżnić ją od tego, co podsuwa afekt 
lub interes. Głód prawdy -ciągnie mędrzec - raczej bywa produktem kultury - może 
perwersji intelektualnej - zwłaszcza w epokach, gdy ludzkość nie ma innych trosk 
na głowie".
W rzeczywistości lat trzydziestych, w której oddycha się już powietrzem 
zatruwanym propagandą, Boy stwierdza: "Idee, hasła, które dziś władają światem, 
nie mają nic wspólnego z prawdą - i nie chcą mieć. [...] Nawet problem ojcostwa 
przesunął się na płaszczyznę partyjną, rasistowską, socjalną".
Przyjrzy się teraz uważniej Hani, która koniecznie chce być panią Szambelanową. 
Odczuwa sztukę "niby pamflet na własność prywatną, na ustrój kapitalistyczny. 
[...] Hania [...] poświęca kochanego człowieka (Jakuba), aby strawić 
najpiękniejsze lata przy nienawistnym starym bogaczu. Wszyscy oni są w niewoli 
pieniądza, który zmienił się w złośliwą fikcję, wysysającą życie, deprawującą 
charaktery". Ten Jakub przypomina mu dziś "jakiegoś komsomolca z sowieckiej 
powieści". Ale nie łudźcie się, że po tamtej stronie znajdzie swoją "prawdę": 
"Głupi Jakub byłby głupszy niż kiedykolwiek. A jego Hania wyszłaby może za 
jakiego sowieckiego dygnitarza".
Znowu w teatrze Rozmaitości, tym razem na premierze Ciepłej wdówki Bałuckiego. 
Powstaje z tego jeden z najzabawniejszych felietonów w dorobku recenzenckim 
Boya. Bo doprawdy nie ma o czym pisać. Recenzent usiłuje streścić sztukę, ale 
czuje, że się ośmiesza, myśl ucieka mu wciąż na boki. Ciepła wdówka, czyli 
bogata, "ma dobrą wieś, pokaźną gotówkę i brylanty wszelkiego kalibru. A jak do 
nich doszła? Uczciwą pracą: wyszła za mąż za starego grzyba".
180
Recenzent męczy się, "cóż ja teraz pocznę, jestem dopiero w połowie felietonu! 
Aha, wiem już, wsiądę na Rozmaitości..." Wreszcie się poddaje: "Pal diabli, 
będzie pięć kolumn zamiast sześciu, kończmy". Oddaje należne aktorom. I 
wreszcie: "A teraz, na miłość boską, mówmy o czym innym".
Najchętniej o Pirandellu, którego sztuki czytał ostatnio po włosku. Teraz 
docierają, dzięki Szyfmanowi, na scenę polską. Żywa maska (Henryk IV), Sześć 
postaci scenicznych w poszukiwaniu autora, Tak jest, jak wam się wydaje (nie ma 
jednej prawdy, każdy ma własną), Gra. Jest entuzjastą tej nowej dramaturgii, 
pełnej paradoksów, śmiałej w pomysłach, zarazem nie tracącej kontaktu z 
widownią. "I oto w jaki sposób - a nie w żaden inny - tworzy się nowy teatr: 
zjawia się jakiś Wyspiański, jakiś Pirandello czy Witkiewicz i pisze go; 
wszystkie inne sposoby to są "hocki-klocki"".
I pośród tego wszystkiego upiera się czasami, że teatr, recenzenc-two jest dla 
niego tylko "miłym wytchnieniem". Nie przestaje bowiem tłumaczyć i pisać 
przedmów. Wydaje małą książeczkę: Maksymy La Rochefoucauld. Poprzedza ją 
charakterystyczą przedmową: obserwujemy, jak nad zachwalaczem, rajfurem 
literatury francuskiej, bierze górę krytyk literacki, myśliciel i obserwator - 
"krytykuje" to, co sam wydaje. Jakby chciał nam powiedzieć: nie szkodzi, nie 
musimy się z księciem La Rochefoucauld zgadzać, czytajmy, ale myślmy 
samodzielnie, bo to najważniejsze. (Nieraz zdarzało mu się "krytykować" 
Balzaka). Pisze w związku z Maksymami o swojej generacji: "Wyrośliśmy w 
atmosferze pojęć wytworzonych darwinowską teorią "walki o byt", pesymizmem 
Schopenhauera, filozofią Taine'a, dla którego "cnota jest produktem takim jak 
cukier" itp.". I dlatego "każdy inteligentniejszy chłopak spośród nas dochodził 
do sporej porcyjki tych maksym sam, na własną rękę, zanim wiedział o istnieniu 
tej książeczki. I ostatecznie, cała ta filozofia egoizmu i próżności nie 
zadowala nas już dzisiaj; nie trafia, nie mówię już do serca, ale nawet do 
rozumu. [•••] znamy lub przeczuwamy inne prawdy w innym, wyższym wymiarze 
myślenia. [...] Nie, dusza artysty, prawdziwego uczonego, świętego, tych 
wielkich samotników, nie zmieści się w formułki La Rochefoucauld, wyszlifowane w 
stadowym życiu salonu". W roku 1923, pełen nadziei na przyszłość, pozwala sobie 
na taki optymizm: "Powiedzmy sobie jeden komplement: może my jesteśmy lepsi niż 
ludzie z epoki
181
La Rochefoucauld? Życie ówczesne, oparte jedynie na posiadaniu wytwarzało 
drapieżną chciwość; układ stosunków społecznych wytwarzał chorobę próżności, 
zależnych ludzi od siebie - dworactwo. Zapewne zasadnicze wady ludzkie zostały 
te same, ale życie stało się swobodniejsze, prostsze". W pewnej recenzji 
skomplementuje dodatkowo swoich współczesnych stwierdzeniem, że życie ich 
zostało skomplikowane przez nowe, nieznane poprzednim wiekom uczucie: litość. W 
dziesięć lat później zauważy ze zgrozą, że ten postęp -postęp moralny - był 
złudzeniem.
W Warszawie zmienia się stosunek recenzenta do farsy francuskiej, którą w 
Krakowie wspierał. Ewolucja bardzo istotna, coraz bardziej zasadnicza, 
postępująca aż do samej wojny. Zaczyna się (w 1924 roku) od zabawnego 
westchnienia: "Ach, jak nam się już sprzykrzyli ci rentierzy, milionerzy, 
automobile, garsoniery, modne restauracje, kokotki, utrzymanki, ta atmosfera 
banalnego zbytku, w jakiej zanurza nas przeciętna farsa. Jakże miło jest ujrzeć 
rogi na głowie człowieka pracy! Czas, czas już wielki, aby świt demokracji 
błysnął już na deskach farsy, dotąd tak uparcie arystokratycznych". (Ten ideał, 
farsy z udziałem ludzi pracy, realizowała amerykańska komedia filmowa, 
szczególnie w reżyserii Franka Capry).
Recenzując Kurnik Tristana Bernarda zastanawia się, czy wątpliwości, niesmak nie 
może budzić ton, a także otoczenie. "To, co tam [we Francji] jest potoczne, tu 
bywa nienaturalne; co tam jest lekkie, tu bywa przyciężkie, co tam tylko wesołe, 
tu bywa trywialne". Jest wielkim zwolennikiem niewinności fars, napisze w rok 
później. "Plugastwo ich nie ma usprawiedliwienia. Kiedy teatr żeglował pod 
hasłem "prawdy życiowej", czuł się w prawie pokazywać nam największe, z 
przeproszeniem, świństwa, a komuś, kto się skrzywił, mógł odpalić: "Cóż chcecie! 
to jest życie!" [...] Ale rodzaj, który samo założenie czerpie z 
nieprawdopodobieństwa, czemuż nie ma być niewinny?" I dodaje przebiegle, że 
zyskałaby na tym pikanteria.
Więc dlaczego, mógłby ktoś zapytać, zwalcza teraz to, co popierał w bogobojnym 
Krakowie? Odpowiada w sposób bardzo, jak na niego, zasadniczy w artykule Lekki 
repertuar. "Krytyka to nie jest jakiś sztywny urząd miar i wag; przeciwnie, 
krytyk jest czymś w rodzaju ogrodnika, który, wedle sił swoich, zależnie od 
potrzeb gruntu
i chwili, podpiera, chroni, podlewa, to znów przycina wybujałości, plewi i 
wyrywa zielska".
Odkąd objął dział teatralny w "Kurierze Porannym", uważa się za dziennikarza, 
pisuje "niedyskrecje teatralne", przeprowadza wywiady z dyrektorami teatrów, 
telefonując przedstawia się: "Tu sprawozdawca teatralny". Pisarz, którego 
plasują obok Żeromskiego, nie umie się szanować, nie chce zresztą tego 
szanowania się programowo, jako felietonista niedzielny bawi czytelników serią 
artykułów o teorii i praktyce obsesyjnego seksuologa Kurkiewicza (tzw. kurkiewy, 
które zamieścił później w tomie Brewerie) - biograf wolałby, aby tego nie był 
robił, aby zawsze poruszał tematy znaczące, ale cóż, lubił bawić i lubił 
drażnić, uważał, że to zdrowe i ożywcze dla mentalności polskiej, ratuje ją od 
zastygnięcia w marazmie. Kiedyś napisał, że czasem w towarzystwie kusi go, żeby 
zgasić światło i wyrżnąć pierwszego z brzegu w mordę - żeby zobaczyć, co z tego 
wyniknie. (To "zwierzenie", w najoczywistszy sposób metaforyczne - trudno sobie 
wyobrazić Tadeusza Żeleńskiego walącego pięścią - wykorzystali później podczas 
procesu obrońcy redaktora Beaupre, którego oskarżył o naruszanie praw 
autorskich).
Z recenzjami w Warszawie było trochę inaczej niż w nie śpieszącym się Krakowie, 
trzeba je było pisać natychmiast po przedstawieniu, w nocy, żeby czytelnik przy 
porannej kawie już wiedział, co ma sądzić o spektaklu. Recenzent prosi więc 
czytelnika, aby zechciał to uwzględnić, "zanim z ubolewaniem stwierdzi może 
upadek moich władz umysłowych". Czytelnik upadku nie stwierdził - z wyjątkiem 
jednego: był nim Adam Grzymała-Siedlecki, który w ostatniej polemice biadał nad 
"dziwnym uwiądem talentu". Miejmy nadzieję, że przejściowym -odpowiedział Boy.
Kiedyś znalazł się po raz pierwszy w teatrze na zwykłym przedstawieniu. "Cóż za 
straszne uczucie! [...] Dotąd miałem uczucie, że Warszawa jest niewielkim, 
dobrze znajomym miasteczkiem, wczoraj uczułem się w niej niby dziecko zgubione w 
lesie. Tyle obcych twarzy! [...] Zrobiło mi się smutno, strasznie, samotnie, 
pomyślałem, że gdybym w tej chwili skonał, może nie miałby mi kto podać szklanki 
wody... [...] Och! cóżbym dał w tej chwili za widok życzliwej brody 
Lorentowicza, promiennej łysiny Makuszyńskiego, inteligentnych binokli 
Breitera... [...] Nikogo! nikogo! Jakaż to straszna rzecz samo-
182
183
tność, samotność w tłumie!" Podnosi się kurtyna: aktorzy, "znajome twarze! O, 
kochani, drodzy - błaznuje, bawi, ale nie tak całkiem, coś z tego uczucia w nim 
było - jakże was powitałem! Siłą musiałem się wstrzymywać, aby nie wyskoczyć na 
scenę, nie przytulić się do Kościeszanki, nie skropić łzami kamizelki Władzia 
Grabowskie-go. I istotnie łzy szczęścia, wzruszenia, braterstwa, popłynęły mi z 
oczu..." Po czym zjeżdża sztukę, nazywają "librettem do nie napisanej muzyki".
Jeśli chodzi o starych przyjaciół, to nie on, Tadeusz, się wobec nich zmienił, 
to oni - Adam (Grzymała-Siedlecki), Karol (Rostworo-wski), Azio (Nowaczyński) - 
ujawnili wojowniczość partyjną. Tadeusz, z ducha tolerancyjny, uznałby zapewne, 
że to ich prywatna sprawa, gdyby nie krępujący fakt, że wszyscy trzej, a także 
ten czwarty zaplątany w politykę, Włodzio (Perzyński, ten bez zacietrzewienia) -
pisali sztuki. I potem on, ich przyjaciel, musiał je recenzować. Do Grzymały 
mógł czuć żal, że ten, w roku 1920, jako korespondent wojenny, brzydko atakował 
Naczelnika Państwa. Według informacji, przekazanej mi przez pana Władysława 
Żeleńskiego, bratanka Boya, jego stryjowi bardzo się to nie podobało. Ale 
milczał. Stosunków osobistych to nie zepsuło. Adam napisał entuzjastyczną 
recenzję z Flirtu z Melpomeną, Boy pochwalił go za szkice o Fredrze. Teraz 
jednak Adam wystawia w Teatrze Narodowym - aż tam - komedię w trzech aktach pt. 
Spadkobierca. Jest 12 maja 1925 roku. Zobaczymy, Fuśku, co nasz przyjaciel 
zmajstrował.
Komedia jest o panu Obierzyńskim, który "jako młody chłopiec drapnął (przed 
stryjem) do Ameryki", dorobił się tam, i teraz, po trzydziestu latach, wraca do 
wolnej Polski, żeby przejąć odziedziczony po stryju majątek. Ale tutaj, mimo 
komediowej aury, jaką wytwarza zderzenie zasklepiałej tradycji z tym 
Amerykaninem, prawie "bolszewikiem", pan Obierzyński natrafia na ciągnący się od 
lat czterdziestu spór dworu z chłopami o serwituty. Chłopi się burzą. Dziedzic, 
który akurat poniósł klęskę miłosną, "oburzony najściem - opowiada recenzent - 
wyrywa któremuś z chłopów widły i uderza nimi starego Cwier-ciaka. Po czym 
wychodzi przed rampę i mówi z twardym przekonaniem: - Swego broniłem!". Kurtyna. 
Brawa.
Recenzent kręci głową. Przecież to nie jest obrona ziemi przed Moskalem czy 
innym zaborcą! Boy ściąga problem z piedestału, na
184
którym ustawił go autor. "Kwestia przywiązania do ziemi jest rzeczą bardzo 
szanowną, ale prywatną, a obrona jej przed polskim chłopem... widłami niełatwo 
zdoła nam wmówić tego Obierzyńskiego jako bohatera narodowego. Owo: "Swego 
broniłem!", można rozumieć albo w prostym znaczeniu tępego sobkostwa, albo jako 
utożsamienie własnego stanu posiadania ze stanem posiadania ojczyzny [...]. W 
głowę zachodzę, skąd u tego miejskiego literata (Siedleckiego), z którym 
wypiliśmy w życiu parę beczek kawy czarnej, wziął się ten fanatyzm 
szlachetczyzny".
Kończy recenzję ze sztuki przyjaciela łagodnie: Ma nadzieję, że autor "jeszcze 
niejedną tęgą rzecz napisze, zwłaszcza gdy ciśnie w kąt okulary stronnictwa i 
spojrzy na świat niezmąconym okiem artysty, którym go Pan Bóg stworzył". Bo "są 
znaki na niebie i ziemi - łudzi się Boy - że bakcyl polityczny u literatów 
wygasa...".
Zaatakował Boya w "Rzeczypospolitej" literat E.L. (czyli Edward Ligocki), który 
dziesięć dni wcześniej "policzył między bolszewiki Stefana Żeromskiego" (za 
Przedwiośnie}. Boy w swojej polemice (Na widły) zapytuje złośliwie, "czy pan 
E.L. nie działa na szkodę kraju -mnożąc tak szeregi bolszewików?".
Pan E.L. rozdziera szaty nad "zaprzaństwem" ziemianina Boya. "Istotnie - 
odpowiada pisarz. - Cała rodzina mego ojca pracowała na roli". Dziadka zabili w 
roku 1846 chłopi. Ze słowem "serwituty" on sam stykał się od dzieciństwa. "Więc 
cóż stąd?" - zapytuje. Temu Obierzyń-skiemu, "który jeszcze języka polskiego się 
nie nauczył, który jeszcze nie zna kraju, dokąd przyjechał po spadek, który nie 
zna jego ustaw, jego bolączek, jego życia", autor daje prawo chwycić za widły, 
walić nimi starego chłopa i powiedzieć "programowo niejako: - Swego 
broniłem...". "Nie! - protestuje recenzent - gdyby kto chciał napisać 
najjadowitszy paszkwil na dwór polski, nie mógłby się wziąć do tego inaczej niż 
Siedlecki. Inne dwory polskie znałem, nie godzę się tedy, aby ten obcy naszemu 
życiu obieżyświat miał ten dwór reprezentować..." "Czym on jest dla nas? - 
zapytuje Boy. - Niczym. Dla fanaberii kraj opuścił, dla spadku do niego wrócił, 
społecznie jest zerem. Czym jest dla autora? Wszystkim. Obierzyńskim!!! Niemal 
całą Polską. Kocham Grzymałę, ale powiem mu w żywe oczy: "Adasiu, załgałeś 
się"".
Spór jest więc nie tylko zasadniczy, ale stanowi też punkt zwrotny - w 
ujawnieniu się postaw. I bardzo nośny: ten stosunek do
185
emigranta, który nie znając kraju, nie uczestnicząc w jego rzeczywistości, ma 
pretensję, by decydować o jego życiu, o tym, co dobre i złe, co moralne i 
niemoralne, co szlachetne i co nie za bardzo, co heroiczne a co tchórzliwe - 
jakie to dla nas zrozumiałe! Boy zastrzega się: "Ani myślę kwestionować tutaj 
własności prywatnej i uprawiać chłopomanii, sądzę tylko, że zadaniem pisarza 
jest zdobyć się na szerszy rzut oka, a nie stawać się odbiciem horyzontów 
pierwszej lepszej ziemiańskiej pały".
Co do niego, to byłoby mu miło, gdyby rodowy majątek przetrwał przy nazwisku, 
"ale to jest kwestia uczuciowa, rodzinna, rodowa, kastowa - tylko dzisiaj już 
nie narodowa. Czy będzie ktoś we Francji rozdzierał szaty, że "Francja się 
kurczy", dlatego, że jeden Francuz sprzeda swój majątek drugiemu?".
Przyznaje, że zniecierpliwił go fałsz społeczny tezy! - "zabolało J mnie, że 
człowiek powołany do tego, aby nieść nam światło, dobrowolnie, dla wątpliwego 
poklasku idzie w służbę ciemnoty". Oho, dużo w tym krótkim zdaniu zostało 
powiedziane! Kończy jednak żartobliwie: "Jako wnuk, prawnuk i praprawnuk 
ziemian, uczułem się dotknięty w mych uczuciach, zagrała we mnie krew 
Obierzyńskich, chwyciłem za widły!".
Polemika trwa, bo pan Edward Ligocki, już nie pod inicjałami, zarzuca Boyowi 
("wśród mnóstwa zawstydzających komplementów"), że broni pisarzom "interesowania 
się życiem i jego przejawami", w tym polityką. Nic podobnego, odpowiada Boy 
(Jeszcze ostatnie widełki). "Uważam jedynie, że stosunek artysty do tych spraw 
powinien być z natury rzeczy inny niż kąt widzenia polityka, publicysty czy 
agitatora, jak inną jest jego służba. Mam niechęć jedynie do partyjni c t w a, 
które zachwaściło u nas literaturę, zabiło krytykę literacką i zatruło czystość 
artystycznej atmosfery". Ligocki, zachowując rewe-rencję, tytułuje go "Boy z 
"Kuriera"", mówi o "prasie lewicowej" etc. Boy zapytuje: "Czyżby p. Ligocki 
wyobrażał sobie, że ja piszę recenzje teatralne jako organ redakcji lub 
stronnictwa?". I jeszcze raz z całą mocą: "Pochlebiam sobie, że jestem Boyem z 
całej Polski, a nie z "Kuriera"". Ciekawe, że kiedy drukował w krakowskim 
klerykal-nym "Czasie", "nikomu nie przyszło na myśl cytować moich recenzji jako 
opinii konserwatywnego ziemiaństwa ani episkopatu". Dopiero teraz, kiedy 
współpracuje z "Kurierem", może "namacalnie objąć roz-
186
miary spustoszenia, dokonane przez to, co nazywam "bakcylem politycznym^ 
osobliwą psychiką pewnych mózgów [...], dla których nie liczy się to, co kto p i 
s z e, ale gdzie pisze. A pod względem zacietrzewienia partyjnego politykujący 
literaci stają się stokroć gorsi od prawdziwych polityków: [...] brak im 
korektury pewnego zbawiennego sceptycyzmu polityków praktycznych".
(Po tej polemice pan Ligocki złożył broń. Poznałem go w latach sześćdziesiątych, 
kiedy wrócił z Anglii. Wysoki, szczupły, bardzo uprzejmy siwowłosy gentleman. 
Zdaje się, że w Anglii, gdzie wykładał na uniwersytecie w St Andrews, ten dawny 
hallerczyk, zaciekły nacjonalista, przeszedł ewolucję, wyzbył się manii 
antysemickiej, demokracja angielska miewała czasem ozdrowieńczy wpływ na 
przybyszów z Polski. Zawdzięczam panu Ligockiemu pewną anegdotę, którą czasem 
wykorzystuję podczas wieczorów autorskich: opowiedział mi mianowicie, jak to w 
Paryżu, podczas wielkiej wojny, Władysław Mickiewicz mu opowiadał, jak jemu 
książę Adam Czartoryski opowiadał, jak siedział z Katarzyną II w loży. Dzięki 
tej anegdocie okazało się, że przeszłość jest blisko, do osiemnastego wieku 
tylko rękę podać - wystarczy trzech wiekowych panów. Tak się złożyło, że 
powierzono mi reprezentowanie kolegów literatów na jego pogrzebie. Kiedy 
zakończono egzekwia, nad mogiłą ostatniego z rodu Ligockich złamano symbolicznie 
szablę).
Siedlecki nie dał za wygraną: polemizował z recenzentem w dwóch artykułach 
drukowanych w "Warszawiance". Boy odpowiada w formie listu, który zaczyna się od 
słów "Kochany Adamie!" Odpowiada tak łagodnie, jak może. "Ale co tu gadać z 
rozżalonym autorem! Woli przypuścić, że wszyscy są szalbierze i idioci, niż że 
on mógł jakiś błąd popełnić!" Radzi mu odczytać jeszcze raz recenzję i wszystko, 
co powypisywał w swoich dwóch felietonach, i zastanowić się przez chwilę. "A 
przed następną Twoją premierą - darujesz, że w nagłych sprawach osobistych 
wyjadę do Skierniewic lub do Egiptu".
Nie uciekał jednak przed premierami ani do Skierniewic, ani do Egiptu. Ich drogi 
rozchodziły się coraz bardziej, przyjaźń została zerwana - recenzent nie musiał 
liczyć się z tym, że ocenia sztukę przyjaciela. Oto Maman do wzięcia, 
krotochwila wystawiona w Teatrze Letnim (marzec 1930 roku). Każde słowo 
recenzenta - to nóż w serce Adama. Bo ta sztuka "mogłaby stanowić ciekawe 
studium dla
187
freudysty". Inaczej niepodobna pojąć, "czemu ten urzędowy apologeta ziemiaństwa 
opluwa to, co [...] wielbi i do wielbienia podaje. I co za stosunek autora do 
swojego tematu - brzydki, cyniczny, nieodpowiedzialny!" "Porzućcie złudzenia, 
powiada autor, te ziemianki to stado idiotek i gęsi, a prezesowa ich [...], to - 
przepraszam za wyrażenie -suka, goniąca się przez trzy akty i to nadaremno".
I kiedy jedno z mających się ku sobie głupków wykrzykuje do drugiego: "Pomyśl, 
Korodziejewo będzie nasze!", wkracza recenzent: "Nie cieszcie się, gołąbki - to 
jeszcze nie wiadomo! Niech pan Grzymała jeszcze kilka takich sztuk o was 
napisze, a wywłaszczą was bez odszkodowania. Taka sztuka to denuncjacja!".
Mniej więcej w tym samym czasie podobnie "denuncjuje" polskie ziemiaństwo 
Stanisław Miłaszewski w sztuce Bal w obłokach. "To jest nie do uwierzenia - 
pisze Boy - z iloma durniami trzeba robić znajomość, ilekroć który z naszych 
zbożnych autorów dramatycznych chce nam pokazać czar polskiego dworu". I dalej: 
"Sztuka jest pisana wierszem. Nie mogło być inaczej. Nie wyobrażam sobie jej 
przełożonej na prozę, pustka dwóch pierwszych aktów, a niedorzeczność trzeciego 
stałyby się czymś nie do wytrzymania. [...] Najgorzej jest z tak zwaną poezją, 
która polega na tym, że - niby arię w operze - ktoś, przeważnie panna Ludka, 
rżnie do publiczności apostrofę o ziemi, poranku, słońcu, kwiatkach, ptaszkach i 
tym podobnych rzeczach, które dość wiele jeszcze osób utożsamia z poezją". (Za 
fałszywe poetyzowanie - w sztuce Kochankowie z Werony - dostanie się w kilka 
tygodni później Iwaszkiewiczowi. Przytoczywszy przykłady, Boy stwierdza: 
"Odpowiada to wprawdzie staroświeckiemu kursowi pojęć o pięknym języku, o 
poezji, ale czyż słowo może być tylko materiałem na strzyżenie i fryzowanie 
papierowych kwiatów?". Obawiam się, że Iwaszkiewicz nie potrafił mu tej krytyki 
zapomnieć. Chociaż Boy "zrehabilitował" się poniekąd, chwaląc Lato w Nohanf). 
Wróćmy do Miłaszewskiego. Recenzent upomina siebie: "Ale co ja się martwię, 
niech się polska wieś martwi". I kończy tak: "... a teraz: przeszło, minęło, 
skończyło się, zapomnieć, wykąpać się, odpocząć, marzyć, śnić, a przede 
wszystkim zapomnieć, zapomnieć, zapomnieć".
Czy można się dziwić, że zastęp wrogów rósł? On jednak, w kilka lat później, 
omawiając Marią Stuart Schillera, zaznaczył, że sukces to w niemałym stopniu 
"zasługa nowego przekładu pana Mila-188
szewskiego... w swoim rodzaju znakomitego, pełen polotu i kraso-mówstwa". Wydaje 
się, że możność pochwalenia antagonisty sprawiła mu satysfakcję.
Ten Grzymała uwierał jakoś jego dawnego przyjaciela, wciąż się nad nim 
zastanawiał. Recenzując komedię Pani Ministrowa ubolewał: "Nie znam człowieka, 
który by bardziej rabunkowo gospodarował swoim talentem niż Siedlecki. Miał 
wszystko, co trzeba na tęgiego pisarza: inteligencję, dowcip, styl, nie miał 
tylko charakteru, nie miał odwagi być sobą". Co znaczą te słowa? Czy były 
przyjaciel uważał, że jest jakiś inny Siedlecki, różny od tego, który ujawniał 
się
w druku?
Z Grzymała boje będą trwały nadal. Między innymi o Fredrę -w Obrachunkach 
fredrowskich. Bo Grzymała, w przedmowie do Trzy po trzy, wyśpiewał hymn na cześć 
fredrowskiego ułana, który zawsze ,jest umiłowaniem autora [Fredry], bo - do 
kroćset! - taki być musi, skoro na sobie nosi lub nosił mundur polskiego 
żołnierza". Ponieważ Boy dowodził, że polskość tego munduru jest wątpliwa, 
parodia napraszała się sama:
"Do kroćset! Do paralusza! Na cynadry świętego Lewentala [właściciela "Kuriera 
Warszawskiego"]! Ej, do kata! Niechże go kule biją, naszego Grzymałę, 
mosterdzieju! Ale przymierzmy teraz ten dytyramb do autentycznego Fredry. [...] 
Ujrzymy ze zdumieniem, dokąd może sięgać sarmackie samoołganie się...".
I jeszcze raz drwiny z Grzymały - tym razem jakby z pewną czułością, przyjazne 
pokpiwanie przy kuflu piwa. Jest już rok 1937, październik, sztuka nazywa się 
Ormianin z Bejrutu. Recenzent snuje
refleksje:
"Siedlecki jest w naszej literaturze jednym z przedstawicieli stronnictwa, które 
z Żydów żyje i na Żydach jedzie; otóż zauważyłem, że taka jazda wytwarza coś w 
rodzaju naturalnej - a tutaj nieco perwersyjnej - czułości jeźdźca do swojego 
konia. [Wileńscy endecy -zdaniem Czesława Miłosza - odczuwali, że "bez Żydów 
jest nudno". Dlatego teraz, kiedy Żydów nie ma, trzeba ich wymyślić, napisałem w 
artykule, w którym Miłosza cytowałem - J.H.]. Sporo można by przytoczyć - pisze 
dalej Boy - przykładów takiego podskórnego żydolubstwa u naszych oficjalnych 
żydożerców". Stąd ta sztuka. "Wejść w skórę Żyda, wyżyć się w tej skórze, 
wyżydzić się, wyżydła-
189
czyć do syta!" Ale o Żydach pisać nie uchodzi - Grzymała "machnął sztukę o 
Ormianach. Ale tacy to i Ormianie!" Ta sztuka, pokpiwa recenzent, to ciekawy 
materiał dla psychoanalityka: "Koszmarny sen endeka, któremu się śni, że sam 
siebie obrzezał, wyssał i sam siebie ubił rytualnie - na macę".
Poznałem Adama Grzymałę-Siedleckiego w Oborach w roku 1961. Zbliżał się do 
dziewięćdziesiątki. To on do mnie podszedł, ciekawił go mój Kwiecień i skarżył 
się, że nie może go dostać. Obiecałem dać mu egzemplarz. Zdobyłem się na odwagę 
i spytałem, jak dzisiaj, po tylu latach, patrzy na swoje dawne potyczki 
polemiczne. Spytał niskim, chrapliwym głosem: "Chodzi panu o Boya? - I 
powiedział bardzo mocno: - Myśmy nigdy nie zerwali przyjaźni". Nie była to 
prawda. Boy, recenzując powtórnie Spadkobiercę, stwierdził, że Grzymała poczynił 
w sztuce zmiany zgodnie z jego sugestiami, "ale nie wita się ze mną nadal". Mnie 
wystarczyło jednak to, co usłyszałem: w tym "kłamstwie" Grzymały zawierało się 
przyznanie, że, mimo ostrej krytyki, przyjaźń Boya była dla niego czymś cennym.
Podobno po śmierci Grzymały-Siedleckiego spadkobiercy opublikowali z papierów po 
nim jakieś plugastwa tyczące Boya. Wolę ich nie znać. Mógł, upokarzany i 
rozeźlony, odnotowywać dla siebie jakieś jady krytyczne. Ale to nie znaczy, że 
chował te zapiski dla publikacji. Za to opublikował w tomie Nie pożegnani 
obszerny esej o swoim dawnym przyjacielu. Grzymała dużo o Tadeuszu wie, więcej 
niż inni (chociaż plącząc daty, osoby i myśli, na przykład czyni go wyznawcą 
Freuda, którym nie był), więc dużo wie, ale zarazem nie potrafi go zrozumieć. 
Jak można patrzyć na Polskę inaczej niż on, Grzymała-Siedlecki! Bo Boy, pisze, 
to "jednostka z natury dobra, niemalże balladowy supirant [wzdychacz], 
wielkoduszny przyjaciel, czuły syn, gorące serce - jak taki człowiek mógł tak 
gryźć, tak znęcać się nad tymi, którzy mu się narazili! [Tu wyczuwa się żal 
osobisty - J.H.]. Dalej: skąd w nim było tyle nienawiści do niektórych ludzi, a 
zwłaszcza do pewnych spraw? Skąd tyle jadu do religii, Kościoła, patriotyzmu, do 
bohaterstwa orężnego, do tradycji? Skąd tyle zatrutych uczuć, skąd taka rozkosz 
obalania?". Odpowiedź: Nerwy! "... od dziecinnych bodaj lat był krańcowym 
nerwowcem". (A my podziwiamy niezwykły spokój, nawet humor, z jakim znosił, do 
czasu, ataki na siebie). Walka z reliktami szlachetczyzny? Odpowiedź Grzyamły 
też prosta: ukocha-
190
na matkę źle przyjęli herbowi krewni w Grodkowicach. I kto tu jest
"freudystą"?
Zdobył się jednak Grzymała na podziw dla mistrzostwa pisarskiego swojego, co tu 
gadać, przeciwnika. Niezwykłe jest wyrażenie uznania dla szkiców pisanych pod 
Sowietami: "Nie zawaham się powiedzieć, że gdy się czyta jego z "[Nowych] 
Widnokręgów* studia, zaczyna się przyznawać rację Anatolowi France, że krytyka 
literacka jest największym rodzajem piśmiennictwa".
Trudno się nie uśmiechnąć, kiedy pod koniec wspomnienia o Boyu przyznaje, że 
zdarzały się przyjacielowi "całe okresy, kiedy prześladujące go furie zapadały w 
bezwład. Wówczas spod pióra Boya wynurzały się karty, które czyta się ze 
wzruszeniem". Taką pozycją jest, zdaniem Grzymały, "Znasz// ten kraj - jedna z 
najbardziej uroczych książek, jakie mamy w naszej literaturze". Książka o ich 
wspólnej młodości - miał prawo się wzruszyć.
Innego typu była polemika z Karolem Hubertem Rostworowskim. Już nie chodziło o 
ciążącą nad obyczajami i kulturą szlachetczyznę, ale o Polskę, o państwo. 
Grzymała pisał komedie, krotochwile, a tło społeczne traktował jako niepoważną 
"przeszkodę komediową". Rostworowski pisał sztuki polityczne, czy wręcz 
propagandowe. Zaatakował "bolszewika" Żeromskiego za Przedwiośnie. Wkrótce 
potem, w listopadzie 1925 roku, Żeromski zmarł i Tadeusz Żeleński napisał w 
nekrologu: "Żaden pisarz tak nie biczował swego narodu, żaden tak nie udręczył 
samego siebie jak Żeromski. Ale trzeba być ślepym, aby nie widzieć, ile miłości 
kryje się na dnie tej goryczy, ile jest najczulszej troski pod tym 
okrucieństwem. [...] Bezmyślnie zagoryczyli ostatek jego życia ci, co sądzą, iż 
rzeczywistość da się zakłamać lub zawrzeszczeć...".
Antychrysta Rostworowskiego wystawił jeden z mniejszych teatrów wkrótce po 
anatemie rzuconej przez autora na Żeromskiego. Treścią sztuki, relacjonuje Boy, 
"jest problem polsko-żydowski. W nim widzi Rostworowski istotę naszego 
państwowego dramatu. Komunizm to narzędzie - ręka to Izrael, któremu trzeba 
naszej zagłady, żeby się wypełniło jego panowanie. [...] Odpowiedź na pytanie, 
kto ma ustąpić, jest oczywiście jasna [...]. Zatem pogrom? Oj, Karolu, Karolu, 
znam cię, muchy byś sam nie zabił, a takie rzeczy nam doradzasz!".
Recenzent daje wyraz swojemu szczęściu -jakże złudnemu! - że nie jego rzeczą 
"jest rozstrzygać te drażliwe problemy; mój urząd
191
nakazuje mi raczej zważyć rezultat artystyczny, jaki wydały te krwawe myśli". 
Podoba mu się pierwszy akt ("małe arcydzieło"), następne są "wątłą i rozwlekłą 
nadbudową". Lokaj, który miał podłożyć bombę w domu swoich państwa, rzuca ją 
ostatecznie na komunistów, "bo jaśnie panienka była taka dobra... Och, ta jaśnie 
panienka - wzdycha recenzent - ta dumna Polka z dworku, czy jest sztuka, gdzie 
by jej nie było! To, zdaje się, jedyny nasz atut; poza tym ze strony polskiej 
daje Rostworowski jedynie fumy, mazgajstwo i bierność, gdy Żydów wyposaża w 
rozum, siłę i charakter. Osobliwa propaganda! W ogóle w tych sztukach 
propagandowych - zauważa recenzent - zawsze jest niebezpieczeństwo: rewolucyjne 
akcenty buntu, upokorzeń i nienawiści brzmią zawsze o wiele silniej niż 
racjonalizm tyrad "zachowaw-czych"...". Komuś ta sztuka pisarza-nacjonalisty 
wydała się "agitacją komunistyczną".
Ale to nie ten fragment recenzji najbardziej dotknął Rostworowskiego. To ten go 
wzburzył: "Bo, mimo pozorów, że ten pisarz wszedł w życie, między walczących, w 
istocie nie wie on o nowym świecie nic; zna służącego, który mu we dworze buty 
czyścił, i cały problem Polski przedstawia mu się jako konflikt między jaśnie 
paniczem a jego kamerdynerem. Winy panicza są wielkie (upił się i zrobił 
nieporządek w pokoju), ale je okupi cnota jaśnie panienki... Gdyby tylko nie ten 
Żyd jucha...".
Rostworowski zareplikował w katolickim "Głosie Narodu" felietonem pod tytułem W 
obronie mojej czci, który Boy określił jako zagadkowy i opatrzył trzema znakami 
zapytania. Zarzuca recenzentowi niekonsekwencję, bo pisze o autorze jako o 
wielkim artyście, a zarazem wytyka braki w dwóch aktach. "Zastanów się, kochany, 
znakomity Boyu - pisze Karol - jak można napisać "małe arcydzieło* i być wielkim 
artystą przy tych brakach". Zarzuca. Boyowi, że gardzi "dumnymi Polkami z 
dworku". , Ja nimi nie gardzę - odpala Boy - ale Ty je ośmieszasz. [...] Twoje 
ujęcie problemu socjalnego jako konfliktu lokaja z panem było może dobre, ale za 
czasów Wesela Figura. [...] Bóg cię stworzył poetą, nie daj się ściągać w dół 
swojemu otoczeniu - oto, Kochany Karolu, wszystko, co mogę Ci odpowiedzieć - już 
nie jako krytyk, ale jako stary przyjaciel".
Ta przyjaźń nigdy nie została zerwana. Tadeusz recenzował wszystkie sztuki 
Karola - nie było potrzeby ucieczki z teatru. Jedne
chwalił (Judasz z Kariothu, Niespodzianka), co do innych wyrażał wątpliwości. (O 
Przeprowadzce: "Stawianie na jednym planie samobójstwa i wszystkich hańb świata 
z ucięciem romansiku z trzydziestopięcioletnią majstrową możliwe jest jedynie w 
ascetycznej duszy Karola Huberta Rostworowskiego, który w każdej sprawie płci 
widzi dzieło szatana"). Konstatacje społeczne Rostworowskiego wydawały mu się 
nietrafne i oderwane od rzeczywistości. Zauważył też, że Rostworowski życzliwym 
okiem spogląda tylko na tych z ludu, co zadowalają się swoim prostym stanem", 
wszelkie "parcie nizin ku górze jest mu nienawistne". Jego prości bohaterowie, 
awansując "zamiast tworzyć nowe życie, przedrzeźniają dawne" (U mety, 1933). 
Zachował Boy karteczkę, jaką po recenzji ze Strasznych dzieci (wcześniejszych, 
co prawda) przesłał mu autor: "Kochany Tadku, chciałem pogadać z Tobą o moich 
Strasznych dzieciach, a raczej o Twojej krytyce. Ach, masz wiele, bardzo wiele 
racji - jak zawsze [...]. Tysiąc serdeczności. Twój Karol".
Tadeusz odwiedzał go czasem, kiedy wpadał do Krakowa, i wtedy wspominali podobno 
przy koniaku, czasem do świtu, szaleństwa wspólnej młodości - Karol od nich 
wcale nie stronił. Tak przynajmniej twierdzą o tych wizytach Rostworowscy 
juniorzy.
Ze wspomnienia pośmiertnego, bardzo czułego, jakie napisał w 1938 roku Boy-
Żeleński, wynika, że stosunki jednak się bardzo rozluźniły, do Warszawy 
dochodziły od czasu do czasu echa "anatem", jakie Karol rzucał na Tadeusza. (Ale 
to już nie z powodu recenzji). Spotkali się raz jeden na sesji Akademii 
Literatury, do której obaj weszli, a którą później Karol Hubert wyklął. Wyklął, 
no cóż... Najważniejsze, że "to był bardzo uroczy człowiek i szczery artysta".
192
13 - Błazen - wielki mąż
XV KOCHANKA KRÓLA
Biograf nie może nadążyć za swoim bohaterem. Tylu spraw się ima, tyle zagadnień 
porusza i tyle się dzieje z nim, wokół niego - co odnotować, co pominąć (licząc 
po cichu, że zainteresowany czytelnik do pewnych szczegółów sam dotrze)? Ile 
pisać o związku pani Zofii z Witkacym, o tym, że on zamieszkał u nich i się 
szarogęsi, a Tadeusz to wszystko toleruje i pozuje mu do niezliczonych 
portretów? Mieszka też u nich przybyły z Krakowa bratanek, niemalże rówieśnik 
Staszka, studiuje prawo. Sam Staszek, którego jezuici w Chyrowie nie chcieli 
przyjąć do swojego gimnazjum (podobno za przełożenie Kubmia-Fa-talisty przez 
ojca), teraz, po zdaniu matury w Warszawie u Zamoyskie-go (kilkadziesiąt kroków 
od domu, na tejże Smolnej), dostaje się do Państwowej Szkoły Dramatycznej. 
Zawsze chciał być aktorem, na co ojciec patrzył z troską. Teraz jest uczniem 
Zelwerowicza, ale kiedy trzeba, ojciec-recenzent przejeżdża się po jego 
profesorze jak po łysej kobyle, co, jak się zdaje, nie psuje ich stosunków. 
Bratanek Władysław jest bardzo przydatny w sprawach wydawniczych, stryj 
publikuje bowiem kilkanaście tomów Balzaka w ramach wznowionej Biblioteki Boya, 
ale po dwóch latach zawiesza wydawnictwo. Wróci do tego przedsięwzięcia jeszcze 
raz w przyszłości, w samym środku kryzysu. Staszek zostaje przyjęty do zespołu 
Teatru Polskiego (krótko był w Ateneum), grywa epizody, możemy na ślad jego 
występów natrafić w recenzjach ojca, który czasami rozczulająco odnotowuje: "Pan 
Żeleński rozwija się, chwała Bogu"; albo: "P. Żeleński nadużywa nieco głosu 
(mówiłem mu to już w domu)"; albo, wyliczywszy pana Żeleńskiego wśród 
pomniejszych ról: "niechże mu się na coś przydadzą
194
stosunki w prasie"; albo: wyróżnił się też "p. Żeleński jako fantazyjny 
konfident policji". Nie ma tych wzmianek zbyt wiele, zaledwie kilkanaście na 
przestrzeni dziesięciu lat. Poza tym, pisze we wspomnieniu o ojcu Stanisław 
Żeleński, "nie łatwo było być synem Boya", koledzy \v teatrze oczekiwali 
ciepłych wzmianek... On sam, jak słyszałem, był bardzo cenionym aktorem 
radiowym.
Kiedy, podczas kanikuły, drukuje dla zabawienia czytelników lekkomyślne 
felietony o "kurkiewach", wymyka mu się takie zdanie: "A co do tego, czy godzi 
się żartem mówić o rzeczach serio, odpowiem, że było to od wieków przywilejem 
błazna, jakim jestem i pragnę pozostać". Boyu, coś ty narobił!... Bezimienna 
korespondentka pisze do niego z dalekiego Łucka nad Styrem, i to nie we własnym 
tylko imieniu: "Jedyną osłodą naszej garstki jesteś Ty i twoje felietony. Z jaką 
radością widzę Twój podpis, jak wiecznie drżę na myśl rozłąki na czas Twego 
urlopu...". I oto dowiadują się, że "ten Boy... jest błaznem! A przynajmniej za 
takiego pragnie uchodzić! Zastanów się... etc. etc.".
Wzburzeniu tej korespondentki zawdzięczamy bardzo istotną deklarację pisarza. 
"Otóż pośpieszam wyjaśnić: W użytym przeze mnie słówku nie ma ani zbytniej dumy, 
ani zbytniej pokory, o jaką mnie pomawiają moi łaskawi korespondenci, ale jest 
prosty fakt. Nie jestem ani "satyrykiem", ani "humorystą", te etykietki są mi 
bardzo niemiłe, jestem, powtarzam, czystej krwi błaznem i nie widzę innego 
odcienia na wyrażenie swego temperamentu literackiego".
"Błazen" reprezentuje polski Pen Club na zjeździe w Paryżu, w zastępstwie 
chorego Żeromskiego. Melancholijnie i nostalgicznie wspomina swój pierwszy 
pobyt, dokładnie przed dwudziestu pięciu laty, kiedy nie znał nikogo, a dni 
spędzał w nie ogrzewanym pokoju hotelowym nałogowo czytając, głównie Balzaka. 
Teraz salony, bankiety, konferencja z wielkimi nazwiskami. Galsworthy, Duhamel, 
Unamuno, Heinrich Mann - europejskie sławy. Balzakiści przyjmują go do swojego 
grona. Kiedy przybędzie tu dwa lata później, na swój własny odczyt w Sorbonie 
("... i gdzie indziej"), odniesie znany nam już triumf, a w domku Balzaka 
konfraternia będzie do niego przemawiać, usadziwszy go w fotelu tłumaczonego 
klasyka. Podczas bankietu, któremu przewodniczy Fortunat Strowski, profesor 2 
Bordeaux, specjalista od Montaigne'a, Boy mówi: "Chodzę wciąż
195
po krainie snów. [...] Mogę umrzeć spokojnie. Ale nie tutaj, uspokójcie się, 
panowie".
W maju 1926 roku (czyli przed odczytem pisarza na Sorbonie) Józef Pilsudski 
dokonuje zbrojnego zamachu, są trupy i są ranni, prezydent Wojciechowski 
ustępuje, prawicowy rząd (endecy z ludowcami) zmuszony zostaje do dymisji. W 
czerwcu Tadeusz Żeleński pisze do pani Heleny Staniewskiej: "Żal mi pani, że 
pani nie było tu w tych dniach majowych, byłaby pani pełnymi piersiami wdychała 
atmosferę - miło jest przy tym widzieć z bliska, jak się robi "historia". Ja 
byłem dosyć blisko tego wszystkiego od ulicy Trzeciego Maja". (Na którą 
wychodziły okna jego gabinetu). I dalej, w tym samym liście: "Nie ma pani 
pojęcia, jak od czasu tych przewrotów majowych, mimo wszystkiego, co w nich było 
bolesnego i tragicznego, powietrze zrobiło się lżejsze do oddychania; to musi 
być oznaką, że coś na dobre się odmienia".
Niemal bezpośrednio po przewrocie, bo 28 maja, Boy-piłsudczyk nawiązuje do tego, 
co się wydarzyło, w recenzji z Wroga ludu Ibsena: "...ten wielki samotnik 
[Ibsen] miał odwagę dać upust swej wzgardzie dla nowoczesnej demagogii, 
wzgardzie, która dopiero dziś, w pół wieku po nim, objawia się wszędzie z 
żywiołową siłą. Tryumf wielkiej twórczej jednostki nad mechaniczną większością 
wszędzie witany jest z uczuciem ulgi, entuzjazmu. Tu wzrok Ibsena przeniknął 
przyszłość, każde jego słowo brzmi siłą prawdy i proroczego jasnowidzenia".
Wiadomo, że Komendat kochał Słowackiego. Zapowiadają się niezwykłe uroczystości, 
prochy poety, decyzją Marszałka, sprowadzi się z Montmorency do Polski, na Wawel 
- "bo królom był równy", jak miał orzec jego znakomity wielbiciel. Począwszy od 
jesieni 1926 roku teatry grają Słowackiego, najtrudniejsze, najrzadziej 
wystawiane sztuki ukazują się na scenie, głównie Teatru Narodowego, jak z samej 
jego nazwy wynika.
Recenzent jest na miejscu - jego młodość też upłynęła pod znakiem Słowackiego - 
i to wbrew niechęci (czy może zazdrości?) Przybyszewskiego, który wyszedł raz z 
krakowskiego teatru w środku przedstawienia Nowej Dejaniry (czyli Fantazego) 
warcząc: "Okropnie tego Julka nie lubię".
Najpierw Sen srebrny Salomei w reżyserii Teofila Trzcińskiego, przyjaciela z 
Zielonego Balonika. W obszernym omówieniu, poruszo-
196
nv najwidoczniej tym, co ta sztuka Słowackiego, już mistyka, przedstawia, 
zauważa, że idea Boga, którą autor prezentuje, "zrodziła się z polski i do 
polskiej sprawy jest wprzęgnięta: Bóg jest zdecydowanym polskim nacjonalistą, że 
zaś ówczesny nacjonalizm siłą rzeczy sprzęgnięty bywa ze szlachetczyzną, Bóg 
poety jest tu niejako nadwornym kapelanem Pana Regimentarza. [...] 
Niebezpiecznie jest mieszać Boga do rzeczy, od których Bóg, jeśli je dostrzega, 
odwraca ze smutkiem głowę i w których włada jedynie okrutne prawo miecza i racja 
zwycięzcy".
Nawet Gruszczyński, chociaż wywyższony męczeństwem - to Jeden z owych kresowych 
szkodników, którzy, mając sobie oddaną tę ziemię i ten bujny lud, nie uczynili 
nic, aby go przywiązać do Polski, wszystko, aby w nim wzbudzić nienawiść, i 
jedynie umieli tłumić go szabelką i batogiem, kiedy się ruszał".
Ale są i inne refleksje. Bo jak się nie zamyślić nad tym, że - "Od tych stepów, 
od tych kurhanów, powiała do Polski poezja, ten zakaptu-rzony "Ukrainiec" stał 
się czarodziejem polskiego słowa [...] największy polski pisarz teatralny, 
któremu nie danym było ani marzyć o tym, by oglądać który swój utwór na scenie".
Potem, po wydrukowaniu tej recenzji, dostawał listy, po których w Niedyskrecjach 
teatralnych narzeka, "jak bardzo u nas weszło wszystkim w krew myślenie 
polityczne", nie zauważywszy, że jego recenzja jest zajęciem stanowiska 
politycznego.
Wystawiony przez Osterwę Książa Niezłomny budzi w nim inny niepokój - i nawet 
sprzeciw. "Pierwsze wejście niezłomnego Femanda ma dla nas, pacyfistów, 
tolerantów, nauczonych szanować obcą ziemię, obcą wiarę, coś odpychającego..." 
Niepokój, który zrodziła sztuka, wzbudza złowieszcze przeczucia: "I nagle 
odczuwamy, jak wątła jest granica, która nasze dzisiejsze, pokojowe życie dzieli 
od tych okropności; jak wystarczy podmuchu szaleństwa, aby wtrącić nas w tę całą 
portu-galskość i wystawić naszą niezłomność na okrutną próbę".
Z kolei Złota czaszka wyrywa zeń okrzyk: "Więc to jest nasza przeszłość! Ta 
najpiękniejsza! Nie, stanowczo, gdy chce się myśleć o Polsce, zdrowiej jest 
patrzyć w przyszłość, lub od biedy w teraźniejszość niż przeszłość".
No i nareszcie może pochwalić bez zastrzeżeń "Lulka" Schillera! Za Samuela 
Zborowskiego. W inscenizacjach wielkiego dramatu ro-
197
mantycznego Schiller jest jedyny, stworzył pewien kanon: pokazał, jak można 
wystawić na scenie dramat niesceniczny. Ale teraz mówimy o Samuelu Zborowskim, o 
tym procesie, który rozgrywa się między kanclerzem (Zamoyskim) a buntownikiem - 
w zaświatach. "Dzieje się wobec nas sprawa dwóch prawd: litery i ducha. I 
słuchamy z przejęciem: bardziej niż kiedykolwiek jesteśmy dziś zdolni odczuć 
aktualną i głęboką treść tych konfliktów, w których gwałcenie porządku staje się 
nowym życiem, a obrona jego litery zgnilizną". Bez niedomówień. To, że nawraca 
do dramatu niedawnych wydarzeń, wciąż się nad nim zastanawia, chociaż go 
aprobuje i uważa za ratunek dla państwa -świadczy, że ten wybór wcale nie jest 
łatwy. Co z demokracją? Dokąd prowadzi? Dlaczego zawodzi? - zada sobie to 
pytanie nie jeden raz -ale zawsze, jak to on, reagując na to, co dzieje się na 
scenie.
Kiedy jednak Piłsudski kazał wtrącić do twierdzy wybitnych opozycyjnych posłów, 
kiedy dotarły wieści o znęcaniu się nad nimi, pisarz opublikował protest w 
"Wiadomościach Literackich":
"Wobec braku wspólnej akcji pisarzy w sprawie okropności Brześcia, pragnę - poza 
wszelką polityką, stojąc na stanowisku czysto ludzkim - przyłączyć się do głosu 
tych, którzy protestują przeciw znęcaniu się nad więźniami i 
poniewieraniu godności człowieka". Pisarz procesuje się. Mógłby ktoś pomyśleć, 
że pieniacz, ale nie, to wcale nie tak, idzie o obronę prawa autora do tekstu, o 
sprawę, którą uznał za zasadniczą dla sytuacji literata. Kiedy w "Kurierze 
Porannym" zaczęły się ukazywać jego wrażenia z Francji, krakowski "Czas", wciąż 
zaprzyjaźniony, poprosił autora o prawo przedruku. Boy zgodził się. W tekście 
było użyte słowo "dziwka", Boy wyczuł, co się święci, zadepeszował: Nie 
skastrujcie mi felietonu! Za późno, operacja dokonana - oddepeszował "Czas". Boy 
podał naczelnego redaktora, Antoniego Beaupre, do sądu oskarżając go o 
naruszenie praw autorskich. Koledzy literaci, o których godność i interes 
przecież szło, nie bardzo się przejęli. W pierwszej instancji, w październiku 
1927 roku, Boy wygrał, Beaupre miał zapłacić grzywnę; w drugiej - przegrał, 
Beaupre został uniewinniony. Ostatnie słowo należy jednak zawsze do pisarza: Boy 
opisał swój proces w artykule, który można i dziś przeczytać. Beaupre, który 
dobrze wiedział, że to nie jest proces przeciwko niemu, zachował dla swojego 
oponenta przyjazne uczucia. Po ukazaniu
198
się Obrachunków fredrowskich zgodził się zamieścić w "Czasie" entuzjastyczną 
recenzję W. Natansona.
Pisarz w skórze dziennikarza wytoczył batalię o uwzględnienie przy wymiarze 
podatkowym trudnych do określenia "kosztów własnych" produkcji literackiej. 
