Martel Bann

Ja

Rozdział pierwszy
Kiaedy się obudziłem, matka była przy mnie. Jej ręce wy-
ciągnęły się i podniosła mnie. Chyba miałem niewielkie 
zaparcie. Posadziła mnie na nocniczku na stole w 
jadalni i usiadła naprzeciwko. Zaczęła gruchać i zachęcać 
mnie do działania, przebiegając palcami po moich plecach.
Ale nie byłem przyjaźnie nastawiony do jej zabiegów. 
Wyraźnie pamiętam, że ta kobieta wydała mi się wysoce 
irytująca.
Przestała. Oparła łokcie na stole i głowę na dłoniach. Na-
stąpił okres płodnego milczenia - ona patrzyła na mnie, ja na 
nią. Byłem spięty, nadąsany, w głębi mojego serca czaił się 
gniew, lecz także potrzeba pogodzenia się z nią i wspólnej 
wesołości. Sprawy mogły potoczyć się rozmaicie, nic nie było 
pewne i zdecydowane.
Nagle dźwignąłem się na nogi, potężny jak Kolos z Rodos, 
schyliłem się lekko i jednym skurczem wypchnąłem to z 
siebie. Matka była zachwycona. Uśmiechnęła się i wy-
krzyknęła:
- Gros caca!	- Jaka wielka kaka!
Odwróciłem się. Co za widok! Co za zapach! Był to im-
ponujący balasek, w przedniej części słabo uformowany, jak 
skalny zlepek, który jeszcze nie zdążył się zespoić, ciem-
nobrązowy, prawie czarny, dalej przechodzący w głęboki,
kasztanowy odcień, układający się w fascynujące zwoje. Brał 
początek w głębi nocnika, tworzył ze dwie pętelki i 
wznosił się ku górze niczym wprawiona w trans kobra, aby 
wreszcie oprzeć się o moją łydkę. Pamiętam emanujące zeń 
intensywne ciepło - jest to moje pierwsze wspomnienie, 
związane z odczuwaniem temperatury. Balas kończył się 
wspaniałym, wilgotnym wypiętrzeniem. Spojrzałem na matkę, 
która wciąż się uśmiechała. Z wysiłku poczerwieniałem na 
twarzy, spociłem się i byłem w siódmym niebie. Czułem, że 
sprawiłem jej przyjemność i sam doznałem wielkiego 
zadowolenia. Otoczyłem jej szyję ramionami.
Inne wczesne wspomnienie, jakie zachowało się w mojej 
pamięci, jest niewyraźne, sprowadzone do odległego uczucia, 
jakie czasami potrafię wychwycić, lecz najczęściej nie. 
Możliwe, że jest to w ogóle moje pierwsze wspomnienie, 
sądząc po jego ostrości.
Uświadomiłem sobie, że w mojej głowie odzywa się jakiś 
głos. Co to takiego, zastanawiałem się. Kim jesteś, głosie? 
Kiedy wreszcie się zamkniesz? Pamiętam uczucie strachu. 
Dopiero znacznie później zdałem sobie sprawę, że tym gło-
sem były moje własne myśli i że tamten moment niepokoju 
był pierwszą wskazówką, iż jestem nieustającym monolo-
giem, zamkniętym wewnątrz siebie.
Późniejsze wspomnienia są wyraźniejsze i bardziej spójne. 
I tak, na przykład, pamiętam pewien kataklizm w ogrodzie. 
Sądziłem wtedy, że słońce i księżyc są elementami 
przeciwstawnymi, że ich współistnienie jest sprzeczne, nie-
możliwe. Moim zdaniem księżyc był wyłączonym słońcem, 
czymś w rodzaju zgaszonej żarówki, słońcem w stanie 
uśpienia. Uważałem, że dziurki na powierzchni księżyca są 
porami na skórze olbrzymiej powieki, że księżyc jest 
słonecznym popiołem, słońcem zwęglonym, bladą, marną 
pozostałością po dziennym ognisku, że, tak czy 
inaczej, w żadnym razie nie mogą one istnieć równocześnie. 
Był już późny letni wieczór, a ja siedziałem jeszcze w 
ogrodzie.
10
Słońce zachodziło. Gasnący blask raził mnie, ale nie spusz-
czałem z niego oczu, mrugając, mrużąc powieki, uśmiechając 
się i wyobrażając sobie, jakie jest płomiennie gorące, gorętsze 
niż ogień we wszystkich razem kuchenkach w okolicznych 
domach. W pewnej chwili odwróciłem się i zobaczyłem to 
coś, płynące po niebie, szare i złowrogie. Rzuciłem się do 
ucieczki. Mój ojciec był dla mnie największym autorytetem, 
więc zawołałem go i wyciągnąłem do ogrodu, ale jego dorosły 
umysł nie pojął, że to zjawisko postawiło na głowie całą moją 
astrofizyczną wiedzę.
-	Cest la lunę. Et alors?	- Przecież to księżyc, 
Je me cachais derriere lui o co ci chodzi?
pour me proteger de la	Schowałem się za nim,
radioactivite.	chcąc uniknąć
promieniowania 
radioaktywnego.
-	Viens, ii est tard.	- Chodź, jest już późno. 
Temps de faire dodo. . Czas spać.
Wziął mnie za rękę i zaprowadził do domu. Ostatni raz 
zerknąłem przez ramię na księżyc. Mój Boże, kula, żeglująca 
po niebie i po całym wszechświecie, kula, podobna do słońca! 
Nie miałem cienia wątpliwości, że któregoś dnia muszą się ze 
sobą zderzyć.
Moje najwcześniejsze doznanie estetyczne związane było z 
małą buteleczką z przezroczystego plastiku, zawierającą 
jabłkowozielony płyn do kąpieli. W oczach moich rodziców 
była to po prostu próbka produktu kosmetycznego, którą ktoś 
wetknął im do ręki w supermarkecie, dla mnie natomiast był 
to klejnot, odkryty podczas wieczornej kąpieli. Wpadłem w 
zachwyt nad nieskończoną, niewyczerpaną zielenią płynu, 
jego gęstawą, żelowatą konsystencją i boskim zapachem. 
Zaniemówiłem, ogłupiały z rozkoszy.
Kiedy tydzień później ujrzałem swój pusty, zgnieciony 
skarb, bo ktoś bezmyślnie zużył płyn - dokładnie pamiętam, 
że stało się to w chwili, gdy matka podcierała mi pupę, 
a ja tkwiłem w niezbyt wygodnej pozycji, patrząc na
11
wannę - rozwrzeszczałem się jak szalony i urządziłem naj-
gorszą scenę wczesnego okresu mego dzieciństwa.
Inne ważne fakty mojego życia - na przykład to, że uro-
dziłem się w 1963 roku, w Hiszpanii, z rodziców, którzy 
jeszcze studiowali - poznałem dopiero później, ze słyszenia. 
Własne wspomnienia rozpoczynają się w mojej ojczyźnie, a 
dokładniej, w jej stolicy.
Poza normalnymi zachowaniami, wynikającymi z wyko-
nywania obowiązków rodzicielskich, ani moja matka, ani 
ojciec nie podejmowali niepotrzebnych prób przekraczania 
granic mojego świata. Niezależnie od tego, czy moja prze-
strzeń była rzeczywista, czy istniała jedynie w mojej wy-
obraźni, czy była wanną, czy Morzem Aralskim, moim po-
kojem czy amazońską dżunglą, zawsze ją szanowali. Nie 
potrafię wyobrazić sobie lepszych rodziców. Czasami od-
wracałem się, gdy na mnie patrzyli, i w ich wzroku odczy-
tywałem bezgraniczną miłość i czułość, niezłomne poświę-
cenie na rzecz mojego dobrobytu i szczęścia. Delektowałem 
się tą miłością, syciłem się jej smakiem i poczuciem bez-
pieczeństwa. Nie było takiego skalistego zbocza, z którego 
mógłbym skoczyć, takiego morza, w którym mógłbym za-
nurkować, takiej przestrzeni, takiej otchłani, w którą mógł-
bym się rzucić, a z której nie wyciągnęłaby mnie sieć miłości 
moich rodziców. Czuwali w centralnej części peryferii mojego 
życia, byli moimi kochającymi, autorytatywnymi służącymi.
W supermarkecie biegałem i skakałem, radosny i beztroski, 
bawiąc się pudełkami z muesli i kaszkami, potrząsając dużymi 
butelkami płynów do płukania ust i obserwując różnych 
zabawnych ludzi, dopóki matka znajdowała się w polu 
mojego widzenia. Jednak jeśli tylko - jakże ważne jest to 
„jeśli tylko" - niespodziewanie zajrzała na chwilę do innej 
alejki, gdy tymczasem ja nadal przyglądałem się plastikowym 
opakowaniom z mięsem, zastanawiając się, jak teraz wygląda 
ta krowa, jeśli tylko pobiegła po owoce, kiedy
12
ja oglądałem słoiki z marynatami, jeśli tylko, innymi słowy, 
gdzieś mi się zgubiła, sytuaqa zmieniała się diametralnie. Moje 
ciało sztywniało, w brzuchu zaczynały figlować łaskoczące 
motylki, do oczu napływały łzy. Nieprzytomnie biegałem 
między półkami, nie zwracając uwagi na nic i na nikogo, całą 
istotą skupiony na poszukiwaniu matki. Gdy w końcu znowu 
ją dostrzegałem, co, na szczęście, zdarzało się zawsze, świat 
natychmiast odzyskiwał normalne proporcje. Strach, to 
uczucie przerażające i potężne niczym boa dusiciel, znikał bez 
śladu. Doznawałem gwałtownego, ognistego wybuchu miłości, 
uwielbienia, zachwytu i czułości dla mojej najdroższej matki, 
wybuchu, któremu towarzyszył krótki grzmot nienawiści za 
ten przelotny dotyk unicestwienia, na jaki mnie naraziła. 
Oczywiście, matka nigdy nie zdawała sobie sprawy z 
egzystencjalnych burz, jakie przeżywałem, ze stanu Sturm 
und Drang, który na moment stawał się moim udziałem. 
Żeglowała przez supermarket całkowicie nietknięta uczuciem 
niepokoju co do mojego miejsca pobytu, pewna, że kiedy 
dotrze do kasy, znajdzie mnie u swego boku, bo przecież 
właśnie przy kasach leżały na półkach czekoladowe batoniki.
Nie przypominam sobie, żebym jako małe dziecko do-
strzegł między moimi rodzicami różnicę, którą mógłbym 
przypisać płci. Wiedziałem, że nie są identyczni, lecz dzielące 
ich różnice nie znajdowały wyrazu w ustalonych, 
przypisanych rolach. Oboje obdarzali mnie czułością i wy-
mierzali kary, jeżeli zaszła taka konieczność. W pierwszych 
latach mojego dzieciństwa w Ottawie ojciec pracował poza 
domem, w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, która to 
nazwa budziła wtedy we mnie głęboki podziw, natomiast 
matka pisała w domu pracę magisterską z lingwistyki i fi-
lozofii. Nie miałem pojęcia, co robi w pracy ojciec, i dlatego 
wydawało mi się to bardzo odległe, za to codziennie byłem 
świadkiem zmagań matki ze stosami grubych książek, 
wówczas jeszcze po hiszpańsku, oraz produkcji nie-
zliczonych kartek papieru, pokrytych jej starannym 
pis-
13
mem. Tematem pracy była twórczość hiszpańskiego filozofa, 
Jose Ortegi y Gasseta. Kiedyś wyjęła młotek, podsunęła mi go 
pod nos i powiedziała, że natura młotka, jego istota (tak to 
nazwała) jest określona przez jego funkcję. Krótko mówiąc, 
młotek jest młotkiem, ponieważ spełnia funkcję młotka. 
Oświadczyła, że jest to jedno z czołowych spostrzeżeń Ortegi 
y Gasseta, o fundamentalnym znaczeniu dla jego filozofii, i że 
później zapożyczył je Heideg-ger. Doszedłem do wniosku, że 
jest ono dość oczywiste i ja także mógłbym uraczyć ją 
podobnym spostrzeżeniem, niemniej wyraziłem spodziewany 
podziw. Matka najwyraźniej zajmowała się 
skomplikowanymi, trudnymi kwestiami. Wziąłem młotek, 
wyszedłem na dwór i wybiłem kilka dziur na krawędzi 
naszego podjazdu, potwierdzając istotę i tożsamość młotka.
Uważałem za wysoce prawdopodobne, że w czasie, gdy 
matka siedziała w domu i rozważała naturę młotków, ojciec 
tkwił w biurze i zastanawiał się nad śrubokrętami. Tak czy 
inaczej, ten stan, owo rozdwojenie, okazało się tymczasowe - 
kilka lat później oboje pracowali w Ministerstwie Spraw 
Zagranicznych.
Również pod innymi względami moi rodzice byli trudni do 
rozróżnienia. O ile mi wiadomo, dzielili się domowymi 
obowiązkami, chociaż trudno byłoby nazwać mnie wiary-
godnym świadkiem, ponieważ uciekałem na samą wzmiankę 
o jakiejkolwiek pracy w domu, przerażony, że mogliby mnie 
o coś poprosić. Oboje byli kucharzami średniego lotu. Muszę 
oddać sprawiedliwość matce i przyznać, że niektóre potrawy 
wychodziły jej całkiem nieźle i że wykazywała się większą 
wyobraźnią niż ojciec, który przez całe moje dzieciństwo 
bezskutecznie próbował ugotować jajko na miękko. Aby być 
naprawdę sprawiedliwym, powinienem jednak dodać, że robił 
pyszne taco i wspaniałą tortillę de papas, omlet ziemniaczany. 
W późniejszych latach to raczej on zajmował się gotowaniem. 
Na placówkach w Meksyku i na Kubie rodzice byli 
zachwyceni (ja także, gdy ich tam odwiedzałem), że mają 
kucharza lub kucharkę na stałe.
W kwestii kar: dostawałem w tyłek tylko wtedy, jeżeli 
dopuściłem się jakiegoś naprawdę ohydnego wykroczenia, a i 
tak były to raczej klapsy niż porządne lanie. Karany, 
wrzeszczałem, jakby żywcem obdzierali mnie ze skóry, po-
budzany świadomością, że najwyższemu wymiarowi kary 
powinno towarzyszyć najbardziej przerażające i rozpaczliwe 
zawodzenie. Karę tę rodzice zastosowali nie więcej niż trzy 
razy, poza tym nigdy nie podnieśli na mnie ręki. W 
szczególnych przypadkach, kiedy ojciec był naprawdę 
rozgniewany i chciał mnie dobitnie skarcić, chwytał moją rękę 
tuż nad łokciem, aby skupić moją całą uwagę, i czasami 
zaciskał palce, co trochę bolało. Matka gniewała się niezwykle 
rzadko, ale kiedy już do tego doszło, patrzyła na mnie 
przenikliwie spod zmrużonych powiek i nie tyle mówiła, ile 
syczała przez zaciśnięte zęby, budząc w moim sercu 
prawdziwe przerażenie. Kiedy zdarzyło mi się ogolić Lunę, 
suczkę matki, albo podpalić żywopłot sąsiadów, wiedziałem, 
że posunąłem się za daleko i robiłem wszystko, co w mojej 
mocy, by odpokutować przewiny, cierpiąc wewnętrznie. Na 
szczęście tylko kilka razy sprowokowałem jej gniew.
Rodzice świetnie się rozumieli i byli ze sobą naprawdę 
szczęśliwi. Szczerze mówiąc, nigdy nie widziałem tak do-
pasowanej, doskonale uzupełniającej się pary. Matka była 
osobą obdarzoną darem wymowy. Ojciec był publikowanym 
poetą. Ona posiadała zdyscyplinowany umysł, który potrafił 
pracować niezwykle intensywnie i wydajnie, umysł zawsze 
otwarty na świat. On stracił ojca, kiedy miał dziesięć lat i był 
podatnym na melancholię i zmiany nastrojów, kruchym 
człowiekiem, zdolnym nieustannie dziwić się i zachwycać 
światem. Matka miała optymistyczne usposobienie i kochała 
sztukę, która była pokarmem dla jej duszy i mądrości. 
Nigdy nie myliła się w uczuciach. Ojciec i ja razem 
odkrywaliśmy pisarzy (na przykład niezwykłego Dino 
Buzzatiego), i obaj lubiliśmy golfa, chociaż rzadko dane nam 
było cieszyć się tą grą. Mam czarno-białą fotografię, przed-
stawiającą nas obu na plaży gdzieś we Francji - ojciec ota-
14
15
cza mnie ramionami i nasze cztery ręce trzymają kij golfowy, 
którym ojciec uczy mnie uderzać. Obiektyw uchwycił mnie w 
chwili, gdy weń patrzyłem, z uśmiechem na twarzy i jednym 
okiem wyzierającym spomiędzy rozwichrzonych kosmyków 
długich włosów. To matka została mianowana ambasadorem 
Kanady na Kubie. To ona była rozważniej-sza, bardziej 
skłonna do szukania owocnych, pragmatycznych 
kompromisów. Ojciec tylko czasami zdradzał szaleńczą 
odwagę, chęć chwytania dnia, życia całą gębą.
Pamiętam, że jako dziecko czasami wyobrażałem sobie, iż 
muszę dokonywać wyboru między rodzicami. Wisieli przybici 
do krzyży i torturowani, a ja musiałem zdecydować, które z 
nich ma zostać przy życiu, albo może to na mnie torturami 
wymuszano decyzję, nie mogę sobie przypomnieć... Jeżeli 
nawet za którymś razem zdecydowałem, kto ma nadal żyć, to 
dziś naprawdę już tego nie pamiętam.
Ojciec, wtedy tłumacz, redaktor i wydawca, w ostatniej 
chwili zdecydował się towarzyszyć matce do Mexico City, 
dokąd wybierała się na regionalną konferencję szefów ka-
nadyjskich placówek dyplomatycznych. Niecałe piętnaście 
minut po starcie z lotniska w Hawanie samolot stanął 
w ogniu i runął do Zatoki Meksykańskiej, podobny do pło-
miennej kuli. Kiedy zdajemy sobie sprawę, jak toczy się koło 
życia, widzimy, że tragedia najczęściej wkracza w nasze życie 
zupełnie nagle, ale chyba wybiegam za daleko -najpierw 
muszę opowiedzieć o marchewce, pralkach i wielu innych 
rzeczach.
Chociaż zdarzają się godne uwagi wyjątki od reguły, 
zwykle nie pamiętamy, kiedy pierwszy raz coś zrobiliśmy, 
albo pamiętamy tylko fakt powtarzania czynności, mamy 
świadomość, że wykonaliśmy ją wielokrotnie. Tak właśnie 
przedstawia się w moim przypadku sprawa gotowania mar-
chewki. Całymi popołudniami przyglądałem się, jak gotuje się 
marchewka. Dom, który wynajmowaliśmy w Ottawie, był tak 
urządzony, że z krzesła, na którym stałem przy kuchence, 
mogłem zerknąć przez ramię i widzieć matkę, pra-
cującą przy swoim biurku (albo raczej to ona, ze swojego 
krzesła, mogła zerknąć przez ramię i zobaczyć mnie, wpa-
trzonego w garnek). Kiedy marchewka była już kompletnie 
rozgotowana, co stwierdzałem za pomocą długiego widelca do 
fondue, wołałem głośno, a ona przychodziła, wylewała 
zawartość garnka do zlewu, napełniała go czystą wodą i 
znowu stawiała na kuchence. Potem lekko cmokała mnie w 
policzek i wracała do pracy. Byłem już dość duży, rozsądny i 
ostrożny (nigdy nie zrobiłem sobie nic złego), aby mogła 
pozostawić mi dokonanie wyboru następnych twardych 
marchewek, grubych i pomarańczowych, które wrzucałem do 
wody, zapoczątkowując cały spektakl od nowa. W czasie 
tych popołudniowych godzin moja wyobraźnia wrzała i pieniła 
się jak gotująca się woda. Przeprowadzałem badania i 
dostrzegałem głębokie powiązania między pewnymi faktami. 
Matka mówiła później, że fascynowała mnie transformacja 
twardej materii w miękką - rzeczywiście, od najmłodszych lat 
proces przeobrażania odgrywał kluczową rolę w moim życiu. 
Ponieważ rodzice byli dyplomatami, w dzieciństwie wiele razy 
zmieniałem szkoły, języki, kraje i kontynenty, i nigdy nie 
wydawało mi się to nienaturalne. Po każdej zmianie miałem 
okazję kreować siebie od nowa, przedstawiać światu nową 
fasadę, grzebiąc dawne błędy i fałszywe przedstawienia 
faktów. Kiedyś w tajemnicy próbowałem ugotować młotek, 
zastanawiając się, czy jego podstawowa natura, jego istoto 
(jej słowo), ulegnie przemianie. Gdy zacząłem tracić mleczne 
zęby i dowiedziałem się, że w ich miejscu wyrosną większe i 
trwalsze, potraktowałem to jako pierwszy namacalny dowód 
na istnienie metamorfozy w świecie ludzi. Udało mi się już 
zgromadzić informacje o metamorfozie dnia i nocy, pogody, 
pór roku, żywności i odchodów, a nawet życia i śmierci, aby 
wymienić tylko parę przykładów, lecz sprawa zębów dużo 
bardziej trafiała mi do przekonania, była bowiem przejrzysta, 
jasna i nieodwracalna. W moim mniemaniu życie stanowiło 
serię przemian, następujących jedna po drugiej, bez końca.
16
17
Gotowanie marchewki porzuciłem po odkryciu prania. 
Obserwacja prania rzucanego w tę i tamtą stronę ostrymi 
szarpnięciami bębna pralki automatycznej jest dla mnie 
przeżyciem najbardziej ze wszystkiego przypominającym 
przynależność do jakiegoś kościoła. Niewątpliwie dzięki niej 
zrodziło się we mnie zainteresowanie muzeami. W skupieniu 
śledziłem każdy krok absolucji prania, wszystkie stacje drogi 
krzyżowej, od brudu do zbawienia, całą tę cudownie 
powtarzającą się ekspozycję muzeum sztuki nowoczesnej. 
Zaczynało się od tego, że matka oszukiwała zatrzask pralki, 
wpychając monetę między tylną część obudowy i pokrywy - 
taka była cena biletu wstępu na wystawę, jałmużna, jaką 
należało wrzucić do puszki. Pośpiesznie wdrapywałem się na 
moją prywatną galerię, a tę rolę pełniła półka nad pralką. 
Matka wpychała do bębna brudne rzeczy, podobne do 
grzesznych dusz, wrzucanych do piekła. Proszek do prania 
osiadał na nich niczym śnieg, miejscami warstwą tak grubą 
jak na równinie, gdzie indziej cienką jak na skarpie - w ten 
sposób poznawałem podstawowe tajniki sztuki malowania 
krajobrazu. Gorąca woda podnosiła się powoli. Było to dla 
mnie prawie fizyczne doznanie, ponieważ właśnie tak brałem 
zwykle kąpiel - siadałem w pustej wannie, drżący, a mocno 
ciepła woda podkradała się centymetr po centymetrze, 
przykrywając pokryte gęsią skórką ciało i dostarczając 
mi rozkoszy tym większej, im bardziej byłem zmarznięty. 
Woda zatrzymywała się i następował moment otrzeźwienia, 
ciche kliknięcie, a potem zaczynało się wielkie, ceremonialne 
nabożeństwo. Czerpałem duchową przyjemność z oglądania 
mechanicznych ruchów prania, poddawanego 
konieczności słuchania dziwnej homilii. W bębnie pralki 
szalało wzburzone morze, a mały stateczek mojej duszy 
stawiał czoło spienionym falom. Był to zamknięty w 
pojemniku ocean, w którym ja, wypluty przez morskiego 
potwora Jonasz, swawoliłem obok ławicy skarpetek. Był to 
także obraz, owoc szkoły najczystszego abstrakcyjnego 
ekspresjonizmu w najbardziej ulotnej, zmien-
nej formie. Potrafiłem przesiedzieć na półce cały cykl prania, 
obserwując, jak ten łagodniejszy od pierwowzoru, bardziej 
zamaszysty Jason Pollock oddaje się gorączkowej pracy w 
swojej pracowni malarskiej. Odpryski czerwieni pojawiały się 
po pasmach zieleni. Wybuchy bieli przyćmiewały plamy 
fioletu. Pięć splecionych ze sobą kolorów tańczyło cudowny 
taniec, nim wreszcie znikły w niebieskich falach. 
Dramatyczne, zakrojone na wielką skalę widowisko było 
hojne i otwarte, prawdziwie ekumeniczne. Kiedy cykl prania 
dobiegał końca, święcona woda się cofała, wysysana przez 
pory bębna, a ja miałem okazję ujrzeć rzeźbę przedstawiającą 
otchłań, opróżnione piekło. Wyprane rzeczy zaczynały 
wirować, czułem, jak woda odpływa, wysącza się ze mnie. 
Nagle dopadała mnie tropikalna burza. Czy była to pokusa? 
Potem następna burza, lecz ją także byłem w stanie 
przetrwać. Wreszcie ostatnie kliknięcie i koniec. Wołałem 
wtedy matkę. Koszule, spódnice, bluzki, bielizna, spodnie, 
skarpetki i ja sam wychodziliśmy z pralki odnowieni, 
oczyszczeni z grzechów, przesiąknięci wilgotną energią, 
roztaczający wokół siebie blask niczym Chrystus, 
zmartwychwstający trzeciego dnia. A moneta, którą matka 
wtykała między pokrywę i obudowę pralki, należała teraz do 
mnie!
Czy dzieci patrzą w lustro? Zerkają w szklaną powierzch-
nię jedynie po to, żeby sprawdzić, czy ich potargane, nie-
posłuszne włosy osiągnęły wymagany przez rodziców stopień 
uporządkowania, czy także w jakimś innym celu? Ja zerkałem 
w lustro tylko z tego pierwszego powodu. Dlaczego miałbym 
kierować się czymś innym? Widziałem tam swoje odbicie, 
odbicie dziecka, więc dlaczego miałoby mnie to interesować? 
Nie należałem do dzieci, które zwykle chcą wywrzeć na kimś 
dobre wrażenie i którym zależy na opinii innych. Świat był dla 
mnie jednym wielkim placem zabaw i nie zamierzałem tracić 
czasu, patrząc na odbicie jakiejś jego części. Czasami na 
chwilę przystawałem przed lustrem
18
19
On tira a la courte paille 
pour savoir qui serait 
mange Ohe ohe!
Le sort tomba sur le plus
jeune
Cest donc lui qui sera
mange
Ohe ohe!
O Sainte Merę, O ma
patronne
Empeche-les de me manger
Ohe ohe!
i robiłem zabawne, głupie miny - dwoma palcami obciągałem 
dolne powieki albo zadzierałem w górę koniuszek nosa. Ot i 
wszystko.
Dzieciństwo, podobnie jak mądrość, to rodzaj emocji. W 
pierwszych latach życia uczucia są tym, co najgłębiej zapada 
w naszą podświadomość. To, co dostrzega oko, czyli 
wizualne aspekty tych uczuć, jest drugorzędne. Pewnie 
właśnie dlatego nie mam żadnych wspomnień związanych z 
lustrami, ubraniami, skórą, kończynami, ciałem, moim 
własnym fizycznym dziecięcym „ja". Wynika z tego, para-
doksalnie, że byłem wtedy czymś najbardziej zbliżonym do 
olbrzymiego, wiecznie ciekawego nowych wrażeń oka, oka 
emocjonalnego, zawsze rozglądającego się dookoła i nie-
świadomego samego siebie.
Opowieść o moim dzieciństwie byłaby niepełna, wręcz 
kaleka, gdybym nie wspomniał o telewizji (religia nigdy nie 
odgrywała ważnej roli w moim życiu, więc chyba dobrze 
będzie rozprawić się z tą kwestią właśnie teraz, jak 
najwcześniej. Ze wzmianką o Bogu po raz pierwszy ze-
tknąłem się w piosence, którą śpiewali mi rodzice. Oto jej 
słowa:
II etait un petit navire Qui 
n'avait jamais navigue Ohe 
ohe!
Był raz sobie mały stateczek, 
który nigdy nie wypłynął na 
morze. Ahoj, ahoj!
II entreprit un long voyage 
Sur la mer Mediterranee 
Ohe ohe!
Wreszcie wyruszył w długi
rejs
po Morzu Śródziemnym.
Ahoj, ahoj!
Au bout de cinq a six
semaines
Les vivres vinrent
a manquer
Ohe ohe!
20
Po pięciu lub sześciu
tygodniach
Nie zostało już nic do
jedzenia.
Ahoj, ahoj!
Żeglarze postanowili ciągnąć
losy,
żeby dowiedzieć się, kogo
zjeść.
Ahoj, ahoj!
Los wskazał najmłodszego
marynarza
To on miał zostać zjedzony.
Ahoj, ahoj!
O, Matko Święta, o moja
opiekunko,
Nie pozwól im mnie pożreć.
Ahoj, ahoj!
wizji.
W ten sposób kończyła się piosenka. Kiedy wreszcie po-
jąłem jej słowa, kiedy po prostu wsłuchałem się w nie, za-
skoczył mnie nie radosny chórek marynarzy-kanibali, lecz 
niezrozumiała, niewyjaśniona prośba w ostatniej zwrotce. Do 
kogo skierowane było to wezwanie? Kim była owa święta 
opiekunka? I czy odpowiedziała na prośbę? Czy młody 
marynarz został uratowany, czy zjedzony? Zanim religia 
straciła jakiekolwiek znaczenie w moim życiu, kojarzyła mi 
się wyłącznie z możliwością ratunku, nadchodzącego w 
ostatniej chwili. Gdy seria przeżyć i doświadczeń uświadomiła 
mi, że nie ma zbawiciela ani żadnej szczególnej łaski, żadnego 
odejścia od tego, co ludzkie, że cierpienie trzeba po prostu 
wytrzymać, bo łagodnieje tylko pod wpływem czasu, jeżeli w 
ogóle to się zdarza, wtedy Bóg stał się dla mnie czymś w 
rodzaju dyslektycznego psa, który ani nie szczeka, ani nie 
gryzie. Jestem urodzonym ateistą); w gruncie rzeczy nie 
dałoby się chyba mówić o moim pokoleniu, nie wspor
przeprowadzce do Ko-
urodzinach. Telewizor
21
Poznałem to: 
staryki, chyba
nie należał do rodziców, ale został wypożyczony im przez ambasadę. Był 
to kawał mebla - duże, ciężkie, hałaśliwe pudło w drewnianej obudowie, 
którego nie sposób było nie zauważyć. Zaległ w dziennym pokoju, 
zajmując jedną trzecią jego powierzchni i akurat ten kąt, w którym 
najbardziej lubiłem się bawić. Gdy ujrzałem go po raz pierwszy, 
nie spał i żył własnym życiem. Wszedłem właśnie do pokoju, 
nieświadomy, że w naszym mieszkaniu pojawił się intruz, a 
bestia, wyczuwając moją obecność, zwróciła się w moim kierunku. 
Zamarłem, wpatrzony w jej szeroką, płaską, ożywioną twarz. Z całą 
pewnością rzuciłbym się do ucieczki, gdyby nie widok rodziców, którzy 
chwilę wcześniej zainstalowali to coś i teraz siedzieli przed nim, obojętni i 
bynajmniej nie przerażeni. Spojrzeli na mnie, uśmiechnęli się i 
powiedzieli jakieś słowa, których naturalnie w ogóle nie usłyszałem. 
Uznałem telewizor za jakiś szczególny rodzaj czworonogiego 
zwierzęcia - dużego, przysadzistego psa
0	sterczących uszach i bardzo długim, cienkim ogonie 
(w tamtym okresie wciąż wydawało mi się, że ruch zawsze 
oznacza życie. Traktowałem odkurzacz - dalekiego krew 
nego słonia - i pralkę - kuzynkę szopa-pracza - z najwięk 
szym szacunkiem. Fakt, że moja matka odnosiła się do nich 
chłodno i bezceremonialnie, napełniał mnie skrywanym 
oburzeniem. Kiedy wychodziła z domu, głaskałem je
1	całowałem, szepcząc słowa zachwytu i podziwu). Jednak 
chociaż lubiłem większość zwierząt, do telewizora przeko 
nałem się dopiero po pewnym czasie. Jego wielkość i za 
chowanie sprawiały, że czułem się nieswojo. Odnosiłem 
wrażenie, że telewizor jest nieczułym egoistą, w przeci 
wieństwie do pralki. Minęło wiele lat, nim polubiłem tele 
wizję i przez cały ten czas tylko dwa razy padłem ofiarą jej 
hipnotycznego wpływu. Wolałem godzinami kołysać się 
w fotelu na biegunach, słuchając muzyki i marząc, z ulu 
bionym króliczkiem na kolanach.
KIEDY TELEWIZJA ZAFASCYNOWAŁA MNIE PIERWSZY 
RAZ JAKO DZIECKO:
1) Nie pamiętam, kiedy zdałem sobie sprawę, że istnieje miłość i po 
raz pierwszy w pełni uświadomiłem sobie działanie tej siły w świecie 
ludzi. Nie ulega wątpliwości, że otrzymywałem miłość, zanim zacząłem 
ją odwzajemniać, i że odwzajemniałem ją, nim odkryłem jej imię. Nie 
przypominam sobie jednak, w jakim momencie moje uczucia - och, tu 
jesteś! Tak się cieszę! Jeżeli uśmiechniesz się, odpowiem uśmie-
chem; chcę cię dotykać, chcę być z tobą, nie puszczaj mojej 
dłoni -straciły anonimową osłonkę i na dobre weszły do 
słownika mojego umysłu. Pamiętam tylko, że to właśnie 
telewizja sformalizowała moje pojęcie miłości, skrystalizowała 
i ujednoliciła w kształt teorii to, co odczuwałem.
Zapoznałem się z telewizją dopiero po miesiącu czy dwóch 
od dnia jej pojawienia się w naszym domu. Oglądanie lub 
nieoglądanie telewizji wciąż było wtedy dla mnie świadomie 
podejmowaną decyzją. „Pooglądam tę telewizję", mawiałem 
czasami, posługując się określnikiem. Brałem swój ulubiony 
kocyk (tak naprawdę był to ręcznik), przesuwałem fotel na 
biegunach na najlepsze miejsce i powoli pociągałem za 
plastikowy guzik, który stawiał opór, lecz w końcu 
wyskakiwał ku mnie z głośnym kliknięciem, co zawsze mnie 
zaskakiwało. Natychmiast rozlegał się dźwięk, dźwięk 
przemieszczający się szybciej niż światło, a następnie na 
szklanym ekranie ukazywały się kolejno: świetlisty punkt, 
świetlista linia, świetliste drganie i wreszcie rozszerzający się 
prostokąt pozbawionej kolorów rzeczywistości. Siedziałem, 
kołysałem się i robiłem to, co powiedziałem - oglądałem „tę" 
telewizję, patrząc, jak jedne istoty ludzkie uzgadniają coś z 
innymi istotami ludzkimi, w pomieszczeniach i na dworze, 
posługując się językiem (hiszpańskim), którego wtedy jeszcze 
nie opanowałem. Nudziło mnie to w potworny sposób. Gdy 
uświadomiłem sobie, że mogę zmienić nastrój bestii za 
pomocą podobnego do koła pokrętła, którym wcale nie tak 
łatwo mogłem się posługiwać, oglądanie stało się bardziej 
interesujące, ale
22
23
tylko trochę, i nawet wtedy nie oddawałem się temu zajęciu 
dłużej niż „całe dwie godziny", wypełnione nudą i znie-
cierpliwieniem, jakie potrafią odczuwać tylko dzieci, czyli w 
rzeczywistości dziesięć minut. Dopiero rok później, kiedy 
odkryłem plastikowy, elastyczny świat kreskówek i na-
uczyłem się hiszpańskiego, zacząłem regularnie oglądać te-
lewizję.
Tak czy inaczej, w czasie, o którym opowiadam, gdy tele-
wizja po raz pierwszy mnie zahipnotyzowała, kiedy wciąż 
jeszcze oglądałem ją z poczucia technicznego obowiązku, 
jedna minuta zupełnie mi wystarczała. Nawet mniej. Włą-
czałem odbiornik, parę sekund patrzyłem w ekran i, nazna-
czony na całe życie, pośpiesznie wyłączałem.
Ten pierwszy raz pamiętam naprawdę doskonale. Byłem 
sam, w dobrym, spokojnym nastroju, otwarty na nowe idee. 
Pierwszą rzeczą, jaką zobaczyłem, był nieruchomy obraz -
prosty anatomiczny przekrój oka. Później pojawiły się ru-
chome obrazy setek srebrzystych rybek, skupionych w ła-
wicę. Przypominały cegły w jakimś magicznym murze i na 
zmianę pokazywały mi to swoje długie grzbiety, to znowu, 
wykonując szybki zwrot i zasłaniając cały ekran, wąskie, 
zupełnie przejrzyste boki.
Długą chwilę tkwiłem przed ekranem, porażony nową 
świadomością. Oczy... łzy... słony smak... morska woda... 
ryby.
Poszedłem do ogrodu i usiadłem pod drzewem. Mój zmysł 
postrzegania był nasycony i jakby wzdęty, w głowie szumiało 
od myśli, zrodzonych z nagłego zrozumienia rzeczy.
Przezroczysty płyn w naszych oczach to morska woda, co 
oznacza, że żyją w nich ryby, ponieważ słona morska woda 
jest naturalnym środowiskiem dla ryb. Niebieski i 
zielony to kolory wody najbogatszej w morską faunę i florę, a 
więc w niebieskich i zielonych oczach mieszka najwięcej ryb. 
Ciemne oczy są nieco mniej bogate, natomiast w oczach 
albinosów nie ma prawie żadnych ryb, niestety. Ale przecież 
liczba ryb w oku nic nie znaczy... Jedna tygrysia rybka 
może być równie piękna i imponująca jak cała
24
ławica tuńczyków. To, że nauka nigdy wcześniej nie odkryła 
istnienia ocznych rybek, wcale nie odmawia słuszności mojej 
teorii, wręcz przeciwnie, podkreśla kluczową hipotezę, która 
brzmi: pokarmem ocznych rybek jest miłość i tylko ona 
stanowi dla nich dość silną pokusę, aby zbliżyły się do 
powierzchni. Jeżeli spojrzysz komuś w oczy z zimnym, 
empirycznym zainteresowaniem, jest to zupełnie tak, jakbyś 
głośno i nieuprzejmie zapukał palcem w szkło akwarium, 
strasząc mieszkające w nim rybki. Podobnie fakt, że kiedy w 
burzliwym okresie dorastania zacząłem przyglądać się sobie w 
lustrze i nie widziałem w swoich oczach choćby 
najmniejszego gupika czy kijanki, świadczył wyłącznie o 
moim ówczesnym smutku, zagubieniu i braku wiary w siebie.
Ta teoria towarzyszy mi przez całe życie, jest jak mały 
przyjaciel, który przycupnął na moim ramieniu, albo kie-
szonkowy bożek. Opisuję ją tutaj dokładnie, lecz w tamtej 
chwili, kiedy jako pięcioletni chłopiec usiadłem pod drzewem 
w ogrodzie po rozświetlającym mroki mojego umysłu 
momencie przed telewizorem, wyczuwałem tylko jej ogólny 
zarys. Teoria rozwijała się, w miarę jak zdobywałem wiedzę i 
coraz więcej pojmowałem. I tak na przykład pewien żart, 
który usłyszałem kiedyś, mijając grupkę nastoletnich 
chłopców - nie zrozumiałem go, bałem się tych chłopców, 
chodziło jednak o to, że dziewczyny pachną jak ryby - po-
mógł mi dostrzec, że rybie cechy miłości wykraczają poza 
kwestię oczu. Z biegiem lat moja teoria stała się niezwykle 
złożona, przeistoczyła się nawet w coś w rodzaju systemu, z 
niezliczonymi wątkami i rozgałęzieniami, aż w końcu 
przybrała kształt i wymiar wywodu naukowego, który 
w pełni najprawdopodobniej mogłyby pojąć tylko dzieci oraz 
Albert Einstein.
Nie wierzę już w oczne rybki jako istoty fizyczne, ale ich 
obraz nadal przemawia do mnie jako metafora. W namiętnym 
uścisku, kiedy oddech, powiew powietrza jest najgłośniejszy, 
a skóra najbardziej słona, wciąż wydaje mi się, że gdybym 
mógł na krótką chwilę zatrzymać bieg wydarzeń,
25
usłyszałbym i poczuł potężny ruch morskich fal. Ciągle jestem 
prawie pewny, że kiedy wymieniam pocałunek z moją 
miłością, zostaniemy pobłogosławieni widokiem welonków i 
koników morskich, podpływających tuż pod powierzchnię 
naszych oczu, ponieważ obecność tych stworzeń byłaby 
najbardziej oczywistym dowodem naszej miłości. Mimo 
wszystko nadal mocno wierzę, że miłość pod wieloma wzglę-
dami przypomina ocean.
Ten okres życia, kiedy czułem się królikiem, ma związek z 
dziwnym stanem, zwanym snem. Leżałem w łóżku, pa-
trzyłem w sufit i myślałem: „To śmieszne. Leżę tu, nie śpię i 
czekam. Ale na co czekam?". Spoglądałem w lewo i w prawo. 
„Nie ma tu nikogo poza mną! Nie mam co robić. Powinienem 
wstać".
Jednak wcale nie chciało mi się wstawać. Leżenie w ho-
ryzontalnej miękkości, przytulności i dobrze rozświetlonej 
ciemności jest tak wygodne i miłe, że trudno to wyrazić. 
Czekałem więc nadal, biernie zniecierpliwiony, na to coś (nie 
wiedząc, co miałoby sygnalizować nadejście tego czegoś). W 
pewnej chwili przypadkiem zerkałem w dół i zauważałem, że 
moja ręka jest puchatą białą łapką. „Boże, przecież ja śpię", 
uświadamiałem sobie i wtedy się budziłem. Dokładnie 
pamiętam tę nocną transformację, która miała miejsce w 
Kostaryce. Nie sam proces - kurczenie się ciała czy 
wydłużanie się uszu i nóg, chociaż, kiedy zamknę oczy i 
mocno się skoncentruję, mogę śmiało powiedzieć, że prawie 
czuję, jak rośnie mi miękkie, gęste futerko - nie proces, ale 
rezultat: średniej wielkości królik, brązowo-biały, z wyjątkiem 
czubków uszu, które były czarne. Natychmiast wyskakiwałem 
z łóżka i skakałem bardzo wysoko na silnych tylnych nogach, 
na komodę i z powrotem na łóżko. Przystawałem i 
wykonywałem jedno, dwa, czasami trzy salta z rzędu. 
Tańczyłem z radosnym, maniackim zapałem, waląc łapkami 
w podłogę. Nie było takiej rzeczy, której nie mógłbym zrobić, 
bo chociaż byłem mały i szczuplutki, moje ciało zawsze 
było (i nadal jest) absolutnie mi wierne.
Posłusznie spełniało wszystkie moje życzenia. Irytowała mnie 
tylko lodówka, bo nie potrafiłem otworzyć jej drzwi, aby 
wyjąć sobie marchewkę, nie z braku siły, ale zbyt małego 
wzrostu. (Pewnym problemem było także dosięganie 
przedmiotów. Kiedyś przed pójściem do łóżka wsunąłem 
marchewkę pod materac i później nie mogłem jej stamtąd 
wyjąć. W końcu zapomniałem o niej i znaleźliśmy ją dopiero 
trzy lata później, kompletnie zzieleniałą).
W ogrodzie mieliśmy prawdziwe króliki, króliki pełno-
etatowe, które rodzice kupili ku mojej wielkiej radości, kiedy 
jednak sam byłem królikiem, nigdy nie wychodziłem bawić się 
z nimi. Kiedyś podszedłem do szklanych drzwi w 
wychodzącej na ogród ścianie salonu, a wtedy Sól, 
Pieprz, Bucik i Motylek zbliżyły się i stanęliśmy, dotykając się 
przez szybkę łapkami i przyglądając się sobie uważnie. Nagle, 
patrząc w ich ciemne oczka, zdałem sobie sprawę, że te 
króliki są dla mnie obcymi, nieznanymi stworzeniami, a 
przecież dzieci nie szukają towarzystwa obcych. Poczułem 
radość, że dzieli nas szyba.
Tym, co najwyraźniej pamiętam z tamtego czasu, jest gest, 
który wykonywałem przednimi łapkami, aby podrapać się po 
uszach. Nie, nie podrapać się. Przypominało to raczej 
rozciąganie, rozciąganie uszu. Stawiałem je, pochylałem głowę 
i przesuwałem łapkami po uszach, przypłaszczając je do 
głowy, najpierw prawe, potem lewe, a później oba 
równocześnie. Był to szybki, okrągły ruch, który kilkakrotnie 
powtarzałem. Po tej operacji zawsze wydawało mi się, że 
uszy są bardziej wrażliwe i czułem w nich lekkie mrowienie. 
Poruszałem nimi leciutko i nastawiałem na odbiór 
najcichszych, najbardziej odległych dźwięków -na 
szmer zasłony w jadalni, artretyczne skrzypienie desek 
podłogi w salonie, nagłe westchnienie pogrążonego we 
śnie ojca, a nawet na mruganie gwiazd, dlaczegóż by nie... 
Nic mocniej nie pozwala nam poczuć grzmiącego pulsu życia 
niż właśnie takie cichuteńkie, prawie niedosłyszalne dźwięki.
26
27
Formalną edukację rozpocząłem w 1968 roku, w przed-
szkolu Jiminy Cricket. Obowiązywał tam język angielski, ale 
moi rodzice nie mieli wyjścia, ponieważ w tym czasie było to 
jedyne naprawdę dobre przedszkole w San Jose.
	- Będziesz dwujęzyczny,
nawet trójjęzyczny - 
	powiedzieli mi. - To
bardzo kanadyjskie.
Tak więc, za sprawą kaprysu geografii, uczyłem się w ję-
zyku angielskim, bawiłem się na dworze w 
hiszpańskim i opowiadałem o tym wszystkim w domu po 
francusku. Znajomość każdego z tych języków traktowałem 
w sposób naturalny i każdy z nich miał w moim świecie 
naturalnych rozmówców. Nigdy nie przyszło mi do głowy, 
żeby rozmawiać z rodzicami po angielsku, podobnie jak nigdy 
nie dokonywałem pamięciowych obliczeń matematycznych po 
francusku. Angielski stał się dla mnie językiem, w którym 
wyrażałem myśli, lecz myśli te w dziwny sposób zawsze 
pozostawały w mojej głowie w języku francuskim lub hisz-
pańskim.
Po raz pierwszy zetknąłem się z przemocą właśnie w 
przedszkolu Jiminy Cricket. Nieprzystosowany do 
przebywania w grupie chłopiec zaatakował mnie bez żadnego 
powodu. Szarpał mnie za włosy i ugryzł w szyję. Byłem 
jeszcze za mały, aby być tchórzem, więc natychmiast 
zwarliśmy się w ostrej walce. Nauczycielka rozdzieliła nas i 
jak przez mgłę pamiętam, że obaj zwisaliśmy w powietrzu z 
jej rąk, rozkołysani niczym wielkie wahadła. Trafiliśmy do 
swoich przedszkolnych łóżek, skazani na przymusową 
drzemkę. Zsiu-siałem się we śnie, nauczycielka zadzwoniła do 
ambasady i ojciec przyjechał, żeby zabrać mnie do domu.
Od towarzystwa chłopca, który się na mnie rzucił, nie 
uwolniłem się przez następne trzy lata; mało, że chodziliśmy 
do jednej szkoły, to jeszcze do jednej klasy. Najpierw był rok 
w Jiminy Cricket, a potem obaj uczyliśmy się w pierwszej i 
drugiej klasie szkoły Abraham Lincoln Academy. Nigdy
28
więcej jednak nie zbliżył się do mnie. Miał długie, potargane 
jasne włosy, które pewnego dnia ostrzyżono mu na jeża, i 
szeroko otwarte brązowe oczy. Był wiecznie nadą-sany, 
chyba niezadowolony z życia, trzymał się z boku i nie 
miał przyjaciół, ale z drugiej strony krat swojej stworzonej w 
wyobraźni klatki przez cały czas bacznie mnie obserwował, 
całe trzy lata, szczególnie wtedy, gdy byłem z No-ahem. 