Jeśli stolarz może sobie odliczyć od przychodu koszty materiału, to ma prawo do 
tego i literat. A co jest tworzywem pisarskim? Samo życie - odpowiada Boy w 
artykule Paradoksy fiskalne - przecież ono kosztuje. Uderzony trafnością wywodu, 
minister skarbu Ignacy Matuszewski - człowiek niezupełnie spoza branży, bo syn 
wybitnego krytyka z czasów Młodej Polski i mąż Haliny Konopackiej, pierwszej 
polskiej złotej medalistki olimpijskiej (za rzut dyskiem), która wydała tomik 
własnych wierszy - otóż ten finansista uznał prawo pisarza do zryczałtowanej 
ulgi, z którego korzystamy do dzisiaj. Batalia wygrana. (Jest rzeczą ciekawą, że 
niemal w tym samym czasie i używając podobnych co Boy argumentów, Włodzimierz 
Majakowski opublikował wierszowany felieton pt. Rozmowa z inspektorem 
finansowym. Kończy się ten wiersz po Majako-wsku: a jeśli wam się nie podoba, 
towarzyszu inspektorze, to proszę -oto moje pióro i piszcie sami!).
Przede wszystkim jest jednak Boy-Żeleński uważnym i wrażliwym obserwatorem 
przemian obyczajowych. Przygląda im się nieodmiennie życzliwym okiem. "Jesteśmy 
najbardziej załganym krajem na świecie" - twierdzi, ale mimo to, czy właśnie 
dlatego, uważa, że przemiany idą w dobrym kierunku.
Dagny - Jaga - Niusia... Jak było z nim? Czy był sobą? W jakim stopniu ciążył na 
jego własnych związkach konwenans - moda -interes wreszcie, a jak to jest teraz, 
po krwawej rzeźni wojennej? We wstępie do Spowiedzi dziecięcia wieku Musseta 
(1920) przypomina nam: "Pojęcia nasze o miłości, jak w ogóle o życiu, są 
konwencjonalne, ponieważ nim zaczniemy myśleć i patrzyć, już otrzymujemy je w 
gotowej postaci z literatury z pierwszej czy z drugiej ręki". A przecież sama 
literatura zawsze związana jest ze swoim czasem, z panującą konwencją, zwłaszcza 
w traktowaniu tych spraw - uczuć.
Przemiany. Zaproszony do współpracy przez elegancki miesięcznik "Pani" rozważa w 
nim problem Don Juana. Pisze na swoim normalnym poziomie, podobnie jak nie 
przykucał pisząc dla podręcznika Mówią wieki (Wśród stańczyków, Cygan nieznany - 
dwa szkice,
199
będące cennym uzupełnieniem krakowskich wspomnień). Kiedy jednak zwraca się 
bezpośrednio do pań, ma w pamięci, że nie inaczej czynili Yoltaire i Diderot, to 
na damy mogli przede wszystkim liczyć, to ich ciekawości, ambicji - i 
szczęśliwemu snobizmowi - zawdzięczali rozpowszechnienie swoich pism. (Czy dziś 
nie jest podobnie? Czytają przede wszystkim kobiety. Dlaczego? - nie powiem. 
Niech się nad tym pomęczą socjolodzy i psycholodzy). Traktuje swoje czytelniczki 
jak partnerki. Najlepszy sposób nauczania: ujawniać wiedzę rzekomo wspólną. One 
to wszystko wiedzą - nie śmią tylko wyrazić. (Nie śmią i pomyśleć). Pozwala 
sobie czasem na odrobinę kokieterii, na przykład: "Don Juan! Wyznaj, śliczna 
pani, iż kiedy słyszysz to imię, jakiś luby a niepokojący dreszcz przebiega ci 
po ciele...". Tymczasem w teatrze, na sztuce Zorilli - co pokazano? Brudną 
szynkownię i chamstwo. Ten Zorillowski Don Juan "robi kobiety jak karambole i 
tyle troszczy się o bicie ich serc, co bilardzista o leciutkie drżenie duszyczek 
z kości słoniowej [odezwał się bilardzista!], mieszkających zapewne w każdej 
takiej białej kulce".
Można obserwować ewolucję postaci Don Juana; kiedyś, w pobożnej Hiszpanii, był 
to zuchwały bluźnierca i świętokradca, teraz stał się symbolem erotycznym. 
Byłoby to - pisze pozyskany przez panie autor - "piękne studium do napisania" - 
i od razu dodaje: "oczywiście nie dla profesora". I w skrócie sam zarysowuje 
dzieje tej ewolucji. Przemiana symbolu jest, jego zdaniem, "owocem rosnącego 
pacyfizmu społeczeństw". We Francji Ludwika XIV utemperowano junaków dawnego 
typu. I wtedy kobieta z akcesorium "staje się celem". Była strzeżona jak rzecz, 
"stawała się tego, kto był dość śmiały, aby po nią sięgnąć". Taki typ - zabijaki 
- wydaje mu się "dość odległy od tego "artysty na kobiecie", jaki dziś chcemy 
widzieć w Don Juanie".
Temu ujęciu donżuana, jako swoistego "artysty", dał wyraz już przed laty, na 
początku kariery recenzenckiej, z okazji sztuki Rittnera, i teraz to przypomni 
"ślicznym paniom" niemal dosłownie: "...istnieją wyjątkowe organizacje, w 
których odczuwanie kobiety wybujało tak, jak np. sensacje kolorów u malarza lub 
tonów u muzyka. Ale jest pewna zasadnicza różnica. Muzyk, malarz noszą swój 
świat wrażeń we własnej duszy i panują w nim do woli. Artysta na kobiecości 
natomiast zależny jest od instrumentu, którym jest kobieta: musi (o tyle, o ile 
przynajmniej) uzyskać zgodę swojego stradivariusa, nim go
dobędzie z puzdra i ujmie natchnioną dłonią". Ale jest tu jeszcze jedna 
komplikacja: że taka "dusza płomienna [...] może być zamknięta w niewydarzonym 
ciele; może się kojarzyć z chorobliwą nieśmiałością". Przykłady podaje nie z 
otoczenia, ale - z tłumaczonych autorów: Rousseau, Stendhal. Przy okazji 
informuje czytelniczki, że pierwszy jest autorem Nowej Heloizy, a drugi traktatu 
O miłości. Kończy użalaniem się nad smętnym losem Don Juana: bo sztuki jego 
"przekazać się nie da, tragiczną zaś igraszką losu, im bardziej rośnie jego 
kapitał wiedzy, doświadczenia, artyzmu, subtelności, tym bardziej wątleje siła 
ich realizacji; i przychodzi moment, w którym ten wielki człowiek może sobie 
powiedzieć już za życia: Qualis artifex pereo!".
Wkrótce potem - nowa lekcja orzeźwiającego sceptycyzmu dla czytelniczek "Pani": 
felieton pt. Zmierzch kochanka. Jest to zarazem obrona małżeństwa jako 
instytucji - ale bez moralizowania - po prostu przyjrzenie się życiu - i, jak 
zawsze, w skojarzeniu z tym, co pokazuje teatr: bo w Paryżance Becque'a, w 
scenie otwierającej sztukę, "kłócąca się, nie lubiąca się para małżeńska to byli 
- kochankowie". Po pewnym czasie, wskazuje czujny obserwator, "romans staje się 
drugim małżeństwem, z tą różnicą, że bez dzieci, bez wspólnych węzłów [...] w 
zamian za to z przymusem regularnych schadzek w trywialnie unormowanych 
odstępach! [...] Jeżeli małżeństwo jest płaskie, to mieszczański romans jest 
płaski do kwadratu, jest męczący, niewygodny, załgany!". Pisarz, żyjący we 
wzorowej harmonii i współpracy z Fu-siem, ma prawo do takiej refleksji: 
"Małżeństwo po wygaśnięciu miłości ma jakiś sens, jakąś użyteczność, ale czym 
jest romans po wygaśnięciu miłości?". Niemało zawiniła tu literatura. 
"Kochankowie obełgiwali literaturę, a literatura kochanków". Póki mąż był 
tyranem, kochanek, jako postać literacka, był idealizowany - to ten, który ją 
"rozumiał"; "z chwilą gdy nie ma tyrana, nie ma i kochanka".
Kochanek, powiada, ma ostatnio "złą prasę" - "i ten objaw, tak pocieszający dla 
moralności publicznej", godziło się odnotować. Ale zaraz dodaje, że dotyczy to 
literatury, teatru. Mogą sobie o nim pisać tak czy inaczej, ale w życiu "łatwiej 
ośmieszać i obrzydzać, niż wymyślić na jego miejsce coś nowego".
Zbankrutowała niewątpliwie - twierdzi - "poezja dawnego klasycznego romansu": 
"Ludzie łatwiej biorą się, rzucają, przy czym zużywa się mniej wielkich słów". 
Chyba to stwierdzenie było zbyt
200
201
pochopne. Rozstanie, przy dużej temperaturze uczuć - nigdy nie będzie łatwe.
Recenzent jest niby sejsmograf obyczajowy, działa w nim subtelny czujnik 
reagujący na każdy nowy rys. O Nauczycielce popularnego w Polsce Niccodemiego: 
"W jednym jest ta sztuka nowoczesną: w sztukach dawnego typu, skoro zostało 
stwierdzone, że uwodziciel młodej dziewczyny jest łajdakiem - i autor, i 
publiczność nie mieli spokoju, dopóki dziewczyna nie oddała temu łajdakowi swej 
ręki i losu na cale życie...". W tej sztuce jest nareszcie inaczej. Recenzent, 
oczywiście, ma rację, tak było - ale może nie docenia, że w tym pragnieniu 
widowni było swoiste odczuwanie sprawiedliwości, zemsty nawet: uwodziciel 
zostaje wpędzony w niechciane małżeństwo, nakłada się na niego kajdany, będzie 
się w tym miotać - a już rzeczą kobiety (ona to potrafi!) będzie zrobić mu z 
tego pożycia piekło.
Francuska sztuka J. Natansona Śmieszni kochankowie skłania recenzenta do 
dodatkowych refleksji w felietonie Jaskółka platonizmu. Wspomina "tamte czasy", 
kiedy potrzeba było wytrwałości w zabieganiu o wzajemność. "... z jaką lubością 
kobieta umiała (bo już nie umie!) przedłużać ten okres, jak długo walczyła z 
sobą, mając mniej lub więcej jasne przeczucie, że początek szczęścia w miłości 
bywa początkiem jej umierania, jest często jej detronizacją". Bo teraz, "gdy 
dwoje ludzi się sobie bardzo podoba", to co ich, powiedzcie, powstrzymuje, "aby 
nie padli sobie od razu w ramiona?". Otóż mężczyzna, "otrzymując dość łatwo to, 
po co rękę wyciągnie, nie znajduje pokarmu dla swej utajonej, a tak przyrodzonej 
i potężnej potrzeby c i e r p i e n i a". Ale to w Paryżu - dodaje pośpiesznie, 
żeby nie komplikować życia tubylcom - to "przesyt rodzi widocznie takie nikłe 
tęsknotki idealistyczne". Inaczej Polak: "kiszony żywcem w barchanowej cnocie 
dawnej Polki, wdzięczny jest dzisiejszej za jej prostotę, koleżeństwo miłosne, 
za jej szybkość decyzji i wdzięk w zgodzie lub odmowie. Na razie nie chce 
cierpieć...".
Wraca znów do Don Juana, bo wznowiono (w 1930 roku) sztukę Rittnera. Teraz 
obchodzi go mniej ów uwodziciel, więcej ona, cudza żona, która tak szybko się na 
"uwiedzenie" zgodziła. Misterium się spłaszczyło. "Hrabia-uwodziciel - to było 
nieodparte. Dziś tytuły zniesiono, zarówno tytuł hrabiego, jak tytuł uwiedzionej 
- cóż więc zostało? Kanapa". Między epoką Rittnera (z czasów Franciszka Józefa,
202
,najghipszego z dworów") a naszą "urodziła się nowa kobieta, która nie idzie do 
łóżka w czarnej amazonce, ale wprzód dowiaduje się, gdzie jest łazienka i prosi 
"uwodziciela" o pidżamę". Ściska mu się serce, kiedy ogląda Lekkomyślną siostrę 
Perzyńskiego. "Faktem jest -pisze - że ilekroć oglądam jaką sztukę z niedawnej 
bodaj przeszłości, zawsze wychodzę przejęty entuzjazmem dla ewolucji, jaką 
przebywamy". I znowu nam się wydaje, że ten optymizm jest nadmierny. Gdyby dożył 
naszych czasów, byłby mógł przekonać się, jak szerokie i głębokie, jak 
niewyczerpalne jest morze ciemnoty, głupstwa i nienawistnej zaciekłości. Może to 
dobrze, że to się wszystko ujawniło? Przynajmniej nie łudzimy się, że wszystko 
idzie ku najlepszemu.
Z Ireną Krzywicką zaczęło się od tego, że ta młoda czarnowłosa pani, wówczas 
początkująca literatka, miała z nim przeprowadzić wywiad. Był dla niej wtedy 
mitem, kimś na szczycie. Sądziła, że "musi być bardzo stary" - zobaczyła 
"krzepko zbudowanego mężczyznę, nieco pochylonego w barach do przodu". Szare, 
migocące złotawymi błyskami oczy. Źle znosił komplementy - opowiadała pani Irena 
utalentowanej słuchaczce, Agacie Tuszyńskiej (Wyznania gorszyciel-ki) - po 
słowach "taki wielki pisarz jak pan", spojrzał na nią niechętnie i kwaśno. 
Upłynął prawie rok od tamtego wywiadu - ona tymczasem urodziła Piotrusia - kiedy 
zadzwonił Boy, by podziękować za artykuł o nim w "Pologne Litteraire". Głos miał 
niepiękny, wysoki, może następstwo przebytej choroby (syn sądził, że być może 
dlatego bywał w towarzystwie milkliwy - nie lubił swojego głosu, zwłaszcza 
wtedy, kiedy mówił emocjonalnie). To był rok 1928, "najszczęśliwszy rok mojego 
życia" - zapewnia pani Irena: miała zachwycające dziecko, mąż, Jerzy Krzywicki, 
syn wielkiego socjologa, zaczął wreszcie porządnie zarabiać (był adwokatem), ,ja 
pisałam i stawałam się znana i zakochałam się śmiertelnie". Odnowiła garderobę, 
ścięła włosy zgodnie z modą. "Dopadła mnie miłość i to taka ostateczna, 
dożywotnia". On miał wtedy 53 lata - ona o 25 lat młodsza. Miotała się przez 
pewien czas w rozterce - zupełnie jakby czuła to, co Boy napisał o "potrzebie 
cierpienia".
Chodzili na półpiętro do "Ziemiańskiej", tam gdzie przesiadywali młodzi i już 
sławni skamandryci: Tuwim, Słonimski, Lechoń, Wie-rzyński. Boy zabłaznował, że 
oni go nie dopuszczają, że liczy na to, że "przy jej pomocy się wśliźnie"; ona 
to wzięła na serio, dość często, jak
203
wynika z jej własnych opowieści, niektóre boyowskie błazenady przyjmowała serio, 
nie odczytywała żartu. Ale wystarczyło tego, co do niej docierało, by żyła w 
zachwyceniu. Czwarte spotkanie - pamięta to dokładnie - to kolacja w eleganckiej 
restauracji na Nowym Świecie (więc chyba znana nam już "Astoria")- Boy, 
podniecony towarzystwem młodej ładnej kobiety, brylował. "Miałam uczucie, że 
wielkimi łykami chłonę całe stulecie kultury polskiej". Przyznaje, że była 
"oszołomiona, olśniona, zachwycona. A jednocześnie śmieliśmy się bez ustanku, bo 
ten jego dowcip...". Miał zawsze ogromne powodzemie u kobiet, twierdzi pani 
Irena, ale ona trafiła na okres, kiedy "uważał, że jest stary, zobojętniały, 
wypalony. I nagle nowe uczucie wybuchło w nim -trzeba jej wierzyć - z 
nieoczekiwaną siłą i odmieniło go niemal z dnia na dzień". Przypisywała tej 
miłości jego wzmożoną w tym okresie aktywność pisarską - udzielmy jej tego 
prawa. Przytoczmy coś jeszcze z wyznań gorszycielki: "Jego wdzięk był nieodparty 
i działał zarówno na kobiety, jak na mężczyzn. [...] Było w tym człowieku 
również coś dziecinnego, coś bezpośredniego, coś bardzo uduchowionego ł 
zmysłowego jednocześnie".
Jeśli jej wierzyć, długo tej miłości nie chciała się poddać. Nie spala, schudła, 
zmarniała. Jakaś jej przyjaciółka, której zwierzyła się ze swojej rozterki (ale 
dotyczyło to późniejszego okresu), perswadowała: "To jest tak jak być kochanką 
króla". Ona właśnie tak to odczuwała: kochała - z wzajemnością - największego 
pisarza polskiego. Wyjechała do Krynicy, on za nią, i tam - stało się, co 
musiało się stać. Czy dowiedziała się, że pierwszą miłość swojego życia, z 
"panienką w białej muślinowej sukience", przeżył w tej samej miejscowości? Od 
Krynicy - do Krynicy.
Kim była dla niego? Dlaczego właśnie ona? Czemu okazało się to takie trwałe? 
Związek z tą młodą kobietą miał solidniejsze podstawy niż nagły romans, wzajemne 
zauroczenie. Inteligentna, oczytana, przenikliwa (jej sądy o pisarstwie 
współczesnych autorów uderzają trafnością) - mogła być partnerką. Lojalna. Na 
wiele spraw patrzyli podobnie. Wymarzona przystań dla mężczyzny po 
pięćdziesiątce, zmęczonego przeżytymi rozczarowaniami, zapracowanego po uszy, a 
zarazem pełnego wigoru twórczego, co ona przyjmowała nie tylko ze zrozumieniem, 
ale i z dumą. Wciąż od nowa "zdobywał mnie swoim pisaniem". Uzyskał spokój 
wewnętrzny. Mógł rzucić się w awantury, zaostrzać
204
publicystykę - pewny, że znajdzie jej wsparcie (podobnie jak w domu). Gotowy 
artykuł nieraz wspólnie omawiali - twierdzi pani Irena -słuchał jej uwag i 
czasem coś zmieniał, retuszował. Trzeba jej wierzyć: jego bratanek, Władysław 
Żeleński, opowiada, że również żonie pokazywał artykuły przed drukiem, a potem 
bez niechęci wysłuchiwał uwag. W recenzji z Cyrana de Bergerac Rostanda cytuje 
okrzyk poety, że nie, pozwoli zmienić "ani jednego przecinka!" I komentuje: "Ta 
pycha trąci na milę grafomanem. Wielcy poeci nie bywają tak hardzi". I 
przypomina Mickiewicza i ingerencje jego przyjaciół, najpierw filomatów, potem 
tych w Paryżu, no i kompromisy Moliera. "I myślimy sobie, że tak 
bezkompromisowym (jak Cyrano) może być jedynie człowiek, który nie ma nic do 
powiedzenia". Co do jej kobiecej lojalności, to wiemy dzisiaj - z jej własnych 
"wyznań gorszycielki", a także z opublikowanego pikantnego listu do 
Iwaszkiewicza (o którym może wolała była zapomnieć) - że miała gotowość (nie 
przestając jego "kochać nad życie"), z ciekawości, dla nowych doświadczeń, dla 
nieznanego dreszczu - spróbować łóżka z kim innym. Przez cały czas trwało 
harmonijne małżeństwo z hipertolerancyjnym Jerzym, wraz z regularnym współżyciem 
fizycznym. "Co tu dużo mówić - wyznaje z łobuzerskim przymrużeniem oka - byłam 
usatysfakcjonowana".
Boy opowiadał jej o swojej miłości do Dagny, o Jadze, nic przed nią nie ukrywał, 
z wyjątkiem może swoich złudzeń co do Niusi. Skąd te zwierzenia? Nie jest 
wykluczone, że widział w tej młodej literatce swojego przyszłego biografa. 
Będzie znać wszystkie jego tajemnice i opisze je ze zrozumieniem i życzliwością. 
Jeśli tak myślał, to się zawiódł. Ireny Krzy wickiej nie stać było na pracę 
monograficzną - nie ten temperament. Anegdoty, luźne wspomnienia, eseje nawet - 
to tak. Niemniej, dała świadectwo cenne, wiarygodne - i za to dzięki.
Prawie codziennie, gdzieś koło pierwszej, odwiedzają oboje pół-pięterko w 
"Ziemiańskiej" i ona nie ukrywa dumy, że przesiaduje ze słynnymi na całą Polskę 
poetami, z satysfakcją wychwytuje zazdrosne spojrzenia. Dla niego jednak ta 
codzienna kawa o pierwszej niesie pewne komplikacje. W szkicu Trucizny krytyka 
(o Sainte-Beuve) wskazuje na trudności z oceną dzieł współczesnych: "O ile 
przeszłość bywa za daleka, o tyle współczesność jest za bliska. Istnieje nie 
tylko jako dzieła, ale i jako ludzie. Krytyk obraca się w tym samym środowisku, 
co jego pacjenci; najczęściej zna ich osobiście, lubi ich
205
lub nie, zna ich życie prywatne, ich wady lub śmiesznostki, zbyt często 
znajomość ta zawadza mu w ocenie dzieła!". Stąd poufne "trucizny" Sainte-
Beuve'a. On sam był uprzejmy, ale - bezkompromisowy. I oni musieli się z tym 
pogodzić. Nawet podziwianemu Tuwimowi wytknął, że tłumacząc Gogola posłużył się 
"wiechem". O Wieży Babel Słonim-skiego pisał, że autor "dał dzieło poważne, 
trochę mętne [Słonimski! właśnie on, który toczył boje z tymi, których nazywał 
"mętnymi łbami"! - J.H.], nieco naiwne, o wysokich zamierzeniach. [...] alegoria 
jego chwilami staje się nazbyt oschła, i z drugiej strony niezbyt jasna; 
przedłużona i rozciągnięta nuży, czasem i szeleści papierem". Kilka zdawkowych 
komplementów - i znowu narzekanie, na a b s t r a -kcyjność tematu: "nikt w 
nim nie żyje, jedynie zaś, podobno, żywy człowiek ma moc przemówienia do nas ze 
sceny". Jak to wyglądało na drugi dzień w "Ziemiańskiej"? Tym bardziej że 
Witkacy - może przez przekorę - pisał o tej sztuce entuzjastycznie. Następne 
sztuki Słonimskiego, Murzyn warszawski i Lekarz bezdomny, recenzent przyjął 
życzliwie, ale nie bez uwag krytycznych. Dopiero Rodzinę pochwalił bez 
zastrzeżeń. Mariana Hemara Szczęśliwy pech potraktował (w 1935 roku) ostro: "Bo 
każda farsa - tłumaczył - bodaj najbłahsza, musi być jakoś napisana, musi 
trzymać się na nogach. Tymczasem tutaj parę lada jak skleconych piosenek łatwo 
służy za paszport dla trzygodzinnej nieodpowiedzialnej bredni". Recenzent 
deklaruje: "Piszę to wszystko bez cienia dokuczliwości, ale jako krytyk 
literacki muszę bronić w teatrze stanu posiadania literatury, a ten stan 
posiadania jest poważnie zagrożony". I obcuj tu z takim przy stoliku... Ale oni 
"obcowali" - i czuli się zaszczyceni.
Może się wydawać, że teraz, odkąd jest z Ireną, "Iruszką", zmienił się t o n, w 
jakim pisze o postaciach kobiecych. Nie ma już w recenzjach tej cierpkości, 
ukrytej goryczy, której dawniej można się było doszukać, teraz wyczuwa się, obok 
zrozumienia (ono było zawsze), także pewną pobłażliwość - dla przywar, 
grzeszków, logiki, specyficznych potrzeb - są jakie są i to stanowi o ich uroku. 
A przede wszystkim jest obrona uczuć - jako sprawy w życiu ludzkim 
najważniejszej. W Teatrze Polskim - premiera Romea i Julii. Ile atramentu zużyto 
już na Szekspira - a przecież są w Boyowskiej recenzji rzeczy nowe i własne. Na 
przykład, że ta poezja "wydobyta jest z głębokiej prawdy, prawdą jest tu sama 
przesada uczuć. [...] Miłość! -
206
słowo, pojęcie tak spospolitowane, tak nadużyte, że zapomina się niemal o ich 
głębokiej tajemnicy. A przecież ten tęczowy łuk, rzucony między elementem 
zwierzęcym a elementem boskim w człowieku, to jest jedna z rzeczy najbardziej 
osobliwych". Romeo i Julia przemawiają do siebie nieznośnym językiem baroku. 
"Otóż nasuwa się pytanie, co w tym języku mamy widzieć: zły smak epoki czy też 
celowo użyty efekt, płynący z głębokiego zrozumienia, ile nieraz literatury 
wchodzi w formowanie się uczucia..." Tych dwoje w otoczeniu rubasznych 
hałaburdów, przypuszcza recenzent w olśniewającym - i wciąż nośnym - 
jasnowidzeniu, "poznało się po... metaforach, niby mieszkańcy innej planety, 
zbłąkani na padół pomazańcy wątpliwej poezji. Biedne dzieci: nie wiedzą, że same 
staną się poezją - żywą!".
Recenzent zwraca uwagę, że Julia, "wciąż niby nieprzytomna", pamięta o sprawach 
praktycznych: załatwia... "Ona, młoda dziewczyna, nie może tracić czasu ani 
głowy: tu idzie o jej życie... [...] jeden pocałunek nauczył to dziecko iluż 
rzeczy, uczynił z niej kobietę. I jaką kobietę. Cóż za pantera czai się w tej 
kiciusi!"
I jeszcze jedno spostrzeżenie (może i odkrycie) Boya: Idzie mu o to, że 
zachowanie się starego Kapuleta, ojca Julii, wobec Romea "doprawdy nie zwiastuje 
tak nieprzejednanej nienawiści! Raczej widzimy, że to ciury wadzą się między 
sobą. [...] Czy chciał [Szekspir] pokazać, że przeszkoda ta wyrosła raczej w 
romantycznej wyobraźni kochanków, których miłość potrzebowała zapory, i szukać 
wszelkiej innej drogi oprócz prostej?" Z "potrzeby cierpienia", o której Mędrzec 
pisał przy innej okazji? Tak zaczaj teraz podpisywać niektóre felietony: Boy-
Mędrzec. "Mędrzec" - nawet przy wiedzy, ile jest w tym żartu -ma sygnalizować 
przewagę pewnej postawy wobec zjawisk: refleksyjnej, możliwie beznamiętnej. 
Takiej, w której dominuje tolerancja, wyrozumiały sceptycyzm i wyzbycie się 
małostkowości. Mędrzec - więc i samowiedza, mimo całej skromności.
Od Romea i Julii - do panny Stefy Maliczewskiej (raz jeszcze!). W jakże inny 
świat nas przeniosło - w trywialny krąg zakreślony ostrym rylcem przez Zapolską. 
Pomyślmy: mężczyzna, kupujący "miłość" Stefci, stawiający jej warunki, 
"układający swoje punkty ze Stefą, jest wstrętny..."; ale gdyby ten sam 
mężczyzna okłamał biedną dziewczynę, "aby ją potem bez skrupułów porzucić, byłby 
takim sobie "sympatycznym" lekkoduchem, jakich pełno jest w literaturze. [...]
207
Może w samej istocie miłości jest to, aby żyła złudzeniem i kłamstwem, tak jak 
kwiaty obełgują się po trosze zapachem i barwą?" Usiłuje przejrzeć przyszłość 
tej pary, gdyby Stefie udało się to, co dla niej najważniejsze: zostać jego 
ślubną żoną. "Stefa zrzuci maskę. I pan mecenas ujrzy się właścicielem głupiej i 
pospolitej baby, której się będzie musiał wstydzić, która będzie kładła kabałę i 
spiskowała przeciw niemu z kucharką, która będzie go nienawidziła za jego 
wieloletni opór, a pogardzała nim za jego słabość". Bo ta zasługująca na 
współczucie panna Stefa to "straszne połączenie!": "materiał na kokotkę o 
burżuazyjnych ideałach i monogamicznych instynktach, czyli stworzona po to, aby 
być utrapieniem dla siebie i drugich".
Przejdźmy do sztuki Baronowa Lenbach Miroslava Krleży. Przełożyła ją Zofia 
Nałkowska, która przez pewien czas była związana z autorem. Znowu recenzent 
przygląda się temu, co się dzieje na scenie, jak zdarzeniu z bliskiego mu życia. 
Irytują go zarzuty pani baronowej wobec kochanka. "Nie kocha jej czy nie dość ją 
kocha, czy przestał kochać, nie jest taki, jak myślała, że jest, lub chciałaby, 
aby był, jest po sześciu latach inny niż w początkach miłości - dla niej miłość 
ta była wszystkim, gdy dla niego była przygodą... Mój Boże, jestem pewny, że w 
chwili gdy piszę te słowa, pół miliona mężczyzn w Polsce słyszy te same wymówki 
od pół miliona kobiet. [...] Każdy jest jaki jest, a kocha jak może; takie 
rewindykacje, takie pieniactwo miłosne ma zawsze coś niecierpliwiącego".
Przerzućmy trochę kartek w kalendarzu, by znaleźć się u końca sezonu 1939 roku, 
recenzent przyjdzie do teatru Malickiej na premierę sztuki Julia kupuje sobie 
dziecko. Wojna wisi w powietrzu, choć wciąż nie chce się w nią wierzyć - 
recenzentowi serce się kraje na widok niedoli milionerki. Spod pióra wydobędzie 
mu się westchnienie: "Niedole bogaczy są dotkliwsze przez to, że mniej mogą 
liczyć na współczucie". Tragedia - w tej komedii - jest specyficznie kobieca. 
Mężczyzna godzi się jakoś z tym, że zyskuje wzajemność dzięki majątkowi. "Łysy i 
brzuchaty dyrektor banku ma na tyle taktu, aby nie zamęczać na dancingu młodej 
narzeczonej pytaniami, czyby go kochała tak, samo, gdyby był nędzarzem, 
pastuszkiem, woźnym w banku itp. Ale szczęście kobiety to rzecz o wiele 
delikatniejsza niż brutalność żądz męskich. [...] Toteż biedna multimilionerka 
snuje się jak cień z balu na| bal, z rautu na raut, brylanty kapią z niej jak 
łzy, rubiny jak krew. [...]
208
Nie ma ryzykanta w wielkim stylu, który by jej powiedział: chcę tylko ciebie, 
bodaj na jedną noc, pluję na twoje miliony, gwiżdżę na twoje brylanty, na twoje 
konto w banku, na twoją rękę". W takiej formie był recenzent na trzy miesiące 
przed wojną! I takie skarby współczucia chował w swoim sercu - nawet dla 
udręczonych milionerek.
"Kochać, kochać bez miary - nie ma innego szczęścia..." Skądś to znamy: czy nie 
powiedziała tego "Markiza", w roku 1912, "usteczkami" Jadwigi Mrozowskiej? Nie, 
to markiza, owszem, ale całkiem inna, Boy cytuje zwierzenie markizy du Deffand, 
kiedyś władającej salonem, gdzie ceniło się błyskotki myśli, ale nigdy słowa 
prawdy się nie słyszało. Teraz, na starość, zgłodniała miłości, zakochana jest, 
beznadziejnie oczywiście, w angielskim arystokracie, Horacym Walpo-le'u. 
Wystarczy Boyowi jednego zdania, aby, w szkicu Nieco mitologii, zarysować 
plastyczny obraz Anglika: "oschły i sceptyczny stary kawaler, obojętny na 
wdzięki kobiet, egoista, wróg wszelkich wynurzeń i wylewów, poza tym 
inteligentny, bystry i zyskujący na bliższym poznaniu". Ale nie o niego tu 
chodzi - o nią, już ociemniałą starą kobietę: "zakochała się w tym Angliku - 
którego twarzy nie widziała nigdy - jak szalona...". Wywiązała się 
korespondencja, czasami dla niego bardzo kłopotliwa. "Chcę być twoją maleńką - 
pisze markiza - jakbym miała trzynaście lat". I to ta kobieta, która - to już 
Boy - "nigdy nie była ani córką, ani matką, która nie umiała być żoną ani 
kochanką, ani przyjaciółką". Nie wierzyła nigdy w żadną formę uczucia.
I oto komentarz polskiego Mędrca, który ileż mówi o nim samym: "W istocie, jest 
coś mitologicznego w całej tej przygodzie. Baśń o królewnie skaranej przez 
wróżkę. Dusza młodej kobiety, w odwet za zbrodnie przeciw miłości, zaklęta w 
ciało ociemniałej staruszki. Rozkosz, dowcip, nuda - zmarnowane życie, na które 
spływa nagle objawienie prawdziwych wartości". Napisał to bez osłonek, jako 
przesłanie dla czytelników obojga płci. To samo, co w wierszu Markiza. Iruszka 
będzie zadowolona.
14 - Błazen - wielki mąż
XVI PIJANE DZIECKO WE MGLE
Już wie, kim jest, do czego jest przeznaczony. Większość zmagań zaczęła się - 
jak zwykle, dość przypadkowo - w owym roku 1928, w którym zdobył miłość Ireny, 
więc nie ma się co dziwić, że ona, po kobiecemu, przypisała sobie pewną część 
inspiracji. Jeszcze trzy lata wcześniej, omawiając Żeglarza Jerzego 
Szaniawskiego, który zrobił na nim wrażenie, pisał: "Jesteśmy krajem najbardziej 
załganym na świecie. Cała nasza przeszłość, cała teraźniejszość, można rzec cała 
Polska są po trosze jednym wielkim "kapitanem Nutem"... [Mityczny, fałszywy przy 
tym bohater w sztuce - J.H.]. [...] Swojego czasu prześladowała mnie myśl, aby 
rozwinąć agitację dla założenia wielkiej Ligi Odełgania Polski. Ale obejrzałem 
się nago w lustrze, zmierzyłem wzrokiem me wątłe ramiona i opuściłem je smutno z 
westchnieniem. - Nie dasz rady...". (Dzisiaj Żeglarz nie robi już tego wrażenia. 
Nie dlatego, że sztuka ujawniła jakieś słabizny - nadal jest to tekst świetnie 
napisany - tylko że zanadto się p r z y b l i ż y ł a, nie zaskakuje, jej prawdy 
stały się banalne. Za dużo mieliśmy do czynienia z bohaterami-niebohaterami, 
których trzeba było czcić, mimo powszechnych wątpliwości).
Jak widzi swoją własną rolę, Boy-Żeleński napisał w Liście otwartym do pani Izy 
Moszczeńskiej z "Kuriera Warszawskiego". Ten list -odpowiedź na ostry artykuł 
Przedwojenne matki, atakujący go ("obraza, obrzydzenie, żakowskie kpiny") za 
"poniżanie Matki Polki" w recenzji ze sztuki Tamten Zapolskiej - to najbardziej 
wyrafinowana, można rzec podstępna, polemika, jaką można sobie wyobrazić. Boy 
uwodzi swoją nieprzyjaciółkę, szepcze jej coś na ucho, namawia, aby się z nim 
pogodziła i - powiedziawszy swoje ("bo pogodziliśmy się, prawda?") -
210
kończy czule: "Dobranoc Pani, Pani Iziu". (Nie wiedział wtedy -dowiedział się 
kilka lat później, kiedy życzliwy czytelnik przysłał mu pismo "Odrodzenie" z 
1906 roku - że w swoim czasie była autorką bezkompromisowych artykułów... 
antyklerykalnych i to o takiej ostrości, że on sam zawahałby się może podpisać 
je swoim nazwiskiem. Taki, widać, pani "Izia" miała charakter!...).
Powiedział swoje: "Droga Pani Izo, nie przejmuję się zbytnio obelgami. 
Przeciwnie, kiedy dłuższy czas upłynie, a nic na mnie nie spadnie, zaczynam się 
niepokoić, że się już zużyłem, że staję się narodowi niepotrzebny. A, 
przeciwnie, kiedy mi wymyślają - mówi, drażniąc świadomie wciąż rosnące kręgi 
wrogów - nabieram otuchy".
I teraz, już poważnie, o tym, co ma do spełnienia: "Bo to jest właśnie moja 
rola. Być antydotem na wasze uroczyste blagi. Być bodaj dawnym błaznem, dzięki 
któremu lud łatwiej znosił kosztowną nicość królewskiej purchawki".
Pokpiwa z bigoterii jej pisma: "Oprócz wierszowego każdy współpracownik ma tam 
chyba jeszcze osobną renumerację za szaty, które przynajmniej raz na tydzień 
rozdziera. Szkoda sukienek, Pani Iziu!".
Co do niego, to musi jej wyznać (na ucho, oczywiście), że pisze dla ludzi 
inteligentnych. I znajduje w Polsce takich czytelników. Dlatego zirytował go pan 
S.H. z żydowskiego "Naszego Przeglądu": "Żydzi powinni być inteligentni, to ich 
racja bytu". Wraca do swojej roli - to tekst, którego biograf nie ma prawa 
opuścić, bo widać już tu - nareszcie! - siłę pisarza, jego determinację i 
świadomość własnego znaczenia. "Igrać z najbardziej uświęconymi pojęciami, z 
najbardziej czcigodnymi uczuciami, próbować ich siły i szczerości, rozkładać je 
odczynnikiem śmiechu, prowokować obłudne oburzenia, demaskujące dyskusje, 
wpuszczać powietrze, ośmielać do myślenia, iżby pośród walących się bałwanów 
zostało to, co naprawdę szanowne - oto zadanie, które chciałbym spełniać wedle 
sił moich".
Inteligentnych czytelników znalazł także pomiędzy lekceważonymi polonistami. 
Profesor Manfred Kridl zwrócił się do niego, by napisał przedmowę do 
przygotowywanego wydania Dzieł Mickiewicza. Profesor wyznał później, że miał 
nadzieję, że wyniknie dzięki nazwisku Boya awantura i zrobi się koło Mickiewicza 
trochę szumu.
Profesor nie zawiódł się. Powstał szkic Mickiewicz a my, który rozpalił 
namiętności. "Zaproszono mnie, abym napisał słowo wstępne
211
do wydania Dzid Mickiewicza. Zdziwiłem się. Czytelnik zdziwi się zapewne 
również. Ja o Mickiewiczu, dlaczego, skąd? Boy-dyletant, Boy-cynik, ani 
specjalista, ani polonista, ani profesor, ani mistyk, w ogóle nic". Tak to się 
zaczyna. W układzie słów, w igraniu pytaniami, jest coś, co odbieramy słuchem - 
niby etiudę muzyczną. Wspaniała palcówka w tonacji dur. Na pytanie trzeba 
odpowiedzieć - pisarz poszerza klawiaturę. "Jest w tym może symptom: znaczyłoby 
to może, że stosunek nasz do naszych największych pisarzy znajduje się w okresie 
przesilenia; a wiadomo, że w momentach niebezpieczeństw czyni się koncesje, 
powołuje się do głosu lud. Tak to sobie tłumaczę; i nie w innym charakterze, ale 
jako najskromniejszy z ludu czytelników, zarazem namiętny czciciel poety, 
ośmielam się tych kilka uwag skreślić".
Co miał do powiedzenia ów "najskromniejszy z ludu czytelników"? Bardzo wiele - 
zwłaszcza, jeśli weźmie się pod uwagę, w co ubierano wówczas Mickiewicza. Ta 
przedmowa to nie jest jakieś wyważone studium, ale właśnie garść uwag, 
namiętnych - jak było do przewidzenia - zuchwałych, nie w Mickiewicza godzących. 
Więc przede wszystkim szkoła: raz jeszcze o tym, jak natrętna dydaktyka odpycha 
od poezji. Niestety, "u nas szkoła nie kończy się w szkole. Klątwa dydaktyzmu 
ciąży nad wszystkim, okrawa życie". Dalej - życiorys. Ponieważ Mickiewicz wszedł 
w grono świętych polskich - jak Kościuszko, jak książę Józef - pisze się o nim w 
"mętno-żywoto-świątecznym stylu". Ukrywa się fakty z jego życia, nie cytuje się 
niektórych listów, które mogłyby pokalać świętość. Jest to podejście fałszywe, 
bo "tajemnica geniuszu tkwi w czym innym niż w konwencjonalnej doskonałości". 
Raczej należy podziwiać "tę pasję ducha łamiącego się, przedzierającego się 
przez ciemności ponad jego własną miarę. [...] Żywot pisarza to księga, która 
zawsze działa budująco, ale niekoniecznie przez same swoje cnoty".
Drażni Boy tradycjonalistów, kreśląc - w nowy sposób - drogę życiową 
Mickiewicza. Najpierw, na Litwie, pochłaniał poetę romantyczny "problem własnego 
ja". "Marzy o wyjeździe za granicę, o poznaniu obcych ziem. Sprawa filomatów - i 
więzienie, niesrogie zresztą, w którym "odzyskał wesołość"". Dalej: Rosja, 
wygnanie - "raczej wyzwolenie: nowy szerszy świat. [...] Salony, miłostki". 
Przyjaźni się z Rosjanami, "o co strofują go filomaci, wywołując dość cierpką
212
odprawę poety". Wyjeżdża za granicę. Berlin, Drezno, Szwajcaria ("nigdy, więc 
nigdy z tobą rozstać się nie mogę..."), Rzym i nowy romans, trochę letni.
I naraz - powstanie listopadowe: "spadło mu jak dachówka na głowę". W powstaniu 
nie był. "Przechodzi piekło wewnętrzne, jest bliski samobójstwa".
Drezno - i Dziadów część III. To "Warszawa powstała, Polska się skrwawiła, ale 
despotyzm poezji przeniósł serce narodu do Wilna, gdzie - słowa Boya - młode 
litewskie dryblasy piły mleko, harcowały po łące i odmawiały litanie do Tomasza 
Zana".
Paryż, Pan Tadeusz, a później małżeństwo, dzieci, i wreszcie zasmucający okres 
towianizmu, który wtedy, w 1928 roku, kiedy Boy przedmowę pisał, wciąż jeszcze 
wśród uczonych egzegetów miał swoich wyznawców, o czym trzeba pamiętać. Boy nie 
ma dla Towiań-skiego względów, a żywi wiele podejrzeń. W najlepszym wypadku -
"Towiański był naszym znachorem". Cytuje listy Mickiewicza do "Mistrza", 
zżymając się, że są "straszliwe". "Lepiej wyszedł na towia-nizmie Słowacki - 
zauważa. - Bo on przeczarowywał wszystko na poezję". Mickiewicz - "ślepa siła 
wybuchająca niespodzianie, na wpół świadoma siebie" - przestał być poetą.
Nie jest naszym zadaniem, by opowiadać skrupulatnie, chociaż za Boyem, żywot 
mickiewiczowski. (Nie ma w tej przedmowie jeszcze Ksawery Dejbel i rozmaitych 
rodzinnych powikłań, wypłyną one w późniejszej polemice). Tym bardziej że autor 
przedmowy nie ma zamiaru trzymać się chronologii i rzeczywiście rozrzuca swoje 
uwagi. Na przykład tę, wówczas bardzo świeżą, że uczyniono z Mickiewicza "rodzaj 
"trzeciego maja" przeciw pierwszemu majowi, sztandar przeciw socjalistom. 
Mickiewicz - to była tradycja, kontusz, wiara, ład i porządek. To była 
"reakcja". Ale pomału zaczęli się pod niego podbierać socjaliści i mówić: "On 
jest nasz" i też pielgrzymować pod jego pomnik".
To chyba w przewidywaniu burzy, która go czeka, stwierdza: "Biada literaturze, 
gdy przestaje budzić namiętności. Ci, co "bluźnią", to są lepsi czytelnicy niż 
ci, co pielgrzymują do krypty". Ale też "żadna siła nie sprawi, aby dzisiejszy 
widz odczuł tak samo "Widzenie księdza Piotra", jak je odczuwał, dajmy na to, ów 
"Królewiak", który z bijącym sercem w Krakowie oglądał przed wojną Dziady". No
213
i jeszcze ta Maryla, kobieta w życiu poety. "Kto się w Polsce kochał kiedy? 
Chyba biskup Krasicki - drażnił Boy - ale gdzieś pokąt-nie, w każdym razie tym 
się nie chwalił". Przerzućmy kilka stron -i znowu autor wraca do tego przełomu, 
który sprawiła pani Puttkame-rowa - nie, nie tylko w życiu Mickiewicza, ale w 
całej polskiej literaturze. "Do dziś dnia Mickiewicz jest naszym pierwszym 
amantem, jest bohaterskim tenorem opery miłości". Panna wyszła za mąż -
młodzieniec cierpiał; "i w tej męce serdecznej z wyrostka stał się mężczyzną". I 
nie przestaje się w niej kochać. A ona? Pisze do niego listy - po francusku. 
Jakże świadoma: "Gdyby trzeba było tylko mojej miłości dla twego szczęścia, 
byłbyś aż nadto szczęśliwy". Dobrze wie, że jemu, poecie, trzeba czegoś więcej. 
Boy: "Oto pierwszy cud życia Mickiewicza: wszedł w ramiona kobiety dudkiem, 
filomatą, a wyszedł z nich człowiekiem, poetą".
I wszystko wydaje się autorowi tych zuchwałości paradoksem. "Paradoksem jest 
powstanie tego tyrana, tego opętańca z naszej miękkiej gleby; paradoksem 
kombinacja rasowa tego wcielenia polskości [...]; paradoksem przerażający chłód 
i zimno, wiejące od tego, który był dla narodu ciepłem i słońcem..."
W gimnazjum - poza wykuwaniem na pamięć rozmaitych koncertów z Pana Tadeusza - 
Wojskiego na rogu, Jankiela na cymbałach - należało zapamiętać, że w ostatniej 
księdze Tadeusz zamienił chłopom pańszczyznę na czynsz, uczynił ich ludźmi 
wolnymi, no i że wszystko to kończy się hasłem "Kochajmy się!". W tym 
optymistycznym ferworze trzeba było zapomnieć, że to malownicze polskie wojsko 
zamarzało później w śniegach pod Smoleńskiem, tonęło w Berezy-nie. Baśń o 
lepszej Polsce - takiej, jaka powinna była powstać. Autor przedmowy odsuwa tę 
dydaktykę na bok: "Dajcie wy się wypchać, moi drodzy, obywatelstwem Tadeusza i 
niewinnością Zosi, ale są w tym Panu Tadeuszu cuda języka, symfonie dźwięków 
takie, że, gdziekolwiek je posłyszeć, bodaj na głupim popisie szkoły 
dramatycznej, coś ściska w gardle. Trzeba być fizycznie wrażliwym na poezję, aby 
to odczuć, a to jest może jedyny prawdziwy do niej stosunek".
Na końcu, skoro go wezwano, przedstawia swoje "skromne propozycje". Przede 
wszystkim - zwrócić, "bodaj na jakiś czas, Mickiewicza literaturze". Następnie: 
"Zburzyć wszystkie pomniki Mickiewicza, odlać z nich wielką armatę i nabić w nią 
pewną ilość jego
214
komentatorów". I oczywiście: "Odełgać życie Mickiewicza... pod kątem istotnej 
prawdy". A wreszcie: "Napisać na nowo ten wzruszający i patetyczny żywot, w 
którym poeta przez namiętności, upadki i mękę, błądząc i kajając się, szedł do 
świętości. Amen".
Nie napisał tego żywota. Nie siebie miał na myśli. Zrodziła się książka 
Brązownicy, ale jakby mimochodem, trochę z poszukiwania prawdy, bardziej jako 
polemika z atakami. Jego przedmowa rozwścieczyła tradycjonalistów (żeby się o 
nich wyrazić najdelikatniej). "Jedno pismo fałszuje cytaty - relacjonuje 
atakowany Boy - drugie powtarza już sfałszowane i wyciąga z nich wnioski, 
trzecie Izy, czwarte przy-chwala obelgom, piąte streszcza, pierwsze znów cytuje 
piąte, i tak w kółko". Ktoś, kto zresztą przechwala się, że nie czytał 
przedmowy, na podstawie fałszywego cytatu wykrzykuje w "Głosie Narodu": 
"należałoby Boya wyrżnąć w pysk i skierować do niego wszystkie te epitety, jakie 
Kmicic skierował do pułkownika Kuklinowskiego [...]: -Ty rzezimieszku! ty 
podłoto! ty panie Szelmowski z Szelmowa! ty kutergębo! ty niewolniku!". A 
Miłaszewski zachwyca się tym i dopowiada: "Lekceważę nie spełnione groźby...". 
Boy zauważył chłodno, że Miłaszewski byłby dla niego łaskawszy, "gdyby bardziej 
mi się podobały jego sztuki". Wkrótce potem ubawił, jak powiada, Warszawę, 
"cytując stary felieton tzw. ojca Miłaszewskiego, w którym wysławia Boya za to, 
że "iskrzącym się dowcipem wypala bigoterię, zarówno patriotyczną, jak 
pseudoreligijną..."".
Na razie musi ochłonąć "po zamęcie, jaki ma w głowie" po przeczytaniu rozmaitych 
sądów: gdy na przykład Karol Irzykowski uważa, że przedmowa jest "za mądra, za 
rewolucyjna", to ktoś inny orzeka, że jest "wywalaniem otwartych drzwi". "Czy 
jest za mądra, nie moją rzeczą sądzić; ale z krzyku, jaki się koło tych "drzwi" 
uczynił, nie zdaje mi się, aby były bardzo otwarte..."
Burza, oczekiwana przez profesora Kridla, spowodowana została właściwie tym, że 
- według słów Boya - "istnieją u nas dwie wiedze: jedna urzędowa, druga 
prywatna, przekazywana sobie między fachowcami". I że autor przedmowy tę 
dwoistość ujawnił. Gdyby szeptał, jak inni, na ucho, awantury by nie było. Naród 
potrzebuje pomników, a Boy je burzy. Nie rozumie Mickiewicza, jego "pątniczej 
ścieżki ku świętości", pisze uczony mickiewiczolog. Tak jakby o to chodziło, o 
kreowanie świętości, a nie o poezję - o to, że wątpliwa świętość
215
zdusiła poetę. Boy też napomyka o świętości, ale ma na myśli nie prymitywne 
podporządkowanie się szarlatanowi, tylko pełne rozterek życie. O Towiańskim 
wyraża się bez ogródek: "Biorąc po prostu, ten apostoł, tak chętnie uciekający 
się do pomocy rosyjskiej policji, pastwiący się, dzięki swoim wpływom, nad 
biednym introligatorem czy woźnicą, wydaje mi się z tych relacyj szczególnym 
bydlakiem; i oto każą go nam wielbić za to, podziwiać jego "służbę bliźniemu"! 
Nie wiadomo, czy śmiać się, czy ryczeć z wściekłości nad tym ogłupianiem biednej 
polskiej ziemi...".
Dzisiaj Boyowscy Brązownicy nie są lekturą szczególnie atrakcyjną. A to dlatego, 
że ich prawdy upowszechniły się. Ta namiętna obrona Mickiewicza prawdziwego nie 
ma takich walorów beletrystycznych, jak, powiedzmy, Znaszli ten kraj, czy - 
także polemiczne, ale prowadzone jakby w lżejszym tonie - Obrachunki 
fredrowskie. Niemniej, książka to doniosła, w jakimś sensie przełomowa. Coś 
zmieniła - nie tylko w mickiewiczologii. Łgarze zostali przyłapani. 
Hagiografowie zmuszeni do liczenia się z rzeczywistością - i z faktami. Nikomu 
nie przyjdzie dziś do głowy ukrywać istnienia Ksawery Dejbel w życiu poety, 
powikłań rodzinnych, ignorować wątpliwości (co najmniej) tyczących Towiańskiego 
i towianizmu. Pisze się o tych sprawach sporo i trzeźwo. A Mickiewicz na tym nic 
nie stracił.
W późniejszych latach Boy-Żeleński zajął się, na łamach "Wiadomości 
Literackich", tajemnicą śmierci Mickiewicza. Czy Mickiewicz został otruty? Jeśli 
tak - to przez kogo? Dlaczego? Rozesłał coś w rodzaju, jak to nazwał, "listu 
gończego". W rezultacie - nic się nie wyjaśniło, odezwali się, jak zwykle, 
maniacy, nasłuchał się trochę inwektyw. Poniósł go temperament dziennikarski (do 
którego się chętnie przyznawał), może specyficzne poczucie obowiązku. Kampania 
ta, która na szczęście trwała krótko - urwała się "z braku materiału dowodowego" 
- z Brązownikami się właściwie nie łączy.
W tym samym roku 1928, w którym napisał przedmowę do Dzieł Mickiewicza, zajął 
się - spełniając niepisany testament matki - spuścizną i osobowością Narcyzy 
Żmichowskiej. Z okazji dziesięciolecia niepodległości otrzymał - wraz z 
Irzykowskim i Borowym - nagrodę Polskiego Towarzystwa Wydawniczego. Prawie 
równocześnie - potępienie, w specjalnym oświadczeniu, Towarzystwa im. Piotra 
Skargi. Młodzi koledzy z Polskiego Towarzystwa Literackiego uczcili go "ju-
216
bileuszową" kolacją (pretekstem stało się dwudziestolecie Słówek), dowcipnie i 
poetycko przemawiali Lechoń i Tuwim, Boy zaś, autor wiersza wyśmiewającego 
"krakowski jubileusz", teraz, "skruszony", ubolewał nad swoją ówczesną 
niedojrzałością i kończył, jak wszyscy jubilaci, staroświeckim "Bóg zapłać". 
Ogromną satysfakcję sprawił mu, jak się wydaje, nadesłany z Gorzenia Górnego (i 
opublikowany) wiersz Emila Zegadłowicza - przede wszystkim dlatego, że autor, 
niedawno temu "niszczony" przez Boya za przekład Fausta Goethego, nie odpłacił 
niechęcią, nie przyłączył się do wrogów, lecz, przeciwnie, kończy swój poemacik 
dwuwierszem: "Pragnę, byś miłowanej rzekł kiedyś niewieście, / że w cieniu gór 
jest serce, które ciebie kocha".
I jeszcze felieton Więcej ciepła, który sam Boy uważa za bardzo ważny - jako 
eksperyment, badanie "opinii publicznej". Boy pochwalił niedawno działalność 
biblioteczną Monopolu Spirytusowego i zwierzył się, że dostał za to w prezencie 
dwadzieścia butelek "potrójnie oczyszczonej". Wie, że niejeden zgorszył się. 
"Nie wiem tylko czym: czy tym, że dostałem, czy żem napisał. Otóż przyznaję się, 
że ogłosiłem to umyślnie". Chciał przełamać lody między artystami a 
społeczeństwem, wskazać, że "pisarzom można dawać drobne podarki, jak miłej 
kobiecie daje się bombonierkę albo sznur pereł".
Więcej: w dzisiejszych czasach, kiedy "dziesięcina stała się przeżytkiem, można 
by ją przenieść na kapłanów sztuki. [•••] Bijecie wieprza, poślijcie ulubionemu 
autorowi kiełbasę; przędziecie wełnę, poślijcie sztuczkę szewiotu na garnitur". 
Żart miesza się tu z roztrząsa-niami serio. Jeśli ktoś płaci pięć złotych za 
książkę - to za co płaci? "Za druk, za papier, za fatygę księgarza, płaci 
wreszcie za tych parę godzin zabitego czasu, które książka mu daje". I Boy 
stawia pytanie: "A jeśli mu da coś więcej? Jeśli mu da chwilę prawdziwej 
rozkoszy? Jeśli zaważy na jego życiu? Czy i to zapłacił owymi pięciu złotymi?" 
Czytelnik staje się wtedy dłużnikiem autora. "Więc kiedy bije wieprza niech 
etc.".
I jeszcze jedna myśl: "Kiedy pisarz odkłada pióro, bo jest zmęczony... czy 
przestał być sobą?" Co robi? "Promieniuje". Pisarzowi zostaje kawiarnia - "znowu 
w swoim kółku". A przecież mógłby się udzielać. I przychodzi mu pomysł 
ogłoszenia: "Poeta XY rozmawia po 50 zł godzina. Komplety taniej". Kończy ten 
eksperymentalny felieton wyzwaniem: "Skrupuły? Pisarz jest człowiekiem - omal 
nie powie-
217
działbym mężczyzną - publicznym; skrupuły byłyby u niego równie nie na miejscu, 
jak u kobiety zaszczyconej tym godłem". Zastrzega się: "Co do mnie, rzucam tę 
myśl bezinteresownie. Sam nie wziąłbym niżej stu złotych, bo jestem bardzo 
zajęty. A stu nikt nie da, prawda?".
Teraz czekał. Niedługo, jak nam to opowiada w następnym felietonie Moje 
świętopietrze: "Pierwszego dnia służąca pytała się, czy to moje imieniny, 
następnych dni myślała, że świat zwariował. Kwiaty, paczki, listy..." Felieton 
podaje dokładny spis prezentów i od kogo (dziesięć punktów). Adam, były 
przyjaciel, złośliwie wypomina, że Tadeusz w sprytny sposób załatwił sobie 
święta na koszt czytelników. To nieprawda. Felieton ukrywa pewne rozczarowanie. 
Odzew był, w gruncie rzeczy, nie tak wielki, jak na niezwykłą popularność 
pisarza. Wśród prezentów było kilka od bliskich znajomych. O rozmowę za "sto 
złotych godzina" nikt się nie dobijał. Powody, oczywiście, były rozmaite - wśród 
nich nieśmiałość czy niemrawość wielbicieli, a przede wszystkim ubóstwo 
prawdziwych czytelników. Bo jeszcze nie kryzys. O tym, że za deklaracjami 
czytelniczymi niekoniecznie idą czyny, miał się pisarz przekonać wkrótce, kiedy 
przystąpił raz jeszcze do reaktywowania Biblioteki Boya.
Wciąż jesteśmy w szczęśliwym roku 1928. Jesienią napisał recenzję z Kwadratury 
koła Katajewa, o dwóch młodych małżeństwach rosyjskich, które po pewnym czasie 
przekonały się, że właściwie kochają się "na krzyż", łatwo się rozwiodły i 
ponownie, już bez pomyłki życiowej (miejmy nadzieję), się pobrały. Sztuka 
poruszyła lawinę myśli i poprzez kolejne polemiki (Biedne prababki, Rozerwalna 
nierozerwalność etc.) doprowadziła do Dziewic konsystorskich.
Książeczka ta miała kilka wydarł, "było trochę cichego uznania, a dużo głośnych 
oburzeń", "dostąpiła - wiem to poufnie - tego zaszczytu, że zainteresował się 
nią Watykan. Byłem tym wszystkim trochę zdziwiony - wyznaje naiwnie autor. - Bo 
przecież książeczka nie zawierała absolutnie nic, o czym by nie wiedzieli 
wszyscy...".
Od łyczka do rzemyczka - jak zwykł mawiać Boy. Od spraw rozwodowych (wiedział, 
co się dzieje w komisji kodyfikacyjnej dzięki pewnemu staremu przyjacielowi, a 
także bratankowi, który stawiał pierwsze kroki w prokuraturze) - do spraw 
świadomego macierzyństwa. I karalności za przerywanie ciąży ("Największa 
zbrodnia prawa
karnego"). Tak powstało przesławne Piekło kobiet, które osiągnęło w krótkim 
czasie trzy wydania. Był widać najwyższy czas. (Warto chyba zaznaczyć, że 
większość tych reformatorskich felietonów publikował w prorządowym "Kurierze 
Porannym", popierali go piłsudczy-cy - dziś nieopatrznie wysławiani przez 
potwarców Boya). Jako dawny lekarz i człowiek o temperamencie społecznikowskim 
(choć odżegnywał się od tego), wydał broszurę Jak skończyć z piekłem kobiet (w 
której mówi się wyłącznie o świadomym macierzyństwie, o zapobieganiu niechcianej 
ciąży, Boy sygnalizował też odkrycie "kalendarzyka" przez japońskiego lekarza 
dr. Ogino - wbrew potwarcom, nigdy nie propagował przerywania ciąży, które 
uznawał za własną, dramatyczną właściwie, decyzję kobiety!), brał udział w 
zakładaniu poradni, powstała z inicjatywy jego zwolenników Liga Reformy 
Obyczajów, z której prezesury honorowej później, najwyraźniej ochłódłszy do 
osobistego działania, się wycofał. Oddźwięk - przynajmniej ten oficjalny - był 
nikły. "Może to ja nie rozumiem naszego społeczeństwa? -zadał sobie pytanie 
recenzując Radziwiłła Panie Kochanku Kraszewskiego. - W kraju, gdzie nawet 
otwarcie wystawy Picassa i Kislinga nie może się obyć bez urzędowej asysty 
kardynała i paru biskupów, tam i Radziwiłł Panie Kochanku jest po trosze u 
siebie w domu..."
Pisze o tej sztuce - wystawionej w tym samym czasie, w którym ukazały się 
Dziewice konsystorskie - ze wzburzeniem. Ciągła świadomość, że "ten wieprz, ten 
bufon, ten rozkapryszony bałwan" miał wpływ na losy kraju, "prowadził swoją - 
Boże, zmiłuj się! - politykę", a także "nadawał ton masie szlacheckiej" - "od 
tej świadomości robi nam się w ustach dziwnie cierpko, najfantazyjniejsze 
łgarstwa książęce nie mogą z nas wymusić uśmiechu". Zdumiewa się nad zmiennością 
percepcji: "I pomyśleć, że ja tę sztukę dzieckiem jeszcze oglądałem w krakowskim 
teatrze w czasie gościny Rapackiego jako repertuar "patriotyczny", wówczas 
niemal utożsamiony z "kontuszowym"!". Ci, co nie lubią rewidować swoich 
przywiązań, mogli się czuć tą recenzją
dotknięci.
Kolejne polemiki i utarczki doprowadziły do tomu pod zadzior-nym tytułem Nasi 
okupanci. Autor zaopatrzył go słowem wstępnym: "Każdemu prawie w Polsce dziś 
wiadomo, że zjawił się antychryst, noszący miano Tadeusz Żeleński, a pseudonim 
Boy. Wyklinają go z ambon, wypisują o nim niestworzone rzeczy w różnych mniej 
lub
218
219
więcej świątobliwych pismach i pisemkach. [...] Równocześnie Sodali-cja Pań w 
Krakowie odprawia zbiorowe modły "o nawrócenie się Boya"". To słowo odautorskie 
warte jest dalszego cytowania, ponieważ bardzo celnie wyręcza biografa. "Skąd 
się to wszystko wzięło? Z paru moich wystąpień w prasie. Antyreligijnych, 
bezbożnych? Ani trochę. W tych sprawach w ogóle nie zabieram głosu. [...] Poszło 
o sprawy świeckie. Bardzo nad tym boleję, ale cóż począć, że gdziekolwiek wyłoni 
się paląca kwestia, w której ludzie głowią się i radzą, co czynić, aby na 
świecie było trochę lżej i trochę jaśniej, natychmiast wysuwa się złowroga 
czarna ręka i rozlega się grzmiący głos: - Nie pozwalamy! Nie wolno wam nic 
zmienić, nic poprawić..." Zważmy ton - bo w tym konflikcie ton jest bardzo 
ważny. Boya wzburzał - pisał o tym dosadnie - władczy ton hierarchii; hierarchię 
wzburzał bezkompromisowy, często drwiący ton Boya. Kiedy czytał list prymasa 
Hlonda, atakujący komisję kodyfikacyjną, radzącą nad nową ustawą małżeńską, miał 
"wrażenie, że to mówi przedstawiciel obcego mocarstwa... przemawiający tonem 
władcy" (stąd tytuł tomu). Językiem tym, można z ulgą stwierdzić, najwyżsi 
hierarchowie dziś już się nie posługują - coś się jednak zmieniło. Boy cytuje: 
"Już z okazji ostatniego święta papieskiego - pisze ks. prymas - napiętnowałem 
niesłychany projekt ustawy o małżeństwie jako zamach... jako zuchwałą próbę... 
wydania rodziny na bezeceństwa bolszewizmu... Komisja kodyfikacyjna ośmieliła 
się jednak zlekceważyć... Nie można dość stanowczo odeprzeć tych haniebnych 
zakusów...". Drwiący ton Boya: "Mimo całego autorytetu tych specjalistów od 
interpretowania życzeń Stwórcy wszechrzeczy, nie mogę uwierzyć, aby wola boża 
miała być zawsze i wszędzie układna wobec bogaczy, a bezlitosna dla biedaków; 
aby osłaniała swym płaszczem kłamstwo, okrucieństwo i chciwość". "Należy 
przyznać - stwierdza Andrzej Stawar w swoim eseistycznym dziele o Boyu - że 
żaden pisarz owego czasu nie przemawiał do kleru językiem tak ostrym". I 
tłumaczy to tak: "Przemawia tu przez Boya zbudzony gniew człowieka o nowoczesnym 
poczuciu państwowym". Przy czym chodzi tu o człowieka, pozwolę sobie dodać, 
który czuje się pełnoprawnym współgospodarzem odzyskanego kraju. On, Żeleński z 
Żelanki, z rodu o czterechsetletniej tradycji ziemiańskiej, a od strony matki z 
patrycjatu miejskiego, jest Polakiem bez obciążeń, bez kompleksów, czuje się 
w nim ogromną pewność siebie, której -
220
doprowadźmy tę myśl do końca - nie mogli w tym stopniu mieć jego zakompleksieni 
młodzi przyjaciele z "Wiadomości Literackich".
Jakby na boku tej batalii, w którą on, literat przywiązany do zawodu, raczej 
dał się wciągnąć niż uznawał ją za cel swojego pisarstwa, opublikował w 
"Kurierze Porannym" dwa felietony na tematy zbliżone. Jeden, Rozmyślania przed 
popielcem, dotyczył religii w szkole, oparty na własnych doświadczeniach, z 
konkluzją: "To pewna, że religii nie dała szkoła nikomu, odebrała ją 
niejednemu". Drugi, Rozmyślania wielkopostne, zaczyna się od stwierdzenia, które 
równa się wydaniu bitwy: "Ofensywa klerykalizmu (niewiele mającego 
wspólnego z religią) na wszystkie dziedziny życia staje się tak gwałtowna, że 
danie jej odporu stanowi w obecnej chwili jedną z najważniejszych pozycji w 
kształtowaniu naszej przyszłości". (Czy trzeba dodać, że, na zewnątrz 
przynajmniej, był w swojej aktywności całkowicie osamotniony?) Kiedy jednak 
rozważa przyczyny "błędów i wypaczeń" kleru wobec zwykłego życia, widzi je - w 
celibacie. Przecież większość księży - to "mężczyźni jak inni". I taki mężczyzna 
"skazany jest przez całe życie na sytuacje nieprawidłowe". I ktoś taki "chce 
gwałtem być dyktatorem w sferze, która absolutnie przekracza jego kompetencję!" 
Ktoś może się zdziwić, po co on w ogóle tę sprawę porusza. "Cóż ten Boy ma 
pretensję reformować Kościół! Czemu nie? - pada typowo Boyowska odpowiedź. - 
Czasem Bóg mizernego człowieka czyni narzędziem wielkich rzeczy". Ile się w tej 
jego kampanii ujawnia optymizmu! Jaka wiara w siłę słowa, w logikę 
argumentów!... Mimo całego sarkazmu, chwilami gniewu, czuje się ufność (od 
której jakże jesteśmy dzisiaj daleko), że wystarczy coś opisać, nazwać, 
przemówić do przekonania - by rzecz załatwić. "Ostatecznie, pisze, jesteśmy dziś 
- pod każdym względem - w zaraniu nowego życia. Rewidujemy wszystko, wszystko 
musimy tworzyć na nowo. Nie widzę powodu, czemu by się społeczeństwo nie miało 
wypowiedzieć w tej sprawie". I tak oto zwraca się, w sanacyjnym "Kurierze 
Porannym", do hierarchii: "Godność kapłańską czcimy, modlić się za was możemy, 
ale - rządzić wam Polską nie damy. To sobie wyperswadujcie". Pijane
dziecko we mgle...
Raz po raz wymykają mu się spod pióra słowa bardzo serio, jakby zapomniał o 
przywdziewanym tak chętnie kostiumie błazna, słowa na miarę pisarskiego credo. 
Na przykład te z felietonu Nieco
221
pedagogii z roku 1930 (nie włączył go do Naszych okupantów, ukazał się w tomie 
Zmysły... zmysły...):
"Nie ma większego wroga szczęścia ludzkiego na ziemi niż owa jakaś zdumiewająca 
bezmyślność, przywiązująca się fanatycznie do rzeczy dawnych, choćby najmniej 
odpowiadających obecnej rzeczywistości. Dlatego też nie ma ważniejszego zadania 
dla pisarzy, niż rozbijać te skostniałe kompleksy pojęć, rewidować je 
nieustannie i wciąż podważać tak zwaną moralność. Mówię "tak zwaną", bo z 
istotną moralnością nie ma ona nic wspólnego. Moralność to jest gojenie krzywd, 
ucisku i nieszczęść, to jest ład społeczny, a nie bezład, jaki powstaje między 
formułkami a życiem. Nie ma nic niemoralniejszego niż wtłaczanie życia w formy, 
w których ono pomieścić się nie może i poza które wszystkimi szczelinami 
pryska".
Irena, atakowana niewybrednie za swoją kobiecą publicystykę, zrezygnowała z 
abonamentu agencji wycinków i namawiała Boya, by zrobił to samo. Ale on nie 
chciał. Zupełnie tak, jakby te wymyślania podniecały go, któremu to uczuciu dał 
zresztą wyraz w przewrotnym wspomnieniu o młodzieńczej miłości, kiedy to 
poirytowana pani wymyślała mu, że ją kompromituje, a on, idąc obok niej, łykał 
to z rozkoszą, chciał, żeby to trwało, i błagał w duchu: "jeszcze... jeszcze..." 
W Rozmyślaniach wielkopostnych cytuje bezimienny list z wyzwiskami: "...czyni 
Pan (a jednak duże P!) na wszystkich wrażenie nierogatego zwierzęcia 
czworonożnego, które lubi tarzać się w błocie... [...] wszyscy uważają Pana za 
wariata". I jeszcze: "Nie jest Pan Polakiem!!! Jest Pan najemnikiem Rosji, 
płatnym za swoją zgubną i niszczącą działalność na terenie Polski. Bądź dalej 
chamem, ateistą, ale nie ucz tego innych: jesteś głupi (jak osioł!), ale nie 
przelewaj swojej głupoty w umysły innych ludzi...".
Bywały i listy z wyrazami poparcia - od nauczycieli, lekarzy, zdarzało się, że, 
poufnie, i od księży. Bo byli wśród nich i tacy - nigdy nie dowiemy się ilu - 
którzy Boyowi przyznawali rację, ale - milczeli.
W czerwcu 1991 roku, w lokalu Pen Clubu na Krakowskim Przedmieściu, poznałem 
księdza profesora Janusza Pasierba, poetę. W pewnej chwili, trochę żeby się z 
nim podroczyć, a trochę ciekaw po prostu jego reakcji, powiedziałem: "A wie pan, 
co ja teraz piszę? Artykuł o Boyu-Żeleńskim". (Zbliżała się pięćdziesiąta 
rocznica śmierci). I wtedy ksiądz Pasierb wykrzyknął: "To był wspaniały 
człowiek!".
222
Zrobiło mi się ciepło od tego spontanicznego wybuchu i po chwili powiedziałem: 
"A tak go bezwzględnie atakowali...". Na co ksiądz Pasierb, z podobną co 
przedtem energią: "A cóż by pan chciał, w tym kołtuńskim kraju?!". Wspomniałem 
ataki Karola Huberta Rostwo-rowskiego. Ksiądz Pasierb wtedy, z ubolewaniem: "A 
papież go tak wychwalał... A przecież Rostworowski pisał antychrześcijańskie 
sztuki. Na przykład Niespodzianka - to jest właśnie taka sztuka". "Ale to 
najlepsza sztuka Rostworowskiego". Ksiądz Pasierb uśmiechnął się: "A cóż to, nie 
wie pan, że diabeł jest lepszym dramaturgiem niż anioł?". Zapytałem go jeszcze, 
kim się czuje przede wszystkim -księdzem czy poetą. "Księdzem, księdzem, 
oczywiście księdzem" -odpowiedział ten niezwykły poeta.
W domu natychmiast zapisałem tę rozmowę z księdzem-profeso-rem. Dla pamięci. Ale 
i bez tego bym jej nie zapomniał. Teraz, kiedy ksiądz Pasierb nie żyje, notatka 
ta stała się dokumentem, bardzo dla mnie ważnym.
xvn
ŻYCIE WYTĘŻONE
Ileż ten człowiek musiał znieść! - zdumiewamy się. Ileż spotykało go zniewag, 
wyzwisk, podłych insynuacji, pogróżek - tylko dlatego, że myślał śmielej niż 
inni, że odważył się być mędrcem. Czy mógł w takich warunkach pracować? Czy nie 
groziło, że się załamie? Otóż nie: pracował jak zawsze, jak przedtem - 
recenzował, tłumaczył, pisał wstępy, szkice literackie i wspomnieniowe, 
felietony, nawet drobne notatki.
Ze zdziwieniem przekonujemy się, że, w natłoku innych spraw, ta kampania 
publicystyczna, za którą stawiano go "pod pręgierz", opluwano w gazetach, 
wyklinano z ambon - to był tylko margines jego aktywności pisarskiej. Dochodziła 
do tego działalność wydawnicza: wznowił Bibliotekę Boya, chciał mieć wszystkie 
tomy w jednolitej błękitnej oprawie. Płótno, cienkie, w dobrym gatunku, 
sprowadzał z Czech, jego resztki podczas okupacji odkupił od Staszka, syna Boya, 
Jan Marcin Szancer, na koszule. Najpierw Błękitną Bibliotekę miała wydawać 
spółka "Alfa", zgłosiło się ponad tysiąc subskrybentów, później, kiedy 
zbankrutowana "Alfa" się wycofała, Boy, nie chcąc się poddać, założył własne 
wydawnictwo. "Wyrobiłem sobie "kartę przemysłową* (kat. III - informuje 
skrupulatnie w felietonie Prospekty z 1930 roku), przybiłem tabliczkę z firmą 
Biblioteka Boya na drzwiach mieszkania, jadalny pokój obróciłem na biuro. 
Pracuje cały dom. Od rana pakuje się, zawija, wysyła, prowadzi się 
korespondencję". Zosia pakuje książki, on wypisuje adresy, "cała "tragarzówka" 
spadała oczywiście na mnie" - wspomina syn. Opowiada, że matka była zachłanną 
czytelniczką gazet, pierwsza je chwytała, bo budziła się najwcześniej.
224
"Gapa - nasza ulubiona spanielka - warowała przy łóżku ojca, czekając aż się 
obudzi; gdy tylko otworzył oko, biegła do mamy odbierając jej wszystkie gazety i 
zanosząc ojcu. Potem było śniadanie, które Boy zaczynał zawsze od kawy".
Ulubioną lekturą staje się Księga adresowa Polski. "Wszystko tam znajdziesz. 
Chcesz wiedzieć, kto jest starostą w Dubnie? Pan Kański, mój prenumerator. Kto 
aptekarzem w Przedeczu? Pan Tadeusz Gruszczyński, też mój sympatyczny 
prenumerator. Kto bednarzem w Mokrem, kto cieślą w Mokobodach?..." Poznaje 
Polskę poprzez tę księgę, "można czytać bez końca i nie nudzić się, trzeba tylko 
mieć wyobraźnię". On ją ma - poprzez ten skromny felieton obcujemy z rasowym 
pisarzem. Adresuje koperty z prospektami, "najczęściej sam niosę je do skrzynki" 
(jest zdjęcie). Jakby dokonywał siewu, ekscytuje się. Ilekroć odchodzi od 
skrzynki pocztowej, czuje się "zawsze cokolwiek uroczysty i cokolwiek 
wzruszony". W tym czasie pisze szkice wspomnieniowe - i tak powstaje książka 
Znaszli ten kraj, którą Grzymała po latach wspomina ze wzruszeniem. "Jak pan 
temu wszystkiemu może podołać?" - zapytał go kiedyś Zygmunt Mycielski, wówczas 
młody kolega-sprawozdawca (muzyczny) w "Kurierze Porannym". Boy słysząc to - 
opowiadał mi Mycielski - zafrasował się. Po chwili położył mu rękę na ramieniu, 
znalazł odpowiedź: "Bo widzi pan, ja tę robotę lubię". Jakież to proste: lubić! 
Jakuba Wojciecho-wskiego, którego zaniepokoiły obelgi rzucane na pana doktora 
Boya, uspokajał, że nie ma powodu się martwić, "ja się z tego śmieję". Nie 
napisał oczywiście całej prawdy, nie zawsze mógł się śmiać - były i okresy 
przygnębienia - ale i tak nie ustał w "łechtaniu polskich śledzion".
Miał obowiązek dawać "Kurierowi Porannemu" felieton do numeru niedzielnego. 
Tłumaczono mu, że taki felieton powinien ubawić czytelników, przynieść im 
odprężenie, najlepiej, żeby był - o niczym. No i zdarzało mu się wypełniać takie 
zamówienie, napisać coś beztroskiego, czytelnikom ku zabawie: na przykład szukał 
w różnych encyklopediach hasła "pocałunek". Ale i przy tej okazji odnajduje 
curiosa godne książki Co czytać? redemptorysty o. Mariana Pirożyńskiego, dla 
którego kryminały, opisy morderstw, oszustw, nie mają "nic niestosownego", są 
"moralnie obojętne", tępi zaś ów ksiądz-zakonnik każdą książkę, w której jest 
napięcie uczuć, wyznanie miłosne, nie mówiąc
15 - Błazen - wielki mąż
225
już o pocałunkach; niemoralny stawał się więc Stendhal i cała plejada klasyków, 
nawet Dickens!, godny zaś zalecenia jest jakiś Nos notariusza. Otóż w 
Encyklopedii Sikorskiego hasło "całowanie" rozważane jest wyłącznie jako symbol 
religijny - i trzeba się cofnąć do roku 1860, do starego Orgelbranda, żeby 
przeczytać coś sensownego. (Honoraria z tych "rozrywkowych" felietonów miały 
wspierać borykającą się z trudnościami Błękitną Bibliotekę).
Dla "Wiadomości Literackich" - rozprawa Śmiech. "O ile mało troszczę się o 
systemy, obejmujące całość wszechświata, o tyle bardzo mnie interesują wypady 
filozoficzne w sferę zjawisk, zwłaszcza tych, których dziwność przesłoniło nam 
codzienne z nimi oswojenie". Taką "dziwnością", nad którą mało się zastanawiamy, 
jest zjawisko śmiechu. Otóż on, praktyk, zetknął się ostatnio z filozofią 
śmiechu. "Boże - wykrzykuje - ileż bredni napletli ci wielcy ludzie!" 
(Przypomina w tym Montaigne'a, który z lubością wylicza "osielstwa" filozofów 
antycznych, ilekroć starali się odpowiedzieć na pytanie, gdzie mieści się 
dusza). Kogóż tam nie ma: Platon (widział w śmiechu "refleks zła i szpetoty"), 
Arystoteles (istotę śmiechu szukał w poniżeniu); "wedle Cicerona, dziedziną 
śmieszności jest brzydota"; dalej Hobbes, Kartezjusz, Kant, nawet Schopenhauer. 
"Obszernej definicji Hegla nie silę się przytaczać: koń by się z niej uśmiał, 
ale pies, gdyby ją połknął, zdechłby na pewno". Ludzie, którzy rozprawiali o 
śmiechu jak ślepi o kolorach. "Co najmniej całe dziedziny śmiechu były im 
niedostępne". I są jeszcze tacy, dla których śmiech jest grzechem: Lamennais, 
Bossuet ("Biada wam, którzy się śmiejecie!"), najgroźniejszy Pascal, bo według 
niego Bóg będzie śmiał się szyderczo widząc mękę potępionych. Stanowczo nie 
udaje się Boyowi pisanie "o niczym".
Nareszcie filozof współczesny: Bergson. Napisał nawet książkę: Śmiech, z 
podtytułem: Studium komizmu. Już w tytule jest nieporozumienie. "Zaraz znać, że 
znakomity filozof jest niefachowiec w tej materii [...], śmiech jest pojęciem o 
wiele szerszym od komizmu". Nie chodzi o fizyczny mechanizm śmiechu (który jest 
czynnością fizjologiczną, jak, na przykład, ziewanie, też na swój sposób 
tajemnicze). Boy - jako ten, który miał dar rozśmieszania - próbuje znaleźć 
własną formułę śmiechu, nie komizmu. Czy nie jest to swoisty powrót do 
dziecięctwa? "Śmiech jest animalną rozkoszą młodego życia, jest
jakimś ekstatycznym stanem percepcji świata [...]. "Bawiliśmy się jak dzieci" - 
zawsze będzie najwyższym określeniem zabawy". "Zdrowe dziecko - przypomina dawny 
pediatra - śmieje się bez powodu, śmieje się prawie ciągle". Ja, stary autor tej 
książki, obserwuję czasem, z jaką łatwością śmieje się młodość. Właściwie też 
bez powodu. Śmieszy ich nauczyciel, śmieszy piątka i śmieszy dwójka, "stary, ale 
ubaw!", śmieszy sprytne zwycięstwo i śmieszy porażka. Patrzę i zazdroszczę: mało 
co mnie już śmieszy. I tak być musi. Z latami łatwość śmiechu maleje. "Radosna 
percepcja świata zużyła się" - powiada Boy. Skomentowałbym to tak: i u dziecka, 
i u młodego psa - jest "optymistyczna" wizja istnienia. Beztroska - nie zmącona 
walką o życie, czy późniejszą perspektywą (świadomością) kresu. Stary pies nie 
ma już skłonności do zabawy - wie więcej: o bólu, posłuszeństwie, chorobie, 
niedołężno-ści. Na szczęście, niektóre osobniki nigdy nie dorośleją. Lekkoduchy; 
szczęśliwy sposób na życie.
Rozważania o śmiechu ciągną Mędrca w rozważania o życiu: "z rosnącą świadomością 
wciska się element smutku, rozdarcie duszy, tęsknota [i tu spostrzeżenie będące 
niczym innym, jak przeczuciem Ucieczki od wolności Ericha Fromma! - J.H.] za 
roztopieniem się w całości za pomocą zbiorowych uczuć". A morał? Dotyczy mózgu, 
"...jest naszym tyranem, patologiczną naroślą na organizmie naszego animalnego 
życia, nieustannie czynnym gruczołem, który sączy nam przeważnie smutek. Dopóki 
u dziecka panuje idealne równouprawnienie między głową a jej anatomicznym 
przeciwieństwem, dopóty udziałem dziecka jest doskonałe szczęście. Niestety, 
mija to zbyt prędko i zaczyna się smutne samodzierżawie mózgu. Stan ten byłby 
nie do wytrzymania i skończyłby się zapewne masowym samobójstwem świata. Otóż 
mózg, ponieważ jest bardzo inteligentny, uznał, że trzeba dać nam trochę 
wytchnienia i sam wymyślił sposób, za pomocą którego można zakpić sobie z niego 
i zapomnieć na chwilę o jego istnieniu. Tym sposobem jest humor, najwyższy 
produkt mózgu, będący zarazem jego abdykacją".
Tak oto rozmyśla nad dolą człowieczą ten, któremu nazbyt pewni siebie publicyści 
zarzucają "płytkość", od razu pochlebiając tym samym sobie, jacy są głębocy. 
"Niestety, w literaturze po dziś dzień nie mamy przyrządu do ścisłego oznaczenia 
głębi danego autora czy dzieła - pisze Andrzej Stawar w swoim przemyślanym 
studium; pisze,
226
227
rzec można, samokrytycznie, bo, jako jeszcze czupumy lewicowy krytyk, i on też, 
pod pseudonimem "Trestka", z wyższością właściwą młodemu wiekowi, wytykał Boyowi 
"płytkość". W swoim studium, jako mąż dojrzały, sądzi już inaczej, jego uwaga 
jest godna przytoczenia. "[...] Miejsce w rzece, gdzie woda jest mętna a dno 
muliste, wyda nam się głębsze niż tam, gdzie woda przezroczysta, na dnie czysty 
piasek. W literaturze bywa to kwestią języka..." (Albert Camus, zastanawiając 
się nad sobą, odnotował coś w podobnym duchu: "Ci, co piszą niejasno, mają 
szansę - będą mieli komentatorów. Inni tylko czytelników, co, jak się zdaje, 
jest godne pogardy").
Rzecz ciekawa, w Boyowskiej rozprawie o śmiechu brak odniesienia do niemej 
amerykańskiej komedii filmowej, do doświadczeń Chaplina, Keatona, Fatty-
Grubaska, Harolda Lloyda, Flipa i Flapa. Można dorzucić pominiętą również 
burleskę europejską: Maxa Lindera oraz Pata i Patachona. Ta luka nie wynika, jak 
się zdaje, z nieznajomości - nie przesadzajmy, aż takim ignorantem Boy nie był - 
ale chyba z tego, że komedia slapstickowa, nagromadzenie gagów, tak samo jak 
clownada cyrkowa, była dla niego w sposób oczywisty owym "nawrotem do 
dziecięctwa", który stanowił oś jego rozważań.
Co innego może zdziwić: że zapomniał o własnej, bardzo szczęśliwej formule 
wesołości, którą nakreślił przed laty (takie zapomnienie mędrcom się zdarza), 
zmagając się w recenzji któryś już raz z Ojcem Strindberga. On zapomniał - my 
nie. "Ale kiedy kto zechce we mnie wmówić, że smutek jest to rzecz "głęboka", a 
wesołość "płytka", będę wołał do śmierci: "Nie-prawda, nieprawda, nieprawda!". 
Sam jestem melancholik, mimo iż się temu bronię; smutek jest to dopust boży, ale 
jest to rzecz zasadniczo głupia, nie widzi dalej niż koniec swego nosa. [I teraz 
ta zapomniana definicja! - J.H.] Wesołość jest to błyskawicznie funkcjonujący 
system filozoficzny, oświetlający na jedno mgnienie oka niespodziane i 
różnorakie perspektywy". Z definicji wynika, że idzie o dowcip jako czynnik 
rozświetlający, nie zaś o pusty śmiech.
Pisać o niczym, radzi redaktor. Ale co robić, kiedy "mnie się ciągle chce pisać 
o czymś"? Prawie każdy felieton dotyczy sprawy uważanej za drażliwą. Wsadzał kij 
w mrowisko, poruszał wodę w bajorze zarosłym rzęsą - każda tego typu metafora 
jest tu na miejscu.
228
Słonimski porównuje go do potężnego elektroluksu, który czyści pokryte kurzem 
sprawy. Ci, którzy go nie rozumieli, brali na serio zwierzenie, że ponieważ 
cierpi na bradykardię (nagłe opadnięcie tętna), musi wywołać jakąś awanturę, 
która przywróciłaby go do życia. Czy dlatego poruszył sprawę "kodeksu 
honorowego" (Boziewicza)? Pewne "miarodajne usta" ogłosiły go "oficjalnie 
uznanym". Możemy sobie pomyśleć: cóż za anachronizm! Ale w latach dwudziestych 
ten ana- , chronizm był jeszcze wcale żywotny. Terror tego, co "wypada", był tak 
silny, że pojedynkował się Szyfman z Wołoszynowskim (o jakąś opinię o Teatrze 
Polskim), pojedynkował się nawet Słonimski, czego później bardzo się wstydził. 
Boy napisał, że oficjalne uznanie kodeksu Boziewicza "równa się ogłoszeniu stanu 
wyjątkowego, niemal sądów doraźnych. [...] Z Boziewiczem w ręku można wystrzelać 
pół świata, można przeciąć mieczem wszelkie zawiłości polityczne". To jest 
bardzo szlacheckie spojrzenie na to, czym jest społeczeństwo, bo szlach-cic-
analfabeta jest "honorowy", ale zarazem "zarzut "nieuctwa" mieści [Boziewicz] 
między obrazy ciężkie". Boy zastrzega się, że nie jest "fanatykiem 
antypojedynkowym", rozumie "potrzebę kodyfikacji tych rzeczy oraz jej 
trudności", ale oficjalnie uznawać "i to przez niebyle-jakie usta, ten zbiorek 
chaotycznych i wątpliwych paragrafów [...] za najwyższy regulator naszego życia 
publicznego - jest dziwnym i niebezpiecznym nieporozumieniem".
Robi, co może, żeby poruszaniem kolejnych tabu drażnić pewne kręgi, mnożyć 
przeciwników. Pani Staniewska nie na żarty się gorszy, podejrzewa go (jak pisze 
Boy do jej męża), że lubi, gdy mu się wymyśla. Pisze o homoseksualistach, 
stawiając paradoksalne tezy. (Przywary ludzkie należy wykorzystywać do celów 
społecznych, same cnoty nie wystarczą - ależ to zupełnie w duchu 
Montaigne'a!...). Z sympatią o mariawitach w Płocku. O reformie seksualnej, 
buncie młodzieży i związkach na próbę. Ostro występuje przeciw sądom 
przysięgłych, obowiązującym w Galicji (świeżo dwunastu gniewnych ludzi - ani 
jednego mężczyzny! - skazało na śmierć kobietę, Gorgono-wą, w procesie 
poszlakowym; po apelacji zamieniono wyrok śmierci na "ostrożniejszy": ośmiu lat 
więzienia). On woli, w razie czego, oddać swoją sprawę profesjonalnym zimnym 
sędziom niż dwunastu ćwokom, którzy mogą kierować się emocjami. Pisma 
socjalistyczne -polemizując z Boyem - broniły sądów przysięgłych jako ostoi 
spra-
229
wiedliwości w rękach "ludu". Inne tabu: nie sądzi, by to było coś 
niedopuszczalnego, żeby kobieta utrzymywała mężczyznę. "Znów będą krzyczeć na 
mnie (felieton Technika życia w "Kurierze Porannym"), że jestem niemoralny, że 
namawiam do brania pieniędzy od kobiet... Ja do niczego nie namawiam, mnie jest 
tylko żal patrzeć na ludzi, gdy się kręcą w kołowrocie, który ich miażdży, gdy 
męczą się i giną, nieraz przez bałwochwalstwo jakiejś zbłąkanej fikcji. 
Przypominać o względności pojęć, o płynności wierzeń i obyczajów było zawsze 
prawem filozofów i nie ma może zbawienniejszego lekarstwa dla ludzi". W 
felietonie Trykot i infuła przytacza wyjątki listu pasterskiego biskupa 
łomżyńskiego, który piętnuje fakt, że "w szkołach żeńskich odbywają się 
ćwiczenia gimnastyczne w takich ubiorach, iż obrażają one uczucia wstydliwości 
młodzieży zmuszonej do ich używania". Wzywa biskup księży, rodziców i młodzież 
do sprzeciwiania się przepisom szkolnym "w myśl nakazu św. Piotra, że więcej 
trzeba słuchać Boga i jego przepisów moralnych niż ludzi". Boy przewiduje, że 
zwycięży jednak sport. I znowu nie bez drwiny (gorzkiej): "Łatwiej znęcać się 
nad milionami zabiedzonych kobiet [...] niż powstrzymać sport w jego aż nazbyt 
zwycięskim pochodzie".
"Stwórzcie polskie gejsze!"*- domaga się w felietonie pisanym dla "Wiadomości 
Literackich", który był wyzwaniem wobec zakrzepłych poglądów na prostytucję. 
Mędrzec spogląda na to zjawisko trzeźwym okiem, zarazem nieco przymglonym przez 
wrażliwość serca. Opowiada, że kiedy wraca w nocy z redakcji do domu, bywa 
zagadywany przez uliczne dziewczęta, "w ostateczności proszą o złotówkę "na 
szczęście", którą dawałem im czasem, niemal zażenowany moją nieproduktywnością 
społeczną w tej mierze. I zawsze czułem jakiś ucisk w sercu". Więc to znane nam 
już współczucie, zwykła dobroć (niedostępna wielu jego oponentom) była impulsem 
do domagania się szacunku dla tych dziewcząt. "Dawniej - dowodzi - między 
kobietą tzw. złego a dobrego prowadzenia linia demarkacyjna była bardzo ostra. 
Lata wojny zmieniły to poniekąd, stwarzając różne okoliczności łagodzące, stany 
przejściowe". "Odegrało też swoją rolę odcięcie od przedmiotów zbytku - zbytku 
wedle oschłej litery prawa, ale pierwszej potrzeby wedle kobiecego serca". I 
czyż kobiety mogły go nie kochać za to tak intymne, poufne niemal, rozumienie 
ich serc? Na pewno jednak nie każdej spodoba się to, co przeczyta dalej -
230
zasłona zostaje nazbyt bezceremonialnie zdjęta: "Ileż pracujących kobiet 
"dorabia" sobie po trosze miłością i czyż ktoś potępi za to te girlasy, 
manicurzystki, stenotypistki, urzędniczki itd. Praca daje im obiad, ale miłość 
daje im pończoszki; i słusznie, bo te pończoszki to dla Niej, dla Miłości...".
A teraz - do sprawy: "Otóż, na tle tej ogólnej tolerancji, tym większy kontrast 
stanowi stosunek do urzędowej prostytucji, której los został po dawnemu haniebny 
i okrutny". Kiedyś, wspomina ten mężczyzna siedzący okrakiem na dwóch epokach, 
"były przesądy, które to usprawiedliwiały. Społeczeństwo brało serio swoją cnotę 
czy moralność płciową. Ale dziś?... Jakie są jego uprawnienia?".
Artykuł jest długi i rozważa te sprawy pod różnymi kątami. Konkluzja: "Zmieńcie 
stosunek do dziewcząt, niech nie będzie taki ohydny, niech się uczują pod 
rycerską opieką społeczeństwa, a nie będą potrzebowały alfonsów". Cały czas mowa 
o prostytucji tradycyjnej, tak jak ją pojmowała literatura społecznie 
zaangażowana: z biedy - na ulicę. Nikt nie przewidział, Boy też nie, eksplozji 
"agencji towarzyskich", eleganckich i zamożnych call-girls, prostytucji 
turystycznej, wypadów zarobkowych za granicę, na ogół bez wiedzy rodziców, męża 
czy "chłopaka". Zmieniło się - i apel Boya o stworzenie otoczonych szacunkiem 
"gejsz" jest dziś bezprzedmiotowy. Ale wtedy nie był.
A czyż nie mógł doprowadzić obrońców moralności do zgrzytania zębami pogodny, 
ale i penetrujący nowe przejawy artykuł Solweg szuka człowieka! Wspomina w nim - 
któryż to już raz -owe tragiczne pary, snujące się na balach: matka ze 
starzejącą się córką. "Nie, nie umiem się dąsać na dzisiejsze czasy. Żyjcie, 
dziewczęta, radźcie o sobie jak możecie, a choćbyście nawet trochę pobroiły, 
daję wam moje błogosławieństwo". Zaciekawiony, odwiedził pannę z ogłoszenia 
"Solweg szuka człowieka", z krótko ostrzyżoną Ireną jako przyzwoitkiem, bo w 
stroju męskim. Panna, kompletna idiotka (wspomina Krzywicka), spogląda na 
"młodego człowieka", to znaczy na nią, niezdecydowana, ale kiedy Boy, gdy 
wychodzili, poderwał się, by podać Irenie płaszcz, już wiedziała: para 
homoseksualistów! A w ogóle - rozczarowanie. Będzie miał nauczkę: nie 
konfrontować tego, co żyje w wyobraźni, żyje dzięki sile słowa drukowanego, z 
płaską rzeczywistością.
231
Dostał list od siedemnastolatka z klasy przedmaturalnej, o którym dzisiaj 
powiedzielibyśmy, że to "prowokacja": chłopak chce zostać masonem, żeby uzyskać 
materialne wsparcie, i w tym celu "zwracam się do Pana, który w ruchu 
wolnomularskim odgrywa niewątpliwie dominującą rolę...". Dziwny, zaiste, list, 
jeśli się zważy, że pisemka, atakujące Boya, imputowały mu właśnie przynależność 
do masonerii! Chłopiec prosi ni mniej, ni więcej tylko o comiesięczną pensję. 
Boy się nie gorszy. Widzi w tym wrednym liście "obrotność, sprężystość, 
inicjatywę [...]. I niech każdy w życiu znajdzie to, czego pragnie!". Skąd ta 
pobłażliwość? Bo ta młodzież "się zbuntowała i za nas, starszych, za nasze 
straszliwe lata, za naszą zdławioną młodość...". Życie wytężone. Potok premier, 
które trzeba recenzować. Ostatecznie, musi się coś robić za te pięć tysięcy 
złotych, które co miesiąc wypłacał "Kurier". (Wkrótce Boy przeniesie się z 
recenzjami do krakowskiego "IKC", poszło rzekomo o wysokość honorarium, ale 
chyba nie bez wpływu na to była publicystyka Boya, nie zawsze dla "Kuriera" 
wygodna. Po trzech latach Boy opuści "Ikaca" i wróci do warszawskiego 
dziennika). Zwykle czytał przed premierą sztukę i potem konfrontował wrażenia z 
lektury z tym, co działo się na scenie. Często słuchał z opuszczonymi powiekami 
i stąd wzięła się złośliwa plotka, że Boy śpi na premierach. Nic podobnego: 
słuchał i myślał. Na premiery chodził z Fusiem. W antraktach spotykano się w 
kuluarach -Krzywicka (recenzowała przez pewien czas dła "Robotnika"), Słonim-ski 
("Wiadomości Literackie"), Wierzyński, Lorentowicz, Makuszyń-ski. Trwała wymiana 
wrażeń - Boy milczał. Potem odprowadzał żonę do domu, wpadał do redakcji, żeby 
zostawić kilkuzdaniową notkę wstępną i szedł do restauracji - najczęściej do 
Simona i Steckiego, gdzie już czekała Irena i zaprzyjaźnieni skamandryci.
Krótka notka o Operze za trzy grosze Brechta, w reżyserii Schil-lera, była 
złośliwa. "Znów na scenie złodzieje, alfonsy, szpicle, prostytutki - teatr 
oddycha pełnymi płucami. A publiczność? Nie bardzo". Było nudno. Pod koniec 
notki dowiadujemy się, że jemu idzie głównie o styl spektaklu, który był, "mam 
wrażenie, pewnym nieporozumieniem, o czym jutro".
Recenzent wyspał się, przeczytał gazety, które mu w pysku przyniosła Gapa - i po 
śniadaniu i kilku kawach zasiadł do maszyny. Nie, to nie był atak na sztukę, ani 
na Brechta. "Ci z publiczności -
232
informuje - którzy widzieli to widowisko w Niemczech [mamy rok 1929 - J.H.], 
mówią, że w istocie jest ono lekkie i wesołe. Chcę temu wierzyć... U nas było 
smutne i ciężkie. Sądzę, że omyłką było powierzenie go p. Schillerowi, bardzo 
utalentowanemu, ale najbardziej ponuremu i hieratycznemu z reżyserów". Zamiast 
wydobyć element żartu -wszystko tu powinno być "na niby" - "teatr postanowił 
wmówić w ten utwór "nutę społeczną"". Co wyrywa z piersi recenzenta wyznanie: "I 
w ogóle nie lubię, kiedy teatr burżuazyjny, chcąc po prostu nabić kabzę, mizdrzy 
się do rewolucji. A nawet nie do rewolucji, tylko do majchra. Apasze mają dziś 
swoich pochlebców jak niegdyś królowie i swoich snobów jak niegdyś 
arystokracja".
Pokrewna temu jest jego ocena przypisania się do komunizmu (och, bardzo 
przejściowego) przez Andre Gide'a. W szkicu pt. Gide'owskie problemy (niewinny 
żart w tytule) z roku 1935 pisał: "Nie widzę [w jego komunizmie] ani 
bohaterstwa, ani wyrzeczenia. Siedzieć w burżuazyjnej Francji, korzystać z 
wszystkich swobód i przywilejów kapitalizmu i wyznawać prawowierny komunizm - to 
jest raczej linia najmniejszego oporu, ideał, za wczesnej w tym wypadku, 
emerytury...".
W kilka tygodni po Operze za trzy grosze muszą z Fusiem wysiedzieć na ponurej 
sztuce Ernsta Tollera Hinkemann, napisanej zresztą tuż po wojennej rzezi. 
(Toller, komunista, później uciekinier z hitlerowskich Niemiec, popełnił 
samobójstwo w Ameryce, w roku 1940). Bohater, były żołnierz, jest inwalidą 
wojennym, kastratem. W sztuce tej - zauważa w przeczuciu przyszłych zbrodni 
recenzent - "panuje takie okrucieństwo ludzi dla siebie wzajem, taki jakiś brak 
ludzkości, że trudno się oprzeć świadomości, że te ofiary zbrodni są zarazem - 
jej sprawcami. Ta niemiecka sztuka dobitniej mówi o tym niż setki politycznych 
broszur". Nie może oprzeć się sarkazmowi: "U nas, w Polsce, wystarczy być 
eunuchem, aby mieć dobrą prasę. Przeciw temu trzeba jak najener-giczniej 
zaprotestować". Po chwili: "Zapewne, jemu [temu kastratowi] Marks nie pomoże, 
ale tak samo Marks nie odejmie garbusowi garbu, brzydkiej kobiecie nie da 
ładnego nosa etc. Nieszczęście - oczywiście. Ale nie każde nieszczęście jest 
problemem socjalnym".
I pointa: "Oto w jaki sposób pewni pisarze wydobywają wrażenie "głębi". Bierze 
się kilka niedomyślanych myśli, plącze się je razem, podlewa się ciemnym i 
ponurym sosem i podaje na gorąco". Pech chciał, że tę sztukę "podano... na 
zimno".
233
Recenzent życzliwie ocenia sztukę J.A. Hertza Młody las, o strajku szkolnym 1905 
roku (na jej podstawie J. Lejtes wyreżyseruje całkiem udany film). Jest rok 1930 
- popatrzmy, co się dzieje na scenie. Bo po tym, jak rozbrykani uczniowie rysują 
na tablicy staruszka nauczyciela, Francuza, jako świnię ("jego dobroduszność 
daje rękojmię bezkarności") - jest lekcja, podczas której rodowity Moskal 
"przypomina dokuczliwie zdobycie Warszawy przez Suwo-rowa". Czujny etycznie 
recenzent zauważa, że "autor nie zdawał sobie sprawy, jak bardzo pierwsza z tych 
scen osłabi siłę drugiej". Ci chłopcy też umieją dokuczać, ale swoje wyczyny 
uważają za "doskonały żarcik". I recenzent myśli melancholijnie: obie te sceny 
razem "nastręczają nam tę smutną refleksję, że człowiek z natury jest czymś 
bardzo... dziwnym, że potrzeba znęcania się nad drugim, upokarzania drugiego 
jest mu wrodzona, najszczęśliwszy zaś jest, kiedy może swe złe instynkty 
zadowolić pod płaszczykiem jakichś wzniosłych haseł". W późniejszej o sześć lat 
recenzji ze sztuki Złoty wieniec w Teatrze Letnim, poświęconym przecież lekkiemu 
repertuarowi, Boy rozszerzy tę myśl: "I w ogóle uważałbym w literaturze za 
bardzo pożyteczne odsłanianie maskarady "dobrych" uczuć. Ujawnianie, ile się w 
nich może kryć podejrzanego elementu. Złe uczucia występują jawnie, jesteśmy 
przeciwko nim uzbrojeni; natomiast uczucia fałszywie dobre działają 
skrytobójczo, tym samym są niebezpieczniejsze. Przeciw złej matce dzieci 
opancerzają się duchowo, natomiast podświadomy egoizm miłości, sadyzm "dla 
waszego dobra", szantaż poświęcenia, mogą zrujnować życie młodych bez możności 
zorganizowania obrony". I kiedy w Młodym lesie wzburzeni uczniowie przysięgają 
nie wrócić do szkoły, sceptyk zauważa: "Nigdy nie nastręczył im się 
wdzięczniejszy sposób zamanifestowania miłości ojczyzny". Niepoprawny 
obrazoburca? Ależ nie, on dla tej walki żywi wiele sympatii - ale ma jeszcze tę 
słabość, że patrzy i myśli. Spektakl nasuwa mu jeszcze jedną refleksję: 
"...pisał tę sztukę Jan Adolf Hertz, występujący w niej uczniowie -Żydzi biorą 
szczery i gorący udział w walce o polską szkołę, która dziś, gdy istnieje, jakże 
twardą i dokuczliwą jest dla Żydów i jak bardzo swoim głupim ostracyzmem 
przyczynia się do tego, aby ich od nas odepchnąć. Czyż nie ma racji dumać nad 
tym, ile starych pni wyrosło z młodego lasu?".
234
(Boy nie był filosemitą. Przyjaciele jego młodości, mówiło się już o tym, 
rekrutowali się z endecji lub przystali do niej. On sam do Żydów miał stosunek 
taki, jak wszyscy ziemiańscy synkowie: Żyd to był "żydek" i u Boya ślady tego są 
w krakowskich recenzjach, a także prywatnie, w listach do Niusi. Niektóre 
sformułowania, te z początku lat dwudziestych, mogły być dla jego żydowskich 
czytelników przykre. Nie odchodzili od niego - wyczuwali, że naprawdę nie miał 
uprzedzeń, nie mógł ich mieć taki człowiek, humanista z głębi swojej istoty. 
Żydów właściwie nie znał - wspomina antykwariusza ze Szpitalnej i handlarza 
odzieżą, u którego, jak się zdaje, zastawiał czasem garnitur, kiedy potrzebował 
pieniędzy na baka. Sam przyznaje, że są mu obcy. W recenzji z Dybuka: "Kiedy po 
trzecim akcie kurtyna zapada, mamy uczucie, żeśmy wrócili z podróży w dalekie 
dziwne kraje. I to uczucie dziwności wzmaga się jeszcze przez świadomość, że ten 
daleki świat istnieje tuż koło nas, zaledwie o kilka ulic". Poznawał Żydów... 
poprzez teatr. Rosło zainteresowanie, a wraz z narastaniem antysemityzmu - 
szczególnie za zachodnią miedzą - narastało też wyczulenie na ich losy. Wysuwał 
(kilkakrotnie) zarzut pod adresem dramaturgów żydowskich, że raczej utwierdzają 
zacofanie, traktując obyczaje z nadmiernym sentymentem, zamiast zmagać się z 
nimi. Nie docierało do niego, że ten sentyment - ludzi skądinąd światłych i 
nowoczesnych -brał się ze świadomości zagrożenia, którego Boy jeszcze nie 
wyczuwał. "Jeśli uznamy - pisał w recenzji ze sztuki Bóg, szatan i człowiek 
Gordina - że rolą literatury jest wyprzedzać przemianę obyczajów, rozsadzać 
więzienne "wczoraj", w którym dusi się "dziś", kto wie, czy nie tej 
konserwatywnej tendencji literatury żydowskiej należałoby przypisać trwałość 
tego chińskiego muru, którym Żydzi odcięli się od świata..." Tak on to widzi w 
roku 1929. I nachodzi go refleksja: "I kiedy się pomyśli, ile możliwości 
ludzkich, ile artyzmu, miłości, talentów, ile niewyżytej energii zginęło i ginie 
co dzień w beznadziejności tej rytualnej wegetacji - bardziej nas to przejmuje 
grozą niż wszystkie owe zakusy szatańskie. Dzieło Szatana ma swoje 
niebezpieczeństwa, zapewne, ale ma jakieś możliwości; dzieło boże - tak jak je 
nam Gordin pokazał - to grób bez nadziei". Ci, którzy atakowali Boya, doszukali 
się w pochodzeniu jego matki przodków "frankisto-wskich". Rodzina to potwierdza. 
Nie wydaje się, by on sam miał tego świadomość, lub żeby to miało dla niego 
znaczenie. Szereg recenzji
235
ze sztuk na tematy żydowskie świadczy, że problematykę tę oswajał powoli, 
zaciekawiony, czul się jednak wobec niej na niepewnym gruncie, bohaterowi 
Słonimskiego (Murzyn warszawski) zarzucał na przykład, że ma "kompleks", 
zupełnie nieuzasadniony, zanim po kilku latach stwierdził, że to nie musi być 
"kompleks", a uzasadnienie niestety jest).
Nie spodobała mu się następna sztuka J. A. Hertza, Pod falami -i zyskał sobie w 
autorze wroga. "Pan Hertz stawia problem [artysty w rodzinie] jak Przybyszewski, 
a rozwiązuje go jak Bałucki". Pan Hertz mierzył wyżej, naturalnie. Recenzent 
klaruje: "Mogą dzieci przebaczyć sławnemu ojcu, że porzucił matkę, ale nikt - 
nawet własna żona - zmarnowanemu i miernemu artyście nie poczyta za 
usprawiedliwienie i zasługę tego, że pozostał wiernym mężem".
Pogłębiający się kryzys ekonomiczny nie pozostaje, co zrozumiałe, bez odbicia w 
recenzjach. Jest w recenzencie nie tylko wrażliwość człowieka myślącego, ale i 
pamięć o widzu, który przecież boryka się z coraz trudniejszą rzeczywistością. I 
sztuki, które dawniej bawiły, o "lekkoduchach" i naciągaczach, z "niewinnym" 
happy endem (jak na przykład Jastrząb Croisseta), dziś irytują i nie bawią. 