Czasami nasze oczy spotykały się, jednak nawet dziś 
nie jestem pewny, czy byłem w stanie odczytać wyraz jego 
spojrzeń. Pierwszy spuszczał wzrok, po sekundzie lub 
dwóch, lecz tylko po to, aby znowu go podnieść i patrzeć na 
mnie, kiedy tylko odwróciłem się do niego plecami. Może 
mnie kochał.
Moi rodzice byli wczesnymi feministami i nie używali 
słowa „przeciwne" w odniesieniu do płci. Czy istnieje zresztą 
jakiś powód, aby jedną i drugą płeć określać mianem 
„przeciwnych"? To słowo jest przecież agresywne, definiuje 
przez negację i bardzo mało mówi. Jedna i druga płeć 
uzupełniają się nawzajem, mówili rodzice - określenie to było 
bardziej skomplikowane, więc wyjaśnili mi jego znaczenie 
przez analogię. Płeć męska i żeńska są jak deszcz i 
ziemia. Tyle tylko, że kiedy oni mówili o płci i bezosobowych 
detalach biologicznych, mnie wydawało się, że opowiadają o 
miłości, rozszerzając wiedzę, którą już zdobyłem. W tamtym 
okresie świat wydawał mi się zdumiewająco dobrze 
zaprojektowany i urządzony. No, bo wyobraźcie sobie - 
gdzieś tam w świecie, zupełnie oddzielny i odrębny, istniał 
seksualny organ skrojony na miarę mojego i doskonale do 
niego dopasowany. Postanowiłem odszukać ten organ, w 
doskonały sposób dopełniający mój własny, postanowiłem 
odnaleźć moją prawdziwą miłość.
Nie ma większej tajemnicy nad tajemnicę skupienia całej 
energii emocjonalnej na osobie, której głos przemawia wprost 
do naszego serca. Dlaczego niektórzy ludzie sprawiają, że w 
naszych oczach dosłownie roi się od rybek, a inni, że po-
zostają one kompletnie puste? Czy miłość jest jakimś wy-
29
jątkowym pokarmem, który przyciąga tylko nasze rybki? A 
może pokarmem staje się wszystko, co jest w pobliżu, kiedy 
nasze rybki są głodne? Nie mam pojęcia, dlaczego 
zakochałem się w Noahu Rabinovitchu. Było to strasznie 
dawno temu. Czasami pamięć jest odległym obserwatorem, 
który potrafi nazwać emocje, ale nie umie ich 
przekazać, i w tym wypadku właśnie tak to wygląda. 
Oczywiście, pod pewnym względem Noah był moim 
dopełnieniem. Kiedy byłem sam, byłem szczęśliwy i 
kompletny, lecz gdy byliśmy razem, uczucie pełni się nasilało. 
Wszystko wydawało się jaśniejsze, świat zyskiwał większą, 
głębszą perspektywę. To samo mógłbym jednak powiedzieć, 
może w odrobinę mniejszym stopniu, o innych ludziach, a 
nawet o zwierzętach i przedmiotach. Krótko mówiąc, było w 
tym coś więcej, chociaż nie wiem, co takiego. Pamiętam 
chyba, że podobał mi się sposób poruszania się Noaha. 
Chodził w określony sposób i dlatego go pokochałem.
Pewnego dnia, kiedy matka przyszła po mnie do przed-
szkola, poinformowałem ją, że znalazłem swoją przyszłą żonę 
i z dumą wskazałem Noaha, który dopiero niedawno zaczął 
uczęszczać do Jiminy Cricket. Jego ojciec był izraelskim 
dyplomatą i przyjechał z rodziną do Kostaryki w połowie 
roku. Noah podszedł do mojej matki, wyciągnął rękę i 
powiedział, że cieszy się ze spotkania ze swoją przyszłą 
teściową. (Noah był uprzejmy do obrzydzenia). Miał przy 
tym czelność dodać, że to ja będę jego żoną i obaj natych-
miast od nowa wdaliśmy się w ostrą dyskusję, którą pro-
wadziliśmy przez cały ranek i którą (moim zdaniem) wcześ-
niej zakończyliśmy. Z jakiegoś powodu żaden z nas nie chciał 
być żoną.
Matka przerwała nam, pytając, dlaczego uważam, że Noah 
będzie moją żoną. Zdarzają się w życiu sytuacje, kiedy nie 
można po prostu wyrzucić z siebie: „Parce que je 1'aime!" 
„Bo go kocham!" „jPorąue le amo!". Udzieliłem bardziej 
konkretnej odpowiedzi: Noah ma organ seksualny, sta-
nowiący dopełnienie mojego. Doprawdy, odparła. Przez jej 
twarz przemknął nieopanowany uśmiech, pierwsza wska-
zówka, że coś mi umknęło. Wzięła mnie za rękę, pożegnała 
się z Noahem po angielsku i ruszyliśmy w kierunku samo-
chodu. Dokładnie pamiętam, że odchodząc, odwróciłem się i 
zabeczałem: „Cześć, Noah!", z niezmierzonym smutkiem w 
głosie, ponieważ w mętny sposób uświadomiłem sobie, 
że właśnie straciłem męża. Zanim matka otworzyła drzwiczki 
samochodu, pochyliła się i obdarzyła mnie uściskiem i 
pocałunkiem, których bynajmniej wtedy nie pragnąłem. W 
drodze do domu udzieliła mi pierwszych informacji na temat 
mojej tożsamości seksualnej. Wszystko to było o wiele 
bardziej płytkie niż wyobrażenia stworzone przez mój otwarty 
umysł. W rzeczywistości istniały tylko dwa rodzaje płci, wcale 
nie nieskończona liczba. A te małe wzgórki i małe palce, które 
miałem okazję zobaczyć w czasie rozmaitych eksperymentów 
i zabaw typu pokażę-ci-mój--jeżeli-ty-pokażesz-mi-swoją, 
były właśnie tymi dopełniającymi się i uzupełniającymi 
organami seksualnymi, dwa, czyli jeden wzgórek na jeden 
mały palec, jeden na jeden. Byłem zdumiony. A więc problem 
dopełniania się nawzajem sprowadzał się właściwie do dość 
prymitywnego i wulgarnego przeznaczenia biologicznego, 
jakiegoś kaprysu anatomii? Menu dla ocznych rybek miałoby 
się składać tylko z dwóch dań? I z góry wiadomo było, 
co mają wybrać -albo mały wzgórek, albo mały palec, stek 
albo kurczaka? Co to za restauracja, mamo? Nie mogłem 
zaprzeczyć, że do tej pory zauważyłem tylko małe wzgórki i 
małe palce, sądziłem jednak, że powodem była ograniczona 
liczebność przebadanej przeze mnie grupy. (Podobnie, choć 
większość moich koleżanek i kolegów z Jiminy Cricket miała 
białą skórę, to na podstawie innego zabarwienia skóry kilkorga 
z nich oraz filmów i zdjęć widzianych w telewizji i w czaso-
pismach nabrałem przekonania, że na świecie istnieją ludzie o 
skórze czarnej, brązowej, żółtej, czerwonej, niebieskiej, 
pomarańczowej, a może nawet w paski). Jednak moja matka 
uparcie twierdziła, że istnieją tylko dwa rodzaje płci. Co 
jeszcze dziwniejsze, oświadczyła, że wzgórki mają wyłącznie 
dziewczynki, natomiast małe palce tylko chłopcy.
30
31
Dziewczynki, z definicji, były istotami płci żeńskiej, wy-
posażonymi we wzgórki i mogły być tylko i wyłącznie żo-
nami. Chłopcy, z definicji, byli istotami płci męskiej, wy-
posażonymi w małe palce i mogli być tylko i wyłącznie 
mężami. Powinienem zapamiętać ten podział, bo innych 
możliwości nie ma, powiedziała. Nie, mąż nie może być 
dziewczynką. Nie, żona nie może poślubić innej żony. Nie, 
nie, nie.
W czasie tej krótkiej przejażdżki stałem się chłopcem po-
nad wszelką wątpliwość. Odkryłem jedną z określających 
mnie cech i świat, do tej pory nieogarniony i mnogi, podzielił 
się na dwa obozy. Ogarnęła mnie rozpacz.
- Ale czy dalej mogę 
kochać Noaha? - zapytałem, 
wybuchając płaczem.
- Oczywiście - odparła matka kojącym głosem, gładząc 
mnie po włosach. -Kochaj go tak mocno, jak chcesz. Trzeba 
mieć przyjaciół, to bardzo ważne. Przyjaciół? Och, mamo... 
Pozwolono mi kochać, ale wyczuwałem - chociaż nie wiem 
jak - że od tej chwili oceany zostały uwięzione w akwariach. 
Doszedłem do wniosku, że matka musi się mylić. Zasypałem 
ją pytaniami, pewny, że zaszło jakieś nieporozumienie, 
byłem jednak tak przerażająco zagubiony, że potrafiłem 
zaatakować tę kwestię tylko od strony drobnego, lecz nie 
mniej niepokojącego punktu różnic biologicznych.
-	Żeńska i męska? To 
wszystko? A na innych 
planetach?
-	Istniejemy tylko na tej 
planecie, kochanie. Tylko na 
planecie Ziemia.
-	Dlaczego nazywa się 
„Ziemia"? Co to słowo 
znaczy?
-	W łacinie i grece 
„Ziemia" znaczy „tutaj".
-1 żyjemy tylko na tej planecie? - zapytałem, wyglądając 
przez okno, zupełnie jakby krawędź planety znajdowała się 
tuż za trawnikiem.
-	To ogromna planeta, 
sam zobaczysz.
-1 na żadnej innej gwieździe naprawdę nikogo nie ma?
-	Nic nam o tym nie 
wiadomo.
-	Na Księżycu też nikt nie 
mieszka?
-Nie.
-	Tylko tutaj? 
-Tylko tutaj.
-	Na Ziemi?
-	Na Ziemi.
-	Żeńska i męska?
-	Męska i żeńska.
-	Więc ten samochód jest 
płci żeńskiej czy męskiej?
-	Hmm... Mówimy
o nim... Nie, nie. Pojęcie płci odnosi się tylko do istot 
żywych, a ten samochód jest maszyną, więc nie ma płci.
- Ach, tak...
33
Chwila zastanowienia.
-	A to drzewo jest płci 
żeńskiej czy męskiej?
-	Nie. Płeć mogą mieć 
tylko istoty żywe
i poruszające się.
-	Ale ono się porusza, 
i inne także, popatrz!
-	Tak, ale dzieje się tak 
pod wpływem wiatru. 
Istoty, które mają płeć, 
muszą poruszać się same. 
Są to istoty żywe
i poruszające się o 
własnych siłach.
-	A co z wiatrem? Jest 
płci żeńskiej czy męskiej?
-	Nie, nie, nie... Wiatr 
nie 
jest istotą żywą.
-	Przecież się porusza!
-	Tak, wiem, ale wiatr 
jest 
niewidzialny. Aby coś 
mogło mieć płeć, musi być 
istotą żywą, widzialną
i poruszać się 
samodzielnie.
-	Więc właśnie po to są 
mikroskopy? Żeby 
dowiedzieć się, jakiej płci 
są 
całkiem malutkie rzeczy?
-	Spójrz, krowa!
-	Ta krowa jest płci 
żeńskiej czy męskiej?
Matka przyjrzała 
się krowie.
-	To jest krowa płci 
żeńskiej.
Uśmiechnęła się. 
Pomyślała, że zdołała mi 
wyjaśnić, o co chodzi.
Wiele godzin nauki 
biologii później, kiedy 
dowiedziałem się, że 
rośliny jednak są 
obdarzone płciowością, 
kiedy w pełni zrozumiałem 
określenia takie jak słupek, 
pręcik i pyłek, z rozkoszą 
odkryłem pozbawioną 
pośpiechu, naładowaną 
napięciem seksualność 
przyrody. Nic dziwnego, 
że wiosna była tak 
zmysłową porą roku. 
Drzewa przestawały być 
twardymi, irytującymi 
rzeczami i przeistaczały się 
w doznając* dyskretnych 
orgazmów istoty, jęczące 
na poziomie głosu zbyt 
głębokim, aby nasze 
prymitywne uszy mogły 
usłyszeć ten odgłos, a 
kwiaty były szybkimi, 
eksplodującymi 
orgazmami, kojarzącymi 
się z przeżywaniem 
stosunku pod prysznicem.
Jeśli chodzi o Noaha 
Rabinovitcha i dziwne 
zabiegi okaleczania się, 
stosowane przez Żydów, 
to minęło trochę czasu, 
zanim pojąłem, że jego 
podcięty napletek pasuje 
do czegoś zupełnie innego 
niż mój własny penis.
Następnego dnia w 
czasie leżakowania 
schowaliśmy się za rogiem 
i natychmiast z radością 
zaproponowałem, że zo-
stanę żoną Noaha.
- W porządku - odparł 
tak niedbale, jakbym 
ofiarował mu kamyczek, 
nie życie. - Popatrz, co 
mam... - dodał, wyjmując 
z kieszeni nowiuteńkie jo-
jo z nalepką coca-coli. -
Chodźmy się pobawić!
I odszedł, a jego 
rozczarowana i 
niezadowolona żona 
podążyła za nim.
Mój związek z Noahem 
był jednak głęboko 
satysfakcjonujący. Na 
zewnątrz zachowywaliśmy 
się ni mniej, ni więcej, 
tylko jak najlepsi 
przyjaciele (jej słowo), lecz 
wewnętrznie wciąż 
przenikało mnie to 
cudowne, pulsujące i 
bąbel-kujące uczucie 
dopełnienia, pełni.
Noah zniknął z mojego 
życia równie nagle, jak się 
w nim pojawił. 26 lutego 
1969 roku premier Izraela 
Lewi Eszkol umarł na atak 
serca i jego miejsce zajęła 
Golda Meir. Zapo-
czątkowało to długi 
łańcuch zmian, trochę 
podobny do układania 
kostek domina, w trakcie 
którego nastąpiła także
34
35
i ta szczególnie dla mnie bolesna - latem 1970 roku, pod 
koniec roku szkolnego, dyplomata Etan Rabinovitch został 
odwołany do Jerozolimy po zaledwie półtorarocznym okresie 
sprawowania swego urzędu.
Ostatni rok w Kostaryce spędziłem jako wdowa. Do to-
warzystwa miałem tylko zwierzę zwane telewizją. Oglądałem 
ją żarłocznie, swoją antypatię dla bestii wyrażając przez 
siadanie w dużej odległości od odbiornika. W pewien sposób 
towarzyszył mi także chłopiec, który kiedyś mnie zaatakował 
- dzikus, żyjący gdzieś na peryferiach placu zabaw.
Chociaż bardzo interesowała mnie płciowość innych ludzi, 
nie przypominam sobie, żeby w dzieciństwie mój penis był 
przedmiotem mojego zaciekawienia. Był to organ, którego 
używałem do oddawania moczu, mało istotna część mojej 
istoty, c'est tout. Za sprawą niezauważalnej osmozy 
kulturowej nabrałem przekonania, że jest to „intymna" część 
ciała, ale ta wiedza wcale nie wzbudziła mojego zain-
teresowania, nie mówiąc już o zawstydzeniu czy zażeno-
waniu. Penis był dla mnie czymś intymnym w taki sam 
sposób, jak sypialnia - gości zaprasza się do salonu i dopiero 
w chwili, gdy stali się nam naprawdę bliscy, pokazujemy im 
cały dom, w tym także sypialnię. W okresie dojrzewania 
poziom mojego zainteresowania uległ dramatycznej zmianie, 
co uczyniło z mojego penisa przedmiot skupionej uwagi oraz 
źródło potężnej, można nawet powiedzieć, pozaziemskiej 
rozkoszy, ale nawet wtedy nigdy nie miałem wrażenia, że ten 
mały organ (bo jakże inaczej można postrzegać penis) jest 
inspiracją dla architektury, schematów organizacyjnych czy 
czegokolwiek innego.
Mam czarno-białe zdjęcie, na którym mnie, mniej więcej 
trzyletniego chłopca, widać u szczytu jakichś drewnianych 
schodów, nagiego jak go Pan Bóg stworzył. Zrobił je w go-
rący letni dzień mój ojciec. Patrzę na niego poważnie, jeszcze 
nieupośledzony wstydem, wystawiając na widok publiczny 
każdy centymetr kwadratowy ciała. Wydaje się, że
36
mam bardzo duży organ płciowy, w każdym razie jak na swój 
wiek. Może organy seksualne mają własne tempo rozwoju 
albo zaczynają rosnąć wcześniej, nie wiem, tak czy inaczej, 
moja płeć jest oczywiście obiektywnie niewielka -moszna 
wielkości połowy skorupki orzecha włoskiego i przyczepiony 
do niej penis, cylindryczny zwój ze skóry. Tym, co 
najbardziej mnie zdumiewa, jest sposób, w jaki moszna i pe-
nis unoszą się na powierzchni mojego ciała. Na tle warstwy 
dziecięcego sadełka robią wrażenie nieważnych i istniejących 
w jakiś odrębny sposób. Są tam, ale równie dobrze mogłyby 
być gdzie indziej, podobne do dużego znamienia, tak zwanej 
myszki; można by także pomyśleć, że nadają się do usunięcia, 
podobnie jak myszka, która okazała się złośliwym, 
nowotworowym wykwitem na skórze. Nic nie wskazuje na to, 
jak głęboko są we mnie zakorzenione, że są połową mnie i że 
punkt, w którym łączą się z ciałem, jest punktem podpory, 
jednym z najważniejszych punktów całego organizmu.
Niedługo po tamtej pamiętnej przejażdżce z matką poka 
załem jej tłustego, soczystego robaka, którego znalazłem 
w ogrodzie.	- Ten robak jest rodzaju 
żeńskiego czy męskiego?
Moja matka, kobieta opanowana, która nawet w chwi 
lach szczególnego napięcia nie traciła głowy i wdzięku, nie 
skrzywiła się i nie wstrząsnęła z obrzydzeniem. Ostrożnie 
odsunęła dokumenty, nad którymi pracowała, spod zwi 
sającego tuż nad nimi robaka i zmierzyła wzrokiem naj 
pierw jego, a potem mnie. - Szczerze mówiąc, 
i żeńskiego, i męskiego, 
Robak jest wyjątkiem, jest 
.	dwupłciowy.
Płci żeńskiej i męskiej jednocześnie! Uważnie przyjrzałem 
się temu wyjątkowemu brązowemu stworzeniu, skręcającemu 
się lekko w moich palcach. Dwupłciowy! Niesamowite!
37
	- Gdzie są jego organy 
płciowe?
- Nie jestem pewna. Są 
bardzo malutkie, nie da się 
	zobaczyć ich gołym okiem.
	- W takim razie on 
nazywa się Jezus Chrystus, 
a ona jest moją najlepszą
przyjaciółką!
	- Ale dla żadnego z nich 
nie ma miejsca w domu. 
O wiele lepiej będzie im 
w ogrodzie.
Wyniosłem ten cud wszechświata na dwór. Za każdym 
razem, gdy przypominałem sobie słowa matki, ogarniało mnie 
zdumienie. Gdyby Bóg istniał, to na pewno... On, Ona czy 
Ono, niezależnie od tego, czym jest, niewątpliwie ma 
ruchliwą, krągłą główkę robaka. Podniosłem głowę i spoj-
rzałem w niebo. Wyobraziłem sobie, jak olbrzymi, piękny 
robak okrąża Ziemię, z wdziękiem przesuwając się między 
białymi chmurami. Kilka minut bawiłem się Jezusem Chry-
stusem, potem zaś ostrym nożem pokroiłem ich oboje na 
bardzo małe kawałeczki, usiłując odnaleźć organy płciowe. 
Płci żeńskiej i męskiej... Niewiarygodne.
Dziś zdumiewa mnie skłonność do torturowania żywych 
stworzeń, jaką zdradzałem w dzieciństwie. Na długo przed 
spotkaniem z pięknym, nieszczęsnym robakiem z ogrodu, 
zamęczyłem ślimaka. Nasz dom w Kostaryce otoczony był 
zamkniętym ogrodem, w którym kwitło życie. Pewnego dnia, 
zwiedzając ogród, moje królestwo, natknąłem się na 
największego ślimaka, jakiego kiedykolwiek widziałem. 
Wędrował w górę po murze. Kiedy odczepiłem go palcem, 
spadł na ziemię. Kilka sekund później pozbawione punktu 
oparcia stworzenie powoli wylało się ze skorupy, przy czym 
oczy na czułkach natychmiast wysunęły się naprzód, aby 
ocenić sytuację. Co za niezwykłe oczy! Przejrzyście
38
białe czułki z widzącymi czarnymi kropkami na końcu, po-
dobne do innych, jakie widziałem, ale znacznie większe. 
Uwiodły mnie bez reszty. Zaskoczyła mnie myśl o istnieniu 
rybek tak maleńkich, że mieszczą się i swobodnie pływają w 
tych oczach. Przyniosłem z domu nożyczki. Chociaż nie 
szczędziłem wysiłków, czarne kropki ciągle cofały się w głąb 
szaro-zielonego ciała, zanim zdążyłem je odciąć i uwolnić 
morską wodę. Mała istota prawie całkowicie wydostała się już 
ze skorupki i powoli obracała się raz w tę, raz w drugą stronę, 
najwyraźniej próbując sprawdzić, co ją trzyma. Podczas 
jednego z tych obrotów dotknęła ostrza nożyczek, przylgnęła 
do metalu i zaczęła posuwać się po nim, przy czym jej śliskie, 
kleiste i poduszkowate ciało przelewało się po obu stronach, a 
dziwacznie rozdwojony otwór gębowy pełzł jako pierwszy. 
Po mniej więcej dwóch centymetrach zamknąłem nożyczki, 
ściskając stworzenie między oczami i przecinając jego głowę 
na pół. Zadygotało spazmatycznie i wycofało się w głąb 
skorupy, z której prawie natychmiast zaczął sączyć się 
gęstawy płyn. Rzuciłem skorupkę na ziemię. Zastanawiałem 
się, czy jej nie zgnieść, ale nie zrobiłem tego. Torturowanie 
miękkich istot to jedno, ale męczenie twardych to już 
zupełnie co innego.
Przypalałem mrówki szkłem powiększającym. Zagłodziłem 
na śmierć dwa małe żółwie. Wsadziłem do dużego słoja parę 
jaszczurek i zadusiłem je, pozbawiając dopływu powietrza. 
Wysadzałem pająki w powietrze, odpalając tuż obok nich 
sztuczne ognie. Posypywałem ślimaki solą. Próbowałem topić 
żaby, a kiedy okazało się, że raczej mi się to nie uda, 
rzucałem nimi o ścianę szopy na łódki i potem patrzyłem, jak 
unoszą się na wodzie, brzuchem do góry. Zabiłem dużą 
ropuchę, rzucając w nią kawałkami popękanych dachówek 
(nawet się nie poruszyła, po prostu opadła na ziemię i 
przestała żyć. Nie twierdzę, że posiadała cechy ludzkie, ale 
wciąż się zastanawiam, co sobie myślała i w jaki sposób. Na 
pewno nie czuła gniewu ani goryczy, chociaż ciało i pyszczek 
ropuchy wyrażają właśnie te uczucia, lecz niewątpliwie 
ogarnęło ją uczucie, którego doznają wszyst-
39
kie organizmy - strach. „Zaraz umrę, nie chcę umierać. Zaraz umrę, nie 
chcę umierać. Zaraz umrę, nie chcę umierać. Zaraz..."). Popełniałem te 
potworne czyny w samotności, bez radości i zachwytu, w sposób 
całkowicie przemyślany. Każdy akt okrucieństwa, każdy ostatni spazm 
życia odbijał się we mnie echem, niczym kropla wody, spadająca na dno 
wypełnionej ciszą jaskini.
SZEŚĆ PORANNYCH PRZESTĘPSTW, W JAKICH BRAŁEM CZYNNY 
UDZIAŁ:
1)	Zabierałem przed chwilą dostarczoną butelkę mleka 
z progu czyjegoś domu, ostrożnie podważałem tekturowy 
kapselek koniuszkiem noża, wypijałem łyk lub dwa, a po 
tem sikałem do butelki, żeby wyrównać poziom płynu do 
pierwotnej linii. Zaciskałem kapsel na szyjce i odstawiałem 
butelkę pod drzwi. Zrobiłem to z kolegami siedem albo 
osiem razy i może wytrwałbym w tym procederze dłużej, 
gdyby Eckhardt nie upuścił butelki; roztrzaskała się na 
schodach, a my uciekliśmy w popłochu.
2)	Smarowałem klamki samochodów pastą do zębów. 
Wiele razy.
3)	Spuszczałem powietrze z opon. Wiele razy.
4)	Wsypałem trochę cukru do baku na benzynę. Jeden 
raz.
5)	Wywierciłem dziurę u podstawy imponującego kak 
tusa, wielkiego jak dom, wsadziłem w nią fajerwerk i odpa 
liłem. Kaktus runął na ziemię jak drzewo, a jego ramiona 
odłamały się, odsłaniając dziwny, wilgotny i zielony miąższ. 
Jeden raz.
6)	Podpaliłem długi żywopłot w kształcie litery L. Jeden 
raz.
Dziecięce doświadczenie pustki i bezsensu życia stało się moim 
udziałem w czasie spaceru po plaży w Gwatemali. Miałem wtedy 
siedem, może osiem lat. Była to ponura, uboga plaża kraju 
Trzeciego Świata, ograniczona z jednej strony niskimi, paskudnymi 
budynkami. Po mojej prawej
40
ręce zasypana była plastikowymi śmieciami, wyrzuconymi 
przez morze, po lewej plastikowymi śmieciami, wyrzuconymi 
przez ludzi. Ociężałe, szare niebo, pusta, brudna plaża, ani 
żywej duszy w polu widzenia. Gdybym wszedł do wody i 
zaczął tonąć, nie byłoby nikogo, kto mógłby mnie uratować. 
Szedłem niespiesznie, prawie od początku spaceru w nie 
najlepszym, kruchym nastroju. Nagle zobaczyłem leżący 
daleko przede mną przedmiot. Powoli nabierał kształtu. Był to 
duży żółw morski, ponad metrowej długości, leżący na 
plecach i martwy - och, tak, bardzo martwy, definitywnie 
martwy. Jego głowa zwisała do tyłu, pomarszczona szyja była 
odsłonięta, ostre, pozbawione warg krawędzie paszczy 
rozchylone, czarne oczy szeroko otwarte. Kto mógł zrobić 
coś takiego temu pięknemu stworzeniu? Kto celowo 
przewrócił je na plecy i zostawił w tej pozycji, żeby powoli 
skonało? I to bez żadnego praktycznego celu, bo przecież nie 
ugotował z niego zupy... Gdy te pytania zwaliły się na mnie, 
przygniatając aż do ziemi, usłyszałem za sobą piskliwe 
szczeknięcie. Odwróciłem się. Mały pies bez jednej przedniej 
nogi biegł w moją stronę. Kikut miał zguzowaciały i 
pokryty strupami. Obszczekał mnie i okrążył ostrożnie, 
potem zaś obwąchał żółwia, doskonale świadomy, że martwe 
stworzenie nie może uderzyć ani kopnąć. Coś zapadło się we 
mnie tak ciężko i ostro jak nigdy dotąd. W tamtej chwili, na 
długo, zanim poznałem słowa na określenie tego doznania, po 
raz pierwszy poczułem dotknięcie nicości, pustki, próżni, 
otchłani, okropne jak lodowaty preriowy wiatr - obok 
niego życie, świadomość i istnienie były równie 
powierzchowne i pozorne jak włączony telewizor w pustym 
pokoju. Nie potrafiłem oprzeć się wrażeniu, że gdybym 
przetarł ręką przestrzeń przed swoimi oczami, w powietrzu 
pojawiłaby się czarna plama, a w ręce pozostałaby mi podarta, 
pomięta powierzchnia rzeczywistości, pogięty obraz, 
przedstawiający okaleczonego psa, który obwąchuje martwego 
żółwia. Nie mogłem oderwać oczu od brzucha żółwia. 
Uderzyła mnie nie tyle jego widoczna twardość czy kolor 
(czerń bardzo dojrza-
41
łego, już prawie gnijącego banana plus żółć) lub wzór 
(dziwne, miękko wyrysowane prostokąty, które wiele lat 
później rozpoznałem we wzniesionych przez Inków murach w 
Peru), ile delikatna wklęsłość. Byłem przekonany, że ta linia 
jest idealnie dopasowana do wypukłej linii Ziemi. 
Wyobraziłem sobie okrągłą planetę, a na tej kuli obej-
mującego ją żółwia. Czułem, że taki porządek rzeczy jest 
naprawdę dobry. To, co widziałem przed sobą, ta wklęsłość, 
oddalona i odstająca od matczynej wypukłości Ziemi, 
wystawiona na kontakt z wielką pustką wszechświata, była 
barbarzyństwem.
Ale czy w tym morderstwie nie było elementu koniecz-
ności? To pytanie przebiło się przez mur mojego szczęścia i 
poczucia bezpieczeństwa. Wyczuwałem, że patrzę na efekt 
aktu nihilizmu, przemyślane zniszczenie istnienia w celu 
potwierdzenia faktu własnego istnienia wobec nieistnienia. 
Zniszczenie i obrażenie istnienia, czyli wywołanie nieistnienia. 
Uderzenie, co z tego, że na próżno, w tę sterylną obfitość 
głupiego życia.
Na koniec w mojej głowie pojawiła się następująca myśl: 
„Ten żółw - dobrze, że ktoś przewrócił go na grzbiet przed 
moim przyjściem, bo sam nie dałbym rady...". Cofnąłem się i 
wróciłem do naszego hotelu. Pies szedł za mną przez parę 
minut, a potem zniknął. Dwa dni później długo płakałem w 
łóżku, zanim zasnąłem. Po paru miesiącach powtórzyło się to 
jeszcze raz.
Przenieśliśmy się do Paryża. Zamieszkaliśmy w hotelu, 
ponieważ nasze mieszkanie było jeszcze remontowane, ale 
drugiego dnia odwiedził nas pewien francuski malarz z żoną, 
Kanadyjką. Philippe i Sharon byli przyjaciółmi naszych 
przyjaciół i wpadli tylko z kurtuazyjną wizytą, lecz szybko się 
okazało, że oni i moi rodzice zapłonęli do siebie tak wielką, 
szczerą i spontaniczną sympatią, iż nowi znajomi zaprosili nas 
do siebie, a rodzice przyjęli zaproszenie z prawdziwą 
radością.
Dwa dni później, wczesnym wieczorem, rozległ się dzwo-
42
nek i na progu domu Sharon i Philippe stanął obcy człowiek, 
obraz nędzy i rozpaczy - spięty, zmęczony, zażenowany, 
ledwo żywy ze zdenerwowania. Gość przedstawił się 
nie po francusku, ale po angielsku, który Philippe słabo 
rozumiał: był przyjacielem jakichś znajomych z Niemiec, 
którzy dali mu paryski adres Philippe'a. Podał mu kartkę, na 
której zapisana była informacja. Jąkając się i zacinając, co 
zdradzało człowieka nienawykłego do proszenia o pomoc, 
poprosił o pomoc, którą Philippe bez chwili wahania mu 
zapewp^ł i zaprosił go do środka. Podsunął obcemu wygodny 
fotel i zaproponował kieliszek wina. Okazało się, że 
nieznajomy jest Czechem, prawnikiem, że jego brat został 
zabity w okolicznościach, których nie mogłem zrozumieć, i że 
razem z rodziną uciekł z Czechosłowacji, zostawiając tam 
wszystko, co posiadali, i całe dawne życie. Powiedział, że 
czują się zagubieni i nie wiedzą, co robić, ponieważ... Po-
nieważ czują się zagubieni i nie wiedzą, co robić, powtórzył. I 
siedział tak przed nami, zagubiony i drżący.
Wszystko, co można było zewnętrznie zrobić, aby uspo-
koić i uszczęśliwić rozedrgane wnętrze, zostało zrobione. 
Podczas gdy Philippe, mój ojciec i Czech, Pavel, pojechali po 
jego żonę i córkę, które czekały w kawiarni, Sharon i moja 
matka nakryły do stołu, przygotowały coś do jedzenia, 
otworzyły dwie butelki czerwonego wina i posłały łóżka.
Myślę dziś, że w rzeczywistości weszła do domu wy-
czerpana i nieszczęśliwa, trzymając się jak najbliżej matki, 
ubrana w nieco brudną białą sukienkę z jaskrawoczerwo-nym 
i fioletowym haftem, z włosami zaplecionymi w rozwiązujący 
się francuski warkocz, lecz w moich oczach była cudownie 
pięknym, zaskakująco uroczym zjawiskiem. Nie słyszałem ani 
przeprosin i podziękowań, które Eva wygłaszała w marnym 
francuskim, ani powtarzanych przez Pavla angielskich 
zwrotów, ani zapewnień Philippe'a, że goście nie potrzebują 
przepraszać i dziękować. Cała moja uwaga skupiona była na 
Marisie, która rozglądała się dookoła i rozprostowywała 
ramiona w przyjemnym cieple. Nie wiem, czy byłem dla niej 
częścią tego ciepła, ale spoj-
43
rżała na mnie, odwróciła wzrok i znowu zerknęła na mnie, 
tym razem z uśmiechem. Mięśnie mojej klatki piersiowej 
napięły się gwałtownie.
Emanowało z niej słoneczne światło. Miała gęste, kręcone 
jasne włosy, skórę koloru miodu, bardzo ciemne oczy i 
twarz tak przejrzystą i otwartą, że wiele lat później, kiedy 
razem z Titem podróżowałem po Himalajach i przy nagłej 
zmianie kierunku wiatru, w zapierającej dech w piersiach 
eksplozji jasności widzieliśmy szczyt Nanga Parbat ze 
wszystkimi, nawet najbardziej mikroskopijnymi szczegółami 
jego masywnego zarysu, pierwszym słowem, jedynym, jakie 
pojawiało się na moich wargach, było jej dawno zapomniane 
imię. Była moją rówieśnicą, miała osiem lat i, na tyle, na ile 
umiałem to wtedy rozpoznać, nie mówiła żadnym znanym 
ludzkości językiem, poza esperanto naszych imion. 
Patrzyliśmy na siebie, wzajemnie zaskoczeni kompletnie 
niezrozumiałym bełkotem, jaki wydobywał się z naszych ust, 
lecz po chwili twarz Marisy znowu rozjaśnił uśmiech.
Goście dokonali szybkiej toalety i wszyscy razem, Fran-
cuzi, Kanadyjczycy i Czesi, usiedliśmy do stołu. Czesi jedli 
tak, jakby byli naprawdę głodni; ja siedziałem obok Marisy i 
prawie nie tknąłem jedzenia.
Pavel i Eva rozluźnili się powoli i wtedy cała szóstka do-
rosłych rozpoczęła jedną z tych niekończących się rozmów, 
które wydają się ich specjalnością. Nie zapamiętałem ani 
słowa z tego bla-bla-bla-bla o sztuce, polityce i życiu. Jak 
mógłbym cokolwiek zapamiętać, kiedy Marisa siedziała tuż 
obok mnie? Gdy skończyła wpychać w siebie jedzenie, bo jej 
ciało najwyraźniej przestało domagać się następnych porcji, 
wyprostowała się i wygodnie oparła o krzesło. Przez kilka 
sekund obserwowała swoich rodziców, a potem kątem oka 
rzuciła mi spojrzenie, które po prostu pozbawiło mnie tchu. 
Zaczęliśmy - chociaż nie posługiwaliśmy się wspólnym 
językiem - porozumiewać się, tyle że nie mam pojęcia, co 
właściwie do siebie mówiliśmy. Ona szeptała do mnie w 
swojej słodkiej wschodnioeuropejskiej chińszczyź-
44
nie, ja zaś, również szeptem, odpowiadałem po francusku, 
który wydawał mi się boleśnie zrozumiały i nudny. Tak czy 
inaczej, Marisa wyglądała na dość zadowoloną, odpowiadała 
mi bowiem za każdym razem, a czasami nawet nie pozwalała 
skończyć. Jedynym słowem, które rozumiałem, 
najpotężniejszym słowem w jej języku było moje imię, które 
powtórzyła cztery czy może pięć razy, co nieodmiennie na 
parę sekund wprawiało mnie w stan olśnienia.
Mimo że szeptaliśmy tylko my dwoje, natomiast dorośli 
rozmawiali głośno, czasami bardzo się emocjonując, w moich 
uszach brzmiało to zupełnie inaczej - ich rozmowa przy-
pominała dobiegające z daleka mamrotanie, gdy tymczasem 
niezrozumiałe zdania, wypowiadane przez Marisę, docierały 
do mnie jasno i wyraźnie.
Zdławiony okrzyk, który wyrwał się z piersi Pavla, położył 
kres chwilom naszej intymności. Twarz mężczyzny była 
zaczerwieniona, przygryzał paznokieć palca wskazującego i 
wpatrywał się w stół oczami, w których błyszczały łzy. Twarz 
Marisy pokrył cień. Głosem kilka tonów donoś-niejszym niż 
przed paroma sekundami zadała ojcu jakieś pytanie. Ojciec, 
matka i córka zamienili kilka zdań po cze-sku. Widziałem, że 
Marisa zaraz wybuchnie łzami, i czułem, że nieodwracalnie ją 
straciłem.
Ta demonstracja uczuć ze strony dorosłych uznana została 
za sygnał, że dzieci powinny pójść spać. Właśnie wtedy los 
zdecydował się wziąć sprawy w swoje ręce, co najczęściej raz 
na zawsze odmienia czyjeś życie, w tym wypadku moje. Dom 
Philippe'a i Sharon, chociaż hojnie wyposażony w otwartą 
przestrzeń, nie był zbyt duży i pomieszczenie w nim 
sześciorga dorosłych oraz dwójki dzieci okazało się nie lada 
wyzwaniem. W końcu dorośli postanowili, że Marisa i ja 
będziemy spali w tym samym łóżku.
I tak po prostu, jakby była to najzwyklejsza w świecie 
rzecz, prawdopodobnie pod wpływem wina, namiętność 
wkroczyła, czy raczej została zmuszona do wkroczenia w mo-
je życie.
Byłem gotowy na długo przed nią. W ciągu jednej minu-
45
ty umyłem zęby i wyszczotkowałem włosy, poskładałem 
dzienne ubranie i ułożyłem się w łóżku, w pełnym napięcia 
oczekiwaniu, lecz jednocześnie cierpliwy. W tym samym 
czasie rodzice wykąpali i wytarli Marisę do sucha. Nie pa-
miętam, o czym myślałem, sądzę jednak, że podobnie jak 
dorośli, którzy czekają na chwilę miłosnego zbliżenia, z głę-
bokim zadowoleniem delektowałem się bieżącą chwilą i nie 
wybiegałem poza gwałtowne, krążące w kółko myśli, skła-
dające się na oczekiwanie.
Wreszcie stanęła na progu sypialni, poważna i opanowana, 
w każdym razie pozornie. Pięknie wyglądała w białej 
koszulce nocnej, z burzą skręconych włosów wokół głowy. 
Wdrapała się na łóżko i poszła dalej na czworakach, jak lew, 
aż w końcu dotarła na miejsce, które jej wyznaczono, i 
ułożyła się na legowisku z pościeli obok podnieconej, wy-
czekującej gazeli, którą byłem ja. Włosy Marisy rozsypały się 
po poduszce. Zostaliśmy wycałowani i otuleni do snu przez 
cały tłum rodziców. Zwykle nie mogłem zasnąć bez tej 
ceremonii, lecz tamtego wieczoru pragnąłem, aby minęła tak 
szybko jak przekazanie pałeczki w sztafecie sprin-terskiej, 
tymczasem pożegnania i pieszczoty ciągnęły się bez końca.
	-
Ne Ągrange pas Marisa, nie przeszkadzaj Marisie, co to 
właściwie miało znaczyć? Zmrużyłem oczy. Gdyby moi ro-
dzice skonali w tej sekundzie, byłbym w siódmym niebie.
Wreszcie rozległo się kliknięcie, światło zgasło, klamka 
cicho zgrzytnęła i dorośli wyszli.
Czułem jej zapach. Pachniała cudownie, a ja wcale nie 
myślałem, że jest to sztuczny zapach - po części mydła, po 
części szamponu - lecz jak najbardziej naturalny, jej własny. 
Zapach piękna. Zdumiewające, jak zapachy potrafią wciągać 
nas w objęcia przeszłości. Wydaje mi się, że gdybym dzisiaj 
poczuł zapach tamtego szamponu, prawie na pewno udałoby 
mi się przywołać obraz Marisy, może nawet zmaterializować 
ją przed sobą.
Leżeliśmy obok siebie, od stóp do głów spowici w stroje 
nocne, wpatrzeni w sufit i ciemność rozproszoną wpadającym 
przez okno światłem księżyca, ona spokojna, a ja, ja? ja! 
poruszony do głębi. Naturalnie także spokojny, chłonący 
podniecenie, cudownie porwany wielką falą, rozkosznie 
bierny. Byłem blisko Marisy, zaledwie parę centymetrów od 
kilku pasemek jej włosów, które zawędrowały aż na moją 
poduszkę i nawet nie przyszło mi do głowy, żeby prosić o 
więcej. Gdybyśmy wtedy zasnęli, i tak zapamiętałbym tę noc 
do końca życia.
Zaszeleściła pościelą, poprawiając koszulkę. Odwróciła 
się do mnie i przemówiła.	- Nie jestem śpiąca. A ty?
Niemiecki? Nie byłem w stanie wydukać ani słowa w tym
46
47
^_
języku, ale w Kostaryce miałem kolegę (mieszkał dwa domy 
dalej) Eckhardta, którego rodzice byli niemieckimi imi-
grantami.
Odpowiedziałem w języku, który wydawał mi się naj 
bardziej obcy, ponieważ był moim trzecim i poznałem go 
stosunkowo niedawno - sądziłem, że to czyni go najbar 
dziej zbliżonym do czeskiego	- Mam osiem lat. Prawie 
osiem i pół.
	- Wcale mi się tu nie 
podoba.
- Trochę mi gorąco, ale 
	poza tym wszystko
w porządku. Jestem 
szczęśliwy.
	- Chcę wrócić do Pragi. 
Tutaj ludzie są bardzo 
niemili.
- Lubisz lody?
- Z moją ciocią Wawą, tak 
	mi się wydaje. Ale ja wcale 
	nie chcę oglądać kangurów, 
mam je w nosie. Chcę 
	wrócić do moich przyjaciół. 
- Mają tu dobre lody. 
U Berthillona. Byliśmy tam 
wczoraj. Najbardziej lubię 
	miodowo-waniliowe
z orzechami.
	- Nie jestem tu
szczęśliwa. I mój biedny 
	stryj Tomas.
	- Może poszlibyśmy jutro 
na lody?
Wystąpiłem z tą propozycją niepewnie, nerwowo, zasko-
czony własną śmiałością. Poprosiłbym ojca, żeby zamówił dla 
niej dwie kulki - jedną miodowo-waniliową z orzecha-
mi i drugą o smaku białej czekolady... Marisa leżała na swojej 
połowie łóżka, opierając głowę o ścianę. Kilka kosmyków 
włosów opadło jej na twarz, więc odrzuciła je do tyłu.
	- Och, co za upał! Jest mi 
za gorąco. Zdejmijm 
piżamy.
Usiadła i ku mojemu zdumieniu zaczęła podciągać koszulę, 
szybko zbierając fałdy w dłoni, następnie zdjęła ją przez 
ełowę. Włosy opadły jej na ramiona.
	- O wiele lepiej. Zdejmij 
piżamę...
Jej ręce sięgnęły po górną część mojej piżamy. Usiadłem, a 
ona pomogła mi ją ściągnąć. Parę chwil siedzieliśmy tak, 
patrząc na siebie nawzajem. Myślę, że klatka piersiowa Ma-
risy niczym w zasadzie nie różniła się od mojej - była płaska i 
miała dwa blade, okrągłe sutki, miała jedynie inny kolor, 
jakby wyzłocony słońcem. Marisa się uśmiechnęła.
Położyliśmy się i Marisa odwróciła mnie plecami do siebie. 
Objęła mnie ramieniem. Trzymała tak spokojnie i otwarcie, 
nasze ciała były do siebie dokładnie dopasowane, skóra 
dotykała skóry. Jej skóra była bardzo ciepła, moja głowa 
spoczywała wśród jej miękkich, wzburzonych włosów. Oczy 
miałem otwarte, ale posługiwałem się raczej węchem i do-
tykiem niż wzrokiem. Kręciło mi się w głowie.
	- Odwróć się.
Jej ręce wyjaśniły mi, o co jej chodziło. Odwróciłem się 
powoli, bardzo powoli, jak planeta Ziemia, obracająca się w 
stronę dziennego światła. Kiedy odzywała się, kiedy od-
dychała, czułem to na twarzy. Wciąż szeptaliśmy do siebie 
hiszpańsko-niemieckie głupstewka.
Gdy na moment umilkliśmy, zamknęła oczy, pokonała 
kilka centymetrów przestrzeni i pocałowała mnie w usta.
Tylko dwa razy w życiu zdarzyło mi się coś takiego -
prawie jej nie widziałem, ponieważ przesłoniły mi ją pły-
wające w moich oczach rybki. Zapragnąłem, żeby czas się
48
49
zatrzymał, żeby ta noc nigdy się nie skończyła, żeby ktoś 
wypruł słońcu flaki.
-	Gracias, Marisa.	- Dziękuję, Mariso.
Byłem bezgranicznie szczęśliwy, tak promiennie szczęśli-
wy, że zasnąłem. Obudziłem się rano, przekonany, że miłość 
jest bezsennością, która budzi nas ze snu życia. Przed tą nocą 
spałem, ale rankiem przysiągłem sobie uroczyście, że już do 
końca życia pozostanę w stanie pełnego przebudzenia, pełnej 
przytomności, podobny do przezroczystej szklanej 
jednolitrowej butelki z jednym litrem wody w środku.
Kiedy do pokoju weszła matka, od razu zadałem jej py-
tanie, które paliło moje serce.
	- Czy oni zostaną 
w Paryżu?
- Nie, chcą osiąść 
	w Australii.
Jej odpowiedź raz po raz odbijała się echem w mojej 
głowie. Non, ils veulent s'etablir en Australie. Non, ils 
veulent s'etablir en Australie. Non, non, non. Siedziałem na 
brzegu łóżka, prawie ubrany. Matka przyniosła mi czystą 
koszulę.
Czy będzie to zrozumiałe, jeżeli powiem, że czasami 
odrętwienie boli? Że nie chcemy nic czuć, bo wiemy, że 
ogarnie nas ból? Że staramy się nie dopuszczać do siebie 
żadnych odczuć i tylko siedzimy nieruchomo, w odrętwieniu i 
bólu?
Tamtego dnia my, przedstawiciele trzech narodów, zwie-
dziliśmy katedrę Notre Damę, ogromną i zimną wszędzie 
poza miejscami tuż nad otworami nawiewowymi, z których 
dmuchało gorące powietrze i nad którymi Marisa i ja 
stawaliśmy. Trzymałem się jak najbliżej Marisy. Jej bliskość 
przywodziła mi na myśl katedrę - podmuchy ciepła wśród 
podmuchów zimna. „Jest tutaj, ale nie na długo, jest tutaj, ale 
nie na długo, jest tutaj, ale nie na długo", myślałem.
Na jedną noc wróciliśmy do hotelu, a potem wprowa-
dziliśmy się do naszego nowego mieszkania. Widziałem 
Marisę jeszcze wiele razy, lecz już nigdy w takich samych
okolicznościach. Była coraz bardziej zadowolona, wręcz 
szczęśliwa. Powoli godziła się z losem, zaczynała myśleć o 
Australii i wypowiadać pierwsze angielskie słowa: „boat", 
„bed", „dictionary". Kiedy spotkaliśmy się ostatni raz, żeby 
się pożegnać, podeszła do mnie i publicznie pocałowała mnie 
w lewy policzek, w prawy, w lewy, a potem jeden jedyny raz 
w usta. Wydawało mi się, że to koniec mojego życia i świata.