"Dziś to jest niemal prowokacja!"
Wybiera się na sztukę swojego przyjaciela, Ludwika Hieronima Morstina, Dzika 
pszczoła. Ma wobec autora cichy dług: to Morstin, jako oficer legionowy, 
przewoził podczas wojny listy do Niusi i czasem słodycze, raz nawet kapłona. Ale 
sztuka przyjaciela wywołuje w nim sprzeciw - nic na to nie poradzi. Jej bohater, 
pan Eustachy, uczony przyrodnik, patrzy na wszystko - miłość, kwestie socjalne - 
"z wysokości ula", jak pisze recenzent. "Aż chwilami, zniecierpliwieni, mamy 
ochotę mu rzec: - Drogi panie Eustachy, jest pan przyrodnikiem; wiadomo panu 
doskonale, że pańskie obserwacje pszczół nie miałyby żadnego zastosowania do 
słonia albo do wiewiórki. Czemuż je pan wciąż stosuje do ludzi? Kiedy młody 
smarkacz komunista nakręca swoją pozytywkę, a pan Eustachy odpowiada mu swoimi 
pszczołami, słyszymy po prostu dwie pozytywki. [...] Czyż stosunki robotnicze w 
ulu są naprawdę argumentem, na zasadzie którego można ironizować ośmiogodzinny 
dzień pracy?"
Morstin się nie obraził, przyjaźń została zachowana. Czy "obraził się" George 
Bernard Shaw, którego Boy był zresztą admiratorem? Bo
236
sztuka Lekarz na rozdrożu ("chyba najświetniejsza z tych, które napisał") 
wzbudziła w recenzencie (byłym lekarzu) pewne wątpliwości. Oto one. Lekarz, 
daleki od spraw sztuki, wymyślił cudowną kurację suchot ("akceptujemy to - pisze 
Boy - bo co mamy robić") i powinien ratować genialnego artystę, którego 
nienawidzi, bo podoba mu się jego żona. Ale skąd my wiemy, że artysta jest 
genialny? - dopytuje się polski recenzent. Od tych pogardzanych filistrów! Każdy 
z nich bierze do ręki szkic chorego artysty i mruczy "genialne". "Czy to nie 
powinno raczej budzić naszej nieufności - uczy angielskiego dramaturga... 
sceptycyzmu ten polski krytyk, który młodość spędził właśnie w kręgu ludzi 
sztuki. [...] a jeżeli ten Dubedat jest tylko mniej lub więcej zdolnym 
bazgraczem-kabotynem? Co za nowe rozszerzenie komedii!" (Rzeczywiście, szkoda, 
że Shaw na to nie wpadł). "On [Shaw], tak krytyczny wobec medycyny, zdaje się 
przyjmować talent czy genial-ność jako walor stały, pewny. A przecież jeśli tam 
brniemy w gąszczu - pisze były lekarz i po trosze obrońca medycyny - o ileż 
bardziej mylny jest gąszcz tutaj!"
Recenzent nie da się zaszantażować sławą autora, sukcesem sztuki, wobec Eugene'a 
O'Neilla jest niezmiennie krytyczny: widzi w jego sztukach prymitywizm myślowy, 
tendencyjność, prostacki freu-dyzm. Sukces odniosła właśnie w świecie sztuka 
Czarne getto. Temat, w tamtej rzeczywistości, bardzo drastyczny: biała kobieta 
szuka opieki w małżeństwie z Murzynem. W Polsce zainteresował się sztuką Leon 
Schiller. Małżeństwo przeradza się w dramat. Polski reżyser - zapewne tak jak i 
autor, i jego amerykańska publiczność - chce w tym widzieć rasizm. Recenzent 
patrzy szerzej: widzi mężczyznę i kobietę. "Inna rzecz przelotna miłostka, a 
inna rzecz małżeństwo. [...] I wcale niekoniecznie musi być pogarda; wystarczy 
obcość. [...] Ale nawet różnica ras nie jest konieczna: Małka Szwarcenkopf 
Zapolskiej kończy samobójstwem, mimo że jej nie oddziela od męża rasa, jedynie 
odrębność kulturalna". Ta biała kobieta, Elli, osamotniona, "wdzięczność wzięła 
za miłość [...]. Już to samo, gdyby nawet Jim nie był czarny - mogłoby zwichnąć 
to małżeństwo; tak samo jak siostra czy matka męża nie potrzebuje być Murzynką, 
aby utrudnić domowe pożycie" - przypomina recenzent trzeźwo.
Schiller lubi pouczać i agitować, więc komentarz teatralny mówi, że "ma się do 
czynienia z wszechwładztwem wyzysku". Co ta formu-
.'-. " 237
ła - pyta Boy - "ma tutaj do roboty? Gdzie tu tło gospodarcze, gdzie wyzysk, 
gdzie walka klas? Zapewne, istnieje to wszystko w kwestii murzyńskiej, ale nie w 
tej sztuce". Czy jednak recenzent nie jest tu zanadto rygorystyczny? Widz nie 
jest niezapisaną tabliczką, jakby chciał być on sam, recenzent. Autor wie, że 
widz - amerykański - w i e i na tę wiedzę liczy; może to przeoczenie, ale 
spowodowane tym, że realia wydają się autorowi oczywiste...
Boy wraca do stale ponawianego wobec Lulka zarzutu: "teatr społeczny to nie 
znaczy, aby burżuj-reżyser, zalotnie ucharakte-ryzowany na proletariusza, pchał 
się wciąż niejako między autora i widzów i zakrzykiwał widzów swoim 
komentarzem".
Wierna pani Helena Staniewska ma dobry pomysł, kiedy przysyła swemu 
korespondentowi zabawne wyjątki z książki Życiorys własny robotnika Jakuba 
Wojciechowskiego. Utrafiła w jego zainteresowania: Boy w jakiejś recenzji 
powoływał się na przejmujące Pamiętniki bezrobotnych. Rękopis Wojciechowskiego 
uzyskał nagrodę w konkursie Polskiego Instytutu Socjologicznego w roku 1923. W 
siedem lat później ukazał się w książce, w opracowaniu Józefa Chałasińskiego, z 
poprawioną ortografią i interpunkcją, ale w sposób oględny - żeby książka nie 
straciła na osobliwości fonetycznej, a zarazem, żeby była czytelna.
Boy postarał się o Życiorys. Erudyta, wyrafinowany krytyk literacki zagłębia się 
w lekturze. Wspomnienia robotnika wciągają coraz mocniej. Czyta je ze ściśniętym 
sercem. I z poczuciem niewytłumaczalnej winy: jakby on sam, który nie zaznał 
nigdy głodu ani ubóstwa, miał jakiś dług wobec doli tego chłopa-robotnika. 
"Długo nie mogłem przestać myśleć o tym Życiorysie i jego autorze. [...] Książka 
o ogromnej wartości literackiej, a wolna od literatury - cóż za odpoczynek, cóż 
za smakołyk dla nas, literatów, przekarmionych papierem!" W innym miejscu - 
podobne wyznanie: "Od pierwszego poznania tej książki zainteresował mnie - 
człowiek. Nie pamiętam, aby mnie coś tak wzruszyło - wyznaje w trzecim artykule 
o Wojcie-chowskim, w którym opowiada o swojej wizycie u niego. - Więc może 
istnieć tak olbrzymi talent, zagrzebany, zupełnie nieznany samemu sobie, który 
ujawnił się przypadkowym zbiegiem okoliczności, ale równie dobrze mógłby nie 
ujawnić się nigdy!... W tej myśli jest coś przejmującego".
238
Zna tę sytuację - mówi wprost. "Dożyłem w innym rzemiośle lat męskich, zanim - 
bardzo przypadkowo - zorientowałem się w swoim właściwym powołaniu. Stąd jakieś 
poczucie koleżeństwa". Ale jest jeszcze coś "bardziej nieokreślonego - jak pisze 
- uczucie jakiejś jakby wspólnej winy nas wszystkich wobec niego... Jakby 
współodpowiedzialności za wiekowe marnowanie skarbów zdolności i charakteru 
naszego ludu". Wyobrażał sobie, że teraz, po tej "spowiedzi", ten robotnik "nie 
jest już, nie może być tym, czym był wprzódy, że może czuć się bardzo 
nieszczęśliwy".
Tadeusz Boy-Żeleński - który teraz, zdaniem Stanisława Mackie-wicza, po 
Sienkiewiczu, po Żeromskim, jest pierwszym polskim pisarzem - otóż ten sławny 
Boy posyła nieśmiały list do pana Jakuba Wojciechowskiego, robotnika w Barcinie 
(1600 mieszkańców), w województwie poznańskim. Komplementuje go za książkę, 
informuje, że miał już sposobność o niej pisać i jeszcze pisać będzie. "Czy pan 
bywa w Warszawie, w takim razie bardzo pragnąłbym pana spotkać lub może ja bym 
się kiedy wybrał w pana strony". Pisze na zakończenie: "Co się mnie tyczy, pan 
pewno nie słyszał o mnie: jestem znanym pisarzem, pisuję też do dzienników". Po 
namyśle, uznał to zdanie za niezręczność - wykreślił je.
Wojciechowski, odpowiadając, zwierza mu się, chyba delikatnie, z kłopotów 
finansowych (budował sobie dom w Barcinie), bo pisarz zastanawia się, jak mu 
pomóc. List podpisuje teraz: dr Tadeusz Żeleński (Boy); wie, że ten "dr" zrobi w 
Barcinie wrażenie i doda adresatowi splendoru. Załącza znaczki na koszty 
korespondencji. Dostaje od Wojciechowskiego dwa opowiadania (do napisania 
których go namawiał), postara się je gdzieś umieścić, na razie przesyła mu 
pięćdziesiąt złotych pocztą, "na rachunek". "Ale główna rzecz, niech pan pisze i 
ducha nie traci". W następnym znanym liście (z 19 listopada 1930 roku) pisarz 
obiecuje rozmowę z samym dyrektorem banku, "może uda mi się uzyskać pomyślne 
załatwienie Pana sprawy". Książki dla niego w drodze - niech je zachowa, to 
prezent. "Bardzo serdecznie Pana zachęcam, aby Pan pisał dalej [...] i to, co 
pan napisze, niech mi pan przysyła, a ja zobaczę, co z tym da się zrobić, tak 
aby dla pana było z największą korzyścią". (Boy nie bierze pod uwagę możliwości, 
że Wojciechowski - jeśli jest nawet "wybuchem zupełnie niepospolitego talentu 
pisarskiego" - może być autorem jednej książki.
239
Zdarza się to i z wybitnymi profesjonalistami! Malcolm Lowry też miał do 
napisania tylko jedną książkę: Pod wulkanem. Wszystkie inne próby były 
bezsilnym, choć oczywiście interesującym, zmaganiem się z zamysłem). Protektor 
stara się dla swego protegowanego o stypendium z kancelarii prezydenckiej, 
dyktuje Wojciechowskiemu, jak ma napisać podanie ("na mnie niech się pan w tym 
piśmie nie powołuje"). Ostatecznie, pan Wojciechowski może to pismo przesłać do 
niego, a on już prześle na Zamek. Pożyczył jego Życiorys Adamowi Skwarczyń-
skiemu, z kancelarii prezydenta, i donosi: "czyta go, nadzwyczajnie mu się 
podoba, chce to dać Prezydentowi do czytania".
Udało się! Przyznano Wojciechowskiemu pięćset złotych. Od siebie dr T. Żeleński 
przesłał następne pięćdziesiąt złotych i list. Wojciechowski chce pisać o swoich 
doświadczeniach z kobietami, "Dr Boy" radzi: "niech pan pisze zupełnie śmiało, 
bez żadnych obaw o naruszenie moralności, a potem w druku będziemy widzieli, jak 
zrobić, żeby pan stąd nie miał żadnych przykrości". Wojciechowski dostaje 
książki z Biblioteki Boya (ale także od Krzy-wickiej, Helsztyńskiego i kilku 
innych literatów) i dzieli się uwagami z lektury Moliera i Montaigne'a. Boy nie 
waha się powiedzieć, że "nasz Jakub ma z tamtym Michałem niejedną wspólną cechę: 
szczerość, odwagę myśli i ciekawość człowieka". Z pobraniem pieniędzy 
przysłanych przez prezydenta jest kłopot, na poczcie w Barci-nie wietrzą jakieś 
oszustwo, wstrzymują wypłatę, musiała interweniować kancelaria i autor-robotnik 
swoje pięćset złotych dostał. Jeszcze raz pięćdziesiąt złotych od pana Boya. A 
potem artykuł z "Die Zeit" napisany przez dr Forst-Battaglię. Zainteresował się 
też książką pana Jakuba francuski tłumacz Chłopów Reymonta, pan Franek Schoell.
Wojciechowski jest atakowany, napisał odpowiedź do gazety, Boy ją przesłał pod 
właściwy adres, "ale - pisze - wątpię, aby panu wydrukowali; nasze pisma lubią 
atakować, ale nie lubią zamieszczać odpowiedzi". Przesyła mu sto złotych. 
Wyjaśnia: "jeżeli nam się uda co pańskiego wydać, to się porachujemy, tymczasem 
niech Panu służą w pańskich kłopotach ze spłatą domu".
W tym czasie Tadeusz Żeleński, w odpowiedzi na list "Niuśki" -obecnie Anny 
Jackowskiej - posyła jej Znaszli ten kraj... Na pięćsetną rocznicę urodzin 
Yillona przygotował odczyt o Poecie obwiesiu.
240
W Warszawie wiersze poety recytował Jaracz, w objazd Boy wziął ze sobą syna 
Staszka, po to, jak informuje panią Staniewską, ażeby "synowi - młodemu aktorowi 
- dać sposobność wyżycia się artystycznego". Objazd z przygodami. W Przemyślu i 
Gdańsku odmówiono mu sali. W Gdyni - ostra nagonka prasowa: "Wróg Kościoła w 
Gdyni". W Toruniu zagrożono zdemolowaniem teatru - dyrektor ustąpił, odwołał 
odczyt. We Lwowie - tłok, ale spodziewano się awantur; policja zażądała 
usunięcia dostawionych krzeseł, bo tymi najłatwiej rzucać, w końcu postanowiono 
zaryzykować i w rezultacie - owacja. Powstał z tego reportaż: Przygody Yillona w 
kraju okupowanym.
Jest dzień św. Jakuba - i do Barcina przyjeżdża, bez zapowiedzi, samochód: dwóch 
młodych panów przywozi Boya i Krzywicką. "Zdenerwowałem się cośkolwiek" - 
opisuje Wojciechowski (wspomnienie w opracowaniu Wiesława Rogowskiego w książce 
Zapomniana przyjaźń Boya). Dr Boy interesuje się biblioteką, pani I.K. robi 
zdjęcia. On przebiera się w świąteczne ubranie, idą do restauracji, na 
jajecznicę. "Przy stole pan Dr Boy zapytuje mi się, ile na dzień napiszę, gdy 
mam lałne [Laune - niem. nastrój]. - Panie Dr, najwyżej 7 stron, a zdarzają się 
dni, że nic mi się nie klei i muszę przy najlepszej chęci przestać pisać. Na to 
mi pan Dr Boy odpowiedział: - I mnie inaczej nie idzie. -I dawał mi wskazówki, i 
zachęcał do dalszego pisania. Pani Krzywicką zaprasza mnie do Warszawy".
Potem mamy wiadomość, że pan Boy-Żeleński posyła panu Jakubowi pośpiesznie 
trzydzieści złotych, żeby się "wykupił tymczasem" z niesłusznie nadesłanego 
(powtórnie) nakazu płatniczego. Pan Jakub, niespokojny o pana doktora, przysyła 
Boyowi wycinki z gazet, w których brzydko o doktorze piszą. To wtedy doktor 
odzywa się lekceważąco: "naturalnie dużo takich wymyślań dostaję, ale śmieję się 
z tego. Zwyczajna rzecz, że jak chce się ludziom zrobić coś dobrego, to najpierw 
muszą człowiekowi wymyślać, dopiero później go chwalą". W następnym liście T. 
Żeleński-Boy (już bez "doktora") zapytuje: "Czy byłoby możliwe, aby pan się 
zwolnił z pracy na kilka dni i przyjechał tutaj? Wszelkie koszta byłyby 
pokryte...". Zawiadamia pana Jakuba o artykule Krzywickiej w dodatku kulturalnym 
"Expressu Wieczornego".
Jakub Wojciechowski gromadzi wszystkie zasoby (sto pięćdziesiąt złotych), wkłada 
najlepsze ubranie i jedzie do Warszawy. (Jego
16 - Błazen - wielki mąż
241
wspomnienie z tego pobytu opracował Wiesław Rogowski). Przyjechał około 10 rano, 
ale z pism wiedział, że "literaci lubią długo spać". Nie chciał pana doktora 
Boya z łóżka zrywać. "Pogapiłem się po mieście, zjadłem przekąskę i wypiłem 
ciepłą herbatę. Około drugiej po południu odszukałem ulicę Smolną i numer 11, na 
której mieszkał P. Dr Boy Ż.". To Boy sam wprowadził go do pokoju i przedstawił 
żonie, "która była zajęta pisaniem adresów na zamówione książki. [...] 
Przyglądałem się, jak zwinnie żona P. Dr zawija książki, nalepia adresa, które 
P. Dr Boy wypisuje". (Tu przypomina mu się sąsiadka, która w więzieniu musiała 
600 torebek na dobę zlepić), "...z uśmiechem zapytuję: a gdzie pani doktorowa 
nabyła tej zwinności do opakowania tych książek, nie zdążyłem się na tę zwinność 
napatrzeć?" Pani doktorowa uśmiechnęła się w odpowiedzi, a "Pan Dr Boy mówi: to 
weźmiemy płaszcze i zobaczymy miasto. Na ulicy: a jak się panu Warszawa podoba?" 
W "Wiadomościach Literackich" w podpisie pod zdjęciem jest notatka, że gość 
"mile zdziwiony był urodą warszawianek, ponieważ, jak opowiada, w czasie pobytu 
w Niemczech Niemcy informowali go, że w Polsce nie szczepią ospy, wskutek czego 
wszystkie Polki są dziobate!".
Jedną noc przespał w hotelu "Wiedeńskim", ale uznał, że jest za drogi, potem 
gościł u pana Helsztyńskiego, zaprosił go do siebie senator socjalistyczny 
Tomasz Nocznicki, odwiedził Teatr Polski i Ate-neum. "Udaję się tramwajem do 
kawiarni ziemian. Cośkolwiek się spóźniłem. Naprzeciw wychodzi P. Dr Boy Ż. Przy 
stole, tak zwanym literackim, siedzą redaktorzy, nasz poeta Tuwim, Irena 
Krzywicka. P. Dr Boy Ż. przedstawia mnie gościom. Pan Tuwim tłumaczy mi z 
książki drukowanej w języku francuskim, co o mnie piszą we Francji. Pytam się, 
jak piszą, źle czy dobrze? - Bardzo dobrze. Wchodzi adwokat - obrońca więźniów w 
Brześciu, podszepła mi pani Irena Krzywicka. Tak redaktorzy, jak i literaci 
radzą, o czem pisać; wsłuchuję się w ich mowę, w którą nie byłem wtajemniczony. 
Zbliża się do naszego stołu P. Artystka Mira [Zimińska], która miała dla mnie to 
przygotowane, co miała zamiar powiedzieć". Pani Artystka czytała jego książkę, 
przytoczyła jakiś epizod. Potem pan dr Boy-Żeleński, pani Irena i pan poeta 
Tuwim prowadzą go do drukarni na Marszałkowskiej. Za to wieczorem! "...udaliśmy 
się do tak zwanej bandy, lokalu nocnego, państwo Krzywiccy i P. Dr Boy Ż. 
Siadamy przy stole,
242
krzesła wyściełane pluszem. Przychodzi kelner, pani Krzywicka mówi: wypijemy pół 
czarnej". Na parkiecie tańczą. "Od czasu do czasu zmieniają światła, występują 
urodne panny w ubraniu Ewy". Ktoś tam obok wypija dwa koniaki: czternaście 
złotych. Wojciechowski, zgorszony, do Boya: "naprawdę źle jest urządzone na tym 
świecie. Na jednej stronie bieda, że matka nie jest w stanie dać dziecku kawałek 
suchego chleba, a na drugiej stronie życie wesołe".
Nazajutrz był w Pałacu Pod Blachą podziękować w kancelarii prezydenckiej za 
nagrodę. Pani Irena zaprowadziła go do teścia, Ludwika Krzywickiego, z którego 
inicjatywy zrobiono przecież ów konkurs na pamiętniki robotników. Okazało się, 
że pan Jakub był przed 30 laty na odczycie profesora w Hamburgu. W mieszkaniu 
Boya pani doktorowa przedstawia mu syna, "który jest artystą, a codziennie mają 
ćwiczenia". Nazajutrz znów na "posiedzeniu Literatów polskich w kawiarni 
ziemian". Boy przedstawia go panu Grzybowskiemu (Grydze-wskiemu), panu pisarzowi 
A. Słonimskiemu, panu poecie Iwaszkiewi-czowi, pani M. Knasterowej, żonie 
profesora uniwersytetu. Był też na odczycie pana doktora Boya. Najpierw wstęp, a 
potem czytanie. I jeszcze czytał "drugi człowiek, którego godność niestety 
zapomniałem. [Musiał to być Stefan Jaracz - J.H.]. Odczyt udał się 
nadzwyczajnie".
Na dworzec odwieźli go "Pan Dr Boy w towarzystwie swej żony. Żegnam mi tak 
miłych i wiernych przyjaciół".
Znowu Barcin. "Po powrocie do pracy, w drodze, koledzy wstawiają mi pytania: jak 
wygląda w naszej stolicy, czy i tam są bezrobotni? Odpowiadam: nic nie jest 
lepiej jak u nas. Zgłosiłem się swemu majstrowi K., że wróciłem z powrotem. Na 
rozmowę nie było czasu. Mówi: idź do twojej roboty".
Następną książkę Jakuba Wojciechowskiego - Raz kiedyś a obecnie - zredagował sam 
Boy z opowieści i fragmentów nadesłanych przez autora (zdaje się, że sporo 
ingerował) - i wydał nakładem Biblioteki Boya. Książka kiepsko się sprzedawała, 
ale wydawca przesyłał autorowi honoraria, które z rozliczenia się nie należały. 
Może obniżymy cenę, zapowiadał. Gdyby pan Jakub znowu przyjechał do Warszawy, to 
tym razem zamieszkałby u niego. Posyła mu recenzje, pochlebne i niepochlebne. 
"Niech się pan nimi nie przejmuje: jak panu wiadomo, ja mam bardzo wielu 
przeciwników, co się też i na pana książce odbija".
243
Znowu list od Niusi - Anny Jackowskiej - tym razem jest zaniepokojona pogłoskami 
o skaleczeniu Staszka. Zdaje się, że w tym liście zapytała, dlaczego Tadeusz tak 
krytycznie pisze o jej bracie, Leonie Schillerze: żeby choć jedno dobre 
słowo!... "Co do Lulka -odpowiada - mam nadzieję, że będzie okazja nie jedno, 
ale bardzo dużo dobrych słów o nim pisać, co mi sprawi szczerą przyjemność. 
Serdeczne wyrazy, pani Niusiu, szczerze oddany - Tadeusz".
XVIII PSYCHOZA
Zajęcie się Wojciechowskim nie było taką niewinną zabawą literacką, jak się panu 
Żeleńskiemu wydawało, ekscytującą wyprawą w nowe regiony - to było, chciał czy 
nie chciał, wyzwanie. Zwłaszcza wobec pewnego typu krytyków, dla których 
literatura to konstrukcje i "problemata". Zderzenie było jaskrawe: z tamtej 
strony penetrowanie świata zza biurka, poprzez lekturę filozofów i rozpraw 
krytycznych, podziw dla szarad i karkołomnych konstrukcji; z tej -surowa 
opowieść człowieka, który dużo przeżył, zna materię życia z własnych doświadczeń 
i wyraża tak drogą Boyowi "ludzką treść własną"; z tamtej strony pogarda dla 
"talentyzmu", z tej - "wybuch niepospolitego talentu literackiego". Czym jest 
właściwie literatura? Kto ma w niej coś naprawdę do powiedzenia? Boy pokazuje 
zgorszonym "klerkom" Życiorys własny robotnika i woła: - To najlepsza książka 
ostatniego trzechlecia!
Prawie równolegle, w szkicu Śmiech, zdążył, jak pamiętamy, ukazać różne 
idiotyzmy najsłynniejszych filozofów. Bakałarze (by użyć pojęcia z jego 
przekładów) mieli prawo być oburzeni: toż pół życia im zeszło na studiowaniu 
tych mędrców, żyli z tego, z tego znawstwa. Jeszcze Gombrowicz, w bliższych nam 
czasach, więc po tragedii wojennej, utrzymywał, że nie może powstać wybitna 
współczesna powieść polska bez znajomości... Husserla. Doprawdy? A może 
sprawdzić u znakomitych Amerykanów? Caldwell czy Faulkner na pewno nie zadali 
sobie trudu zajrzenia do jego traktatów; jeśli Stein-beck i Hemingway tym 
zgrzeszyli (w co wątpię), to starannie to ukrywali. (Gombrowicz, jak wynika z 
jego Wspomnień polskich, sza-
245
nował Boya; Boy zaś zdążył przeczytać Ferdydurke, i to z aprobatą, w recenzji z 
Małej Dorrit powołuje się na profesora Pimkę i "robienie gęby", a kończy 
cytatem: "Chłopię jestem!").
Możemy sobie wyobrazić oburzenie Witkacego, który do sztuk i powieści wprowadzał 
tasiemcowe dyskusje filozoficzne. Do tego Boy, chociaż protegował jego sztuki i 
przepychał je, ile mógł, u opornych dyrektorów, nie dość go jednak chwalił, 
czasem ośmielał się skrytykować jego język (ten "Boyuś" - jak pogardliwie 
wyraził się Witkacy wobec Krzywickiej - wiedząc, co ich łączy!). Co więcej, Boy 
miał odwagę się z nim nie zgadzać (bardzo, bardzo delikatnie) w sprawach sztuki. 
Pisząc o dzienniku Goncourtów, Boy zaczyna od polemiki ze Stanisławem Ignacym 
Witkiewiczem (kiedy to "kaprys artysty obleka się w togę kodyfikatora sztuki"), 
z jego orzeczeniem, że powieść do sztuki nie należy. "Zanimby się uznało ten 
podział, trzeba by wprzód postanowić, co w takim razie począć z Balzakiem, 
Dickensem, Dostojewskim, Prusem, Proustem, Conradem..."
I dalej: "Poezja, dramat, powieść... Alboż te trzy kategorie wyczerpują 
literaturę?" I pisze Boy o listach panny de Lespinasse, pani de Sevigne, o 
Prowincjałkach Pascala, Maksymach Le Rochefou-cauld (moglibyśmy tu dodać Myśli 
nieuczesane Lecą), nawet o kazaniach Bossueta. Może broni i siebie: eseju, 
recenzji, felietonu - które stają się pod jego piórem literaturą piękną. Witkacy 
mu tego nie zapomniał.
Atak na Boya jest teraz zmasowany. Atakują go z prawa i z lewa. Ataki z lewa 
bardziej go bolą, są zaskakujące. Przecież on odwala za nich robotę!... 
Przechwytują i powtarzają bezmyślnie zarzut "życia ułatwionego". Ten zgrabny 
epitet wymyślił J.E. Skiwski, przyjmowany w mieszkaniu Boyów - wydawałoby się: 
zaprzyjaźniony. Ależ zdrajca!... Powtarzano tę perfidnie ukutą formułę w 
polemikach z Boyem tak uporczywie, że niektórzy, nawet ludzie życzliwi, byli 
przekonani, że została wynaleziona przez niego. (Ale czyż rozwój cywilizacji, 
techniki nie idzie w tym kierunku, chociaż złudnym, żeby życie uczynić 
łatwiejszym?) Boy, wbrew namowom Ireny, nie podejmował z tym zarzutem polemiki - 
sądził, że się znudzi i wycichnie. Tylko raz, w recenzji ze sztuki Gerhardta 
Hauptmanna Dorota Andermann, napomknął: "Nie bójcie się, głuptasy, życie zawsze 
zostanie dosyć trudne; nie ma obawy, aby ktoś je zbytnio ułatwił...". Więc atak 
z lewej
246
strony: Polewka, J.N. Miller, Kruczkowski, później Ignacy Fik w rozdającej ciosy 
książeczce 20 lat literatury polskiej - wszyscy zarzucają Boyowi odwracanie 
uwagi od "walki klas", przy okazji ułatwiając sobie życie zarzutem "życia 
ułatwionego". Wat w swoim pamiętniku mówionym nie może się nadziwić, jak on i 
jego towarzysze znęcali się w "Miesięczniku Literackim" nad Remarkiem, że 
"kanalizuje uczucia przeciw wojnie w pacyfizmie", jak uderzali w Wittlina, 
Słonimskiego, Trestka zaś (czyli Stawar) demaskował mieszczańskość Boya. "Jakieś 
szaleństwo" - przyznaje, szkoda że po latach, Wat.
W "Robotniku" sam naczelny redaktor, Mieczysław Niedział-kowski, chwycił za 
pióro, by napisać artykuł pt. Problem Boya. Boy zdziwiony i wzburzony. Nie 
spodziewał się ataku ze strony laickiego PPS. Ale wtedy PPS związał się sojuszem 
politycznym z nacjonalistyczną prawicą - przeciw piłsudczykom. W artykule 
Robotnik przez duże R i robotnik przez małe r Tadeusz Żeleński daje wyraz 
rozgoryczeniu i gniewowi. Dzięki czyjejś niedyskrecji wie, iż w odpowiedzi na 
ankietę "Robotnika" wśród czytelników, "dziewięćdziesiąt procent... wyraziło 
zdziwienie i zgorszenie, że "Robotnik" zużywa tyle sił na to, aby zwalczać Boya 
i jego działalność, zamiast tę działalność w pełni popierać". Niedziałkowski 
przyznaje Boyowi, że jego walka jest "bardzo pożyteczna... ale te rzeczy, o 
które walczy, nie są obecnie dla nas najważniejsze". Dobrze, zgódźmy się z tym - 
powiada Boy - w takim razie "Robotnik" "powinien być zadowolony, że w mniej 
ważnych sprawach ktoś go wyręcza". Dlaczego o tym pisze? Bo, jako lekarz, "ma na 
te sprawy jasny i osobisty pogląd". Pisze o tym dlatego, "że... nie piszą o niej 
[o "czarnej okupacji" - J.H.] ci, którzy pisać powinni". I tu znamienny nawias: 
"(Niech mi p. Niedziałkowski wierzy, że to nie jest dla pisarza wdzięczne 
zadanie odrabiać za was tę robotę!)". Przytoczmy dalszy ciąg polemiki, bo 
zawiera istotne wyznanie: "Piszę dziś o tym, jutro może będę pisał o czym innym. 
leszczem nie skończył. Piszę... słowem, piszę, o czym mi się podoba".
Pan Niedziałkowski, który zdążył przyznać Boyowi "dużą odwagę cywilną", 
natychmiast mu ją odbiera. "Ktoś złośliwy - przytacza jego słowa Boy - 
strawestował znaną piosenkę: "Zachciało się Boyowi wojny - pytał się, gdzie jest 
front spokojny"".
"Front spokojny"! Boy miał prawo się oburzyć, "...ja nie potrzebuję nikogo pytać 
o front, bo na tym froncie walczę - mimo iż
247
rozmaitą bronią - od lat dwudziestu pięciu. Jaki to front? Nie moją rzeczą go 
określać, ale wiem i czuję, że zawsze ten sam". Nareszcie zauważa w sobie pewną 
jedność: od Zielonego Balonika - poprzez tłumaczenia - recenzje - aż do obecnej 
publicystyki.
Artykuł zatrąca o politykę - Boy na ogół się tego wystrzega, ale tym razem nie 
da się jej uniknąć. "Polityka wpędziła PPS w niebezpieczne związki", w sojusze, 
w których wszystko jest kłamstwem, i w zasadzie, i w szczegółach. To się mści: 
koszta tego sojuszu opłaca PPS. Zręczniejszy kontrahent nie uczynił żadnego 
ustępstwa, partia socjalistyczna wszystkie". Biedny "Robotnik", "Wszędzie węszy 
intrygę, mającą jakoby poróżnić go z sojusznikiem i z "wielkodusznymi 
biskupami", wedle terminu innego socjalistycznego organu". Gdyby sądzić z ilości 
miejsca, ile to pismo poświęca Boyowi, "musiałbym dojść do wniosku, że jednym z 
najważniejszych [zadań] jest zohydzić mnie i moją pracę. [...] Zrobiono ze mnie 
erotomana, poszukiwacza sensacji, dlatego że użyczyłem swego pióra, aby pomóc 
niedoli setek tysięcy kobiet". Nawet tłumaczenie czterdziestu tomów Balzaka 
felietonista dziennika usiłuje spotwarzyć: "Balzak spreparowany tak, aby go nie 
było widać spoza krynoliny pani Hańskiej...". (Cóż za jawna 
niesprawiedliwość!... Jeśli coś można zarzucić Boyowi w jego pisaniu o Balzaku, 
to raczej niepohamowany entuzjazm, zbyt częste używanie słowa "genialny"... Ale 
autor artykułu, Edward Boye, trawiony był zawiścią, sam tłumacz z hiszpańskiego 
i włoskiego, należał do grona głodnych sukcesu nieudaczników opisanych przez 
Uniłowskiego we Wspólnym pokoju). Nie ma "problemu Boya" - mówi Boy - jest 
"problem "Robotnika"". Który czuje, że to, co on, Boy, robi "tylko na marginesie 
pracy ściśle literackiej", powinien robić "Robotnik". "Jestem tym ziarnkiem 
piasku, które go uwiera - jak wyrzut sumienia -w wątrobie czy w nerce..." I stąd 
tyle ataków. Boy dostrzega "niepokojący symptom: obłudę". "Robotnik" "coraz 
więcej nabiera rysów świętoszka". Za konkluzję można uznać zdanie: "I dopóki 
"Robotnik" będzie żył w kłamstwie, dopóty nie da sobie rady z "problemem Boya"".
W roku 1929 pan Jerzy Braun, młody literat, powitał w "Kurierze Porannym" 
Boyowskich Ludzi żywych entuzjastyczną recenzją. Peanem na cześć człowieka. "Boy 
jest zjawiskiem - o tym nie wolno zapominać. Takimi fenomenami posługuje się 
mądra przyroda - pisze
248
pięknie pan Braun - w swej przewidującej, zdumiewająco celowej działalności". 
Jakie jest dzieło tego jednego życia? "Krytyka literacka: bystrość i świeżość 
umysłu, docieranie do sedna zjawisk w tej dziedzinie, ożywianie mumii, 
rozdzieranie szeleszczących martwo szablonów. Krytyka teatralna: obnażony 
wrażliwy nerw sceniczny, wyczucie pulsu wszystkich rodzajów tej twórczości... 
etc.". A że Boy jest atakowany? Pan Braun udziela mocnej odpowiedzi: "Znane 
zjawisko: opór masy, niezadowolenie przeciętności". Zapamiętajmy te słowa. I 
jeszcze te: "Gdyby co pewien czas - zrządzeniem Opatrzności - nie pojawiali się 
wśród nas tacy malkontenci ł szydercy, godzący w napiętrzoną, zmurszałą 
rekwizytornię czcigodnych "tabu", życie w Polsce stałoby się nieznośnie 
uciążliwe". To, że jest znośne, zawdzięczamy Boyowi. A co do zarzutu 
dyletantyzmu, to literat Braun (który lubi, jak zauważyliśmy, powoływać się na 
Opatrzność) kończy modlitwą: "O więcej takich dyletantów jak Boy prosimy Cię, 
Panie!...".
Nieszczęście chciało, że w dwa lata później Teatr Ateneum wystawił sztukę pana 
Jerzego Brauna pod nader ambitnym tytułem: Europa. Miała to być, w zamyśle 
autora, rozprawa z kulturą Zachodu, dokonana przez młodego idealistę-Hindusa, 
którego naciągają europejscy szalbierze. Poszkodowany wygarnia więc prawdę... 
Europie: "Wasza nauka to pustka, wasza sztuka - jarmark, wasze kobiety - 
zgnilizna" etc. Recenzent spokojnie zwraca uwagę, że co do kobiet - to "przy 
każdym paryskim tinglu jest pokoik, gdzie za dopłatą kilku franków pokazują 
taniec brzucha autentyczne... kobiety Wschodu. No i że o zalety hinduskiej 
kultury trzeba by pytać nie tylko łamów podlewających kwiatki, ale i pariasów". 
Boy-Żeleński, jako recenzent, był zawsze podejrzliwy wobec tak zwanych mądrości 
Wschodu. Ale oczywiście nie z tego powodu nie zostawia na sztuce pana Brauna 
suchej nitki. Dysputa między Hindusem a Człowiekiem (jedynym godnym tego miana 
Europejczykiem) wydaje mu się studencka, takie przekomarzanie się: "A wy to... A 
my to...".
Rehabilituje haniebną Europę w oczach autora sztuki co? -wojna! Nie, sztuka pana 
Brauna "nie wytrzymuje żadnej krytyki". Teatr w wystawności zasugerował się 
filmem. Fałszywa droga. "Indie, okręt, Paryż, Palais de danse, wojna, okopy, 
ogień huraganowy, niebo" - wszystko po to, aby "powiedzieć garść niedorzeczności 
lub komunałów".
249
To bardzo pięknie - pisze z nieoczekiwaną pobłażliwością recenzent - że teatr 
Ateneum "udzielił gościny autorowi wystawiając jego pierwszą sceniczną próbę", 
ale "po cóż angażować się tak solidarnie i w komentarzu przy programie wmawiać 
te wszystkie dzieciństwa jako jakieś głębie?".
Wyobraźmy sobie minę literata, który czyta, że jego sztuka -w zamierzeniu 
rewelacyjna - nie wytrzymuje żadnej krytyki, że to garść niedorzeczności, 
komunałów i infantylizmów. Pan Braun oszalał z nienawiści do recenzenta. Jako 
literat sprzymierzony z Opatrznością, założył pismo "Zet" poświęcone mistycznej 
filozofii Hoene-Wrońskiego i ogłosił "likwidację Boya". W szeregu artykułów, 
podchwytywa-nych przez inne pisma ("naszą najciemniejszą prasę"), atakuje Boya 
tym samym językiem, jakim przedtem się nim entuzjazmował: "Że ktoś po tak 
gruntownie przeprowadzonej krytyce nie zamilknie i będzie pisał dalej, to jest w 
naszym rodzimym bałaganie umysłowym zupełnie możliwe i nie obchodzi nas to 
wcale...". W pewnym pomorskim piśmie w dziale "Wiadomości ze stolicy" 
doniesiono, że "w Warszawie przystąpiono do likwidacji Boya".
Pochwały i ataki pana Brauna zestawia Boy w artykule Sekrety niektórych walk 
ideowych zamieszczonym w "Wiadomościach Literackich". Zaczyna, od wyznania, nad 
którym biograf zmuszony jest się zatrzymać: "Od dłuższego czasu jestem 
przedmiotem skoncentrowanego ataku, którego rosnące natężenie nienawiści 
niepokoi mnie czasem... jako lekarza. To już trąci psychozą! [...] Nie przygważ-
dżam kłamstw, nie demaskuję nikczemności. Może źle robię, ale doprawdy nie mam 
sił na to. Zełgać można w dwóch słowach, od ręki, ale na wykazanie jednego 
łgarstwa trzeba by nieraz stu wierszy druku. Nuda".
Traktuje swoich paszkwilantów z wyraźną pogardą, co na pewno ich rozwściecza. 
Niektórzy chcieliby "dyskusji" - a tu pogardliwe wzruszenie ramion. Życzliwi 
dziwią się Boyowi, że nie odpowiada na utwór pana Irzykowskiego. Zapewne, 
należałoby to zrobić, "dla celów wychowawczych". Pan Irzykowski wie doskonale, 
że jego książka (Beniaminek), "lepka od śliny i żółci, oślepiona zawiścią... do 
gruntu nierzetelna i niechlujna... zostanie brzydką plamą na jego imieniu jako 
krytyka. Może przyjdzie moment, że sobie zadam tę fatygę; na razie niech pan 
Irzykowski czeka. Do ogonka".
250
Najpierw zajmie się panem Braunem. Czy warto? Tak, bo pan Braun staje się 
symptomem. "I mikrob jest mały, a jednak nauka się nim zajmuje, a poznanie jego 
zwyczajów i obyczajów może być kwestią zdrowia publicznego".
Zestawiwszy entuzjazm pana Brauna dla jego osoby z późniejszym wybuchem 
nienawiści, Boy zapytuje: "Co się stało? Co zaszło? Co się zmieniło?" Bo pan 
Braun nie czuł się w obowiązku "rzucenia jakiegokolwiek "pomostu ideowego" 
między swoim pierwszym a drugim stanowiskiem. Liczył (jak się okazało, słusznie) 
na głęboką niepamięć ogółu". I tu ciekawa uwaga, która nigdy nie straci 
aktualności: uderza go nierówność szans. "Każde słowo pisarza pewnej klasy jest 
niejako skatalogowane - wrogowie zwłaszcza, wiem to z własnych doświadczeń - 
mają je do dyspozycji, kręcą nimi jak szewc skórą. Natomiast słowa pp. Braunów 
liczą się tylko doraźnie, i to o ile dogadzają czyimś kombinacjom i czyimś 
nienawiściom..." Co się stało? Wiemy dobrze: pan Braun spłodził sztukę, która 
padła. Kiedy pan Braun, już jako redaktor pisma "Zet", zaczął go atakować, 
"zrozumiał zapewne, że trafił na szczęśliwą żyłę": "każda napaść na mnie 
zyskiwała żywy odgłos w formie przedruków, pochwał i zachęty".
Na koniec Boy stwierdza: ,Jestem mniej ambitny od p. Brauna: nie mam pretensji 
do tego, aby go swoim artykułem "zlikwidować"". Nie pisze dla zawodowych 
kalumniatorów - "piszę dla ludzi dobrej wiary". Niech zobaczą, kto się plącze 
pod nogami pisarzy i "czuje się w prawie zatruwać atmosferę literacką". I także 
Jaką siłę jadu, jaką furię nienawiści może produkować urażona ambicja grafomanów 
i na co jest narażony krytyk pojmujący swoje obowiązki poważnie, nie zaś pod 
kątem "wymiany usług"".
Zewsząd zdrada. Do kampanii przeciw Boyowi włącza się - ł to na łamach "Zetu" - 
Stanisław Ignacy Witkiewicz. Musiało to Boya zaboleć, ale z Witkacym nie 
polemizował. Kiedy z jego artykułu dowiedział się, że jest "chorobliwym 
szperaczem za ciekawostką seksualną w zakątkach życia wielkich ludzi", mógł 
westchnąć: Boże, i kto to mówi! Może nawet pobłażliwie się uśmiechnął. 
Witkacemu, który żeglował, jak kiedyś zauważył Boy, pod żaglami bezsensu, 
któremu nieznośny był tradycjonalizm asów "Wiadomości Literackich" (chociaż 
wysławiał... Wieżę Babel Słonimskiego!) - bliższy mógł się
251
wydać mistycyzm "absolutu" Hoene-Wrońskiego: zawszeć to jakaś kombinacja 
filozoficzna. Witkacy pasjonował się "grą intelektualną" -Boy pasjonował się 
życiem i już przed laty z naciskiem zadeklarował, że inteligencja ł dowcip bez 
dobroci wydają mu się "niesympatyczne i niezajmujące". Tych ludzi wszystko 
dzieliło. Atak Witkacego - dla którego dobroć, lojalność to puste słowa - nie 
był więc przypadkowy. Ale był nieoczekiwany, bo Witkacy Żeleńskim dużo 
zawdzięczał, stał się ich domownikiem, Tadeusz starał się, ze zmiennym 
szczęściem, aby jego sztuki grano, cenił go wysoko, może nawet przesadnie, 
zdaniem Ireny. Wydaje się, że po tym ataku Witkacego stosunki osobiste nie 
zostały zerwane, chociaż na pewno uległy ochłodzeniu. Witkacy w dalszym ciągu 
portretował Boya, a w 1938 roku dostąpiła tego zaszczytu pani Helena Staniewska, 
zapewne nie bez pośrednictwa państwa Żeleńskich. Ale co sobie o tym zaatakowaniu 
męża pomyślała pani Zosia, jaka była jej reakcja - nie wiemy. Tyle wiemy, że 
zawsze stała u boku Tadeusza, zawsze go wspierała.
Ataki trwają. Pan Czesław Lechicki wydaje antologię tekstów anty-Boyowskich: 
Prawda o Boyu Żeleńskim, poprzedzoną własnym obszernym wstępem. Kto to jest Boy? 
- pyta pan Lechicki. Wiadomo: pijak, gracz, erotoman. A kogo tłumaczeniami 
swoimi przyswajał? Kryminalistów, upadłych mnichów, erotomanów, bezbożników, 
sceptyków! "Autor antologii - ocenia Barbara Winklowa w książce Nad Wisłą i nad 
Sekwaną - ujawnił wsteczne poglądy ciemnogrodu: antysemityzm, nacjonalizm i 
szowinizm, dodając do tego własną nielo-jalność wobec cytowanych tekstów Boya. 
Potrafił jedno zdanie skomponować z kilku (nawet pięciu) małych fragmentów 
różnych zdań Boya, zawsze wyrwanych z kontekstu..." Ale w tym właśnie czasie 
Boy-Żeleński dostaje bardzo cenioną nagrodę literacką miasta Warszawy. Można 
sobie wyobrazić szturm protestów. "Policzek dla kulturalnej Warszawy"; 
"Uwieńczenie wybrańca Nalewek..." W uroczyste tony zagrzmiało w swoim proteście 
pismo "Zet". Troje jurorów, jak wiemy, nie chciało złożyć podpisu pod dyplomem: 
Boy nie spodziewał się niczego innego po pani Izie Moszczeńskiej i Stanisławie 
Miłasze-wskim, którego sztukę wydrwił, zdziwiła go tylko małoduszność J.A. 
Hertza, reprezentującego w tym gremium Związek Autorów Dramatycznych. "Sama 
krytyka teatralna - zauważa w wywiadzie opublikowanym w "Tygodniku 
Ilustrowanym", o którym wiemy, że to on go
252
napisał - ...ileż ambicji musiała nieraz drasnąć, ileż zrodzić zapiekłych 
namiętności odwetu!" I, mając na myśli głównie Irzykowskiego, chociaż nie tylko, 
tłumaczy spokojnie: "Są różnice kultur i temperamentów, istnieją ludzie, którym 
brak jest organicznie poczucia humoru; jakże ja ich nie mam drażnić swoim 
istnieniem? Jest wreszcie stare przeciwieństwo między germańską a romańską 
szkołą myślenia". Stara się zachować spokój, ale w nielicznych listach, które 
się zachowały, czuje się zniechęcenie. Do pani Staniewskiej: Cóż, pozostaje 
"pisać dla siebie i przed siebie". Do Jakuba Wojciechowskiego: "Bardzo dużo jest 
głupich ludzi, nawet między uczonymi". Ślad tego zniechęcenia jest i w tym 
wywiadzie. Boy przypomina los Fredry, którego udało się w swoim czasie 
skutecznie "zlikwidować": zamknął się na wsi i przestał publikować. "Mnie to nie 
grozi; choćby dlatego, że nie mam wsi. Chyba, że mi ją naród zechce w tym celu 
ofiarować".
Jak gdyby nic drażniącego się nie działo, częstuje czytelników, dość 
nieoczekiwanie, felietonem optymistycznym: Likwidacja grzechów głównych. 
Jesteśmy lepsi niż nasi poprzednicy, perswaduje, jest mniej gniewu, mniej pychy, 
mniej zawiści i tak dalej. Mniej pychy? A pycha dyktatorów? A pycha narodów? 
Mniej gniewu? Właśnie narasta kult zorganizowanego gniewu i bojówek. Ale polski 
pisarz, u progu trzydziestolecia, chce wierzyć, że świat się poprawia. "Bo w 
istocie grzechy się przesunęły. Ze sfery indywidualnej przesunęły się w sferę 
społeczną. Weszły w nie współczynniki dawniej nieznane: poczucie czyjejś 
niesprawiedliwości, czyjejś krzywdy". I w tej nowej wrażliwości - zdobyczy 
cywilizacyjnej, według niego - pisarz upatruje lepszą przyszłość.
Wojciechowski pyta go w liście, o co chodzi z tym panem Wincentym Lutosławskim, 
dlaczego wypisuje o doktorze Boyu takie nieładne rzeczy. "Pan Lutosławski - 
odpowiada mu Boy, językiem najprostszym, jak zwykle - w stosunku do mnie okazał 
się niegodziwym kłamcą i złym człowiekiem..." Poszło o to, że Lutosławski pod 
jakimś pretekstem odwiedził Żeleńskiego, okazało się jednak, że ma przy sobie 
swój pamiętnik, który właśnie wyszedł - Jeden łatwy żywot - i byłby szczęśliwy, 
gdyby Boy się nim zajął. Według Stanisława Wasylewskiego, to on zamówił u 
Lutosławskiego pamiętnik i zaoferował mu nawet zaliczkę. "Dobrze! - odpalił bez 
namysłu Lutosławski. - Ale z którego życia? Bo ja wierzę w wędrówkę dusz, mój
253
żywot obecny jest szóstym z kolei. - Z ostatniego żywota, panie profesorze... z 
ostatnich kilkudziesięciu lat w Polsce..." (Czterdzieści lat powodzenia).
Boy uznał, że warto się tym pamiętnikiem zająć - ze względu na osobę autora. 
Zobaczył w nim symptom, pewien wzorzec samoobełgi-wania się, co go zawsze 
interesowało. Zobaczył w nim kogoś w rodzaju Towiańskiego, ale jeśli Towiański 
był ponury, groźny dla emigracji, to Lutosławski był już tylko komiczny. 
Towiański, napisał kiedyś Boy, był dla chorób emigracji znachorem, Lutosławski 
to już był tylko "uroczy znachor" i taki tytuł nosi szkic o nim. "Ta pszczółka 
filozoficzna wyciągnęła z najbardziej gorzkich kwiatów same miody. Bez męki 
twórczej prześwietlił sobie skronie aureolą wielkiej poezji. Ze znaku 44 przejął 
samą pychę bez cierpienia; widzenie księdza Piotra przetłumaczył sobie na wyrób 
dziecka. Tułaczkę emigracyjną złagodził na podróżomanię za paszportem. W 
katolicyzmie dojrzał boczne schodki do konsystorza. Pustelnię zmienił na rajski 
ogródek, posty na kurację owocową, biczowanie na gimnastykę rytmiczną, 
westchnienia na głębokie oddychanie, ogołocenie na nudyzm. [...] Nieświadomy 
życia jak dziecko, przeszedł, w pogodnej autohipnozie, obok wszystkich 
rzeczywistości społecznych i narodowych. Krzywdy ludzkie wytłumaczył sobie 
szczęśliwie grzechami minionych istnień. [...] Jeden łatwy żywot - w istocie 
dość łatwy; ale czy równie pożyteczny?" Zanalizowany drobiazgowo profesor 
odpowiedział - dość dziecinnie, przyznajmy - że on wcale nie chciał swojej 
książki Boyowi dać, że "Boy się napraszał". Ale czy to ma znaczenie dla wartości 
pamiętnika i, co istotniejsze, jego "żywota"...
Nic, żadne burze, żadne konflikty nie przerywają normalnej pracy recenzenckiej. 
Po staremu to, co dzieje się na scenie, prowadzi do refleksji, czasem 
przewrotnych, jak na przykład ta, do której impulsem była sztuka policyjna 
Szmaragd i kobieta (Tenkinsa): "Uderza nas nagle nieprzyzwoitość faktu, że ktoś 
ośmiela się fatygować organa państwowe tym, że zginął mu świecący kamyczek. 
[...] Ileż krzywd, ileż nieszczęść się dzieje, o które państwo się nie troszczy, 
a tego kamyczka i jego przywłaszczyciela będą szukali z uporem, bodaj rok czy 
więcej". Prowadzi go to do paradoksalnego postulatu: "Stawiam wniosek, aby 
wyłączyć tzw. drogie kamienie spod ochrony policji państwowej". Recenzent 
podważa tu kanon państwa właścicieli:
254
ochronę świętego prawa własności. I my, czytelnicy, bierzemy mimo woli jego 
stronę (dopóki nie wydobędziemy się spod czaru, oczywiście, lub nie otrzymamy w 
spadku drogich diamentów). Bo jakieś resztki potrzeby równości i przywiązania do 
sprawiedliwości społecznej wciąż się w człowieku telepią.
Tłumaczy Stendhala. Jakby na marginesie tej pracy, powstaje szkic Mędrca: 
Psychoza prawodawstwa. "Jest to arcyciekawy dokument psychologiczny. Oto 
człowiek rozumny, miły, życzliwy, przed chwilą filozofował, gawędził, mówił 
bardzo ciekawe rzeczy. Naraz zmienia się w "prawodawcę": i oto ten sam człowiek 
jak gdyby tumanieje, bredzi, snuje mrzonki równie okrutne jak nierealne". 
Mędrzec przechodzi do spostrzeżeń o naturze ludzkiej, niezbyt, przyznajmy, 
pochlebnych: "Ta namiętność reglamentowania życia... [wydobywa ukryty w 
ludziach] instynkt bezwiednego okrucieństwa, wyżywającego się w ten sposób, 
instynkt przemocy, dokuczliwości, jakichś utajonych odwetów, niezaspokojeń, 
sadyzmów, okrucieństwo umie się stroić w tak czcigodne pozory".
Prawda, on tu o Stendhalu, a tam, w ogonku, czeka Irzykowski -i jego Beniaminek. 
Długo musiał czekać, wciąż żadnej reakcji, wciąż najspokojniej o sztukach i o 
Stendhalu - a przecież on, Irzykowski, po to pisał, żeby Boya "unicestwić" i 
dobić sztuką "erystyki". "Kapitalny paszkwil" - napisała już w bliższych nam 
czasach pani profesor. Czy paszkwil może być "kapitalny"? Paszkwil to paszkwil, 
tak czy owak to ohyda, gatunek potwarczy. Boy długo nie chciał Beniaminka 
czytać. Irzykowski się niecierpliwił - dygotał do "dyskusji". Potem Boyowi 
zarzucano - po dzień dzisiejszy doktoranci czynią mu z tego zarzut -że unikał 
dyskusji na tematy merytoryczne. Dla pewnych umysłowo-ści, których patronem jest 
właśnie Karol Irzykowski, celem życia literackiego jest "ścieranie się" - 
nieważne o co i po co. Boya scholastyka literacka nie interesowała - miał 
konkretne sprawy do załatwienia. W tym światku papierofagów - on, człowiek 
związany z życiem, czuł się obco.