Ona była nową nauczycielką w mojej nowej szkole, an-
gielskiej szkole w Paryżu. Pierwszy dzień nauki. Siedzący w 
ostatniej ławce chłopak źle się zachowywał, utrudniał jej 
prowadzenie lekcji. Był wyjątkowo bezczelny. W szczyto-
wym momencie napięcia, stopniowo narastającego między 
nimi dwojgiem, straciła panowanie nad sobą i uderzyła 
chłopca, który znalazł się w zasięgu jej ręki, czyli mnie. Czy 
jakoś skomentowałem zachowanie tamtego chłopca? Czy 
zdobyłem się na żartobliwą uwagę? Czy powiedziałem coś, co 
w pozornie słuszny sposób tłumaczyłoby jej atak? Jeżeli 
nawet tak, to nie pamiętam, bo wymierzony przez nią po-
liczek natychmiast zatarł wszelkie wspomnienia. Nie roz-
płakałem się, duma powstrzymała mnie przed takim upo-
korzeniem, utkwiłem tylko oczy w ławce, czerwony jak 
burak, kiedy jednak kilka godzin później wysiadłem ze 
szkolnego autobusu wprost pod nogi czekających na mnie 
rodziców, wybuchnąłem płaczem, zadławiłem się szlochem. 
Moi koledzy otoczyli nas kołem i wysokimi, załamującymi się 
głosami, jeden przez drugiego zaczęli opowiadać, co się 
wydarzyło. W rzeczywistości nauczycielka wcale nie za-
mierzała mnie uderzyć i jeszcze zanim następnego dnia dy-
rektorka szkoły przyjęła dwoje młodych kanadyjskich dy-
plomatów, którzy postanowili się dowiedzieć, dlaczego ich 
ukochany mały synek padł ofiarą przemocy 
(podkreślili w tym miejscu, że sami nigdy, ale to nigdy nie 
dopuściliby się czegoś podobnego), i to w dodatku 
niesprawiedliwie, dystyngowana kobieta musiała odbyć 
rozmowę z młodą nauczycielką (i jej chłopakiem), a ta zaraz 
po zajęciach po-
50
51
biegła do łazienki, gdzie dała upust łzom, potem zaś spędziła 
bezsenną noc, czego najlepszym i przekonującym dowodem 
były mocno zaczerwienione oczy, i która szczerze żałowała 
chwili gniewu. Do końca roku szkolnego była dla mnie 
wyjątkowo miła i wystawiła mi najwyższą ocenę końcową (94 
punkty), nie pamiętam jednak, jakiego przedmiotu uczyła 
moją klasę. Tamten policzek był jedną z nielicznych okazji w 
okresie mojego dzieciństwa, kiedy dane mi było bezpośrednio 
zetknąć się z przemocą. Inne przeżyłem za pośrednictwem 
sztuki.
Chciałbym jak najszybciej przemknąć nad tym epizodem. 
Była to dziecięca pomyłka, błąd, którego do tej pory żałuję. 
Czegóż bym nie dał, żeby wykreślić tamto zdarzenie ze 
swego życia! Widzę je jako jedno z rozgałęzień w rzece 
początków mojego życia, jedną z tych chwil, które dają po-
czątek powtarzającemu się motywowi. Szczegóły tej sprawy 
irytują mnie i nudzą, bo wiele razy do nich wracałem, ale 
jednak muszę je opisać. Najwyraźniej dociera do mnie fakt, 
że niczego nie nauczyłem się od Marisy.
Miała dziesięć lat, chodziła do tej samej szkoły i klasy, była 
trochę niższa ode mnie i miała uśmiech jak... Bez porównań, 
bez porównań, byle szybko - zakochałem się w Mary 
Ann. Kiedy na nią patrzyłem... Trudno mi opisać, jak wielka 
przepaść dzieliła chwile, gdy patrzyłem na rodziców, kolegów, 
nauczycieli, przechodniów na ulicy, i te, gdy patrzyłem na nią. 
Kiedy patrzyłem na nich, nic się nie działo, można by 
pomyśleć, że patrzę na butelki, które przesuwają się na taśmie 
w fabryce opakowań szklanych, lecz na nią mogłem patrzeć 
bez końca i nigdy nie miałem dosyć. Miała w sobie coś, co 
wykracza poza moje możliwości pojmowania rzeczywistości. 
Patrzyłem na nią jakby koliście, od włosów do czoła, potem 
chłonąłem wzrokiem oczy, nos, uśmiech, znowu całą twarz, 
po czym wracałem do szczegółów i tak w kółko. Mary Ann i 
ja byliśmy przyjaciółmi. Zawsze bawiliśmy się razem, a w 
autobusie zwykle siedziałem obok niej albo w pobliżu. Co 
najmniej raz przy-
52
szła do mnie do domu. To wydarzenie pozostało 
wyryte w mojej pamięci.
Przyszła też Kelly, młodsza siostra Mary Ann. Bawiliśmy 
się w łódź podwodną wśród modułowych mebli w mojej 
sypialni. Kelly, która czuwała nad silnikami i wyrzutniami 
pocisków, była niżej, przy biurku, natomiast Mary Ann i ja, 
dowódcy jednostki, znajdowaliśmy się wyżej, na moim łóżku. 
Leżeliśmy tam, rozmawialiśmy, szeptaliśmy, wydawaliśmy 
rozkazy, śmialiśmy się, patrzyliśmy sobie w oczy - to 
szczegplne „coś" wisiało w powietrzu, znajdowało się w za-
sięgu ręki. Wystarczyłoby, żebym pochylił się do 
przodu i zrobił to, lecz ja opadłem na poduszkę, jakby nagle 
zabrakło mi siły, i wydałem Kelly ostatni rozkaz: „Wychodzi-
my na powierzchnię". Czar prysnął.
Kiedyś będę stary i jeżeli trochę mnie pomęczycie, na 
pewno opowiem wam tę trywialną historyjkę o dziesięcio-
letnim chłopcu, któremu nie udało się pocałować dziesięcio-
letniej dziewczynki. W moim głosie usłyszycie ton goryczy.
Któregoś dnia, już po zabawie w łódź podwodną, w drodze 
powrotnej ze szkoły Mary Ann usiadła tuż przede mną razem 
z Dianę. Narzuciły sobie płaszczyki na głowy i szeptem 
powierzały sobie rozmaite tajemnice. Szeptały, ale ja dobrze 
je słyszałem przez przerwę między krzesełkami. Mary Ann 
zapytała Dianę, kto jej się podoba, który chłopiec, potem zaś 
rozległ się chichot i jakaś odpowiedź, która w ogóle mnie nie 
obeszła. Dianę zapytała Mary Annę, kto jej się podoba, który 
chłopiec i odpowiedź padła natychmiast, bez chwili wahania. 
Jakiś Paul czy Henry. Nie chciałem tego słyszeć aż tak 
bardzo, że na moment ogłuchłem. Siedziałem sztywno 
wyprostowany, patrzyłem w okno i powstrzymywałem łzy. 
Rozpłakałem się dopiero w domu, w łazience.
Tego lata spędziłem dwa tygodnie w Kanadzie, u babki ze 
strony ojca. Mieszkała w małej wiosce nad Zatoką Świętego 
Wawrzyńca i prawie codziennie łowiłem tam ryby z 
molo. To zajęcie bawiło miejskiego chłopaka, którym byłem 
- podobała mi się myśl, że wyciągam z wody ryby
53
przypływające tu z wielkiej zatoki, na wysokości babcinej 
wioski osiągającej szerokość trzydziestu pięciu kilometrów, a 
poza tym mogłem być na molo sam, bo babcia nigdy nie 
przychodziła ze mną. Byłem sam z wiatrem, morzem i słoń-
cem. Problem polegał na tym, że musiałem coś robić ze 
złowionymi rybami. Były to ślizy, których smaku babcia nie 
znosiła. Powiedziała, żebym zakopywał je w ogrodzie, tak 
więc przez dwa tygodnie na początku lata codziennie sa-
motnie łowiłem ryby na wędkę, a potem wracałem do małego 
domku babci i użyźniałem jej ogród świeżymi rybami. 
Drążyłem w ziemi niezbyt głębokie okopy i układałem w nich 
swoje ślizy, głowę przy ogonie, głowę przy ogonie. Starałem 
się jak najszybciej przysypać je ziemią, żeby żadna nie 
wyskoczyła ze swojego miejsca. Niektóre mimo moich 
wysiłków wydostawały się na powierzchnię i wtedy musiałem 
wykopywać głębszy rów i udeptywać ziemię. Uznałbym to 
zajęcie za idiotyczne, gdyby nie fakt, że telewizja i całe 
wychowanie nauczyły mnie, jak można na wiele sposobów 
pozbawić życia mężczyznę lub kobietę, ale nie śliza. 
Zakopując ryby, powtarzałem sobie aż do ogłupienia: „Nie ma 
miłości, nie ma miłości, nie ma miłości, nie ma miłości". Z 
mściwą satysfakcją chciałem zagrzebać rybki żyjące w moich 
oczach w zimnej, czarnej ziemi.
Pojechałem kiedyś do Jonathana. Mieszkał w domu z ogro-
dem, więc musiało to być gdzieś pod Paryżem. Znaleźliśmy 
prezerwatywę. Była miękka, żółta i ohydnie cuchnęła. W na-
szą stronę zmierzała Louise, siostra Jonathana, i chłopiec 
szybko schował kondom. Louise miała na sobie kostium 
kąpielowy i okulary przeciwsłoneczne. Minęła nas bez słowa, 
rzucając nam tylko pełne zniechęcenia spojrzenie, i wy-
ciągnęła się na leżaku. Jonathan zerknął na mnie, a potem 
znowu na nią, ze znaczącym wyrazem twarzy. Prezerwatywa 
znalazła się w ogrodzie z jej powodu, miała z nią bezpośredni 
związek. Popatrzyłem na dziewczynę z podziwem i przera-
żeniem. Obaj gapiliśmy się na nią jak zaczarowani. Odwróciła 
się do nas.
54
-	Spadajcie! - syknęła. 
Poszliśmy sobie.
-	Pokłóciła się z chłopakiem - powiedział Jonathan. 
Uważał się za szczęściarza, bo miał siostrę, i 
słusznie.
Ciągle ją podglądał. Pobiegliśmy na górę i z wychodzącego na 
tyły domu okna obserwowaliśmy Louise z nadzieją, że coś 
zrobi, chociaż nie bardzo wiedzieliśmy, co miałoby to być. 
Leżała nieruchomo, prawie cała brązowa (był środek lata), 
poza dwoma kółkami i trójkątem niebieskiego kostiumu 
bikini. Patrzyliśmy na nią długo, tylko na bardzo krótko 
odrywając się od okna, ale ona nawet nie drgnęła. I nagle, 
kiedy Jonathan odszedł, aby zdjąć z półki wiatrówkę, 
zobaczyłem, jak spod jej ciemnych okularów wymykają się 
dwa błyszczące strumyczki łez i szybko spływają po policz-
kach. Odwróciłem wzrok, nie miałem ochoty dłużej patrzeć. 
Gardło ścisnęło mi się boleśnie, pomyślałem o Mary Ann. 
Jonathan wołał, że zaraz pokaże mi, jak obchodzić się z 
wiatrówką, z której poprzedniego dnia ustrzelił podobno 
gołębia, ale nie chciałem podziwiać wiatrówki ani strzelać do 
czegokolwiek. Zaproponowałem, żebyśmy pooglądali 
telewizję.
Ten ból, ból nieodwzajemnionej miłości, w okresie dzie-
ciństwa i dorastania nawiedzał mnie w regularnych odstępach 
czasu na tyle często, że nie chcę o tym pisać. Był to 
przerażający, nieustępliwy ból, którego nie można było 
odsunąć czy odrzucić, trzeba było po prostu 
wytrzymać i przeżyć. Kiedy rodzice robili spaghetti, jedna 
nitka makaronu zawsze zostawała na dnie sita, zapomniana i 
porzucona, podczas gdy jej towarzysze obejmowali się 
splątanymi ramionami i spokojnie parowali w misce na środku 
stołu. Gdy miłość była cierpieniem, czułem się jak ta nitka. 
Zanim zabierałem się do jedzenia, zawsze podchodziłem do 
zlewu i zaglądałem do sita. Patrzyłem na tę nieszczęsną 
samotną nitkę makaronu, zwiniętą wokół samej siebie w 
poszukiwaniu ukojenia i pocieszenia, i okazywałem jej miłość, 
zjadając ją bez pośpiechu i z czułością.
55
Nie chcę rozmawiać o nieodwzajemnionej miłości. Jeżeli miłość jest 
morzem, spróbujmy na razie wybrać się w podróż w głąb lądu.
DRUGI RAZ, KIEDY TELEWIZJA ZAFASCYNOWAŁA MNIE W DZIECIŃSTWIE:
2) Wiedziałem, że zbliża się zakazane doświadczenie, ponieważ w 
prawym dolnym rogu telewizora widniał mały biały kwadracik, w 
tamtych czasach znak, że program jest przeznaczony „wyłącznie dla 
widzów dorosłych". Skorzystałem z nieobecności rodziców i opiekunki 
(oni wyszli gdzieś na cały wieczór, a ona czytała sobie w sąsiednim po-
koju) i wahałem się tylko przez chwilę. Ściszyłem głos, żeby zamaskować 
ten niemoralny akt i usiadłem przed telewizorem. Z ciemności wyłonił się 
obraz.
Pusta arena.
Wchodzący na nią ludzie.
Zapalające się światła.
Początkowo sam obraz nie bardzo mnie zainteresował, bo moją uwagę 
przykuł głównie biały kwadracik - wpatrywałem się w niego takim 
wzrokiem, jakim Ewa musiała patrzeć na jabłko w raju. Zaraz potem film 
zaczął się na dobre. Akcja osadzona była w przyszłości, w której nie ma 
wojen, ponieważ kraje jako takie nie istnieją, funkq'onują tylko 
wielonarodowościowe skupiska. Globalne frustracje znajdują ujście na 
arenie, w czasie pełnej przemocy gry, której uczestnicy pędzą po 
okrężnym torze na rolkach i motocyklach. Oko kamery 
wychwytywało wszystko -uderzenia i ból, wypadki i martwe ciała. Na 
ekranie długo widać było oszołomioną, zlaną potem twarz umierającego 
zawodnika, a zaraz potem kamerzysta pokazał spragnionych 
krwi widzów, którzy rzucali się na oddzielającą ich od areny 
plastikową barierę i domagali się więcej ofiar, więcej, więcej... Patrzyłem 
na ekran, wstrząśnięty i przerażony. Biały kwadracik w prawym 
dolnym rogu był teraz dla mnie nowym, wcześniej niezrozumiałym 
znakiem. Zapamiętałem ten film głównie ze względu na uczucia, z jaki-
mi go oglądałem - dziwną huśtawkę między obrzydzeniem i 
zachwytem. Czułem, jak fascynacja przesuwa granice przerażenia.
0	ZWIĄZKU MIĘDZY SŁOWAMI „CZARNUCH"
1	„PIEPRZYĆ":
Do mojej szkoły w Paryżu chodziły głównie dzieci dyplomatów oraz 
zagranicznych biznesmenów. Co za tym idzie, była tam duża grupa 
młodych ludzi o skórze czarnej, średnig^czarnej, jasnoczarnej, 
ciemnobrązowej, koloru mlecznej czekolady, jasnobrązowej, żółtej i 
oliwkowej, no i naturalnie tłum piegowatych białych, Anglików o 
przejrzystej skórze poznaczonej żyłkami, białych, lecz opalonych Au-
stralijczyków i zwyczajnych, nudnych białych. Mieliśmy nawet kolegę 
Bez Koloru, czyli albinosa, a także Irlandczyka, który był kaleką. 
Fascynowała mnie barwa skóry grubej dziewczynki imieniem Góra. 
Pochodziła z Indii albo z Trynidadu. Jej skóra miała delikatny brązowy 
odcień, wzbogacony dziwnym lśnieniem i głębią. Potrafiłem wyobrazić so-
bie, że zanurzam palec w skórze Góry i widzę, jak znika w tej 
wspaniałej brunatności. W domu wyjmowałem z lodówki mleko i 
ostrożnie dodawałem do niego czekoladę w proszku, starając się 
uzyskać odcień jak najdokładniej odpowiadający tonowi skóry Góry, ale 
nigdy mi się to nie udało, ponieważ produkująca czekoladę firma Nestle 
najwyraźniej nie posiada ziarna kakaowego w odcieniu zabarwionym tą 
niezbędną odrobiną żółci i czerwieni. Jedynym rasistowskim, obraźliwym 
słowem, jakie ja, my znaliśmy w szkole, było słowo „czarnuch", którego 
używaliśmy niezwykle sprawiedliwie - narażeni na tę zniewagę byli wszy-
scy, którzy nie byli czarni. Naszym stałym czarnuchem był brat Beatrice, 
Brytyjczyk imieniem Anthony o skórze białej jak ciasto. Był w niewielkim 
stopniu upośledzony umysłowo i nazywaliśmy go czarnuchem tak długo i 
regularnie, że w końcu zapomnieliśmy, jak mu na imię. Pewnego 
dnia pan Templey usłyszał, jak Tristan przezywa nieszczęsnego 
chłopca, i dał mu potężną burę. Właśnie wtedy po raz
56
57
pierwszy usłyszałem o Martinie Lutherze Kingu, amerykań-
skim Południu i Ruchu Praw Obywatelskich. „Czarnuch" 
wyszedł z mody i zaczęliśmy nazywać Anthony'ego krety-
nem. Dodatkową przyczyną, dla której rasizm nie zapuścił 
korzeni w naszej szkole, był fakt, że okazał się ograniczający i 
niepraktyczny. Góra była wyniosła i zarozumiała, więc kiedyś 
z wielką przyjemnością powiedziałem jej, że jej skóra ma 
kolor gówna, natomiast Tony, syn ambasadora Nigerii, był 
świetnym kolegą. Umiał rozśmieszyć każdego i miał 
fajerwerki, które wybuchały jak dynamit. Był także urodzo-
nym przywódcą i jego słowa i czyny robiły wrażenie.
Zastanawialiśmy się, jak pisze się słowo „pieprzyć" -
„pjeprzyć", „piepszyć" czy „piepżyć". Nie wydaje mi się, aby 
ktokolwiek z nas naprawdę wiedział, co ono oznacza i 
znał związane z nim szczegóły biologiczne czy emocjonalne. 
Słowo było wybuchową mieszanką tego, co tajemnicze, 
zakazane i obsceniczne. Delektowaliśmy się nim, napawali-
śmy się jego mocą, wręcz potęgą. Niespiesznie przetoczyć po 
języku polecenie: „Odpieprz się!", albo stwierdzenie: „To był 
pieprzony, fajny dzień", to było coś, to był sygnał, że 
jesteśmy kimś, z kim należy się liczyć. Większy podziw 
wzbudzały już tylko akty wandalizmu i kradzieży. Nie przy-
pominam sobie, abym kiedykolwiek używał słowa „pieprzyć" 
w rozmowie z dziewczętami lub o nich. Wulgarność między 
chłopcami była zabawna i akceptowana, lecz w to-
warzystwie dziewczyn ogólnie uważana była za rzecz 
złą i oznakę zbędnej gburowatości. Dziewczyny potrafiły być 
złośliwe i wstrętne w elegancki sposób (na przykład Beatri-
ce), bez uciekania się do niegrzecznośd i wulgarności. „Pie-
przyć" było słowem należącym do świata chłopców.
Jonathan, Ali i ja przystąpiliśmy do odkrywania garaży, 
komórek i szop na terenie szkoły. Przypominało to odkry-
wanie odległej planety naszej galaktyki. Któregoś dnia na-
tknęliśmy się na solex. Soleksy to antyczne cuda francuskiej 
myśli konstruktorskiej, rowery z okrągłymi małymi silnikami, 
nie wiadomo dlaczego przymocowanymi do przednie-
58
go koła, zawsze pomalowane czarną farbą. Odkręcaliśmy 
korek baku i wsypywaliśmy do środka trochę trocin. Garaż, w 
którym stał solex, odkrywaliśmy przez kilka kolejnych dni, 
ponieważ był duży i pełen urządzeń mechanicznych. 
Ostatniego dnia znaleźliśmy tam moped, co bardzo nas 
ucieszyło, bo bak mopedu jest znacznie większy niż bak 
soleksu. Już mieliśmy napełnić go trocinami, kiedy nagle zza 
traktora z kosiarką do trawy wyłonił się jeden z zatrudnionych 
w szkole francuskich robotników. Ukrył się tam, czyhafrna 
nas. Był to obficie owłosiony, muskularny mężczyzna o 
grubych przegubach dłoni. Na moment zamarliśmy, porażeni 
lękiem, ale zaraz rzuciliśmy się do ucieczki. Francuz pognał za 
nami. Wiedzieliśmy, że nas zna, widywaliśmy go codziennie, 
więc uciekanie przed nim było pozbawione sensu, co z tego, 
że byliśmy od niego szybsi. Jonathan i ja zatrzymaliśmy się i 
przywarliśmy plecami do muru. Trzęśliśmy się ze strachu. 
Nasz prześladowca miał ogromne brązowe dłonie, skóra na 
nich wyglądała jak garbowana. Podszedł do nas i pogroził 
nam wskazującym palcem, palcem, którego jedno stuknięcie 
roztrzaskałoby nasze małe anglosaskie czaszki.
- Cest mechant faire ca,	- Źle postępujecie, to nic
c'est pas gentil - ii dit, sans dobrego - powiedział, nie 
crier, tout simplement.	podnosząc głosu, zupełnie
spokojnie.
Potem odwrócił się i odszedł. I już. Co zaskakujące, jego 
słowa naprawdę do nas trafiły. Jonathan i ja popatrzyliśmy na 
siebie ze zdumieniem. To, co robiliśmy, rzeczywiście było złe, 
było mechant. Kiedy zobaczyliśmy Alego, który czekał na nas 
za rogiem, potraktowaliśmy go wyniośle i z rozgoryczeniem, 
zupełnie jakby niesprawiedliwie wymigał się od najgorszego 
lania w życiu.
Następnego dnia podszedłem do tego robotnika i prze-
prosiłem go. Z uśmiechem przesunął dłonią po mojej głowie i 
karku. Jego skóra była szorstka i bardzo ciepła.
59
Zdarzyło się to na obozie narciarskim podczas świąt 
Bożego Narodzenia. Po całym dniu na zaśnieżonych stokach, 
poszliśmy popływać w basenie, a potem pod prysznic. 
Wszyscy byliśmy potwornie zmęczeni i gorąca woda, 
uderzająca w nasze ciała, działała jak wspaniały balsam. 
Jean-Luc, przywódca naszej grupy, odwrócił się do 
mnie i bez słowa zaczął myć i nacierać mi plecy. Może 
powodowało nim coś więcej niż uczucie szczerego 
koleżeństwa, nie wiem; zawsze odnosił się do mnie w bardzo 
miły sposób. Poczułem dumę, że to właśnie ja stałem się 
uprzywilejowanym przedmiotem jego troskliwości, nie ktoś 
inny. Wiedziałem, że wszyscy na nas patrzą i zazdroszczą mi. 
Poza tym ten energiczny masaż pleców był naprawdę 
wspaniałą rzeczą, najlepszą, prostą, nieskomplikowaną 
przyjemnością. Wtedy wydarzyło się coś dziwnego - najpierw 
jeden z nas zwrócił się w stronę sąsiada, potem drugi i trzeci, 
aż wreszcie utworzyliśmy spory krąg chłopców, szorujących i 
masujących sobie nawzajem plecy. Chociaż nigdy o tym nie 
rozmawialiśmy, ten prysznic był jedną z najprzyjemniejszych 
chwil naszych narciarskich wakacji. Cały epizod zakończył się 
gromkim wybuchem śmiechu, który pamiętam do dziś. 
Pamiętam tę eksplozję wesołości, chrypliwe, piskliwe, 
załamujące się głosy i wykrzywione śmiechem twarze.
Wyjechaliśmy z Paryża do Ottawy po prawie czteroletnim 
pobycie. Kiedy wchodziłem na stopnie samolotu i od-
wracałem się, żeby popatrzeć na zebranych na otwartym 
tarasie ludzi, nie zdawałem sobie sprawy, że macha mi na 
pożegnanie nie tylko Europa, ale także moje dzieciństwo. 
Miałem wtedy dwanaście lat.
Trudno jest opisać metamorfozę, która rozpoczyna się 
wraz z wejściem w wiek dojrzewania. Ta przemiana kryje w 
sobie tyle różnych wątków... Początkowo dojrzewanie było 
dla mnie zjawiskiem czysto fizycznym - nowe owłosienie, 
przyśpieszone tempo wzrostu, choroba skóry, odkrycie 
sekretnej przyjemności. Tylko jak przez mgłę docie-
rało do mnie, iż jest to także proces umysłowy i właściwie nie 
zauważyłem, że przed moimi oczami nagle pojawił się nowy 
świat, w którym najdotkliwiej paraliżujący niepokój mógł 
towarzyszyć największym uniesieniom. Świat, w którym 
wiedza i zagubienie wzrastały do potęgi, gdzie określenia takie 
jak sukces i klęska, siła woli i niedbalstwo, pozory i 
rzeczywistość, wolność i odpowiedzialność, publiczne i 
prywatne, moralne i niemoralne, umysłowe i fizyczne za-
stąpiły o wiele mniej skomplikowane kluczowe określenie, 
jakim była „zabawa". W centrum tych zmian tkwił nowy ból, 
ból pożądania seksualnego i nowa samotność - głęboka, 
wydawałoby się, wręcz bezdenna, czysta tortura. Doj-
rzewanie w moim życiu było ścieżką, na której nie pojawiły 
się żadne znaki czy niespodziewane iluminacje. Wydawało mi 
się, że ciągle jestem taki sam, zupełnie niezmieniony, dopóki 
nie uświadomiłem sobie, że już mniej lubię bawić się 
zabawkami i przez cały czas przebywać z rodzicami.
Zastanawiam się, na przykład, kiedy ostami raz wziąłem 
prysznic razem z ojcem. Kiedy ten ostatni raz na zmianę 
podsuwaliśmy głowy i ciała pod kulkę, z której tryska gorąca 
woda? Kiedy podawaliśmy sobie mydło i szampon? Kiedy 
ostatni raz razem wyszliśmy z kabiny i wycieraliśmy się do 
sucha, nawet o tym nie myśląc, nie zastanawiając się nad 
wagą tych czynności? Przejście od prostej, naturalnej, nagości 
do nagości uświadomionej było powolne i niezauważalne, ale 
przecież kiedyś musiał być ten ostatni wspólny prysznic, ta 
granica, którą przekracza się tylko raz.
Zmienił się kierunek moich spojrzeń. Pytania nie sypały się 
już ze mnie jak strzały z kołczanu: Dlaczego niebo jest 
niebieskie? Kto napisał Biblię? Dlaczego słonie mają długie 
nosy? Pojawiły się też tajemnice wewnętrzne. Zacząłem 
spoglądać w lustro. Najpierw pochłaniały mnie tylko trudne 
do przeoczenia sprawy zewnętrzne: zablokowane pory na 
nosie, pryszcze na czole, drobne fale i loki we włosach. 
Dopiero później rzeczywiście spoglądałem na siebie - pa-
trzyłem w swoje oczy, kielichy, w których spoczywała dusza. 
Kto kryje się za tymi małymi czarnymi dziurkami, za-
60
61
dawałem sobie pytanie. Tyle zmian, wszystko jest płynne... 
Czy inni także odczuwają to w ten sposób, czy wszyscy?
Odkrywałem swoje ciało. Wcześniej moje „ja" umysłowe i 
fizyczne współistniały w tak wielkiej harmonii, że nigdy nie 
traktowałem ich jako dwóch odrębnych części osobowości. 
Były tak zintegrowane, tak złączone jak w Myślicielu Rodina 
czy w cudownej mili Rogera Bannistera i Johna Landy'ego*, 
lecz teraz statek mojego umysłu zaczynał zdradzać skłonność 
do zbaczania z prostej trasy, odsłaniać swoją zdolność do 
niespodziewanego zadawania bólu i dostarczania 
przyjemności. W rezultacie na świat wychynęło bardziej 
złożone, wielorakie „ja", wyposażone w więcej gąb do 
nakarmienia i więcej potrzeb do zaspokojenia.
Samotność stała się przyjemnością. W okresie dojrzewania 
zdarzają się chwile, których po prostu nie da się opisać 
słowami. Jesteś spokojny i wyciszony, patrzysz na łąkę, po-
wiedzmy, albo na rząd książek w bibliotece, gdy nagle za-
czynasz widzieć ostro i precyzyjnie, i czujesz dziwne mro-
wienie. Nie, to niewłaściwe określenie. Chodzi mi o to, że 
dzięki młodości i aż zbyt bolesnej witalności zastawiłeś na 
życie pułapkę, przekonałeś je, że tylko ono może patrzeć na 
ciebie, a tymczasem podkradłes się z tyłu, niepostrzeżenie 
podszedłeś do samego serca życia i słyszysz jego tętno. Nie 
potężny grzmot, ale coś bardzo cichego, delikatne drżenie 
łąki, półki książek, dźwięk tak cichy, że należący raczej do 
zjawisk wizualnych niż słuchowych, najlżejsze migotanie. 
Rytm serca życia nie przywodzi ci na myśl żadnych słów, 
żadnych określeń, czujesz jednak, jak świat się rozszerza; w 
twojej głowie otwierają się drzwi, odsłaniając olbrzymie puste 
pokoje, a umysł woła ze zdumieniem: „Boże, to miejsce jest 
większe, niż sobie wyobrażałem!". I chociaż
* Roger Bannister (ur. 1929), brytyjski biegacz i lekarz, który usiłował 
przebiec milę w czasie poniżej czterech minut, rywalizując z australijskim 
lekkoatletą Johnem Landym. Ostatecznie obaj przełamali magiczną barierę, 
a Bannister pokonał Landy'ego w bezpośrednim wyścigu (wszystkie 
przypisy w książce pochodzą od tłumacza).
62
umeblowanie pozostaje takie samo jak przed chwilą, dom 
twojego umysłu nagle stał się cztery razy większy. To właśnie 
mam na myśli, gdy mówię o mrowieniu, drżeniu, migotaniu, 
rytmie serca: o niewyraźnej jeszcze świadomości, że 
witalność i życie w ogóle wykracza poza granice naszego 
rozumienia, świadomości, która pojawia się w nas w okresie 
dorastania.
Uważnie obserwowałem wzrost włosów na moim ciele. Te 
symbole dojrzałości dostrzegłem najpierw w dolnej części 
łydek - były niczym bransolety męskości na ciele dziecka. 
Mogłoby się wydawać, że hormony powodujące ten proces 
musiały walczyć z siłą przyciągania ziemskiego, bo dopiero 
kiedy linia owłosienia podkradła się aż do ud, drobne włoski 
zaczęły pojawiać się także i na wzgórku łonowym. Potem 
wyłoniły się z ukrycia na piersi - trzy, cztery włosy 
pośrodku mostka, później zaś miłe w dotyku jasne 
włosy rozkrzewiły się pod pachami. Dopiero wtedy do gry 
przyłączyły się policzki i wreszcie, na samym końcu, 
hormonalny eliksir spłynął na czubek głowy. Przez całe 
dzieciństwo miałem gęste, lecz dość miękkie włosy; pamię-
tam, jak ojciec rozczesywał je grzebieniem, co jakiś czas lek-
ko szarpiąc, aby pokonać splątane miejsca, a ja za każdym 
razem jęczałem: „Auuu...". Szarpnięcia nigdy nie były na-
prawdę bolesne, jęczałem tylko po to, aby wzbudzić w ojcu 
poczucie winy. Później, w okresie dorastania, włosy zaczęły 
się mocno kręcić i przeistoczyły się w trudną do opanowania 
masę.
Coraz bardziej obfite owłosienie sprawiało mi przyjemność. 
Duża ilość włosów zachwycała mnie, pasowała do mnie. 
Najbardziej cieszyły mnie włosy na piersi. Chciałem, żeby 
moja klatka piersiowa porosła gęstymi włosami, tak gęstymi, 
że trzeba by je było rozczesywać. Pamiętam reklamę, którą 
zauważyłem w komiksach obok ogłoszenia zachęcającego do 
zakupu koników morskich drogą wysyłkową, reklamę mydła 
na wzmocnienie włosów. Marzyłem, aby je zamówić, ale 
nigdy tego nie zrobiłem tylko dlatego,
63
że nie miałem pojęcia, w jaki sposób za nie zapłacić i oba-
wiałem się, że rodzice przyłapią mnie na nieudanej próbie 
transakcji. Z czasem włosy na piersi zgęstniały, chociaż nie 
osiągnęły stanu, o jakim śniłem, ale przynajmniej włosy na 
brzuchu dostarczyły mi pełnej satysfakcji.
Zacząłem się golić w wieku czternastu lat. Goliłem się 
raczej z poczucia obowiązku i chęci niż konieczności, bo 
nigdy nie miałem gęstego zarostu. Nie dla mnie obfita, im-
ponująca broda Karola Darwina czy Karola Marksa, nie dla 
mnie wspaniałe, zachwycające wąsiska szalonego Fryderyka 
Nietzschego. Moja górna warga i policzki wydawały liczne 
drzewa, ale nie gęsty las, i dlatego zmieniałem topór zaledwie 
co parę miesięcy. Tak czy inaczej, znajdowałem przyjemność 
w zabiegu golenia się, w męskim rytuale opryskiwania twarzy 
ciepłą wodą, w rozcieraniu kremu do golenia do konsystencji 
spienionego białego morza, które potem należało zdrapać 
krótkimi, zdecydowanymi ruchami maszynką do golenia z 
żyletką. Traktowałem to jako coś w rodzaju szczególnych 
rekolekcji, co wpływało na mnie bardzo kojąco. Goliłem 
się do czterech razy w tygodniu, w zależności od 
nastroju.
Trądzik. To słowo należy do okresu dojrzewania. Więk-
szość dorosłych szybko zapomina o trądziku, podobnie jak o 
niepokojach związanych z dziewictwem.
Ja wciąż pamiętam.
Trądzik był najniższym kręgiem piekieł, jaki odwiedziłem 
w czasie dorastania. Duże, łuszczące się pryszcze, które po-
czątkowo były tylko zewnętrzną ciekawostką - jak kropka 
pleśni na powierzchni świeżutkiego sera - nieustępliwie trzy-
mały się skóry, a po pewnym czasie zaczęły się mnożyć jak 
szalone hydry, aż wreszcie zaatakowały mnie od środka, jak 
gangrena ciało młodego żołnierza, jak zaraza, podstępnie 
wkradająca się do skąpanego w słońcu miasta. Najbardziej 
przerażające było to, co trądzik uczynił z moim własnym wy-
obrażeniem o sobie. Była to zgnilizna brzydoty, ogarniająca 
chłopca, który wcześniej uważał się za pięknego.
Choroba miała swoje ulubione miejsca. Prawie zawsze 
oszczędzała policzki, lecz nigdy czoło. Wolała prawą skroń od 
lewej. Uwielbiała nos i brodę, a także krawędź górnej wargi. 
Z największą energią przypuszczała atak na podbródek. Aby 
upokorzenie było całkowite, skóra prawie z dnia na dzień 
stała się potwornie tłusta, wiecznie pokryta błyszczącą 
warstewką. Przez cały okres dojrzewania dwa lub trzy razy 
dziennie myłem, szorowałem, tarłem twarz ostrą kostką 
myjącą podobną do pumeksu. Idź precz, tłuszczu, 
precz,^martwy naskórku, precz, trądziku! Po myciu osu-
szałem skórę ręcznikiem i przez jakąś godzinę, dopóki tłuszcz 
znowu nie zaczął sączyć się z porów, twarz była sucha, pełna 
ekspresji, nawet przystojna. Ten środek myjący -„produkt 
przeznaczony do zmywania oleju silnikowego i 
podobnych substancji, przechowywać w miejscu niedo-
stępnym dla dzieci" - sprawdza się naprawdę 
doskonale i bez wahania polecam go wszystkim, którzy chcą 
zetrzeć ohydę tłuszczu ze swojej twarzy, tak jak kiedyś ja.
Dermatolodzy - kiedy ostatecznie pozwoliłem rodzicom 
zauważyć mój stan i porozmawiać o nim - udzielili mi kilku 
złotych rad, w rezultacie czego jakiś czas nabożnie wcierałem 
w skórę ich drogie kremy i łykałem drogie pigułki, oczywiście 
bez pożądanego efektu. Wróciłem do autote-rapii. Szybko 
odblokowywałem zatkane pory, wyciskając czarne koreczki. 
Duże żółte krosty przyjmowałem z zachwytem, gdyż łatwo 
się je usuwało; owijałem czubki palców papierem 
toaletowym, żeby się nie ślizgały i uciskałem, maltretowałem 
każdego wągra tak długo, aż wreszcie z cichym, 
charakterystycznym pyknięciem wyrzucał z siebie gęstą ropę. 
Po starannym wytarciu ropy, przejrzystego osocza i krwi 
pozostawał tylko maleńki krater, odrobinę zaczerwieniony na 
brzegach. Krater szybko znikał (chociaż nigdy nie tak szybko, 
jakbym tego pragnął!). Jednak nie wszystkie pryszcze były 
równie przyjazne. Wiele miało czerwone, nie żółte końcówki, 
i te trudno było wycisnąć. Trwały na twarzy, purpurowe z 
wściekłości, wystające, szpetne i szpecące. Wyciskałem 
je tak czy inaczej, z na-
64
65
dzieją, że uda mi się przyśpieszyć proces wulkaniczny, ale to 
tylko pogarszało ich wygląd.
Zdarzało się, że ta dolegliwość doprowadzała mnie do łez. 
Chłonąłem informacje o trądziku pospolitym, lecz wiadomości 
o burzy hormonalnej i konieczności przestrzegania diety 
bynajmniej mnie nie pocieszały. Upokorzenie i brzydota to 
fakty, których nie da się wytłumaczyć i pomniejszyć przy 
użyciu naukowego słownictwa z dziedziny biologii.
Okres dojrzewania miał jednak także i wspaniałe strony. 
Podczas gdy wielu moich kolegów traciło zapał do nauki i 
przestawało interesować się swoim wykształceniem, ja 
zacząłem dostrzegać uroki zdobywania wiedzy. Mia-
łem szczęście, ponieważ w szkole średniej zetknąłem 
się z kilkoma dobrymi nauczycielami, którzy rozbudzili moje 
zainteresowania intelektualne. Miałem doskonałego 
nauczyciela geografii i dlatego zainteresowałem się tym 
przedmiotem. To samo dotyczyło łaciny, historii, 
biologii i matematyki. Zacząłem pochłaniać książki. Rozkwit-
łem w wojskowym porządku zorganizowanej edukacji. 
W czterdziestopięciominutowych dawkach, bez żadnego 
wysiłku, przyswajałem skumulowane wiadomości z przed-
miotów ścisłych i humanistycznych. Mezopotamia walczyła o 
żyzne ziemie, Cesarstwo Rzymskie rosło i lśniło blaskiem 
potęgi oraz kultury, mroczne wieki po jego upadku 
zdmuchiwały płomień świecy, średniowiecze migotało nie-
pewnie, renesans błyszczał jak klejnot, rewolucja przemys-
łowa odmieniała świat, który dwa razy stawał się areną 
wielkiej wojny, Niemcy mordowali sześć milionów Żydów, 
zakładano Organizację Narodów Zjednoczonych, człowiek 
stawiał pierwszy krok na Księżycu i dalej, dalej - wszystko to 
znajdowało się w moich notatkach. Studnie artezyjskie, płyty 
tektoniczne, dokonana przez Cezara inwazja Galii, Układ 
Westminsterski, cykl Krebsa, Vasco da Gama, równania 
kwadratowe, Księga z Domesday, Huckleberry Finn, Edward 
Wyznawca, Tycho Brahe, epoka neolitu - pozna-
66
łem te postaci, pojęcia i ich znaczenie, i żadne z nich nie było 
dla mnie tajemnicą.
Te lata składały się dla mnie tylko z dwóch pór roku -lata i 
świętego roku szkolnego, który trwał od września do 
czerwca. Wszystko było starannie dopasowane do tego cyklu. 
Jezus Chrystus wykazał się tak wielkim zrozumieniem i 
rozwagą, że przyszedł na świat i pozwolił się ukrzyżować w 
czasie przerw w nauce. Królowa Wiktoria także wybrała 
wolny od nauki dzień na swoje urodziny. Nie ulegało dja mnie 
wątpliwości, że Aleksander Macedoński gnał przez Azję 
wyłącznie w weekendy. Nic nie mogło zakłócić wielkiego 
marszu roku szkolnego, no, może poza okazjonalną wizytą u 
dentysty lub lekarza - jadąc na umówioną godzinę, z 
absolutnym zdumieniem patrzyłem z okna taksówki na 
śpieszących gdzieś ulicami ludzi. Co oni tam robili? Jak mogli 
tak bezmyślnie marnować czas? Zawsze starałem się jak 
najszybciej wrócić do przeprowadzania sekcji żab, do 
doktorów Bantinga* i Żywago. Życie jawiło mi się jako 
proste, pozbawione zakrętów schody, po których wspinałem 
się, wsparty na poręczy wiedzy. Po zwyczajnych 
akademickich osiągnięciach - obronieniu pracy licen-cjackiej, 
magisterskiej i doktorskiej w Toronto, Oksfordzie i 
Harvardzie zamierzałem rozpocząć wspinaczkę, której celem 
miało być najwyższe piętro, czyli urząd premiera Kanady.
Nie byłem pewny, jaki okręg wyborczy chciałbym repre-
zentować - ogromnym sentymentem darzyłem Jukon Jacka 
Londona, ale Jukon leżał na końcu świata; podobało mi się 
słowo „Algoma"**, poza tym był to dawny okręg wyborczy 
Pearsona***, ale tak czy inaczej, nie miałem cienia wątpliwo-
* Frederic G. Banting (1891-1941), Kanadyjczyk, lekarz. W 1923 roku 
otrzymał Nagrodę Nobla za badania nad leczeniem cukrzycy, które do-
prowadziły do odkrycia insuliny.
** Algoma - region w północnej części prowincji Ontario.
** Lester Bowles Pearson (1897-1972), wybitny polityk kanadyjski, 
członek Partii Liberalnej, czternasty premier Kanady, który na początku 
kariery został wybrany do parlamentu z Algomy.
67
ści, że ostatecznie zamieszkam pod numerem 24 przy Sus-sex 
Drive w Ottawie. Czekając na przeprowadzkę, doskonaliłem 
swoje talenty polityczne poprzez lekturę wszelkich książek, 
które wydawały mi się ważne, głównie biografii i 
autobiografii, lecz także dziennika obrad parlamentarnych 
Hansarda, raportów komisji parlamentarnych i królewskich 
oraz wielu podobnych źródeł.
Okres interpelacji parlamentarnych, a wtedy zawsze 
starałem się obserwować obrady, był najciekawszym 
punktem mojej politycznej edukacji. Delektowałem się 
tym teatrem władzy, tą uderzającą do głowy mieszanką zasad 
i aktorstwa. Nigdy nie siadałem na galerii dla publiki, na końcu 
Izby Gmin, tuż nad przewodniczącym i reporterami - widok z 
tamtego miejsca nie był zbyt dobry, poza tym zwykle 
panował tam nieustanny hałas, bo różne grupki co chwilę 
wchodziły do sali i z niej wychodziły. Składałem podanie o 
przepustkę w biurze mojego przedstawiciela Izby Gmin, 
otrzymywałem ją, pożyczałem krawat i marynarkę od ojca 
i zajmowałem miejsce w jednej z galerii dla członków 
parlamentu, z boku sali, której jedna strona zawsze 
zarezerwowana była dla partii rządzącej, a druga dla 
przedstawicieli opozycji i innych partii. Ponieważ z ramienia 
naszego okręgu wyborczego do parlamentu wszedł członek 
Partii Postępowo-Konserwatyw-nej, zawsze siadałem nad 
ławkami rządzącej Partii Liberalnej, naprzeciwko 
konserwatywnej opozycji i właśnie dlatego bardziej znane 
były mi występy polityków pozbawionych władzy niż tych, 
którzy ją sprawowali. Arogancję premiera Trudeau 
obserwowałem jedynie od tyłu, natomiast wywołane przez nią 
konwulsyjne ataki oburzenia, krzyki, walenie pięściami w 
pulpity, drwiny i prześmiewki, które ledwo, ledwo mieściły się 
w granicach parlamentarnego kodu dobrego zachowania 
(zdarzało się też, że wykraczały poza te granice), od frontu. 
Uwielbiałem tych ludzi bez władzy, niezależnie od tego, czy 
reprezentowali oficjalną opozycję czy też Nową Partię 
Demokratyczną lub
Social Credit* i równie szybko jak przewodniczący izby 
identyfikowałem proszących o głos posłów, na przykład 
szacownego przedstawiciela okręgu Północnego Winnipeg, 
Wysp Esąuimalt Saanich lub Missisąuoi Brome.
W czasie godzin spędzonych w parlamencie podczas in-
terpelaq'i najmocniej uderzył mnie fakt, że wszystkie objawy 
oburzenia i niezadowolenia ze strony opozycji, która miała 
prawo do zasiadania w Izbie, lecz nie miała żadnej władzy 
poza władzą słów, niezależnie od stopnia stężenia emocji 
wycia, wrzasków wściekłości i nienawiści, wygrażania 
pięściami (czasami wszystko to było najzupełniej autentyczne 
i szczere, czasami pewność siebie przedstawicieli partii od 
dawna sprawującej władzę pozbawiała członków innych 
partii głosu i tchu; raz zobaczyłem nawet lecącą w 
powietrzu książkę, rzuconą przez czerwonego jak burak 
posła, porażonego własną bezsilnością), a więc niezależnie od 
decybeli czy stanu bliskiego buntowi, okrzyki te i niear-
tykułowane dźwięki nieodmiennie zapisywane były w dzien-
niku Hansarda w następującej postaci:
„Niektórzy szacowni członkowie parlamentu: Och! Och!".
Zapis słowny przysługiwał tylko jednemu posłowi, który w 
tym czasie stał na mównicy i przedstawiał swoje stanowisko 
w jakiejś sprawie. Te skrócone do minimum zapisy stanów 
emocjonalnych innych posłów rzucały mi się w oczy za 
każdym razem, gdy przeglądałem „Monitor" i 
przywoływały obrazy furii i rozczarowania niedopuszczonych 
do głosu ludzi. Wydawało mi się, że rozumiem te uczucia i 
starałem się ich naśladować. Ich wściekłość stawała się moją 
wściekłością. Przysiągłem sobie, że kiedy dojdę do władzy, 
wszystko będzie inaczej.
Widzicie więc, że gdy ktoś jest dobrym uczniem i przy-
* Social Credit (Kredyt Społeczny) - ruch polityczny w Kanadzie, ba-
zujący na koncepcji ekonomicznej kredytu społecznego, opracowanej przez 
Clifforda Douglasa w 1924 roku. W oparciu o tę ideę powstało także kilka 
prowincjonalnych partii politycznych.
68
69
szłym premierem, czasami może być szczęśliwy mimo takich 
przypadłości jak trądzik i typowy dla okresu dorastania niezgrabny sposób 
poruszania się.
DZIESIĄTKA, KTÓRA PRZEMÓWIŁA DO MOJEJ WYOBRAŹNI:
1)	Sir Edmund Hillary, reprezentant grupy licznych alpi 
nistów, którzy zachwycili mnie swoim poświęceniem dla 
tego, co piękne, lecz bezużyteczne, nie szczędząc palców 
u rąk i nóg, wzroku, a nawet życia - pszczelarz z Nowej Ze 
landii, który jako pierwszy wdarł się na szczyt, i tak dalej.
2)	Neil Armstrong, który, i tak dalej.
3)	Druga wojna światowa i jej rasa bohaterów oraz dra 
ni, upamiętnionych w czarno-białych zdjęciach i barwnych 
filmach, które fascynowały wszystkich chłopców mojego 
pokolenia, i tak dalej.
4)	John Dillinger, odważny i kochany przez damy gang 
ster, który wyczuł wiszącą nad sobą rękę przeznaczenia 
i rzucił się do ucieczki, zostawiając towarzyszącą mu Ko 
bietę w Czerwieni, zdrajczynię, ale i tak nie uniknął kul 
agentów rządowych, kiedy wychodził z kina, i tak dalej.
5)	JFK, który żył w mojej wyobraźni w dniu, kiedy zo 
stał, i tak dalej.
6)	Linus Pauling, jedyny człowiek, który zdobył dwie 
Nagrody Nobla, i tak dalej.
7)	Bobby Fisher, zwycięzca z Reykjaviku, który nie miał 
uroku, daru wymowy i powalającej na kolana inteligencji, 
posiadał jednak charyzmę i to coś, co, i tak dalej.