Ktoś mu tę książkę wreszcie wręczył: weź, przeczytaj, odpowiedz mu. Kto? Nie 
"Iruśka", na pewno by o tym wspomniała - zresztą, jak wiemy z jej wyznań, 
radziła przyjacielowi nie czytać paszkwili. Więc kto? Zapewne redaktor 
Grydzewski: panie Tadeuszu, nie może pan tego przemilczeć.
255
Artykuł Brzydka książka jest głosem pisarza, który poczuł się skrzywdzony, 
obrażony - i po części bezradny... "...czytałem tę książkę... z ołówkiem w ręku. 
Ale w miarę jak czytałem, ogarniało mnie zniechęcenie. Łże się w dwóch słowach - 
wraca do dawnej konstatacji - na sprostowanie trzeba stu wierszy - któryż 
czytelnik by to wytrzymał!". Czym jest ten Beniaminekl Dziełem "chorobliwej 
nienawiści, która zaczęła się normalną literacką - jednostronną zresztą -
niechęcią; stopniowo drażniona może moją obojętnością na zaczepki, rosła, doszła 
do obsesji...". Irzykowski woli sam uprzedzić, że książka "powstała z niskich 
pobudek: zazdrości i zawiści", uważając zresztą te uczucia za "godziwe i 
uzasadnione". W ten sposób, "sprytnie", jak sam pisze, wytrąca krytykom oręż z 
ręki. Uzasadnione, bo przecież on, Irzykowski, też pisuje recenzje teatralne! - 
(jak o tym wspomina w liście do czołobitnego J.E. Płomieńskiego) - więc jak to 
się stało, że ten Boy, którego dorobek lekceważy, jest najpopularniejszym 
pisarzem polskim i wspiął się na tron ("wdarł się podstępem") pierwszego 
pisarza? Trzeba z tym skończyć! "Cel, a raczej pobożny zamiar?" -pyta Boy. 
"Krótko i węzłowato: unicestwić mnie jako pisarza, zohydzić jako człowieka".
Irzykowski, ze złą wolą i absolutnym brakiem słuchu na dowcip, przyjął serio 
żartobliwą mówkę z okazji "jubileuszu" Stówek, która jeszcze dziś wywołuje 
uśmiech, i zarzuca autorowi dwulicowość: innych jubilatów wyśmiewał, a teraz sam 
sobie wyprawia jubileusz! Boy wzdycha: "Wstyd cytować takie brednie..." 
Omawiając jego twórczość, Irzykowski "obciąża każdy żart, każdą myśl pudem 
własnego głupstwa". Nienawiść w tym przypadku "poraża najoczywiściej władze 
myślenia. Może się zdarzyć człowiek, który ze mnie nie rozumie nic, absolutnie 
nic. Człowiekiem tym jest p. Irzykowski i właśnie los zrządził, że on napisał o 
mnie książkę. To tak, jakby się podjął recenzji z autora piszącego po chińsku, 
bo okazuje się, że ja piszę dla niego po chińsku". (Więc o czym tu "dyskutować"? 
Można zająć się najwyżej prostowaniem pewnych szczegółów). Beniaminek to książka 
"pisana przez osobnika dotkniętego brakiem "muzykalności literackiej*, i to nie 
tylko w sferze żartu i humoru! Ten człowiek nigdy nie wyczuwa tonu. W muzyce nie 
jest możliwe, aby ktoś bez słuchu mógł się zajmować muzyką; w krytyce 
literackiej zdarza się to, niestety".
256
Irzykowski podpiera swe wywody gorliwie cytując innych, "co mu niewątpliwie 
przydaje powagi - i mentoruje mnie w tej mierze. Kichnąć nie można bez 
zacytowania kogoś, kto kichnął dwadzieścia pięć lat temu: inaczej - znaczy, że 
się go przemilcza". Boy nie zacytował... Hegla!! - "dobre obyczaje naukowe (!) 
są mi obce". Irzykowski (zresztą nieprawdziwie): "Boy o Freudzie nie wspomina i 
nie lubi wspominać: konkurencja zanadto się narzuca". (Irzykowski przeoczył, że 
w zarzucie tym kryje się komplement). Boy: "Konkurencja!! O Koperniku też dość 
rzadko wspominam, też konkurencja!".
Irzykowski insynuuje, że cała społeczna działalność Boya jest tylko środkiem 
"reklamy"... "Ładna reklama! - odpowiada Boy. -Byłem w istocie niegdyś 
"beniaminkiem" Polski, byłem jednym z naj-powszechniej lubianych pisarzy, ale 
odkąd wdałem się w walkę o pewne sprawy, które uważam za potrzebne i ważne, 
jestem jednym z najbardziej zohydzanych. I p. Irzykowski uważa, że robię to "dla 
reklamy*... Widać biedaczyna nie zaznał jej nigdy [...] Wreszcie ma reklamę, ale 
za jaką cenę!"
Wciąż pada z tamtej strony zarzut: dlaczego Boy nie robił tego, nie robił 
tamtego, między innymi w czasach, kiedy "nie śniło mi się, że będę literatem". 
Wreszcie: "Czemu Boy nie wystąpił przeciw Żeromskiemu, Wyspiańskiemu, 
Brzozowskiemu albo z dzisiejszych przeciw Nałkowskiej, Kadenowi, Goetlowi? 
Zapewne nie ma o nich nic do powiedzenia lub też - brakuje mu jakichś podstaw 
detektywistycznych do interwencji. Zresztą - byłoby niepraktyczne". (Największy 
przeciwnik Irzykowskiego nie wymyśliłby celniejszego ciosu niż on sam sobie 
zadał przez tę autodemaskację psychiczną). Boy odpowiada:
"Nie bardzo rozumiem, czemu ja mam występować przeciw Nałkowskiej albo Goetlowi? 
Czy nie mam już nic pilniejszego do roboty? I czemu "nie występować przeciw 
komuś" znaczy, że się nie ma o nim nic do powiedzenia? Ten naiwny wypad jest 
niezmiernie charakterystyczny dla psychiki p. Irzykowskiego, dla całej jego 
pasożytniczej egzystencji wiecznego nienawistnika. Dla niego, uprawiać 
literaturę - to znaczy przyczepiać się do kogoś, występować przeciw komuś, być 
czyimś zawistnym cieniem".
Przerwijmy. Jest tyle innych rzeczy do zrobienia. Pisarz lubi poszperać sobie w 
antykwariatach na Świętokrzyskiej, wraca stamtąd obładowany książkami. Cieszy 
się, bo kupił właśnie Diderotowską
17 - Błazen - wielki mąż
257
Wielką Encyklopedię, "na wyprzedaży po jednym z naszych bibliofilów". Zapłacił 
sto złotych za trzydzieści kilka tomów, w skórze i płótnie, "niedrogo" - 
stwierdza. "Przyznaję się, że pierwszy raz mam ją w ręku". Podglądamy go, jak 
zaciekawiony i z lekka podniecony, wertuje te tomy, szuka plansz. Powstanie 
szkic Encyklopedia w stylu Pompadour.
Nałogowy czytelnik (zawsze najchętniej w łóżku, po śniadaniu), we własnym domu 
też może odkryć zapomniane skarby. "Sięgnąłem po osiem tomików pani de Sevigne, 
które z dawna gnuśniały u mnie w swojej cielęcej skórze na najwyższej półce pod 
sufitem. Odczytuję je od paru tygodni, znajdując w tym wiele rozkoszy. To 
przyjemne stare wydanie z 1775 roku..." I ta lektura, a potem rozmyślania o Pro-
uście, prowadzą go do takiej uwagi: "Aby móc się podzielić tym, co nazywamy 
swoimi myślami, człowiek musi je uprościć, zbanalizo-wać". Inaczej "rozmowa 
byłaby za męcząca, za pracowita".
W wolnych chwilach preparuje książkę - można tym razem tak tę czynność nazwać - 
Obiad literacki: będzie to montaż wybranych tekstów z dziennika Goncourtów, 
ukaże się za rok. Kompilacja, nic więcej - ot, taka robótka na marginesie tego, 
co i tak czyta, bo przecież czytać musi. Wypisuje sobie "fiszkę" z czyjąś 
wypowiedzią: "Hugo twierdzi, że prawdziwe nienawiści to tylko nienawiści 
literackie. Nienawiści polityczne, powiada, to jest nic. Ludzie nie wnoszą w nie 
tej samej pełni, co w antypatie literackie, które rodzą się i z credo artysty i 
z temperamentu". W tym miejscu mógłby przytoczyć, co o nienawiściach literackich 
myślał Anatol France, w którego pismach będąc studentem tak się zaczytywał, "aż 
do opilstwa". "Talent - pisał France (we wstępie do Poglądów księdza Hieronima 
Coignarda, tłum. Franciszka Mirandoli) - jest to rzecz najtrudniejsza do 
wybaczenia. [...] Nawet powodzenie nie przysparza nieprzyjaciół, o ile tylko 
jest niezasłużone". I jeszcze: "Chwała człowieka małego nikogo nie razi. [...] 
Talent natomiast tai w sobie zuchwalstwo i pokutuje za nie, budząc głuchą 
nienawiść i skryte oszczerstwo". (Do tego może dochodzić zazdrość czysto męska. 
Nie wolno nam tego przeoczyć. Irzykowski, być może, nie mógł wybaczyć Boyowi 
powodzenia u kobiet - najpiękniejsze, najbardziej utalentowane darzyły go swoimi 
względami. On nie mógł na to liczyć - był, no cóż, powiedzmy: mało pociągający.) 
Ale wróćmy do tematu, pan Irzykowski czeka.
258	- ',
"Czy Boy wywołał w Polsce szał zachwytu i zainteresowania dla Moliera i 
Balzaka?" - pyta zaczepnie. I odpowiada: "Gdzież tam -przede wszystkim dla 
siebie". Dotknięty do żywego w tym właśnie przedmiocie, najbliższej sobie 
sprawie, Boy relacjonuje, ile udało mu się dla tych dwóch klasyków zrobić. "A 
dla siebie? Codziennie kubły pomyj w prasie i - książka p. Irzykowskiego". Nie 
brak wstawek o niezwykłej ostrości: "Patrzy człowiek osłupiały na tę pocieszną 
figurkę, miotającą się jak w konwulsjach i myśli: "Czego ten się czepia?" I 
równocześnie zaczyna coś mdlić... Ten zaduch, jaki wydziela się z zakamarków 
duszy p. Irzykowskiego, ten fetor małego podwórka [...] jest czymś nie do 
zniesienia". I teraz stwierdzenie, które uzyskało nośność aforyzmu: "Jeżeli 
chodzi o ocenę mojej działalności na różnych polach, p. Irzykowski przypomina mi 
stale człowieka, który bierze kapelusz, myśli, że to ma być but, przymierza go 
na nogę i powiada, że jest niedobry". No i krzywi się: "Nigdzie ani krzty 
rewizjonizmu", podczas gdy Boyowi wydaje się, że trudno o większy rewizjonizm 
niż przekonać publiczność do Yillona, Rabelais'go, Mon-taigne'a, Racine'a. Ale 
rzecz w tym, że "p. Irzykowski szczerze nienawidzi literatury francuskiej i 
spolszczonych przeze mnie pisarzy: tych moich "francuskich brązów ociekających 
spermą", jak się wytwornie wyraża". Być może, w myśli francuskiej "widzi groźne 
niebezpieczeństwo dla swego zaściankowego królowania z przyciężkim cytatem 
zamiast berła?".
Nienawidzi on szczególnie Moliera, "czuje w Molierze jakby osobistego wroga. I 
słusznie. Bo p. Irzykowski, taki jak go widzicie, to jest przecież figura na 
wskroś molierowska". Zwłaszcza jedną sztukę znienawidził: Świętoszka. "Czyżby 
też z ansy osobistej?" "Pan Irzykowski swojej polemice z Tartufem dał tytuł: 
Dlaczego Świętoszek jest przestarzały? Przestarzały! U nas! W jakiej 
rzeczywistości p. Irzykowski żyje? Przecież jego paszkwil na mnie co najmniej 
trzy czwarte sukcesu zawdzięcza temu, że go Świętoszek wziął pod swój patronat".
Insynuacja, Jedenasta Muza" Irzykowskiego (aluzja do jego książki o kinie X-ta 
Muza) "w czasie pisania Beniaminka przynajmniej co kwadrans składała pocałunek 
na jego spoconym czole". Dotyczy to aluzji natury finansowej. "To zazdrości mi 
"pensji" (jakich pensji?), to mówi gdzieś o moich "lukratywnych 
przedsiębiorstwach i kwalifiku-
259
je mnie jako "księgarza i wydawcę" na łamach pism socjalistycznych, gdzie wie, 
że to może usposobić dla mnie jak najgorzej. Aż w końcu bierze mnie ochota 
zapytać, czy p. Irzykowski jest krytykiem, czy też wywiadowcą urzędu 
podatkowego?"
Trzeba opowiedzieć tedy, jak jest naprawdę. I Boy mówi o tym, że odrzucał bez 
wahania najzyskowniejsze oferty, a równocześnie pisał gratis wstępy do 
Stendhala, do którego miał dopłacić, albo "do książki Wojciechowskiego, którego 
chciałem wydobyć z cienia, bo jest tego wart". Teraz, wśród ciężkiego kryzysu, 
wskrzesił deficytową Bibliotekę Boya "przez upór dokonania dzieła". Biblioteka 
Boya, w której, "wraz z żoną moją, niezrównaną towarzyszką pracy, utopiliśmy 
wszystkie nasze finansowe rezerwy i wspólny nasz trud [...] ma obecnie 
wszystkiego dwustu niepewnych odbiorców, siedzi po uszy w długach [...] - ale 
wychodzi. To są rzeczy, które przechodzą horyzont p. Irzykowskiego, tego małego, 
zawistnego człowieczka; zrozumieć ich widać nie może - woli oślinić".
Irzykowski ma za złe naszemu pisarzowi jego potyczki w sprawach społecznych - 
walki o kodeks karny, o regulację urodzeń, o poradnie świadomego macierzyństwa. 
Cóż w tych zmaganiach dziwnego? "Przez długi czas byłem lekarzem biedaków - w 
szpitalach, w kolejowej kasie chorych, w "Kropli mleka" - patrzałem na nędzę i 
nieszczęście, widzę głupotę niektórych przesądów, mam pióro w garści, walczyłem 
tedy o to, aby coś zmienić, coś poprawić. To się p. Irzykowskiemu wydaje 
potworne: żeby literat chciał przetopić literaturę na fakt, na działanie, to 
jest dla niego... zdradą literatury. [...] Dla p. Irzykowskiego jedyną postawą 
godną literatury to patrzeć spokojnie, jak ludzi miażdży paragraf, wysysa 
nieszczęście, i gmerać sobie dialektycznie w "problemach"". I rzucać kamienie 
pod nogi tym, którzy coś robią. "Ten socjalistyczny pisarz [Irzykowski drukował 
wtedy w "Robotniku"; w końcu nawiąże współpracę z nacjonalistyczne-katolickim 
"Prosto z Mostu" - J.H.] wygłupia się w dialektycznych koziołkach; częstuje 
robotnice porównaniem niebezpieczeństw ciąży ze "wspinaczką", która zaostrza 
przyjemność turystyki; każe matkom ośmiorga dzieci lub bezrobotnym dziewczynom 
zastanawiać się, czy zapobieganie ciąży to jest fair play wobec natury". Jako 
wolnomyśliciel, Irzykowski, zwalczając Boya, nie odwołuje się do prawa 
kanonicznego (które dla
260
wierzących ma przecież swój sens), zmuszony jest więc do "dialektycznych 
koziołków". Cytuje Boy jeszcze komiczną opinię swego pogromcy, że "wskutek 
nowych haseł, kolportowanych przez Boya, nastąpiła ogromna deprecjacja 
dziewictwa".
Boy, pracując nad artykułem, sięgnął do książki Irzykowskiego Walka o treść 
("jak państwo widzą, i ja się robię erudytą") i przytacza z niej taki smaczny 
kawałek: "W tym okresie odmówiono mi również talentu poetyckiego - dlatego także 
z pojęciem talentu jestem na stopie wojennej". To prawda, przyznaje Boy, "odtąd 
walczy p. Irzykowski z pojęciem talentu zażarcie; walczy z każdą 
indywidualnością, z każdym sukcesem. Najgorsze książki i najgorsze sztuki są 
jego faworytami..." W książce Czyn i słowo: "Wyspiański jako organizacja 
poetycka jest kombinacją oryginalną, ale kto wie, czy potrzebną". Tak więc 
Wyspiański jest mu zbyteczny i połowa francuskich pisarzy przetłumaczonych przez 
Boya; "natomiast potrzebne mu są wszystkie "ideali-zmy" grafomanów, którzy 
nawzajem wielbią w nim swojego patrona".
Ta książka ("duchowego kaleki, pożałowania godnego człowieka") miała - zdumiewa 
się Boy - "podejrzanie dobrą prasę we wszystkich obozach". Stała się, co z 
satysfakcją przewidywał Irzykowski, "wygodnym sposobem załatwiania porachunków 
ze mną". Mówiono o "zdrowym odruchu idealizmu", o "pogłębieniu nurtu życia 
umysłowego!!" Przyglądał się temu wszystkiemu w osłupieniu.,Jakim cudem mogło 
się stać, że nikt nie zauważył steku bzdurstw, fałszów i insynuacji, od których 
tam się roi...?"
Irzykowski, "wierny swej roli mojego pasożyta", dał książce perfidną opaskę: 
"Niezbędne dla czytelników Boya". Kiedy on dawał opaskę "Tylko dla dorosłych" 
dziełku Kartezjusza, miał ten koncept "służyć dla rozszerzenia światłej myśli 
filozofa, tutaj sączył ślinę potwarzy i nienawiści". Kończy Boy artykuł słowem 
pełnym pogardy: "Plugastwo".
Profesorowie polonistyki, z którymi Boy się zmagał i z którymi wkrótce będzie 
znowu polemizował - o Fredrę - nie podchwycili ataku Irzykowskiego: milczeli 
zażenowani. Beniaminek posłużył pismakom, nienawistnikom. Niemniej, 
Irzykowskiemu coś się udało: stworzył pewien schematyczny wizerunek "płytkiego" 
pisarza, praktycznego, reklamisty, erotomana, zlekceważył jego twórczość 
("kilkanaście wierszyków"), podważył sens tłumaczeń (połowa "zbyteczna"). 
Irzykowski
261
otoczony był akolitami - Boy ich nie miał. Poziom tych podopiecznych 
Irzykowskiego był różny, ale nie brakło i ludzi utalentowanych, którzy mieli po 
wojnie odegrać rolę w literaturze lub przynajmniej w życiu literackim. Długo i 
łatwo powtarzali za Irzykowskim lekceważące opinie o Boyu, bez zadania sobie 
fatygi lektury. Czytelnik zdumiałby się, gdyby usłyszał, jacy to łatwi 
wesołkowie-publicyści zarzucali Boyowi "płytkość". Warto jednak przytoczyć słowa 
Zbigniewa Bieńkowskiego, czołowego krytyka formalisty i poety, który zaskoczył 
mnie wyznaniem: "A wiesz, ja zmieniłem swój stosunek do Boya: okazuje się, że on 
popierał Witkacego". ("I całkiem niepotrzebnie" -zareagował na to wielki polski 
aktor. Ale to już inna dyskusja...). Przeczytał to, co tak długo na wiarę 
lekceważył - "i okazało się..."!
Boy Irzykowskiemu nigdy jego paszkwilu nie wybaczył. Nawet J.E. Płomieński, 
literat z kręgu Irzykowskiego, uznał, że jego mistrz przesadził. We fragmencie 
wspomnień drukowanych w katolickim pa-ksowskim wówczas "Tygodniku Powszechnym" w 
roku 1955, żałuje, że w swoim czasie, w pisanym przez siebie studium 
"rozjemczym" nie zaznaczył pamfletowego charakteru książki, Jej bijącej w oczy 
jednostronności". Irzykowski, gromadząc same cienie, pomijając światła, 
"przejaskrawia prawdę o nim w sensie ujemnym. Sfałszował ją niewątpliwie. Gdybym 
miał dzisiaj znowu pisać o tej książce, oceniłbym ją surowo". Płomieński 
usiłował - na swój sposób, czyli broniąc swojego mistrza - dokonać, jak pisze, 
"rozjemstwa". Bez skutku. Bo o jakim "rozjemstwie" mogła być mowa? Patrząc z 
dystansu, Płomieński przyznaje z ciężkim sercem, że Boy miał prawo czuć się 
głęboko skrzywdzony.
Książka Irzykowskiego ukazała się w styczniu 1933 roku. Pod koniec miesiąca w 
Niemczech doszedł do władzy Hitler. Ponuro zaczęło się robić w Europie. Boy 
sytuację w Niemczech obserwował bacznie już przedtem. W recenzji z Don Carlosa 
Schillera (w 1932 roku!) pada uwaga: "Filip II, nawet porzuciwszy kurs 
nienawiści, zostałby królem; ale czym byłby bez niej Hitler?". Boy dostrzega 
kryzys parlamentaryzmu i wiszące nad Europą zagrożenie: "okazało się, że l u d y 
z własnej ochoty nienawidzą się gorzej niż kiedykolwiek to uczyniły pod uciskiem 
despotów". Jest teraz jak Kasandra i dostrzega rzeczy, które klerkom umykają: 
"Powszechny mord świata, uchwalany większością głosów. Zdobycz wolności myśli -
prasa - stała się najsprawniejszym narzędziem zbrojenia ludów przeciw sobie 
wzajem". I dalej: "Ci, którzy dziś mienią się ofiarami tyranii, nie tają się z 
tym, że skorzystają z pierwszej sposobności, by przejść do roli tyranów".
A w jakiś czas później, już po wprowadzeniu rządów nazistów, pisze o Hitlerze 
jako o "łobuziaku, który zachłysnął się teorią nadczło-wieczeństwa". To jedno 
zdanie miało określić jego szansę, kiedy zaczęła się w 1939 roku okupacja.
Na razie jednak nikt tak naprawdę nie wie, ku czemu Europa idzie. Jest państwo 
polskie, jest rząd, jest bogata literatura. W październiku 1933 roku dekret 
prezydenta powołuje piętnastoosobową Polską Akademię Literatury. Przewodniczą 
dwaj wierni piłsudczycy: Wacław Sieroszewski (prezes) i Juliusz Kaden-Bandrowski 
(sekretarz generalny). Obaj antagoniści znaleźli się w akademii. Boy 
konsekwentnie nie zauważał Irzykowskiego. Jeśli w trakcie debaty musiał z nim 
polemizować, używał - jak opowiada Michał Rusinek, który prowadził sekretariat 
Akademii - formy bezosobowej: "Powiedziano tu przedtem"; albo, jeszcze bardziej 
lekceważąco: "Ktoś tu mówił...".
Tadeusz Żeleński był człowiekiem uprzejmym, o nienagannych manierach, skłonnym 
do pojednania. Irzykowskiego nigdy nie atakował. W roku 1923, w recenzji z 
Sześciu postaci scenicznych Pirandel-la, użył pojęcia "pałubiczne perspektywy". 
Wyjaśnił w nawiasie: "Termin ten stał się niemal potocznym od czasu głośnej 
powieści Karola Irzykowskiego". Nie mogło być więc mowy o żadnych porachunkach. 
Styl, którego użył, odpowiadając na paszkwil Irzykowskiego, świadczy o tym, jak 
głęboka była rana.	•" j;
262
XIX OBRACHUNKI
Brał głowę w dłonie i wzdychał: O, Boże... (Irena zapewnia, że to nic nie 
znaczyło. A może jednak coś znaczyło? Może nie do wszystkich niepokojów, nie do 
wszystkich przeczuć ją dopuszczał?). Twierdził, że jest "skończony", wszystko w 
nim wyschło, nic już nie napisze. Zniechęcony po atakach? Ależ nie, przeciwnie, 
raczej mogło się wydawać, że brak mu kolejnej awantury.
Faktem jest, że impet osłabł. Publicystykę związaną z nową obyczajowością i 
"piekłem kobiet" miał już za sobą, z kierowania poradniami świadomego 
macierzyństwa i Ligą Reformy Obyczajów wycofał się. Nie leniuchował, oczywiście, 
pracował nad tłumaczeniami, recenzował, pisywał studia - za rewelacyjny uznano 
szkic Czytałem Wertera - wolał teraz studia od doraźnej felietonistyki, od 
pisania "o niczym". Czytał, wciąż czytał - wspomina Krzywicka. Ona sama była u 
szczytu sukcesu życiowego: pisała, stała się popularna, oboje z mężem dobrze 
zarabiali, kupiła w Leśnej Podkowie dom z ogrodem, o którym zawsze marzyła - no 
i miała dwóch mężczyzn, dwóch oddanych i wspaniałych panów. Ściągała Boya do 
swojego ogrodu, ale jego to niedzielne ogrodnictwo nie pasjonowało. (Jest 
zdjęcie, jak gracuje ścieżkę). "Za dużo żarcia" - skrytykował drzewa obsypane 
owocami. Do kina nie chodził, bo - jak tłumaczył - w kinie pracuje się oczyma i 
siedzeniem, które i tak, przy jego trybie życia, są nadmiernie eksploatowane. 
Ona, młoda kobieta, może nawet kinomanka, z trudem się z tym godziła, dwa czy 
trzy razy zaciągnęła go do kina, ostatni raz - jak pamięta - na Maroko z Gary 
Cooperem i Marleną Dietrich. Marlena Boyowi się nie spodobała, a film wydał się 
kiczowaty (miał
264
rację). I ona, i Słonimski utrzymują, iż Boy nie rozumiał języka kina, gubił się 
w montażu filmowym, dziwił się, skąd nagle pojawiło się morze, czyją to nogę 
widać pod stołem. Zdaje się, że Tadeusz pozwalał sobie błaznować, a "Iruśka", 
czego dowody daje czasem we wspomnieniach, nie zawsze wychwytywała żart. W 
recenzjach są świadectwa, że zdarzyło mu się oglądać filmy, których ona nie 
wymienia. Może zapomniała? Może wymykał się do kina bez niej? Na przykład z 
Fusiem? Przyjaźnił się ze Smosarską - grzeczność wymagała, żeby obejrzał jej 
Trędowatą czy Iwonką. W recenzji z Króla włóczęgów (1937 rok) wspomina dwa 
filmy: Upiór na sprzedaż Renę Claira i Dzisiejsze czasy Chaplina, w którym widzi 
współczesnego Yillona. Ten wieczny "miłośnik z hańbą przepędzony"... Ale właśnie 
w Dzisiejszych czasach włóczęga po raz pierwszy nie jest "z hańbą przepędzony", 
tym razem oddala się ścieżką po widnokrąg, mając u swojego boku uroczą 
dziewczynę, bezdomną tak, jak on. Może to zakończenie, nareszcie optymistyczne, 
zawdzięcza włóczęga szczęściu, jakie jego twórca właśnie przeżywał: zakochał się 
na planie w Paulette Goddard i się z nią ożenił. Porównanie z Yillonem jest 
ciekawe i zarazem znamienne. Bo Charlie też nie jest tumanem, niedołęgą - 
przeciwnie: jest inteligentny, pracowity, dobry, ofiarny, odważny, dużo umie, 
dokonuje cudów zręczności (jeżdżąc na wrotkach z zawiązanymi oczyma nad 
przepaścią albo balansując z tacą porwany przez roztańczony tłum), a kiedy 
wykonuje "Titinę", okazuje się wirtuozem musie-hallu na miarę Chaplina - to 
świat jest dla niego niedobry, to taśma fabryczna jest obłąkana, zły dyrektor, 
bezrobocie, prześladuje go nieludzkie prawo - i policja, wciąż obecna karetka 
policyjna.
Tadeusz nie lubi wyjeżdżać z Warszawy, nie lubi wakacji -najlepiej czuje się 
przy swoich maszynach do pisania (ma dwie), na których stuka gorączkowo, myląc 
nieraz klawisze. Po trzech dniach urlopu ma dosyć morza, gór, natury (której 
wcale się nie przypatruje, chodzi z pochyloną głową). Zrezygnował z odczytów. 
Panią Stanie-wską zawiadomił, że najchętniej komunikuje się bezpośrednio z 
czytelnikami - przez radio. Dobiega sześćdziesiątki, ale chyba nie o to chodzi, 
Irena potwierdza, że jest wciąż w dobrej formie fizycznej.
To już prawie piętnaście lat, jak jest recenzentem teatralnym. Zdumiewająca 
wytrwałość. Bo też to jest teraz jego zasadniczy sposób wypowiedzi. Przeniósł 
się z krakowskiego "IKC" z powrotem do war-
265
szawskiego "Kuriera Porannego" - sprawozdanie, przekonał się raz jeszcze, 
najlepiej drukować w tym mieście, w którym chodzi się do teatru! - i oto 
nieoczekiwane wyznanie: "Doprawdy czynność krytyka teatralnego jest dziś 
szczególnie pasjonująca; jest się niejako w samym węźle przemian życia: przemian 
nie - jak w rzeczywistości - fragmentarycznych, powolnych, ograniczonych do 
jakiegoś odcinka, ale zgęszczonych do syntezy, nasyconych jakimś filozoficznym 
fluidem". I chyba tylko po to, by mrugnąć okiem do czytelnika, dodaje: "Daję 
słowo, nie zamieniłbym mego fotela w teatrze nawet na posadę sprawozdawcy 
prasowego przy Lidze Narodów".
Ale coś w tym jest, w tej wzmiance o Lidze Narodów. Bo oto, może na skutek 
gęstniejącej sytuacji politycznej w Europie, wzrostu napięcia - także w kraju - 
i pewnej stabilizacji obyczajowej po przemianach, spektrum się rozszerza, 
właśnie o refleksje polityczne, o problemy władzy i udziału w niej demokracji. 
Znowu polemizuje z Ber-nardem Shawem - od pewnego czasu patrzy mu na ręce - z 
integralnym pacyfizmem sztuki Zbyt prawdziwe, aby było dobre. Jej pacyfistyczny 
finał "zostawił mnie jakoś chłodnym. Może dlatego, że każda nacja ma swoje 
kłopoty i wie, do jakiego stopnia reszta świata na nie gwiżdże. [...] W 
obrzydliwości zwanej polityką, jak dotąd, niestety, co dla jednego złe, to dla 
drugiego dobre; dlatego Jeremiaszów musi każdy kraj produkować na własny użytek. 
Nie ma obawy, aby nam ich zabrakło. Piękny jest okrzyk padający ze sceny: "Nie 
wolno ludziom mordować się dlatego, że jeden jest Anglikiem albo Francuzem, a 
drugi Niemcem!", ale wiemy z doświadczenia, że wyrażone konkretnie, znaczy to 
zwykle: "Polacy, oddajcie dla naszego spokoju "kory-tarz", a potem resztę; a 
gdybyście nie chcieli, to... umywamy ręce*". Napisał to w czerwcu 1932 roku!... 
Trudno odmówić autorowi tych słów wyczucia politycznego i wrażliwości na sprawy 
kraju.
W rok później recenzuje po raz drugi sztukę Antoniego Słonim-skiego Lekarz 
bezdomny, która teraz, po dojściu Hitlera do władzy, nabrała politycznej 
ostrości. Recenzent zauważa, że w dzisiejszych Niemczech ów "lekarz bezdomny", 
"symbol liberalnej inteligencji", nie zdołałby się już "przemknąć chyłkiem". 
"Wraz z nim starto wiele pojęć, z których dotychczas Europa czyniła sobie 
chlubę: przywilej myśli, niezawisłość nauki, sprawiedliwość, prawo i 
poszanowanie człowieka". To nie on, Boy-Żeleński, ale "większość publiczności 
była
266
przekonana, że Słonimski sztukę swoją zaktualizował". Bo wtedy, kilka lat temu, 
hitleryzm i rasizm były tematem do żartów, podczas gdy teraz "stały się w 
obecnych Niemczech groźną rzeczywistością". I jeszcze uwaga, która przenosi nas, 
dzisiejszych czytelników, do ówczesnej atmosfery: "Charakterystyczne jest, że 
nasi młodzi krajowi hitlerowcy szczerze oklaskiwali najkarykaturalniejsze 
wypowiedzi "ra-sisty", padające ze sceny".
W tej atmosferze Szekspirowski Kupiec wenecki, z wielką rolą Junoszy-
Stępowskiego, też odbierany jest inaczej, wywołuje zadrażnienia na widowni, a 
recenzenta skłania do gorzkich refleksji:
"...ani ironia Szajloka, ani jego końcowe pognębienie nie zmąciły z pewnością 
żadnemu z szekspirowskich widzów szczęśliwego rozwiązania komedii. Dla nas jest 
trochę inaczej. Atmosfera tak dziś jest przesycona zarazkami nienawiści, 
historia najwspółcześniej-sza - wskrzesza tyle okrucieństw i tyle bezprawia, że 
bardziej niż kiedykolwiek przeczuleni jesteśmy na tym punkcie. Sztuka [...], w 
której sąd, przy zachowaniu całego aparatu legalności, igra sobie z podsądnym 
jak kot z myszą - z trudem sili się dla nas na wesołość. Bo wszystko to zdawało 
się już mityczne, nieodwołalnie pogrzebane, ale dziś mimo woli mamy poczucie, że 
nie ma tak okropnej rzeczy, która by nie mogła wrócić... I to daje komedii 
Szekspira cierpki posmak".
Posyła Wojciechowskiemu książeczkę o swoim ojcu, "zasłużonym muzyku polskim, 
żeby pan miał do pokazania tym mądralom". (Którzy zapewne mówili panu Jakubowi: 
- Ten twój doktor Boy to Żyd!). "Widzę- pisze - że pan tam dzielnie wojuje o 
dobrą przyszłość dla Polski i nie daje się zastraszyć. Może wszyscy doczekamy, 
że będzie lepiej i jaśniej w Polsce!"
Niewątpliwie, dobrze mu teraz zrobi zajęcie się Fredrą. "Kampania" pogodna, 
dowcipna, tu i ówdzie złośliwa, ale nigdy jadowita. Nikt nie może mu odmówić 
znawstwa absolutnego - Fredrę znał na pamięć, powiada, zanim nauczył się myśleć 
- żaden mędrek, żaden ponurak nie będzie tu kręcił nosem, bo wiadomo, że się 
zbłaźni. Najwyższy czas zeskrobać głupstwa, które narosły wokół Fredry, nie 
gubiąc czaru jego dowcipu, przeciwnie, przywracając go skarbnicy humoru. Zrobi 
to sam, w ramach jednoosobowej Ligi Odełgania Polski, i tym razem -
267
przy pojedynczych głosach sprzeciwu, zostanie to przyjęte z aprobatą. Kto wie, 
czy nie jest to - mimowolna, rzecz prosta - zasługa Irzyko-wskiego. Dla ludzi o 
pewnej klasie ten bezceremonialny atak, o cechach paszkwilanckich, był już 
nazbyt niesmaczny. Najbardziej zaskakujący (i chyba najmilszy) musiał być list 
profesora Ignacego Chrzanowskiego, niedawnego oponenta (teraz też mu się czasem 
dostanie) ze słowami wsparcia. Boy, najwidoczniej poruszony, odpowiada (12 
lutego 1934 roku): "Najserdeczniej dziękuję za tak pochlebne i zachęcające słowa 
w mojej pracy. Fenomen emocjonalnego działania Zemsty obserwuję sam na sobie. 
Zawsze mnie ta sztuka bierze i wzrusza; i dlatego z tym większą pasją silę się 
odróżnić jej czar artystyczny od wartości moralnej tej staropolszczyzny, która 
nas wszystkich tak długo bluffowała". Czy profesor, konserwatysta przecież, 
teraz się z nim solidaryzował? Niekoniecznie - uznał najwidoczniej, że szkice 
Boya wprowadzą do tej dziedziny ożywienie, przysłał mu spis pozycji 
bibliograficznych, które mogą się przydać (większość z nich pisarz znał), a 
także pewną książeczkę po włosku.
Obrachunki fredrowskie drukował w "Wiadomościach Literackich" stopniowo, w miarę 
jak je pisał. Książka będzie się składać z dwóch części: "Przy biurku" (to te 
szkice) i "W teatrze" (to recenzje; kilka, mniej istotnych, pominął). 
Przeglądając swoje wcześniejsze recenzje, krakowskie jeszcze, doszedł do 
wniosku, że "utrzymane są w tonie dość konwencjonalnym". Na pierwszy 
"rewizjonizm" pozwolił sobie w roku 1924 po warszawskim, znakomitym zresztą, 
przedstawieniu Zemsty, które odbyło się przy ogromnym aplauzie publiczności. 
Recenzja głośna, po dziś dzień cytowana w programach, słynne spojrzenie na to, 
jak dwóch szlachciców darło ze sobą koty - z punktu widzenia poturbowanego 
murarza. Panowie się pogodzili, pożenili dzieci... "A murarz? - pyta recenzent. 
- Historia nic już o murarzu nie wspomina".
Sprawa nie jest błaha. Murarz miał dzieci, te dzieci znów synów, "których 
posłano do szkoły, i dzisiaj te wnuki skromnego murarza to jest po trosze 
dzisiejsza rodząca się Polska, to jest - publiczność teatralna. I jak tu żądać, 
aby te wnuki poturbowanego murarza patrzyły na jaśnie wielmożne figle pana 
cześnika z tym samym rzewnym sentymentem, z jakim np. patrzał na nie karmazyn 
Stanisław Tarnowski!".
268
Ta recenzja, wtedy prawdziwie rewelacyjna, dziś skłania do innych refleksji. 
Minęło kilkadziesiąt lat - i moglibyśmy Boya uspokoić: wnuki jak wnuki, ale 
prawnukom murarza nic nie przeszkodzi śmiać się na Zemście; nie z pradziadkiem 
się utożsamiają, lecz - jeśli w ogóle z kimś - to raczej z Cześnikiem i 
Rejentem. Nie z tymi, których bito, ale z tymi, którzy bili. Szukają swoich 
korzeni nie w warstwie robotniczej, ale w szlacheckiej, herbowej. Tego Boy nie 
przewidział, a przecież mógł: bo takie jest działanie czasu - i magia 
szlachectwa - no i siła sztuki. Identyfikację narzuca swoimi czarodziejskimi 
sztuczkami autor. Toż już za czasów Tadeusza Żeleńskiego ludowi czytelnicy 
Sienkiewicza identyfikowali się ze szlacheckim rycerstwem, z gwałtownikiem 
Kmicicem, który kazał batożyć łyków miejskich, a nie z tymi, których krzywdził, 
nawet nie z ubogą szlachtą laudańską. W naszych czasach mogliśmy zauważyć, że 
strajkujący stoczniowcy wybrzeża, załoga Ursusa czy górnicy bynajmniej nie 
okazywali solidarności z robotnikami strajkującymi przed wojną, pało-wanymi 
przez policję - raczej, jeśli w ogóle przez chwilę o tym pomyśleli, byli po 
stronie policji, broniącej wyidealizowanego, bo rodem z II Rzeczypospolitej, 
porządku kapitalistycznego.
Do obrachunków fredrowskich przystąpił autor tej recenzji w dziesięć lat 
później. Ale były one, w pewien sposób, jej kontynuacją: Fredro - a my, jego 
świat - a nasz. Zaczyna Boy od końca - od owego "milczenia Fredry", od sprawy, o 
której napomknął w napisanym przez siebie wywiadzie, a która jego samego, Boya-
Żeleńskiego, żywotnie obchodzi: bo przecież Fredro zamilkł po atakach ówczesnych 
"lewaków". "Wierszowane obrazki ckliwego życia wielkiego świata, bez krytyki na 
jego słabe strony" - tak pisał, na rok przed śmiercią od austriackiej kuli, 
młody kasztelanie Edward Dembowski, ten sam, w którym kochała się na zabój 
Narcyza. Gorzej, że pewny siebie młodzieniec zarzuca Fredrze, że nie ma u niego 
"ani wyższej idei, ani głębszego pojęcia charakterów, ani [uwaga!] dowcipu nie 
ma...". Kim byłby butny kasztelanie, gdyby nie zginął? Czy "słońcem" naszej 
krytyki, z którego głosem by się liczono, czy raczej napastliwym śledziennikiem, 
co ciągle ma za złe? Boy zadał sobie trud, by przeczytać "nieszczęsny artykuł 
Goszczyńskiego", po którym, jak się uważa, Fredro zamilkł. Ma wątpliwości, czy 
artykuł mógł "sprawić aż tak złowrogie skutki". Zarzut "niepolskości"? Dla 
Goszczyńskiego niepol-
269
ski jest i Mickiewicz (idzie "ubitą drogą cudzoziemczyzny"). A Słowacki? To też 
nie jest "oryginalny i narodowy pisarz". Więc któż jest tym narodowym pisarzem? 
Tymko Padurra! "Z czego wynika - pisze autor Obrachunków - iż dla Goszczyńskiego 
polska literatura byłaby dopiero wówczas polską, gdyby została... ukraińską".
Zamilkł? Właściwie dlaczego? Boya nie przestaje to intrygować (on nie wyobraża 
sobie, żeby mógł "zamilknąć"). Może było w tym sporo "urażonej ambicji 
karmazyna, który nie chce narażać się na to, aby lada chłystek w dzienniku mógł 
go szargać". Jako praktyk i obserwator życia literackiego, Boy stwierdza, że 
"przy najgłębszym wyrachowaniu nie mógłby Fredro wymyślić korzystniejszej 
okoliczności dla swojej chwały [...]. Niepisanie jest w Polsce wielkim atutem. 
Dziwnie u nas lubią pisarzy, którzy nie piszą. [Mógłby wskazać Miriama-
Przesmyckiego, który właśnie zasiadł obok niego w Akademii - J.H.]. Trwałe lub 
bodaj długie milczenie nieraz więcej posuwa pisarzy w uznaniu ogółu niż przedtem 
cała bogata działalność".
Co stwierdziwszy, on, który sam nie zamilkł (naród nie ufundował mu wsi!), 
ciągnie swoje obrachunki. Dawnym sobą jest najbardziej bodaj w rozdziale 
"Staropolski obyczaj", w którym broni Fredrę przed tymi, którzy chcą go 
kanonizować jako wzór obywatelskości. Padło na profesora Chrzanowskiego, z 
którym właśnie wymienił miłe listy: profesor rozczula się Zemstą, że to jedyna 
komedia Fredry, "która się kończy Bogiem i odzwierciedla obyczaj staropolski i 
duszę staropolską". Profesor najwidoczniej zapomniał, w jakich okolicznościach 
Bóg został przywołany. "Trudno nie zauważyć - przypomina Boy - że gdyby nie "dwa 
posagi" Klary, sztuka nie kończyłaby się Bogiem, ale nowym procesem wytoczonym 
przez nieubłaganego Rejenta". "Uczciwy obyczaj"? - te pieniactwa, gwałty, 
fałszywe świadectwa, bałwochwalczy kult pieniądza; "obraz cnoty domowej" - te 
szacherki z Pod-stoliną, która wędruje niemal z rąk do rąk i w którą ojciec 
przez zemstę, chciwość i pychę chce ubrać własnego syna? Profesor Kucharski ("ku 
mojej rozpaczy, znowu on!" - biada autor Obrachunków) chce widzieć w Zemście 
"królewskie blaski przeszłości". "Co tu jest królewskiego? - replikuje Boy. - 
Królewska jest tu tylko poezja Fredry; reszta to małe świństwa drobnych ludzi". 
I na to patriotyczne podbijanie bębenka przez profesora, na pasowanie Cześnika i 
Rejenta na bohaterów narodowych, odpowiada nie bez gniewu: "Sądzę, że z wię-
270
kszym podobieństwem do prawdy można by powiedzieć, że Polska upadła przez takich 
ciemnych warchołów jak Cześnik [...] i przez takich sobków, krętaczy i pieniaczy 
jak Rejent, którego "bajeczna głowa" objawia się głównie rutyną w dostarczaniu 
fałszywych świadków ("nie brak świadków na tym świecie")...".
I słowa, które brzmią jak przesłanie przez dziesięciolecia:
"Ale wmawiać w dzisiejszego widza, w młodzież zwłaszcza, że ciemnota i łajdactwo 
w kontuszu - byle podlane bigoterią - są poczciwością i cnotą, że są "królewskim 
blaskiem przeszłości", to znaczy wyzywać jej krytycyzm, którego w stworzonym 
niebacznie nieporozumieniu łatwo pada ofiarą dzieło poety. A znów jeśli się to 
uda wmówić, to tym gorzej..."
Pisze o Fredrze z nowym temperamentem. Dosiadł swojego konia (niby fredrowski 
ułan) - i odmłodniał. Żadnemu głupstwu nie daruje. Tytuły niektórych rozdziałów 
stały się popularne: "Trochę komiczna nauka", "Rasy, klasy, czasy...", "Aleja 
klęski" i przesławna "Polonistyka od pana Zagłoby".
Tak się złożyło, że musi znowu dobrać się do skóry Grzymale-Siedleckiemu, ma do 
niego "trochę żalu", bo Grzymała "mówi nieraz tyle ładnych i bystrych rzeczy", 
ale "tak je szpeci i zniekształca swoim niewczesnym sarmatyzmem". Można by 
pomyśleć, czytając go, że "tylko w Polsce jest wieś, tylko w Polsce są 
stryjowie, panny, lipy, ciotki itd.".
Te naciski na "polskość" i "narodowość" Fredry "mają jedną swoją uprzykrzoną 
stronę. One są przyczyną, że tego uroczego pisarza wzięły w pacht co 
najsmutniejsze i najponursze "endeki"". I Boy cytuje recenzję pewnego 
nawiedzonego Sarmaty ze Ślubów panieńskich: "...przy tym kobiety dzisiejsze 
dalej odbiegły od typów Fredry niż mężczyźni. Dość spojrzeć na siedzące w 
krzesłach postrzyżone jak po tyfusie i nie rumieniące się. Nie jest łatwo tej 
generacji zapiąć się pod szyję, zasłonić do kostek i wziąć do ręki robótkę...".
Ponieważ niektórzy historycy literatury przypisują Fredrze wpływy Musseta, Boy 
dowodzi, że Musseta Fredro czytać nie mógł, a podobieństwo wynika stąd, że "to 
są ludzie jednej sfery". "Swoisty ton Fredry jest w znacznej mierze nie tyle 
rasowy, ile k l a s o w y". Trzeba tutaj - precyzuje - "zamiast szowinizmu, 
raczej trochę... marksizmu. Życie wolne od trosk codziennych, pozwala-
271
jące na zbytek i fantazję uczucia, życie pewnej sfery - rodzi pewne objawy. Te 
same warunki społeczne tworzą tę samą nadbudowę moralną, te same wady i 
cnoty...". Przekartkujmy kilkadziesiąt stron. Dlaczego Fredro-ojciec nie pozwoli 
synowi, który przecież bił się na Węgrzech w 1848 roku, iść do powstania w 1863? 
"Powiedzmy po prostu, że wszelka rewolucja polska, zawsze pachnąca jakimś 
przewrotem stanowym czy klasowym, była mu instynktownie raczej niesympatyczna".
Zatroskany przyszłym losem Anieli w małżeństwie z szaławiłą Guciem (który to 
hultaj, według słów Grzymały, "nie przepuści żadnej podwice", ale zarazem 
"będzie najlepszym mężem"), wraca do studium swojego dawnego przyjaciela. 
"Grzymała - pisze - jest bardzo utalentowany fredrolog, ale ma jedną wadę: jest 
większy ułan od samego księcia Józefa, i większy Sarmata-ziemianin od samego 
Piasta. Co on się tam nafantazjował! [...] Doprawdy, można by studium napisać 
pt. Barok w krytyce polskief. Iście papkinowska swada, która przywodzi Boya do 
rozpaczy.
Ale oto wpada mu do rąk relacja Grzymały z niedawnej wycieczki dziennikarskiej 
do Niemiec, już rządzonych przez Hitlera. "I czytając miałem wrażenie, że wciąż 
nurzam się w tej samej atmosferze przepojonej ciepłym liryzmem. "Mimo miejskiego 
pochodzenia - pisze nasz Grzymała o Hitlerze - jest w nim coś jakby z kmiecia. 
Gdy w ten upalny dzień pierwszego maja kroczył tak ku nam wolno, spokojnie, z 
rozwagą, nieco znużony - w promieniach zachodzącego słońca - miał coś z wyglądu 
gospodarza wiejskiego wracającego do dom [zważmy stylizację! - J.H.] ze żniwa. 
Ze szczęśliwych zbio-rów"". Aż Boy czytając zakrzyknął w duchu: "Ależ to byłby 
mąż dla Anieli! - Grzymała swatem".
(I tu lakoniczny nawias: "W tydzień po napisaniu tego rozdziału kmieć Hitler 
wystrzelał innych kmieciów [grupę S.A. Rohma - J.H.], zastawszy ich z dorodnymi 
parobczakami w łóżkach. Może trochę lekkomyślnie swataliśmy go pannie 
Anieli?...").
Jeśli chodzi o fredrowskich ułanów, którymi Grzymała tak się entuzjazmuje, to 
Boy udowodnił, że nie wiadomo, w jakim wojsku służą, w każdym razie nie w 
polskim, bo go nie było, a ci z Ostatniej woli to już na pewno służą w wojsku 
pruskim. Zawszeć jednak "lepsze koszary niż kontuar". Najważniejsze, że w 
kawalerii. Przeciwnicy Fre-
272
l
dry "czuli swoim demokratycznym węchem, że ów mundur oznacza raczej 
przynależność klasową, zawodową, szlachecką niż narodową".
Rozliczywszy się ze wszystkimi fałszami, mitami, bezmyślnymi, czy tylko 
lekkomyślnymi, uproszczeniami, autor kończy swoje Obrachunki: "Czy mamy biadać, 
że zapatrzonym w końskie zady oczom poety umknął się po trosze cały świat Polski 
pieszej, na którą zawsze patrzył bez sympatii i bez zrozumienia? Ani trochę! 
Wciąż powtarzam: kochajmy Fredrę takim, jakim jest, bo to jest ostatecznie 
najlepszy sposób brania pisarza".
Tym razem nie było ataków. Było wiele głosów entuzjastycznych. Średnie pokolenie 
polonistów (Manfred Kridl, Julian Krzyża-nowski) stawiało Obrachunki wysoko. Na 
pewno Boyowi sprawiła satysfakcję pochlebna recenzja Jana Lorentowicza, 
cieszącego się szacunkiem krytyka teatralnego i kolegi z Akademii Literatury.
Właśnie książka wyszła, kiedy Teatr Narodowy wystawił sztukę Rozbitki Józefa 
Blizińskiego. Recenzję można potraktować jako postscriptum do Obrachunków 
fredrowskich. Te obrazy ohydy obyczajowej, które tu są nagromadzone ("nieraz 
bezwiednie"), "uczą nas cenić współczesność, pozwalają mierzyć dystans, jaki nas 
dzieli od nie tak dawnych czasów, olbrzymi krok, jaki świat uczynił ku poprawie 
życia. Owszem, Teatr Narodowy powinien pokazywać nam zwłaszcza kulturę 
szlachecką aż późno w głąb XIX wieku, demonstrować, jak dawni obrońcy ojczyzny 
schodzili nieznacznie na jej sutenerów. Porachunek ze szlachetczyzną - wciąż 
aktualny - to kwestia naszego zdrowia moralnego".
Czy zająć się Marysieńką Sobieską? Jest propozycja wydawnictwa "Książnica-
Atlas", musi przyznać, że kusząca. Ale "znów być wymyślanym, i głupio 
wymyślanym! Tak bardzo nieprzyjazne jest u nas nastawienie ogółu do kogoś, kto 
szuka ludzkiej prawdy pod oficjalnym banałem! Tak mi się już przejadło czytać 
bzdury o pomniejszaniu wielkości i o "życiu ułatwionym"!" Cóż, zobaczy. Na razie 
sobie poczyta. A teraz do teatru, Fusiu, Adwentowicz wystawia Ibse-nowską Norę. 
Miejmy nadzieję, że to nie o nas...
18 - Błazen - wielki mąż
XX POWOLI ZAPADA KURTYNA.^
Nie, Nora Ibsena (Dom lalki) to nie sztuka o nich, o nim i Zosi. Zosia wytrwale 
stoi u jego boku, a on nigdy jej nie opuści, Ibsenowscy Helmerowie żyli ze sobą 
osiem lat, mają troje dzieci - i prawie ze sobą nie rozmawiają. "Alboż nie byłaś 
szczęśliwa? - pyta jej strapiony Hel-mer. - Nie, nigdy - z d a w a ł o mi się 
tylko, że nią jestem". , Jedno tylko na chwilę nie postało jej w głowie - 
zauważa warszawski recenzent - mianowicie to, że mogłaby po prostu iść do męża, 
wyznać mu wszystko, prosić o radę i pomoc. [...] Nie ulega wątpliwości, że 
małżeństwo, w którym taka myśl nie postanie w głowie, jest złym małżeństwem, 
choćby się przez osiem lat "zdawało", że jest szczęśliwe..."
Nora wydaje mu się reprezentantką maszerującego "legionu kobiet" - znaczenie jej 
odejścia z domu musi być ogólniejsze. "Bo jak na poszczególny konflikt zbyt 
wiele polega tu na nieporozumieniu". (Może to tylko skutek milkliwości, tak 
charakterystycznej dla Skandy-nawów. Nieumiejętność otwarcia się. Przypomnijmy 
niektóre opowiadania Hamsuna, pełne milczenia filmy Bergmana). "Że nie dość 
rozmawiał z nią poważnie... Mój Boże! czy ludzie z tamtej epoki nie przeceniali 
trochę wartości poważnych rozmów? Dziś [...] niejedna kobieta, choćby była 
doktorem dwóch fakultetów i wiceministrem, będzie łasa na to, żeby jej mówić 
"głuptasku" i "wiewióreczko" i podziwiać, jak w nocnej koszuli tańczy 
tarantelę..." Recenzent przez chwilę wierzy, że to małżeństwo da się skleić. 
Mówi, swoim zwyczajem, nie jak o postaciach scenicznych dyrygowanych 
despotycznie przez autora (choćby tym autorem był sam Ibsen), ale jak o ludziach 
znajomych, takich z sąsiedztwa. Nora, zaznawszy bez męża szykan,
274
których "ofiarą bywała wówczas samotna kobieta, zatęskni może za swoim "domem 
lalek". Ostatecznie osiem lat, przez które "zdawało się komuś", że jest 
szczęśliwy, to jest coś".