8)	Yukio Mishima, który zakończył życie w wyjątkowo 
spektakularny sposób (popełnił seppuku, tradycyjne samo 
bójstwo samurajów poprzez rozprucie sobie brzucha i wy 
puszczenie jelit) po zdobyciu bazy wojskowej na czele 
własnej prywatnej armii i wygłoszeniu do żołnierzy mowy 
na temat upadku Japonii, skończywszy tego ranka swoje 
ostatnie, i tak dalej.
9)	Sacco i Vanzetti, którzy mimo napływających z całego 
świata apeli o ułaskawienie zostali, i tak dalej.
10) Miguel Hidalgo, z którego piersi w 1810 roku wydarło się wołanie o 
niepodległość dla Meksyku, uważane za początek walki Meksyku o 
zrzucenie dominacji hiszpańskiej. To wołanie, znane jako El Grito - 
Krzyk, sprawiło, że malarze i rzeźbiarze zawsze przedstawiali Miguela 
Hidalgo z zaciśniętą pięścią, płonącymi oczami i szeroko otwartymi 
ustami. Ten obraz budził i nadal budzi we mnie pytanie, jak to się stało, że 
człowiek żyjący w centralnej części swego kraju, daleko od morza, 
człowiek, który miał dużo, nawet» więcej niż dużo, odrzucił głowę do tyłu 
i wydał okrzyk tak długi i głośny, że jego głos przetoczył się po wszystkich 
wyżynach i dolinach Meksyku, docierając do uszu mieszkańców 
wszystkich miast, miasteczek i wiosek i skłaniając ich do wejścia na drogę 
prowadzącą do niepodległości. Miguel Hidalgo został aresztowany przez 
władze i ostatecznie, i tak dalej.
Istnieje jeszcze jeden strumień, łączący się ze strumieniem przemian 
fizycznych i strumieniem dążenia do zdobycia urzędu premiera Kanady, 
strumień, który być może wypłynął ze źródła jako pierwszy, chociaż ja nie 
zdawałem sobie z tego sprawy. Dla mnie wszystko zaczęło się pierwszego 
dnia nauki w szkole w Ameryce Północnej.
Nie jestem pewny, czy na moją decyzję największy wpływ miała 
panująca w połowie lat siedemdziesiątych moda, czy upodobania moich 
rodziców, ale w tamtym okresie nosiłem dość długie włosy, prawie do 
ramion. Gdybym był jednym z dawnych tropicieli, na pewno ściągałbym je 
w kitkę z tyłu głowy. Nie przywiązywałem najmniejszej wagi do moich 
długich włosów, można powiedzieć, że nie zauważałem, iż je mam, 
podobnie jak moi szkolni koledzy we Franqi. Nie przypominam też sobie, 
aby w Paryżu jakiś właściciel sklepu wziął mnie za dziewczynę, kiedy 
stałem tyłem do niego.
Tak czy inaczej, po przyjeździe do Ameryki Północnej szybko i 
brutalnie uświadomiono mi, że dziewczyny mogą nosić włosy krótkie lub 
długie, chociaż większość woli długie, natomiast chłopcy, chłopcy - 
powtarzam, mogą po-
70
71
zwolić sobie jedynie na krótką fryzurę. Pierwszego 
dnia w szkole, w pierwszych minutach pobytu w klasie, 
kiedy ledwie zdążyłem usiąść, podszedł do mnie klasowy żar-
towniś i zapytał, czy jestem chłopakiem, czy dziewczyną. 
Chłodno odparłem, że jestem chłopakiem, ale moja odpo-
wiedź nie wywołała żadnej reakcji i w gruncie rzeczy nie 
miała najmniejszego znaczenia, ponieważ tamten nie pytał, 
lecz wygłaszał komentarz, którego efektem były oczekiwane i 
pożądane chichoty i pogardliwe prychnięcia innych uczniów. 
Nauczyciel przywołał nas do porządku i chłopak odwrócił się, 
w ostatniej chwili rzucając przez ramię słowo: „Pedał!". W 
czasie przerwy usłyszałem je ponownie, a także w trochę 
innej wersji: „Pedzio!". Kiedy poznałem północ-
noamerykańskie znaczenie tych epitetów, oszołomiła mnie 
zawarta w nich wrogość.
Gdyby któryś z moich kolegów ze szkoły w Paryżu wy-
znał, że kocha się w Simonie czy Peterze, podzieliłbym się z 
nim moim doświadczeniem miłości do Mary Ann i po-
równałbym swoje przeżycia z jego doznaniami. W kwestii 
miłości rodzaj był dla mnie tak samo mało istotny jak wybór 
lodów o określonym smaku. Sądzę, że brak religii w 
moim wychowaniu był jedną z przyczyn, dlaczego to 
przekonanie przetrwało próbę czasu, niewykluczone też, że 
posiadam wrodzoną otwartość w tej sprawie. Niezależnie od 
tego, co i dlaczego zdecydowało o takim moim podejściu do 
miłości, szybko zrozumiałem, że umknął mi podstawowy 
podział w łonie północnoamerykańskiego społeczeństwa.
W ciągu następnych lat zacząłem strzyc włosy coraz krócej 
i krócej. Nie poddałem się jednej dramatycznej operacji, która 
być może błyskawicznie uratowałaby moją rodzącą się 
męskość w oczach innych, byłem bowiem zbyt młody i 
chwiejny, aby zdobyć się na tak śmiały krok, ale też dlatego, 
że (czy życie nie jest serią trudnych wyborów?) długie włosy 
pomagały mi ukryć nieszczęsny trądzik. Mimo kosztów 
społecznych i towarzyskich bez chwili wahania postawiłem 
homoseksualizm nad trądzikiem.
72
Od pierwszego dnia w szkole lęk i niepokój stały się ru-
tynową częścią mojego istnienia. Wraz z nimi pojawiło się 
uczucie zagubienia. Nie wiązało się ono z tym fałszywym 
podziałem pożądania, bo z tym łatwo bym sobie poradził. Z 
przerażającym chłodem mógłbym pomyśleć: „Naziści nie 
lubili Żydów, członkowie Ku-Klux-Klanu nie lubią czarnych, 
Amerykanie nie lubią homoseksualistów", i na tym by się to 
skończyło. Byłaby to pewnego rodzaju obserwacja społeczno-
polityczna, wynikająca z zachowania otaczających mnie l^izi, 
prosty akt konformizmu. Przed dopasowaniem się do 
wymagań kolegów powstrzymała mnie świadomość, że 
żaden z symboli czy atrybutów tej ogólnie znienawidzonej 
skłonności nie wydawał mi się oryginalny, więcej, wszystkie 
wywodziły się z jednego źródła. Długie włosy, łagodność, 
upodobanie piękna, pożądanie chłopców -określenia te, co tu 
dużo mówić, odnosiły się do dziewcząt. Tak więc, poza 
faktem, że dziewczęta były płci żeńskiej, ich wygląd i 
zachowania były znacznie bardziej homoseksual-ne niż moje 
własne, a jednak nikt ich za to nie potępiał, natomiast mnie 
tak. Pewien chłopak - Jim - drażnił się ze mną, 
popychał mnie, obrzucał obelgami z powodu długich włosów i 
teoretycznego pożądania, jakie jakobym czuł do chłopców 
(„Ty pedale! Ty pedale!", syczał), podczas gdy obok mnie 
siedziała długowłosa istota, która wkrótce miała zapragnąć 
chłopca. Ona - Sonya - zawsze śpieszyła mi na ratunek, 
miotając w Jima upokarzającymi i obraźliwymi uwagami.
Szukałem wskazówek wszędzie, gdzie mogłem. W pewnej 
chwili usiłowałem znaleźć je w języku francuskim, który dał 
mi pojęcie rodzaju, ale bezskutecznie. Chętnie przyj-
mowałem do wiadomości, że we francuskim 
ciężarówki i morderstwa są rodzaju męskiego, natomiast 
rowery i życie żeńskiego, ale bardzo dziwne wydawało mi się, 
że pierś jest rodzaju męskiego. Za bezsensowne uważałem, że 
śmieci są rodzaju żeńskiego, a perfumy męskiego, telewizja 
zaś, którą określiłbym jako odrażająco męską, jest rodzaju 
żeńskiego. Przechodząc korytarzami w budynku 
parlamentu
73
i mijając portrety moich przyszłych poprzedników, mówiłem 
sobie: „Cest le parlement, parlament, rodzaju męskiego. Le 
pouvoir, władza, także jest rodzaju męskiego". Wracałem do 
domu (la maison), rodzaju żeńskiego, gdzie najczęściej 
szedłem do swojego pokoju (la chambre) i czytałem książkę 
(un livre), rodzaju męskiego, aż do kolacji. W czasie posiłku 
rodzaju męskiego jedliśmy potrawy rodzaju żeńskiego. Po 
ciężkim, produktywnym dniu rodzaju męskiego zażywałem 
odpoczynku podczas nocy rodzaju żeńskiego. Kiedyś na parę 
dni uległem awersji do przebywania w kuchni, la cuisine. 
Wchodząc do kuchni, przybierałem pogardliwy wyraz twarzy 
i powtarzałem sobie:
„Les femmes font la cuisine „Gotują tu kobiety, ale dla 
ici, mais pour moi, une	mnie kuchnia jest miejscem,
cuisine, c'est un endroit ou gdzie zginął Robert 
Robert Kennedy se fait tuer". Kennedy".
Oczywiście są to najzwyklejsze w świecie bzdury. Zapisuję 
to jedynie, aby wiernie opisać tamten okres mojego życia. 
Wszystko to bzdury. W pobliżu mojego domu w Otta-wie 
znajdowała się duża łąka, ogromny, falujący bezmiar zielonej 
trawy. Często chodziłem tam i kładłem się, robiąc „orła". 
Patrzyłem w żółte słońce (rodzaju męskiego) i błękitne niebo 
(tak samo). Przewracałem się na brzuch i wąchałem trawę 
(rodzaju żeńskiego), przytulając do niej policzek. Potem 
powoli toczyłem się po łagodnym zboczu, aż w końcu 
zaczynało mi się kręcić w głowie, a kolory i rodzaje mieszały 
się i łączyły. Nie czułem, żebym był jednego czy drugiego 
rodzaju, czułem tylko pożądanie, miałem wrażenie, że pulsuje 
we mnie wilgotne życie. Czasami - nie, to nieprawda - często 
czołgałem się na brzeg łąki (nie jak żołnierz na polu bitwy, ale 
dlatego, że lubiłem czuć, jak trawa ociera się o moje ciało), 
kładłem się na boku i masturbo-wałem prosto na krzaki, z 
rozkoszą patrząc, jak łuk mojej spermy rozpryskuje się na 
ciemnozielonych liściach, a jej krople ciężko spadają na 
ziemię, podczas gdy ja nieskutecznie wycierałem się do sucha 
miękkimi źdźbłami zielonej trawy.
74
Parę słów o Jimie. Dorosłych tak bardzo przepełnia pew-
ność autorytetu prawa i władzy jej przedstawicieli, że zwykle 
zapominają, iż terminy z kodeksu karnego nie odnoszą się do 
dzieci. Takie określenia jak „zniesławienie", „kradzież", „atak 
i pobicie" nie są w stanie pocieszyć nieśmiałego 
trzynastoletniego chłopca, który śmiertelnie boi się swojego 
rówieśnika.
Bardzo wątpię, czy potrafię opisać i przekazać natężenie 
lęku, jaki budził we mnie Jim. Nikt inny nie był w stanie 
sprawią, aby moje serce stanęło jak zmartwiałe, a potem za-
częło bić trzy razy szybciej niż zwykle, niczyja obecność nie 
mroziła mi krwi w żyłach tak jak obecność Jima. Starałem się 
schodzić mu z drogi, unikałem go za wszelką cenę. Oznaczało 
to, że czasami jadłem lunch w ukryciu, a kiedy indziej 
biegłem przez całą drogę do domu (naprawdę biegłem, nie 
truchtałem), ale godziłem się z tym. Teraz zdaję sobie 
sprawę, że jeden silny, dobrze wymierzony cios na pewno 
zmieniłby sytuację, byłem jednak zbyt wielkim tchórzem, 
żeby ważyć się na coś takiego. Paraliżowała mnie nie tyle 
rozsądna obawa przed czymś konkretnym, na przykład 
złamanym zębem czy rozkrwawionym nosem, ile strach 
przed samą konfrontacją.
Sonya powiedziała mi, że dziewczęta także bywają okrut-
ne, i dodała do tego znaczące spojrzenie. Męczyłem ją tak 
długo, że wyznała mi, iż kiedyś ona i jej koleżanki były 
właśnie w szkolnej toalecie, gdy do jednej z kabin weszła 
dziewczynka z młodszej klasy. Zauważyły, że aby się wy-
siusiać, opuściła spódnicę do kostek, zamiast podciągnąć ją 
powyżej pasa - najwyraźniej zachowała się tak, jak zacho-
wują się tylko małe dziewczynki, nie nastolatki. Sonya i jej 
koleżanki zaczęły się z niej wyśmiewać i dobijać do drzwi 
kabiny. Dziewczynka nie chciała wyjść, a one stały pod tymi 
drzwiami do końca przerwy na lunch, prawie godzinę. 
Pomyślałem, że rzeczywiście wykazały się okrucieństwem. 
Biedna mała dziewczynka. Niewątpliwie właśnie wtedy ostatni 
raz w życiu pozwoliła, żeby spódniczka opadła jej do kostek. 
Myślałem tak, ale jednocześnie jakiś głos w mo-
75
jej głowie zadawał pytania: „Czy wydawały zwierzęce od-
głosy? Czy próbowały polać ją wodą? Czy pluły na drzwi 
kabiny? Czy próbowały złapać spódnicę i podrzeć ją na 
strzępy? Czy próbowały ją zaatakować?". Opowiedziałem 
So-nyi, że kiedyś widziałem, jak jakiś chłopiec ziewał 
szeroko, nie zasłaniając ust, a inny, który przechodził, dla 
zabawy napluł mu w, i tak dalej; że raz grupka chłopców 
starała się, dla zabawy, wepchnąć kolegę do szafki w szatni, i 
prawie im się to udało, wystawała tylko lewa stopa, a poddali 
się dlatego, że bali się, iż jego histeryczne wrzaski w końcu 
zwrócą uwagę, i tak dalej; że jakiś chłopiec stał na korytarzu, 
a inny, przechodząc, dla zabawy kopnął go kolanem w krocze 
i spokojnie poszedł dalej, ze śmiechem podziwiając płynny 
wdzięk swojego ruchu, podczas gdy tamten zgiął się wpół z 
bólu i wybuchnął głośnym, i tak dalej; że pewien chłopiec 
otworzył szkolną szafkę i zobaczył, że inny zalał mu rzeczy 
moczem przez, i tak dalej; że jeszcze inny chłopiec przez cały 
tydzień nie jadł lunchu, bo kolega zmuszał go, aby oddawał 
mu swoją torebkę z kanapkami - tenże kolega na oczach 
głodnego chłopca zjadał jego ciasteczka, a kanapki wyrzucał 
do kosza na śmieci i robił to, dopóki się nie znudził, i tak 
dalej. Opowiedziałem Sonyi także jeszcze wiele innych 
podobnych historii, udając, że przydarzyły się komuś innemu. 
Sonya zmarszczyła brwi.
Nigdy nie widziałem, żeby jakiś chłopiec uderzył dziew-
czynę. Takie czyny objęte były niepisanym kodeksem, 
w którym nie uwzględniono jednak dręczenia słabszych, co 
było zupełnie normalne wśród chłopców. Możliwe, że była to 
logiczna konsekwencja pożądania - nie bije się tego, czego się 
pragnie, w każdym razie jeszcze nie w tym wieku.
Kiedyś w znajdującym się niedaleko szkoły McDonal-dzie, 
w chwili napięcia, staliśmy przed wejściem do toalet z Sonyą, 
moją słodką Sonyą. Na jednych drzwiach widniał napis 
MĘŻCZYŹNI, na drugich KOBIETY. „Nie, nie, to nie tak - 
pomyślałem. - MĘŻCZYŹNI i KOBIETY - to złe po-
stawienie kwestii. Należałoby raczej napisać PRZYJACIELE i 
WROGOWIE, to byłby podział naturalny, odzwierciedla-
jacy rzeczywisty stan rzeczy. Wtedy Sonya i ja moglibyśmy 
wejść jednymi drzwiami, a pozostali drugimi".
Wróćmy do morza. Chociaż dla dziewcząt ten problem nie 
jest szczególnie miły i z pewnością nigdy nie postrzegają go 
jako przeżycia estetycznego czy transcendentalnego, mnie 
samemu cykl menstruacyjny zawsze wydawał się niezwykle 
fascynujący. Nie pamiętam już, kiedy pierwszy raz 
dowiedziałem się, jakie są jego elementy. Myślę, że po-
znawałam je stopniowo, fragmentami i dopiero po zdobyciu 
dość bogatej wiedzy nagle uświadomiłem sobie piękno tego 
comiesięcznego upuszczania krwi. Uderzyło mnie, że w 
całym ludzkim dramacie nie ma nic równego tej oznace 
płodności, tej zdolności witalnego krwawienia. Cykl 
miesiączkowy jawił mi się w ostrych zestawieniach kolo-
rystycznych - czerwień w zestawieniu z bielą, 
czerwień z czernią, czerwień z brązem. Wciąż od nowa 
zadziwiało mnie, że miesiączki mieszkających razem kobiet, z 
tego samego pokolenia lub nie, śpiących w tej samej sypialni 
lub nie, dwóch lub wszystkich uczennic szkoły z internatem 
mogą być w jakiś sposób zsynchronizowane, podobnie jak 
ruchy muzyków, którzy po nastrojeniu instrumentów za-
czynają grać symfonię. Czułem, że kobiety łączy uśpiona 
jedność, dla której w świecie mężczyzn po prostu nie ma 
odpowiednika. Byliśmy sierotami wśród sióstr. Dziewczyny 
mogą walczyć ze sobą i traktować się nawzajem w naj-
okropniejszy sposób, opluwać się jadem i odcinać się od 
siebie, ale mimo wszystko zawsze łączy je ta niezwykła me-
lodia krwi, natomiast ja, odcinając się od innych chłopców, 
zostaję naprawdę sam, złączony z resztą istot żyjących tylko 
poprzez tę upartą, głupią pompkę, jaką jest serce. Kon-
trolowana przypadkowość cyklu - to, że miesiączki mogą 
różnić się długością, intensywnością krwawienia, a nawet 
całkowicie zanikać, w zależności od miliarda czynników, że 
jajniki funkcjonują razem, a jednak oddzielnie, bo czasami 
jeden owuluje trzy razy z rzędu, gdy drugi trwa w bez-
czynności - przywodziła mi na myśl fizykę, którą właśnie
76
77
poznawałem: teorię Wielkiego Wybuchu, prawa Newtona, 
teorię względności, Heisenberga zasadę nieoznaczoności. 
Nauczyciele tłumaczyli nam, że pojęcia te odnoszą się do 
ogromnego Kosmosu, ale mimo tego nie byli w stanie 
ukryć tego, co dla mnie było absolutnie jasne: że zasady 
rządzące kobiecym cyklem są tymi samymi, które rządzą 
wszechświatem. Kosmos był tam, wokół Ziemi, lecz także tuż 
obok mnie. Ze smutkiem spostrzegłem, że ja istnieję poza 
Kosmosem, z dala od niego, w pustce, w otchłani, w 
najlepszym razie zdolny wzbogacić wszechświat kilkoma 
białymi kometami spermy.
Cykl Sonyi zaistniał między nami jako rzecz wielkiej wagi. 
Kiedyś dokładnie zwiedziliśmy cały dział higieny kobiecej w 
drugstorze i był to jedyny w moim życiu wypadek, gdy 
patrzyłem na produkty z angielskimi etykietami i 
wskazówkami użycia, nie rozumiejąc, do czego właściwie są 
one przeznaczone. Jeżeli Sonya miała skurcze i chciała zaraz 
po szkole iść do domu i położyć się do łóżka, szedłem razem 
z nią i leżałem obok niej, dopóki jej ojciec nie wrócił z pracy. 
Wydawało mi się, że jeśli zdołam pojąć istotę cyklu 
miesiączkowego, cały ten powolny, zrównoważony balet 
hormonów, tę jedyną w swoim rodzaju tajemnicę, to bez 
trudu zrozumiem wszystko. Moja ciekawość przerodziła się w 
głód. Zadawałem Sonyi jedno pytanie za drugim, a ona 
starała się udzielać mi odpowiedzi spokojnie i z 
namysłem, w charakterystyczny dla siebie sposób. Szcze-
gólnie interesowały mnie bóle menstruacyjne. Kilka razy 
doznałem w czasie pływania skurczu mięśni łydek, ale nigdy 
w dole brzucha - takie zjawisko czy dolegliwość wydawała mi 
się zupełnie niezrozumiała. W moim ciele ta okolica pełniła 
rolę nudnego skrzyżowania organów: nogi łączyły się tu z 
tułowiem, jelita spoczywały w misie miednicy, pęcherz 
napełniał się i opróżniał, a na samym brzegu zwisały moszna i 
penis, nieznane jak przedmieścia i nie-mające nic 
wspólnego z pełną temperamentu układanką o 
niezależnej osobowości, którą gościła w sobie Sonya. Pro-
siłem ją, żeby opisała mi skurcze. Sonya przykładała dłonie
do brzucha, podnosiła wzrok na sufit, ściągała brwi i pró-
bowała spełnić prośbę, mimo nękającej ją czasami lekkiej 
gorączki.
- To przypomina... Hmmm... To jest trochę tak, jakby 
ktoś rozciągał cię od środka, rozdzierał... Tak, ten ból roz-
dziera cię na dwoje, szarpie. Przypomina... Przypomina silny 
skurcz. Tak, to jest skurcz.
Zawsze wracaliśmy do tego słowa, które jej wydawało się 
bardzo dokładne, wręcz precyzyjne, natomiast dla mnie było 
zupełnie pozbawione znaczenia. Mogłem więc tylko 
obserwować ją uważnie, co jakiś czas zmieniając okład z na-
sączonego zimną wodą ręcznika na jej czole.
Pokazała mi raz tampon, który przed chwilą z siebie wy-
ciągnęła. Kołysał się na białym sznureczku w powietrzu 
między nami, podobny do trzymanej za ogon myszy. Na 
twarzy Sonyi malował się wyraz totalnego 
obrzydzenia. W milczeniu przyglądałem się maleńkiemu 
cylindrowi, czerwonemu od krwi. Przysunąłem do niego nos. 
Sonya skrzywiła wargi, przejęta wstrętem. Pociągnąłem 
nosem. Zapach żelaza! Byłem zdumiony. Nie miałem o tym 
pojęcia. Ziemia, sama ziemia. Czysta prometejska rdza. 
Wysunąłem język, ale Sonya ostro wciągnęła powietrze i 
cofnęła tampon. Odwróciła się, wrzuciła go do miski 
klozetowej i spuściła wodę, ja zaś patrzyłem, jak znika w 
spienionym
wirze.
Sportem i ćwiczeniami wysiłkowymi zająłem się w tym 
samym czasie, kiedy odkryłem masturbację. Skoro moje ciało 
umiało dostarczyć mi tyle przyjemności, warto było o nie 
dbać. Przez całe swoje życie poza zwykłym spacerowaniem 
uprawiałem także pływanie, judo, jazdę na rowerze, 
grę w sąuasha, tenisa, biegi, narciarstwo, wspinaczkę, 
chodzenie po górach i kajakarstwo, lecz gdy byłem 
nastolatkiem, największą satysfakcję sprawiał mi wysiłek, 
jakiego wymagały ćwiczenia siłowe. Jeszcze zanim 
zobaczyłem pierwszą siłownię, często zamykałem drzwi 
swojego pokoju, kładłem sobie na plecach dwa opasłe 
tomy encyklopedii
78
79
i napinałem czternastoletnie ciało, zmuszając je do wykonania 
pięciu pompek. Kiedy zajrzałem do siłowni w budynku 
YMCA, natychmiast zrozumiałem, że te maszyny zapewnią 
mi znacznie lepiej umięśnione ciało niż Encyclopaedia Bri-
tannica. Z zazdrością przyglądałem się ćwiczącym w sali 
mężczyznom. Mieli tak idealnie gładkie, pękate muskuły... 
Patrzyłem, jak wypychają w górę ciężary, wydając głuche 
stęknięcia. W kabinach prysznicowych podglądałem ich 
piękne ciała.
Zacząłem przychodzić na siłownię, najpierw czekając, aż 
któraś maszyna będzie wolna, całkowicie wolna, i dopiero 
wtedy ośmielając się z niej skorzystać. Jeżeli jakiś mężczyzna 
niespodziewanie pojawiał się w pobliżu, pośpiesznie 
kończyłem ćwiczenia i uciekałem. Kątem oka widziałem 
zwykle, jak tamten dodaje dwadzieścia lub więcej metalo-
wych ciężarków do jednego czy dwóch, którym ja byłem w 
stanie sprostać.
Nie poddawałem się jednak i moja pewność siebie rosła. 
Zacząłem przestrzegać obowiązującego w sali rytuału. Nigdy 
nie zapominałem o dwunastu, najwyżej piętnastu minutach na 
stacjonarnym rowerku, powtarzałem ćwiczenia tyle razy, aby 
rozbudować mięśnie do gąbczastej piłeczki, zawsze robiłem 
wydech w chwili szczytowego wysiłku. Poznałem etykietę 
siłowni, moje prawa i obowiązki. Po zakończeniu ćwiczeń na 
maszynie zawsze starannie wycierałem ją swoim ręcznikiem.
Miałem wielkie ambicje: chciałem mieć ciało, a zwłaszcza 
klatkę piersiową, podobne do tych, które podglądałem pod 
prysznicami. Pracowałem niestrudzenie, szczególną uwagę 
poświęcając mięśniom klatki piersiowej, trójgłowym ramienia 
oraz brzucha. Efektem była pierś, która w pełni mnie 
zadowalała - nie rozbuchana i pękata, ale posiadająca do-
skonałe proporcje i ładnie ukształtowana. Tylko nogi wyda-
wały się wciąż tak samo chude, choć jak szalony ćwiczyłem 
mięśnie łydek i czwórgłowe.
W siłowniach, do których chodziłem, nigdy nie widywałem 
dziewcząt i tylko rzadko kobiety, ale to mnie nie dzi-
80
wiło. Jedynie chłopcy musieli budować piękne ciała poprzez 
ciężki wysiłek; wyglądało na to, że dziewczyny otrzymują 
swoje w sposób naturalny. Dopiero później, na uniwersyte-
cie, zobaczyłem więcej ćwiczących na siłowni kobiet.
Muszę powiedzieć, że nigdy nie żałowałem tych prze-
pełnionych powolnym wysiłkiem i zlanych potem godzin. 
Podczas nich zapominałem o trądziku i innych nieszczę-
ściach, i patrzyłem na ciało, które było szczupłe i sprawne, 
silne i proporcjonalne. Kiedy jesteś sprawny, twój krok staje 
się vezrownanie lekki, a ciało, sięgając do żargonu kulturystów, 
„napakowane", czyli wypełnione tryskającymi energią 
mięśniami. To cudowne uczucie. Z każdym dźwigniętym 
kilogramem, z każdym pokonanym kilometrem, spędzoną na 
stoku narciarskim godziną, z każdym wypchnięciem ramion 
w basenie, każdą choćby odrobinę przesuniętą granicą 
wysiłku fizycznego, do jakiego byłem zdolny, czułem, że 
sięgam po życie, że ćwiczenia nie tylko zwiększają 
pojemność moich płuc i rozciągają ten czy inny mięsień, ale 
także przydają mi witalności. Podobnie, chociaż nie aż tak 
dobrze, czułem się w chwili, gdy eksplodowałem spermą na 
chusteczkę higieniczną.
Odkrycia grzechu onanizmu dokonałem w szczęśliwej dla 
mnie chwili. Byłem sam w pokoju, trzymałem na kolanach 
książkę o seksie, a penis w ręku. Książka była czwartą i 
ostatnią z serii, przeznaczoną dla „młodych ludzi zbliżających 
się do końca okresu dojrzewania". Autorzy starali się 
posługiwać językiem dydaktycznym i klinicznym, ale ich 
wysiłki okazały się bezużyteczne, w każdym razie jeśli chodzi 
o mnie. Moja wyobraźnia bez trudu przemieniła tę książkę w 
fascynującą powieść erotyczną. Każde istotne słowo - penis, 
erekcja, wagina, piersi, penetracja - tańczyło w moim umyśle 
jak obsceniczna striptizerka. Najbardziej podobał mi się 
diagram, przedstawiający Mężczyznę i Kobietę w akcji. 
Oboje zostali zredukowani do najważniejszych z punktu 
widzenia przesłania książki części ciała -reszta była tylko 
słabo widocznym zarysem. Bez końca,
81
z prawdziwą rozkoszą przyglądałem się, jak doskonale, jak 
ciasno pasują do siebie ich organy; rysunek w przekroju 
przedstawiał pochwę i macicę oraz penis i jądra, tak więc 
związek między jądrami i jajnikami był bezpośredni, klarowny 
i niepodważalny, co w jakiś sposób zadowalało moje 
instynkty hydrauliczne. Długo wpatrywałem się też w prze-
krój Penisa w Stanie Erekcji, imponującego wielkością i skon-
centrowaną energią dążenia. Uwielbiałem diagram przed-
stawiający wewnętrzne organy kobiece - wyraźnie rysujący 
się trójkąt macicy z połączonymi z nim miękkimi, płynnymi 
liniami jajowodów i jajników, kojący kształt, jaki przy-
pominają mi wazony z więdnącymi kwiatami lub głowy 
zwierząt z rogami. Kiedy przeczytałem o sondzie kosmicznej 
„Voyager", która po zbadaniu Jowisza i Saturna miała 
pożeglować dalej w nieskończoną przestrzeń, niosąc plakietkę 
przeznaczoną dla oczu obcych istot, pomyślałem, że poza 
pozdrowieniami w stu pięćdziesięciu językach, w tym w 
języku wielorybów, oraz wieloma informacjami naukowymi, 
NASA powinna umieścić tam także ten anatomiczny diagram, 
może nieco uproszczony, aby przekazać obcym wiadomość: 
„Jesteśmy stworzeniami o takim kształcie".
Odbiegłem od tematu. Wtedy, w okresie, o którym piszę, 
przeczytałem tę książkę z szeroko otwartymi oczami i bi-
jącym sercem, ani jednej myśli nie poświęcając zamiarowi 
zaprzyjaźnienia się z istotami pozaziemskimi. Wymieniłem 
słowa i diagramy, które utkwiły mi w pamięci, ale wszystko to 
było tylko jak preludium. Moje oczy otwierały się najszerzej, 
a serce biło najmocniej i najszybciej, gdy patrzyłem na 
zdjęcia. Czarno-białe, bezgłowe, zwyczajne ciała - te fo-
tografie nie mogłyby być bardziej kliniczne, gdyby przed-
stawiały zwłoki w kostnicy. Tak czy inaczej, nagość uwiecz-
nionych na nich chłopców i dziewcząt, mężczyzn i kobiet 
podniecała mnie prawdziwie i głęboko. Do dziś pamiętam 
Kobietę Dorosłą - zawsze żałowałem, że nie dane mi było 
zobaczyć jej twarzy. Żałowałem też, że w książce nie było ani 
jednego zdjęcia, przedstawiającego penis w stanie erekcji, czy 
to należącego do ciała dojrzewającego czy do-
rosłego. Pragnąłem ujrzeć ten czysty wyraz męskiego pożą-
dania, wciąż jeszcze nie wierząc, że coś tak niezwykłego 
naprawdę istnieje.
W tym okresie przyjemność czerpałem z doznań wizual-
nych. Czasami odsłaniałem swój penis i przyciskałem miękkie 
ciało do zdjęcia, które szczególnie przypadło mi do gustu, lecz 
najczęściej nie odgrywał on wielkiej roli w moich 
rozrywkach. Trochę później wciągnąłem go w doznania 
związane z lekturą książki, ale zrobiłem to tylko dlatego, że 
jego n«we, powolne wyłanianie się spośród ciemnych włosów 
obudziło we mnie zainteresowanie. Mimo to nadal nie 
dostrzegałem żadnego związku między nim i zdjęciami.
W końcu jednak pewnego dnia moja dłoń całkowicie 
przypadkowo zaczęła przesuwać się w górę i w dół po na-
pletku. Nie szukałem nowych przeżyć i z całą pewnością nikt 
mi tego nie doradził. Można powiedzieć, że był to akt 
czystego geniuszu.
Ruch stał się zdecydowanie przyjemny. Nie przestawałem, 
zwiększyłem tylko trochę tempo. Nagle, z sekundy na 
sekundę, odkryłem, że mam erekcję i stanąłem oko w oko z 
zupełnie nowym stanem rzeczy, ale nawet nie próbowałem 
się nad tym zastanawiać. Ogarnęło mnie dziwne fizyczne 
napięcie, fascynujący ból, który nakłaniał mnie do dalszego 
działania. „To jest dopiero coś", pomyślałem, ciężko dysząc i 
nie mając pojęcia, ani co tak naprawdę robię, ani dokąd mnie 
to zaprowadzi.
Wyciągnąłem się na łóżku. Przymknąłem oczy. O tak, to 
było coś...
Przyśpieszyłem.
I wtedy, w spazmie fizycznego napięcia, moje ciało po raz 
pierwszy zareagowało w sposób jednocześnie nowy i 
stary jak świat. Ogarnięty konwulsyjnym uniesieniem, po-
czułem przenikające mnie fale rozkoszy, pięć fal, z których 
każda w chwili osiągnięcia najwyższego punktu powodowała 
wytrysk białawej substancji z mojego penisa.
Kiedy wszystko się skończyło, długo leżałem nieruchomo, 
z szeroko otwartymi oczami utkwionymi w suficie,
82
83
rozchylonymi wargami, przepełniony absolutnym zdumie-
niem. Miałem tę substancję na dłoni, koszuli, książce, twarzy, 
we włosach i na ścianie za moją głową. Substancja posiadała 
zapach, kolor i kleistą konsystencję, i była inna od 
wszystkiego, co kiedykolwiek widziałem.
Nie miałem pojęcia, że taka rozkosz jest możliwa. Mój 
Boże, jakim cudem do tej pory nic o tym nie wiedziałem?
Na ułamek sekundy w głowie zaświtała mi myśl, że może 
nie jest to normalne, lecz zaraz znikła. Jeżeli nawet było to 
nienormalne, byłem gotowy z radością zejść na samo dno 
nienormalności. Przeniosłem wzrok na poplamioną spermą 
książkę. Jej autorzy nagle wydali mi się wielkimi 
żartownisiami, którzy mrugają do mnie, chociaż jednocześnie 
poważnym tonem robią mi wykład na temat ludzkiego 
rozmnażania. Parsknąłem śmiechem. A więc to stanowiło 
część procesu reprodukcji... Co za prawdziwie cudowna 
rzecz! Po prostu nieziemska. Rewelacja, objawienie. Nic 
dziwnego, że Ziemia jest przeludniona.
Starannie wytarłem wszystkie plamy, chociaż nie zdołałem 
zapobiec pomarszczeniu strony książki w miejscach, gdzie 
sperma miała czas nasączyć papier. Odłożyłem książkę na 
miejsce i poszedłem wziąć prysznic. Pomyślałem, że cała ta 
sprawa wymaga dalszych, głębszych badań, choćby i teraz, 
pod prysznicem, dlaczego nie...
W chwili odkrycia masturbacji mój wszechświat znowu 
podzielił się na dwie części - ludzką i ekstatyczną. Zrozu-
miałem, że mam przed sobą jasno sprecyzowane zadanie -
zadowolić jedną i drugą. Od tamtej pory ciągle staram się tego 
dokonać, najczęściej bezskutecznie.
Poznałem Sonyę w czasie, kiedy jeszcze wystawałem pod 
ścianami szkolnych korytarzy z nadzieją, że jestem niewi-
dzialny. Zajęcia przed chwilą się skończyły i nerwowo zmie-
rzałem w kierunku wyjścia, aby wreszcie zaznać szczęścia z 
dala od szkoły. Wyciągnąłem już rękę, aby chwycić metalową 
ramę podwójnych drzwi i znowu stać się przedstawi-
cielem wolnego świata, gdy z tyłu dobiegło mnie 
zadane zdyszanym głosem pytanie.
-	Mówisz po francusku, prawda?
Była to dziewczyna z mojego rocznika, z równoległej 
klasy. Miała krótkie brązowe włosy, orzechowe oczy i bardzo 
leciutki wąsik. Szybko łapała powietrze, co świadczyło o tym, 
że biegła, by mnie zatrzymać.
-	Tak.
Uśmiechnęła się i utkwiła wzrok w bocznej ścianie holu.
-	Ż?m le frąse. Se la pluu bel ląg duu mąd.
Wśród anglofońskiej nietolerancji, która panowała w stolicy 
mojego kraju, gdy tam mieszkałem, kiedy ci, którzy znali dwa 
języki, byli przedmiotem pogardy ze strony tych, co mówili 
tylko jednym (a i to marnie), ta dziewczyna była jedyną 
osobą w moim wieku, postrzegającą francuski jako coś w 
rodzaju oralnej alchemii, językowej magii, zdolnej w jednej 
chwili pozłocić najzwyklejsze, najnudniejsze przekazy i 
komunikaty. Fakt, że umiałem płynnie posługiwać się tym 
językiem, w jej oczach uczynił ze mnie czarodzieja, z którym 
niewielu może się równać. Na jej prośbę, w rozmowie o 
pogodzie, mówiłem czasami: „Le temps est tres froid", i 
poprzez ten alternatywny sposób wyrażania rzeczy 
przeistaczałem paskudnie zimny dzień, sprawiając, że robiło 
się jej ciepło i miło. Jej własny francuski, poza tamtą prostą 
deklaracją miłości, był okropny, przynajmniej wtedy 
niezdolny wyjść z bagniska wymęczonych struktur, mor-
derczej gramatyki i kompletnie niegalijskiego słownictwa. 
Czuję jednak wdzięczność do losu za to, że Sonya nie miała 
lepszych nauczycieli i większej praktyki, gdyż wtedy mogłaby 
darzyć francuski mniej namiętną miłością i być może nigdy 
byśmy się nie poznali.
-	Oui, c'est vrai, elle	- Tak, to piękny język - 
est belle - je repondis. odparłem.
Nie pamiętam, o czym jeszcze rozmawialiśmy tamtego 
dnia, ale na pewno powiedzieliśmy sobie coś więcej, bo 
wyszedłem ze szkoły dużo pogodniejszy i 
spokojniejszy
84
85
niż w ciągu poprzednich tygodni i miesięcy, świadomy, jak 
ma na imię i że jest moją przyjaciółką.
Jednym z najszczęśliwszych momentów okresu dorastania 
był dla mnie ten, kiedy Sonya zadzwoniła do mnie pierwszy 
raz. Telefonowałem do niej jakąś godzinę wcześniej, ale nie 
było jej w domu. Jąkając się nerwowo, zostawiłem 
wiadomość jej ojcu, który nie sprawiał wrażenia za-
chwyconego, że jakiś chłopak usiłuje skontaktować się z jego 
córką. Byłem przekonany, że Sonya nie oddzwoni. Gdy 
trochę później usłyszałem dzwonek telefonu i matka po-
wiedziała: „To do ciebie", serce podskoczyło mi z radości. 
„Cześć, tu Sonya", dobiegł mnie jej głos, kiedy podniosłem 
słuchawkę do ucha. Zabarykadowałem się w pokoju i ga-
daliśmy bite dwie godziny.
Chodziliśmy na długie spacery, weekendowe wędrówki po 
Ottawie, często na Wzgórze Parlamentu, gdzie przyglądaliśmy 
się posągom albo patrzyliśmy na rzekę zza gmachu biblioteki; 
raz spróbowaliśmy wejść do budynku Lan-gevin, w którym 
znajdowały się gabinet i biura premiera Trudeau; włóczyliśmy 
się wzdłuż brzegu Rideau Canal i po Sussex Drive, obok 
Muzeum Wojny i Mennicy Królewskiej, wychodziliśmy na 
wysoko położoną, otwartą, smaganą wiatrem przestrzeń za 
zakrętem drogi, skąd doskonale widać lśniącą rzekę Ottawę; 
czasami szliśmy dalej, mijając gmach Ministerstwa Spraw 
Zagranicznych i ratusz miejski, i na chwilę zatrzymywaliśmy 
się przed budynkiem pod numerem 24 Sussex Drive, 
zaglądając przez szpary w metalowym ogrodzeniu do środka i 
wytężając wzrok, aby za gęstą zasłoną roślinności zobaczyć 
dom i może jakiś ruch. Zwiedzaliśmy też Rockliffe, dzielnicę 
ludzi bogatych i dyplomatów, spacerowaliśmy po terenach 
otaczających Rideau Hali, oficjalną rezydencję gubernatora, 
wtedy jeszcze otwartą dla wszystkich, i chodziliśmy do 
różnych muzeów. W pamięci utkwiło mi zwłaszcza Muzeum 
Nauki i Technologii, a szczególnie sala z podłogą odchyloną o 
trzydzieści stopni od poziomu i nieproporcjonalnymi meblami 
- organizatorom ekspozycji chodziło o to, aby zakłócić nasze 
po-
86
jecie i poczucie perspektywy; oboje z Sonyą śmialiśmy się 
bez końca. I oczywiście ciągle, bez przerwy, w czasie wszyst-
kich tych wypraw, rozmawialiśmy.
Po jej wyjeździe zacząłem sam chodzić tymi samymi tra-
sami i właśnie wtedy zdałem sobie sprawę, że największą 
radość czerpałem nie ze zwiedzania historycznych miejsc czy 
snucia opowieści o swojej przyszłej politycznej karierze, lecz 
z towarzystwa. Strasznie tęskniłem za Sonyą. Pomnik 
D'Arcy'ego McGee, jednego z niewielu kanadyjskich 
polityków, którym dane było przejść do wieczności i zaznać 
sławy dzięki temu, że padli ofiarą zabójców, teraz nie robił na 
mnie żadnego wrażenia. Przechodziłem przez Lau-rier House, 
dom sir Wilfrida Lauriera i Williama Lyona Mackenzie 
Kinga*, i moje spojrzenie nie zatrzymywało się na żadnym 
obrazie czy zdjęciu. Chociaż wtedy jeszcze to do mnie nie 
dotarło, było wskazówką, że nie nadaję się do 
sprawowania funkcji publicznych i życia politycznego, i że 
moje zainteresowanie polityką nigdy nie wyjdzie poza okręg 
wyborczy złożony z jednej osoby.
Matka Sonyi umarła, kiedy moja przyjaciółka była malutką 
dziewczynką. Jej ojciec, wysoki, łysiejący pan z brodą, 
pracujący w Ministerstwie Rolnictwa, był dziwnym czło-
wiekiem i katolikiem, katolikiem i dziwnym człowiekiem. 
Obiecał jedynaczce pięć tysięcy dolarów, jeżeli do ceremonii 
swego ślubu nie pocałuje żadnego mężczyzny. Ponieważ 
byliśmy dorastającymi nastolatkami, mogliśmy wyśmiać ten 
lukratywny zakaz i zlekceważyć go albo dać się ponieść fali 
hormonów; tak czy inaczej, mogliśmy zrobić coś i skłamać, 
ale Sonya była posłuszną nastolatką i traktowała słowa ojca 
poważnie, a ja poszedłem za jej przykładem. Dzieliliśmy się 
każdą myślą, ukradkiem trzymaliśmy się za ręce, kiedy 
kładliśmy się na łóżku, leżeliśmy bardzo blisko siebie, czując 
ciepło swoich ciał, ale pocałunki były wykluczone. A 
ponieważ zetknięcie się warg i powitalna
* Wilfrid Laurier (1841-1911), William King (1874-1950) - wybitni 
mężowie stanu Kanady, obaj wielokrotnie sprawowali urząd premiera.
87
pieszczota języków są drzwiami prowadzącymi do siedziby 
namiętności, skromnie, nieśmiało i przykładnie siedzieliśmy na 
progu.
Nie dręczyły mnie z tego powodu żadne frustracje, po-
nieważ w tamtym czasie nie dostrzegłem jeszcze związku 
między elementem ludzkim i ekstazą. Oba te wątki w moim 
pojęciu biegły równolegle do siebie i nie krzyżowały się. 
Kochałem Sonyę, ona kochała mnie i dowodem tego uczucia 
były nasze słowa i potrzeba bliskości, lecz w pewnym 
momencie zawsze rozstawałem się z Sonyą i wracałem do 
domu, gdzie oddawałem się sekretnej rozkoszy. Dopiero po 
wyjeździe Sonyi zaczęło mi świtać, że drugi człowiek ma 
wiele wspólnego z ekstatycznymi przeżyciami natury sek-
sualnej.
Wszystko skończyło się nagle i niespodziewanie. Ojciec 
Sonyi wraz z awansem otrzymał propozycję objęcia stano-
wiska daleko od Ottawy, od razu, już, i okazało się, że So-
nya wyprowadza się do Kolumbii Brytyjskiej. Rok szkolny 
właśnie dobiegł końca, więc wyobrażaliśmy sobie, że mamy 
przed sobą całe lato. Kiedy ostatni raz widzieliśmy się sam na 
sam, otwarcie płakaliśmy obejmując się rozpaczliwie. 
Pocałowała mnie w kącik ust, niebezpiecznie zbliżając się do 
rezygnacji z pięciu tysięcy dolarów. Robiliśmy plany na 
przyszłość, konkretne i bardzo rozpaczliwe plany. Potem 
wyjechała.
Płakałem w swoim pokoju. Stałem się niecierpliwy i agre-
sywny wobec rodziców, nie chciałem z nimi 
przebywać ani rozmawiać. Chodziłem po domu, po okolicy i 
całym mieście, ale nie mogłem znaleźć nic, co przyniosłoby 
mi pociechę.
Uratowały mnie swoiste zaburzenia układu pokarmowego, 
jeżeli można tak powiedzieć. Było to na początku sierpnia. 
Pogoda idealnie pasowała do mojego nastroju: gorąco i parno, 
a mnie męczyła nuda i niepokój. Wybrałem się na jedną z 
częstych wypraw badawczych po domu, mając nadzieję, że 
odkryję coś nowego, zakazanego i ekscytującego.
88

Rodzice, przyzwyczajeni do nieustannych przeprowadzek, nie 
mieli skłonności do gromadzenia rzeczy, więc najczęściej 
takie ekspedycje kończyły się rozczarowaniem, ale tym razem 
moje wysiłki zostały w pełni wynagrodzone. W zagraconym 
kącie piwnicy znalazłem około czterdziestu starych 
egzemplarzy „Playboya". Kiedy ujrzałem trzy porządne 
stosiki, serce stanęło mi w piersi. Nigdy nie miałem tego 
magazynu w rękach, ale doskonale wiedziałem, co to takiego. 
Mój ojciec czytywał „Playboya" pod koniec lat sześć-
dziesiątych, kiedy czasopismo wydawało się ucieleśnieniem 
ducha epoki, ery wspaniałej muzyki i burzliwej polityki, 
słońca i Wietnamu. Było tam mnóstwo polemicznych arty-
kułów o aktualnej tematyce, wywiadów z takimi politykami 
jak Fidel Castro czy Barry Goldwater, przywódca Ame-
rykańskiej Partii Nazistowskiej (z tym ostatnim rozmawiał 
czarnoskóry reporter - był to świadomy wybór redakcji), 
opinii amerykańskich senatorów, profili rozmaitych osobi-
stości, opowiadań pióra najlepszych autorów - Nabokova, 
Updike'a, Bolla, dyskusji na różne tematy, 
fotoreportaży i naturalnie zdjęć młodych kobiet, których 
nagość wydawała się symbolizować Erę Wodnika. Kilka lat 
później, kiedy czasy się zmieniły i pretensje cieszącego się 
coraz mniej ciekawą reputaq'ą „Playboya" do przodującej 
pozycji na froncie wyzwolenia seksualnego oraz innych 
pozytywnych dążeń zaczęły wydawać się mocno wątpliwe, 
mój ojciec przestał czytać ten magazyn. Nie wyrzucił jednak 
starych egzemplarzy, które pozostawały w uśpieniu do chwili, 
gdy z siłą eksplozji wdarły się w moje życie. Tak, wpływ 
„Playboya" na tamtego młodego chłopaka można porównać 
tylko do potężnej eksplozji. Gdy sięgnąłem po pierwszego 
„Playboya", czując się jak Ali Baba zaraz po wejściu do ja-
skini czterdziestu rozbójników, obraz Sonyi zbladł w mojej 
pamięci. Kiedy oczy spoczęły na pierwszym zdjęciu, zaszu-
miało mi w głowie i kompletnie zapomniałem o przyjaciółce. 