Ciekawy problem przedstawia sztuka Johna Galsworthy'ego Ucieczka (autor wkrótce 
dostanie Nobla za Sagę rodu Forsyte'ów). "Chodzi tu o zbiegłego przestępcę. Co 
byście zrobili - pyta niejako autor - gdyby się otarł o was taki zbieg, 
osaczony, szczuty niby dzikie zwierzę; co byście zrobili, gdyby poszukał w 
waszym domu przelotnego bodaj schronienia?"
Otóż taki problem - udzielenia kryjówki zbiegowi - przedstawiony został w dwóch 
wybitnych filmach, są to: amerykański Siódmy krzyż i angielski Niepotrzebni mogą 
odejść. Ale w filmach schronienia szukają bojownicy - nie kryminaliści. I widz 
jest po ich stronie: ma za złe tym, którzy nie udzielają pomocy - ze strachu, 
czy przez wrogość polityczną. Nic dziwnego, że recenzent czuje się zakłopotany: 
"Osobiście wolelibyśmy, aby państwo nie żądało od obywateli współdziałania tam, 
gdzie współdziałanie narusza nielogiczne może, ale przyrodzone poczucie 
ludzkości".
Podrzędny teatr, mało znany, ale ambitny reżyser, który zgrupował wokół siebie 
młodych aktorów - i oto znowu Uciekła mi przepióreczka Żeromskiego. Bez Osterwy, 
bez Jaracza - czy sztuka się obroni? Wtedy, dziesięć lat temu, wszyscy byli pod 
jej szczerym urokiem, zerwała się burza oklasków, autor wyszedł na scenę i 
kłaniał się. "Ostatni raz widzieliśmy wówczas Żeromskiego". Dziś recenzenta 
ogarniają wątpliwości. Większość widzów - notuje - "absolutnie nie wiedziała, o 
co chodzi. Śmiechy rozlegały się co chwila w momentach bolesnego napięcia". Dla 
nich, ludzi z miejskich peryferii, ten Przełę-cki "okazał się zwykłym 
kanciarzem". Ale i on sam, od siebie zapytuje: "Cóż to jest w Polsce za wielka 
sprawa, która by była zależna od hojności i dobrej woli jakiejś księżniczki?". I 
cała ta przemyślna gra Przelęckiego, jego wirtuozeria, czy to nie jest nadmierna 
dowolność -ze strony autora? "Nigdy chyba twórca religii czy zakonu nie scemen-
tował swoich wyznawców tym, że ich publicznie zdradził i zaparł się swojej 
wiary".
Inna rzecz, że na tle tamtych czasów, Polski podziemnej, "której powietrzem 
nawykły oddychać chore płuca Żeromskiego", postać Przełęckiego staje się 
bardziej zrozumiała. "Bywały - a i dziś
275
jeszcze bywają w pewnej sferze działań - okoliczności wyjątkowe, heroiczne, 
straszliwe, gdzie trzeba pozornie zaprzeć się siebie, gdzie trzeba wziąć na 
siebie brzemię hańby, zohydzić się nawet w oczach najbliższych, najdroższych, 
aby służyć sprawie tym skuteczniej". Kogo miał na myśli? Brzozowskiego - i jego 
proces? Piłsudskiego (bo i "dziś, w pewnej sferze działań") - i jego zamach 
majowy? Czy myślał o jakichś zasłyszanych od matki wydarzeniach, o których 
szeptano na Miodogórzu?
Daje pożywkę podobnym myślom oglądanie nowych rosyjskich sztuk, interesują się 
nimi teatry o zacięciu społecznym: Jaraczowe Ateneum, Kameralny Adwentowicza. I 
oto przekonujemy się, że on, Boy-Żeleński, nie musi wybierać się w podróż do 
Rosji (jak Słonim-ski), by przeniknąć, co się tam dzieje, wystarczy mu ta 
globtroterka w fotelu recenzenckim. Wat, w rozmowie z Miłoszem, wspomina z 
zachwytem recenzję ze Strachu Afinogienowa, "jedna z najświetniej-szych recenzji 
Boya": wszystko dostrzegł, dość mu było nie zamąconego stronniczością 
spojrzenia. Boy był bardzo ciekaw "sowieckiego eksperymentu", jak nazywali ten 
okres życzliwiej usposobieni, i przyglądał się sztukom stamtąd ze szczególną 
uwagą.
Oglądając utwór Fajki Człowiek z teką zastanawia się, dlaczego w Rosji wycofano 
w końcu tę sztukę. I dochodzi do wniosku, że "może niepolitycznie było pokazywać 
drapieżne apetyty, tajemne sprężyny działań świętoszków komunizmu, ludzi 
pchających się w górę przez krew i zbrodnię?" Sztuka odsłania coś, co, na nim 
zwłaszcza, robi "wrażenie przygnębiające: to ta straszliwa atmosfera wszędzie 
czyhającego szpiegostwa, denuncjacji, prowokacji! Kochanek nie wie, czy kobieta, 
z którą przeżywa chwile miłości, nie jest przydzielona do inwigilowania go. Mąż, 
ojciec na widok żony i syna cofa się od nich jak od zapowietrzonych: wracają z 
zagranicy, może są podejrzani...
Pisząc o starszej trochę sztuce, Mieszkanie Zojki Michaiła Bułha-kowa, stwierdza 
- jak najbardziej w zgodzie z przemykającymi przez rzeczywistość rosyjską 
"etapami" - że zmienia się ona (rzeczywistość) tak szybko, że kiedy ogląda się 
sztukę po ośmiu czy dwunastu latach, "patrzymy zdumieni i pytamy, gdzie to się 
dzieje i kiedy". Ale jeden temat w tych sztukach jest niezmienny, "a jest nim 
likwidacja carskiej przeszłości dawnych ludzi, od stróża do profesora 
uniwersytetu. Nawet
276
ci, którzy chcieliby się szczerze pojednać z nowymi panami i współpracować z 
nimi, nie wytrzymują prób, jakie ich czekają".
Mniej więcej wtedy, kiedy jego przeciwnicy zaczytywali się Beniaminkiem, on z 
zajęciem oglądał w Kameralnym przeróbkę teatralną powieści Trzy pary jedwabnych 
pończoch Pantelejmona Romanowa: "... nie przez swoją wartość artystyczną, której 
trudno by się dopatrzyć - zastrzega się - ale dzięki temu, że pokazuje nam 
kawałek współczesnej rzeczywistości rosyjskiej". Sztuka pozwala dostrzec w 
codziennym życiu lokatorów kamienicy upiorne kawałki, na przykład mrożący krew w 
żyłach terror dziecięcego "oddziału Budionnego". Sztuka ma zwykłe wady 
przeróbek, "trzeba ją dopiero uzupełnić przeczytaniem powieści samej". On tak 
zrobił, przeczytał - "że zaś powieść jest wyborna, nie skarżę się". Znamienne 
jest zakończenie recenzji: "W sumie - wcale interesujący wieczór spędzony na 
lichej sztuce".
A cóż dopiero ów Strach Afinogienowa, z którego recenzja tak zapadła Watowi w 
pamięć (mimo, a może dlatego, że jako komunistę musiała go oburzyć). Zdając 
sprawę ze swoich wrażeń, Boy przyznaje, że tło tych sztuk, które przychodzą 
stamtąd - a które, wbrew autorom, wydają się gwałtownym pamfletem - to tło 
uderza tak mocno, że "długi czas nie możemy na nim nic rozróżnić". Co nas tu 
razi i co niepokoi? To samo, co w Człowieku z teką: "atmosfera nieustannej 
intrygi, niepewności, szpiegostwa, denuncjacji, w której wyraża się ciągła mniej 
lub więcej szczera walka o "czystość ideową". Wytężone karierowiczostwo, typ 
Świętoszka we wszystkich odmianach. Nowo kreowany ucisk nierówności klasowej, 
przywileju urodzenia - tyle tylko, że w sensie odwrotnym". Naprowadza nas jednak 
Mędrzec na taką refleksję: "Czyi my sami nie żyjemy wśród mnóstwa rzeczy, które 
są równie przerażające, tylko że oswoiliśmy się z nimi i nie czujemy ich tak 
żywo? - Zapewne, i mógłbym łatwo dość takich rzeczy wymienić; ale, bądź co bądź, 
w kapitalistycznych stosunkach różnice ideowe nie pozbawiają zaraz karty 
żywności i nie prowadzą pod słupek. Stąd mimowolny ucisk serca, z jakim słuchamy 
tych rosyjskich sztuk".
Podpatruje ze swojego fotela jeszcze coś, co, być może, autorowi nie przyszło do 
głowy (chociaż... kto go wie?). Jest tam dziesięcioletnia Natasza, która mówi, 
że ojciec jej kolegi "widział jeszcze policjanta. Żywego policjanta!" I pisarz 
polski, który nigdy nie
277
przekroczył granicy polsko-radzieckiej, zauważa: "Czyż to dziecko wyrosłe w 
najbardziej policyjnym państwie świata - i nie wiedzące o tym - nie jest równie 
dalekie od rzeczywistości, jak jakaś księżniczka krwi w XVIII wieku 
przebierająca się za pasterkę? Bo ten nowy ustrój - pisze przenikliwy Polak - 
zdążył już stworzyć swoją arystokrację!". Pisarze, chcąc nie chcąc, należą do 
tej "arystokracji oligarchów"... "Wszyscy są mniej lub więcej dworakami 
panującego ustroju".
To samo t ł o uderza go w następnej sztuce Afinogienowa Dziwak, po którą sięga 
Ateneum: "Rosja sowiecka - powtarza recenzent -jest krajem straszliwej 
nierówności, krajem przywileju, nowej arystokracji. [...] A nieodłącznym od tego 
feudalnego systemu zjawiskiem staje się dworactwo, pochlebstwo, zausznictwo, 
intryga, denuncjacja, atmosfera lęku, powszechnej wzajemnej nieufności". Uderza 
go trady-cyjność strony obyczajowej: "w tej nowej Rosji przemoc męża, plotki i 
przesądy kumoszek, prześladowania najciemniejszej dulszczyzny są rzeczą 
zwykłą...". W zawiązanej intrydze przerażające dla idealisty z Polski powinno 
być, że "zwłaszcza fakt, iż Syma jest Żydówką, staje się wystarczającą 
przyczyną, aby niewinną istotę zaszczuto dosłownie na śmierć".
To, co teraz napisze, staje się polemiką z tymi z lewej strony, którzy atakują 
jego społeczną działalność: "I oto autor sowiecki daje wymowną odpowiedź tym 
naszym mądralom, którzy na wszelkie próby uzdrowienia stosunków międzyludzkich 
odpowiadają piosenką, że wszystko to załatwi nowy ustrój, a wszystko jest 
daremne ("plasterek angielski na rany społeczne" według uświęconego wyrażenia) 
bez nowego ustroju".
Sztukę Afinogienowa chwali: nie narzuca ona jakiejś prostolinijnej tendencji... 
"głębsza jest, niż się wydaje, mimo swojej bardzo popularnej formy...". W 
zakończeniu, kiedy bohater "dziwak" zastaje puste mieszkanie, opuszczone przez 
ukochaną kobietę, która odjeżdża z innym, przypomina się Boyowi "nastrój 
końcowej sceny Diadi Wani [tak pisze! - J.H.] Czechowa".
Bezbłędnie wychwycił recenzent rysy psychologiczne, tak nam skądinąd 
spowszedniałe, postaci przywołanych przez autora. Ten partyjny dyrektor, były 
piekarz, "samouk zazdrosny o swój autorytet, czuły na krytykę". Albo ta eks-
robotnica, którą "na nowym stanowisku ogarnął szał biurokratyzmu ideowego: 
chodzi ze spęczniała teką, ta
278
teka uderzyła jej jak pokarm na mózg, wierzy tylko w formularze, w regulaminy 
komitetu; wszelki prywatny zapał, wszelką samodzielną myśl gotowa uważać za 
"sabotaż" kolektywu".
Wszystko widział, wszystko rozumiał polski recenzent przyglądając się ("z 
uciskiem w sercu") miotającym się na scenie postaciom.
Sztuka Porchego Car Lenin nie przyszła (w roku 1932) stamtąd, bo i skąd - to 
jest sztuka francuska, antysowiecka. Autor stara się zanalizować Lenina, "który 
śnił o demokracji, o wyzwoleniu mas, natychmiast po zetknięciu się z 
rzeczywistością stał się najsroższym z despotów; ale nie mógł inaczej. [...] Czy 
olbrzymi wysiłek wychowawczy, którego jesteśmy świadkami, zdoła to - bodaj przy 
największym udziale terroru osiągnąć; [racjonalistyczną republikę socjalistyczną 
w kraju podatnym na zabobon i mistycyzm - J.H.]; czy któryś z następców Lenina 
będzie mógł przestać być czerwonym carem, aby się stać istotnym prezydentem 
republiki sowieckiej - co do tego autor zdaje się żywić wątpliwości". Bo 
racjonalizmu nigdy tam nie było: był mistyczny niemal kult cara, później wodza i 
religijność idei.
Z sympatią przyjął późniejszą komedyjkę Kirszona Przedziwny stop, wystawioną w 
specjalizującym się w lekkim repertuarze Teatrze Letnim. Jest już po wesołym 
filmie Świat się śmieje, po autorytatywnym ogłoszeniu przez Stalina, że "życie 
stało się lepsze, życie stało się radośniej sze", a przed - procesami 
moskiewskimi. "Jeżeli wierzyć tej idylli - zauważa recenzent, czuły jak 
sejsmograf - życie w Rosji -przynajmniej życie młodzieży - ulepsza się, idzie 
potężnym krokiem naprzód. Nie można powiedzieć tego samego o literaturze 
dramatycznej". Naturalnie, wie, że ta sztuka, jak i wszelka literatura, jest tam 
propagandą. Stwierdza, nie bez politowania, że, odcięci celowo od świata "oni 
tam uwierzyli święcie, że wszystko jest wynalazkiem Rosji Sowieckiej: i 
samoloty, i chemia, i piłka nożna... [...] Ani postanie im w myśli, że wszystkie 
te rzeczy są rodem ze znienawidzonego Zachodu".
Dulszczyzna! To go zaskoczyło, kiedy recenzował sztukę Afinogienowa. I nic 
dziwnego, że recenzując Moralność pani Dulskiej (który to już raz?) dał upust 
pokrewnym refleksjom. Burżuazję skazano na zagładę, wiemy - ale w imię czego? 
"Ucisku kapitału? - Ależ w dzisiejszej Rosji (odpowie ktoś) bez kapitału ucisk 
jest stokroć większy. - Obłuda? - Pod dyktaturą proletariatu musi kwitnąć obłuda
279
jeszcze nieznośniejsza. - Nierówność? - Trudno o większą nierówność niż los 
rządzących a rządzonych w nowym ustroju. W imię czego tedy ta burżuazja ma 
zginąć?"
"Zaduma nad imperatywem - tym najkategoryczniejszym z imperatywów - ludzkiego 
szaleństwa" - ogarnia go, kiedy ogląda Króla Lira. Bo "ten stary miał wszystko, 
co człowiek mieć może [...] i nie miał spokoju; poty majstrował, póki tego 
wszystkiego nie zniszczył, nie stracił". Świat zaczyna się i jemu, Boyowi, 
przedstawiać "jako wielki dom obłąkanych". Władza najwyraźniej przeszła do 
paranoi-ków - podszytych cynizmem. To, że są złaknieni mordu, dało się już 
przewidzieć, chociaż skala tego była, mimo wszystko, niewyobrażalna. ,J(róla 
Lira nie da się sprawdzać racjonalną miarą; musi to arcyszaleń-stwo genialnej 
wyobraźni mieć jakiś sens innego wymiaru. Korzę się przed nim, ale pyskować mi 
wolno".
Za kilka lat stanie z rzeczywistością, którą znał tylko z desek teatru, oko w 
oko. Nie zna swojej przyszłości, tak jak nikt z nas -mogę w to już włączyć 
siebie, wówczas kilkunastoletniego chłopca -nie podejrzewał, co go czeka. Kończy 
się cudowna przygoda niepodległości. Powoli zapada kurtyna nad tym mieniącym się 
tylu uczuciami spektaklem. Jeszcze jest trochę czasu, spektakl trwa, nikt nie 
zna zakończenia. Tadeusz Żeleński recenzuje, uczestniczy w posiedzeniach 
Polskiej Akademii Literatury, z kolegą Kadenem-Bandrowskim wyjeżdża do Paryża na 
uroczystości 300-lecia Akademii Francuskiej (pisze sprawozdanie bez entuzjazmu, 
na wieczorze zaś literackim ku czci Wiktora Hugo w Sorbonie czuł się, jak na 
prowincjonalnej akademii, a przewrotną pociechę znalazł w olbrzymim fresku Puvis 
de Chavan-nesa, "najpotworniejszej rzeczy, jaką w tym zakresie stworzono"). 
Zaczytuje się listami Sobieskiego do Marysieńki (po polsku) i listami jej do 
"Jasiczka" (z francuskiego rękopisu w Bibliotece Krasińskich). Zagłębia się w 
Paska, czyta Niemcewicza, Szujskiego, Kubalę, Szajno-chę, Korzona, szkice 
"rewizjonistyczne" Olgierda Górki. Już wkrótce zabierze się do Marysieńki 
Sobieskiej. Będzie publikował kolejne rozdziały w "Wiadomościach Literackich", a 
kiedy książka wyjdzie, czytelnicy tygodnika przyznają mu za nią nagrodę roku.
"Najsłabsza książka Boya" - tak kategorycznie wyrazi się o Ma-rysieńce Irena 
Krzywicka. I w pewnym sensie będzie miała słuszność. Oczywiście, nie jest to 
książka słaba, skoro napisał ją Boy, zawiera
280
mnóstwo ciekawych szczegółów, świetnie się ją czyta. Ale zarazem jest to 
książka, przy której autor chciał już odpocząć, znaleźć w niej schronienie - z 
niczym nie walczył, nic nie odbrązowiał, przynajmniej tak sądził. Toteż ataki po 
ukazaniu się Marysieńki najwyraźniej go zaskoczyły; dał plastyczny, żywy obraz 
króla, naszkicowany z sympatią, ze zrozumieniem, nawet z sentymentem, nie 
ukrywał pewnych bardzo ludzkich słabostek - to był człowiek, arcyczłowiek, 
dziecko swojej epoki - więc o cóż chodzi? O kilka rysów prawdy, bez której nie 
byłoby żywego człowieka i zamyślenia nad losem Polski. Może nie spodobał się ten 
wczesny list Marysieńki, naówczas jeszcze pani Zamoyskiej, do przyszłego hetmana 
i króla, w którym, pisze jej biograf, jest "wpół-ironiczna kondolencja, że 
Jaworów [...] spłonął, a w nim jakoby łaźnia wraz z Czerkieskami (yotre lasznia 
avec plusie-urs Czerkieski), które się tam schroniły z Ukrainy, wiedząc, że 
Sobie-ski lubi być protektorem płci słabej, "a to nie byle jaka reputacja"!".
Pod wpływem swojego opętania Marysieńką, Sobieski, "dawny szlachecki dziwkarz, 
trzymający sobie harem z Czerkieskami, stanie się - według słów Boya - Artamenem 
czy Celadonem". Bo tych dwoje, on i Marysieńką, dużo czyta - nie, nie 
Montaigne'a, ani śladu! no cóż, to nie jest lektura dla wojownika z krwi i kości 
- czytają tasiemcowe seriale powieściowe (zapotrzebowanie na seriale istniało od 
zawsze, na wieki przed stworzeniem telewizji! i różne "dalsze ciągi" dla 
złaknionych czytelników pisywano i wówczas). Karmili się ubiegłowiecznymi 
starociami, podróbką (dwanaście tomów!) klasycznego już Amadisa, którym gardził 
Montaigne, a zaczytywała się zakochana w nim panna de Gournay, sama zresztą 
próbująca, z niejakim powodzeniem, swoich sił w tego typu robótce. Na pewno ani 
dzielny Jaś, ani Marysieńką, nie zainteresowali się wyszydzającym powieści 
rycerskie Don Kichotem Cervantesa. Wśród tych staroci, na które polowali, 
królowała Astrea, którą napisał Honore d'Urfe, przelotnie kochanek królowej 
Margot, podobno wierny Celadon z tej powieści to miał być on sam. Za to całkiem 
współczesna i najbardziej upragniona była pisanina pani Madeleine de Scudery: 
Artamen, czyli wielki Cyrus (10 tomów!) i Klelia (też 10). To pani de Scudćry 
dla potrzeb swoich czytelników nakreśliła skomplikowaną geografię Krainy 
Czułości. Dla tych potrzeb wykazał dużo zrozumienia tłumacz Boy-Żeleński, 
polemizując niejako z szyderstwami Moliera. "Ów styl - pisał sporo lat przed
281
Marysieńką - to oaza marzenia w morzu chamstwa, jakim mimo wszystko była ta 
magnacka sosjeta. Nie uśmiechajmy się zbytnio z panieńskich majaków panny de 
Scudery! Pod tą pocieszną formą wypowiadało się może po raz pierwszy nowoczesne 
pojęcie małżeństwa, jako dobrowolnego związku dwojga serc, dwojga 
równouprawnionych pociągów". Więc to coś dla nich, Marysieńki i Jasia, w których 
obudziło się tyle "nowoczesności", tyle zrozumienia dla tej czułej Krainy. Jest 
jeszcze słynna, tak poszukiwana Kleopatra, dzieło La Calprenede'a w 23 tomach! 
Ten La Calprenede (autor także Kassandry i modny dramaturg) po napisaniu 
kilkunastu "odcinków" znudził się swoją Kleopatrą, nie chciał jej ciągnąć dalej. 
Wielbicielki szalały. Jedna z nich, bogata wdówka de Brać (opowiada w swoich 
Historiet-tes Tallemant des Reaux), ofiarowała mu nawet swą rękę "pod warunkiem, 
że skończy Kleopatrą, co wpisano do kontraktu małżeńskiego". Boy chyba nie znał 
Historyjek Tallemanta albo nie zwrócił na ten szczególik uwagi, bo na pewno nie 
omieszkałby przytoczyć go w książce.
Zaczytują się więc oboje w przygodach wyfantazjowanych amantów, kreują się na 
ich podobieństwo, on gorliwiej niż ona (trochę chłodna, "z egoizmem licho 
kochającej kobiety" - orzeka Boy), on jest bardziej uczuciowy i temperament ma 
gorętszy, w listach zaszyfrowa-ny jest jako Celadon, ona jako Astrea.
Co jeszcze mogło się nie podobać? Na pewno uwaga Boya, że wielcy ludzie owego 
czasu brali bez skrupułów pensje od Francuzów - "nawet surowy Czarniecki!" - a 
"późniejszy hetman Jabłonowski, [...] będąc na stałej pensji francuskiej, brał 
najspokojniej przez całe lata pensję austriacką. Ale to się wydało dopiero po 
dwustu latach".
Jest mowa o tym (co Sienkiewicz w Potopie wolał pominąć), a o czym wiedzieli od 
zawsze historycy, że Sobieski przez pewien czas był stronnikiem króla 
szwedzkiego i nawet, o mały włos, a widziałoby się go oblegającego 
Częstochowę!... Na szczęście - dla historii - do tego nie doszło.
I jest drażniąca wzmianka o tym, że gdyby Marysieńką nie była akurat we Francji, 
nie byłoby zwycięskich Podhajec, bo Sobieski by się w nich nie zamknął, a 
pomknąłby do niej.
A cóż dopiero przytoczony, gwoli prawdy, cytat z jego listu (w XIX-wiecznym 
wydaniu książkowym dla swej drastyczności pomi-
282
nięty, ale "pal diabli pruderię, przytoczę choć jeden"). Powiada się w tym 
liście o pewnym Kałmuku, który uczył "Celadona" różnych pikantnych sposobów 
miłości. "Pokazował kilka i widzę, że są cale pratiąuables". I tak kończy ten 
list przyszły pogromca Turków: "Otóż tobie, moja Panno, na dobranoc, abyś miała 
o czym myśleć, czego się uczyć, na co się gotować i ze swojej też wymyślić coś 
nowego strony, kiedy mnie Pan Bóg zdrowo do serca twego przywiedzie...".
A w innym miejscu skarży się kochanek na brak karesów, bo jej "na myśl nie 
przychodzi całować ciało moje". Jakże musiało drażnić tradycyjnych wyznawców 
króla-idola, kiedy Boy stwierdza: "Niedosytom miłości i karesów zawdzięczamy 
może - Chocim. Błogosławmy oziębłość Marysieńki zamiast jej - jak czynią 
niektórzy historycy -złorzeczyć".
Później zaś, po zwycięstwach Sobieskiego, kiedy jest już królem Janem in, muszą 
znosić oboje najohydniejsze plotki, rodzime piekło: a to, że "król porozumiewa 
się z Turkami i Kozakami, aby zostać samowładnym panem; to [...] że chcą wywieźć 
z Polski złoto i uciec; to znów, że król chce zrabować skarb i abdykować...". 
Brakowało tylko legend o koncie w szwajcarskim banku - nie było jeszcze na to 
mody...
Czuły Celadon potrafił być okrutny - całkiem w guście epoki. "Wyznaję - pisze 
Boy, wspominając popularną opowieść z pamiętników Paska - że mnie zawsze 
dreszczem przejmuje ta historia wedle której żołnierza, co przez nieświadomość 
zabił jego ulubioną wydrę, król skazał na śmierć, a ubłagany przez biskupów i 
spowiednika, "złagodził" mu karę na piętnastokrotne przegonienie przez pułk 
wojska z kijami, a to wynosiło przeszło 20 000 kijów. Padł też biedny żołnierz 
zatłuczony kijami, wydra zaś przeszła w słodkim sosie do wypisów szkolnych".
Nie mogło się też podobać tradycjonalistom twierdzenie (ostrzej zresztą wyrażone 
w XIX wieku przez "stańczyka" Szujskiego), że to za panowania zwycięzcy spod 
Wiednia zaczął się upadek kraju, zarówno polityczny, jak kulturalny. Bał się 
król wszczynania reform, ba chciał wypromować na tron syna (on chciał Jakuba, 
ona wolała młodszego Aleksandra). Wiedział, ile to kosztuje - w pieniądzach. 
Więc ustrojowo, prawnie - całkowita stagnacja. Podczas gdy Europa w miejscu nie 
stoi. A co do owego "renesansu wilanowskiego", tych legendarnych dysput 
filozoficznych podczas "biesiad platońskich" - to
283
o czym one naprawdę były? Lekarz królewski O'Connor opowiada, że król "wyciąga 
ich na dysputę, w której części ciała dusza ma swoje siedlisko". Czujemy się tu, 
powiada Boy, "niezbyt już daleko od przyszłych Nowych Aten księdza Benedykta 
Chmielowskiego...". So-bieski, "ten rzekomy czytelnik Kartezjusza i Gassendiego 
[...] bez wahania powtarza wiadomości o tym, jak się gdzieś święty obraz pocił i 
krwawił, wierzy w czary i we wszelkie gusła w niczym nie odbiegając w tym od 
psychiki przeciętnego brata-szlachcica". Wypada, pisze, zgodzić się z "trzeźwą 
formułą starego Korzona": "umysł żywy i bystry, ale niegłęboki, filozoficznie i 
naukowo nie wyćwiczony".
Awantura wybuchła jednak z powodu innego ustępu. Boy pisze o tym, jak Sobieski 
ciągnie z wyprawą na Wiedeń: "Pogodnie i ufnie. Trochę jak prowincjonalny aktor 
mający poczucie swego geniuszu, gdy mu nareszcie dane będzie zagrać na wielkiej 
scenie". Akurat zdarzyło się, że profesorowi Stanisławowi Cywińskiemu wytoczono 
proces o obrazę narodu, bo napisał o Marszałku jako "kabotynie". I nieszczęście 
chciało, że oskarżycielem profesora, zajadłego endeka, był bratanek Boya, 
Władysław Żeleński. Jak to - napisał do marszałka Rydza-Smigłego sam 
osiemdziesięciosiedmioletni profesor Marian Zdziecho-wski (który, być może, 
Marysieńki nie czytał, znał ją tylko z usłużnych relacji) - więc Cywińskiego 
skazano "za jeden wyraz", a "Boyowi-Że-leńskiemu wolno pisać całe książki 
znieważające bohaterów narodowych i wyśmiewać bohatera króla Sobieskiego pod 
Wiedniem, przedstawiając go jako lichego kabotyna... etc.".
W artykule Nieboszontko, coraz bardziej zdziwiony atakami, Boy przytacza szereg 
pozytywnych, czy nawet entuzjastycznych opinii: Tadeusz Sinko, L.H. Morstin 
("major w stanie spoczynku i b. attache wojskowy w Rzymie"), ten pisze: 
"Ostatnia książka... wzbudziła zachwyt. W istocie jest to fascynująca powieść 
historyczna". Stanisław Wasylewski: "Marysieńce okazał Boy dużo przyjaznego 
wyrozumienia, w Sobieskim zaś jest po prostu rozkochany". Cytuje też 
entuzjastyczną opinię Teofila Sygi (związanego z obozem narodowym), że partie 
książki "są najrozkoszniejszą lekturą".
Cóż z tego, kiedy rezerwiści z pułku noszącego imię Jana Sobieskiego uznali, że 
ich patrona i bohatera znieważono. Grozi Boyowi fizyczne niebezpieczeństwo. 
Dzielna Zofia Żeleńska, opowie później ich syn aktor, sypiała, w tajemnicy przed 
mężem, na posłaniu w kory-
284
tarzu z pistoletem pod poduszką. Zdecydowano, że pisarz musi na pewien czas 
wyjechać za granicę, zniknąć swoim wrogom z oczu. Nie miał paszportu, bratanek 
wykorzystał swoje kontakty, żeby paszport wydano w trybie przyśpieszonym. Lato 
1938 roku spędził Tadeusz Boy-Żeleński na francuskiej Riwierze. Znalazła się tam 
i Irena Krzy-wicka.
Charakter ich stosunków okresowo się zmienił. Był to wciąż bliski związek, wciąż 
długie rozmowy telefoniczne, ale współżycie fizyczne zostało zawieszone. Irena 
chciała mieć drugie dziecko, córkę, koniecznie córkę, a w ogóle wykryła w sobie 
nieprzebrane tęsknoty macierzyńskie - gdyby warunki się inaczej ułożyły, jest 
pewna, że miałaby wokół siebie całą gromadkę. Dziecko powinna mieć z mężem, 
tylko z nim. Boy był tego samego zdania, powiedział: "Jesteś młoda, Iruszko, 
masz prawo robić to, co ci się podoba". Nie udało się mieć córki, na świat 
przyszedł znowu syn, Andrzejek, już nie taki piękny jak Piotruś, ale równie 
zdolny. (Przejdzie za lat kilkanaście ciężką chorobę Heinego-Mediny, która nie 
przeszkodzi mu jednak - dzięki poświęceniu Ireny, wspaniałej matki - zostać 
wybitnym fizykiem). A Boy? Odsunięty, nie rozpaczał. I nie dlatego, że nie był 
już zdolny do szaleńczej miłości - wiek nie ma tu nic do rzeczy. Z Ireną to 
zawsze była inna miłość: nie opętanie, ale czułe przywiązanie. Spokojne 
partnerstwo i harmonia w pożądaniu. (Ze strony Ireny, według jej zwierzeń, 
szaleńcza miłość, która jednak, po pewnym czasie, nie przeszkodziła jej w 
próbowaniu "eksperymentalnych" kontaktów z innymi). Wiele wskazuje na to, że w 
tym czasie, coraz trudniejszym, narasta przywiązanie Tadeusza do żony, zawsze 
zresztą silne, ale teraz odczuwa co dzień jej obecność u swego boku, wsparcie. 
Jeśli można mówić o kobiecie jego życia, to jest nią ona, Fuś, pani domu, która, 
w nowym mieszkaniu na Krakowskim Przedmieściu, przyjmuje w soboty gości, 
częstuje herbatą, kawą (nigdy żadnego alkoholu!) i ciasteczkami własnego 
wypieku, których tajemnicy, odziedziczonej po matce i babce Pareńskich, pilnie 
strzeże. To nikt inny, ale właśnie Irena będzie w swoich wyznaniach 
"gorszycielki" podziwiać Zosię za poczucie humoru i umiejętność prowadzenia 
rozmowy. Ona zaś temat Ireny (jak zaświadcza Barbara Winklowa, która miała 
sposobność z panią Żeleńską rozmawiać) - obchodziła milczeniem. Bywał podczas 
tych sobotnich wieczorków tak często poniewierany w recenzjach (ale
285
zawsze z powodów "zasadniczych") Leon Schiller, produkował się czasem dyrektor i 
reżyser Teofil Trzciński, pokazywał się całkiem trzeźwy Stefan Jaracz, Irena 
zapamiętała, że recytował Sokratesa tańczącego Tuwima. Pojawiała się nawet, 
kiedy zdarzyło jej się wpaść do Warszawy, Jadwiga Mrozowska. Nie trzymały się 
jej już figle -wspomina Irena - "była to starsza, poważna pani, o siwiejących 
włosach, teozofka, która właśnie przedsiębrała długą i kosztowną wyprawę do 
Tybetu, w poszukiwaniu Wiecznej Tajemnicy". O snuj się, złota nitko, snuj - mógł 
z melancholią powtarzać słowa swojej piosenki gospodarz domu. Chętnie widzianym 
gościem był nowy przyjaciel, pan Jean Fabre, młodszy o trzydzieści lat od pana 
Żeleńskiego radca kulturalny ambasady francuskiej. (Plonem jego pobytu i studiów 
w Polsce była, znakomicie udokumentowana i potoczyście napisana, książka 
Stanisław August i ludzie oświecenia, przyznająca ostatniemu królowi wysoką 
rangę). Sam pan Żeleński przesadnie się nie udzielał, na ogół milczał, zdarzało 
się, że obszedłszy gości, wymykał się chyłkiem do swojego gabinetu, do dwóch 
maszyn do pisania z wkręconymi arkuszami papieru. Młodemu Jerzemu Giedroyciowi, 
który przyjaźnił się ze Staszkiem Żeleńskim, ojciec kolegi wydał się nudny. Bo 
też niełatwo się otwierał - zamyślony, nieśmiały - trzeba było czyjejś 
pobudzającej go obecności. Ale kiedy się otworzył...!
Tłumaczył Prousta. Długo się opierał nagabywaniu: nie chciał -chyba że 
wyjątkowo, dla Andre Gide'a - wkraczać w dziedzinę literatury współczesnej. To 
on pierwszy zasygnalizował, już w roku 1924, niezwykłość tego zjawiska w 
artykule Nowe słońce literatury. Jeszcze w 1931 roku, w prywatnym liście, 
odżegnuje się od planów tłumaczenia Prousta. W kilka lat później usłyszał od 
wydawcy: - Albo tłumaczenia Prousta dokona Boy, albo polskiego Prousta nie 
będzie. Poczuł w końcu coś na kształt wyrzutów sumienia: był odpowiedzialny za 
brak Prousta po polsku! Trzeba się było zabrać do pracy.
Myślę, że pojawiła się w samą porę. Po tych wszystkich swoich kampaniach, po 
nieustannym przebywaniu, raczej mimo woli, na pierwszej linii, miał prawo, 
zakurzony, posiniaczony, z nie zabliźnionymi ranami, znaleźć się w bezpiecznym, 
spokojnym miejscu na tyłach, oddać się umiłowanemu trudowi. Powrót do 
"benedyktyństwa". W celi swojego obszernego gabinetu (gdzie stał i tapczan, na 
którym można było przyleć) znalazł nad zawiłym a tak pociągającym tekstem
286
Prousta swoje schronienie. Trzeba było rozwiązać wiele problemów -niektóre o 
znaczeniu zasadniczym. Kiedy miał jakieś wahania, naradzał się z Fabre'em. Fabre 
napisze po latach wspomnienie o Tadeuszu Żeleńskim, które Paul Cazin spożytkuje 
do francuskiego wydania Marysieńki (1972). Cazin, tłumacz Paska i Pana Tadeusza 
(prozą), zaczął pracę nad Marysieńką w maju roku 1938. Po roku Boy pisał do 
niego: "Pawełku drogi... zlituj się, czyby nie można przyśpieszyć tempa? W tym 
tempie nie ma mowy, żebym dożył końca tej roboty!". W czarną godzinę padły te 
słowa. Paul Cazin zakończył tłumaczenie dopiero po wojnie. Na wydanie książka 
czekała jeszcze ponad dwadzieścia lat. Poznałem Paula Cazina, siwiutkiego jak 
gołąbek, w Oborach (bo gdzież by indziej), w których piszę te słowa. 
Rozmawialiśmy oczywiście o Boyu - mówił o nim jak zakochany młodzieniaszek.
Jest moda wyrzekać na Boyowskie tłumaczenie Prousta - lubią się swoim 
niezadowoleniem popisywać ci, którzy czytają francuskie dzieła w oryginale. Ale 
przecież nie o nich chodzi, ale o polskiego czytelnika. Boy w przedmowie do W 
stronę Swanna (ileż rozterki, przyznaje w liście, przysporzył mu sam tytuł) 
wyjaśnia czytelnikowi podjęte przez siebie decyzje. Zdanie Prousta to "dziwne 
monstrum", długie i kręte. "Takiego, jak jest w oryginale, nie zniósłby często 
język polski. To, co się przyjmuje od Prousta, tego czytelnik nie darowałby 
tłumaczowi". Więc ciął te zdania, łamał je i składał na nowo; "często - aby 
osiągnąć przejrzystość - trzeba było dzielić je na części". Zwiększył liczbę 
akapitów i wyodrębnił dialogi, książka stawała się bardziej czytelna. "Nie 
sądzę, abym był przez to w niezgodzie z intencjami Prousta, który wielokrotnie w 
korespondencji swojej wyraża gorączkowe pragnienie, aby być czytanym - i to nie 
przez szczuplejszy krąg wyrafinowanych intelektualistów, ale przez szeroką 
publiczność. I wciąż w ciągu tej pracy słyszałem wewnątrzną muzykę myśli 
Prousta, i tę starałem się zachować i oddać".
Mniejsza o sarkających: mamy W poszukiwaniu straconego czasu po polsku! Wydawał 
je w zgrabnych, niezbyt sążnistych tomach "Rój", do wojny ukazało się pięć 
ksiąg, w piętnastu tomach: W stronę Swanna, W cieniu zakwitających dziewcząt, 
Strona Guermantes, Sodoma i Gomora, Uwięziona. Reszta w druku. Zrobiła się moda 
na Prousta. Książka analizująca różne odcienie snobizmu - sama stała się 
przedmiotem snobizmu. Ktoś założył "narodową" kawiarnię "Swann"
287
z informacją, że "Żydom wstęp wzbroniony". Biedaczyska, słabo się w tym Prouście 
orientowali, nie wiedzieli, że Swann był Żydem. No i sam Proust - jeśli przyjąć 
ich punkt widzenia, rasistowski.
Zatopiony w Prouście, publikował w "Wiadomościach Literackich" kolejne o nim 
studia. Kto czytał dwa grube tomy George'a Paintera, który dziesięć lat 
poświęcił na tropienie śladów Prousta, ten tym bardziej może podziwiać wiedzę i 
przenikliwość naszego pisarza, który ani takich możliwości nie miał, ani czasu, 
ani potrzeb. Niemniej, znał wszystko, co wówczas istotnego napisano o Prouście, 
wymienia prace trzech autorów jako najwybitniejsze (Feuillerata, Salliere'a, 
Mas-sisa), znał epokę, pamiętał ją zresztą ze swojej młodości, a przede 
wszystkim przeniknął, jak nikt inny, postacie, obcując z nimi i analizując ich 
język - jako tłumacz! Te szkice miały się złożyć na książkę Proust i jego świat 
- nie zdążyła wyjść przed wojną, ukazała się dopiero w roku 1958 jako 13 tom 
Pism w nakładzie 30 tysięcy egzemplarzy, pożeniona jednak niefortunnie z 
drugorzędnym Obiadem literackim. Nie wolno nam zapominać, że przez cały czas był 
recenzentem teatralnym, skrupulatnym i obowiązkowym, jak to on - i już do samej 
wojny w "Kurierze Porannym". Coraz gorzej się w nim czuł, zwłaszcza od 1938 
roku, kiedy naczelnym redaktorem został kolega Ferdynand Goetel, wtedy już 
rzecznik faszyzmu. A i dawni piłsudczycy, od czasu utworzenia Obozu Zjednoczenia 
Narodowego, przechylili się -walcząc o przechwycenie dusz radykalnej młodzieży - 
mocno na prawo. Felieton Boya, odcięty od reszty dziennika symboliczną kreską, 
którą tak sobie cenił, świadczy tylko o nim, nie o piśmie.
Syn gra znowu w Teatrze Polskim. Recenzent wymienia czasem nazwisko Żeleński, na 
ogół wtedy, kiedy wylicza udane epizody. Często zwraca uwagę na grę aktora 
charakterystycznego, który nazywa się Jacek Woszczerowicz: zawsze ten młody 
człowiek czymś się wyróżni. Oboje z Fusiem wybierają się do Polskiego na Gałązkę 
rozmarynu Zygmunta Nowakowskiego. Reżyseruje ulubieniec Boya: Aleksander 
Węgierko. Premiera - wystarczy spojrzeć na datę: 9 listopada 1937 roku - ma 
uczcić rocznicę odzyskania niepodległości. "Sztuka potrzebna" - napisze Boy. 
Ustawi ją, bez ironii^ oddając po prostu sprawiedliwość gatunkowi, "obok 
Kościuszki pod Racławicami, napisanego przed przeszło pół wiekiem", na który 
prowadzono wielokrotnie dzieci - wspominał o tym w innym miejscu - jako na wzru-
288
szacz patriotyczny. Nie inaczej ta Gałązka rozmarynu: Nowakowski, popularny 
felietonista "IKC", autor Przylądka dobrej nadziei i Rubiko-nu sam były aktor, 
który wcielał się we wszystkich teatralnych Konradów i Kordianów w Krakowie i o 
którym Boy często pisał, otóż ten zdolny pan zna się na teatralnej robocie. Tej 
zręczności mu nie zbywa - pisze recenzent - "raczej ma jej chwilami za dużo". 
"Niczego mi nie oszczędzono" - cytuje kilkakrotnie usłyszane wśród widzów 
powiedzenie Franciszka Józefa. Były momenty tak ckliwe, że "gotowi byliśmy 
błagać autora o pardon". Złośliwiec Woszczerowicz, kiedy Nowakowski zjawił się 
za kulisami, dziękując aktorom za wzruszający do łez spektakl, miał mu (według 
tego, co od niego usłyszałem) powiedzieć: "Mistrzu, sukces byłby jeszcze 
pełniejszy, gdyby rozdał pan widzom po cebuli".
Felietonom recenzyjnym daje teraz własne, nieraz intrygujące tytuły. Uderza 
zwiększenie ich objętości. Mniej błyskotliwe niż w latach poprzednich - chociaż 
zawsze świetnie napisane - bardziej są za to szczegółowe w analizie, ktoś mógłby 
powiedzieć: "solidniejsze". Czy to znak czasu - że coraz trudniejszy? Czy w grę 
wchodzi wiek? Powracają na scenę wielokrotnie już recenzowane sztuki, powtarzają 
się nazwiska, znowu Miłaszewski i znowu Jan Adolf Hertz: byłaby okazja 
wielkodusznie pochwalić - niestety, nie ma za co. Za to można pochwalić Obroną 
Ksantypy Morstina. I nareszcie zaprzyjaźniony Bru-no Winawer dał coś, co jest 
nie tylko dowcipne (to mu się nieraz zdarzało), ale dobrze i logicznie 
skonstruowane: Żywy ładunek. Po raz pierwszy pisze z zastrzeżeniami o 
Pirandellu. Znowu trzeba pisać o Żabusi Zapolskiej, zastrzega się więc, że nie 
ma nic nowego do powiedzenia - i daje najświetniejszą analizę tej sztuki ze 
wszystkich, jakie zdarzyło mu się na jej temat napisać.
Traktując bardzo poważnie swoją służbę czysto dziennikarską, pisze ogromną ilość 
notatek, podsumowań, przeprowadza nawet - on, wielki Boy! - wywiady. Przyjrzyjmy 
się jego zmaganiom o sztukę Marceliny Grabowskiej Dzieci nie chcą żyć. Tę 
sztukę, z rekomendacji założonego przez Boya towarzystwa "Młody Teatr" 
(uczestniczyli w nim także Nałkowska, Lorentowicz, Szyfman, sekretarzował 
Tadeusz Breza), podjął się wystawić warsztat teatralny szkoły aktorskiej. Cenzor 
zatrzymał spektakl z powodu jego drastyczności. Boy (tylko on - nikt inny!) 
odwołuje się w "Kurierze Porannym" do opinii czytel-
19 - Błazen - wielki mąż
289
ników notatką pt. Czy nie za gorliwie? Cenzor, przekonany argumentami Boya - 
chodzi przecież o pokaz zamknięty - uchyla zakaz. Boy natychmiast zawiadamia o 
tym czytelników w następnej notatce: Uchylenie zakazu przez cenzurą. Po czym 
następuje artykuł: tym razem już recenzja ze sztuki Grabowskiej. Recenzja ani 
zła, ani dobra -rzeczowa. Utwór zainteresował go głównie jako symptom tych 
czasów niespokojnych, w których dzieci (w sztuce pani Marceliny) odmawiają 
dalszego życia. Aż trzy razy zasiadł do maszyny dla sztuki początkującej 
autorki... Prawda, że po debiucie, który kiedyś w recenzji z przedstawienia w 
Teatrze Kameralnym uznał za interesujący. I w ten sposób zaciążył nad życiem tej 
kobiety. Nigdy nie mogła zapomnieć, że Boy ją pochwalił, była rozgoryczona, że 
nie wystawia się jej sztuk, jej, która przecież (jak mi to powiedziała w 
rozmowie telefonicznej) jest... klasykiem. Biedna pani Marcelina, nie udało się 
dla niej nic zrobić, teatry nie chciały jej grać...
W ostatnich recenzjach coraz częściej spotykamy nazwiska ludzi, których istotna 
działalność przypadła na czasy powojenne i które zapisały się w naszej pamięci. 
Obserwujemy początki Erwina Axera, Saszy Bardiniego, Kazimierza Rudzkiego. Jan 
Rybkowski, późniejszy reżyser filmowy, występuje jeszcze jako dekorator. 
Wszystko to stanowi dodatkowy pieprzyk tych felietonów (zgromadzonych 
pośmiertnie przez wydawcę Pism w tomie 1001 noc teatru - tytuł przewidziany 
przez Boya). Czytelnik wie tym razem więcej od autora i jego bohaterów. Może 
pozwolić sobie na wzruszenie - wie, jaki będzie los tych ludzi; wie, którzy 
zginą, którzy zostaną przy zawodzie, którzy rozpłyną się we mgle. Zwraca uwagę 
na nazwiska, wtedy świetne, które już niedługo zapiszą się ponuro w naszej 
świadomości. Przynęta dla pań -pisze recenzent - to Igo Sym, "piękny, smagły i 
nieodgadnion y". Minęło zaledwie kilka miesięcy od napisania tych słów i nie 
było już kłopotu z odgadnięciem Igo Syma: paradował po Warszawie w hitlerowskim 
mundurze. Zastrzelono go z wyroku podziemia, co pociągnęło za sobą represje w 
świecie aktorskim. Ale na razie gra w polskiej operetce Panna wodna, bardzo 
patriotycznej, a jakże, apelującej o datki na Fundusz Obrony Morskiej.
Nad wszystkim unosi się teraz cień nadciągającej wojny. W antraktach Brata 
marnotrawnego Wilde'a (marzec 1939 roku) "ludzie z zatroskanymi minami 
wymieniali półgłosem najpoważniejsze "ko-
290
munikaty" alarmujących plotek". (Już wiadomo, że Hitler zażądał od ministra 
Becka kapitulacji w sprawie Gdańska i eksterytorialnej autostrady przez 
"korytarz").
Przeczucie końca, a przynajmniej świadomość powagi wydarzeń. Drażni go w 
szopkach politycznych "niemiły ton papkinady, antycypowanych zwycięstw nad 
lekceważonym bez miary przeciwnikiem... I może to jest wina stanu Europy, że 
wychodzi się z tej szopki pod wrażeniem koszmaru. W tym sensie stanowi ona 
wierne odbicie chwili". (Pamiętam aktorkę, wykrzykującą zwycięsko podczas 
"podwieczorku przy mikrofonie": "Damy mu korytarz - lecz do malowania!". 
Oklaski).
Przedostatnią recenzją jest sprawozdanie z Genewy Shawa, z postaciami dyktatorów 
ucharakteryzowanych na Hitlera i Mussoliniego, ostatnia wyraża ostro niechęć do 
Wesela Fonsia Ruszkowskiego. Na krótko przed końcem świata Boy-Żeleński 
podsumowuje swoje długoletnie potyczki z farsą w Teatrze Letnim. Nawet z okazji 
siedemdzie-sięciolecia teatru (Jubileusz budy) nie zdobył się dla niego na 
jubileuszową obłudę, przeciwnie, przypomniał "ów rechot tępego, 
nieinteligentnego śmiechu, tego specjalnego śmiechu, jaki słyszy się tylko w tym 
teatrze, w żadnym innym".
W sierpniu 1939 roku spędził dwa tygodnie wakacji w Zakopanem z Ireną, która 
zwierza się nam, że "wzajemna przyhamowana miłość wybuchła z nową siłą [...], 
nigdy nie odczułam tak bardzo naszej kompletnej bliskości i szczęścia, jakie 
dawała wspólna obecność". Groza wojny już wisiała nad nimi, wracali razem do 
Warszawy "w ciężkim od rozpaczy ludzkiej pociągu". Nigdy go już więcej nie 
zobaczyła.
XXI USQUE AD FINEM
Tłumaczył Prousta. Czas odnaleziony, ostatnie strony ostatniego tomu cyklu - to 
brzmi jak "ostatni zajazd na Litwie" - coś najwyraźniej się kończy, jeszcze nie 
wiadomo, co się zaczyna. Trzeba robić swoje - zdążyć z tym tłumaczeniem. Na 
Warszawę padają bomby -uwaga, przeszedł, ogłaszam alarm dla miasta Warszawy - 
wszyscy w domu śpieszą do piwnicy, on się opiera, nie przerywa pracy. Bomba 
wybucha niedaleko, od wstrząsu rozpryskują się szyby, odłamki szkła zasypują 
biurko. Nie, nic mu się nie stało. Zgadza się odsunąć biurko o dwa metry od 
okna. Wraca do pracy.
Taki bohaterski? Ależ skąd, bynajmniej, nigdy nie pozował na bohatera. Po 
prostu: stanie się to, co się ma stać - przed przeznaczeniem nie uciekniesz. Nie 
na darmo tłumaczył Diderota; "Wszystko, co nas spotyka na świecie, dobrego i 
złego, zapisane jest w górze" -przekonywał Kubusia Fatalistę kapitan. "Oto mi 
wielkie słowo!" -przyznał jego Pan. Być może, iż teraz on, tłumacz, przypomniał 
sobie ten tekst i pomyślał, ze znaną jego przyjaciołom tolerancją: coś w tym 
jest. Jakiś sposób na czas katastrofy. Niejednokrotnie będziemy mogli odtąd 
obserwować u niego postawę Fatalisty - tyle że nie człowieka młodego, jak jego 
Kubuś, nie rozbrykanego i pełnego humoru urwipoł-cia - ten jego fatalizm będzie 
podbudowany znużeniem, smutkiem, pozwoli mu jednak zachować pełen rezygnacji 
spokój w najbardziej dramatycznych sytuacjach.
Bomby zaczęły padać w piątek, a w sobotę wieczorem, 2 września, pilny recenzent 
idzie do teatru, na pewno z żoną - samego by go nie puściła! - do Letniego w 
Ogrodzie Saskim, tak, do tej samej "budy",
292
w której coraz gorzej się czuł. Ale tym razem jest szansa, że będzie inaczej: ta 
ostatnia premiera w niepodległej Warszawie (o czym jeszcze nie wie), to Serce w 
rozterce, czyli Ślusarz widmo Nestroya w przeróbce Tuwima. (Od Nestroya, 
oglądanego jeszcze w dzieciństwie w Krakowie - do Nestroya, mógłby powiedzieć; 
jak od Romulusa do Romulusa). "Miasto, pod ciągłym alarmem lotniczym, było 
ciemne -opowiadał po upływie z górą roku w "Nowych widnokręgach" - szło się 
przez ulicę ze ślepą latarką, nad głową warczały samoloty". A teraz sala: wydała 
mu się niesamowicie widna. "Ujrzałem same dobrze znajome twarze. I nie dziw, bo 
z publiczności nie było dosłownie nikogo, była tylko garstka owych "ludzi 
teatru", obecnych na każdej premierze. Przedstawienie odbyło się normalnie - po 
raz ostatni". Nie wiemy, co o tej pracy Tuwima myślał: recenzja nie została 
napisana.
W poniedziałek, 4 września, późnym wieczorem, jego bratanek, prokurator 
Władysław Żeleński, dowiaduje się, że zarządzono ewakuację ministerstw - jeszcze 
nie ma decyzji, czy stolica będzie broniona (zapadnie ona później). Bratanek 
nalega, żeby stryj się ewakuował: musisz, na pewno jesteś na niemieckiej liście 
proskrypcyjnej. Ton był "kategoryczny" - przyznaje we wspomnieniu. Hitlerowcy 
nie wybaczą tego "łobuziaka", drwin i potępienia rasizmu. "Decyzję (za Boya) 
powziąłem odruchowo" - ocenił pan Żeleński, opisując po latach te dramatyczne 
godziny. Minister sprawiedliwości, Witold Grabowski, przyznał Boyowi miejsce w 
pociągu dla swoich urzędników. Stryj, składa świadectwo pan Żeleński, w rozmowie 
telefonicznej "przystał prawie automatycznie". Ale był "zdruzgotany". Pan 
Żeleński, świadom wszystkich dramatycznych - tragicznych w ostatecznym 
rezultacie - następstw tej decyzji, bierze całkowitą odpowiedzialność na siebie. 
Posłuchajmy: "Ulegając mi, Boyowie zjawili się w gmachu ministerstwa przy ul. 
Długiej, z małą walizeczką podręczną. [Były w tej walizeczce, jak sądzi syn, 
szkice o Prouście - J.H.]. Usiedli na ławce w sieni, gdy tymczasem palono w 
kotłowni archiwum. [...] Świtało, gdy Zofia Żeleńska odjechała w prywatnym 
samochodzie mojego kolegi, Olgierda Missuny. [...] Boyowi przypadło miejsce w 
odjeżdżającej na dworzec karetce więziennej. Tak mi pozostał w oczach, za 
kratkami".
Wszystko odbyło się tak nagle, że Irena nie została powiadomiona. Zresztą, któż 
mógł przypuszczać, że to na zawsze? Przecież jest
ł
293
front na zachodzie, Francja i Anglia, które wkrótce powinny zacząć ofensywę. Na 
zawsze czy na trochę, ale jakieś wierzchnie okrycie trzeba mieć, Boy - według 
opowieści syna, podanej przez B. Winklo-wą - wrócił z Dworca Wschodniego do domu 
po płaszcz i wtedy Staszek, zmobilizowany właśnie do wojska, widział ojca po raz 
ostatni.
Według relacji pana Krzysztofa Bieńkowskiego, prokuratora Sądu Najwyższego, 
który jechał pociągiem w tym samym przedziale co pisarz, mąż i żona widzieli się 
jeszcze na jakiejś stacyjce wołyńskiej, rozmawiali przez okno, umawiali się - 
pamięta pan Krzysztof B. - że spotkają się w Dubnie, a stamtąd skierują się do 
Lwowa, do Maryny, obecnie pani Grekowej. Nie chciał, uważa pan Bieńkowski, żeby 
żona dosiadła się do pociągu narażonego na niemieckie bombardowania. (On sam, 
Boy - ciągle wg pana Bieńkowskiego - zachował podczas bombardowań spokój trochę 
kamienny, nie wychodził z przedziału; znowu chyba to samo: stanie się to, co się 
ma stać). Pociąg ruszył uwożąc męża - żona została na peronie - i to było ich 
ostatnie widzenie. Pan Missuna zmienił później plany - nie pojechał do Dubna, 
postanowił odwieźć będącą w ciąży żonę do majątku jej ojca. Boyowa powlokła się 
z powrotem do Warszawy, do domu i syna. Jak takie wędrowanie wtedy wyglądało, 
można się dowiedzieć z dzienników wojennych Zofii Nałkowskiej, która też 
zdecydowała się na powrót do Warszawy, odciętej wtedy przez niemieckie 
oblężenie.
8 czy 9 września Boy znalazł się we Lwowie. Lwów, wciąż jeszcze polski, semper 
fidelis, szykował się do obrony przed Niemcami. Spójrzmy na kalendarz: 
wkroczenia Armii Czerwonej nikt jeszcze się nie spodziewał. Donoszono, że pod 
Gródkiem Jagiellońskim armia generała Sosnkowskiego stawia z powodzeniem opór 
przeważającym siłom hitlerowskim. Boy nie powędrował więc "w stronę Sowietów" 
(by użyć pojęcia z jego tłumaczenia Prousta) - to oni przywędrowali "w stronę 
Boya". Zatrzymał się w domu profesorskim na Romanowi-cza 7, w obszernym 
mieszkaniu Maryny i Jana Greków, którzy udostępnili mu w tym celu swoją 
bibliotekę. Znalazł się między książkami. Wyszedł na miasto, które tak dobrze 
znał, z dawnych szaleństw z Kornelem i z sukcesów szopki Zielonego Balonika, i 
skierował się do kawiarni "George'a", zatłoczonej uchodźcami. Witold Zechenter, 
krakowianin, który pamiętał doktora Żeleńskiego jeszcze jako lekarza, ze swojego 
dzieciństwa, a później stykał się z nim, kiedy Boy przej-
294
ściowo pisywał recenzje do "IKC" (w każdym niedzielnym numerze tego pisma na 
pierwszej stronie dodatku literackiego drukowano okolicznościową rymowankę 
Zechentera), ujrzał Boya "przesuwającego się wśród stolików. Zewsząd wyciągały 
się do niego dłonie, ściskano go, cieszono się, że jest zdrów i cały, witano 
niemal owacyjnie. Ujrzał mnie - i tak przez dłuższy czas, wśród popychań 
przechodzących, wśród przerw na nowe przywitania, rozmawialiśmy na stojąco. 
[...] Boy zapytywał o Kraków [...] czy bomby niemieckie nie uszkodziły miasta". 
Zechenter stwierdził u niego, w tym kawiarnianym gwarze, "pewne niedomaganie 
słuchu". Potem Boy odwiedził inne kawiarnie, spotkał się z Aleksandrem 
Maliszewskim, Zygmuntem Nowakowskim, którego Gałązkę rozmarynu potraktował tak 
życzliwie.
"Afisze oznajmiały, że teatr gra" - opowiadał zwięźle sam Boy. Wszedł od strony 
kulis, chciał pokazać się aktorom. Musiało ich to podniecić: Boy na widowni! 
Niestety, nie jako recenzent, za późno się pojawił. "Grano to, co wojna zastała 
na afiszu, komedyjkę Stare wino (Hicksa i Dukesa). Na widowni było kilkanaście 
osób. Co chwilę groziło, że i aktorzy, i publiczność znajdą się razem w 
schronie. Dograno do końca, ale to "stare wino" nie miało dawnego smaku. 
Wyszedłem z uczuciem, że coś się kończy, coś zapada w przeszłość". W repertuarze 
była jeszcze Obrona Ksanty-py Morstina, "miła komedyjka", jak ją teraz nazwał. 
(W połowie listopada, kiedy przybyłem do Lwowa, wówczas już we władaniu Armii 
Czerwonej, afisze reklamujące Obroną Ksantypy jeszcze wisiały - zamarzyło mi się 
wtedy, że się na to wybiorę, niestety nie miałem pieniędzy, starczyło, z trudem, 
na ciemny chleb z bryndzą. Zobaczyłem tę sztukę kilkadziesiąt lat później w 
telewizji - zwietrzała z kretesem).
"Tak się złożyło - opowiada Zygmunt Nowakowski w felietonie Wieczny tłumacz 
napisanym w Paryżu w roku 1940 - że pozostawałem [z Boyem] w kontakcie dość 
bliskim i odwiedzaliśmy się wzajemnie pomiędzy jednym nalotem a drugim. Czytał 
niezmiernie wiele... i tłumaczył. Bez tego nie mógł żyć..." Robić swoje - jego 
stare hasło, jeszcze z tamtej wojny - robić swoje w każdych warunkach. Co 
tłumaczył? Tego się od felietonisty nie dowiadujemy. Może Diderota? - zwierzał 
się przecież W. Natansonowi, właśnie we Lwowie, że zaczytuje się w Diderocie.
295
A potem weszła Armia Czerwona - 22 września - "pojawiły się plakaty - opowiada 
Nowakowski - wzywające do rejestrowania się wszystkich zawodów z osobna. [...] 
Zapanował szał rejestracji, któremu ulegliśmy obaj z Boyem". Obaj zarejestrowali 
się w związku dziennikarzy, ktoś poradził Nowakowskiemu, żeby zarejestrował się 
dodatkowo u literatów, którym po staremu prezesował Ostap Ortwin, sekretarzem 
był Teodor Parnicki. Tam zastał markotnego Boya. Wyszli razem na ulicę, szli w 
milczeniu, nagle Boy przystanął i zaczai się żegnać. - "Dokąd pan idzie? - 
spytałem. - Wie pan, spróbuję się zarejestrować u lekarzy... To także fach... - 
W takim razie ja pójdę się zarejestrować w związku aktorów, to także fach... - A 
pan od dawna już nie występuje? - spytał Boy. - Nie tak dawno, jak pan nie 
leczy... Zaczęliśmy się śmiać śmiechem wcale nie wesołym".
Trochę później, już w październiku, Nowakowski radził mu -jak powiada - albo 
wracać do Warszawy, albo z nim - na Zachód! przez zieloną granicę! do Paryża!... 
"Hm, Paryż... - szepnął". I to wszystko, nie raczył skomentować. "Siedział w 
milczeniu, zgarbiony i jeszcze starszy niż przed chwilą"... Warszawa, cóż, to 
nie była ta Warszawa, z "Wiadomościami Literackimi", które stanowiły jego 
warsztat pracy... i te teatry, z których pisywał recenzje. "Miał coś jakby łzy w 
oczach". Felietonista "IKC" zapomniał, że w Warszawie powinna była być rodzina, 
o której nic wtedy jeszcze nie wiedział - co się dzieje z Fusiem? a Staszek, jak 
poszło mu wojowanie? - i stąd zapewne łzy w oczach. Pamięta o tym pan Władysław 
Żeleński w artykule Decyzja Boya we Lwowie. Przypomina, że Boy był skryty, "może 
przez wrodzoną mu w rozmowie wstydliwość i powściągliwość w tematach prywatnych" 
- i dlatego nie wyjawił swoich rodzinnych niepokojów. "Nie dodał także, że brak 
mu może sił i energii, by podjąć ryzyko drogi na zachód - z młodszym od siebie o 
17 lat Nowakowskim". Mężczyzną wysportowanym, nie tylko byłym aktorem od 
pierwszoplanowych ról, ale i zapalonym futbolistą (w swoim londyńskim 
testamencie prosił, żeby go pochowano pod bramką Cracovii; życzenia tego nie 
spełniono). Władysław Żeleński przytacza świadectwa, że po nawiązaniu 
korespondencji (głównie przez przyjaciółkę służącej Krzywickiej, z okolic 
Małkini nad Bugiem), Boy zamierzał wrócić do Warszawy -bas Prokopieni miał ten 
powrót zorganizować. Nie doszło do tego. Kto
296
wie, może przezorna Zosia ostrzegała: zaczekaj, nie ruszaj się, tu jest 
niebezpiecznie, trzeba przetrwać, na wiosnę może się dużo zmienić.
Wiadomo, że pracował przez pewien czas w klinice dziecięcej profesora Franciszka 
Groera, na oddziale profesora Stanisława Progul-skiego, i że "było to smutne, 
jak wtedy, jak dawniej". Ale wkrótce dostrzegli go literaci i organizujący się 
nowy Związek Pisarzy -i wyciągnęli po niego ręce. Zarząd "komitetu 
organizacyjnego", do którego włączono Boya (prócz niego Broniewski, Wat, 
Wasilewska, jacyś literaci ukraińscy i żydowscy), miał się zajmować sprawami 
bytowymi. Stary związek literatów polecono rozwiązać, nowy dostał siedzibę w 
pałacyku hrabiego Bielskiego przy ulicy Kopernika. Hrabia był z takiego obrotu 
rzeczy zadowolony (póki go nie wywieźli), obawiał się, że wprowadzą mu konie do 
pałacu - zwierzał się Adolfo-wi Rudnickiemu - dostał pisarzy. Podczas 
literackiego sylwestra odgrywał rolę gospodarza, witał gości w smokingu i 
białych rękawiczkach, znosił rzeczywistość z fasonem.
Pamiętnikarze opowiadają o przyjmowaniu Boya-Żeleńskiego do "prof-spiłki". 
Chociaż to będzie za wiele miesięcy, zajmijmy się tym już teraz. Przewodniczył 
pisarz ukraiński Aleksander Hawryluk. Boy, kiedy przyszła na niego kolej, wstał, 
jak każdy kandydat. Hawryluk, trzymając w ręku życiorys Boya, "podniósł się 
także i powiedział: -W obecności pisarza, który stworzył więcej dzieł niż nie 
jeden przeczytał, nie on sam, ale ja powinienem powstać". Burza oklasków. "Pod 
adresem Boya? - zapytuje w swojej relacji Michał Borwicz. - Zapewne. Ale również 
dla Hawryluka: za to [...], że umiał bodaj na chwilę przywrócić hierarchię 
rzeczy". To bardzo istotne słowa: bo "hierarchia rzeczy" była wywracana i 
gwałcona. I wcale niekoniecznie z powodu wojny - częściej przyczyną było 
doktrynalne zaćmienie mózgu. Boy jednak uznał, że musi coś powiedzieć, ci 
oklaskujący go ludzie czegoś od niego oczekują. Przełamał nieśmiałość, wspomniał 
o swoim liberalnym światopoglądzie - aluzyjnie, jak opowiadał obecny na tym 
zebraniu Piotr Rawicz (później, w powojennym Paryżu, autor głośnego wśród elity 
francuskiej Notesu kontr-rewolucjonisty) - i zakończył: "Należę do starszego 
pokolenia, które wzrosło i wychowało się pod zaborami i które tęskniło do 
niepodległej Polski. Toteż do tej niepodległości, której się doczekałem, byłem 
przywiązany". Były to niezwykłe słowa, tam, wśród tego morza ukraińskiego, po 
oświadczeniu Moło-
297
towa, że Polski, "tego bękarta traktatu wersalskiego", nigdy już nie będzie, 
liturgia zebrań przewidywała inne słowa, chowanie uczuć dla siebie. Znowu na 
chwilę została przywrócona "hierarchia rzeczy"! Boy, powiedziawszy to, wydusił 
jeszcze z siebie: "Teraz, gdy wojna...".
Urwał. Hawryluk próbował podsumować: "wojna ukazuje liberalizm w nowym świetle". 
Ktoś zaprotestował, że pisarz "tym niedopowiedzeniem chciał wyrazić dużo więcej. 
Boy dalej milczał...".
Działa politechnika lwowska, z wykładami profesora Kazimierza Bartla, 
wielokrotnego premiera, którego podręcznik geometrii wykreśl-nej zamierzają 
wydać Rosjanie, otworzył podwoje Uniwersytet Jana Kazimierza, wykłada w nim 
mnóstwo wybitnych profesorów, jest Chwistek, Parnas, Ganszyniec, Kleiner, 
Taszycki, Łempicki, kierownikiem katedry romanistyki jest Zygmunt Czerny. 
Wiadomo im, że we Lwowie przebywa, przycupnąwszy jako lekarz w klinice 
dziecięcej, Boy-Żeleński - a gdyby tak zaproponować mu cykl wykładów na 
romanistyce? Na przykład o Prouście? Co na to Fuś? Jest październik, przez 
granicę wciąż jeszcze można się przedostać (ja przekroczyłem ją 8 listopada), 
przewożą listy, pisane na wszelki wypadek ostrożnie, zaszyfrowane. Boy pisze 
jako "Stefcia", czyli ich warszawska służąca, która przedostała się do Lwowa, 
żeby czuwać nad panem Tadeuszem i pomagać profesorostwu. Irena dostaje od 
"Stefci" list, którego nie rozumie: niby wzywa ją do przyjazdu tu na sowiecką 
stronę, ale obudowuje to takimi zastrzeżeniami, jakby doradzał: nie, nie 
przyjeżdżaj. Tak to w końcu zrozumiała.
W tę stronę, do niego, przychodzą listy od żony z jeszcze twardszym: nie, nie 
przyjeżdżaj. W Krakowie aresztowano i wywieziono do obozu 160 profesorów - 
wezwani zostali przez szefa gestapo na uniwersytet, ucieszyli się, że będzie 
można zacząć wykłady. Point de reveries, Tadeuszu, żadnych złudzeń, uniwersytety 
nie będą tu nigdy otwarte. Nawet gimnazja są zamknięte - zostały tylko 
zawodówki. Polacy mają umieć obsługiwać warsztaty i uprawiać kartofle. Oni nie 
chcą wcale współpracy ludzi kultury - chcą nam tę kulturę odebrać, utrzymać nas 
na poziomie "narodu niewolników". Pytasz o teatry? Tylko teatrzyki z 
ogłupiającymi składankami. Aktorki założyły kawiarnię. Zelwerowicz schronił się 
na wsi. Schiller i Jaracz są w obozie. (Potem dowie się, że Witold Noskowski-
"Taper", z którym pisywał szopki do Zielonego Balonika, został rozstrzelany. I 
roz-
298
strzelany został Mieczysław Niedziałkowski, jego oponent z "Robotnika". I Ludwik 
Puszet, bliski przyjaciel, rzeźbiarz, który im do szopki robił lalki). Więc jak 
byłoby z tobą? Strzępy kultury schronią się w podziemiu - ale jakim kosztem! 
Podobno u was *- mimo wszystko! -jest z tym inaczej. Chcą, żebyś mówił o 
Prouście? To bardzo dobrze, mów o Prouście - co za ewenement, w takich czasach 
Proust! - cóż za niezwykły azyl dla ludzi, którzy chcą chociaż na chwilę 
odetchnąć kulturą. Będzie okazja mówić o Mickiewiczu? Ależ tak, mów -rób swoje. 
Kiedyś poczytają ci za zasługę, że ty - w tym Lwowie, rządzonym przez Ukraińców 
- przypominałeś o wielkiej polskiej kulturze!... Mickiewicz, mój Boże - przecież 
oni tu zwalają pomniki Mickiewicza, bies ich opętał, bies nienawiści do 
wszystkiego, co polskie.
Taki list mogła napisać - i chyba napisała - dzielna i bystra Zosia. W jej 
mieszkaniu na Krakowskim, mówił mi o tym profesor Gieysztor, akowski BiP miał 
swoją komórkę kontaktową. Proszę także czytelnika tej książki, żeby czytając 
ostatni rozdział przez cały czas pamiętał, że rząd polski nie wydał wojny 
Związkowi Radzieckiemu. O wywózkach w Paryżu (a potem w Londynie) wiedziano, o 
losie oficerów polskich nie wiedziano. Churchill przysłał do Moskwy nowego 
ambasadora, socjalistę Stafforda Crippsa, żeby pracował nad zbliżeniem 
angielsko-radzieckim. Tak czy inaczej, widziano w Stalinie przyszłego 
sojusznika. Kiedy, w jaki sposób to się stanie - nie wiadomo. Ale stanie się. 
Podobnie podchodził do tego rząd Sikorskiego. Wiele trzeba było znieść, wiele 
przemilczeć -ale stanu wojny nie było. I nie inaczej myśleliśmy o tym my, którzy 
znaleźliśmy się wówczas w przyłączonej do ZSRR zachodniej Ukrainie, Boy 
niewątpliwie też. Przeczekać. Zachować twarz (co wcale nie było łatwe). I 
wspierać wszystko, co polskie.
W październiku Boy przyjmuje propozycję prowadzenia wykładów, 22 listopada 1939 
roku dostaje nominację na profesora Uniwersytetu Jana Kazimierza, jeszcze 
polskiego (l stycznia 1940 roku uniwersytet przyjmie nazwę im. Iwana Franki - 
autora powieści Borysław smijefsia, raczej przeciętnej - z obowiązkiem 
wykładania przez profesorów po ukraińsku, co było fikcją). Pensja: 1000 
karbowańców (rubli). Dużo to, czy mało? Przyzwoicie. Ja, wałęsając się 
pracowicie przy budowie drogi Lwów-Kijów, zarabiałem 175 rubli, co jednak, z 
trudem bo z trudem, ale na życie starczyło; mój szwagier, inżynier
299
przy tej samej automagistrali, dostawał 350 rubli miesięcznie i to musiało 
starczyć na życie, z żoną i starym ojcem.
Jakim wykładowcą był Boy-Żeleński? Relacje są sprzeczne, zależą, aż nazbyt 
często, od uczuć żywionych przez tych, którzy wspominają, nie brak miedzy nimi 
mitomanów. "Kiedyś chciałam pójść na jego wykład -opowiadała mi pani Maryla 
Rublowa, należąca, wraz Chwistkami, do kręgu ludzi zaprzyjaźnionych. - To ja nie 
pójdę! - zawołał przerażony. Bał się, że będzie mówił bez sensu. Był bardzo 
nieśmiały" - dodała. Na pewno wiarygodne jest świadectwo Henryka Yoglera, oddaje 
ono ówczesną atmosferę: "Dwa razy w tygodniu czekaliśmy z niecierpliwością, aż o 
wyznaczonej godzinie otworzą się drzwi i na sali zjawi się profesor. Była to 
trudna, twarda zima. [...] Pamiętam go dokładnie, kiedy siadał za katedrą 
przygarbiony, o mocno już siwiejących włosach i otulony szczelnie w płaszcz. 
(Gmach był nie opalany). [...] I mógłby doprawdy wydawać się symbolem najwyższej 
miary - wspomina ówczesny student, a później znany krakowski literat - ten 
najwyższej miary intelektualista europejski, mistrz wytwornych i wyrafinowanych 
form literackich, który teraz, wśród odgłosów zawieruchy wojennej, w zimnie i 
niewygodzie, wykładał studentom [...] o Prouście".
Urocza i inteligentna pani Anna Rawicz-Dastree, którą miałem okazję poznać w 
Paryżu (i ona, i Piotr, oboje już nieżyjący, są bohaterami przejmującego 
opowiadania Danilo Kiśa), otóż ta pani Anna przysięga, że Boy wykładał po 
polsku, co wydawało jej się "naturalnym przywilejem, zarezerwowanym wyłącznie 
dla niego". Czasem rzucił dowcip, "czasem zacytował coś po francusku, akcentem 
okropnym. Po wykładzie szybko składał papierki i usiłował wyjść chyłkiem niemal 
[...]. Był rzeczywiście starannie ubrany, co kontrastowało z nonszalancją i 
niedbałością studentów i profesorów. I ta jego staranność stanowiła dodatkową 
barierę".
Relacje o frekwencji na wykładach (wstęp wolny) też są sprzeczne. Wanda 
Ładniewska-Blankenheimowa wspomina, że "na wykładach o Prouście było pełno" i 
przeważali niekoniecznie studenci, ale ludzie "którzy mieli cokolwiek wspólnego 
z literaturą, sztuką czy nauką". Ta akurat sprzeczność tłumaczy się całkiem 
naturalnie: frekwencja zależała od temperatury powietrza, mróz bywał straszliwy, 
dochodził do minus czterdziestu stopni. Ja sam, na przełomie grudnia i stycznia, 
docierałem ze swojego Buska do Lwowa na dzień-dwa zmarznięty,
300
głodny, z zadaniem wystania w kolejce cukierków i marmolady -i dlatego chyba nie 
pomyślałem o tym, żeby zabrnąć na wykład. Marzyłem, już wówczas "boyolog", o 
rozmowie z nim, ale takiej w cztery oczy. Kto wie, może się kiedyś uda, 
myślałem...
Aha, jest jeszcze sprawa owego nieszczęsnego podpisu pod oświadczeniem pisarzy. 
"Czerwony Sztandar", 19 listopada 1939 roku: Pisarze polscy witają zjednoczenie 
Ukrainy. Przyjechałem właśnie z Białegostoku do Lwowa, kiedy to przeczytałem i 
wśród kilkunastu nazwisk dostrzegłem Boya-Żeleńskiego. Broniewski, Lec, Wat, 
Pasternak, Ważyk... Kilku nazwisk nie znałem, nie zdążyły dotrzeć do Warszawy. 
Pamiętam swoją ówczesną reakcję: wzruszenie ramion; przecież to nic nie znaczy, 
tutaj, w kraju procesów, co do których reżyserii nie miałem nigdy, jeszcze jako 
czternastolatek, wątpliwości. Podpisał - widać musiał. Boy był dla mnie nadal 
Boyem - najważniejsze, że żyje, chodzi w tłumie uchodźców tą samą ulicą Legionów 
co ja, tą samą wysadzaną włoskimi topolami Akademicką.
Podpisał pod przymusem, zaszantażowany - jak chce Wat, który bierze go sobie na 
towarzysza niedoli, bo rzekomo obu ich równocześnie zaszantażowano; czy wcale 
nie podpisał - jak opowiada Aleksander Maliszewski - siedział po prostu w 
prezydium w czasie zebrania, a nazajutrz znalazł swoje nazwisko w gazecie pod 
oświadczeniem uchwalonym przez aklamację, wśród burzy oklasków, bo, jak 
tłumaczył lepiej orientujący się w tych obyczajach Maliszewski, "prezydium 
podpisuje uchwały zebrania"; czy też jak próbuje pogodzić te dwie sprzeczne 
relacje mieszkający w Paryżu bratanek - najpierw nazwisko jego umieszczono w 
gazecie, a później wymuszono podpis, jego i Wata - co za różnica? Co miał wtedy 
zrobić? Zaprotestować? Obnażyć pierś i zakrzyknąć: - Wywieźcie mnie, chcę na 
Sybir!? Nic nie mógł zrobić, wiedział o tym doskonale. I wiedział, jak ludzie to 
przyjmą, ten jego podpis, wymuszony czy wręcz wymyślony - nieważne. Przez pewien 
czas unikał chodzenia do kawiarni...
Złowrogie plotki, kolportowane zwłaszcza przez tradycyjnych wrogów Boya, 
przedostawały się do Warszawy i do Paryża, do kręgów władzy. Na próżno trzeźwy 
generał Tokarzewski, zakonspirowany we Lwowie, alarmował w meldunku do dowództwa 
emigracyjnego: "Chcę was uczciwie uprzedzić, że szereg przypuszczalnych 
informacji, jakie Warn z Kraju dosyłają, trzeba w dużej mierze położyć na karby 
nawet
301
nie złej woli, ale po prostu megalomanii i bałaganiarstwa ludzi, którzy przez 
lata uczyli się, przykładem z góry, intrygi, małostkowości itp.". Pan Władysław 
Żeleński zwraca uwagę na próbę wyłączenia z "listy podpisów" Broniewskiego - 
przeciwko któremu bratanek Boya zresztą nic nie ma - i zapytuje: "Czy takie 
odwrócenie prawdy nie ma posmaku porachunków z Boyem i przysługi dla 
Broniewskiego?".
Na razie Boy wzbrania się pisać. Wyjątek czyni dla Moliera -z okazji jakiejś 
rocznicy ukazuje się szkic w styczniowym "Czerwonym Sztandarze". Niemal w tym 
samym czasie następuje sławetna prowokacja we lwowskiej restauracji, do której 
zostali zaproszeni upatrzeni literaci (bez Boya), umyślna bójka i wkroczenie 
NKWD. "Czerwony Sztandar" w artykule zatytułowanym Zgnieść gadzinę 
nacjonalistyczną, a podpisanym przez Witolda Kolskiego (który, jak twierdzą 
znawcy przedmiotu, być może go nie napisał), donosi, że uwięzieni zostali 
nacjonaliści, trockiści, pijacy i chuligani: Władysław Broniewski, Juliusz 
Balicki, Tadeusz Peiper, Wojciech Skuza i Anatol Stern (po kilku miesiącach 
zwolniony). Z mieszkań zabrano: Teodora Parnickiego, Wacława Grubińskiego, 
tłumaczkę Halinę Pilichowską i z dziesięć innych osób. Chyba jednak lepiej nadal 
trzymać pióro zawieszone na kołku, mówić o Prouście i tłumaczyć.
W kwietniu zaaresztowano profesora Wiktora Turka, w którego mieszkaniu przy ul. 
Pełczyńskiej pisarz-uchodźca chętnie bywał, zaprzyjaźnił się z młodym 
małżeństwem (teraz już wszyscy byli młodsi od niego). Po latach, profesor Turek, 
w liście do "Zeszytów Historycznych" z Kanady (zdążył, tuż przed swoją śmiercią 
w 1963 roku!), zaświadczył: "Boy próbował interweniować i przez uniwersytet, i w 
drodze pisemnej do naczelnego prokuratora. Oczywiście bez skutku. Każde takie 
wstawiennictwo było w ówczesnych warunkach niebezpieczne. Boy jednak mówił 
[Ewie, żonie profesora Turka - J.H.], że niewiele ma już do stracenia". Wkrótce 
potem wywieziono i panią Ewę. Mogła to być nauczka, że interweniować nie należy, 
panowie z NKWD bardzo tego nie lubią. Ale pisarz polski (który "niewiele miał do 
stracenia") okazał się niepoprawny. Dowiedział się, że córka Rydla - tak, tego 
ośmieszanego przezeń Rydla - została wywieziona wraz z mężem i matką, Panną 
Młodą z Wesela] Ten zięć był leśniczym -leśniczych, tłumaczy pani Wanda 
Ładniewska, i Rosjanie, i Niemcy aresztowali. Boy nie utrzymywał z Rydlami 
kontaktów, ale czuł, że
302
powinien interweniować. Udał się do biura jakiegoś majora na ul. Batorego. Major 
"wyprostował się jak struna i powiedział: - Nie myszajte sia w to, profesor Boy-
Żeleński". Koniec audiencji.
To był początek maja (1940), kiedy poznał panią Wandę, plastyczkę, i jej męża, 
inżyniera Blankenheima, który pracował w elektrowni. Młodzi ludzie zaszczyceni 
znajomością, roztoczyli opiekę nad starzejącym się i osowiałym pisarzem. 
(Kończyły się właśnie walki o Narwik, lada dzień niemieckie kolumny pancerne 
ruszą przez Belgię i Holandię, na Francję). Pani Wanda spędzała z pisarzem dużo 
czasu, była wiosna, ona pokazywała mu Lwów, prowadziła go na Wysoki Zamek. 
Spacery z młodą, zauroczoną kobietą działały nań chyba ożywczo, już nie czuł się 
tak beznadziejnie samotny, "opowiadał", na żartobliwą prośbę pani Wandy, dwa 
ostatnie tomy cyklu Prousta. Komentował, dawał charakterystyki, interpretacje. 
Według niej, przygotowany tom szkiców o Prouście miał nosić tytuł W stroną 
Prousta, co wydaje się bardzo prawdopodobne. Z zatrzymanego w magazynach 
Ossolineum nakładu Antologii Młodej Polski, udało mu się, dzięki uprzejmości 
jakiegoś urzędnika ("oczarowanego Boyem" - wspomina pani Wanda), wydostać pięć 
egzemplarzy autorskich. Jeden podarował jej, przetrwał z dedykacją: "Pani 
Wandzie Blankenheimowej - swojej najmilszej przewodniczce po Lwowie -ofiaruję - 
T.Ż.". Ten właśnie egzemplarz ocalili z zawieruchy wojennej jej przyjaciele, 
kiedy ona była więźniem Oświęcimia, i przywieźli po wyzwoleniu do Krakowa, ona z 
kolei zawiozła go pani Zofii Żeleńskiej do Warszawy i tak ów "biały kruk", jak 
nazywa go pani Wanda, stał się podstawą nowego wydania.
Jest rzeczą zastanawiającą, że ani pani Wanda Blankenheimowa, ani żaden inny 
pamiętnikarz nie wspomina, co działo się z profesorem Żeleńskim 14 czerwca 1940 
roku, jak się zachował, co powiedział. Tego dnia, w samo południe, wojska 
Hitlera wkroczyły do Paryża. W cztery dni później Francuzi podpisali 
kapitulację. Jakiś generał - de Gaulle mu było - w przemówieniu radiowym, które 
nie zostało utrwalone na taśmie, wezwał z Londynu do oporu i gromadzenia się pod 
jego rozkazami. Ale któż to jest ten generał de Gaulle?
Jedno jest pewne: zwycięskiej ofensywy z zachodu nie będzie. Można sobie 
wyobrazić, jak to przeżywał Boy: ta Francja, jego Francja... Niezdolna do oporu, 
triumfują w niej zaciekli nacjonaliści, dawni antydreyfusardzi, ci sami, z 
którymi zmagał się młody Proust.
,	303
Przedziwne widowisko: tak zwani nacjonaliści - we Francji, w Norwegii, w Belgii, 
w Chorwacji - właśnie oni śpieszą ze zdradą, poddają się entuzjastycznie 
dominacji Hitlera. Noc, czarna noc roztoczyła się nad Europą. Co zrobi Anglia? 
Hitler odgrywa łaskawcę: porozmawiajmy o pokoju, jakąś część imperium 
zachowacie. We shall never surren-der! - odpowiada Churchill. Nigdy się nie 
poddamy. Będziemy walczyć na plażach, na ulicach miast, w górach, będziemy 
walczyć tak długo, "dopóki Nowy Świat z całą swoją potęgą i mocą nie przyjdzie, 
aby przy Bożej pomocy uratować Stary Świat". Zaczyna się bitwa powietrzna o 
Anglię. Są tam i nasi... Anglia się broni! Wciąż jeszcze się broni. 
"Przybywajcie - blefuje Churchill, który ma na wyspie tylko dwie uzbrojone 
dywizje. - Woda w kanale jest zimna, a ryby głodne".
Przecież i on, Boy we Lwowie, wsłuchiwał się, jak my wszyscy, w audycje radiowe, 
czekał na uderzenia bębna z BBC. Młoda kobieta, jak sama mówi, znosiła mu 
wiadomości. Jak je przyjmował? O tym nie napisała ani słowa - czemu? Może 
uważała te sprawy za oczywiste. Wszyscy czekaliśmy, aż coś się stanie - on też, 
niemożliwe, żeby było inaczej, czekaliśmy na coś nadzwyczajnego, co przeobrazi 
Związek Radziecki w sojusznika, chociaż na razie nic tego nie zapowiada, właśnie 
skorzystał z całego zamieszania, żeby zagarnąć Litwę, Łotwę, Estonię i 
Besarabię.
Zdarzały się nieoczekiwane, przyjemne spotkania z dawnymi czytelnikami - dla 
nich wciąż był umiłowanym Boyem, przekonywali go, że nic się nie zmieniło, 
kochają go nadal, a to dokoła nas, mistrzu, to fiume, przejściowe, zobaczy pan. 
Z domu uszedł, jak pamiętamy, z małą walizeczką, wrócił się jeszcze po płaszcz, 
teraz trzeba było uszyć jakieś ubrania, zadbać o obuwie, ktoś dał mu adresy 
krawca i szewca, musieli to być cenieni mistrzowie, patrycjat rzemieślniczy, bo 
obaj byli jego czytelnikami. Krawiec, nazwiska nie znamy, rozpoznał swojego 
"umiłowanego pisarza", tak powiedział, "szycie dla niego poczytuje sobie za 
największy zaszczyt", o żadnych pieniądzach nie ma mowy. Szewc, pan Sales, 
właściciel eleganckiego sklepu przy Akademickiej, "absolwent Szkoły Przemysłowej 
w Wiedniu" (to wszystko wiemy od młodej przyjaciółki profesora) - prosperował 
bez przeszkód nadal, więc łatwo się domyślić, że szył obuwie dla naczelników - 
otóż ten mistrz na widok czcigodnego klienta zaczął recytować Stówka, Boy mu 
podpowiadał, a potem, żeby się bardziej na-
304
cieszyć sobą, obiad w ładnej willi pana Salesa, podczas którego rozmawiali o 
literaturze i były to godziny odprężenia, kiedy wrócił utracony świat.
Umówił się z Blankenheimami, że będzie do nich dzwonił codziennie o trzeciej, 
żeby mogli być o niego spokojni. Chciał - pamięta pani Wanda - "by ktoś był 
dokładnie poinformowany o jego sprawach... dokąd idzie... kiedy ma wrócić". 
Spodziewał się najgorszego. I oto któregoś dnia - telefon o wcześniejszej porze. 
Co się stało? Jeszcze nie wie: ma wezwanie na godzinę piątą do gmachu partii. 
Oboje Blankenheimowie niespokojni. O pół do szóstej telefon: Boy! No i co? 
Wręczono mu... nagrodę literacką, pięć tysięcy rubli, po to go wezwano. Osobliwy 
sposób dawania nagrody, musiał sobie pomyśleć po przeżytym niepokoju. Ale 
pieniądze się przydadzą, wciąż szukał pieniędzy i okazji do przesyłania ich 
rodzinie, do Warszawy. Pewnego razu - dowiadujemy się od pani Wandy - wezwano go 
na milicję, żeby mu powiedzieć, że "znajoma z Ameryki wyraża gotowość wysłania 
mu papierów". Czy chce wyjechać? - pytają. Nie, nie chce. Pani Ładnie-wska 
przypisuje jego odmowę niechęci do zmiany miejsca pobytu, lękowi przed 
bezdomnością, apatii wreszcie. Zygmunt Nowakowski uważa, że Boy nie chciał 
opuścić Polski. Tu i tylko tu jest jego miejscem W pobliżu rodziny. Z Warszawy, 
z ogromnym opóźnieniem co prawda, nadchodziły do "Stefci" listy ze stemplem 
gepruft i z hitlerowskim orłem na swastyce, czasem dostawał telegramy. Nie 
wyjedzie.
Był stale na widoku, nie sposób się ukryć, nie pozwalano mu, za duże nazwisko, 
nie dawano spokoju, czasem zresztą w najlepszej wierze, Pani Wanda poświadcza 
(inni też), że obaj przysłani z Kijowa prezesi związku literatów, najpierw Petro 
Pancz, potem Ołeksa De-sniak, czcili Boya-Żeleńskiego. Desniak go wręcz 
adorował. Uchylać się od milczącego zasiadania w prezydiach, dla człowieka tak 
delikatnego i łagodnego towarzysko jak Boy, chować się w prywatność, o czym 
marzył - było niezmiernie trudno.
Z Moskwy, od władz szkolnictwa wyższego, przyszło zaproszenie dla osiemnastu 
profesorów lwowskich, według listy imiennej. Zapraszano wyłącznie wybitnych 
specjalistów, wielkie sławy, których pobyt w zamierzeniu miał być korzystny dla 
obu stron - tak przynajmniej mogło się wydawać. Sami Polacy, bez Ukraińców - nie 
o nich chodziło - bez "zagorzałych lewicowców" (na co zwrócił uwagę pan
20 - Błazen - wielki mąż
305
Władysław Żeleński). W tej osiemnastce Boy był jedynym humanistą. Podróż, w 
początkach września 1940 roku, trwała pięć dni. Z drogi wysłał do pani Wandy 
krótki liścik, podobno bardzo smutny. Czy spotkał się z jakimiś literatami? Pani 
Wanda nic o tym nie wie. Ale Georg Lukacs, węgierski niemiecko-języczny krytyk 
literacki, twierdził - i nie ma powodu, by mu nie wierzyć - że rozmawiał w 
Moskwie z panem Żeleńskim, "czarującym człowiekiem", o Przybyszewskim. Był w 
teatrze na Tani Arbuzowa, połowy nie zrozumiał, chwalił "znakomite opracowanie 
reżyserskie", zwłaszcza w scenach zbiorowych, chwalił wykonawczynię roli 
tytułowej. Wkrótce zobaczy Tanie we Lwowie po polsku, wszystko zrozumie i 
napisze, co o niej myśli. Nawiózł swojej przyjaciółce mnóstwo papierosów w 
ładnych opakowaniach - i to była największa korzyść z tej wycieczki. Jak wszyscy 
inni uczestnicy, miał obowiązek podzielić się swoimi wrażeniami z czytelnikami 
"Czerwonego Sztandaru".
Co napisał? "Wymęczone, szkolne wypracowanie", tak to ocenia Michał Borwicz. 
Wypada się z nim zgodzić: pióro sztywne, a poza tym wyraźny unik: nie wymagajcie 
ode mnie przemyśleń. A jednak na coś sobie pozwolił: na delikatną, nie 
dopowiedzianą do końca ironię, kiedy pisze o metrze. Bo to "duma Moskwy - i 
słusznie". "Oryginalnością moskiewskiego metra jest jego przepych, który w 
oczach powierzchownego obserwatora mógłby się wydać niemal przesadny". Każda 
stacja "to istna sala balowa..." Po czym broni tej "sali balowej", ale tu nie 
wiemy - ze względu na język tego tekstu - czy to on broni, czy redakcja 
interweniowała. Bo wiemy z listu pani Anny Dastree, że Boy wstąpił kiedyś do 
redakcji, "żeby sprostować coś, co znalazł pod swoim podpisem, a czego nie 
napisał". I wtedy obecny tam Franek Gil, jeden z najciekawiej zapowiadających 
się reporterów przedwojennych, któremu właśnie redakcja "Bezbożnika Ukrainy" 
dopisała do artykułu, ku jego rozpaczy, ohydny kawałek, z politowaniem przyjął 
naiwność pisarza. Pani Anna nie pamięta, o jaki tekst chodziło, może akurat nie 
o ten, tym bardziej że ta obrona stacji metra jako "sali balowej" mogła być jego 
ustępstwem, a mogła dodatkową kpiną. Osiem pozostałych sprawozdań polskich 
profesorów w "Czerwonym Sztandarze", to teksty "matowe" (jak ocenia je pan 
Władysław Żeleński) i "prawie monotonne", ich wizyty były jednak bardziej 
profesjonalne, wspominali też o nawiązaniu osobistych konta-
306	<., ,>,.". v
któw z kolegami z Moskwy. W żadnym artykule, tak samo jak u Boya, nie ma 
ustępstw na rzecz propagandy. Nigdzie nie pojawia się nazwisko Stalina.
To nie pomaga: szerzone są złowrogie plotki. Do Boya dociera kartka z informacją 
o śmierci Tetmajera, ale i z wyrzutami: przyjąłeś stanowisko rektora (!) 
ukraińskiego uniwersytetu, złożyłeś wizytę Stalinowi. (Szkoda, że do czegoś 
takiego nie doszło, to byłoby ciekawe -myśli biograf). Podwójne zmartwienie: bo 
i ze śmiercią Tetmajera, i z tym Stalinem. "Poczuł się dotknięty - cytuję panią 
Wandę - zaczął się wtedy domyślać, że krążą o nim w Warszawie nieprawdopodobne 
wieści". Ale o Tetmajerze trzeba koniecznie napisać, zawiadomić czytelników o 
jego śmierci, pożegnać go. Jak wyglądała ta śmierć, nie wiedział.
Pisze do "Czerwonego Sztandaru" o swoim kuzynie - z którym wędrował w 
chłopięctwie tatrzańskimi szlakami, któremu, jako jego "giermek", zawdzięczał 
pierwsze doznania poetyckie - pisze nie inaczej jakby pisał do "Kuriera 
Porannego". O jego "zuchwałej zmysłowości", o wierszu "Lubię, kiedy kobieta...", 
o tym, że "samorodny talent Tetmajera nie poszedł nigdy w służbę jakichś 
poetyckich programów, niemniej w sztuce jego przeważy niebawem wyraz egotycznych 
nastrojów, "spowiedź dziecięcia wieku", pełna zwątpień i bezsiły, lubująca się 
niemal w tym wypieszczonym artystycznie defetyzmie". Niesamowite może wydać się 
podniesienie tej problematyki w ówczesnym czasie - zupełnie jakby wszystko było 
"normalnie", zmarł pisarz, pożegnajmy go jak dobrego i bliskiego znajomego, 
zrekapitulujmy raz jeszcze, co wniósł do literatury, bo literatura, wszyscy to 
wiemy, jest przecież najważniejsza. A już język tego szkicu, ta polszczyzna 
inteligencka, a zarazem zrozumiała, giętka, plastyczna - jakże to było 
egzotyczne w ówczesnym "Czerwonym Sztandarze". Przez chwilę oddychało się 
czystym górskim powietrzem.
Zbliża się 85-lecie śmierci Mickiewicza, władze chcą to uczcić -dlaczego? czyja 
to mogła być sugestia? Jerzego Borejszy? Wandy Wasilewskiej? Nie wiadomo - tu 
nie ma się co wahać, trzeba korzystać z okazji, by mówić po polsku i o polskim 
patriocie. Tutaj, gdzie w życiu kulturalnym zaczyna stopniowo przeważać 
ukrainizacja, zadanie polega na tym, żeby strzec i przypominać. To jest 
nieustanne zmaganie się, w którym Polacy mają jednak wybitne atuty. Mają
307
znakomite teatry (drugi w Białymstoku, pod dyrekcją Aleksandra Węgierki). Mają 
Boya-Żeleńskiego. Boy staje na czele Komitetu Mickiewiczowskiego. Robić swoje. 
Aż do końca, nalegał Conrad. Powtarzał: usąue ad finem... Do końca.
O Mickiewiczu mówił trzykrotnie: raz, 25 listopada, referat na uroczystym 
wieczorze w Teatrze Wielkim. Nazajutrz, krócej, pod pomnikiem Mickiewicza na 
placu Mariackim. I wreszcie w czasie sesji naukowej w lwowskiej filii Akademii 
Nauk ZSRR - w obecności przybyłych na sesję uczonych rosyjskich, między innymi 
Dymitra Błagoja, wszechwiedzącego puszkinologa - autor Brązowników wygłasza 
odczyt, który pod tytułem Stare i nowe drogi wiedzy o Mickiewiczu zamieszczą 
"Nowe Widnokręgi". Ale jest jeszcze tekst czwarty, dla nas bodaj najbardziej 
interesujący, artykuł wydrukowany w przeddzień uroczystości w "Czerwonym 
Sztandarze" -nie na solenną akademię, ale dla wszystkich, dla każdego, kto 
sięgał, z konieczności, po jedyną gazetę w języku polskim. Nasuwa się oczywiście 
pytanie, co innego napisał tu Tadeusz Boy Żeleński niż w owym przesławnym 
wstępie z 1928 roku, Mickiewicz a my? Nic!
Dwa fragmenty żywota Mickiewiczowskiego mogły się wydawać teraz szczególnie 
drażliwe: pobyt w Rosji i socjalizm. Pisarz stąpał tutaj po polu minowym: 
cokolwiek napisze, wiedział o tym dobrze, może wywołać wrażenie, że uległ, że 
chciał się komuś przypodobać. Napisze, jak zwykle, co myśli, napisze prawdę, 
swoją prawdę, tyle tylko, że z tą prawdą trzeba ostrożnie, ostrożniej niż 
dawniej. "Więzienie, niesrogie zresztą [...] wyrwało go z zaduchu kowieńskiej 
belferki, z błędnego koła udręczeń miłości, dało nowy pokarm jego duszy -pisał 
Tadeusz Boy-Żeleński. - Wygnanie do Rosji jest raczej wyzwoleniem: nowy szerszy 
świat. [...] Atmosfera literacka Rosji jest dlań ożywcza. "Zostaliśmy o cały 
wiek w literaturze*. Dojrzewa jako artysta, jako człowiek. Tu, na obcej ziemi, 
staje się owym władcą mowy polskiej, na jakiego ta mowa czekała przez wieki. 
[...] Żyje z Rosjanami, o co go strofują filomaci, wywołując dość cierpką 
odprawę poety". Tak pisał o epizodzie rosyjskim Boy... ale w roku 1928! A teraz? 
Ta sama prawda, lecz wyrażona powściągliwiej. Nie ma słowa "wyzwolenie"! 
"Mickiewicz podejmowany, goszczony, przyjmowany jest przez rosyjskie koła 
artystów jak brat. Atmosfera literacka ówczesnej Rosji jest dlań ożywcza. 
[Powtórzone dosłownie - J.H.]. To wygnanie to były może najbujniejsze lata jego 
życia". To wszystko.
308
A socjalizm? Zajrzyjmy do szkicu z roku 1928: "Socjalista? To za słabe! 
Bolszewik - gdyby wierzyć Zygmuntowi Krasińskiemu". Cytuje list "trzeciego 
wieszcza" do A. Cieszkowskiego, który to cytat powtarza w dwanaście lat później, 
w "Czerwonym Sztandarze": "Za naszych dni bywają zbrodnie druku, warte dawnych 
zbrodni zabójstwa, ojcobójstwa, zdrady ojczyzny itd. [...] Dopierom teraz się 
przekonał, jak głęboko upadł Mickiewicz..." I w obu szkicach - ten sam finał: 
słowa listu Krasińskiego po śmierci Mickiewicza: "Arcysmutna wiadomość! Głazem 
grobowym przycisnęła mi serce, bom go kochał...".
Kłopot mamy z zakończeniami tych artykułów. Co jest Boya, a co uaktualnionym, 
bardziej "prawomyślnym" (choć stosunkowo powściągliwym) wynalazkiem redakcji - 
trudno zdecydować. Czuje się inną rękę, obcą stylistykę. Mogło być gorzej! 
"Gławlit [cenzor] - pisze Stryjkowski w Wielkim strachu, przytacza to B. 
Winklowa - zarzucał autorowi pominięcie walki klasowej w pańskiej Polsce, 
nieuwzględnienie roli proletariatu i znaczenia pierwszego w świecie państwa 
socjalistycznego. Poza tym ani razu nie pojawiło się w artykule imię Stalina". 
Uratowała podobno sprawę Wasilewska, która bała się odstrę-czyć Boya. Kiedy 
Karol Kuryluk, dobrze obeznany z lwowskimi realiami, przedrukowywał po wojnie w 
krakowskim "Odrodzeniu" tekst przemówienia Boya, opuścił obco brzmiące 
zakończenie (o tym, jak to narody Związku Radzieckiego - po Kijów, Wilno i Lwów 
-składają hołd Mickiewiczowi). Przywrócił w ten sposób, niewątpliwe dla mnie, 
zakończenie boyowskie: "Jakże często czyniono symbol tradycji - i to jak 
wątpliwej tradycji! - z tego, który był wiecznym rewolucjonistą - najpierw w 
poezji, a potem w życiu".
Robić swoje. Nie pozwolić nam oderwać się od wielkiej spuścizny europejskiej. W 
sierpniu była rocznica Berangera, urodził się 160 lat wcześniej. Czytelnicy 
"Czerwonego Sztandaru" mogą dowiedzieć się o tym z artykuliku Boya, który 
skrobnął go sobie lekką ręką. I znowu coś egzotycznego na drętwych płachtach 
tego pisemka. Jest rok 1815, powrót Burbonów, a z nimi wracają emigranci. 
"Wszystko to panoszy się, puszy, obławia się, rządzi i wyprawia bankiety w 
rocznice, które były dla Francji rocznicami klęsk i najazdu. [Nie zapominajmy, 
po której stronie była wtedy Rosja. Właśnie na ekrany wszedł Suworow, film 
patriotyczny, solidaryzujący się nie ze zrewoltowanym ludem francuskim, ale z 
carską armią! - J.H.] I tu - pisze autor
309
artykuliku w swoim Boyowskim rytmie - przychodzi do głosu piosenka Berangera, 
dobroduszna, ale zjadliwa, lotna, dowcipna, celna, nie-wyczerpanie pomysłowa w 
sarkazmie. Jest na ustach wszystkich, obiega Paryż, Francję. Chłoszcze 
bezlitośnie nowych panów kraju, drwi, ośmiesza, rozbraja wesołością, czepia się 
uszu melodią, refrenem". Tak pisał Boy we Lwowie!...
Pani Ładniewska żałuje, że "nie ukazał się w druku odczyt pt. Balzak na 
Ukrainie...". Odczyt miał takie powodzenie, że Boy musiał powtórzyć go jeszcze 
trzy razy. "Za każdym razem przed inną publicznością, w innej sali - efekt był 
zawsze ten sam. Owacjom na cześć prelegenta nie było końca". Chyba jednak, w 
grubszych zarysach, ten odczyt się ukazał; wydaje się, że Boy wykorzystał go w 
szkicu Paradoksy balzakowskie, zamieszczonym w "Nowych Widnokręgach". Świat się 
walił, a Boy o Balzaku. Może właśnie dlatego, że świat się walił...? Ten Balzak 
- na Ukrainie - dla Polaków nabierał nowego sensu, przywracał utraconą 
rzeczywistość.
Pisać o Balzaku, pisać o Stendhalu. A przede wszystkim o polskim teatrze we 
Lwowie. Bronić, jak to ujmował, "stanu posiadania". Kiedy Wanda Wasilewska 
tworzy miesięcznik "Nowe Widnokręgi", z naczelną redakcją nominalnie w Moskwie, 
Boy-Żeleński wchodzi w skład kolegium, mimo niechęci, jak poświadcza Wanda 
Ładniewska, głównie z powodu obecności w nim Zofii Dzierżyńskiej; nazwisko to - 
niezależnie od tego, jaka była ona sama (nie wiem jaka) - ma swoją wymowę. Ale 
nie ma rady, nie uda mu się wymigać. Prócz niego w skład redakcji wszedł z 
polskich pisarzy Julian Przyboś, czołowy awangardzista, niewątpliwie człowiek 
lewicy. Otóż nigdy nie słyszałem (dodam: na szczęście!), żeby ktoś Przybosiowi 
to wyciągał jako zarzut, wmawiał mu "kolaborację" etc. Ataki na Boya mają 
najoczywi-ściej posmak porachunków.
"Nie bez wzruszenia przychodzi mi dziś zacząć na nowo pisać o teatrze. - Tak 
zaczyna swój przegląd teatralny w "Nowych Widno-kręgach". - W ciągu lat 
dwudziestu towarzyszyłem jako krytyk jego losowi; nie było talentu autorskiego 
czy aktorskiego, którego bym rozwoju nie śledził od początku". Chwali wybór 
Zapołskiej, bo to "niejako nasza specjalność, nasz fenomen". Ubolewa, że lokal 
jest mały, ciasnota wszędzie. "Polski teatr, który u progu swego zeszłowie-
cznego rozwoju ma poezję romantyczną - Dziady, Kordiana, Nie-bo-
310
ską komedią [zauważmy, jaki repertuar proponuje! - J.H.] - który tyle miejsca 
zawsze poświęcał tzw. Wielkiemu repertuarowi, tu jest od początku sparaliżowany, 
skazany na egzystencję kameralną. To jest dotkliwe okaleczenie". Porusza tę 
sprawę, korzystając z okazji, w artykule o polskim teatrze we Lwowie, napisanym 
dla "Izwiestii". Niestety, ten właśnie artykuł, począwszy od tytułu (Rozkwit 
teatru polskiego we Lwowie) jest najwyraźniej w dużym stopniu dziełem redakcji. 
I oto autor, który wytoczył proces "Czasowi" z powodu opuszczenia jednego słowa, 
proces zasadniczy! - teraz musi milczeć.
Dobiera się za to do skóry Aleksiejowi Arbuzowowi i jego Tani. Musi wyznać - 
pisze z głupia frant, jakby nie wiedział, jakie kryteria obowiązują - "że trochę 
mi za wiele w tej sztuce dość prymitywnego dydaktyzmu, zwłaszcza że dydaktyzm 
ten nie trafia w sedno rzeczy". I, swoim zwyczajem, opowiada, co się dzieje z 
postaciami, jakby były mu skądinąd znane, bierze na przykład Tanie w obronę 
przed autorem, który jej nie rozumie. Ta Tania, w której autor chciał widzieć 
uprzykrzoną lalkę, "wydaje nam się tęgą pracownicą, serdeczną i kochającą żoną i 
miłym towarzyszem: zdawałoby się ideał!". Tania, od której mąż odszedł, bo... 
rzuciła medycynę, straciła dziecko chore na dyfteryt, bo nie umiała go leczyć, 
zabiła je - zdaniem autora. "Przepraszam - protestuje polski recenzent we Lwowie 
- ale to już jest demagogia. Nie same lekarki mają dzieci i nie muszą je same 
leczyć, tym bardziej studentki medycyny. I, u licha, nie jedna medycyna jest na 
świecie! Może dlatego, że sam rzuciłem medycynę, nie umiem się przejąć tym 
morałem. Ale autor trzyma się go rękami i nogami, do końca". Bezczelny polski 
recenzent wykpiwa zakończenie i dodaje, w tym samym artykule: "Jestem pewien, że 
sam Marks nie znosił nudnego teatru, wolał wtedy siedzieć w domu i czytać 
Szekspira".