Te fotografie, te czasopisma miały stać się moimi to-
warzyszami.
W ten sposób przedstawiono mi jeden z piekielnych kon-
89
ceptów Zachodu - piękne kobiece ciało. W takich to oko-
licznościach zacząłem pochłaniać nagie papierowe kobiety. 
Dzień w dzień żyłem w śmiertelnym strachu, że rodzice 
odkryją moją nową rozrywkę, toteż była to sekretna, 
paranoiczna aktywność. Ciągle nasłuchiwałem sygnałów, 
które zwiastowałyby ich wcześniejszy, niż oczekiwałem, 
powrót z pracy. W przeciwieństwie do bezgłowych i bez-
barwnych ciał z książki o seksie, które zapewniły mojej 
wyobraźni minimalną ilość paliwa do wzniesienia się w po-
wietrze, zdjęcia z „Playboya" pozwoliły mi wzbić się aż pod 
niebo. Te rozebrane młode kobiety zachwycały urodą, która 
dla mnie była naprawdę niewiarygodna, a jednak istniały na 
fotografiach, uśmiechały się, śmiały, przybierały 
najrozmaitsze pozy, ich twarze bywały zamyślone, 
opowiadały o sobie i swoich rodzinach, gdzie 
mieszkają i czym się zajmują, o swoich ulubionych 
książkach, piosenkarzach i filmach. Fakt, że te comiesięczne 
piękności żyły w Ameryce lat sześćdziesiątych, w czasie tak 
wyjątkowo barwnym i ważnym, przydawał im 
dodatkowego uroku. Z rozdziawionymi ustami chłonąłem 
nie tylko ich piersi, ale także hippisowski styl bycia i ubierania 
się, swoisty sposób wysławiania się i przekonania polityczne. 
Kiedy onanizowałem się, patrząc na nie, doznawałem naj-
potężniejszych, najbardziej zmysłowych przeżyć okresu 
dorastania. Pamiętam, jak kiedyś, po chwilach szczególnie 
intensywnej rozkoszy, wyszedłem z piwnicy i wytoczyłem się 
na zewnątrz. Szumiało mi w głowie, przed oczami miałem 
cudowną mgiełkę. Położyłem się w trawie i zapatrzyłem w 
niebo. Zaczęło padać, najpierw tylko trochę, potem coraz 
mocniej, aż wreszcie nad moją głową rozpętała się gwałtowna 
burza. Nie wstałem, nie poruszyłem się nawet, nadal leżałem 
nieruchomo, przemoknięty do szpiku kości i szczękający 
zębami.
Moje pożądanie miało charakter cykliczny. Czasami roz-
pościerałem kilka egzemplarzy „Playboya" i masturbowa-łem 
się bardzo intensywnie, nawet trzy razy z rzędu. Niczym 
dokonujący przeglądu haremu sułtan, przerzucałem
90
kartki magazynu w poszukiwaniu tej najbardziej odpowia-
dającej mi twarzy, uśmiechu, piersi, tego, co w danej chwili 
mogło pomóc mi przekroczyć próg rozkoszy. W miarę jak 
coraz lepiej poznawałem Dziewczyny „Playboya", stawałem 
się coraz bardziej wybredny i coraz dłużej przeglądałem 
zdjęcia. Kiedy indziej zaś nie potrafiłem oprzeć się wrażeniu 
wzdęcia z powodu nadmiernej konsumpcji, przejedzenia - 
uczucie to rodziło się w moim brzuchu, było jak otchłań 
samotności. W takich chwilach onanizowałem się, 
patrząc^tylko na jedną fotografię, a czasami korzystałem je-
dynie z pomocy wyobraźni.
Cierpiąc na spazmatyczny głód papierowych kobiet (chcę 
ich jak najwięcej! nie chcę żadnej!), może powinienem był 
dostrzec ubóstwo swojej diety i przeczuć jej następstwa, ale 
przyjemność była zbyt wielka. Kiedy wracam myślami do 
tamtych dni, oto, jak widzę samego siebie: obżerałem się 
papierowymi kobietami, napychałem się nimi niczym cier-
piący na bulimię człowiek, a potem wyrzucałem je z siebie w 
gwałtownym ataku wymiotów. Możecie wyobrazić sobie 
chłopaka, który klęczy nad miską klozetową, wsuwa sobie 
palec do gardła i rzyga zdjęciami nagich kobiet? To ja. To ja, 
ofiara bulimii fotograficzno-seksualnej. Gwoli absolutnej 
szczerości muszę jednak przyznać, że wyglądało to trochę 
inaczej. W tamtych miesiącach jadłem bez umiaru, bo je-
dzenie było dobre, mało - zdumiewająco pyszne. Wymiotuję 
dopiero teraz. Dziś na widok pornografii natychmiast dostaję 
mdłości. Jest to zjawisko zupełnie poza moją kontrolą. Mój 
żołądek kurczy się boleśnie, a do ust nieprzyjemnie obfitą falą 
napływa ślina.
Byłem zajęty (chodziłem do szkoły, na siłownię, do kina, 
czytałem książki i często oglądałem telewizję, która z wroga 
przeistoczyła się w towarzyszkę w godzinach samotności, 
przeżywałem sekretne chwile ekstazy i rozmaite niepokoje, 
nie robiłem nic i odkrywałem, czym jest proces dorastania), 
ale właściwie moje zajęcia nie pochłaniały zbyt wiele czasu, 
ponieważ najważniejszą rzeczą i tak były emocje, ja zaś
91
f
uparcie cofałem się przed poznaniem najpotężniejszego źródła 
tych emocji.
Pewnego dnia, kiedy staliśmy w kolejce w szkolnej sto-
łówce, Carolyn przysunęła się do mnie i przycisnęła jedną 
pierś do mojego ramienia w sposób, który przeniknął nawet 
tarczę tak upartej nieśmiałości jak moja. Udałem, że niczego 
nie zauważyłem, ale po powrocie do domu mastur-bowałem 
się, przywołując z pamięci to przeżycie. Jakiś czas później, 
gdy pierwszy raz zobaczyłem, jak trzyma za rękę Grahama, 
doznałem cierpienia odrzuconej miłości. Kiedy niespiesznie 
całowali się przy swoich szafkach, z zamkniętymi oczami 
leciutko poruszając głowami, udawałem, że szukam czegoś na 
swoich półkach, lecz w rzeczywistości po prostu stałem tam, 
przeniknięty zimną rozpaczą. Carolyn była bardzo ładna, 
równie śliczna jak Dziewczyny „Playboya". Dobrze 
wiedziałem, jaką rozkosz mogłaby mi dać jako zdjęcie, 
pragnąłem jednak, by dała mi rozkosz jako osoba, 
przyciskając miękkie wargi do moich ust i błyszczące 
papierowe ciało do mojego.
Gdybyście mnie wtedy zapytali, czym jest miłość, opi-
sałbym ją jako głęboki, dręczący głód z gorzkim posmakiem 
żądzy w centrum; powiedziałbym też, że miłość była moim 
ulubionym uczuciem, chociaż znałem ją dużo gorzej niż 
samotność, rozpacz i frustrację.
W 1979 roku, mając szesnaście lat, rozpocząłem naukę w 
Mount Athos School, szkole z internatem tylko dla chłopców. 
Stało się tak, ponieważ siła wyższa zdecydowała, że Kanadzie 
potrzeba więcej kobiet-ambasadorów, w wyniku czego moja 
matka została wyniesiona ze stosunkowo mało imponującego 
stanowiska na znacznie wyższe i mianowana ambasadorem 
Kanady na Kubie. Ojciec, który wtedy miał już serdecznie 
dosyć służby publicznej i z radością przyjął podziękowanie za 
pracę wraz z odpowiednim wynagrodzeniem, zamierzał 
prowadzić z Hawany swoje wydawnictwo Ediciones Sin 
Fronteras/Editions Sans Fron-tieres, które miało specjalizować 
się w dwujęzycznych prze-
kładach utworów poetów z Quebecu i Ameryki Łacińskiej, i 
dawać niewielkie pieniądze, za to mnóstwo satysfakcji i ra-
dości. Problem polegał na tym, że w rządzonej przez Fidela 
Castro republice nie było żadnej szkoły średniej dla obco-
krajowców. W tej sytuacji nie pozostało nic innego, jak tylko 
wziąć pod uwagę niekanadyjską opcję szkoły z internatem, na 
którą pieniądze wyłożyć miało Ministerstwo Spraw 
Zagranicznych. Rodzicom pękały serca na myśl o rozstaniu z 
synem, natomiast ja natychmiast zapaliłem się do tego po-
mysłu. Szkoła z internatem*. Sama nazwa rozpalała moją 
wyobraźnię. Zapowiadała się wspaniała przygoda!
Przez żelazną, osadzoną w kamieniu bramę Mount Athos 
przejechałem w słoneczne wrześniowe popołudnie. Miałem 
kufer i dwie walizki, a w nich rzeczy z naszywkami z 
imieniem i nazwiskiem (wyhaftowanymi jaskrawoczer-woną 
nicią), pracowicie przyfastrygowanymi ręką świeżo 
mianowanej pani ambasador Kanady. Miałem trzy nowe 
blezery, elegancki nowy trencz i sporą kolekcję krawatów 
ojca. W sercu niosłem pogodną nadzieję i wielkie oczeki-
wania.
Widok, który rozpościerał się przed naszymi oczami, gdy 
powoli sunęliśmy samochodem długim, krętym podjazdem, 
był bardzo obiecujący: olbrzymie zielone trawniki i boiska 
sportowe, otoczone wysokimi liściastymi drzewami, ładnie 
wtopiony w tę zieleń kompleks budynków z szarego kamienia 
i czerwonej cegły (niektóre stare, inne nowe), sieć 
wyżwirowanych ścieżek, kaplica z witrażowymi 
oknami i duży kamienny krzyż pośrodku całego terenu. Co 
więcej, miasteczko, przez które przejechaliśmy po drodze, 
było jednym z najładniejszych, jakie widziałem w środkowym 
Ontario.
Mój pokój - mój nowy dom - znajdował się na drugim 
piętrze i był symetrycznie zagospodarowanym pomieszcze-
niem z dwiema szafami z szufladami, dwoma łóżkami, 
dwoma biurkami i dwoma oknami w metalowych ramach, 
wychodzącymi na położony na zboczu wzgórza (Mount 
Athos) jabłkowy sad i rozciągające się w dali jezioro Onta-
92
93
rio. Przydzielono mi prawą połowę pokoju, z czego byłem bardzo 
zadowolony i od razu przystąpiłem do sprawdzania jakości 
materaca w swoim łóżku. W ręce trzymałem grubą szarą kopertę, 
zawierającą wszelkiego rodzaju informacje o szkole - zwiastun jeszcze 
bogatszych obietnic. Miałem wrażenie, że moje życie zaczyna się od 
nowa.
Nie mam żadnych miłych wspomnień z dwóch lat spędzonych w Mount 
Athos. Szkoła jako taka była całkiem niezła. Mieliśmy dobrych i 
wymagających nauczycieli matematyki i biologii, i tak dalej, lecz tym, co 
zapamiętałem przede wszystkim, był klimat braku szacunku, jakim prze-
siąknięta była ta instytucja, braku szacunku, który często osiągał poziom 
emocjonalnego zdziczenia. Jedynym ludzkim, miłym gestem, do którego 
przywykłem chyba właśnie w Mount Athos, jest przytrzymywanie 
drzwi, gdy ktoś jeszcze idzie za mną.
DWA POWODY, DLACZEGO NIENAWIDZĘ SZKOŁY MOUNT ATHOS:
1) Zapytałem Gordona, chłopca, który oprowadzał mnie po terenie 
szkoły, jaki jest mój współlokator. „Croydon? -zapytał. - Och, całkiem 
sympatyczny". Mówiąc to, odwrócił wzrok. Powinienem był to zauważyć, 
ale ja byłem zajęty powtarzaniem sobie tego dziwnego imienia i 
wmawianiem sobie, że jest to imię mojego najlepszego przyjaciela.
W odpowiedzi Gordona zawarta była zapowiedź tego, co mnie 
tutaj czekało - skłonności uczniów i nauczycieli do zwracania się do 
chłopców po nazwisku. „Croydon" było więc nie imieniem, tylko 
nazwiskiem. Croydon to Croydon, nie John. Imię znikało, zarezerwowane 
tylko dla najlepszych, najbliższych przyjaciół. Dla innych każdy z nas 
stawał się obojętnym nazwiskiem, które tutaj, w Mount Athos, 
przypominało coś w rodzaju nazwy marki produktu. Każdy był jak żółw z 
jakimś słowem namalowanym na skorupie, jak ściana z jednym oknem, 
umieszczonym zbyt wysoko, by można było przez nie zajrzeć.
94
Siedziałem na łóżku, czytając informacje z koperty, kiedy do pokoju 
weszło dwóch chłopców z kufrem.
_ Ty jesteś Croydon? - zwróciłem się z uśmiechem do pierwszego.
Miał twarz o ostrych rysach i jasne jak piasek włosy.
- Nie, to on - rzucił z ironicznym grymasem, ruchem głowy wskazując 
drugiego, który roześmiał się głośno.
Zostawili kufer i wyszli.
Po minucie pierwszy chłopiec, ten, do którego się ode-zwałemy wrócił 
do pokoju. Otworzył kufer i zaczął go rozpakowywać. Nie powiedział ani 
słowa, nawet na mnie nie spojrzał.
To był Croydon.
Croydon nie chciał mieć współlokatora. Złożył podanie o jeden z 
niewielu jednoosobowych pokoi w budynku Bax-ter House, ale go nie 
dostał. Dostał pokój dwuosobowy, a w nim mnie.
Pewnego dnia siedzieliśmy w pokoju, każdy przy swoim biurku, 
zwróceni plecami do siebie i uczyliśmy się do sprawdzianu z matematyki. 
Z korytarza dobiegały niezbyt głośne, ale jednak dosyć, głosy dwóch 
chłopców, Kleinhen-za i kogoś drugiego. Kłócili się. Głos Kleinhenza 
rzeczywiście brzmiał pompatycznie i wyniośle, nie da się zaprzeczyć. 
Spór nie był ostry ani nawet osobisty - później dowiedziałem się, że 
dotyczył plusów i minusów różnych systemów edukacji, i że 
Kleinhenz wychwalał doskonałe niemieckie gimnazja. Tak czy 
inaczej, to wystarczyło, aby Croydon chwycił kosz na śmieci, wypadł na 
korytarz, rzucił koszem w głowę Kleinhenza i zaczął walić go pięścią w 
twarz. W ten sposób Croydon ukarał Kleinhenza za jego akcent i osobo-
wość, którą tenże akcent sugerował! Kleinhenz stanął do walki - uniósł 
pięści, przyjął bokserską pozę i zatańczył na lekko ugiętych kolanach - ale 
chociaż był wyższy i jego ramiona miały większy zasięg, to miał dopiero 
piętnaście lat, czyli był o dwa lata młodszy od przeciwnika. Zresztą, nie-
zależnie od różnicy wieku, Kleinhenzowi brakowało twardego, 
paskudnego charakteru Croydona i jego wrednej za-
95
ciętości. Z każdym ciosem, który docierał do celu, mój 
współlokator czerpał coraz większą przyjemność z walki. 
Nierówne starcie skończyło się, gdy Kleinhenz niespodzie-
wanie odwrócił się i uciekł. Kiedy o nim myślę, zawsze widzę 
wielobarwną maskę ofiary przemocy, którą nosił przez wiele 
następnych dni: zielonkawoniebieskie półkola pod oczami, 
czerwone krwiaki na kościach policzkowych, fioletowe 
pęknięcia opuchniętych warg.
Podobnie jak inni chłopcy, także ten, z którym Kleinhenz 
się spierał, obserwowałem w milczeniu walkę, zafascynowany 
jej gwałtownością. Nie po raz pierwszy i z pewnością nie 
ostatni podczas pobytu w Mount Athos wykazałem się 
totalnym odrętwieniem moralnym.
Właśnie taki był Croydon - nie żywiołowy zabijaka 
z Mount Athos, lecz niebezpieczny zbój w swoim żywiole.
2) Pamiętam McAlistera. W Mount Athos istniały trzy 
grupy chłopców. Do elity należeli wybitni sportowcy, najlepsi 
uczniowie, młodzi ludzie obdarzeni charyzmą i ci, których 
nazwiska były z jakiegoś powodu znane czy nawet głośne - 
tych nigdy nie karano, nie udzielano im nawet nagan. Szkoła 
tuliła ich do swego łona i spełniała wszelkie życzenia. Poniżej 
poziomu elity znajdowała się nieco uciskana, lecz ogólnie 
rzecz biorąc zadowolona ze swej pozycji klasa średnia, 
element przeciętny, na tle którego elita mogła błyszczeć, 
widzowie, którzy klaskali i wydawali entuzjastyczne okrzyki. 
Jeszcze niżej, na dnie, egzystowała klasa najniższa 
(naturalnie, jej przedstawiciele płacili takie samo 
astronomiczne czesne, jak członkowie elity i klasy średniej). 
Chłopiec siłą rzeczy należący do tej grupy był zerem, nikim, 
istotą, która z jakiegoś powodu nie pasowała do reszty - 
powodem mógł być dziwny wygląd, nieśmiały sposób bycia, 
jakaś niesprawność.
Byłem zerem. Miałem trądzik i długie, nieporządne włosy, 
co czyniło ze mnie zero, moja drażliwość potwierdzała tę 
pozycję, a francuskie nazwisko kładło na niej ostateczną 
pieczęć. Tylko dobrym stopniom i ambasadorskiej godności 
mojej matki zawdzięczam miejsce w wyższej grupie.
McAlister, posiadacz głupiej twarzy i tandetnego niebie-
skiego garniturku, był największym zerem ze wszystkich zer. 
Cierpiał nieustannie. Ego tego chłopca musiało zostać 
strzaskane na kawałki tyle razy, że nie wyobrażam sobie, aby 
kiedykolwiek udało mu się je poskładać w całość. Przy-
wodził mi na myśl królewskie konie i poddanych króla 
z kreskówki o Humptym Dumptym. Kiedy myślę o McAli-
sterze, widzę chłopca z potłuczoną, potrzaskaną skorupką 
jajka w głowie.
Ci l|psi mieli zwyczaj bić go mokrymi ręcznikami, więc 
przestał brać prysznic po zajęciach sportowych i czekał do 
wieczora, bo miał nadzieję, że wtedy łazienka będzie pusta. 
Wrzucali mu śmieci do łóżka. Walili kupy na jego książki i 
notatki. W nocy, kiedy już zasnął, oblewali go zimną wodą 
(ja też kilka razy padłem ofiarą tego zabiegu). Raz zamówił 
sobie pizzę, ale wyrwali mu ją zaraz po dostarczeniu; później 
znalazł na poduszce fileciki anchois.
Nigdy wcześniej ani później nie widziałem tak nieszczęś-
liwego chłopca jak McAlister, biedny Andrew McAlister. 
Niechaj jego cierpienia zostaną upamiętnione na tych kartach.
JEDEN POWÓD, DLACZEGO KOCHAM SZKOŁĘ 
MOUNT ATHOS:
1) W czasie wycieczki do Toronto w Galerii Sztuki Ontario 
obejrzeliśmy wystawę zatytułowaną: Turner i wzniosłość, 
która na zawsze utkwiła mi w pamięci. Mieliśmy 
przewodnika i musieliśmy wysłuchać zwykłego bełkotu 
z dziedziny historii sztuki, ale ja nie zwracałem na to uwagi, 
ponieważ te obrazy przemawiały bezpośrednio do mnie. 
Ekspozycja składała się z obrazów olejnych i niewielkiej 
liczby akwareli. Nie zapamiętałem żadnego obrazu z osobna, 
natomiast doskonale pamiętam ogólny efekt. Patrzyłem na 
góry, wąwozy i rozpadliny skalne, jeziora i ruiny, łąki i 
strumienie, a każdy krajobraz dotknięty był tak niezwykłą 
jakością barw, nasycony takim światłem, że rzeczywiście 
poczułem się uwznioślony i wrażenie to się nie rozwiało, 
tworząc we mnie podstawy poczucia estetyki. Te ogromne
96
97
płótna, w rzeczywistości najprawdopodobniej trochę mniejsze niż w mojej 
pamięci, natchnęły mnie silnym i trwałym przekonaniem, że piękno ma 
znaczenie, więcej, że piękno jest znaczeniem i istotą.
CZTERY NASTĘPNE POWODY, DLACZEGO NIENAWIDZĘ SZKOŁY 
MOUNT ATHOS:
3)	W Mount Athos istniał zwyczaj „giczowania" - kilku 
chłopców przytrzymywało ofiarę, przyginało ją do ziemi, 
chwytało za kalesony i ciągnęło, dopóki nie pękły. Najgo 
rzej mieli ci, którym rodzice kupowali bieliznę dobrej jako 
ści, bo trudno ją było rozedrzeć. Wstępem do tych działań 
był długi okrzyk: „Giiiiiiiiiiiiiiiiiicz!", który sprawiał, że na 
mierzona ofiara odwracała się z przerażeniem w oczach 
i była otaczana przez kolegów, chórem wydających ostre, 
poszczekujące: „Giez! Giez! Giez!". Bawiło to wszystkich 
z wyjątkiem młodszego lub słabszego chłopca, który był ce 
lem grupowego ataku. Powiem wam jeszcze, że cała szkoła 
zataczała się ze śmiechu, kiedy przy kolejnym giczowaniu 
okazało się, że McAlister, ten prawie niewidoczny cień pod 
ścianą, już nie nosi majtek; powtarzano to sobie z ust do ust 
z wielkim rozbawieniem.
4)	W szkole był potężnie zbudowany, gruby Wilford, któ 
ry kiedyś, ot, tak, dla żartu, powalił mnie na ziemię i usiadł 
na mnie. Jeszcze dziś pamiętam ten straszny ucisk na pier 
si, to przerażające wrażenie, że wszystkie moje organy ścis 
ka i przesuwa jakaś olbrzymia pięść. Walczyłem o każdy 
oddech, lecz chłopcy i nauczyciele (działo się to w jadal 
ni, podczas obiadowej przerwy) uważali najwyraźniej, że 
widok podobnego do myszy chłopca, przygniecionego do 
ziemi przez podobnego do słonia chłopca jest bardzo śmiesz 
ny, zupełnie jak fragment kreskówki. Kiedy Wilford wresz 
cie dźwignął swoje cielsko z mojej klatki piersiowej i mog 
łem usiąść, z opuchniętą, prawie siną twarzą, z myślami 
w rozsypce i mroczkami przed oczami, jedynym dźwię 
kiem, jaki słyszałem, poza głuchym łomotem własnego ser 
ca, był śmiech.
5)	Pewnej nocy (było to w czasie drugiego roku nauki) 
ktoś nagle włączył światło w znajdującym się na drugim 
piętrze pokoju Karola i moim - od początku nauki kilka 
razy zmieniałem domy i pokoje. Obudziłem się i rozpo 
znałem Croydona i jego bandę, stojących wokół mojego 
łóżka. Wszyscy mieli na głowach poszewki na poduszki 
z wydartymi dziurami, przez które widać było ich oczy, 
na podobieństwo członków Ku-Klux-Klanu. Gdybym miał 
przynajmniej trzy sekundy do namysłu, całkiem niewyklu 
czone,^ wyskoczyłbym przez okno, ufając, że miękka tra 
wa i gałęzie drzew, których mogłem się w przelocie chwy 
tać, zamortyzują upadek. Okazało się, że szukali Prestona, 
dzięki Bogu, i tylko zajrzeli do naszego pokoju, żeby spraw 
dzić, czy się w nim nie ukrył.
Nie udało im się go znaleźć. Preston spędził tamtą noc, podobnie jak 
wiele innych, za boiskiem do piłki nożnej, wśród drzew, trzymając w 
rękach dwie walizki wypchane podręcznikami, notatnikami, ubraniami i 
innymi cennymi rzeczami, gotowy rozpłynąć się w ciemności, 
gdyby banda postanowiła przeszukać teren wokół szkoły. Na szczęście 
Croydon i jego kumple nie zrobili tego - wystarczyło im, że poprzewracali 
meble w pokoju Prestona i zniszczyli wszystko, co zostawił. Następnego 
dnia Preston odkrył, że zapomniał wrzucić do walizki notatki z 
matematyki i musiał pożyczyć zeszyt Karola, żeby przygotować się do 
końcowego egzaminu. Kradzieże i niszczenie przedmiotów były 
w Mount Athos rutyną, banałem, nad którym nawet nie warto się 
zastanawiać. Tworzyliśmy społeczność, ciasne braterstwo, więc dlaczego 
ktoś miałby nam pozwolić zamykać na klucz drzwi naszych pokoi? 
Świadczyłoby to o braku wzajemnego zaufania i podejrzliwości, 
nieprawdaż? Taka właśnie była szlachetna filozofia tej instytucji, gdzie 
nauczyciele chodzili korytarzami, pobrzękując kluczami, 
którymi zabezpieczali swoje mieszkania, domy, gabinety i 
samochody.
6)	Upokorzenia rozdzielali także nauczyciele. Pamiętam 
jednego, który, zapytany na zajęciach, co znaczy słowo
98
99
„pindowaty" (z książki, którą wtedy czytaliśmy), rozejrzał się dookoła, 
popatrzył na mnie chwilę i powiedział: „Proszę bardzo, tu macie przykład 
«pindowatości»". Cała klasa ryknęła śmiechem, mimo że nadal nikt nie 
miał pojęcia, co właściwie ten wyraz znaczy.
DRUGI POWÓD, DLACZEGO KOCHAM SZKOŁĘ MOUNT ATHOS:
2) Położenie. Wielka, codziennie od nowa dostarczana porcja piękna. 
Spędziłem tam dwie jesienie, dwie zimy i dwie wiosny - wspominałem 
już o rozległych trawnikach, wielkich dębach, dostojnych budynkach i 
jeziorze Ontario, zapomniałem jednak opisać niepowtarzalny, lśniący 
klejnot, małą rzeczkę, która przecinała teren szkoły. Jej urok musiał 
wycisnąć piętno nawet na najbardziej prymitywnym i brutalnym umyśle. 
Szkoła była małą, zdaną na siebie społecznością, ale na jej terenie, z dala 
od wpływu sił narzucających brak szacunku do drugiego człowieka, 
zdarzały się niezapomniane chwile przyjaźni. Pamiętam nocne przekąski, 
przeżuwane w towarzystwie Karola - robiliśmy sobie grzanki z masłem 
orzechowym i w pośpiechu wyciągaliśmy baterie z wykrywacza dymu, 
który włączał się, kiedy przypaliliśmy kawałek tostu. Pamiętam, jak obaj 
poszliśmy nad rzekę w zielony, wiosenny dzień takiej urody i przej-
rzystości, że nie potrafię tego opisać. Zanurzyliśmy się w spokojnej 
wodzie i popłynęliśmy z nurtem. Nad powierzchnię rzeki wystawały tylko 
nasze głowy, jakieś muszki muskały wodę i znowu podrywały się do lotu, 
promienie słońca przedzierały się przez szeleszczące liście drzew, ryby 
skubały unoszące się tu i ówdzie wodorosty. Było to niezwykłe 
doświadczenie, czysta magia. Mogliśmy płynąć tak aż do Pacyfiku. 
Pamiętam, jak w kilku graliśmy w „cegłę" na basenie - „cegła" była 
gumowa i idealnie, niczym korek, pasowała do ujścia odpływu wody, które 
potraktowaliśmy jako bramkę. Pamiętam, jak któregoś zimowego ranka w 
ramach codziennego joggingu pobiegłem nad jezioro i pokonując zaspy i 
wielkie bryły lodu, przedarłem się niebezpiecznie
blisko otwartej wody, do śmierci, i stałem tam bitą godzinę, myśląc o 
rodzicach, a kiedy w końcu się odwróciłem, zobaczyłem stojącego tuż za 
moimi plecami Holt-Royda, chłopca dwa lata młodszego ode mnie, 
którego bardzo słabo znałem.
- Myślałem, że chcesz się utopić - powiedział.
Potem długo rozmawialiśmy spokojnie i bardzo po prostu.
To właśnie takie wspomnienia tłumaczą istnienie legionów Starych 
Kumpli, którzy aż do dnia śmierci przekazują spore jurny na rzecz szkoły; 
McAlisterowie i Prestonowie zajmują ważne miejsce w tych 
wspomnieniach, zupełnie jakby ból i upokorzenie były nasionami rośliny 
zwanej Amne-zją, a czas wodą, która dostarcza jej pożywienia.
KOLEJNY POWÓD, DLACZEGO NIENAWIDZĘ SZKOŁY MOUNT ATHOS:
7) Kiedy brak szacunku i skłonność do szafowania upokorzeniami stają 
się klimatem i systemem, bywają zaraźliwe.
Pamiętam, że stałem na korytarzu i patrzyłem, jak grupa chłopców 
dokonuje rytualnego „giczu" i nie wiem czego tam jeszcze na Prestonie, 
który rzucał się jak wyjęta z wody ryba. Obserwowałem to wszystko z 
pewną satysfakcją, bo przecież Preston był takim cholernym głupkiem i 
nieudacznikiem, prawda? To samo czułem, kiedy banda Croydona znowu 
zdemolowała jego pokój.
Prawdziwym powodem, dlaczego nienawidzę Mount Athos, 
jest fakt, że to ja podrzuciłem fileciki anchois na poduszkę McAlistera.
„Ante todo, el viento y el	„Najpierw uderzył we
ruido. Aquel dia el mar	mnie wiatr i usłyszałem
estaba como un espejo sin hałas.Tego dnia morze było 
nada de viento. Yo estaba płaskie jak lustro, a wiatru 
remando. Oi algo como un w ogóle nie było. 
grito, un grito de nifia, no Wiosłowałem. Usłyszałem 
mas, y al darme la vuelta vi coś jakby krzyk, krzyk małej 
un inmenso chorro de	dziewczynki, nic więcej.
Hamas viniendo hacia mi. A kiedy się odwróciłem,
100
101
Cayo del cielo azul como un 
volcan. Vino un viento para 
dejar sordo, apabullante, 
como el ultimo suspiro de 
Dios. Tenia el color de una 
naranja. Aquello me echo del 
barco, el ruido tanto como el 
soplo. Pensaba morir de calor 
pero me salvó el agua. Nade 
hacia la barca, temblando de 
miedo. La vela estaba en 
pedazos. Uno trozo de algo 
se estaba quemando, clavado 
en la popa, Segundos 
despues vinieron las olas. 
Enormes olas de agua 
ardiente. Era el infierno. La 
barca estaba en llamas. Una 
ola apagaba el fuego y la otrą 
lo volvia a encender. Yo 
gritaba y gritaba y gritaba. 
Me tiraba al agua para 
salvarme y despues me 
salvaba otrą vez subiendo a 
la barca. Apenas si podia 
respirar. No podia ver mas 
alla de las llamas. Ya le digo, 
era el infierno. El infierno. 
No, no me acuerdo de donde 
venian las llamas cuando el 
avión estaba en el cielo. Era 
un humo gris oscuro, con 
hebras negras. Olia a petróleo 
y a gazolina. Y la madera de 
la barca que se quemaba. No, 
no pienso
102
zobaczyłem olbrzymi, 
kolorowy błysk ognia, 
pędzący w moją stronę. 
Spadł z jasnego nieba jak 
wulkan. Zerwał się huczący 
niczym grzmot wiatr, jak 
ostatnie tchnienie Boga. Było 
to pomarańczowe. Hałas i 
wiatr zdmuchnęły mnie z 
łodzi. Myślałem, że skonam z 
gorąca, ale uratowała mnie 
woda. Podpłynąłem do łodzi, 
dygocząc ze strachu. Żagiel 
był w strzępach. Tam, gdzie 
był ster, tkwił kawałek 
czegoś, co płonęło. Zaraz 
potem, po paru sekundach, 
runęły na mnie fale, 
olbrzymie fale płonącej 
wody. Byłem w piekle! Łódź 
stała w ogniu, jedna fala 
gasiła płomienie, następna 
rozniecała je od nowa. 
Krzyczałem i krzyczałem, raz 
szukając ratunku w morzu, 
to znów z powrotem 
wdrapując się na pokład. Nie 
mogłem oddychać, wszędzie 
dookoła widziałem tylko 
płomienie. Byłem w piekle, 
mówię wam, w piekle! Nie, 
nie pamiętam, skąd wzięły się 
płomienie, kiedy samolot był 
jeszcze w powietrzu. Dym 
był
que ha sobrevivido nadie. 
ciemnoszary, miejscami 
Nada mas que cosas	czarny. Czułem zapach
flotando en al aqua. Me	benzyny i oleju. I płonącego
gustaria irme ya, por favor. 
drewna, bo przecież paliła
się moja łódź. Nie, nie 
sądzę, żeby ktoś się 
uratował. Widziałem 
tylko 
pływające w wodzie 
rzeczy. 
Proszę, chciałbym już 
iść, 
»	jeśli można.
Świadkiem śmierci moich 
rodziców był tylko stary czło-
wiek i morze. Powiedziano 
mi, że kiedy nie był już w 
stanie odpowiadać na 
pytania, padł na kolana i 
odgrodził się od świata 
modlitwą.
Ojcze Nasz, któryś jest 
w Niebie, święć się imię 
Twoje, przyjdź Królestwo 
Twoje, jako w niebie, tak i 
na ziemi...
P
a
d
r
e
n
u
e
s
t
r
o
q
u
e
e
s
t
a
s
e
n
e
l
c
i
e
l
o
,
s
a
n
t
i
f
i
c
a
d
o
s
e
a
t
u
n
o
m
b
r
e
.
V
e
n
g
a
a
n
o
s
o
t
r
o
s
t
u
r
e
i
n
o
,
h
a
g
a
s
e
t
u
v
o
l
u
n
t
a
d
e
n
l
a
t
i
e
r
r
a
.
.
.
Tak się złożyło, że właśnie 
wtedy przerabialiśmy na 
zajęciach Starego człowieka 
i morze Hemingwaya. 
Niedawno jeszcze raz 
przeczytałem to opowiadanie 
w Bibliotece Publicznej 
Saskatoon. Moją pierwszą 
reakcją była mieszanka 
niezrozumienia i wzruszenia, 
ponieważ moja pamięć połą-
czyła dzieło literackie ze 
śmiercią rodziców. Nie 
potrafię wyobrazić sobie 
spadającego do morza 
samolotu. Ryk gasnących 
silników, świst, ogień, 
unoszące się na powierzchni 
szczątki ludzkie i bagaże - 
wszystko to przekracza 
granice mojej wyobraźni. 
Widzę jednak wielką rybę, 
przywiązaną do burty łódki, 
widzę, jak rekiny i inne ryby 
atakują ją, wy-szarpują 
wielkie kawały mięsa, aż w 
końcu zostaje z niej tylko 
szkielet. Widzę starego 
Santiago, który idzie w górę 
plaży, dźwigając spalony 
maszt niczym krzyż, nadal 
przeklętego, nadal salao. 
Czasami muszę karcić swoją 
pamięć i przypominać jej, że 
moi rodzice nie utonęli, że 
ciał nie znalazł rybak, ale że 
zginęli w katastrofie 
samolotowej i ich zwłok 
nigdy nie odnaleziono.
103
Było to pod koniec września, w drugim roku nauki 
w Mount Athos. Rozstałem się z nimi trzy tygodnie wcześ-
niej, po wakacjach, które spędziliśmy z nimi w Hawanie. 
Sekretarka dyrektora przerwała naszą lekcję geografii i po-
informowała nauczyciela, że dyrektor wzywa mnie do swego 
gabinetu. Gdy szliśmy w kierunku bloku administracyjnego, 
sekretarka milczała; odezwała się tylko raz, kiedy 
przecinaliśmy dziedziniec, skąpany w łagodnych promieniach 
słońca.
-	Piękna pogoda, prawda? - zagadnęła. - Nadal jest bar 
dzo ciepło...
-	Tak, tak - odparłem gorliwie, na moment 
skupiając 
uwagę na pogodzie.
Ta kobieta wiedziała - sądzę, że polecono jej, aby nic mi 
nie mówiła, ale ona jednak chciała coś powiedzieć.
Między Bożym Narodzeniem i świętem Trzech Króli niebo 
musiało być bezchmurne, bo przecież inaczej Mędrcy nie 
znaleźliby drogi do stajenki. Mateusz, Marek, Łukasz ani Jan 
nie wspominają o tym ani słowem, jestem jednak 
przekonany, że umierający na krzyżu Chrystus na pewno 
miał świadomość, jaka była wtedy pogoda - upalny, bez-
wietrzny dzień, chmury przesuwające się po niebie. W czasie 
godzin agonii wszystko było pewną stałą - cierpienie, drwiny 
żołdaków, zapomnienie, jakiego doznawał od Ojca, wszystko 
poza pogodą. Kiedy zatem rozmawiamy o pogodzie, temacie 
tak znanym naszym narządom mowy jak powietrze płucom, 
rozmawiamy o wszystkim, ponieważ pogoda, świadek 
wszystkich radości i tragedii, jest lustrem wszystkich naszych 
emocji. Mówiąc o pięknej, złotej jesieni, w głębi serca 
sekretarka dyrektora mówiła do mnie: „Bardzo mi cię żal, 
biedny, biedny chłopcze".
Zaskoczył mnie widok mojej ciotki, jedynej siostry matki, 
siedzącej w gabinecie. Znałem ją dość słabo, bo właściwie 
spotykaliśmy się tylko w czasie świąt Bożego Narodzenia. 
Przyjechała z Montrealu. Był tam także jakiś nieznajomy. To 
ciotka poinformowała mnie o śmierci rodziców, po francusku, 
w obecności Kanadyjczyków pochodzenia an-
104
bielskiego, którzy nie rozumieli jej słów, ale wiedzieli, co 
jnówi. Nie przypominam sobie, jak mi o tym powiedziała. 
Trochę później tego samego dnia usłyszałem 
informację o katastrofie w radiu. Nieznajomy mężczyzna 
był pracownikiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych. 
Dowiedziałem się, że moje życie nie ulegnie żadnej zmianie, 
że część pensji rodziców będzie przekazywana na moje konto 
i że oboje mieli dobre polisy ubezpieczeniowe; krótko 
mówiąc, materialny aspekt ich miłości będzie trwał. W 
odpowiednim czasie wdałem otrzymać rozmaite dokumenty, 
potwierdzające ten stan rzeczy oraz regularne wpłaty 
pieniężne. Czekało mnie też kilka spotkań z urzędnikiem 
ministerstwa, który od tamtej chwili miał zajmować się moją 
sprawą. Jeśli chodzi o uczucia, to byłem wtedy widzem w 
teatrze emocji. Siedziałem tam spokojnie, przyjmując 
wszystko w milczeniu i prawie obojętnie. Ciotka była zupełnie 
złamana bólem. Urzędnik i dyrektor mówili do mnie łagodnie, 
z wielką ostrożnością. Wszyscy spodziewali się, że wybuchnę 
płaczem, ale ja za wszelką cenę usiłowałem im pokazać, że 
potrafię sobie z tym poradzić, że nie będę płakał, ponieważ 
jestem dorosły. Najbardziej, o ile pamiętam, poruszył mnie 
fakt, że dyrektor szkoły zwracał się do mnie po imieniu. 
Nagle ogarnęła mnie głęboka wdzięczność i sympatia do tego 
człowieka - niewątpliwie był to jakiś przejaw syndromu 
sztokholmskiego.
Zapytali mnie, czy po pogrzebie chcę wrócić do Montrealu 
razem z ciotką. Powody, dla których miałbym tego pragnąć, 
oraz okres, jaki mieli na myśli, pozostały niewypowiedziane. 
Nie, odpowiedziałem. Rok szkolny dopiero się zaczął, 
mieszkałem w nowym budynku, z nowym współlo-katorem, 
tym razem nie Dusicielem z Bostonu, lecz Karolem, moim 
najlepszym przyjacielem, miałem mnóstwo zajęć, planów, 
prac i projektów do wykonania, mnóstwo grzanek do 
przypalenia o północy - w moje życie wpisana była rutyna, 
której nie chciałem zakłócić. Postanowiłem jednak pojechać 
do Montrealu na parę dni i poszedłem do pokoju, żeby 
spakować walizkę.
105
Moi rodzice nie byli w najmniejszym stopniu religijni, więc 
o religijnej ceremonii nie było mowy. Odbyła się tylko 
świecka ceremonia w domu pogrzebowym w Ottawie. 
Ponieważ ojciec był jedynakiem, cała rodzina składała się 
zaledwie z trzech osób, dwóch najbliższych i jednego powi-
nowatego: mnie, ciotki oraz jej męża. Na pogrzebie zjawiły 
się jednak tłumy - przyjaciele, którzy byli kolegami, koledzy, 
którzy byli przyjaciółmi, przyjaciele, którzy byli przyjaciółmi, 
znajomi, dawni sąsiedzi, pisarze, poeci, wydawcy, oficjalni 
przedstawiciele Ministerstwa Spraw Zagranicznych, w tym 
minister we własnej osobie, reprezentanci rządu kubańskiego, 
kilku ambasadorów z krajów hiszpań-skojęzycznych. Ulica 
została zakorkowana samochodami do tego stopnia, że nie 
można było przejechać i w końcu ktoś wezwał policję. 
Policjanci rozejrzeli się, zapytali, z jakiego powodu 
zgromadziło się tu tyle ludzi, zauważyli ministra i zamknęli 
ulicę, parkując u wjazdu duży policyjny samochód. Pamiętam 
policjantkę, która stała obok samochodu i ruchem ręki 
kierowała pojazdy w najbliższą ulicę.
Wszyscy kochali moich rodziców, którzy byli idealnymi 
przyjaciółmi, szefami, kolegami, studentami, uczniami i zna-
jomymi. Ambasador jednego z krajów Ameryki Łacińskiej, 
który wyglądał jak pokryta pęcherzami ropucha, w okularach 
w grubej oprawie z szylkretu, tak długo opowiadał o 
doskonałości mojej matki, kończąc wypowiedzią najwyraźniej 
najbliższą jego sercu i stanowiącą potwierdzenie jej urody 
(„pero lnmznda!"), że nie miałem cienia wątpliwości, iż gdyby 
go pocałowała, natychmiast przeniósłby się do raju dla 
ropuch. Jakaś sekretarka powiedziała mi, że ojciec był 
najlepszym, najbardziej wyrozumiałym i życzliwym szefem, 
jakiego miała w czasie swojej trzydziestodwuletniej pracy w 
Ministerstwie Spraw Zagranicznych, a słyszała, że matka była 
jeszcze milsza. Jakiś Kubańczyk z trzyosobową asystą 
wręczył mi list z kondolencjami od samego Fidela Castro, 
napisany ręcznie. Castro pisał, że strata, jakiej doznał, jest 
podwójna, ponieważ „he perdido a una amiga que 
representaba a un pais amigo" - „straciłem przyjaciół-
kę, która reprezentowała przyjaźnie nastawiony do mnie 
kraj".
Cieszyły mnie te tłumy oraz osobiste i oficjalne wyrazy 
smutku i współczucia. Wydawało mi się, że gdy tyle osób 
wyraża swój żal, moje własne cierpienie staje się lżejsze, 
zupełnie jakby można je było zważyć na kilogramy i wszyscy 
ci ludzie, biorąc na siebie po kawałku, mogli pozostawić mnie 
tylko z kilkugramowym obciążeniem. Starannie unikałem 
patrzenia na dwie trumny. Wiedziałem, że są puste i właśnie 
to było najgorsze.
Na różne sposoby uciekałem od świadomości śmierci 
moich rodziców. W życiu ludzi dorosłych śmierć rodziców 
jest zwykle procesem powolnego znikania najpierw jednego, 
później drugiego z nich, a także bolesnym przypomnieniem 
własnej śmiertelności. Śmierć rodziców to jakby echo kroków 
zbliżającej się śmierci, lecz ja wciąż byłem pełny tej głupiej, 
niezwyciężonej młodości. Nagła, obca i niezrozumiała śmierć 
rodziców była dla mnie nie biciem dzwonu, ale kolejnym 
etapem rozwijającego się i podlegającego ciągłym zmianom 
życia.
Kolejnym czynnikiem, który leżał u podstaw mojego śle-
pego uporu, było środowisko, w jakim wtedy żyłem. Smutek 
i łzy nie pasowały do Mount Athos, ponieważ to miejsce nie 
miało żadnego związku z moją stratą. Trudno byłoby znaleźć 
różnicę między Mount Athos, szkołą z internatem i Mount 
Athos, sierocińcem. Szczerze mówiąc, sierociniec okazał się 
lepszym, przyjemniejszym miejscem pobytu. Nauczyciele, 
którzy wcześniej odnosili się do mnie najzupełniej obojętnie, 
po śmierci rodziców zaczęli się uśmiechać i zdradzać żywe 
zainteresowanie moimi postępami w nauce. Wrogowie i 
młodociani bandyci cofnęli się nagle, jakby moje sieroctwo 
było niewidzialną tarczą. Stałem się nietykalny. Tamten rok w 
Mount Athos był zdecydowanie łatwiejszy od poprzedniego.
Pamiętam Święto Dziękczynienia. Niezdarne czułości ciot-
ki były dla mnie nie do zniesienia, poza tym nie chciałem tak 
wcześnie wracać do Montrealu. Postanowiłem, że spę-
106
107
dzę długi weekend w pustej szkole, razem z Karolem i Mi-
chaelem, którzy mieszkali zbyt daleko od domu, aby wy-
bierać się w podróż, i wcale nie byłem z tego powodu nie-
szczęśliwy.
Kierownictwo szkoły uznało jednak, że chłopiec, który 
dopiero co stracił rodziców, zasługuje na coś lepszego. Tak 
więc, właśnie z mojego powodu, całej naszej trójce powie-
rzono opiekę nad znajdującym się dwa kilometry od szkoły 
domem pana Broughtona, który wyjechał razem z rodziną. 
Pan Brougthon miał zwierzęta - osiołki, owce, kozy, kurczęta 
i kota imieniem Szekspir - które musieliśmy karmić. To 
wtedy, podając osłom słomę, odkryłem, że słoma i siano to 
dwie różne rzeczy. Lubiłem patrzeć, gdy kurczaki dziobały 
ziarno szybkimi, precyzyjnymi ruchami, trochę jak automaty. 
Chodziliśmy na długie spacery wzdłuż brzegu jeziora Ontario. 
W kamiennym domu Broughtonów znajdowało się mnóstwo 
przedmiotów, które chętnie gromadzą ludzie prowadzący 
osiadły tryb życia, przedmiotów, dzięki którym dom 
oddycha i żyje nawet wtedy, kiedy nie ma w nim 
gospodarzy. Pan Broughton posiadał kilka reprodukcji prac 
kanadyjskiego malarza Davida Blackwooda, 
przedstawiających do głębi poruszające sceny z trudnego, 
czasami przerażającego życia nowofundlandzkich rybaków i 
ich rodzin, szkiców nakreślonych często zaledwie kilkoma 
pociągnięciami czarnej kredki lub węgla i kredy, 
rzadko z niewielkimi plamami koloru, na przykład czerwieni 
otaczającej płonący dom. Któregoś wieczoru ostrożnie zdjęli-
śmy szkice Blackwooda ze ścian, zanieśliśmy je do swojej 
sypialni, zapaliliśmy świece i patrzyliśmy na nie tak długo, że 
prawie wpadliśmy w trans hipnotyczny i zaczęło nam się 
wydawać, że to my jesteśmy rozbitkami, którzy umierają z 
głodu na rzuconej na środek oceanu szalupie ratunkowej, lub 
ludźmi, którzy biegną na wzgórze, gdzie płonie ich dom. 
Szekspir przez cały czas spokojnie leżał w moich ramionach. 
Spędziłem w domu pana Broughtona wspaniałe cztery dni, a 
każda chwila była intensywna i godna zapamiętania.
Tak czy inaczej, co właściwie mogłem zrobić? 
Płakać vv obecności innych chłopców? Szlochać w 
objęciach nauczycieli, którzy dopiero niedawno zauważyli, że 
istnieję? I w ten sposób zniweczyć moją świeżą nietykalność?