Można sobie wyobrazić wściekłość autora Tani, kiedy usłużni koledzy podsunęli mu 
tę recenzję. Wszyscy chwalą, sztuka idzie kompletami, lecą nagrody, a tu kakoj-
to Polacziszka\... Może pobiegł do władz ze skargą, trzeba zareagować, nie można 
pozwolić - co oni sobie tam we Lwowie wyobrażają! - przecież to kontra, 
zniesławienie radzieckiej sztuki!... Można też sobie wyobrazić satysfakcję 
środowiska literackiego: nareszcie ktoś temu Aloszy przysolił, napisał trochę 
prawdy o jego sztuce!... Brawo, pan Żelenskij!...
311
Wkrótce potem - recenzja ze sztuki Dom otwarty Bałuckiego. Gdyby nie data, ten 
tekst mógłby czytelnika zmylić: przypominają się recenzje z wczesnych lat 
dwudziestych, czuje się, że Boy nurza się z przyjemnością w tamtym czasie, znowu 
jest w Krakowie swojej młodości. Wszystko odżywa i wszystko staje się aktualne. 
Proces wytoczony przez modernistów Bałuckiemu i przez opinię modernistom, że go 
skrzywdzili i że przez nich pan Michał "poszedł nocą na Błonia i palnął sobie w 
łeb". Boy się nie zgadza, toczy spór, jakby przeniósł się on do dzisiejszego 
Lwowa, i to spór historyczno-literacki, jakby takie sprawy kogoś obchodziły. 
"Nie ma mowy o krzywdzie, o niesprawiedliwości. Sądy, jakie krytyka wydawała o 
ostatnich zwłaszcza sztukach Bałuckiego, były słuszne i żadnej rewizji nie 
uległy".
Recenzuje niegłupią komedyjkę Renę Fauchois Ostrożnie, świeżo malowane!, potem, 
już w marcu 1941 roku, Opowieść o Bartoszu Głowackim Wandy Wasilewskiej - 
recenzja ciekawa, z odniesieniami do Anczyca, z zastrzeżeniem, że okrucieństwo 
ostatniej sceny wydaje się "nadużyciem na nerwach widza. I osłabia wrażenie, 
zamiast je wzmocnić". Potem Panna Maliczewska Zapolskiej - który to już raz! -
tak niedawno recenzował tę sztukę w "Kurierze Porannym". Pisze o "niepospolitej 
kreacji Marii Zarębińskiej [...] jej Stefa Maliczewska stała się rewelacją". 
Chwali reżyserię młodego Erwina Axera: "ujął rzecz z trafnym odczuciem stylu i 
ze zrozumieniem intencyj autorki".
Aż do końca. Ostatnia recenzja - z Krakowiaków i górali, w opracowaniu 
Stanisława Wasylewskiego - ukazuje się w "Czerwonym Sztandarze" 22 czerwca. Na 
Lwów padają już bomby.
Dwa są szkice w "Nowych Widnokręgach", które można stawiać obok najpiękniejszych 
rzeczy, jakie wyszły spod pióra Boya. Jeden -to Stendhal nieoczekiwany. Nie jest 
to, jak w przypadku szkicu o Balzaku, żadna przeróbka. To coś absolutnie nowego, 
zapewne wynik szperania w materiałach bibliotecznych. Ale jest tu i - "Boy 
nieoczekiwany". Bo oto, rozpatrując warunki, które miał Stendhal jako krytyk, 
kiedy występował anonimowo i to w prasie angielskiej, Boy dzieli się refleksją 
rzutującą wstecz na jego własną sytuację: "Bo zwykle z ilo-maż względami krytyk 
musi się liczyć, jak często musi ulegać naciskowi konwenansu, atmosfery, 
stosunków, koleżeństwa. Tu - zdawałoby się - nic z tego wszystkiego". Co nie 
znaczy, by Stendhal, jako krytyk, mógł się czuć całkowicie wolny, a nade 
wszystko, by był rzeczywiście
312
sprawiedliwy. Bo wprawdzie wolny był "od nacisku atmosfery paryskiej, ale w 
zamian, czasami, w pewnych sprawach, ulegał na wpół bezwiednie naciskom 
atmosfery londyńskiej. Dbał o to, aby się podobać swoim angielskim czytelnikom, 
aby nie obrazić ich znowuż nawyków i konwenansów". I jeszcze coś: skoro tyle 
wolno, to może czasem nie dopisać dyscyplina. "Brak odpowiedzialności za słowo 
sprawia, że czasem pada ono nieco lekkomyślnie..." To wszystko są refleksje 
krytyka doświadczonego i przenikliwego. Bezradny wobec wymogów życia, wobec 
twardego i chamskiego świata, za biurkiem, nad kartką papieru, jest znowu sobą, 
cierpliwym mędrcem.
Stendhal, pisarz wciąż zapoznany, "odgrywa się" poniekąd na tych rozsławionych, 
ofiarą jego krytyki pada Chateaubriand ("stek przymiotników, frazesów bez 
końca"), Wiktor Hugo ("wytwór rozwydrzonej wyobraźni" i "mógłby być poetą, gdyby 
tylko nauczył się pisać po francusku"), Lamartine ("nie ma jednej głębszej myśli 
filozoficznej ani znajomości człowieka"; Boy dodaje, że ta ocena jest może nie 
pozbawiona słuszności) - i inni. Godzina prawdy, rzecz niebezpieczna dla 
uznanych wielkości literackich. Strach pomyśleć, co by się dziś działo, gdyby...
Bardzo świeża i celna jest uwaga Boya, że "wmieszanie się Stendhala w bitwę 
literacką w charakterze "gorącego obrońcy roman-tyzmu" było po prostu 
niedostatecznym umówieniem się o znaczenie słowa, które służyło za sztandar". 
Czytelnika "Nowych Widnokręgów", nawet wytrawnego, mogły te sprawy - i to w 
takiej chwili -w ogóle nie poruszać, ale na pewno zastanowiły go refleksje 
poświęcone stosunkowi Stendhala do Napoleona. Chociaż jego stosunek do cesarza 
przechodził różne fazy, jednak w końcu w duszy Henri Bey-le'a-Stendhala 
zwyciężył sentyment dla dni chwały, przy oczywistej niechęci do Burbonów. Jeśli 
to wziąć pod uwagę, to chociaż rozumiemy, "że Stendhal nie mógł pisać w tym 
przedmiocie zupełnie swobodnie przez wzgląd na opinie publiczności angielskiej, 
ale wydaje się pewne, że posuwa się w tej układności dalej, niż było konieczne, 
i że w ujemnych ocenach osoby i działania cesarza wykazuje za wiele gorliwości". 
Może to ten sam "kurs obłudy", z którego Stendhal robił wykład siostrze. Może 
kompleks, który kazał mu "znajdować perwersyjną przyjemność w zohydzaniu swego 
uwielbianego wraz i znienawidzonego bożyszcza". Czytelnik "Nowych Widnokręgów" 
został
313
tym tekstem pobudzony do własnych refleksji. A zakończenie? "W sumie - rozkoszna 
lektura, jak każda książka Stendhala". I czy to też nie jest rozkoszne, podobne 
słowa - zimą 1941 roku, w ówczesnym Lwowie!
I drugi szkic: Jules Yalles i jego trylogia. Opuszczamy z Boyem dobrze znane 
obszary, to już nie Stendhal ani Balzak, to w dorobku tłumacza i eseisty 
nazwisko nowe, ale którym najwidoczniej od dawna się interesował. Yalles, autor 
autobiograficznej powieści Jacąues Yingtras, poruszył Boya, zwłaszcza tomem 
pierwszym, opisem rozpaczliwie udręczającego dzieciństwa. Młodość przyszłego 
powieściopisarza też beznadziejna. "A jeżeli sam Yalles, przeszedłszy wszystkie 
etapy paryskiej nędzy, zdołał się z niej wyrwać, to dlatego, że w tym bachelier 
tkwił tęgi kawał pisarza artysty. A zwłaszcza tkwiła w nim pasja, żądza odwetu. 
"Zapłacisz mi za to, ty głupie społeczeństwo... nie stracisz na zwłoce. Wyostrzę 
broń, która cię skrwawi!..."" - cytuje Boy.
Ten szkic jest wyczerpujący, prawdziwe studium, należące do najgłębszych dokonań 
cyklu Mózgu i płci. Tadeusz Żeleński, choć zgnębiony, żarty przez tęsknotę i 
czarno widzący przyszłość, jest w swojej normalnej formie literackiej. Potrafi 
nadal pracować. Bo to jedyny ratunek. Nie w tym tempie, co dawniej, to 
oczywiste, bodźców jest mniej niż antybodźców - ale iść trzeba. Aż do końca. Do 
samego brzegu przepaści. Coś z tego zostanie.
W niedzielę, 22 czerwca, o czwartej nad ranem, obudziły Blan-kenheimów 
detonacje: samoloty niemieckie bombardowały miasto. Pani Wanda zapamiętała, że 
ich przyjaciel był u nich już o dziesiątej. Przyniósł, jak to często mu się 
zdarzało, papierosy. Mołotow zawiadomił przez radio o wiarołomnej napaści. 
Stalin milczał. (Uprzedzano go, że Niemcy są gotowi do najazdu, podawano nawet 
datę, ale wolał nie wierzyć). Komunikaty z frontu nie kryły grozy sytuacji. 
Niemcy posuwali się pancerną ławą, wkrótce dojdą do Lwowa. Co wtedy? Boy, 
opowiada pani Wanda, martwił się, że z jego powodu Maryna i jej mąż, profesor 
Grek, mogą być narażeni na nieprzyjemności. Ale oni mu tego nie okazywali, 
ludzie z klasą.
Nazajutrz - znowu u niej. Opowiedział, że "władze uniwersyteckie postawiły 
samochód do dyspozycji, jemu i kilku jeszcze pisarzom i profesorom, aby mogli 
się ewakuować w głąb ZSRR". Zapytała:
314
"Czy skorzysta pan z tej możliwości?" Miał odpowiedzieć: "Takie imię zostawię 
synowi?". Zostaje w Polsce. Jeśli się uda, wróci do rodziny. Kiedy wprowadzała 
go do przedpokoju, trwało bombardowanie; odłamek bomby wpadł do mieszkania i 
utkwił w drzwiach otwartej szafy.
Leon Chwistek, z którego rodziną był zaprzyjaźniony, namawiał go, by wyjeżdżał 
wraz z nim. Odmówił. "Nie chciał się ratować" -opowiadała mi w roku 1954 stara 
pani Chwistkowa, wdowa po profesorze (,jego piękna żona" - pisał o niej Boy), 
"był zrezygnowany", dzieliła się smutnym wspomnieniem. Może jednak to było coś 
innego niż rezygnacja? Poddać się losowi - stanie się, co się ma stać, może 
niekoniecznie to najgorsze.
Coś podobnego, ale jednak trochę inaczej, opowiadała mi pani Maryla Rublowa. 
"Był w moim lwowskim mieszkaniu w przeddzień aresztowania. Zamyślony, 
zalękniony, oczy takie wielkie, naiwne, przerażone. Wiedział, co go czeka, ale 
nie chciał się ratować. Był tragiczny".
W poniedziałek, 30 czerwca, weszli do Lwowa Niemcy. Nazajutrz Wanda i Boy poszli 
na Rynek zobaczyć, co się dzieje. Chorągwie ze swastyką, maszerujący Niemcy, 
czołgi - i tłum Ukraińców, "rozbiegany, rozhisteryzowany, wznoszący okrzyki na 
cześć zwycięskiej armii hitlerowskiej i jej wodza". Żołnierzy obrzucano 
kwiatami, tanki wieńczono girlandami. "Wśród tej gawiedzi - relacjonuje pani 
Wanda -znaleźli się także tu i ówdzie Polacy". Boy pobladły, powtarzał drżącymi 
wargami: "Co ci ludzie robią? co robią?" Skrwawieni Żydzi, pogrom już się 
zaczął. On wciąż powtarzał: "Co ci ludzie robią?".
To był wtorek, a w środę, 2 lipca, aresztowano profesora Bartla. Boy był 
podenerwowany, spodziewał się już najgorszego. Zwrócił Wandzie pożyczone u niej 
książki i nawet jakąś chusteczkę. Ona zaś, zwróciła mu złotą kwadratową omegę, 
którą miała dać do naprawy, a także pieniądze, 2 tysiące rubli, których 
równowartość pewien jej znajomy miał przekazać Zosi w Warszawie. (Dotychczas 
przekazania pieniędzy nie potwierdził, a ona nie chciała ich mieć przy sobie. Bo 
to oni, Blankenheimowie, spodziewali się, że po nich przyjdą).
On mógłby się ukryć: miała dla niego "świetnie zakonspirowany pokój", podaje 
nawet adres: Chopina 3. Przetrwałby tam kilka pierwszych najgorętszych dni, a 
potem może udałoby mu się przedostać do Warszawy. "Odmówił. Jak znajdzie się z 
walizeczką na ulicy, będzie
315
od razu bezdomny, zagubiony". (Stanie się, co ma się stać). Siedzieli blisko 
okna, "słodki, odurzający zapach lip był najbardziej wyrafinowaną ironią". Ją 
nagle zaczęły denerwować głupstwa; "brak szyb w oknach i chrzęst odłamków szkła 
pod stopami. Chwilę jeszcze posiedział, pochodził swoim zwyczajem po pokoju, 
lekko pochylony, w ciemnopopielatym ubraniu, pożegnał się; chciał być wcześnie w 
domu". Widziała go wtedy po raz ostatni.
Ten mało znajomy pan, który miał wypłacić Zofii Żeleńskiej w Warszawie 
równowartość 2 tysięcy rubli, dotarł w końcu do niej i przekazał pieniądze. 
(Potem, kiedy dowiedział się, że pan Żeleński zginął, nie chciał wziąć od Wandy 
rubli, których już nie miała. Nie znamy jego nazwiska). Te pieniądze - stanowiły 
w mieszkaniu na Krakowskim Przedmieściu ciepły, budzący nadzieje znak od 
Tadeusza, mylący niestety. Irena i Zosia były w stałym kontakcie: martwiły się o 
tego samego mężczyznę. Irena, do niedawna kobieta szczęśliwa, budząca zazdrość, 
teraz w ukryciu, traciła kolejno najbliższych: teścia, ukochanego przyjaciela, 
syna Piotrusia, wkrótce dowie się, że i męża - rozstrzelany został w Katyniu. Na 
razie grozi jej, że zostanie bez kryjówki, dzwoni do "Boyowej" - i Zosia, 
dzielna Zosia, godzi się wziąć ją z Piotrusiem do siebie (Andrzejek jest 
chwilowo "u ludzi"). "Szlachetna i wielkoduszna", mówi o niej Irena i w głosie 
jej czujemy wzruszenie. Potem pani Michałowska wynajęła jej swój domek opodal 
Wilanowa i tam Irena przetrwała w miarę bezpiecznie do końca wojny.
Do Warszawy dotarły pogłoski, że we Lwowie rozstrzelano profesorów, że Boy 
został zamordowany. Żona i syn nie dawali temu wiary, były - powiada syn - i 
inne pogłoski: podobno widziano profesorów w zakratowanych wagonach, mieli, 
mówiono, być trzymani w obozie aż do końca wojny. Coś się jednak musiało stać. 
Nie odzywa się ani on, ani Maryna i jej mąż, tyle się wie, ile opowiedziała 
Stefcia: że ich zabrano. I wtedy ona, Zosia, ta szalona Zosia, poszła na gestapo 
w alei Szucha. Domagała się prawdy: "Proszę mi powiedzieć, co zrobiliście z moim 
mężem!" Wracała tam z uporem, wciąż żądała odkrycia prawdy. Wreszcie jej 
powiedziano - opowiada syn - że ojciec został rozstrzelany. Na pytanie matki za 
co, gestapowiec powiedział: "pani powinna wiedzieć za co! Za działalność". Ale 
za którą działalność?...
316
Zadzwoniła do znajomych, którzy znali adres Ireny, żeby ją zawiadomili, że Boy 
nie żyje. Nazajutrz czarnowłosa Irena wyszła z ukrycia, wsiadła do tramwaju i, 
czując na sobie spojrzenia pasażerów, pojechała daleko, bo aż na Krakowskie 
Przedmieście, do pani Zofii. ,3oyowa powiedziała mi, że musiała mnie zawiadomić 
o śmierci Tadeusza. Usiadłyśmy, milczałyśmy. Miałam uczucie, że łzy płyną mi po 
twarzy, ale nie płakałam głośno". Ona, Zosia, także głośno nie płakała.
W czwartek, 3 lipca, wieczorem przyszli do mieszkania Greków Niemcy. Właśnie 
Stefcia pytała pana Żeleńskiego, czy nie podać mu herbaty, "był taki smutny, a 
może zadzwoni do pani Wandy, porozmawia trochę. Odpowiedział - według relacji 
Stefci - że telefonów jeszcze nie naprawiono, położy się zaraz i niczego mu nie 
potrzeba".
Wtedy właśnie rozległ się dzwonek i przyszli oficerowie SS. Zapytali o profesora 
Greka, wcale nie o Boya, a potem spytali, kto jeszcze tu mieszka. Żona. Kazali 
jej przyjść. Kto jeszcze? Szwagier. "Kazali go zawołać. Wtedy Boy wyszedł z 
biblioteki, musiał również [tak jak Grekowie] usiąść na ławce. Niemcy - według 
Stefci - nie wiedzieli więc wcale, kim jest i o nazwisko nie pytali. Wszyscy 
milczeli". Boy był blady, siedząc na ławce drżał, obaj drżeli.
Noc spędzili w bursie Abrahamowicza. A nad ranem, w piątek 4 lipca, rozstrzelano 
na stokach Wzgórz Wuleckich 38 osób: profesorów wraz z rodzinami i przypadkowymi 
gośćmi, nie wiadomo, czy był wśród nich Tadeusz Żeleński, czy też został 
zamordowany w parę godzin później - i to jako ktoś anonimowy, nie zarejestrowany 
- wraz z trzema innymi osobami rozstrzelanymi na dziedzińcu bursy. "Tę drugą 
egzekucję - informuje pan Władysław Żeleński, który nie ustawał w analizowaniu 
relacji świadków - słyszały dwie gospodynie (kucharka i Stefcia) aresztowane z 
profesorami, ale zwolnione jako nie należące do inteligencji". Potem zwłoki na 
ich oczach wrzucono na ciężarówkę i wywieziono za miasto.
Nie podejmuję się odtworzyć doznań Boya na chwilę przed rozstrzelaniem. Niech 
nas nie kusi tworzenie "literatury". O czym myślał Mędrzec? Jak żegnał się z 
życiem? Wobec wymierzonej lufy karabinu nie ma mędrca. Wiedział, że to koniec. 
Stanie się, co się ma stać. Zrobi się ciemno - i będzie cisza. I stało się. Padł 
strzał. Nie ma Boya-Żeleńskiego.
317
Tadeusz Boy-Żeleński niejednokrotnie wyrażał zdumienie nad tym, co nazywał 
pańskością, a czasem nawet "sobiepańskością" polskiej literatury: gdzie w 
Europie znajdziecie takie zjawiska jak Fredro, jak Wyspiański - a jaki jest ich 
wkład w ogólne piśmiennictwo? Nie istnieją. Jakie jest "ich znaczenie z punktu 
widzenia powszechności? Żadne. To jest wspaniały luksus, pańskość życia 
polskiego: my sobie takich mamy na prywatny użytek". Czy pisząc to, przez chwilę 
pomyślał, że mówi także o sobie? Na pewno w głowie mu to nie postało. Ale my 
możemy sobie dziś powiedzieć, że odnosi się to i do niego: wspaniały pisarz, 
niezwykły myśliciel - światu nie znany.
Ale co tu wyrzekać na obcych! Bardziej zdumiewać może "wiel-kopańska" 
nonszalancja polskiego stosunku do własnego dziedzictwa literackiego - jeśli 
mierzyć ją łatwością, z jaką trwoni się skarby myśli i pióra, i pomiata nimi. 
Czy dlatego, że pisarz ośmielił się stawiać dobroć przed inteligencją i przed 
dowcipem - on, tak fenomenalnie inteligentny i tak dowcipny?
Nie ma grobu Boya-Żeleńskiego. Została twórczość, oczywiście - jest czym się 
żywić. I została pamięć...
Jest co chronić. '	1998
INDEKS
Adwentowicz Karol - 116, 179, 273, 276 Afinogienow Aleksandr N. - 276, 277,
278, 279
Aleksander n - 6, 18 Aleksandra Fiodorowna - 111 Anczyc Władysław L. - 28, 312 
Apuchtin Aleksandr - 18 Arbuzów Aleksiej N. - 306, 311 ,•'. Arcybaszew 
Michaił P. - 148 Arystofanes - 30 Arystoteles - 226 Asnyk Adam - 23, 60 
Aszkenazy Szymon - 146	, ••• .;•>';. Auerbach Idą - 55 , 
.: Ausset lekarz - 78 Axer Erwin - 290
Bailly Rosa (Różyczka) - 170
Balicki Juliusz - 302
Balzak Honore de - 33, 67, 68, 70, 97,
102, 108, 118, 128, 129, 131, 136,
149, 155, 159, 181, 194, 195, 246,
248, 259, 310, 314 Balucki Michał - 13, 46, 92, 148, 180,
236, 312
Baranowski Ignacy - 5 Bardini Sasza - 290 Bartieniew zabójca Wisnowskiej - 28 
Bartel Kazimierz - 298, 315 Bataille Henry - 115 Baudelaire Charles - 36, 43, 
159 Bąkowska Julia - 6 Beaumarchais Pierre Augustin Caron
de- 118, 158, 162
Beaupre Antoni - 141, 142, 147, 183, 198
Bebel August-113
Beck Józef-291
Becąue Henry Franfois - 201
Beethoven Ludwik van - 14
Belina Anna patrz Schiller Izydora
Benelli Sem - 152
Beranger Pierre Jean - 309,310
Berger Henning - 58
Bergman Ingmar - 36, 274
Bergson Henri - 226
Bernard Tristan - 182
Bernhardt Sara - 67
Bettman-Hollweg - 111
Bieńkowski Krzysztof - 294
Bieńkowski Zbigniew - 262
Bismarck Otto - 112
Bleriot Louis - 32
Bliziński Józef-22, 273
Błagoj Dymitr - 308
Bochenek Leontyna - 33
Bochnak szynkarz - 39
Bolesław Wstydliwy - 143
Bonaparte Napoleon - 313
Borejsza Jerzy - 307
Borowy Wacław - 46, 99, 109, 118, 144,
165, 166, 167, 168, 169, 170,172, 216 Borwicz Michał - 297, 306 Bossuet Jacąues 
Benigne - 226 Bourget Paul - 35 Boye Edward - 248 Boziewicz autor kodeksu 
pojedynkowi-
czów - 40, 229 Brać de - 282
319
Branicka (zam. Tarnowska) - 73
Branicki hetman - 73
Brantóme Bourdeilles Pierre de - 108,
110, 170
Braun Jerzy - 248, 249, 250, 251 Brecht Bertolt - 232 Breiter Emil-183 Breza 
Tadeusz - 289 Broniewski Władysław - 115, 297, 301,
302
Brończyk Kazimierz - 25, 161 Brzozowski Stanisław - 257, 276 Bułhakow Michaił - 
276 Burboni-309, 313 Byron George - 37
Caillavet Gaston Armand de - 148
Caldwell Erskine - 245
Camus Albert - 228
Capra Frank- 182
Capus A. - 156
Cat-Mackiewicz Stanisław - 239
Cazin Paul - 287
Cervantes Saavedra Miguel - 281
Chałasiński Józef - 238
Chaplin Sir Charles Spencer - 228, 265
Chateaubriand Fran9mois-Rene de - 313
Chłędowski - 21
Chmielowski Benedykt - 284
Chołoniewski Antoni - 95
Chopin Fryderyk - 24, 51
Chrzanowski Ignacy - 167, 168, 268
Churchill Winston - 299, 304
Chwistek Leon - 298
Chwistkowie- 300, 315
Ciceron - 226
Cieszkowski August - 309
Claire Renę - 265
Conrad Józef - 30, 102, 160, 170, 246,
308
Constant Beniamin - 118, 140 Cooper Gary - 264 Craig Edward Gordon - 144 Cripps 
Stafford - 299 Croisset Fran9ois de - 236 Cybulski Napoleon - 46 Cywiński 
Stanisław - 284 Czachowski Kazimierz - 48 Czajkowski Stanisław - 60 ; -
Czarniecki Stefan - 282	*
Czartoryska Marcelina - 24 Czartoryski Adam - 187 Czechów Antoni - 42, 116, 149, 
278 Czerny lekarz - 82 Czerny Zygmunt - 298 Czyżowski Bogdan - 160 Ćwiklińska 
Mieczysława - 162
Daniłowski Gustaw - 115 Darwin Charles - 8, 23 Daszyński Ignacy - 122 Dąbrowska 
Maria - 66 Deffand Marie du - 159, 209 Dejbel Ksawery - 213, 216 Delmet Paul - 
70, 78, 99	' Dembowski Edward - 7, 269 Descartes Renę (Kartezjusz) - 117, 137,
226, 261, 284 Deschamps Laurence - 78 Desniak Ołeksa - 305 Dickens Charles - 
226, 246 Diderot Denis - 68, 69, 200, 257, 292,
295
Dietrich Marlena - 264 Domańska Antonina - 92 Donizetti Gaetano - 13 Donnay 
Maurice - 148 Dostojewski Fiodor - 36, 246 Duhamel George s - 195	• Dukes 
Ashley - 295 Durnowo Piotr - 112 y.;/;,• Dymów Osip - 56 
r Dzierżyńska Zofia - 310
Edward VII- 111, 112	•-•:"•.
Emeryk Władysław - 74	•
Estreicher Karol - 83	•••'•'•
Fabre Jean - 286, 287 '•. .v	i
Fajko Aleksandr - 276	;
Fauchois Renę - 312
Faulkner William - 245
Feldman Wilhelm - 82, 94
Fellini Federico - 22
Fertner Antoni - 162
Feuillerat - 288
Feuillet Octave - 35
Fik Ignacy - 247
Flers Robert de - 148	; ^
Fodor József- 158
320
Forst-Battaglia Otto dr - 240
France Anatol - 38, 191, 258
Franciszek Ferdynand arcyksiążę - 113
Franciszek Józef- 18, 19, 93, 202, 289
Fraulein Doctor - 113
Fredro Aleksander - 22, 34, 162, 189,
253, 261, 267, 269, 270, 271, 272,
273, 318
Frenkiel Mieczysław - 28, 158 = Freud Zygmunt - 22, 190, 257 K ^ Fromm 
Erich - 227	Ł . Frycz Karol - 60, 83 " , '
Gabryelski Zdzisław - 52	fc •
Galis Adam - 97	, ,i
Galllwo- 160
Galsworthy John - 158, 195, 275
Ganszyniec Ryszard - 298	S
Gassendi Pierre - 284	<
Gaulle Charles de - 303	;
German Juliusz - 143
Germi Piętro - 104
Gide Andrć - 146, 158, 233, 286
Giedroyc Jerzy - 286
Gierymski Aleksander - 24
Gieysztor Aleksander - 299	<J
Gil Franciszek - 306
Giraudoux Jean - 146	'
Goddard Paulette 265	'>',•
Goetel Ferdynand - 257, 288
Goethe Johann Wolfgang - 40, 217
Gogol Nikołaj W - 206	\'\
Goldoni Carlo - 162
Gombrowicz Witold - 245
Gordin Jakub -235
Gorgonowa 229
Goring Herman - 114	" ;
Górki Maksim - 42, 97	j
Goszczyński Seweryn - 269	::
Goumay Marie de - 281	v • '
Górka Olgierd - 280
Górski Artur-51, 60
Grabowscy - 7
Grabowska Julia patrz Tetmajer Julia
Grabowska Marcelina - 289, 290
Grabowska Maria patrz Kwietniewska Maria
Grabowska Wanda patrz Żeleńska Wanda
Grabowska Zofia - 5, 18
Grabowski Alfred - 5, 8	' '
Grabowski Jan Andrzej - 5, 8
Grabowski Witold - 293
Grabowski Władysław - 184
Grek Maryna patrz Pareńska Maryna
Grekowie Maryna i Jan - 294, 314, 316, 317
Grieg Edvard - 51
Groer Franciszek - 297
Grottger Artur - 14, 70
Grubiński Wacław - 302
Gruszczyński Tadeusz - 225
Grydzewski Mieczysław - 243, 255
Grzymała-Siedlecki Adam - 37, 54, 67, 70, 82, 98, 107, 110, 142, 143, 157, 165, 
167, 173, 183, 184, 185, 187, 189, 190, 218, 225, 271, 272
Gttnther Władysław - 107
Hamsun Knut - 97, 274
Hańska Ewelina - 33, 102, 136, 159, 248
Hasek Jaroslav - 45, 117
Hauptmann Gerhardt - 246
Hawryluk Aleksander - 297, 298
Hegel Georg Wilhelm Friedrich - 257
Heine Heinrich - 33, 35, 40
Helsztyński Stanisław - 240, 242
Hemar Marian - 206
Hemingway Ernest - 245
Henryk YIU - 26
Hertz Jan Adolf - 234, 236, 252, 289
Hicks - 295
Hitler Adolf - 114, 262, 263, 266, 272,
291, 303, 304 Hlond August - 220 Hobbes Thomas - 226 Hoene-Wroński Józef - 250, 
252 Hoesick Ferdynand - 16, 47, 48, 90 Hoffmann Antonina - 28, 30 Hugo Wiktor-
280, 313 Husserl Edmund - 245
Ibsen Henrik - 105, 161, 196, 273, 274 Igelstrom losif A. - 149 Irzykowski Karol 
- 159T216, 250, 255, 256, 257, 258, 259, 260, 261, 262, 263 Iwaszkiewicz 
Jarosław - 205, 243
Jabłonowski Stanisław Jan hetman - 282 Jabłońska Krystyna - 92
321
Jackowska Anna patrz Schiller Izydora Jackowski Tadeusz - 139 Jadwiga królowa - 
82	, Jakubowski Maciej - 75, 76, 80 Jaracz Stefan - 116, 241, 243, 275, 276,
286,298 Jarry Alfred - 26 Jasieńczyk Marian - 28 Jasieński Feliks - 60 Jerzy V- 
111 Junosza-Stępowski Kazimierz - 28, 116,
267 Jurgens Edward - 6, 8
Kaden-Bandrowski Juliusz - 115, 257,
263, 280
Kalergis Maria (z d. Nesselrode) - 18 Kant Immanuel - 226 Kański - 225
Kartezjusz patrz Descartes Renę Kasprowicz Jan - 168 Kasprowiczowa Jadwiga (zam. 
Przyby-
szewska) - 56, 61, 62 Katajew Walentin P. - 218 Katarzyna U - 187 Kaufman George 
Simon - 87 KautskiKarl- 113 Kątski - 24 Keaton Buster - 228 Kolberg Oskar - 24 
Kiedrzyński Stefan - 163 Kiliński Jan - 149 Kinga (żona Bolesława Wstydliwego) -
143
Kirszon Władimir M. - 279 Kisch Egon Erwin - 42, 113 KiS Danilo - 300 
Kisielewski Jan August - 81, 82 Kisling Moise - 219 Kleiner Juliusz - 298 
Knasterowa M. - 243 Kochanowski Jan - 146 Kolski Witold - 302 Kołoniecki Roman - 
57 Konopacka Halina - 199 Konopnicka Maria - 16 Korab-Brzozowski Stanisław - 57 
Korab-Brzozowski Wincenty - 57, 58 Korzon Tadeusz - 280 Kossak Ewa - 55, 57
Kościeszanka aktorka - 184
Kościuszko Tadeusz - 19, 212
Kotarbiński Józef - 28
Koźmian Stanisław - 20, 30
Krasicki Ignacy - 214
Krasiński Zygmunt - 309	t :
Kraszewski Ignacy - 19, 28, 168, 219
Kridl Manfred-211, 215, 273 .:
Krleża Miroslav - 208	•
Kruczkowski Leon - 247
Krywult - 30
Krzywiccy - 66, 242
Krzywicka Irena - 17, 22, 55, 56, 141, 169, 203, 204, 205, 206, 209, 210, 222, 
231, 232, 240, 241, 241, 242, 243, 246, 252, 255, 264, 265, 280, 285, 286, 291, 
293, 296, 298, 316, 317
Krzywieki Andrzej - 285, 316
Krzywicki Jerzy - 203, 205, 316
Krzywicki Ludwik - 243
Krzywicki Piotr - 17, 203, 316
Krzywoszewski Stefan - 142
Krzyżanowski Julian - 273
Krzyżanowski S.A. - 110
Kubala Ludwik - 280
Kucharski Eugeniusz - 167, 270
Kurkiewicz lekarz seksuolog - 183
Kuryluk Karol - 309
Kwietniewska Maria (z d. Grabowska) -5, 18
La Calprenede Gauthier - 282
Laclos Choderlos de - 108, 118, 170
La Fayette Marie-Madeleine de - 158
Lamartine Alphonse - 313
Lam Stanisław - 61
Lamennais Felicite Robert de - 226
La Rochefoucauld Franfois de - 158,
181, 182, 246
Lec Stanisław Jerzy - 246, 301 Lechicki Czesław - 252 Lechoń Jan - 142, 203, 217 
Łęczycki Kazimierz - 40 Lejtes Józef- 234	..--...,. Lemaitre Jules - 71 
;• Lenin Włodzimierz - 279 Lespinasse Julia de - 158-159, 246 Leszczyńscy - 173 
Leszczyńska Honorata - 124 Leszczyńska Inka - 122, 124, 131, 132
322
Leszczyńska Iza (Niusia) patrz Schiller
Izydora
Leszczyński Bolesław - 122, 142 Leszczyński Edward - 60 Leszczyński Jerzy - 122, 
124, 139, 156 Ligocki Edward - 185, 186, 187 Linder Max - 228	: List 
Franciszek - 13 Liwiusz - 69 Lloyd Harold - 228 London Jack - 42, 97 Lorentowicz 
Jan - 183, 232, 273, 289 Lowry Malcolm - 240 Lubomirska księżna - 78 Ludwik XIV 
- 200 Lukacs Georg - 306 Luksemburg Róża - 114 Lumiere Auguste i Louis - 33 
Lutosławski Wincenty - 51, 253, 254
Ładniewska-Blankenheimowa Wanda -75, 300, 302, 303, 305, 306, 314, 315 Ładnowski 
Bolesław - 28 Łempicki Stanisław - 298
Maciejowski Ignacy (ps. Sewer) - 52,
53, 56, 60 Mackiewicz Stanisław (Cat) patrz Cat-
Mackiewicz Stanisław Madeyska Iza zam. Żeleńska - 59, 115 Majakowski Włodzimierz 
- 199 Makuszyński Kornel - 96, 108, 115,
136, 172, 173, 175, 176, 183, 232 Malczewski Jacek - 60 Malicka Maria - 162 
Maliszewski Aleksander - 295, 301 Malraux Andre - 42, 146 Mann Heinrich - 195 
Mann Tomasz - 42 Marconi Guglielmo - 32 Marivaux Pierre de - 118 Marks Karol-
233, 311	:';• Massis -288 : Mata-Hari-112 
Matejko Jan - 11, 14, 47 Matuszewski Ignacy - 199 Maupassant Guy de - 35 Maxim 
Hiram Stevens - 31 Michalik Jan Apolinary - 81, 88, 96, 125 Michałowska Jadwiga 
- 317
Mickiewicz Adam - 19, 32, 33, 64, 85, 102, 110, 118, 151, 205, 211, 212, 213, 
214, 215, 216, 270, 299, 307, 308, 309
Mickiewicz Władysław - 24, 187
MikołajII- 111
Mikołajczykówna Jadwiga - 59, 61
Miller Jan Nepomucen - 247
Miłaszewski Stanisław - 157, 188-189, 215, 252, 289
Miłosz Czesław - 109, 189, 276
Mirandola Franciszek - 258
Miriam (Przesmycki Zenon) - 168, 270
Missuna Olgierd - 293, 294
Modrzejewska Helena - 28, 98, 124,142
Molier - 97, 107, 141, 169, 205, 240, 259, 281, 302
Molndr Ferenc - 46
Moltke Helmut von - 114
Mołotow Wiaczesław M. - 297-298, 314
Montaigne Michel de - 69, 110, 117, 118, 120, 130, 158, 196, 226, 229, 240, 259, 
281
Montoya Gabriel - 71
Morstin Ludwik Hieronim - 115, 123, 143, 236, 284, 289, 295
Moszczeńska Iza - 94, 210, 211, 252
Mrozińska Mery - 92
Mrozowska Jadwiga (zam. Toeplitz) (Jaga) - 98, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 
106, 115, 116, 142, 199, 205, 209, 286
Muchanow Siergiej - 18
Munch Edward - 55
Musset Alfred de - 199, 271
Mussolinii Benito - 291
Mycielski Jerzy - 96
Mycielski Zygmunt - 96, 225
Nałkowska Zofia - 66, 208, 257, 289,294
Narutowicz Gabriel - 176
Natanson Wojciech - 40, 147, 199, 202,
295
Nestroy Johann - 27, 293 Niedziałkowski Mieczysław - 247, 299 Nielsen Asta - 131 
Niemcewicz Julian Ursyn - 280 Niemojewski Andrzej - 94 Niewiadomski Eligiusz - 
176 Nitsch Kazimierz - 169
323
Niusia patrz Schiller Izydora Nocznicki Tomasz - 242 Norwid Cyprian Kamil - 18, 
168 Noskowski Witold (ps. Taper) - 81, 91,
173, 298
Noskowski Zygmunt - 19 Nowaczyński Adolf - 51, 85, 95, 115,
178, 184 Nowakowski Zygmunt - 288, 289, 295,
296, 305
O'Connor - 284 Oginodr-219 Ohnet Georges - 29
O'Neill Eugene - 237	n Ordonówna Hanka - 162, 163 Orgelbrand Samuel - 226 
'• Ortega Jose" y Gasset - 155 Ortwin Ostap - 296 Orzeszkowa Eliza - 16, 102 
Osterwa Juliusz - 116, 122, 142, 162, 173, 197, 275
Paderewski Ignacy - 52
Painter George - 288
Pająk Aniela - 56
Pancz Petro - 305
Parandowski Jan - 63
Pareńscy - 53, 60, 74, 77, 285
Pareńska Eliza - 61, 73, 77, 79
Pareńska Eliza (córka Elizy i Stanisława) zam. Leszczyńska - 60, 61
Pareńska Maryna (zam. Grekowa) - 59, 60,61,73,294,314
Pareńska Zofia (zam. Żeleńska) (Fuś) -59, 60, 61, 73, 74, 77, 78, 84, 93, 115, 
117, 120, 128, 130, 141, 142, 153, 155, 173, 178, 184, 194, 201, 224, 225, 232, 
233, 242, 252, 265, 273, 274, 284, 285, 288, 293, 296, 297, 298, 299, 303, 315, 
316, 317
Pareński Stanisław - 59, 74
Parnas Jakub Karol - 298
Parnicki Teodor - 296, 302
Pascal Blaise - 166, 226, 246
Pasek Jan Chryzostom - 280, 283, 287
Pasierb Janusz - 222, 223
Pasternak Leon - 301
Pawlikowska-Jasnorzewska Maria - 156, 157
Peiper Tadeusz - 302
Perzyński Włodzimierz - 54, 147, 184,
203
Piast - 272 Picasso Pablo - 219 Pieńkowski Stanisław - 177 Pilichowska Halina - 
302 Piłsudski Józef - 115, 122, 196, 198,
276
Pirandello Luigi - 181, 263, 289 Pirożyński Marian - 225 Piscator Erwin - 146 
Platon - 226
Płachecki nauczyciel muzyki - 21 Płomieński Jerzy Eugeniusz - 256, 262 Poldek S. 
- 95 Polewka Adam - 247 Poniatowski Józef książę - 212, 272 Popiel Romana - 98 
Porche" Fran9ois - 279 Porębowicz Edward - 37 Poutales Friedrich - 114 Potocki 
Adam - 18 Potocki Antoni - 70, 71 Princip Gawrił - 113 Progulski Stanisław - 297 
Prokopieni - 296 Proust Marcel - 45, 102, 146, 155, 169,
246, 258, 286, 287, 288, 292, 293,
294, 298, 299, 300, 302 Prus Bolesław - 31, 102, 246 Przesmycki Zenon patrz 
Miriam Przyboś Julian - 310 Przybyszewscy - 53, 58 Przybyszewska lwi (córka 
Stanisława i
Dagny) Przybyszewska Dagny (z d. Juel) - 51,
52, 54, 55, 56, 57, 60, 64, 66, 74, 142,
199, 205
Przybyszewska Stanisława (córka Stanisława i Anieli) - 56 Przybyszewski 
Stanisław - 37, 51, 52,
53, 54, 55, 56, 57, 60, 61, 62, 63, 64,
74, 81, 82, 91, 146, 155, 306 Przybyszewski Zenon (syn Stanisława
i Dagny) - 51, 54, 59, 74 Puszet Ludwik - 299
Rabelais Fran9ois - 39, 108, 109, 110, 259 Racine Jean - 259
324
Rakowski Konrad - 87
Rapacki Wincenty - 28, 142, 219
Rawicz-Dastrśe Anna - 300, 306 :
Rawicz Piotr- 297
Redl Alfred Yictor płk - 113
Reinhardt Max - 146
Remarąue Erich Maria - 247	'<;;
Restif de la Bretonne Nicolas-Edme -
158
Reymont Władysław - 60, 240 Rictus Jehan-71, 72 Rittner Tadeusz - 179, 200, 202 
Rogowski Wiesław - 241, 242 Rohm Emst - 272	, \ Rostand Edmund - 67, 205 
Rousseau Jean Jacąues - 108, 110, 118,
158, 201 Roztworowski Karol Hubert - 143, 177,
184, 191, 192, 193, 223 Rozwadowski Tadeusz gen. - 115 Rublowa Maryla - 300, 315 
Rudnicki Adolf-297 Rudzki Kazimierz - 290	; Ruffowa nauczycielka - 9 Ruprecht 
Karol - 6, 8, 11 >•.'•• Rusinek Michał - 263 Ruszkowski - 291 
Rybkowski Jan - 290 Rydel Lucjan - 10, 59, 60, 73, 82, 83,
98, 148
Rydz-Śmigły Edward - 284 Rygier aktor - 27
Sabatier - 159
Sainte-Beuve Charles Augustin - 205, 206
Sales - 304, 305
Salliere - 288
Sand George - 17
Sarnecki Zygmunt - 48, 108
Sazonow Sergiej - 114
Schiller Friedrich - 28, 188, 262
Schiller de Schildenfeld Izydora (matka) - 124, 125, 132
Schiller de Schildenfeld Izydora 1° v. Leszczyńska 11° v. Jackowska (ps. Anna 
Belina) - 122, 123,124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 136, 
137, 138, 139, 142, 144, 149, 173, 199, 205, 235, 236, 240, 244
Schiller Leon wł. Schiller de Schildenfeld (Lulek) - 122, 125, 139, 142, 166, 
173, 197, 198, 232, 233, 237, 238, 244, 286, 298
Schlieffen Alfred von, gen. - 111, 113, 114
Schoell Franek - 240
Schopenhauer Artur - 36, 181, 226
Schumann Robert - 51
Scudery Madeleine de - 281, 282
Sevignć Marie de Rabutin-Chantal de -246, 258
Sewer patrz Maciejowski Ignacy
Shaw Bernard - 158, 236, 237, 266, 291
Sherriff Robert Cedric - 118
Sichulski Kazimierz (Sichuła) - 60, 81, 94
Sienkiewicz Henryk - 35, 51, 66, 73, 83, 167, 239, 269, 282
Sierosławski (ps. Stasinek) - 81, 82
Sieroszewski Wacław (Sirko) - 115, 263
Sikorski - 226
Sikorski Władysław - 299
Sinko Tadeusz - 284
Skarga Piotr - 145
Skiwski Jan Emil - 246
Skrzynecki Jan Zygmunt gen. - 13
Skuza Wojciech - 302
Skwarczyński Adam - 240
Słonimski Antoni - 142, 175, 176, 203, 206, 229, 232, 236, 243, 247, 251, 265, 
266, 267, 276
Słoński Edward - 114
Słowacki Juliusz - 33, 35, 66, 82, 85, 102,105, 159, 170,196, 197, 213, 270
Smosarska Jadwiga - 171, 265
Sobieska Marysieńka (Zamoyska) - 102, 273, 280, 281, 282, 283
Sobieski Aleksander - 283
Sobieski Jakub - 283
Sobieski Jan El - 13, 280, 281, 282, 283, 284
Sobiesław aktor - 27
Sokołowski August - 26
Solska Irena - 105, 106, 162, 166
Solski Ludwik - 28, 116, 142
Sosnkowski Kazimierz gen. - 294
Srokowski Mieczysław - 137
Stalin Josif W. - 279, 299, 307, 309, 314
Staniewscy - 172
325
Staniewska Helena - 170, 172,
174, 178, 196, 229, 238, 241,
253, 265
Staniewski Maurycy - 170 Stanisławski Jan - 60, 61 Stanisławski Stanisław - 144 
Starzewski Rudolf (Dolcio, Rudi) -
61, 82, 93, 93, 96, 141, 143, 173 Stawar Andrzej (Trestka) - 76, 158,
165, 220, 227, 228, 247 Stefcia-316, 317 Steinbeck John - 245 Stendhal- 104, 
154, 158, 169, 201,
255,260, 310, 312, 313,314 Sterkowicz Stanisław - 39, 40, 57,
76
Stern Anatol - 302 Strindberg August - 36, 55, 105,
178, 179, 180, 228 Stroński Stanisław - 176 Strowski Fortunat - 195 Strug 
Andrzej - 115 Stryjkowski Julian - 309 Suworow Aleksandr - 234 Swetoniusz - 69 
Syga Teofil - 284 Sym Igo - 290 Szajnocha Karol - 280 Szancer Jan Marcin - 224 
Szaniawski Jerzy - 210 Szczepanowski Stanisław - 51 Szczepański Ludwik - 70 
Szczepkowski Jan - 60 Szczytnicki Stanisław - 44 Szekspir William - 28, 153, 
154,
206,207,267, 311 Szopski Felicjan - 13, 19, 24 Szujski Józef - 20, 280, 283 
Szukiewicz Maciej - 51, 142, 143 Szyfman Arnold - 92, 173, 175,
177, 181, 229, 289 Taine Hippolyte Adolphe - 181 Tairow Aleksander J. - 161 
Tallemant des Reaux Gedeon - 282 Tarle Jewgienij W. - 111, 112, 113 Tarnowski 
Jan Dzierżysław - 20 Tarnowski Stanisław - 24, 73, 82
96, 268
Taszycki Witold - 298 Tenkins - 254	>
173, Tepper Piotr - 5
252, Testoni Alfredo - 164	r;
Tetmajer Adolf- 10, 11, 12, 33
Tetmajer Hanna - 59
Tetmajer Julia (z d. Grabowska) - 5, 10,
12, 33, 47, 65, 74, 77, 84 • 60, Tetmajer Kazimierz - 5, 10, 36, 37, 38,
43, 47, 48, 54, 65, 75, 84, 131, 307 159, Tetmajer Włodzimierz - 10, 49, 59, 
92
Tetmajerowie - 53
Toeplitz Józef- 101, 102, 104, 106
Toeplitz-Mrozowska Jadwiga patrz Mro-226, zowska Jadwiga
Tokarzewski-Karaszewicz Michał gen. -, 74, 301
Toller Ernst - 233
Tołstoj Lew - 42, 150 162, Towiański Andrzej - 213, 216, 254
Trapszówna Tekla - 29, 30
Trocki Lew D. - 114
Trzciński Teofil - 60, 142, 148, 161, 196, 286
Tuchman Barbara- 111, 114
Turek Ewa - 302
Turek Wiktor - 302
Tuszyńska Agata - 203
Tuwim Julian - 142, 203, 206, 217, 242,
286, 293 • Twain Mark - 42
Unamuno Miguel de - 195 / l {* Uniłowski Zbigniew - 248	-rr ' " 
Urbańczyk Andrzej - 92
UrfeHonorć d'-281	i 162, Urwancew - 154 > •
Yalles Jules- 158, 314 Yerlaine Paul - 159 Yerneuil Louis - 159 176, Yillon 
Fran?ois - 133, 135, 158, 240,
259, 265
Viviani Renę- 113 Yogler Henryk - 300 Voltaire-69, 131, 158,200
Walpole Horace - 159, 209 , 8§, Wasilewska Wanda - 297, 307, 309, 310,
312
;., Wasylewski Stanisław - 253, 284, 312 Wat Aleksander - 247, 276, 297, 
301
326
Ważyk Adam - 301
Weber Carl Maria - 13
Wereszczakówna Maryla (zam. Puttka-merowa) - 214
Węgierko Aleksander - 288, 308
Węgrzyn Józef - 116
Wierzyński Kazimierz - 142, 203, 232
Wilde Oskar - 67, 144, 290
Wilhelm I cesarz - 111, 112
Wilhelm H cesarz - 113, 114
Winawer Bruno - 160, 289
Winklowa Barbara - 95, 169, 173, 252, 285, 294, 309
Wisnowska Maria - 28, 98
Witkiewicz Stanisław Ignacy (Witkacy) - 161, 173, 181, 194, 206, 246, 251, 252
Witkiewieżowa Maria - 173
Wittlin Józef - 247
Wojciechowski Jakub - 225, 238, 239 240, 241, 243, 245, 253, 267
Wojnowska aktorka - 28
Wojtkiewicz Witold - 60	-.,< ,;•;•
Wołoszynowski Julian - 229
Woszczerowicz Jacek - 288, 298
Wójcicka Zofia - 147
Wright Orville i Wilbur - 32
Wroczyński Kazimierz - 150
Wyczółkowski Leon - 60
Wysocka Stanisława - 162 Wysocki Alfred - 49, 51, 53, 55, 187 Wyspiański 
Stanisław - 10, 33, 53, 55, 59, 60, 61, 73, 77, 79, 92, 93,122, 140, 142, 151, 
169, 175, 181, 257, 261, 318
Zamenhof Ludwik - 32
Zań Tomasz-213
Zapolska Gabriela - 17, 70, 101, 151,
155, 207, 210, 237, 289, 310, 312 Zarembińska Maria - 312 Zbiegniewska Izabela - 
9, 12 Zborowski Samuel - 198 Zbyszewska Paulina - 7 Zdziechowski Marian - 284 
Zechenter Witold - 294, 295
Zegadłowicz Emil - 217
Zelwerowicz Aleksander - 162, 194, 298
Ziemęcka Eleonora - 5
Zimińska Mira - 242
Zola Emil - 67
Zorilla y Morał - 200
Zyblikiewicz prezydent Krakowa - 19
Żelazowski Roman - 28, 29, 142 Żeleńscy - 12, 18, 19, 20, 24, 49, 53, 59,
65, 66, 76
Żeleńscy (Boyowie) - 161, 172, 252 Żeleńska Iza patrz Madeyska Iza Żeleńska 
Kamila (z d. Russocka) - 13,
14,22 Żeleńska Wanda (z d. Grabowska) - 5, 6,
8,9,10, 11, 12,13, 15, 16,17,21,23, . 47, 74, 75, 76, 77 Żeleńska Waleria (zam. 
Sroczyńska) -
76
Żeleńska Zofia patrz Pareńska Zofia Żeleński Edward - 15, 16, 22, 44 49
77, 82, 84, 141 Żeleński Marcjan - 13 Żeleński Stanisław Gabriel (brat Boya) -
15, 16,43,47,59,76, 115 Żeleński Stanisław (stryj Boya) - 13, 17,
Żeleński Stanisław (syn Boya) - 50, 79,
128, 129, 173, 194, 203, 224, 241, . 243, 286, 288, 293, 294, 296 Żeleński 
Władysław (bratanek Boya) -
76, 77, 115, 176, 184, 194, 205, 218, . 284, 293, 296, 301, 302, 306, 317 
Żeleński Władysław (Żel - ojciec
Boya) - 11, 12, 13, 14, 18, 19, 24, 47,
60, 70, 84, 173, 195 Żeromski Stefan - 42, 145, 159, 165,
183, 185, 191, 195, 239, 257, 275 Żmichowska Narcyza (ps. Gabryella) -
5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 14, 15, 16, 22,
23, 216, 269
Żółkiewski Stanisław hetman - 25 Żuławski Jerzy - 98, 105, 106, 115
WYPOŻYCZALNIA nr M Kr i""L
SPIS RZECZY
I. Matka i syn . . . . . . . .... 5
II. Mały lord buntownik ........ 15
III. Okno na życie .......... 27
IV. Zmarnowany chłopiec ....... 43
V. Paryskie narkotyki ........ 65
VI. Doktor Żeleński przyjmuje ...... 73
VII. Nareszcie Boy .......... 81
VIII. Kaprys ............ 98
IX. Benedyktyna przygody wojenne .... 107
X. Wszystko umiała przeinaczyć... .... 121
XI. Nagle - niby za rozsunięciem kurtyny... . . 140
XII. Najbardziej osobista książka . . . . .153
XIII. Ten pieszczoch Boy ........ 165
XIV. Recenzent w Warszawie . . . . . .175
XV. Kochanka króla ......... 194
XVI. Pijane dziecko we mgle . . . . . . .210
XVII. Życie wytężone ......... 224
XVIII. Psychoza ............ 245
XIX. Obrachunki ........... 264
XX. Powoli zapada kurtyna... . . . . . . 274
XXI. Usąue ad finem . . . . ... . .292
Indeks ........... ."' . . '. 319
m
'O-
'•^'
^
e
Józef Hen pisał tę książkę niespełna rok, ale zafascynowany postacią Tadeusza 
Boya-Żeleńskiego, nosił ją w sobie lat prawie sześćdziesiąt. Jest to nie tylko 
biografia, to portret wybitnego pisarza i tłumacza, człowieka nieprzeciętnego, 
stworzony przez pisarza i człowieka także nieprzeciętnego.
Biblioteka Publiczna Warszawa - Ochota
4070-037711-00