Kiedy myślałem o tragedii, jaka mnie dotknęła, powta-
rzałem sobie: „Zginęli razem i to wydaje mi się bardzo ważne. 
To sprawia, że ich życie jest pełne, niepotrzaskane na 
kawałki, czyste, bez żadnych odpadów. I umarli szybko, czyli 
bezboleśnie. Mieli szczęśliwe życie i wiele sukcesów. N%dy 
więcej ich nie zobaczę, ale będę o nich pamiętał i rozmawiał z 
nimi w wyobraźni, a to prawie tak samo dobre jak prawdziwa 
rozmowa".
Kilka razy rozpłakałem się pod prysznicem, lecz ogólnie 
biorąc, udało mi się zepchnąć smutek do ciemnej piwnicy 
świadomości, gdzie żył nadal i przynosił skutki, którymi na 
pewno z przyjemnością zajęliby się freudyści.
Na początku ostatniego semestru zdałem sobie sprawę, że 
zbliżam się do końca taśmy produkcyjnej procesu edukacji. 
Widniejąca na horyzoncie jutrzenka wolności obudziła w 
moim sercu uczucie niepewności, ale szybko sobie z tym 
poradziłem. Dokonałem przeglądu stu milionów rzeczy, jakie 
niebawem-osiemnastoletni-chłopak mógłby robić w życiu, i 
doszedłem do wniosku, że będę kształcił się dalej. 
Przeczytałem informatory różnych uczelni (mniej więcej w 
taki sam sposób, jak wcześniej informatory szkół średnich), 
wybrałem trzy uniwersytety w Ontario i starannie wypełniłem 
standardowe formularze komputerowe. Dokonawszy 
bezpiecznego ograniczenia swojej wolności, poczułem się 
znacznie lepiej.
Osieroceni jedynacy nie dostają wielu listów. Codziennie 
patrzyłem na chłopców, trzymających w rękach grube ko-
perty lub, co było jeszcze gorsze, obiecująco duże paczki. 
Przestałem zaglądać do swojej skrzynki. Po co miałem ją 
otwierać, skoro wewnątrz mogłem zobaczyć tylko pusty 
wszechświat i usłyszeć jedynie głośny dźwięk 
zasysania
108
109
w pustce? W szkole pocztą zajmowała się przyjaźnie nasta-
wiona do ludzi i świata, gadatliwa pani Saunders. Co tydzień 
dostawała do pomocy jednego z uczniów, który w porze 
lunchu razem z nią sortował przesyłki i wkładał je do 
skrzynek. Kiedy nadeszła moja kolej, poprosiłem o zwol-
nienie z tego obowiązku.
Właśnie drażliwa sprawa poczty stała się przyczyną in-
cydentu, o którym nie wspominałbym tutaj, gdyby nie fakt, 
że to tamtego dnia wieczorem, masturbując się pod prysz-
nicem, pierwszy raz zauważyłem, że moja erekcja jest trochę 
mniejsza.
Ogrodnik znalazł w krzakach list od mojej ciotki, krótki i 
raczej niezbyt interesujący, szczerze mówiąc, niemniej jednak 
bardzo cenny, wysłany trzy tygodnie wcześniej i otworzony.
Odszukałem panią Saunders i zapytałem, który chłopiec 
wtedy dla niej pracował.
-	Trzy tygodnie temu? Zaraz, zaraz... Chyba 
Arthur... 
Tak, na pewno Arthur.
-	Jaki Arthur?
-	Arthur Fenton. 
Fenton?
Parę słów o Fentonie: był paskudnym, nieznośnym gów-
niarzem. Tylko on jeden nie przestrzegał długiego, ogłoszo-
nego po śmierci moich rodziców zawieszenia broni, jakim 
objęta była moja skromna osoba. Nienawidziłem go z całego 
serca, z wzajemnością. Sądzę, że nasze stosunki były idealną 
ilustracją banalnego określenia: „zderzenie całkowicie 
odmiennych osobowości". Fenton był niedojrzały, eg-
zaltowany, arogancki, zepsuty i rozpuszczony - nikt go nie 
lubił. Powinien był zostać najbardziej rasowym zerem, 
chrześcijaninem wydanym na żer lwom w cyrku cezara 
Croydona, ale Fenton także zaliczał się do nietykalnych -jego 
rodzice byli obrzydliwie bogaci. (Kiedyś odwiedzili szkołę i 
objechali cały jej teren rolls-royce'em z szoferem. Ich mały 
Arthur truchtał wtedy z jednej strony samochodu, natomiast 
wiecznie szukający sponsorów dyrektor z dru-
giej. Patrząc na Papę Fentona, na jego drogi garnitur, dzięki 
Ictóremu obwisły brzuch i słabe, przygarbione ramiona 
wyglądały niezwykle elegancko, na jego jedwabny, nowiutki i 
nieskalany krawat oraz oddany mu do dyspozycji mikrofon z 
megafonem, nagle pojąłem gorączkowy pośpiech 
zbrodniczego Poi Pota, szybką jak uderzenie radość, płynącą 
z aktów czerwonego terroryzmu i przypływ adrenaliny, jaki 
musiał odczuwać Józef Stalin. Ach, gdyby tak mieć w ręku 
uzi i skosić tych Fentonów jedną skuteczną serią!). Nie 
miałem cienia wątpliwości, że Fenton musiałby podpalić Billa, 
ukochanego basseta dyrektora, żeby ten ostatni zdobył się na 
pełne dezaprobaty chrząknięcie.
Ale mnie nic to wszystko nie obchodziło. Nie bałem się go - 
ostatecznie daleko mu było do Croydona i doskonale 
wiedziałem, że jestem od niego silniejszy. Zamierzałem wy-
drzeć mu powieki, wyrwać uszy z czaszki, zgruchotać młot-
kiem wszystkie kości w jego ciele, zamierzałem... Wyszedłem 
z pokoju, w którym pani Saunders rozdzielała pocztę, z 
zaczerwienioną twarzą i pulsującym bólem głowy.
Wyobraźcie sobie taką sztukę teatralną:
OSOBY DRAMATU:
NIEPRZYTOMNA WŚCIEKŁOŚĆ - siedemnastoletni chłopiec 
DENERWUJĄCA NIEDOJRZAŁOŚĆ - siedemnastoletni 
chłopiec POSTAĆ DRUGOPLANOWA - siedemnastoletni 
chłopiec SCENA: klatka schodowa
(POSTAĆ DRUGOPLANOWA stoi z boku sceny, DENERWUJĄ-
CA NIEDOJRZAŁOŚĆ zbiega po schodach. Kiedy DENERWU-
JĄCA NIEDOJRZAŁOŚĆ przystaje na małym podeście, NIE-
PRZYTOMNA WŚCIEKŁOŚĆ wchodzi na scenę, 
trzymając w ręku list, i zauważa DENERWUJĄCĄ 
NIEDOJRZAŁOŚĆ. NIEPRZYTOMNA WŚCIEKŁOŚĆ wbiega na 
podest, staje przed NIEDOJRZAŁOŚCIĄ i zagradza mu drogę. 
Obaj przerzucają się zdaniami głosem pełnym napięcia i 
gniewu, ale nie krzyczą). NIEPRZYTOMNA WŚCIEKŁOŚĆ 
(podnosi kopertę i mierzy NIEDOJRZAŁOŚĆ rozwścieczonym 
wzrokiem): Co to niby jest? Dlaczego wziąłeś list i otworzyłeś 
go?
110
111
DENERWUJĄCA NIEDOJRZAŁOŚĆ: Biorę na siebie pełną od-
powiedzialność za to, co się stało.
WŚCIEKŁOŚĆ: Chcę wiedzieć, dlaczego wziąłeś mój list!
NIEDOJRZAŁOŚĆ: Biorę na siebie pełną odpowiedzialność 
za to, co się stało.
WŚCIEKŁOŚĆ (opiera dłoń na piersi NIEDOJRZAŁOŚCI i 
powoli popycha go pod ścianę): Nie rób tego nigdy 
więcej!
NIEDOJRZAŁOŚĆ: Uważaj, bo zaraz tak cię zdzielę, że 
polecisz pod tamtą ścianę!
WŚCIEKŁOŚĆ: Akurat!
(WŚCIEKŁOŚĆ przechodzi na środek sceny. NIEDOJRZAŁOŚĆ 
idzie za nim).
NIEDOJRZAŁOŚĆ: Dupek z ciebie!
(NIEDOJRZAŁOŚĆ zadaje WŚCIEKŁOŚCI cios w twarz i odwraca 
się. WŚCIEKŁOŚĆ chwyta go za ramiona i powala na ziemię, 
lecz sam pozostaje w pozycji stojącej. WŚCIEKŁOŚĆ wpatruje się 
w NIEDOJRZAŁOŚĆ, ale nic nie robi. NIEDOJRZAŁOŚĆ 
podnosi się z podłogi. WŚCIEKŁOŚĆ patrzy na niego, lecz nadal 
nic nie robi).
POSTAĆ DRUGOPLANOWA (wtrącając się): Powinniście dać 
sobie spokój, chłopaki.
(Exeunt omnes).
KURTYNA
Nie byłem w stanie go uderzyć. Mimo całej wściekłości i 
wbrew wszelkim moim oczekiwaniom nie byłem w stanie go 
uderzyć. Położyłem rękę na jego piersi i popchnąłem go pod 
ścianę, która znajdowała się najwyżej pół metra za jego 
plecami, i to wszystko, dalej nie umiałem się posunąć. 
Zszedłem na dół - odsunąłem się od niego - ponieważ 
ogarnęło mnie uczucie okropnego zagubienia. Nawet gdy 
uderzył mnie w twarz (a przecież policzek to 
uderzenie w duszę, atak nie na prowincjonalny brzuch czy 
nogę, ale na stolicę ciała), nawet wtedy nie mogłem go 
uderzyć. Myślałem: „Teraz mogę go uderzyć, mam do tego 
prawo", lecz zdołałem tylko zmusić go, żeby położył się na 
podłodze. Nie powaliłem go na ziemię, tylko zmusiłem do 
położenia
się na podłodze, z obu stron podpierając go ramionami. Kiedy 
już leżał, zauważyłem, że jego głowa znajduje się bardzo 
blisko kaloryfera i pomyślałem: „Gdybym grzmotnął g° w 
twarz kolanem, uderzyłby głową w kaloryfer". Tak czy 
inaczej, nie potrafiłem tego zrobić. Gdy się podnosił, przez 
głowę przemknęła mi myśl: „Teraz z łatwością mógłbym go 
skopać", ale nie zrobiłem tego. Kiedy już stał, pomyślałem: 
„Teraz mogę go uderzyć! Już stoi, więc nie będzie to nie 
faif/'. Jednak nie umiałem tego zrobić. I tak to się skończyło.
Poszedłem posiedzieć sam w kaplicy. Byłem jednocześnie 
oszołomiony i pełen uniesienia. Me potrafiłem go uderzyć. 
Co za zdumiewające odkrycie! W dodatku całkowicie 
nieoczekiwane! Moja antypatia do Fentona rozwiała 
się w jednej chwili jak dym. Rozmyślałem o nim, wracałem 
do najgorszych związanych z nim wspomnień, do spotkań, po 
których długo chodziłem chory z wściekłości, i marzyłem, 
żeby torturować go godzinami, w wyjątkowo wyrafinowany 
sposób. Teraz sięgałem do magazynu tych chwil bez cienia 
złości czy irytacji.
W następnych dniach starannie unikałem Fentona, lecz po 
paru dniach odkryłem, że jego obecność wcale mnie już nie 
denerwuje. W ostatni dzień roku szkolnego pożegnałem się z 
nim zupełnie spokojnie.
Tamtego wieczoru po konfrontacji z Fentonem, tuż przed 
wygaszeniem świateł, poszedłem wziąć prysznic i oddałem się 
mojej sekretnej rozkoszy. I właśnie wtedy to zauważyłem. 
Byłem pewny, że wcześniej ruch mojej ręki był szybszy, lecz 
myśl zaraz wymknęła mi się spod kontroli -doznałem tak 
silnego orgazmu, że o mało nie zemdlałem. Nogi mi się trzęsły 
i nie upadłem tylko dlatego, że oparłem się o ścianę kabiny. 
Zanim przyszedłem do siebie, mój penis zaczął już tracić 
sztywność i poczułem, że jestem gotowy do snu.
Przyszedł dzień zakończenia szkoły, wreszcie i za szybko. 
Przyglądałem się wszystkim rodzicom. Wybrałem się

112
113
na spacer po całej szkole, żeby ostatni raz popatrzeć na zna-
jome kąty. Miałem dosyć tego miejsca, naprawdę - odbiciem 
tego faktu było pogorszenie się moich ocen w ostatnim 
okresie nauki. Mało brakowało, a oblałbym fizykę. Nie 
brałem też udziału w zwykłych uroczystościach związanych z 
ukończeniem szkoły średniej.
Ale co miałem zrobić ze sobą po Mount Athos? Mimo 
wszystkich minusów, smutków i uciążliwości, był to jedyny 
zorganizowany dom, jaki miałem. Spokojnie siedziałem w 
pokoju, odartym ze wszystkich rzeczy osobistych moich i 
Karola. Poszedłem do łazienki i spojrzałem na długi rząd 
umywalek, kabin z miskami klozetowymi, pryszniców, do 
których odpływowych kratek spłynęło tyle wody, 
mydła i spermy. Ogarnąłem wzrokiem sale zajęciowe i 
gimnastyczne, boiska, trochę zaniedbany basen, korty do gry 
w squa-sha, jadalnię i kaplicę. Stanąłem pod kamiennym 
krzyżem i długo patrzyłem na to wszystko. Pamięć jest jak 
klej -przytwierdza cię do różnych rzeczy, nawet do tych, 
które wcale ci się nie podobają.
Jak na ironię, ostatecznie zdecydowałem się na uniwersytet 
położony najbliżej Mount Athos, zaledwie pół godziny drogi 
od mojej szkoły, lecz taki, gdzie wybierała się stosunkowo 
najmniej liczna grupa świeżo upieczonych Starych Kumpli - 
mały, sympatyczny Uniwersytet Ellis. Wiedziałem już więc, 
co będę robił od września, i niecierpliwie czekałem na 
początek roku akademickiego, ale w dzień ukończenia szkoły 
średniej czerpałem z tego niewielką pociechę. Długie lato 
otwierało się przede mną niczym przerażająca otchłań. 
Zastanawiając się, jak je spędzić, musiałem się także 
zastanawiać, jak spędzić życie.
Wsiadłem do samochodu ciotki i ujrzałem, jak Mount 
Athos znika za tylnym oknem.
Czułem, że jestem fatalnie przygotowany do życia.
Moja ciotka mieszkała w portugalskiej dzielnicy Montrealu, 
gdzie aż roiło się od portugalskich restauracji, sklepów i 
agencji turystycznych. Kilka dni po przyjeździe przy-
'
padkiem zajrzałem do jednej z takich agencji. Właściwie 
niczym nie różniła się od innych, które już widziałem - po-
mieszczenie sprawiało wrażenie zaniedbanego i zagraconego, 
tylna ściana była kiczowatą kompozycją stiuków, które miały 
oddawać ducha Portugalii, meble i plakaty reklamowe 
wyglądały tak, jakby wykonano je w latach sześćdziesiątych, 
a troje siedzących przy biurkach ludzi miało wygląd typowych 
przepracowanych i źle opłacanych urzędników. W oknie 
wyeksponowana była duża, barwna mapa Portugalii, a na niej 
zdjęcia i rysunki przedstawiające najbardziej atrakcyjne 
miejsca, połączone czarnymi kreskami z odpowiadającymi im 
punktami na mapie.
Myślę, że na mojej decyzji zaważył prostokątny kształt 
Portugalii. Lubię prostokątne kraje, gdzie ludzka wola prze-
zwycięża topografię. Podejrzewam, że gdyby wtedy moje 
oczy spoczęły na mapie Hiszpanii, Franq"i czy Australii, 
spędziłbym lato w Montrealu, lecz w tej sytuacji, ponieważ 
nie musiałem pracować i nie chciałem mieszkać u ciotki, 
natychmiast podjąłem decyzję. Nie była to próba „odnale-
zienia" samego siebie, ale ukłon w stronę uroku geometrii. 
Tydzień później wszedłem na pokład samolotu linii TAP, 
lecącego do Lizbony.
Na początku nie mogłem tego znieść. Nie mogłem znieść 
faktu, że podróżuję sam, całkiem sam. W każdym nowym 
mieście żołądek ściskał mi się z niepokoju, dopóki nie zna-
lazłem jakiegoś miejsca do mieszkania, zwłaszcza jeżeli dzień 
chylił się już ku końcowi (czyli zaraz po dwunastej w 
południe). Sama myśl, że mógłbym przyjechać do obcego 
miasta w nocy, budziła we mnie głębokie przerażenie. 
Zdarzyło się to raz, w Tomarze. Szedłem ulicami szybko, w 
napięciu, zupełnie jakbym nagle znalazł się w mieście 
rządzonym prawem stanu wojennego, już po godzinie poli-
cyjnej. Po krótkich poszukiwaniach znalazłem coś, co wy-
glądało na tani hotel. Pomyślałem, że na podstawie pełnego 
desperacji wyrazu mojej twarzy kierownik zażąda ode 
mnie fortuny, lecz on, ku mojemu zaskoczeniu, podał bar-
114
115
dzo rozsądną cenę i zaprowadził mnie do przyjemnego 
pokoju. Szybko zorientowałem się, że dookoła tego po-
mieszczenia biegł korytarz, kwadratowy korytarz okalający 
kwadratowy pokój. Nietrudno się domyślić, co można było 
zobaczyć z okien, a panująca wewnątrz duchota wydawała 
się nie do pokonania. Tak czy inaczej, było to schronienie i 
wreszcie poczułem się bezpieczny.
Po pewnym czasie zacząłem lepiej sobie radzić z prak-
tycznymi szczegółami, związanymi z podróżowaniem, i 
przyjemności, jakie przeżywałem w ciągu dnia, zepchnęły w 
głąb podświadomości nocne niepokoje. Portugalia jest 
wspaniałym małym krajem, szczególnie jej północna część. 
Wywiozłem stamtąd wyłącznie bardzo miłe wspomnienia. 
Podobnie jak w czasie wypraw do innych krajów, zdobyłem 
też bogatą, głęboką wiedzę o miejscowych zwyczajach, 
gustach i dźwiękach, literaturze, historii i polityce oraz wiele 
doświadczeń osobistych i publicznych; później powoli 
zapomniałem o tym wszystkim, lecz teraz, gdy mówię o 
Portugalii, zapamiętane obrazy, nazwy i nazwiska wracają do 
mnie posłusznie - zastanawiający Pessoa, Alfama, Coimbra, 
Nazare, Henryk Żeglarz, Sagres, Camoes - trochę jak 
przyjemny posmak. Podróże w pojedynkę przypominają 
długie, wydłużające się w nieskończoność sny na jawie. 
Ogląda się widoki, obserwuje ludzi, podziwia scenerię, ciągle, 
we własnym czasie i tempie wymyślając własne towarzystwo 
i własne scenariusze. Jest to jedyny sposób odbywania 
podróży, oczywiście jeżeli ktoś potrafi znieść stałą samotność, 
czego ja często nie potrafiłem. Na szczęście zawsze można 
liczyć na łatwo zawierane przyjaźnie z przypadkowymi 
towarzyszami podróży, przyjaźnie, które trwają godzinę lub 
trzy dni, kończące się zaraz po posiłku lub jeździe pociągiem, 
prawdziwe kopalnie pożytecznych informacji, zawsze 
zdobywanych w czasie rozmów, zaczynających się od 
pytania: „Skąd jesteś?", i kończących się uczciwym, prostym: 
„Cześć", najczęściej wypowiadanym w chwili, gdy człowiek 
ma ochotę skręcić w lewo, nie w prawo.
Patrzyła na mnie uważnymi oczami, osadzonymi w sku-
pionej, otwartej twarzy. Nic nie mówiliśmy, ale dzięki temu 
sytuacja była tym bardziej przejrzysta. W niewyjaśniony 
sposób nasze głowy zbliżyły się do siebie, a nasze wargi ze-
tknęły się i dopasowały trochę niezgrabnie, języki wysunęły 
się i musnęły. Potem ona cofnęła się, a ja pobiegłem złapać 
autobus.
Nawiązaliśmy kontakt. To był mój pierwszy pocałunek. 
Między dwoma autobusami... Spacer... Mały, opustoszały 
park... Dziewczyna, która uśmiechnęła się do mnie z okna na 
pierwszym piętrze i zaraz zeszła na dół... Rozmowa złożona 
raczej z uśmiechów i odgadywania niż słów... A potem...
Niezwykłe, niesamowite. Jak meteoryt.
Im mniejszy był mój penis w stanie erekcji, tym inten-
sywniej przeżywałem rozkosz. Codziennie rano swędziała 
mnie pierś. Kiedy się drapałem, włosy gęstą zamiecią sypały 
się na prześcieradło.
W Batalha znajduje się imponujący klasztor dominikański, 
ufundowany w 1388 roku przez króla Jana I Wielkiego dla 
upamiętnienia jego zwycięstwa nad Hiszpanią w bitwie pod 
Aljubarrota, która to wiktoria zagwarantowała Portugalii 
niepodległość. Wynająłem pokój prawie w cieniu klasztornych 
murów. Wszedłem do restauracji, żeby dowiedzieć się, jak 
dotrzeć do jakiegoś miejsca i stojąca za ladą dziewczyna 
zapytała, czy szukam pokoju. Przeszliśmy na drugą stronę 
ulicy i stanęliśmy przed jednopiętrowym, białym budynkiem. 
Pokój, który mi pokazała, znajdował się na pierwszym 
piętrze, w końcu korytarza i chociaż był mały, z oknami 
wychodzącymi na ulicę, a nie na opactwo, jego proporcje 
wydały mi się bardzo miłe dla oka, poza tym był 
czysty i przyjemnie umeblowany. Co więcej, wszystko 
wskazywało na to, że będę jedynym mieszkańcem tej części 
domu. Nie musiałem też targować się o cenę, bo od początku 
była niewygórowana.
116
117
Mieszkałem w tym pokoju trzy tygodnie, dłużej niż 
gdziekolwiek indziej w Portugalii.
Pokój koił i uspokajał swoją klasztorną prostotą. Był pro-
stokątny, podobnie jak cały kraj. Drzwi i okno znajdowały się 
w przeciwległych ścianach, tych węższych, drzwi dokładnie 
pośrodku, okno bardziej z lewej. Pokój miał dokładnie cztery 
rzucające się w oczy cechy: po lewej stronie od wejścia stało 
metalowe łóżko z nierównym, lecz mimo wszystko znośnym 
materacem, który nie służył jako schronienie całej kolonii 
pluskiew; dalej, w kącie, umywalka z kranem z bardzo 
zimną wodą (tylko i wyłącznie), znad której, myjąc się, 
można było wyglądać przez okno; naprzeciwko umywalki 
rozeschnięta szafa z wiecznie skrzypiącymi drzwiczkami oraz 
usianym czarnymi plamkami lustrem, którego pofalowania 
zniekształcały odbicie; i wreszcie, naprzeciwko łóżka i na skos 
od umywalki, pozbawiony szuflady stół i proste krzesło. 
Ściany były nagie i tak zwyczajne, że nie pamiętam już, jak 
wyglądały, kamienna podłoga zimna, poza małym 
prostokątem przykrytym wytartym dywanem, który 
przesuwałem w zależności od tego, gdzie i co akurat robiłem.
Pokochałem ten nagi, skromny pokój i myślę, że z radością 
mieszkałbym tam do końca życia.
Większą część dnia spędzałem u siebie, dzieląc czas mię-
dzy łóżko, na którym czytałem, spałem i masturbowałem się; 
biurko, przy którym pisałem dziennik (był to jedyny 
przypadek, kiedy robiłem codzienne zapiski z podróży -
szybko się go pozbyłem, bo nie jestem w stanie pamiętać, co 
działo się ze mną w każdej chwili dnia); umywalkę, nad którą 
myłem zęby i twarz; oraz szafkę, gdzie na półkach starannie 
ułożyłem przywiezione ubrania (było ich za dużo) i gdzie 
przed lustrem często stawałem nago i przyglądałem się sobie. 
Wychodziłem z pokoju tylko po to, by skorzystać z toalety, 
nacieszyć się bardzo skromną ilością gorącej wody, która była 
w bojlerze nad prysznicem tylko rano, zjeść coś oraz pójść na 
spacer do opactwa, co robiłem codziennie. Popołudnia 
spędzałem w pięknym ogrodzie na
wewnętrznym dziedzińcu, chodząc pod arkadami lub siedząc 
w cieniu jednego z łuków i czytając książkę (poemat Luizjady 
Camoesa) albo patrząc na kwadratowy teren, obsadzony 
różnymi kwiatami, krzewami i małymi drzewkami. Bąki 
bzyczały w złotym świetle, spokojne i obojętne na przygody 
tego świata niczym mnisi. Godziny mijały powoli, odmierzane 
jedynie zmieniającymi się liniami cieni, wskazówkami 
niewidzialnego zegara, który każdym drgnieniem swego 
mechanizmu odmieniał naturę klasztoru.
Gdybym miał wyliczyć z pamięci jakieś symptomy (jeśli 
można użyć tego słowa w odniesieniu do stanu, który prze-
cież chyba jednak nie był chorobą), to przypominam sobie 
cztery:
1)	Coraz wyższy ton mojego głosu.
2)	Lekki ból w biodrach. Czułem się lepiej, gdy spacero 
wałem po opactwie albo rozciągałem mięśnie.
3)	Zniknięcie trądziku. Najpierw wygląd skóry gwałtow 
nie się pogorszył, głowa bolała mnie od wszystkich 
tych 
ropnych wyprysków na czole, a szyja przypominała 
szy 
ję indyka, potem zaś, dosłownie w ciągu dwóch dni, wąg 
ry kompletnie zniknęły. Trądzik, ta przeklęta dolegliwość, 
oraz towarzysząca mu skłonność do przetłuszczania się skó 
ry zniknęły z mojego życia podczas pobytu w Portugalii, po 
zostawiając normalną, satynowogładką cerę. Pamiętam, jak 
stałem przed lustrem i czubkami palców badałem nową 
twarz. Piekło wreszcie się skończyło, wreszcie się skończyło. 
Wreszcie mogłem patrzeć ludziom prosto w oczy, wreszcie 
mogłem się do nich uśmiechać. Stałem się nową osobą, po 
dwójnie nową.
4)	Namiętność do słodkich ziemniaków. To zabawne, że 
wielkie zmiany w życiu pojawiają się wraz z pewnymi 
upodobaniami kulinarnymi. Restauracyjka po drugiej stro 
nie ulicy była małym, bezpretensjonalnym lokalem z dwu 
osobowym personelem, złożonym z dziewczyny, która po 
kazała mi pokój i pełniła rolę kelnerki oraz barmanki, i jej 
ojca, kucharza. Czasami widywałem także matkę, ale wy 
daje mi się, że ona pracowała gdzie indziej. W menu było
118
119
zwykle to, co ojciec kupił na targu i miał ochotę ugotować. 
Szybko przywykłem jadać tam posiłki i zaprzyjaźniłem się z 
nimi, posługując się uśmiechem i językiem migowym. Zwykle 
żywo gestykulowałem i pomagałem sobie hiszpańskim. Kiedy 
ojciec dowiedział się, że jestem Kanadyjczykiem, postanowił 
przygotować coś z kuchni północno-ame-rykańskiej, w 
każdym razie w jego pojęciu.
Mniej więcej dwa dni po tym, jak powiedziałem im, że 
pochodzę z Kanady, na moim talerzu pojawił się słodki 
ziemniak, właściwie tylko jako dodatek do dania głównego i 
chyba jedynie ze względu na kolor. Leżał na brzegu talerza, 
miękki i pomarańczowy, obok równo pokrojonych plastrów 
pieczeni wieprzowej w ciemnym sosie i białych wzgórków 
ziemniaczanego puree. Gdyby nie przyjazne, wyczekujące 
spojrzenia dwojga gospodarzy, możliwe, że nawet bym go nie 
tknął. Jadłem to warzywo już wcześniej, chociaż nie mogłem 
sobie przypomnieć kiedy i przyjąłem, że dlatego nie 
pamiętam, ponieważ mi nie smakowało. Myślałem, że teraz 
będzie podobnie, ale stało się zupełnie inaczej. Ledwo 
wziąłem do ust malutki kawałek, a już otworzyłem szeroko 
oczy ze zdumienia i zachwytu, i z mojego gardła wyrwało się 
głośne, spontaniczne „Hmmmmmmmm!". Pochłonąłem całą 
porcję w jednej chwili. Nigdy wcześniej nie jadłem nic równie 
smacznego. Nadal uważam, że ta eksplozja niezwykłego 
aromatu w ustach była szczytowym momentem kariery moich 
kubeczków smakowych. Wylewnie pochwaliłem ojca-
kucharza, wynosząc pod niebiosa jego sposób przyprawienia i 
podania warzywa. Następnego dnia poprosiłem o więcej, a 
wieczorem długo wspominałem boski smak tego cudownego 
ziemniaka, jego jasnopomarań-czową barwę i kremową 
konsystencję. Szczerze żałowałem, że nie zamówiłem go na 
śniadanie. Kiedy następnego dnia dzwony w katedrze 
obwieszczały południe, zacząłem się ślinić jak pies Pawłowa. 
Poprosiłem kucharza, żeby przygotował słodkie ziemniaki na 
obiad, większą porcję, bardzo proszę. A potem na śniadanie.
Smakowałem Batalhę, syciłem się nią, jedząc 
słodkie
ziemniaki. Nie chciałem żadnych przekąsek, dodatków, so-
sów, deserów - przez prawie dwa tygodnie codziennie jadłem 
słodkie ziemniaki. Miejscowi uważali, że mam źle w 
głowie, oczywiście, byłem jednak cudzoziemcem, a więc 
traktowali mnie z łagodną pobłażliwością. Niektóre z naj-
bardziej znaczących i trwałych mitów (oraz problemów) 
dwudziestego wieku są tożsame z mylnym obrazem obco-
krajowców, a więc także ich krajów, obrazem, który sami 
tworzymy. W tym wypadku w poważnym stopniu przy-
czyniłem się do stworzenia zafałszowanego obrazu mojej 
ojczyzny. W umysłach Messiao Do Campo i jego córki Ga-
briele Kanada na zawsze pozostanie ściśle związana ze słod-
kim ziemniakiem.
Cela s'est termine au	Wszystko dokonało się
cours d'une nuit. Je me suis w ciągu jednej nocy. 
reveillee soudainement.	Obudziłem się nagle. Nie
Je ne sais pas pourąuoi, ni pamiętałem, co mi się śniło 
a quoi je revais. Je me suis i dlaczego się ocknąłem, 
dressee. Tout etait confus. Je Usiadłem. Nie wiedziałem, 
ne me souvenais de rien, ni co się ze mną dzieje. Nie 
de mon nom, ni de mon age, mogłem sobie przypomnieć, 
ni ou j'etais. Uamnesie	jak się nazywam, ile mam
totale. Je savais que je	lat ani gdzie jestem -
pensais en francais, ca au kompletna amnezja. 
moins, c'etait sur. Mon	Wiedziałem, że myślę
identite etait liee a la langue w języku angielskim, akurat 
francaise. Et je savais aussi co do tego nie miałem 
que j'etais une femme.	żadnych wątpliwości. Moja
Francophone et femme,	tożsamość była związana
c'etait le coeur de mon	z językiem angielskim,
identite. Je me suis	Wiedziałem również, że
souvenue du reste, les	jestem kobietą, to także było
accessoires de mon identite, całkiem jasne. Mówiłem po 
seulement apres un bon	angielsku i byłem kobietą -
moment d'hesitation. Ce	taki był rdzeń mojej
dont je me rappelle le plus osobowości. Reszta, zwykłe 
clairement de cet etat de	dodatki, pojawiła się kilka
120
121
confusion, c'est le sentiment sekund później, po 
qui m'est venu apres, que pewnych poszukiwaniach 
tout allait bien. J'ai regarde w głębi umysłu. Z całego 
la chambre autour de moi. tego pomieszania 
Un sentiment de quietude najdokładniej pamiętam 
m'envahit, profond, si	uczucie, które ogarnęło
profond, a en perdre	mnie trochę później,
conscience. J'etais en train świadomość, że wszystko 
de me rendormir. Je me suis jest w porządku, 
allongee sur le cóte, j'ai tire Rozejrzałem się po 
le drap jusqu'a ma joue, et je ciemnym pokoju. Poczułem 
suis retournee dans les bras głęboki spokój, tak głęboki, 
de Morphee, le sourire aux że wydawało mi się, iż się 
levres. Tout allait bien, tout w nim rozpływam. Znowu 
allait bien.	zasypiałem. Ułożyłem się na
boku, podciągnąłem pościel 
pod policzek i z uśmiechem 
wróciłem w ramiona 
Morfeusza. Wszystko było w 
porządku, wszystko w 
porządku.
Zdarzyło się to w wyjątkową noc. Rano wstałem, stanąłem 
nago przed lustrem i pomyślałem: „Jestem Kanadyjką, kobietą 
i osobą, która ma czynne prawo głosu".
Był to dzień moich urodzin. Miałem osiemnaście lat, byłem 
pełnoprawnym obywatelem mojego kraju.
OSTATNIE WSPOMNIENIA Z PORTUGALII:
1) Fatima. 13 maja 1917 roku troje dzieci, małych paste-
rzy, oznajmiło, że widzieli Dziewicę Maryję. Powiedziała im, 
że dokładnie za miesiąc wróci, aby do nich przemówić. W 
wyznaczony dzień stawili się na tym samym miejscu. Maryja 
pojawiła się ponownie, przemówiła do nich i poleciła im 
wrócić za miesiąc. Powtarzało się to jeszcze przez cztery 
miesiące. 13 października, w dniu ostatniego objawienia, 
dzieciom towarzyszyło siedemdziesiąt tysięcy ludzi, którzy 
stali się świadkami „cudownego zjawiska sło-
necznego". Narodził się kult maryjny, Fatima zaś od tamtego 
czasu jest jednym z głównych katolickich sanktuariów, 
podobnie jak Lourdes czy Compostela. W samym środku 
sanktuarium, otoczona wieloma kręgami sklepów sprzeda-
jących kiczowate dewocjonalia, na brzegu największego 
morza asfaltu, jakie kiedykolwiek widziałem, stoi biała, 
niezbyt ładna bazylika. Ogromny asfaltowy dywan, nie-
oznaczony jakimikolwiek liniami, strzałkami czy wskazów-
kami, połyskuje w słońcu, czysty i czarny jak węgiel. Wydał 
ini się uderzająco piękny (gdybym była zamożnym nowo-
czesnym artystą, tworzyłabym dzieła sztuki z asfaltu, wy-
korzystując jego głęboką czerń, fascynujący opór i grę po-
łysków w promieniach słońca. Wyobraźcie sobie wspaniały 
asfaltowy krąg na pagórkowatej wyżynie Saskatchewan... Nie 
znak zarazy cywilizacji, nie znak nihilizmu, lecz kropkę 
należącą do wykrzyknika, którego zasadniczą częścią -
pionową kreską - byłaby osoba, która w danej chwili sta-
nęłaby na kropce, czyli na przykład ty). Asfaltowy krąg jest 
wklęsły, a białą bazylikę zbudowano na lekkim wzniesieniu. 
Do tej olbrzymiej misy wchodzą wszyscy, którzy po katolicku 
poszukują ratunku. Idą, utykają, ciągną za sobą nogi, jadą na 
wózkach inwalidzkich, czołgają się. Widziałam pewną kobietę 
w podeszłym wieku, która czołgała się ku bazylice od samej 
krawędzi misy, co najmniej trzysta metrów, dźwigając na 
plecach dwoje wyraźnie zdenerwowanych dzieci (wnucząt, 
jak sądzę), w otoczeniu reszty rodziny. W rękawiczkach i 
nakolannikach wyglądała jak alpinistka, można zresztą 
powiedzieć, że w pewien sposób rzeczywiście była katolicką 
alpinistką, zdobywającą szczyt, który znajdował się poza 
zasięgiem moich ateistycznych zmysłów. Brnąc przed siebie, 
błagała Boga o łaskę i modliła się na głos. Kiedy upadała, co 
zdarzało się w regularnych odstępach czasu, dzieci spadały z 
jej pleców i wybuchały histerycznym płaczem, a członkowie 
rodziny klękali i modlili się. Po kilkuminutowym odpoczynku, 
odrzucając wszelkie propozycje pomocy i nie reagując na 
prośby, aby zaprzestała wysiłków, podnosiła się i ruszała 
dalej.
122
123
Poniżej bazyliki, po lewej stronie znajduje się mała kaplica, 
wystawiona w domniemanym miejscu objawienia Dziewicy Maryi. Część 
kaplicy stanowi pewnego rodzaju krematorium, gdzie wierni wrzucają 
naturalnej wielkości woskowe odlewy tych części ciała, które dotknięte są 
chorobą. Widać więc błyszczącą górę żółtawych organów najrozmaitszych 
rozmiarów, oddanych tak dokładnie, że dostrzec można na przykład 
zmarszczki i włosy, które roztapiają się powoli, a topiąc się, poruszają się. 
Co jakiś czas woskowa głowa osuwa się i stapia z nogą, tworząc 
dziwaczną istotę, aż wreszcie noga zgina się i znika. Klatka piersiowa 
małego chłopca ma troje uszu. Kolano styka się z połączoną ze stopą 
dłonią. Piersi wydają z siebie woskowe mleko, dopóki zupełnie się nie 
rozpuszczą. Dwie męskie głowy zbliżają się do siebie, jakby chciały 
wymienić pocałunek, lecz jedna ginie, zdeptana okaleczoną stopą. 
Dziecko spada na buzię z głośnym plaśnięciem i po paru chwilach znika 
prawie w całości - widać tylko małą pupę ze szczeliną między 
pośladkami, która najdłużej unosi się na powierzchni topniejącego 
wosku. Twarz o poważnym wyrazie utrzymuje się w pionie i 
wydaje się mówić: „To, co się tutaj dzieje, na pewno mi się nie 
przydarzy", lecz los unicestwia ją w powodzi jej własnych łez. Wszystko 
przeistacza się w rzekę.
Scenę tę obserwuje chór wiernych, wydających z siebie najrozmaitsze 
dźwięki, nie zawsze harmonijne. Większość z nich ubrana jest na czarno, 
większość z nich to kobiety, które jęczą, zanoszą błagania, płaczą, 
modlą się, nalegają, szepczą, wzdychają, śpiewają i poruszają 
wargami, bezustannie wrzucając do krematorium nowe organy. W 
tym samym czasie czuwający nad tym miejscem księża chodzą po 
terenie z malującym się na twarzach wyrazem ni to sennej bierności, ni to 
obojętności. Zanim odeszłam, zapadł mi w pamięć obraz klęczącej 
kobiety, która wyciągnęła zza gorsetu maleńkie ucho, szepnęła coś do 
niego i rzuciła je do środka, wybuchając głośnym szlochem. Czyżby jej 
dziecko umarło na zapalenie ucha? Wszystko to razem przypominało film 
Felliniego, tyle że nakręcony w piekle.
2)	Jack, przyjacielski Kalifornijczyk, poznany w młodzie 
żowym schronisku Coimbra, spędziłam z nim trzy dni. Był 
błyskotliwy i nieśmiały, parę lat starszy ode mnie, miał 
dwadzieścia, może dwadzieścia jeden lat. Uczył się gry na 
skrzypcach i kompozycji na jednej z bardzo słynnych kali 
fornijskich uczelni, w Berkeley, Stanfordzie czy jakimś po 
dobnym miejscu. Chciał być i był kompozytorem. Rozma 
wialiśmy o muzyce. Na dworcu kolejowym - wybierał się 
w podróż na południe, do Lizbony, a stamtąd samolotem 
do domu, natomiast ja jechałam na północ, do Porto - za 
chowywał się jeszcze bardziej nieśmiało niż zwykle. Pożeg 
nania czasami tłumią emocje, lecz zdarza się, że te jednak 
wybuchają w niekontrolowany sposób jak sok ze zgniecio 
nej pomarańczy; Jack uściskał mnie, a potem chyba próbo 
wał mnie pocałować, ale się powstrzymał.
3)	Jeszcze raz Lizbona, tuż przed powrotem do domu. 
Źle zniosłam przyjazd do Portugalii, a jeszcze gorzej wy 
jazd. Między jednym i drugim mieściły się trzy miesiące. 
Podróżowanie jest jak przyśpieszanie - trudno jest prze 
stać, w gruncie rzeczy wcale nie chcesz przestać. Przyzwy 
czajasz się do zmian, a nawyki trudno zmienić. Spacero 
wałam po mieście, zwiedzając zwyczajne dzielnice starej 
europejskiej stolicy. Kupiłam trochę nowych ubrań, ponie 
waż wydawało mi się, że w Portugalii są tańsze niż w Ka 
nadzie. Opaliłam się na czerwono na olbrzymiej, ciągnącej 
się bez końca plaży po drugiej stronie Tagu. Wyrobiłam so 
bie nowy paszport, co okazało się bardzo proste dzięki nie 
zbyt dociekliwemu, zajętemu lokalnymi sprawami pracow 
nikowi konsulatu, który uśmiechał się, kiwał głową i nie 
wiele rozumiał z mojej opowieści („Ktoś się pomylił, czy 
pana zdaniem wyglądam na mężczyznę?"; dziękowałam 
Bogu za swoje pasujące do obu płci imię i żałowałam, że 
włosy nie rosną mi szybciej). Kiedy wchodziłam po metalo 
wym trapie na pokład samolotu linii TAP, odwróciłam się, 
żeby ostatni raz popatrzeć na błękitne, portugalskie niebo 
i pomyślałam: „Wrócę, może nie tutaj, ale gdzie indziej. Do 
Chin? Do Indii? Ameryki Południowej?".
124
125
Uniwersytet Ellis w Roetown należy do najmniejszych 
uczelni w Kanadzie - kiedy zaczynałam naukę, na studiach 
dziennych kształciło się tam niecałe 2500 studentów. 
W pewnym okresie uniwersytet ten miał nieszczególną opinię. 
Mówiono, że aby się tam dostać, w zupełności wystarczy 
średnia 3,5. Do Ellis trafiały tłumy ubogich, przeciętnych 
absolwentów szkół średnich, takich, którym nie udało się 
zdobyć miejsc na bardziej znanych i obiecujących swoim 
studentom szybką karierę uczelniach. Najbardziej spodobał 
mi się właśnie brak elitarnego nastawienia w tej szkole 
wyższej. Po Mount Athos byłam gotowa podjąć naukę 
choćby na Otwartym Uniwersytecie w Albanii. Dość szybko 
dowiedziałam się jednak, że chociaż do Ellis łatwo jest się 
dostać, wcale nie jest łatwo się stamtąd wypisać. Uniwersytet 
Ellis okazał się doskonałą uczelnią humanistyczną.
Na nowoczesnym, położonym w odległości paru kilome-
trów od miasta campusie znajdowały się trzy college'e 
i jeszcze dwa w samym Roetown, każdy na osobnym mini-
campusie w centrum starego (jak na Kanadę, rzecz jasna, 
czyli założonym w 1850 roku) miasta, liczącego sześćdziesiąt 
tysięcy mieszkańców.
Jesienią 1981 roku, opalona i odmieniona przez Portugalię, 
stanęłam na progu, jeśli można tak powiedzieć, jednego z 
college'ów w centrum miasta. Wybrałam college Strathcona-
Milne (dla studentów S-M), ponieważ był to najmniejszy z 
wydziałów Ellis i sprawiał wrażenie najbardziej 
nieformalnego, co, jak odkryłam, oznaczało, że była to 
najprawdziwsza sałata złożona z przyszłych pisarzy i kry-
tyków literackich, znawców teatru i dramatopisarzy, poetów, 
artystów, entuzjastów życia w zgodzie z naturą, gejów i 
lesbijek oraz rewolucjonistów tej czy innej maści, przypra-
wiona lekkim sosem z marihuany i zarwanych nocy. Mój 
college był rajem tolerancji, badań i intelektualnego zamro-
czenia. Uwielbiałam go.
Campus tworzyło kilka budynków, od głównego, dostoj-
nego gmachu z dziewiętnastego wieku, w którym mieściła
się mała biblioteka, jadalnia i rozmaite gabinety, biura oraz 
sale zajęciowe, po pięć czy sześć domów z lat dwudziestych, 
wciąż emanujących przytulną, domową atmosferą, chociaż 
teraz znajdowały się w nich sale wykładowe i gabinety 
profesorów, i wreszcie kilka jeszcze nowszych budynków, 
głównie mieszkalnych i stanowiących smętny pomnik 
tendencji architektonicznych lat pięćdziesiątych, wśród któ-
rych stał i mój akademik, żółtawy i przysadzisty. Nieważne. 
Byłam tam naprawdę szczęśliwa, niezależnie od tego, czy 
akurat przebywałam wśród betonowych budynków 
głównego campusu, na tracącym nieco burżuazyjnym 
smrodkiem campusie S-M, w swoim niewypowiedzianie 
przeciętnym pokoju, czy też gdzieś pomiędzy campusami, na 
przykład w autobusie, mknącym szosą wzdłuż brzegu rzeki 
Wadę. Ograniczenia Mount Athos rozwiały się jak mgła, 
mogłam być sobą, mogłam być tym, czym i kim chciałam. 
Sądzę, że było to uczucie dość typowe dla nas, zer, 
uniesienie, które ogarnia zero w chwili, gdy odkrywa, że w 
końcu może być kimś.
Nie mogę nie wspomnieć tu o Roetown, które w naj-
mniejszym stopniu nie interesowało mnie w czasie, gdy 
składałam podanie o przyjęcie do Ellis. Miasto nieoczekiwanie 
okazało się prawdziwym klejnotem, diamentem, o który 
potknęłam się na drodze do wyższego wykształcenia. Było 
pełne zieleni, z mnóstwem drzew i domami budowanymi 
wokół drzew, nie wokół wyrwanych z ziemi pieńków, pełne 
pagórków, z których można podziwiać okolicę, przecięte 
rzeką, jeszcze w granicach miasta tworzącą piękne jezioro. 
Roetown mogło pochwalić się prosto wytyczonymi, szerokimi 
ulicami, kamiennymi i drewnianymi domami o spiczastych 
dachach i fabrycznymi budynkami z czerwonej cegły - 
style mieszały się tu i łączyły, w zależności od przeznaczenia, 
lecz efekt zawsze był przyjemny dla oka, nierażący 
kosmetycznym fałszem, typowym dla siedzib ludzi bogatych. 
Muszę też wspomnieć o pogodzie -ktoś może pomyśleć, że 
zwariowałam, skoro wychwalam miasto za pogodę, lecz 
pogoda w pełni uczestniczyła w ży-
126
127
ciu miasta, zupełnie jak wybitny obywatel, doradca, który 
snuje własne wizje wielkości miejsca, gdzie mieszka. Czasami 
była tak dzika i zimna, że miało się ochotę tylko nieśmiało 
wyjrzeć na dwór z ciepłego pomieszczenia, czasami tak 
rześka i piękna, że krajobraz wydawał się zrobiony z 
lodu, kiedy indziej tak gorąca, zielona i wilgotna, tak ba-
bilońska, że najprzyjemniej byłoby rozebrać się do naga; ta 
pogoda, niezależnie od temperatury, zawsze niosła ze sobą 
światło, kolory, wiatr, chmury, zapachy, emocje.
Roetown, miasto na średnim poziomie gospodarczym, ani 
nie w stanie rozkwitu, ani zapaści, zawsze przeżywające 
zwyczajny okres, no, może raczej trudny niż zwyczajny, 
mogłoby komuś wydać się nieco zaniedbane, robiło jednak 
miłe wrażenie, trochę jak kochany, bliski naszemu sercu czło-
wiek, który często chodzi w krzywo zapiętym płaszczu.
Postanowiłam pisać pracę z antropologii. Zapisałam się na 
zajęcia dla pierwszego roku i dodatkowo na wprowadzenie do 
archeologii, otwarte także dla pierwszorocznych.
Psychologia spodobała mi się natychmiast, od pierwszych 
zajęć. Trudno się dziwić, że interesowało mnie działanie 
ludzkiego umysłu.
Naturalnym wyborem była także literatura angielska (okres 
współczesny i jego korzenie: Browning, Hopkins, Dickens, 
Hardy, Conrad, Joyce, Lawrence, Yeats, Pound, Eliot).
Dość długo wahałam się, jaki przedmiot wybrać jako piąty 
i ostatni. W pierwszym tygodniu poszłam na kilka wykładów 
wprowadzających i w końcu uznałam, że powinnam 
zdecydować się na filozofię, historię lub nauki polityczne. 
Zastanawiające, że jak na osobę, która uważała się za tak 
wielką entuzjastkę polityki, najpierw skreśliłam z listy nauki 
polityczne. Uważnie wysłuchałam wykładu, przejrzałam 
opasły podręcznik w uczelnianej księgarni, ale szybko się 
zorientowałam, że wcale mnie to nie bierze, ani podejście 
makro, ani określenie „system". Wolałam skupić się na 
jednostce.
Wspomnienie młotka matki skłoniło mnie do wyboru fi-
lozofii (wprowadzenie do teorii Platona, Arystotelesa, Kar-
tezjusza, Locke'a, Berkeleya, Hume'a, Kanta, J.S. Milla i 
Nie-tzschego).
Wszystkie te zajęcia, z wyjątkiem archeologii, oznaczone 
były tym samym numerem - 101 - i może dlatego uznałam to 
za znak, że naprawdę są dla mnie punktem startowym do 
zdobycia wiedzy.
W czesne wliczony był pełny zestaw posiłków - trzy 
dziennie od poniedziałku do soboty plus późny lunch 
w każdą niedzielę. Dodatkowa opłata pokrywała kartę na 
przejazdy autobusami między campusami Ellis, korzystanie z 
wszystkich połączeń autobusowych na terenie Roetown oraz 
pełny dostęp do znakomitego ośrodka sportowego.
Mój pokój był jednym z największych w Żółtym Przysa-
dzistym Budynku. Jedno okno, jedne drzwi, jedna szafa, 
jedna komoda, jedno biurko i krzesło, jedno łóżko - prawie 
jak w Portugalii. Nad ładem i porządkiem w akademiku 
czuwała cudowna pani Pokrovski, która raz na tydzień 
zmieniała nam pościel.
Miałam duże kieszonkowe (nie zapominajcie jednak, skąd 
pochodziły te pieniądze. Każdy bilet do kina, każda drobna 
ekstrawagancja przypominała mi, że ich źródłem jest krew i 
śmierć).
Roetown mogło się pochwalić kwitnącym życiem kultu-
ralnym, którego animatorami byli nie tylko 
profesorowie i studenci, ale także mieszkańcy. W mieście 
zawsze działo się coś ciekawego - wykład o amerykańskim 
imperializmie w dziedzinie kultury albo amerykański film w 
kinie Imperiał, lekcje tańca nowoczesnego w ośrodku 
Artspace albo mecz miniligi hokeja, koncert zespołu 
Wielebny Ken i Zagubione Owieczki albo Mesjasz Haendla, 
Peter Handke albo Noel Coward, marsz popierających jakiś 
szczytny cel albo piesze zwiedzanie historycznych zabytków 
Roetown z przewodnikiem, i tak dalej, i tak dalej. Mówię 
„albo", chociaż w większości wypadków stosowniejsze 
byłoby „i", ponieważ starałam się brać udział we wszystkich 
wydarzeniach.
128
129
W takim znalazłam się otoczeniu, takie miałam zajęcia i 
rozrywki - moje studenckie życie zaczęło się na poważnie, a 
ja rzuciłam się w jego wir. Sądzę, że żyłam podobnie jak 
większość studentów, może tylko trochę bardziej intensywnie 
i trochę bardziej samotnie. Zwykle wstawałam dość wcześnie 
(w każdym razie według studenckich standardów) i rzadko 
spóźniałam się na śniadanie. Nigdy nie opuszczałam 
wykładów, zajęć ani seminariów, nawet tych naj-
wcześniejszych po zarwanych nocach, ponieważ traktowałam 
studia bardzo serio. Nie znaczy to, że byłam dobrą studentką 
(byłam inteligentna, ale nie zbierałam dobrych ocen) czy że 
zabierałam się do pisania esejów z dużym wyprzedzeniem, 
lecz jedynie to, że poważnie podchodziłam do rzeczy, które 
naprawdę mnie interesowały. Szybko zaangażowałam się w 
studenckie życie polityczne - zostałam wybrana jako 
reprezentantka pierwszego roku do studenckiego samorządu 
S-M, a na drugim roku trafiłam do uczelnianego senatu. 
Przyłączyłam się do zespołu pływackiego i nart biegowych, 
chociaż nie byłam ani szybką pływaczką, ani biegaczką; 
pływałam powoli, lecz z wdziękiem, natomiast na nartach 
biegałam wolno i dość niezdarnie. Uczestniczyłam w zajęciach 
sportowych głównie ze względu na przyjemność płynącą z 
przynależności do grupy i satysfakcję z posiadania sprawnego 
ciała (jedynym trwałym dziedzictwem moich lat na studiach 
jest chyba odkrycie najprzyjemniejszego aspektu wszystkich 
ćwiczeń - głębokiego oddechu. Pokonywanie wielu długości 
basenu non stop, czasami nawet bez liczenia która to z kolei, 
w stanie zasłuchania w inkantację oddechu i rytmiczne 
pluskanie wody było kinetyczną formą medytacji). Miałam też 
wielu przyjaciół. Byli to głównie przyjaciele okolicznościowi, 
to prawda (szybko straciłam kontakt z większością z nich), ale 
okoliczności towarzyszące tym przyjaźniom były dobre.
Mimo tylu zajęć często czułam się samotna, z czasem 
może nawet coraz bardziej. Moje życie wypełnione było ak-
tywną, rozbieganą samotnością, mnóstwem ruchu przy 
bardzo niewielkiej ilości emocji. W uczuciu tym ważną rolę
odgrywała Elena, lecz kryło się w nim coś więcej, początek 
pewnej mal-de-vivre, choroby, której istotą jest samo życie. 
Ledwo zaczęłam studia, a już moja kariera zboczyła na nie-
właściwy tor. Ten syndrom niewątpliwie można by określić 
mianem „kryzysu egzystencjalnego", ale nie chcę się tu nad 
tym rozwodzić. Niepokój wewnętrzny to marny temat. 
Wszyscy przechodzimy przez ten stan, wszyscy jakoś sobie z 
nim radzimy albo przynajmniej próbujemy, więc o czym tu 
mówić? Piszę o tym, ponieważ uważam, że mój przypadek 
był dość trudny, pogrążyłam się bowiem w zagubieniu, 
którego nic nie mogło złagodzić, rozwiać czy ukoić, podobnie 
jak pieszczoty i szeptane zapewnienia, że wszystko będzie 
dobrze, nie mogą uspokoić niedawno schwytanej, przerażonej 
małpki. Podczas pobytu w Ellis widziałam kiedyś film 
dokumentalny, w którym naukowcy (bo chyba tak nazywa się 
takich ludzi) puszczali zamkniętej w klatce małpie nagrane 
dźwięki rozszerzającego się pożaru i podnoszącej się rzeki, 
aby przetestować poziom instynktownego lęku, jakim zwierzę 
reaguje na oba te zjawiska. Nagranie puszczali najpierw 
bardzo cicho, prawie niedosłyszalnie (lecz małpa już wtedy 
sprawiała wrażenie bardzo zaniepokojonej), a kończyli, 
rozkręcając głos na cały regulator. Wydało mi się dość 
oczywiste, że odrzucenie takich opcji jak spalenie się na 
skwarek lub konieczność oddychania wodą nie stawia zbyt 
wielkich wymagań nawet inteligencji ślimaka, a cóż dopiero 
mówić o bystrej i myślącej małpie. Kiedy dźwięk osiągał 
apogeum - ryk pożaru w lesie, grzmot znoszącej wszystko 
przed sobą rzeki - małpa wyglądała na ucieleśnienie czystego 
strachu. Nigdy nie widziałam czegoś takiego. Rzecz nie w 
tym, że skuliła się w rogu klatki, drżała jak liść na wietrze, 
dyszała coraz szybciej i w końcu nagle oddała mocz i kał, 
chodzi mi raczej o wyraz jej pyszczka, o otwarte w niemym 
krzyku usta i wywrócone do góry białka oczu. Gdy moja 
akademicka kariera utknęła na mie-liźnie, gdy moje mgliście 
rysujące się, lecz ambitne plany na przyszłość legły w 
gruzach, kiedy byłam gotowa chwycić się czegokolwiek, byle 
tylko odnaleźć sens życia, często
130
131
myślałam o tej małpie. Tak czy inaczej, kończę już; sama 
przyznaję, że nie jest to ciekawy temat.
Szybko straciłam zainteresowanie antropologią. Meksy-
kańskie puebla z epoki przed odkryciem Ameryki przez 
Kolumba jawiły mi się jako magiczne w wyobraźni, lecz w 
rzeczywistości błyskawicznie mnie znudziły. Ich badanie 
przypominało odwrotną formę przygotowywania ciała do 
pochówku, w wyniku którego pełną radość śmierci niszczy 
reanimacja prowadząca do marnego, skarlałego życia. 
Cywilizacje były zredukowane do monografii z dokładnymi, 
szczegółowymi rysunkami poziomów domostw i prze-
krojowych szkiców grobowców, dokładnie uwzględniające 
miejsca, gdzie znaleziono każdy sprzęt, przedmiot, fragment 
glinianego naczynia czy kość, z suchymi, naukowymi opisami 
zwyczajów plemion, ich języków oraz osiągnięć 
artystycznych. Było to trochę tak, jakby ktoś powiedział: 
„Moja babka była niezwykłą kobietą", i na dowód pokazał 
rozmówcy podartą suknię i od dawna niemodne pantofle. 
Przypuszczam, że te strzępy są lepsze niż nic, ale nie dla 
mnie. (Dopiero później, w Turq'i, Meksyku, w Peru, stojąc w 
baśniowych kościołach Kapadocji, wspinając się na piramidę 
Uxmal i biegnąc wzdłuż linii Nazca, znowu poczułam 
czarodziejskie dotknięcie fascynacji).
Najbardziej zajęła mnie filozofia. Szczerze mówiąc, gdyby 
nie ta nauka o mądrości, wątpię, czy wytrzymałabym na 
uniwersytecie dłużej niż rok. Filozofia od początku wydała mi 
się prawdziwie stymulująca. Do dziś pamiętam zaskoczenie, z 
jakim przekroczyłam próg Państwa Platona. Jeszcze bardziej 
zdumiały mnie radykalne wątpliwości Karte-zjusza i esse est 
percipi Berkeleya. Przyznaję, że Państwo jest beznadziejnie 
hierarchiczne i antydemokratyczne, że karte-zjuszowskie być-
może-jesteśmy-tylko-kukiełkami-w-rękach--złośliwego-
lalkarza to najprawdziwsza definicja paranoi, i że zamykanie 
oczu i odrzucanie daru percepcji nigdy nie uratowało nikogo 
przed nadjeżdżającą ciężarówką, ale mnie bardziej 
interesujące od samych rozważań i dywagacji wydały się ich 
efekty. Ujął mnie dokładny, otwarty sposób za-
stanawiania się nad problemami, charakterystyczny dla fi-
lozoficznej metody, jednocześnie prosty i bardzo trudny, 
podjęłam wyzwanie. Ja także będę rozważna i 
rozsądna,
powiedziałam sobie.
Minęło kilka miesięcy, zanim dostałam pierwszy okres. 
Moje wzniosłe poglądy na temat cyklu miesiączkowego 
znacznie straciły na wzniosłości tamtego ranka, kiedy obu-
dziłam się w poplamionej krwią pościeli, po nocy urozmai-
conej gorączką, bólem głowy i mdłościami (wydawało mi się, 
że złapałam grypę). Pierwszą moją reakcją było przerażenie i 
szok. Wyskoczyłam z łóżka. Krew była na prześcieradle, na 
materacu, ciekła mi po nogach, więc na dywanie także było 
już kilka czerwonych kropli. I ten ból... Poważna sprawa. 
Czułam się potwornie, bolał mnie i brzuch, i głowa. A więc to 
o tym mówiła Sonya! Ból ściskał i dławił jak szeroka guma, 
owinięta wokół narządów płciowych, i był tak mocny, że 
chciało mi się wymiotować.
Wiedziałam, że mnie to czeka, że miesiączka musi się 
pojawić, lecz mimo wszystko było to trochę tak jak ze 
śmiercią - najstarsza historia świata, która jednak zaskakuje. 
Na pewno się uśmiechniecie: „Och, przecież nie spotkało cię 
nic strasznego! Miałaś osiemnaście lat, byłaś dorosła, 
inteligentna i odporna, wyobraź sobie, jak to jest, kiedy się 
jest dwunastolatką] Dzieckiem! Pamiętam, że byłam u mojej 
przyjaciółki Stephanie...", i opowiecie mi swoją historię. 
Może. Niewątpliwie. Dziękuję bardzo. Ale dla mnie to żadna 
pomoc. Szeptałam do siebie słowa, które przychodzą nam do 
głowy, gdy trzeba uwierzyć w to, co wydawało się nie do 
uwierzenia: że to normalne, że powinnam być z siebie dumna, 
bo teraz już naprawdę jestem kobietą, że będę tak cierpieć 
tylko raz w miesiącu i że potrzebuję tylko (tu przywoływałam 
obraz aptek i drugstore'ów, które odwiedzałem z Sonyą), i tak 
dalej, i tak dalej. W tym samym czasie myślałam jednak: 
„Ten brud, ta krew, ten smród, ten ból - i to wszystko co 
miesiąc, miesiąc w miesiąc! TO NIESPRAWIEDLIWE, 
KOSMICZNIE NIESPRAWIEDLIWE!
132
133
Nie, nie, nie, nie, nie, nie, nie, nie, nie, nie, nie, NIE! Nie ży-
czę sobie tego, wycofuję się. Chcę poddać się sterylizacji. Do 
diabła z reprodukcją. Chcę narodzić się ponownie jako muł, 
ostatni z rodu".
Próbowałam się pozbierać. Chyba cicho pojękiwałam. 
Otworzyłam drzwi mojego pokoju, trzymając w ręku po-
krwawioną pościel, którą zamierzałam wyprać w umywalce, i 
nagle zobaczyłam zmierzającą w moją stronę korytarzem 
panią Pokrovski. Panią Pokrowski, która zawsze witała nas z 
uśmiechem i traktowała jak własne dzieci, może dlatego, że 
nie miała własnych, lecz nigdy nie usiłowała się wtrącać i 
osądzać. Która miała najcieplejsze dłonie, jakich 
kiedykolwiek dotykałam.
Odwróciła się. Stałam nieruchomo. To nie był dzień 
zmieniania pościeli.
-	Czy coś się stało, skarbie?
Są słowa, które można wypowiedzieć, tylko patrząc 
w przestrzeń, chociaż i tak czuje się głuche uderzenie każdej 
sylaby.
-	Właśnie - dostałam - miesiączkę - i - strasznie -mi 
sie - wszystko - pobrudziło.
Czułam, jak rumieniec oblewa mi policzki. Ta świadomość 
tylko zwiększyła przypływ krwi. Mało brakowało, a 
wybuchnęłabym płaczem.
-	Och, to żaden kłopot! - Podeszła bliżej. - Proszę, daj 
mi to...
Pozwoliłam jej wziąć pościel, ale prawie nie rozluźniłam 
mocno zaciśniętych dłoni. Przerażała mnie myśl, że pani 
Pokrovski zobaczy krwawe plamy, które starannie ukryłam w 
samym środku zawiniątka.
-	Chodź ze mną, dam ci świeżą pościel.
Otworzyła malutkie pomieszczenie gospodarcze, które 
miało normalne drzwi, ale do którego nie weszła, chociaż 
półki rozmieszczone były w taki sposób, aby można było 
wsunąć się do środka i zamknąć za sobą drzwi. I to było to, 
na co w tamtej chwili miałam największą ochotę. Ten pokoik 
był tak przytulny, czysty i porządny, że jego widok
podziałał na mnie w dziwnie kojący i pocieszający sposób. fja 
jednej półce leżała równiutko poskładana pościel, na drugiej 
rolki papieru toaletowego, na trzeciej środki do czyszczenia, 
każdy do czego innego, a na podłodze stał krzepki odkurzacz 
z długą trąbą i dodatkowymi częściami. ISfa wieszaku na 
drzwiach wisiał płaszcz pani Pokrovski, a po prawej stronie 
znajdowała się półka z rozmaitymi rzeczami, która od razu 
zainteresowała mnie najbardziej.
Buteleczka aspiryny.
Alka Selzer.
Termometr.
Baterie (AA i 9-woltowe).
Dwa pudełka z długopisami Bic, granatowymi i czarnymi.
Jednorazowe maszynki do golenia, niebieskie i różowe.
Puszka kremu do golenia.
Igły, nici i inne takie tam.
Proszek do prania w małych torebeczkach, takich do pa-
kowania kanapek.
Kilkanaście kostek mydła Ivory.
Batoniki czekoladowe Snickers.
Papier w linie do pisania listów lub robienia notatek, 
w blokach.
Koperty.
Znaczki.
Korektor w buteleczce.
Taśma klejąca.
Zszywacz.
Pudełeczko spinaczy.
Duże opakowanie tamponów.
Duże opakowanie podpasek.
Wszystko w idealnym porządku. Ktoś mógłby pomyśleć, 
że patrzy na miasto z lotu ptaka i widzi budynki i ulice.
Nic na sprzedaż. Wszystko do rozdania.
Dała mi czystą pościel i jedną podpaskę, którą położyła na 
wierzchu. Nieprzytomnie popatrzyłam na pasek mięsistej 
bieli.
134
135
-	Dziękuję bardzo, pani Pokrovski... Hmmm... Eeeee... 
Ile jestem pani winna?
-	Och, nie żartuj sobie! - uśmiechnęła się serdecznie.
Ze swojej pensyjki za pół etatu na stanowisku zarządcy 
akademika gromadziła zapasy różnych rzeczy, a potem 
rozdawała je za darmo studentom, którzy znaleźli się w sy-
tuacji kryzysowej albo tak zwanej kryzysowej. Na przykład 
tej niedojrzałej osiemnastolatce, przygniecionej ciężarem swo-
jej pierwszej miesiączki.
Wyprawiłam się tylko na chwilę do najbliższej drogerii i 
resztę dnia spędziłam w łóżku.
Kiedy zmęczyło mnie uczucie, że noszę pieluchę, w do-
datku mokrą i ciągle się przesuwającą, a mój umysł dźwignął 
się na nogi i postanowił jakoś poradzić sobie z miesiączką, 
zaczęłam używać tamponów.
Tuż przed Bożym Narodzeniem obeszłam cały akademik i 
nakłoniłam wszystkich, żeby podpisali się na wielkiej kartce z 
życzeniami świątecznymi dla pani Pokrovski.
Podejrzewam, że nie jest to typowe odczucie, ale po pew-
nym czasie polubiłam miesiączkę. Przeżywałam ją bez fa-
jerwerków, lecz czerpałam z niej cichą satysfakcję, tak, to 
prawda. Nie chodzi o to, że z powodu tej krwi czułam się 
złączona z moim ciałem, bo wcale tak nie było. Z ciałem 
czułam się związana przez seks, ćwiczenia, niskie i wysokie 
temperatury, głód, słońce na twarzy. Mój cykl miesiączkowy 
wywierał na mnie całkowicie przeciwny efekt. Odnosiłam 
wrażenie, że przydarza się to mnie, a nie dzieje ze mną; 
doznania te podkreślały, jak bardzo obcymi, oddzielnymi 
jednostkami mogło być moje ciało i ja sama.
Cykl miesiączkowy był jednak czymś, co łączyło mnie z 
innymi ludźmi. Co miesiąc to zaprzeczenie pojawienia się 
przyszłego istnienia ludzkiego przypominało mi, że należę do 
gatunku, czegoś większego niż ja, niezależnie od tego, czy mi 
się to podoba, czy nie. Było to tak, jakbym żyła kompletnie 
odizolowana od świata, gdzieś na wsi, nie widując ani żywej 
duszy przez dwadzieścia siedem dni w miesiącu i dopiero 
dwudziestego ósmego, wychodząc przed dom,
?żeby popatrzeć na przejeżdżający drogą autobus pełen roz-
gadanych, hałaśliwych ludzi, nawiązywałam kontakt ze 
światem. Moja miesiączka była jak ten autobus - zdumie-
wająca, interesująca, denerwująca, wspaniała.
Kiedy przyjaciółka uświadomiła mi, że miesiąc księżycowy 
i cykl menstruacyjny są tej samej długości, pomyślałam, że 
jest to dar astronomii dla kruchych kobiet. Dopiero trochę 
później przypomniałam sobie, że Księżyc odgrywa cha-
ryzmatyczną rolę w przypływach i odpływach mórz i ocea-
nów, że Ziemia jest okrągła, ale jej wody owalne. Teraz, kie-
dy widzę Księżyc w pełni, wyobrażam sobie, że on także ma 
wody, które przemieszczają się po jego powierzchni, i 
że te wody są czerwone.
Jednak na Ziemi spazmy gniewu, jakim ulega ta mała, 
wyposażona we własną wolę istota zwana macicą, mogą stać 
się przyczyną wielu kłopotów. Krwawa maź, jaką wy-
produkowałam w czasie nocnej podróży autobusem przez 
Turcję - do dziś nie mogę uwierzyć, że się nie obudziłam -jest 
idealnym potwierdzeniem powyższej tezy. To, co wtedy 
przeżyłam - potworne zawstydzenie, obezwładniającą 
bezradność i wściekłość (oczywiście mój plecak, z całym 
zapasem tamponów, ubraniami i ręcznikiem tkwił gdzieś 
głęboko we wnętrznościach autokaru, a ja miałam na sobie 
jasne spodnie) - trudno opisać. Na szczęście nigdy nie miałam 
tak ostrych skurczów, żebym nie mogła normalnie 
funkcjonować (chociaż z całą pewnością nie byłam w stanie o 
nich zapomnieć, bo moja macica nie pozwalała mi na to), 
moja miesiączka pojawiała się zawsze tak regularnie jak Kant 
na przechadzce po Królewcu, a jej czas trwania oraz 
intensywność krwawień były absolutnie przewidywalne, lecz 
kilka moich przyjaciółek cierpiało tak bardzo, że były blade z 
bólu, miewały gorączkę i często spędzały dzień lub dwa w 
łóżku, w ogóle nie kontrolując upływu krwi. Wstępem do 
tego był zespół napięcia przedmiesiączkowego o takim 
nasileniu, że co najmniej na jeden dzień w miesiącu -
,wyłączały się z życia". Taka jest trudna kobieca rzeczywi-
stość. Sądzę, że każdego doprowadziłoby to do nawrócenia
136
137
się na kult przeciwbólowej bogini Anaprox. Jednak nawet w 
tych najtrudniejszych wypadkach ciężar pozostaje chyba 
ciężarem, który ma pewne znaczenie i nie jest całkowicie 
pozbawiony sensu. Jest to coś w rodzaju dużej walizki, którą 
musisz zabrać w długą podróż. Nie znosisz jej, ponieważ 
przez nią nie możesz przemieszczać się dość szybko, ale 
kiedy na końcu drogi ją otwierasz, odkrywasz w środku 
mnóstwo różnych rzeczy, także błyszczących, pięknych i 
niezwykle atrakcyjnych. Możecie też spróbować wyobrazić 
sobie, że słyszycie dźwięk tylko poprzez jego echo, 
wyobraźcie sobie, jak odwracalibyście głowę w tę i tamtą 
stronę, żeby zlokalizować źródło tego odgłosu. Albo wy-
obraźcie sobie, że macie w środku mały obój, który raz na 
miesiąc zaczyna grać, ale wydaje z siebie tylko kilka 
nut i nigdy nie kończy melodii. Och, sama nie wiem, w 
każdym razie chodzi mi właśnie o coś takiego.
(Innym powodem, dla którego polubiłam miesiączki, było 
to, że po prostu zmęczyło mnie przeżywanie ich w pełnym 
napięcia zniechęceniu. Wyjęłam właśnie zużyty tampon, 
spojrzałam na niego, żeby sprawdzić, czy mocno krwawiłam, 
i już miałam wrzucić go do muszli klozetowej, kiedy 
poczułam, że mam dosyć uczucia przygnębienia i wstrętu. 
Postanowiłam zrobić wszystko, żeby moje miesiączki były 
piękne. „Ten tępy ból jest oznaką zdrowia - powiedziałam 
sobie, jeszcze raz spoglądając na tampon. - Mój organizm 
funkcjonuje jak należy i ja także. To dobrze". Mój cykl był 
jak język niemiecki. Ci, którzy dużo podróżują, wiedzą, że 
Niemców spotkać można dosłownie wszędzie. Amerykanie 
eksportują swoją kulturę, ale nie turystów, tymczasem 
Niemcy postępują odwrotnie. Są wszędzie, w najdalszych 
zakątkach Papui-Nowej Gwinei i innych egzotycznych kra-
jów. Rozmawiający za ich plecami przedstawiciele innych 
nacji często wyrażają uniwersalne przekonanie, że „niemiecki 
to paskudny język", szorstki jak papier ścierny i dość 
szczekliwy [w konkursie na najpiękniej brzmiący język, po-
wiewając białą chusteczką do zachwyconych entuzjastów i 
uśmiechając się radośnie, zawsze zwycięża włoski]. Które-
gś dnia doszłam do wniosku, że nie będę więcej słuchać tych 
idiotycznych argumentów, i że odtąd niemiecki nie będzie już 
dla mnie symbolem brzydoty lingwistycznej. Mimo słów 
długich jak opowiadania, mimo składni skomplikowanej jak 
konstrukcje sklepień średniowiecznych katedr i gramatyki 
trudnej jak dociekania Einsteina, niemiecki stał się moim 
ulubionym językiem obcym. W Montrealu zapisałam się na 
kurs w Instytucie Goethego i zakończyłam naukę po paru 
semestrach, a moją lekturą do łóżka przez kilka lat były 
utwory Heinricha Heinego. Co wieczór tuż przed snem 
czytałam kilka cennych jak perełki stron. W wersji 
oryginalnej czytywałam także Nietzschego, autora rzeczy 
charakteryzujących się łatwopalną lekkością i błyskotliwym 
dowcipem).
Elenę poznałam pierwszego dnia pobytu w Ellis. Była 
Amerykanką, jedną z wielu młodych osób tej narodowości, 
które zdecydowały się na studia w Kanadzie, ponieważ 
czesne i inne koszty były tu niższe niż w Stanach. Obie za-
mieszkałyśmy w Strathcona-Miles. Nie pamiętam już, kto nas 
sobie przedstawił - moje wspomnienia o Elenie biorą początek 
od chwili, kiedy stoję przed nią i ogarniam ją spojrzeniem. 
Był ciepły dzień i miała na sobie świeżutką letnią sukienkę. 
Stała boso na trawniku między budynkami college'u, 
badawczo mięła w palcach materiał sukienki i przyglądała się 
pokrywającemu ją wzorowi, lekko unosiła spódnicę i 
pozwalała jej opadać. Zauważyłam jej opalone nogi i rosnące 
na wyzłoconej słońcem skórze nieliczne jasne włoski. 
Podniosła głowę i spojrzała mi prosto w oczy.
- Cześć, jestem Elena - powiedziała.
Te słowa trafiły do mojego serca. Niezbyt wysoka, miała 
odrobinę zachrypnięty głos, często splatała jasne włosy we 
francuski warkocz i była prawdziwą pięknością. Bardzo 
młoda - chyba nie miała jeszcze osiemnastu lat - emanowała 
jednak inteligencją, opanowaniem i pewnością siebie, mogę 
nawet powiedzieć, że godnością, co sprawiało, że wydawała 
się dużo starsza. Zaczęłyśmy rozmawiać i od
138
139
razu się zaprzyjaźniłyśmy. I od razu się w niej zakochałam. 
Przez prawie dwa lata studiowałam mądrość z sercem bi-
jącym bólem i niespełnieniem. Aby cierpienie było jeszcze 
bardziej intensywne, chodziłam z nią na basen, podziwiałam 
ciało, które mogłam kochać tylko w snach, a między 
pierwszym i drugim rokiem zostałam z Eleną na lato w Roe-
town. Chodziłam wtedy na zajęcia z filozofii starożytnej 
(Parmenides, Heraklit, Empedokles, Platon, Arystoteles), 
natomiast Elena zapisała się na seminarium ze średnio-
wiecznego romansu (jak na ironię, na zakończenie zajęć na-
pisała esej o miłości dworskiej; opowiadała mi o tym, podczas 
gdy ja, jej dworska kochanka, słuchałam w skupieniu).
Mieszkała w jednym z domów na campusie S-M razem z 
pięciorgiem innych studentów, grupą przypadkowo stworzoną 
przez sekretariat uczelni. Jednym z jej sąsiadów był 
pochodzący z Hongkongu Chińczyk George, który zawsze 
nosił czapeczkę. George z jakiegoś powodu, niewątpliwie 
kierując się czystą dobrocią, postanowił wziąć na siebie rolę 
mojego romantycznego menedżera. W ciągu dwóch lat spę-
dziłam setki, może tysiące godzin z Eleną; chodziłyśmy razem 
do kina, teatru, na wykłady i długie spacery, spędziłyśmy 
kilka weekendów w Toronto, ale nie sądzę, aby Elena była 
świadoma mojej miłości do niej, czy tego, do jakiego stopnia 
to uczucie mnie pochłaniało. (To prawda, że skutecznie 
ukrywałam, co się ze mną dzieje, ponieważ miałam dużą 
wprawę). Tak czy inaczej, nie minęły dwa tygodnie od dnia, 
kiedy poznałem Elenę, a już George witał mnie w progu ich 
akademika ze słowami: „Cześć, bardzo dobrze wyglądasz. 
Ładnie ci w tej sukience, Elenie na pewno spodoba się jej 
kolor i fason". Mówił z typowym dla Chińczyków z 
Hongkongu akcentem, szybko i zawsze z uśmiechem, 
a pod koniec moich wizyt, kiedy czułam się zraniona, sa-
motna i wygłodniała, wychodził ze mną na dwór i dodawał mi 
odwagi, albo przynajmniej próbował, mówiąc: „Nie poddawaj 
się. Daj jej trochę czasu". Był bardzo miły i kochany.
Jednak Elena wkrótce zakochała się Jonathanie, sympa-
tycznym młodym człowieku, muszę przyznać, początkującym 
aktorze, który był od nas starszy i grał na saksofonie, jyloja 
miłość okazała się czymś całkowicie bezużytecznym.
Zatruło mi to życie. Kiedyś, późnym wieczorem, zaraz po 
wyjściu z biblioteki uniwersyteckiej, ogarnęło mnie poczucie 
tak wielkiego przygnębienia i smutku, że tupnęłam, nie mogąc 
poradzić sobie z bezradną rozpaczą.
- Jestem taka nieszczęśliwa! - wybuchnęłam.
Wyrzuciłam z siebie te słowa tak dziwnym głosem i 
w tak nieopanowany sposób, że samą mnie to zaskoczyło. 
Znieruchomiałam. Wyrażenie emoqi przyniosło mi kilku-
sekundową ulgę. Ból opuścił mnie, uniósł się w powietrze, 
zawisł wysoko, zaczepił o gałęzie, wsiąkł w pnie 
drzew i w trawę, zaraz jednak pomyślałam o Elenie - 
zobaczyłam ją, poczułam jej obecność - i wtedy cierpienie 
natychmiast wróciło.
Nie ma bólu, z którym można byłoby porównać ból nie-
odwzajemnionej miłości. Żaden nie jest tak dotkliwy i tak 
wszechogarniający. Ten, kto nie jest lub nie był nim do-
tknięty, nie jest w stanie go sobie wyobrazić. Nie można go 
znieść. Osoba Eleny, jej łóżko, pokój, dom, ulica, park -
wszystko to obciążone było jedynym w swoim rodzaju zna-
czeniem. Cała rzeczywistość była wobec niej tylko cienką 
powierzchnią, za którą kryła się pustka, nic. Puste drzewo. 
Pusty kot. Pusta ja. Byłam chora z miłości, naprawdę chora.
Pewnego dnia byłam w jej pokoju. Było to na drugim roku 
i Elena mieszkała z innymi studentami w dużym, za-
niedbanym domu. Tydzień wcześniej ona i Jonathan poma-
lowali ściany na piękny, ciepły błękit. Pokój umeblowano 
typowo po studencku, czyli wcale - był tam tylko tapczan. 
Podłoga z płyt służyła za miejsce do siedzenia, 
kredens i półkę na książki, a kolana Eleny pełniły rolę stołu. 
Wszędzie leżały porozrzucane ubrania i książki. Kątem oka 
dostrzegłam Sto lat samotności i fakt, że zobaczyłam tę 
książkę właśnie u Eleny, uznałam za kolejny przejaw ironii 
życia. Elena przed chwilą obudziła się z drzemki - była 
rozmarzona, na ramiona opadała jej grzywa splątanych 
włosów.
140
141
Rozmawiałyśmy, ale głównie milczałyśmy. Nie mogłam 
oderwać oczu od jej łóżka. Pomięta pościel emanowała aurą 
intymności. Och, dużo bym dała, żeby wyciągnąć się na 
materacu i przykryć jeszcze ciepłym kocem... (Całować ją, 
spać z nią - to wymykało się mojej wyobraźni). Elena naj-
prawdopodobniej nie miałaby nic przeciwko temu, może 
tylko roześmiałaby się, ale na pewno pomyślałaby, że jestem 
dziwna. Tak więc siedziałam na podłodze mniej więcej metr 
od niej i płonęłam piekielnym ogniem. Moje źrenice zgęstniały 
od rybek, chociaż rozmawiałyśmy o niczym. Elena uważała, 
że Sto lat samotności to niezwykła, zdumiewająca powieść.
Pod koniec drugiego roku studiów doszłam do wniosku, że 
przez całe życie - miałam wtedy dziewiętnaście lat -zdobyłam 
się na tylko dwie oryginalne teorie (nie mówiąc
0	wczesnej teorii o miłości). Nie wiem, dlaczego tak uwa 
żałam, może pod wpływem studiowania filozofii, ale wnio 
sek był właśnie taki: tylko dwie. Wszystkie inne teorie
1	idee zapożyczyłam, więc poza tymi dwoma mój 
umysł był 
papką.
Moją pierwszą oryginalną ideą był wgląd w naturę pytań. 
Wszystkie nasze wypowiedzi można podzielić na dwie 
kategorie - zdania albo pytania. Innych nie ma. Istnieją mi-
liardy zdań, ale niezależnie od tego, czy są oznajmujące czy 
rozkazujące, proste czy złożone, zrozumiałe czy nonsen-
sowne, wszystkie posiadają jedną wspólną cechę - są zdolne 
istnieć samodzielnie. Na przykład zdanie: „Elena sypia z 
Jonathanem", jest imponująco samodzielne. Trwa w oparciu 
o siebie i ma w nosie wszystko inne. Natomiast pytania nie są 
samodzielne. Z samej swej natury zakładają istnienie czegoś 
jeszcze, a mianowicie odpowiedzi. Pytania to tancerze tanga, 
którzy poszukują partnerów. Moje spostrzeżenie brzmiało: 
pytanie jest pytaniem tylko wtedy, gdy posiada odpowiedź. 
Nie chodzi mi o to, że ta odpowiedź musi być znana, ale że 
musi istnieć. Na przykład dowód ostatniej teorii Fermata, 
zgodnie z którą dla liczby naturalnej większej od 2 nie istnieją 
takie liczby naturalne dodatnie x, y, z,
142
'
które spełniałyby równanie x" + yn = zn, ocj pOnad 350 lat 
pozostaje zagadką dla matematyków*, lecz mimo to nadal 
jest pełnowartościowym pytaniem, tancerzem tanga 
(co z tego, że samotnym), ponieważ odpowiedź istnieje, w 
każdym razie w teorii. I nie ma znaczenia, czy odpowiedź 
zajmie dwieście stron, zapisanych matematycznymi symbola-
mi, czy zostanie zawarta w jednej linijce: „Nie ma dowodu 
na ostatnią teorię Fermata", bo niezależnie od długości 
i znaczenia odpowiedzi, pytanie i odpowiedź mogą zatańczyć 
tango.
Są jednak pytania lub tak zwane pytania, które na zawsze 
pozostaną na krawędzi parkietu i będą podpierać ścianę. 
Mogą wyglądać jak pytania, mogą tak brzmieć i mogą być 
tak traktowane, ale w gruncie rzeczy nie są pytaniami, bo nie 
ma na nie odpowiedzi. I właśnie w tym miejscu moje 
spostrzeżenie wydało mi się użyteczne, ponieważ gdybyśmy 
dzięki niemu mogli z puli pytań odsiać te fałszywe, nie 
musielibyśmy szukać tego, czego po prostu nie da się znaleźć 
- odpowiedzi na nie-pytanie.
Pytanie jest pytaniem tylko wtedy, gdy poza nim istnieje 
oddzielna, samodzielna jakość, która może funkcjonować 
jako odpowiedź. Tymczasem pseudopytanie pochłania 
wszelkie możliwe odpowiedzi, stając się coraz większym 
pseudopytaniem, aż wreszcie na zewnątrz nie 
pozostaje nic, co mogłoby być odpowiedzią. Czasami 
dokładnie te same słowa mogą być pytaniem rzeczywistym i 
pseudopytaniem, w zależności od kontekstu. Gdy lekarz pyta: 
„Dlaczego Georgie umarł?", mówiąc o siedmioletnim 
chłopcu, zadaje pytanie rzeczywiste, odpowiedź zaś na to 
pytanie, brzmiąca: „Bo zachorował na dziecięcą białaczkę", 
jest odpowiedzią rzeczywistą.
Powiedzmy jednak, że to samo pytanie zadaje matka 
Geor-giego. „Dlaczego Georgie umarł?" Wsłuchajcie się w 
ton jej głosu. Czy naprawdę zadaje pytanie? Czy 
wymieniona wy-
Dowód wielkiego twierdzenia Fermata został ostatecznie wypro-
wadzony w 1994 roku.
143
żej odpowiedź jest tym, czego szuka? Nie. Jeżeli odpowiecie: 
„Bo zachorował na dziecięcą białaczkę", matka zapyta: 
„Dlaczego istnieje coś takiego jak białaczka?". Czy chciałaby 
wysłuchać szczegółowych wyjaśnień, dotyczących 
nieprawidłowego funkcjonowania szpiku kostnego? 
Naturalnie, że nie. Każda odpowiedź, jaką moglibyśmy 
wymyślić, zostanie wchłonięta przez następne, obszerniejsze 
pytanie, każde bardziej wzdęte niż poprzednie: „Dlaczego 
istnieje ból?", „Dlaczego istnieje istnienie?", „Dlaczego istnieje 
Bóg?", „Dlaczego istnieje cokolwiek?". Czy to są pytania? 
Czy można zatańczyć z nimi tango? Nie. Pytania matki 
Georgiego w rzeczywistości są stwierdzeniami, które tylko na 
chwilę włożyły maskę pytań. Pytając: „Dlaczego Georgie 
umarł?", jego matka mówi: „Nie potrafię zaakceptować tej 
straty". Pytając: „Dlaczego istnieje ból?", mówi: „To strasznie 
boli". Zdania ukryte pod pseudopytaniami są najczęściej 
wyrazem lęku, cierpienia i zagubienia.
Zdarza się, że bardzo długo szukamy odpowiedzi, które nie 
istnieją. Lepiej jest uświadomić sobie, co czujemy, i po-
traktować to jako punkt wyjścia do dalszej podróży przez 
życie, i nie zadawać fałszywych pytań.
Taka była moja pierwsza oryginalna teoria. Nie zapo-
życzyłam jej i nie ściągnęłam, zawdzięczam ją wyłącznie 
sobie.
Moim drugim oryginalnym pomysłem było oddanie serca 
Elenie. Wypłynęło to ze mnie, zupełnie jak potężna fala. 
Postrzegałam ją w sposób, w jaki nie widział jej nikt inny, 
kochałam ją tak, jak nie kochał nikt inny. Moje uczucie było -
niestety, ponieważ sprawiało mi ból - oryginalne.
Takie więc były moje dwie oryginalne idee. Możecie się 
dziwić albo nie, załamywać ręce albo nie, ale tak to właśnie 
wygląda - kiedy miałam dziewiętnaście lat, nosiłam w sobie 
tylko dwie niepodważalne prawdy: teorię dotyczącą pytań i 
miłość do pewnej dziewczyny.
Problem polegał na tym, że te dwie idee wykluczały się 
nawzajem. Pierwsza kazała mi zdecydować, co czuję, i do-
piero wtedy zadawać pytania, natomiast druga mówiła mi,
co czuję, ale popychała do pytań w rodzaju: „Dlaczego ona 
mnie nie kocha?". A to jest pytanie, na które nie ma odpo-
wiedzi, przyznaję od razu. Jest to najbardziej oczywiste 
pseudopytanie, lecz ja starałam się odpowiedzieć na nie przez 
wiele tygodni i miesięcy.
W zamieszaniu i gwarze studenckiego życia sprawy zaczęły 
układać się źle. I nie chodziło tylko o Elenę - nieśmiało 
stawiałam sobie także i inne pytania (wracam tu do tej 
egzystencjalnej małpy, o której wspominałam wcześniej. Na 
pewno zabrzmi to straszliwie melodramatycznie i niedojrzałe, 
ale ja naprawdę nie mogłam dopatrzeć się w moim życiu 
jakiegokolwiek sensu, celu i kierunku). Sukcesy w nauce 
przychodziły mi z coraz większym trudem. Stałam się wielkim 
obrońcą relatywizmu w filozofii moralnej (Hobbes, Pascal, 
Cudworth, Locke, Price, Hume, J.S. Mili, Sidgwick, G.E. 
Moore, Rawls). Przekreślanie wszystkich dowodów istnienia 
wewnętrznego, wrodzonego dobra wydawało mi się dziwnie 
fascynujące, podobało mi się obalanie wszelkich 
drogowskazów, stojących na rozstajach dobra i zła. Pamiętam 
ożywione dyskusje o nieszkodliwości wrzucania niemowląt do 
ognia. Jeszcze gorsze, co zakrawało na ironię do kwadratu, 
były zajęcia z filozofii egzystencjalnej. Nietzsche, 
Kierkegaard, Camus, Sartre, Mer-leau-Ponty, Heidegger - 
byłam przekonana, że ich teorie od razu do mnie przemówią, 
ale stało się inaczej. Jeśli chodzi o filozofię dziewiętnastego 
wieku (Fichte, Hegel, Wil-liam James, J.S. Mili, Marks, 
Nietzsche, C.S. Peirce, Scho-penhauer), to muszę się 
przyznać, że siedziałam na tych wykładach jak na tureckim 
kazaniu. Jedną z najbardziej przygnębiających rzeczy, jakie 
mi się wtedy przydarzyły, było kompletnie załamanie 
zdolności czytania. Miałam napisać kilka prac, przetrawić 
myśli filozofów i zrobić z nich notatki, tymczasem w 
oczywisty sposób straciłam chęć i umiejętność czytania, a 
co dopiero pisania o przeczytanym materiale. Spędzałam 
codziennie po kilka godzin w bibliotece S-M, wpatrując się 
w ten sam fragment Sartre'a lub
144
145
Hegla. Prawie zupełnie opuściła mnie nawet zdolność czytania 
literatury. Jakoś przekuśtykałam przez zajęcia z literatury 
początku dwudziestego wieku (Conrad, Ford, For-ster, 
Lawrence, Gide, Mann, poeci okresu pierwszej wojny 
światowej), przy czym moje zainteresowanie wzbudziły tylko 
ponure wiersze Sassoona, Owena, Rosenberga, Błoka i 
Gravesa. Oceny, jakie otrzymałam na drugim roku studiów, 
stanowiły mieszankę litościwych zaliczeń i rozpaczliwych 
dwój. Zastanawiałam się, czy nie zrezygnować z dalszej nauki 
(ale dokąd miałabym się udać?).
Rano i wieczorem chodziłam na basen, spędzając tam trzy 
godziny dziennie i szukając pociechy w amnezji ciała. Zmar-
nowałam mnóstwo godzin, rozwiązując krzyżówki z „New 
York Timesa". Chodziłam na bardzo długie spacery.
Jeszcze przed połową dwuletniej kadencji wycofałam się z 
uczestnictwa w obradach uniwersyteckiego senatu i rzuciłam 
w kąt polityczne ambicje. („Decyduję się nie startować w 
wyborach", powiedział Calvin Coolidge. „Jeżeli otrzymam 
nominację, nie wystartuję; jeśli zostanę wybrany nie podejmę 
służby publicznej", rzekł William Tecumseh Sherman)*. 
Polityka nie jest zajęciem dla ludzi o udręczonym sercu, jeśli 
cierpisz, nie nadajesz się na polityka, musisz zrezygnować. 
Odpowiedzialne sprawowanie władzy wymaga trzeźwej głowy 
i upartej pewności w kwestiach, jakimi masz się zajmować, 
pewnej ograniczoności, którą niektórzy nazywają „wizją". 
Aby pukać do drzwi obcych ludzi i zbierać podpisy na listach 
wyborczych, wygłaszać przemówienia, określać cele i 
priorytety, i podejmować decyzje - krótko mówiąc, aby 
codziennie kupczyć pewnością siebie - trzeba mieć wizję. 
Ja nie miałam jej i nadal nie
mam.
* John Calvin Coolidge (1872-1933), prezydent Stanów Zjednoczonych w 
latach 1923-29. William Tecumseh Sherman (1820-1891), jeden z 
najwybitniejszych generałów amerykańskich, dowódca armii Północy w 
czasie wojny secesyjnej.
146
Zimą na drugim roku napisałam sztukę. Miałam pewien 
pomysł i narysowałam niezdarny, lecz dość szczegółowy szkic 
sceny. Zastanawiając się nad tymi dwoma rzeczami -
złożonym ze słów pomysłem w mojej głowie i pozbawionym 
wątku szkicem - poczułam konieczność przeniesienia idei na 
papier, zaludnienia sceny. W rezultacie spłodziłam okropną, 
naprawdę potworną jednoaktówkę. Była to rzecz o młodej 
kobiecie, która zakochuje się w drzwiach i popełnia 
samobójstwo, kiedy te drzwi, jej Romeo, zostają zdjęte z za-
wiasów i wrzucone do morza przez pełnego arogancji i do-
brych chęci przyjaciela. Pokazałem tę sztukę trzem starszym 
osobom, których opinię bardzo sobie ceniłam. Dwie z nich w 
trakcie lektury rozdzierającego dramatu wybuchnęły 
śmiechem i uznały, że mają do czynienia z parodią tragedii.
- Mam nadzieję, że nie jest to autobiografia - zauważyła 
jedna.
Byłam głęboko zrozpaczona, lecz zaśmiałam się, wiedząc, 
że tego ode mnie oczekują. Trzeci recenzent, szkocki pisarz, 
wykładający w Ellis, przysłał taktowny list, w którym po-
gratulował mi niektórych fragmentów sztuki i nazwał ją 
„melodramatem z zacięciem intelektualnym". Krytyczna nuta, 
brzmiąca w tym określeniu, była na tyle niewyraźna, że 
uległam ostrożnemu poczuciu satysfakcji. Pomogło mi ono 
odzyskać siły nadwątlone opiniami dwóch pierwszych 
czytelników i ze względnym spokojem zniszczyć wszystkie 
cztery egzemplarze dzieła. Zapamiętałam, że tworzeniu sztuki 
towarzyszyła przyjemność. Przed rozpoczęciem pisania i po 
zakończeniu byłam niespokojna i roztargniona, lecz w czasie 
jej tworzenia mój umysł był skupiony i działał absolutnie 
sprawnie. Oznaką tego, w jak wielkim stopniu pochłonęła 
mnie praca, było miejsce, jakie nieświadomie przyznałam 
sztuce w swoim życiu. Mój pokój, college i całe miasto mogły 
spłonąć, a ja bym pewnie tego nie zauważyła, gdyby nic złego 
nie stało się z zapisanymi przeze mnie kartkami papieru. 
Kiedy pracowałam nad jednoaktówką, była ona najcenniejszą 
rzeczą, jaką miałam, prawdziwym skarbem.
147
Po tej pierwszej próbie, idąc za dobrze znanymi radami i 
wskazówkami, starałam się ograniczyć do tego, co najlepiej 
znałam, czyli nie bardzo wiadomo, do czego. Moje pierwsze 
ukończone opowiadanie było opisem zdarzenia, jakie miało 
miejsce na pierwszorocznym wykładzie z psychologii. 
Trzystu studentów, w tej liczbie i ja, czekaliśmy na 
rozpoczęcie wykładu. W sali panował hałas, który tworzyły 
tylko pokasływania, cicho wymieniane uwagi i szelest kartek, 
lecz wszystkie te dźwięki składały się na pełną dysonansów, a 
jednocześnie ujednoliconą masę, ważącą co najmniej kilkaset 
kilogramów. Do tego wielkiego ciężaru ktoś nagle dorzucił 
kilka gramów muzyki. Jakiś student oderwał się od swojej 
grupy, usiadł przy fortepianie i zaczął grać. Fortepian zawsze 
stał w rogu tej sali, ograniczony do roli sprzętu, mebla. Po 
pierwszej nucie w sali zapanowała cisza, ogarniając ją niczym 
wiatr. W powietrzu brzmiały tylko nuty. Chłopak grał minutę, 
może dwie i był to fragment jakiegoś wzniosłego utworu z 
górnej półki. Gdy przerwał, ciszę zastąpiły drobne fale 
oklasków i właśnie w tym momencie pojawił się profesor. 
Zanim ciężar gwaru zdążył nas znowu przygnieść, rozpoczął 
wykład. Przed następnym wykładem tamten student 
zagrał jeszcze raz, lecz z mniejszym powodzeniem. 
Czekaliśmy na jego występ, spodziewaliśmy się go, więc gdy 
podszedł do fortepianu, zapadła przepełniona napięciem cisza. 
Grał z mniejszą pewnością siebie i już więcej nie usiadł do 
fortepianu. Obserwowałam go. Spoglądał w stronę 
instrumentu i z pewnością zastanawiał się, czy nie spróbować 
jeszcze raz, ale nie podniósł się z miejsca. Chyba wiedział, że 
tego rodzaju przeżycia powinny być spontaniczne.
Napisałam to opowiadanie jako wewnętrzny 
monolog w trzech częściach, z których każda opisywała 
jeden wykład. Zawarte w nim myśli pod względem zawartości 
emocjonalnej wahały się od kapryśnych pragnień po 
arogancję, od próżności po uznanie klęski. Zaczynało się od 
słowa „Zagram", a kończyło „Posłucham". Nie było 
szczególnie interesujące i kiedy po skończeniu przeczytałam 
je ponow-
nie, chrząknęłam z zażenowaniem i podarłam je, pamiętam 
jednak, że miałam wrażenie, iż udało mi się nie najgorzej 
uchwycić modulację uczuć.
Większość sztuk i opowiadań porzucałam po kilku stro-
nach. Kiedy pomysły literackie tkwiły jeszcze w mojej gło-
wie, wydawały się pełne wdzięku i siły, jak zrywający się do 
lotu albatros, ale gdy lądowały na papierze, ich towarzystwo 
nie sprawiało mi już przyjemności, stawały się równie 
niezdarne i pozbawione uroku jak wielki, ciężki ptak na 
ziemi. To, co napisane, kończyło się. Musiałam podjąć jakieś 
inne kroki. Zdawałam sobie sprawę, że być może będę 
musiała znieść jeszcze wiele myśli o Elenie i odcierpieć swoje 
w samotności, zanim skupię się na twórczości innego rodzaju. 
Chyba tylko w ten sposób potrafię wyjaśnić, dlaczego 
zaczęłam pisać - nie dla samego pisania, ale dla towarzystwa.
Lato między drugim i trzecim rokiem postanowiłam spędzić 
w Grecji, kupiłam więc bilet za sumę odpowiadającą wartości 
palca u ręki jednego z moich rodziców. Wiele osób mówiło 
mi, że Grecja jest tania i piękna, a Elena i tak zamierzała 
wyjechać na wakacje z Roetown. Sprawy z Jonatha-nem 
układały się tak sobie i dlatego Elena wolała na jakiś czas 
wrócić do domu. Jeśli chodzi o studia, ona też nie była do 
końca przekonana, czy dokonała właściwego wyboru. 
Pożegnałyśmy się na ulicy. Uściskałyśmy się - to wtedy 
pierwszy i ostatni raz czułam, jak jej piersi dotykają moich -i 
pocałowałam ją w oba policzki, tak jak robią to Francuzi i ci, 
którzy dopiero noszą się z zamiarem zostania kochankami. 
Elena dała mi adres swojej matki. (Natrafiałam na niego za 
każdym razem, gdy przeglądałam notatnik. Teraz jest to 
zarośnięty mchem i trawą grobowiec na końcu ogrodu).
Do podróży po Grecji przygotowałam się lepiej i staranniej 
niż do wyprawy do Portugalii. Sporo przeczytałam o 
tym kraju, kupiłam dobry przewodnik, mój plecak ważył 
tylko sześć kilogramów, miałam uczucie, że lepiej radzę so-
148
149
bie z oceną sytuacji i targowaniem się o korzystniejsze ceny i 
warunki - krótko mówiąc, wizja zachodu słońca w obcym 
miejscu przerażała mnie mniej niż w Portugalii. Mimo to, 
podobnie jak poprzednim razem, wyjeżdżałam z Kanady 
przygnębiona, samotna i zdenerwowana. Nikogo nie znałam 
w Grecji i nikt mnie tam nie znał. W samolocie w kółko 
zadawałam sobie pytania, dokąd właściwie się 
wybieram i dlaczego to robię.
Kolory Grecji to błękit i biel - błękit nieba i biel marmuru, a 
wszystko to na tle rozświetlonego, jedynego w swoim rodzaju 
powietrza. I właśnie w takiej przepięknej, prostej scenerii, 
trzy dni po wylądowaniu w Atenach, na nowo odkryłam 
przyjemność podróżowania. Świątynia Posejdona na 
przylądku Sounion, położona kilka godzin drogi autokarem z 
Aten - oto Grecja w najczystszej, najbardziej arche-typicznej 
formie. Samotna dorycka świątynia na skalistym cyplu, 
zawieszona nad lśniącym ogromem błękitu. Spędziłam tam 
cały dzień, pogrążona w ekstatycznym zamyśleniu. Wszystko 
będzie dobrze, powtarzałam sobie. Wszystko będzie dobrze.
W czasie pobytu w Grecji byłam jak kameleon, którego 
ulubionymi barwami są błękit i biel (i czerń, czerń miliardów 
oliwek, spadających z drzew na suchą, pagórkowatą ziemię). 
Otoczona tymi kolorami, czułam się spokojna i 
szczęśliwa, czyli po prostu z zadowoleniem słuchałam tylko 
pulsu, szelestu, szmeru płynącego czasu i nie było to tak, jak 
ze zwykłym tik-tak zegarka, zwiastującym zbliżający się 
koniec, lecz wręcz przeciwnie, jakby coś ciągle rosło i się 
rozszerzało, jakby wszystkie sekundy łączyły się, tworząc 
harmonijną całość.
Podróżowałam powoli, niespiesznie, oglądając najważ-
niejsze zabytki Grecji, ponieważ byłoby szaleństwem ich nie 
zobaczyć, ale także gubiąc się w wyprawach do miejsc 
najczęściej nieodwiedzanych przez turystów. Czytałam 
wiersze Kawafisa i powieści Kazantzakisa.
Jedną z ironii podróży końca dwudziestego wieku jest to, 
że gdy wybierzesz się do Anglii, spotkasz tam Australij-
150
czyków, w Egipcie spotkasz Niemców, a w Greq'i Szwedów, 
i tak dalej, chyba że dołożysz specjalnych wysiłków, aby tak 
się nie stało, albo masz szczęście. Ja, podziwiając chwałę 
Grecji, wdychając jej zapach, pochłaniając smaki i chodząc 
po jej ziemi, spotkałam Amerykę.
Po przybyciu do Pilos w południowo-zachodniej części 
Peloponezu poszłam na spacer wśród wzgórz za miastem. 
Szczerze mówiąc, była to raczej wioska niż miasto, w każ-
dym razie granica między osadą i dziką przyrodą była tu 
zatarta i niejasna. Wcześnie rano rozstałam się w Kalama-cie 
z kanadyjskim perkusistą i holenderskim architektem, którzy 
wracali do Aten. Zwiedziliśmy razem Mistrę i Spar-tę, 
rozmawialiśmy z ożywieniem i często śmialiśmy się ze 
wspólnych żartów. Pewnie właśnie przez to rozstanie czułam 
się w Pilos trochę osamotniona, więcej, jakby porzucona. 
Spędziłam wiele godzin, spacerując między pszczelimi 
barciami i szukając prowadzących donikąd niezliczonych 
ścieżek, którymi chodziły tylko owce i ich pasterze.
Wieczorem byłam bardzo zmęczona i postanowiłam zjeść 
kolację w moim małym hoteliku. Hotel prowadziła miejscowa 
rodzina i restauracja była raczej aneksem kuchennym niż 
osobną jadalnią. Menu składało się z x pozycji, z czego x-l po 
prostu nie było. Później dowiedziałam się od Ruth, że ta 
jedna jedyna pozycja uzależniona była albo od kaprysu 
rodziny, albo, jeżeli tego dnia wszyscy byli akurat w dobrym 
humorze, od wyniku sondażu, przeprowadzanego rano 
wśród gości, konsultacji, w których czasami triumfowała 
demokracja. W dni, kiedy czynnikiem decydującym był 
kaprys rodziny, gościom podsuwano menu, żeby naocznie się 
zorientowali, co będą jedli, czy raczej czego nie będą jedli. W 
dni triumfu demokracji karty dań były zbędne, ponieważ 
goście i tak wiedzieli, co dostaną, oczywiście z wyjątkiem 
świeżo przybyłych, których czekało przejście przez rytuał 
pytania o kolejne potrawy i otrzymywania odmownych 
odpowiedzi. Okazało się, że mój pierwszy wieczór stanowił 
część dnia pod hasłem rodzinny kaprys.
151
Wszystko to piszę po to, aby wyjaśnić, dlaczego, przej-
rzawszy menu i podjąwszy decyzję, że zjem cokolwiek, byle 
nie moussakę (miałam serdecznie dosyć ociekającej olejem 
moussaki z tłustą, mieloną jagnięciną), mimo wszystko za-
mówiłam właśnie tę potrawę.
Siedząca przy sąsiednim stoliku kobieta, najwyraźniej także 
turystka, uśmiechnęła się do mnie podczas procesu eliminacji 
kolejnych potraw. Kiedy kelner odszedł z zamówieniem, 
które dla niego było oczywiste znacznie wcześniej, 
uśmiechnęła się znowu.
-	Moussaka nie jest najgorsza - odezwała się. - Sami ją 
jedzą.
-	Świetnie - odparłam. - W takim razie jeżeli umrzemy, 
to wszyscy razem.
Zachichotała.
-	Amerykanka? - spytała.
-	Nie, sąsiadka.
-	Ach... - zawiesiła głos. - Buenos dias, cómo esta usted? 
Spojrzałam na nią. W mojej głowie jedna po drugiej poja 
wiały się antyamerykańskie myśli.
Posłała mi uśmiech.
-	Żartuję. Mam córkę, która studiuje w Kolumbii Brytyj 
skiej.
Roześmiałam się. Do diabła z moimi uprzedzeniami, do 
diabła...
Jeszcze chwilę wcześniej byłam bardzo zmęczona, tak 
zmęczona, że mało brakowało, a zasnęłabym przy stole, lecz 
nagle poczułam przypływ nowej energii. Po krótkiej 
rozmowie usiadłyśmy przy tym samym stoliku. Miała na imię 
Ruth i pochodziła z Filadelfii. Była po czterdziestce i 
sama - nie czekała na męża czy kogoś bliskiego. Przed ty-
godniem podróżowała z przyjaciółką. Przypłynęły na Kor-fu z 
Bari we Włoszech i wyruszyły na południe. Z Aten 
przyjaciółka wróciła do Stanów i licznych zobowiązań, ale 
Ruth miała otwarty bilet i pierwszy raz w życiu postanowiła 
podróżować sama, „po studencku", jak powiedziała. Na nią 
także czekały zobowiązania, z uśmiechem dorzuciła
152
jednak, że „przez pewien czas mogą same się karmić, myć i 
rządzić" (mimo jej lekkiego tonu było dla mnie oczywi-ste, że 
tęskni za swoim dziewięcioletnim synkiem Dannym i martwi 
się o niego. Często o nim mówiła).
Nie pamiętam, kiedy zaczęłam poznawać kolejne fakty z 
życia Ruth. Podróżowałyśmy razem ponad dwa miesiące, a ja 
mam dobrą pamięć do szczegółów, ale nie do chronologii. 
Tamtego pierwszego wieczoru była jeszcze dla mnie obcą 
osobą (jak to dziwnie brzmi - Ruth obcą osobą... Bardzo 
szybko kompletnie zapomniałam, jak to było, kiedy 
rzeczywiście nic o niej nie wiedziałam. Pierwsze wrażenia są 
zwykle bardzo mylące i dziwaczne). Obu nam podobał się 
Korynt - nowy, stary i starożytny - lecz poza tym miastem 
Ruth nie zdążyła zwiedzić Peloponezu, ponieważ przyjechała 
do Pilos autobusem przecinającym cały półwysep. (Później 
dotarłyśmy razem aż do granicy turecko-irańskiej).
Moussaka pojawiła się na stole i została zjedzona, a kiedy 
przyszedł czas udać się na spoczynek, umówiłyśmy się, że 
rano spotkamy się na śniadaniu.
Następne dni w Pilos spędziłyśmy razem. Spacerowały-
śmy, rozmawiałyśmy i grałyśmy w tryktraka na mojej małej 
magnetycznej szachownicy. Wszystko to działo się w naj-
zupełniej naturalny sposób. W normalnych okolicznościach 
Ruth i ja nigdy nie poznałybyśmy się tak dobrze jak w Grecji, 
być może nawet nie zbliżyłybyśmy się do siebie, lecz tutaj 
właśnie dzielące nas różnice rozbudziły obustronne za-
interesowanie, chociaż to Ruth była dla mnie większą no-
wością niż ja dla niej - jej córka, Tuesday która studiowała na 
Uniwersytecie Simona Frasera, była o rok starsza ode mnie, a 
druga, Sandra, dwa lata młodsza. Pasierb Ruth, Graham, był 
w wieku Tuesday. Oni troje i Danny, oczywiście, byli 
„dobrymi dzieciakami". Z całą pewnością nie byłam pierwszą 
dwudziestojednolatką, jaką znała.
A ja ze zdumieniem uświadomiłam sobie, że właściwie 
nigdy wcześniej nie rozmawiałam poważnie z dorosłą kobietą, 
a jeśli już, to tylko o faktach i rzeczach powszed-nich, ale 
naprawdę nigdy nie gawędziłam z osobą w wieku
153
Ruth. Nie mam pojęcia, z kim rozmawiałam, ale wygląda na 
to, że nie z dojrzałymi kobietami. I właśnie to przyciągnęło 
mnie do Ruth. W porównaniu z nią czułam się strasznie 
nowa, błyszcząca i głupia, jak kawałek plastiku obok 
znoszonej skóry. Ruth miała czterdzieści sześć lat i 
wyglądała na tyle. Po dwóch rozwodach miała troje dzieci i 
jednego pasierba. Jej pierwszy mąż, za którego wyszła jako 
dziewiętnastolatka, był ginekologiem-położnikiem i dupkiem 
(nigdy nie dowiedziałam się o nim nic więcej. Najwyraźniej 
określenie „dupek" w pełni przekazywało esencję jego 
charakteru. Słowa bywają czasami cudownie dosadne i 
soczyste). Ginekolog był ojcem (na odległość) dwóch córek 
Ruth. Drugi mąż był wcześniej mężem najlepszej przyjaciółki 
Ruth, która pewnego dnia poszła popływać ze swoim małym 
synkiem Grahamem. Porwał ich denny prąd i wyniósł daleko 
w morze. Przyjaciółka poświęciła całą energię na dopchnięcie 
dziecka do bezpiecznego miejsca, co jej się udało, bo Graham 
zdołał wydostać się na brzeg, lecz zaraz później zabrakło jej 
siły i utonęła. Opłakując ją, Ruth zbliżyła się do jej męża i po 
pewnym czasie wyszła za niego, kierując się raczej 
poczuciem odpowiedzialności za Grahama niż romantycznymi 
inklinacjami. Nie był to zły człowiek, wręcz przeciwnie, 
zawsze miał dobre intencje, ale po tragicznej śmierci 
pierwszej żony nie bardzo potrafił poradzić sobie z życiem i 
pił. Ruth rozwiodła się z nim, zabierając ze sobą spóźniony 
prezent, którym był Danny. Wykorzystując spokojne chwile 
tego trudnego okresu i wyczuwając, że pewnego dnia będzie 
musiała sama zarabiać na dzieci, Ruth zrobiła kurs 
komputerowy i została progra-mistką. Pracowała dla firmy 
zatrudniającej pracowników na zlecenia i wykonywała pracę, 
która nie miała dla niej żadnego znaczenia i dawała tylko 
pieniądze, a wszystko to za cenę ośmiu godzin dziennie przez 
pięć dni w tygodniu.
Trudne przeżycia wyczytać można było nie z twarzy Ruth, 
bo przecież czterdzieści sześć lat to nie wiek podeszły, ale z 
jej zachowania. Emanowała doświadczeniem, czuło się, że 
pokonała długą drogę i dlatego chciało się jej
słuchać. Nienawidziłam swojej młodości, tak czytelnej i wi-
docznej w zbyt wielu słowach, zbyt wielu opiniach i emo-
cjach. Pragnęłam jej spokoju i opanowania, prostoty, z jaką 
traktowała wiele rzeczy. Kiedyś, już później, pokłóciłyśmy 
się, a właściwie to ja się rozzłościłam na Ruth. Było to 
w Marmaris, w Turcji. Nie pamiętam, o co chodziło, wiem 
tylko, że byłam jednocześnie wściekła i nadąsana. Złość 
opadła, kiedy Ruth podeszła, dotknęła lekko mojego ramienia 
(opierając czubki trzech palców na trzech punktach skóry) i 
powiedziała: „Przepraszam". Potem poszła do łóżka. Od razu 
mnie to rozbroiło. Wypowiedziała to jedno słowo wyraźnie i 
zdecydowanie, w pełni wyrażając nim to, co czuła i co chciała 
powiedzieć. Przyszło mi do głowy, że ja przepraszałabym 
dziesięć razy, zbyt emocjonalnie i wylewnie, z 
niepotrzebnymi gestami. Zbliżyłam się do niej i przeprosiłam 
za to, że się na nią rozzłościłam, usiłując dorównać jej 
szczerości i oszczędności wyrażania się.
Jednak w oczach Ruth to wszystko wyglądało zupełnie 
inaczej. Nie mogła uwierzyć, że ma czterdzieści sześć lat, 
miała uczucie, że życie jej się przydarzyło, ale nie pchnęło jej 
w żadnym kierunku. Nękały ją liczne kompleksy. Pisała na 
przykład dziennik, prowadziła go od wielu, wielu lat, ale nigdy 
mi go nie pokazała, ponieważ uważała, że nie nauczyła się 
pisać poprawnie w szkole, gdy tymczasem ja... Ruth 
naprawdę mi zazdrościła. Zwierzyła mi się, że na początku 
nawet trochę się mnie obawiała. Uważała, że jestem bardzo 
inteligentna, elegancka i śmiała. Że mam tyle energii i 
entuzjazmu, że tyle podróżowałam, a na dodatek w tak tra-
gicznych okolicznościach i tak wcześnie straciłam rodziców.
Dość typowe, prawda? Wyobraźcie sobie taką scenę:
OSOBY DRAMATU:
MŁODOŚĆ
WIEK
ZABAWNIE WYGLĄDAJĄCA CHMURA
SCENA: gorąca, nagrzana słońcem plaża w południowo-
zachod-niej części Peloponezu
154
155
(Kurtyna podnosi się, ukazując leżące na plaży MŁODOŚĆ I 
WIEK, które patrzą na morze i na słońce).
MŁODOŚĆ: (terkocze jak katarynka, podczas gdy WIEK 
słucha).
(Po prawej stronie sceny pojawia się ZABAWNIE WYGLĄDA-
JĄCA CHMURA).
WIEK (pokazuje CHMURĘ): Czy ta chmura nie wygląda za-
bawnie?
MŁODOŚĆ (spogląda i uśmiecha się): Tak, masz rację.
(Obie przyglądają się ZABAWNIE WYGLĄDAJĄCE] 
CHMURZE, dopóki ta nie zniknie po lewej stronie. Długa 
pauza).
MŁODOŚĆ (terkocze jak katarynka, podczas gdy WIEK 
słucha).
KURTYNA
Jest rzeczą naturalną i ogólnie przyjętą, że z Pilos turyści 
jadą do Methoni i Koroni, dwóch miast na samym końcu 
Półwyspu Messyńskiego, najdalej na zachód wysuniętego z 
trzech palców, stanowiących południową część Peloponezu. 
Mnie i Ruth wydawało się nie mniej naturalne, że zwiedzimy 
Methoni i Koroni razem. Obie byłyśmy szczęśliwe, że mamy 
z kim podróżować.
W Methoni wynajęłyśmy jeden pokój, żeby trochę zaosz-
czędzić, duży, z białymi ścianami i prostymi meblami, roz-
rzuconymi tu i ówdzie tak przypadkowo, że wydawało się, iż 
ktoś to starannie zaplanował. Szafa stała mniej więcej metr od 
ściany, dwa łóżka w dwóch przeciwnych rogach, także 
odsunięte od ściany, ustawione krzywo, z zupełnie niegrecką 
obojętnością wobec porządku i symetrii. Podobnie rzecz 
miała się ze stołem. Wszystko chyba po to, żeby ułatwić 
zamiatanie podłogi i zmienianie pościeli, lecz osiągnięty w ten 
sposób efekt był jedyny w swoim rodzaju - każdy mebel 
rzucał się w oczy, osobny i oddzielony od reszty we własnej 
przestrzeni, a cały pokój wyglądał jak scena. Kiedy 
podniosłam żaluzje, wnętrze zalała powódź światła, zupełnie 
jakby samo słońce weszło do środka. Z obu stron okna 
zwisały liściaste, prężne pnącza o ciężkich białych kwiatach, 
roztaczających dookoła niezwykły zapach. Wy-
daje mi się, że nigdy nie widziałam równie 
przyjemnego pokoju, tak jasnego, jasnego, jasnego.
Methoni jest ładniejsze od Pilos, więc obie z Ruth space-
rowałyśmy cały dzień. Były tam ruiny zamku, wydmy i 
ścieżki. Późnym popołudniem nie miałyśmy już siły i wróci-
łyśmy do pokoju. Któraś z nas zaproponowała, żebyśmy 
wymasowały sobie nawzajem stopy.
I właśnie wtedy, gdy uciskałam kciukami ciepłe podeszwy 
Ruth, poczułam to pierwszy raz. Pojawiło się tak nagle jak 
nowy pomysł.
Pożądanie. Pragnęłam być blisko Ruth nie tylko w sło-
wach, ale i w czynach.
Wstałam. Kręciło mi się trochę w głowie. W pokoju było 
mnóstwo światła, a ja pływałam w nim jak w lśniącej wodzie. 
Spojrzałam na swoje bose stopy. Płytki były chłodne. 
Popatrzyłam przez okno na świat, lecz w tamtej chwili nie 
interesowało mnie nic, co było na zewnątrz.
Ruth nadal leżała na łóżku. Usiadłam obok niej. Nie byłam 
zdenerwowana, tylko niewiarygodnie czujna. Chociaż niby 
tylko siedziałam i nic nie robiłam, nie mogłam oprzeć się 
wrażeniu, że dzieje się bardzo dużo. Byłam absolutnie 
skupiona.
Nasze spojrzenia się spotkały. Przez głowę przemknęła mi 
myśl, że chciałabym przypomnieć sobie wers z pewnego 
wiersza T.S. Eliota, myśl zupełnie nieważna; uświadomiłam 
sobie, że znowu cofam się przed pożądaniem, znowu próbuję 
sięgnąć po coś, nie patrząc, po co sięgam. Schyliłam się i 
pocałowałyśmy się. Dziś dziwię się, że wykazałam się taką 
śmiałością, że w swoim dziewiczym braku doświadczenia nie 
poczekałam na nią, na doświadczenie, które powinno zrobić 
ten krok jako pierwsze. Później Ruth powiedziała mi, że 
sama nigdy by się na to nie odważyła.
- Zastanawiałam się... - powiedziała cicho, między jednym 
pocałunkiem i drugim.
Bawiła się moimi włosami, które wtedy były już długie i 
opadały jak skrzydła po obu stronach twarzy.
156
157
Chciałam całować się bez końca. Nie myślałam o piesz-
czotach warg jako o grze wstępnej. Do tej pory moje usta 
były narządami mowy, no, może jeszcze uśmiechu, i niczym 
więcej, ale to było o wiele lepsze niż słowa, nieskończenie 
lepsze, bardziej smakowite. Ruth kiedyś rzuciła jakiś żart na 
temat mojej słabości do pocałunków („Uwielbiam to w tobie", 
dodała z rozjaśnionymi oczami i obdarzyła mnie tylko 
szybkim cmoknięciem, ponieważ znajdowałyśmy się w 
miejscu, które mogło okazać się publiczne). Kiedy ją cało-
wałam, przeciągałam to w nieskończoność. Kryło się w tym 
tyle możliwości - najpierw w lewo, potem w prawo, w górę i 
w dół, i pośrodku. Odkrywałam płaską gładkość jej jedynek, 
zaokrąglenia i ostre końce górnych i dolnych trójek, nierówne 
powierzchnie trzonowych zębów. Gdyby bogowie całowali 
ziemię, na pewno dłużej pieściliby wargami góry, prawda? 
Potem spotykałam jej język, tego ruchliwego, samotnego 
pustelnika, ten zabawny, niepodzielny, tryskający 
osobowością organ. Uwielbiałam całować Ruth. Czasami od-
wracała głowę, parskała śmiechem i mówiła: „Czuję się jak 
nastolatka!", a potem całowałyśmy się dalej.
Położyłam się obok niej. Przywarłam do niej, obejmując 
nogami jej nogę, starając się dotykać jej ciała jak największą 
powierzchnią własnego. Czułam się trochę tak, jakbym była 
pijana. Chyba nigdy wcześniej nie przeżywałam niczego tak 
intensywnie, robiąc tak niewiele.
-	Nie mogę uwierzyć, że to robimy - powiedziała 
z uśmiechem, trochę zdyszana.
-	To bardzo, bardzo przyjemne - odparłam, wtulając 
twarz 
w jej szyję.
-	Przez ostatnie dwie noce masturbowałam się, myśląc 
o tobie - szepnęła.
-	Naprawdę? - podniosłam głowę. 
Byłam zachwycona, że użyła tego słowa.
-	Prawdę mówiąc, kiedy zaproponowałaś, żebyśmy za 
mieszkały w jednym pokoju, w pierwszej chwili 
pomyś 
lałam sobie: „O, nie, gdzie będę się masturbowała?"...
Parsknęłyśmy śmiechem. Niesamowite, że mnie nie przy-
sZło to do głowy. Masturbowałam się codziennie wieczorem 
przed zaśnięciem, zawsze w łóżku, nie pomyślałam jednak o 
tym, że mieszkanie z Ruth będzie dla mnie niedogodne. 
Pocałowałyśmy się znowu.
Wreszcie zrywałam z Eleną. Wreszcie pożądałam kogoś 
innego.
-	Sypiałaś już z kobietami?
-	Nie. Kiedyś, dawno temu, pewnie zanim się 
urodzi 
łaś... Boże, czuję się strasznie stara...
-	No? - trąciłam ją lekko łokciem.
-	Całowałam się z przyjaciółką i trochę się pieściłyśmy, 
nic więcej.
Zamilkłyśmy.
Uczucie, że jestem pijana, zyskało konkretny wymiar. 
Byłam niesamowicie napalona. Mocno ściskałam jej nogę 
udami i ocierałam się o nią. Byłam kompletnie mokra.
Uśmiechnęła się mądrym, wyrozumiałym uśmiechem 
i odwróciła się twarzą do mnie, opierając się na łokciu. Od-
garnęła mi włosy z twarzy i delikatnie przesunęła palcami po 
moim czole, potem zaś powtórzyła tę pieszczotę wargami. 
Zaczęła dotykać mnie, najdłużej muskała piersi i przyciskała 
miejsce między nogami.
Nagle podniosła się z łóżka.
-	Za dużo światła - powiedziała.
Opuściła żaluzje i zasunęła zasłony, tworząc jaskinię in-
tymności. Sprawdziła, czy drzwi są zamknięte, i chwilę stała 
nieruchomo, patrząc na mnie. Klęczałam na łóżku, zde-
nerwowana i pełna cudownego napięcia.
Podeszła do mnie znowu i kiedy całowałyśmy się, zaczęły 
działać dłonie, kierując się własnym wyczuciem. Jej palce 
powoli rozpięły guziki mojej bluzki i haftki biustonosza, ujęły 
piersi, pieszcząc je lekko. Moje ręce zawisły w powietrzu, 
ułatwiły zdjęcie ubrania i powoli opadły na jej ra-iniona. 
Stanęłam na materacu, a wtedy Ruth zsunęła ze mnie spodnie 
i majtki. Delikatnie wzięła mój sutek w usta, Przesuwając 
dłońmi po plecach, od wystających łopatek po krągłość 
pośladków.
158
159
Ja ze swej strony nie tyle pomogłam jej się rozebrać, ile 
odkrywałam dotykiem po kolei odsłaniane powierzchnie. 
Kiedy tylko zdjęła spodnie i bieliznę (nadal widzę ją, jak stoi 
pochylona, z ręką opartą na moim biodrze, podnosi najpierw 
jedną nogę, potem drugą i wreszcie staje wyprostowana), 
dotknęłam ją między nogami. Jej jasnobrązowe włosy były 
jedwabiście gładkie, bardziej miękkie od moich. Była 
wilgotna, mokra od pierwszego muśnięcia. Co za nie-
wiarygodne uczucie - ktoś, kto jest taki sam, a jednak inny... 
Ruth wstrzymała oddech.
Popchnęła mnie na łóżko. Leżałyśmy przytulone, najpierw 
chłodne, potem bardzo ciepłe. Odzywałyśmy się rzadko, 
wymieniałyśmy tylko krótkie, praktyczne zdania, bo język 
odgrywał drugorzędną rolę w tym, co się z nami działo. 
Mówiłyśmy przede wszystkim dłońmi. Ten sposób porozu-
miewania się miał strukturę rozmowy - Ruth mówiła dłońmi, 
a moje ciało słuchało w skupieniu, następnie moje ręce 
odpowiadały, dotykając jej ciała.
Kobiece ciało jest takie piękne, tak miękkie, otwarte, go-
towe na przyjęcie pieszczoty. Ruth miała małe piersi, mniejsze 
od moich, z sutkami, które wykarmiły dwie dziewczynki i 
chłopca. Jej eufemistyczny brzuszek, który wydał na świat 
troje dzieci (dwadzieścia siedem miesięcy ciężkiej pracy), 
posiadał lekką wypukłość - Ruth nienawidziła jej z całego 
serca, a ja ją uwielbiałam. Zawsze opierałam na niej rękę, jak 
na globusie, którym pod pewnym względem była - niewielkie 
zaokrąglenie, naznaczone historią i geografią. Globus 
przedstawiający planetę Tuesday (byłam młoda i żarliwa, 
chciałam wszystko ubrać w słowa. Moje metafory, nad 
którymi intensywnie pracowałam, rozbawiały Ruth do łez. 
„Planeta! Och, i co jeszcze? Ach, ci studenci!", przewróciła 
oczami i pocałowała mnie. Ciągle się całowałyśmy). Do 
mojego ciała pasowały tylko proste, niewyszukane przy-
miotniki - młode, smukłe, ruchliwe, zgrabne. Bardzo lubiłam 
swoje ciało, nie powiem, zawsze było mi wierne -miałam 
ładne piersi, nieduże, ale o przyjemnym kształcie i chociaż 
moje nogi były chude, byłam proporcjonalnie zbu-
dowana - ale było jałowym gruntem dla bogatych porów-nań. 
Brakowało mi seksualnej historii, nagromadzonego bogactwa 
przeżyć erotycznych.
Wtedy, pierwszy raz, najwięcej mówiła Ruth. Oczywiście 
rękami (później przemawiała do mnie wargami, och, ojej, 
och...). Leżałam na plecach, a ona na boku, tuż obok mnie, z 
nogami podsuniętymi pod moje nogi. Jej palce długo błądziły, 
aż w końcu dotarły do środka ciężkości mojego pożądania.
Kiedy szczytowałam, z całej siły ścisnęłam nogi i przy-
trzymałam ręką jej dłoń, aby zatrzymać ją tam, na sobie, w 
sobie. Było to zdumiewające, niewypowiedzianie zaskakujące, 
może odrobinę podobne do unoszenia się na wodzie.
Byłam pijana życiem, tryskałam energią. Gdybym w tamtej 
chwili wzięła do ręki żarówkę, na pewno by się zapaliła.
- Dobrze? - zapytała Ruth.
Wybuchnęłam śmiechem. Przynajmniej raz nie próbowałam 
ubrać przeżyć w słowa. Odwróciłam się i pocałowałam ją, 
pocałowałam jej sutki i powędrowałam dłonią w dół. Była 
mokra, ach, jak bardzo, bardzo mokra. Położyłam głowę na 
jej piersi. Dłoń Ruth, której palce pachniały mną, z 
roztargnieniem bawiła się moimi włosami, a ja delikatnie 
drażniłam i pieściłam jej wilgoć. Oddychała coraz szybciej, 
więc objęłam ją mocniej. Gdy jej ciało napięło się i eksplo-
dowało wewnętrzną rozkoszą, zamknęłam oczy. W ciemności 
widziałam gęstą ławicę rybek.
Ten pierwszy raz z Ruth, w mrocznie białym i trochę po-
dobnym do sceny pokoju w Grecji, pamiętam jako moment 
doskonałego szczęścia i radości.
Po Methoni, Koroni. Po Koroni, Kalamata. Po Kalamacie, 
Mistra i Sparta („To jest to? Naprawdę?", z niedowierzaniem 
zapytała Ruth, patrząc na prawie zupełnie zarośniętą trawą 
skałę, typowy przykład niewielu pozostałości wielkiej, 
starożytnej, męskiej Sparty. „Tak, to to - odpowiedziałam. -
Ale nie martw się, Mistra na pewno bardziej ci się spodo-
160
161
ba. Ludzie Bizancjum byli wspaniali"). Potem w dół Mani i 
dalej, do Monenwasii. Z każdym etapem podróży Ruth 
z coraz większą radością korzystała z otwartej opcji swego 
lotniczego biletu. Nie przypominam sobie żadnych dyskusji, 
czy powinnyśmy jechać dalej, tylko dokąd. Regularnie 
dzwoniła do Filadelfii, aby skontaktować się z Tuesday, 
Sandrą i Dannym (Graham był z ojcem, w Baton Rouge). 
Troje dzieciaków rozmawiało z nią jednocześnie, z trzech 
aparatów w różnych częściach domu. Tuesday, najstarsza, 
odpowiedzialna za młodszą dwójkę, przyjechała na lato do 
domu z uczelni i często opowiadała mamie, jak Danny po-
wtarza to, co usłyszał w czasie ostatniej rozmowy, słowo w 
słowo, każdemu, kto chciał słuchać; kiedy więc Ruth mówiła: 
„Jesteśmy na... Eee... Na Rodos, tam, gdzie stoi Kolos i jutro 
wypływamy statkiem do miejscowości, która... Eee... Która 
nazywa się Marmolada, czy coś w tym rodzaju, w... Eee... W 
Turcji. Och! Nazywa się Marmaris", Danny powtarzał 
wszystkim: „Mama jest na... Eee... Na Rodos, tam, gdzie stoi 
Kolos i jutro wypływa statkiem do miejscowości, która... 
Eee... Która nazywa się Marmolada, czy coś w tym rodzaju, 
w... Eee... W Turcji. Och! Nazywa się Marmaris". Tuesday 
opowiadała, że powtarzał słowa matki nawet kiedy był sam, 
„jak mantrę", dopóki nie zadzwoniła i nie przekazała mu 
nowej mantry. „A przecież nie ma pojęcia, gdzie znajduje się 
Turcja i co to jest Kolos z Rodos", dodała Tuesday, z pewną 
złośliwością, jak zauważyła Ruth. Dzieci Ruth na pewno się 
zastanawiały, co właściwie zamierza ich matka, której „mniej 
więcej dwutygodniowa wycieczka" trwała już drugi miesiąc i 
nic nie wskazywało na to, by miała szybko dobiec końca. 
Piekło rozpętało się na wzmiankę o Turcji!, którą to 
nazwę zawsze wymawiali z wykrzyknikiem, Turcji, kraju 
niedoszłych zabójców Papieża oraz Mid-night Express („Ale 
ja nie jestem ani Papieżem, ani dilerką narkotyków, a Turcy 
są naprawdę bardzo mili, o wiele bardziej sympatyczni niż 
Grecy, i właśnie kupiłam ci piękny dywan", powiedziała Ruth; 
„Ale mama nie jest ani Papieżem, ani dilerką narkotyków, 
a Turcy są naprawdę bar-
mili, o wiele bardziej sympatyczni niż Grecy, i mama 
właśnie kupiła Tuesday piękny dywan", powtórzył Danny, po 
nim Tuesday, a po niej Ruth). Tak czy inaczej, Ruth, Ruth i 
ja podróżowałyśmy dalej. Kiedy dotarłyśmy do Tur-qi, 
rozmowy telefoniczne z Filadelfią zaczęły się wydłużać i Ruth 
stale dźwigała w sercu starannie opakowane macierzyńskie 
poczucie winy w stosunku do Danny'ego, ale jednak 
podróżowałyśmy dalej.
Słyszałyśmy, że tego lata do Grecji przyjechało mnóstwo 
turystów, głównie Brytyjczyków, więc postanowiłyśmy omi-
nąć ten tłum i wybrałyśmy się na Kretę. Z Monenwasii cof-
nęłyśmy się do zaniedbanego portowego miasta Gytheion, 
gdzie w malutkim kinie pod chmurką, na ekranie z prze-
ścieradła i przy wtórze głośnego klekotania projektora 
obejrzałyśmy chyba najgorszy amerykański film kategorii B 
w historii, szmirę tak wyjątkowo przerażającą (Masakrę w 
Sudsy, z jasnowłosymi zerami w rolach głównych), że została 
w mojej pamięci na wiele lat, dokładnie tak samo jak wielka 
sztuka. Z Gytheionu popłynęłyśmy promem na Kretę.
Chodziłyśmy po miastach, wynajmowałyśmy 
mopedy i jeździłyśmy do odległych górskich wiosek (w 
jednej trafiłyśmy na doroczne lokalne święto), podziwiałyśmy 
rozległe, bogate i zielone widoki, wylegiwałyśmy się na 
opuszczonych plażach (jedna była tak ustronna, że 
rozebrałyśmy się i pływałyśmy nago), przeszłyśmy przez 
wąwóz Samaria, odwiedzałyśmy muzea i miejsca, gdzie 
prowadzono wykopaliska, łapałyśmy hałaśliwe, 
zatłoczone autobusy, w Heraklionie oddałyśmy do 
naprawy aparat fotograficzny Ruth i co wieczór, codziennie 
kochałyśmy się i spałyśmy razem w tanich hotelikach.
Wszyscy zakładali, że jesteśmy matką i córką, a my nie 
wyprowadzałyśmy nikogo z błędu, ponieważ tak było wy-
godniej, lecz często żartowałyśmy na ten temat i kiedy tylko 
ktoś znowu popełnił pomyłkę, Ruth zwykle mamrotała Pod 
nosem: „Nie-jestem-twoją-matką".
Wylądowałyśmy na lewym krańcu Krety. Gdy dotarły-
162
163
śmy do prawego, zaczęłyśmy zastanawiać się nad nowym 
celem podróży.
To ja zasugerowałam Turcję!, tak bliską i ogromną, i z całą 
pewnością mniej zatłoczoną. Wahałyśmy się - w tamtych 
latach Turq'a rzeczywiście miała nie najlepszą reputację - ale 
w końcu podjęłyśmy decyzję. Po nocy spędzonej na Rodos 
wsiadłyśmy na pokład malutkiego statku i popłynęłyśmy do 
Marmaris, pocieszając się, że w razie jakichś nieprzyjemności 
karta kredytowa Ruth spełni rolę czarodziejskiego dywanu, na 
którym odlecimy w bezpieczne miejsce.
Denerwowałyśmy się, jak będzie wyglądała odprawa celna 
(obie widziałyśmy filmy, opowiadające o różnych przerażają-
cych rzeczach, które spotkały wjeżdżających i wyjeżdża-
jących z Turcji turystów), ale dokładnej kontroli celnicy pod-
dali tylko Turków, natomiast nas przepuścili z szerokimi 
uśmiechami. Nasze paszporty ostemplowali z takim rozma-
chem, że o mało nie rozgnietli ich na miazgę. Pan Urzędnik z 
Owłosionymi Ramionami walił pieczątką w kartki z tak 
wyraźną przyjemnością, że to jego można było 
posądzić
0	bliski kontakt z narkotykami.
Przeszłyśmy przez próg i zrobiłyśmy kilka kroków przed 
siebie. Słońce ogrzewało moją twarz. Zauważyłam młodego 
człowieka, który usiłował złowić moje spojrzenie.
Pozwoliłam mu na to.
-	Szukacie pokoju? - zapytał z uśmiechem, który nie był 
ani złowrogi, ani złośliwy, tylko po prostu przyjazny.
-	Tak - odpowiedziałam, wypowiadając pierwsze słowo 
na tureckiej ziemi.
Ach, co za kraj! Dziwne, że tak duży obszar, tak często 
szarpany burzami historii, tak łatwo zmieścił się w moim 
sercu.
Pokój, do którego nas wprowadzono, był czysty, w wiej-
skim stylu, z barwnymi narzutami na łóżka i 
dywanami, w czterechsetletnim rodzinnym domu z niskimi 
drzwiami,
1	bardzo tani.
Kiedy zostałyśmy same, usiadłyśmy na jednym łóżku.
164
-	Bardzo tu miło - odezwała się Ruth.
-	Tak - odpowiedziałam znowu.
Kilka dni po przybyciu miałyśmy nieprzyjemne przeżycie. 
Byłyśmy na cichej, pustej plaży, kiedy nagle pojawiło się 
tam kilku amerykańskich żołnierzy. Gdy zorientowali 
się, że mówimy po angielsku, i że na dodatek jedna z nas jest 
Amerykanką, podeszli, żeby z nami porozmawiać. Przyjazne 
nastawienie do ludzi jest dobrą cechą, ale powinny mu 
towarzyszyć inne zalety, bo w przeciwnym razie staje się 
tylko pięknie opakowanym pustym pudełkiem. Ci chłopcy - 
nazywam ich „chłopcami", chociaż wszyscy byli starsi ode 
mnie - stacjonowali w jednej z baz NATO na terenie Turcji i 
byli na przepustce. Nienawidzili Turq'i. Nie ma co robić, nie 
ma co oglądać, tęsknię za moją dziewczyną, tęsknię za żoną, 
brakuje mi meczów piłki nożnej... Mieli grube karki oraz 
mózgi, które z łatwością zmieściłyby się w naparstku. W 
szczególny sposób drażnił mnie jeden z nich, który chyba 
uważał, że czuję się jak Kopciuszek. Pragnąc przekonać 
mnie, że nie jestem sierotką, że ja także naprawdę należę do 
Wielkiej Rodziny Amerykańskiej, powiadomił mnie, że nie 
ma żadnej różnicy między Amerykanami i 
Kanadyjczykami. Sam pochodził z Michigan i chętnie 
sypał dowodami, które jakoby miały stanowić potwierdzenie 
jego tezy. Mamy ten sam język, tę samą telewizję, tę samą 
kulturę, to samo wszystko, mówił. Włożył lustrzane okulary, 
żebym nie widziała jego oczu i prezentował swoją wątłą, białą 
klatkę piersiową z taką dumą, jakby było to dzieło Michała 
Anioła, a jego ton mówił jasno, że wypowiada niepodważalne, 
uniwersalne prawdy - i jakby nie dość było tego, aby 
doprowadzić mnie do ukrywanej furii - nie przychodziło mi 
do głowy nic, czym mogłabym odeprzeć jego obalające 
granice argumenty. Powiedziałam, że zarówno Australijczycy, 
jak Nowozelandczycy mówią po angielsku, lecz pochodzą z 
różnych krajów. Tak, odrzekł z uśmiechem, ale Nowa Zet 
(tak nazywał Nową Zelandię) mogłaby w każdej chwili stać 
się częścią Australii, podob-
165
nie jak Tasmania, podobnie jak Hawaje stanowią część Sta-
nów Zjednoczonych. Dobrym przykładem są też 
Niemcy i Austria, brnął dalej z niezachwianą pewnością 
siebie. Spędził trochę czasu w bazie na południu Niemiec i 
najwyraźniej uznał, że to upoważnia go do wypowiadania 
takich sądów. Między Niemcami i Austrią nie ma właściwie 
żadnej różnicy, twierdził. No, najwyżej taka, jak między pół-
nocną i południową częścią Niemiec. Austria mogłaby być 
częścią wielkiego państwa niemieckiego, czemu nie? Mają 
przecież ten sam język, tę samą kulturę, ten sam kraj.
Zabrakło mi słów. Gorączkowo przeszukiwałam ikony 
kanadyjskiej odrębności - syrop klonowy, bobry, miła at-
mosfera, królowa, zakaz posiadania broni palnej - usiłując 
znaleźć coś wyjątkowego, coś, co stanowiłoby dobitne uza-
sadnienie wojny 1812 roku, ale jedyną niepodważalną i ab-
solutnie pewną różnicą było to, że chciałam być inna. Pa-
trzyłam na mojego hegemonicznego pocieszyciela i myślałam:
Je ne veux pas etre comme	Nie chcę być taka jak
toi, je ne veux pas etre comme ty, nie chcę być taka jak 
toi, je ne veux pas etre comme ty, nie chcę być taka jak 
toi, je ne veux pas etre comme ty, nie chcę być taka jak 
toi, je ne veux pas etre comme ty, nie chcę być taka jak 
toi, je ne veux pas etre comme ty, nie chcę być taka jak 
toi.	ty.
Zmieniłam temat i zapytałam go, co robi w wojsku.
W lotnictwie, poprawił mnie. Okazało się, że był mecha-
nikiem wojskowych odrzutowców.
W końcu odeszli ze swoimi krążkami frisbee, piłkami do 
gry w nogę, symbolami przynależności do obcej 
kultury i piwem, którym częstowali nas bez powodzenia.
-	Trudno powiedzieć, aby odczuwali jakiś niepokój z po 
wodu przyjazdu do Turcji, prawda? - odezwała się Ruth.
-	Tak.
Poklepała mnie po udzie.
-	Widzę, że ten mechanik mocno cię zirytował...
-	Nie jestem Amerykanką.
-	Ależ oczywiściel A ja nie jestem twoją matką. Kanadyj 
czycy bardzo różnią się od Amerykanów, a te różnice 
są 
ważne, chociaż drobne. Nigdy nie wzięłabym cię za Amery 
kankę.
Uśmiechnęłam się.
-	Ty kłamczucho! Kiedy się poznałyśmy, byłaś pewna, 
że jestem Amerykanką!
-	Och, no, rzeczywiście... 
Obie parsknęłyśmy śmiechem.
Pauza. Chwila na poszukiwanie fundamentalnych różnic.
-	Myślisz, że możemy zdjąć koszulki? - zapytała.
-	Nie wiem - odrzekłam, rozglądając się dookoła. - Chy 
ba nie powinnyśmy...
-	Masz rację - Ruth spojrzała na morze. - Wracajmy do 
pokoju - dorzuciła pogodnie, z tym szczególnym błyskiem 
w oku.
-	Dobrze.
Kiedy szłyśmy w stronę domu, wzięła mnie za rękę.
-	Oczywiście, że jesteś inna - powiedziała. - Nie możesz 
być Amerykanką, nie masz amerykańskiego paszportu. 
I w Quebecu mówicie po francusku.
Zawsze mówiła „Kłiiibek". Ci żołnierze byli jedynymi 
Amerykanami, jakich spotkałyśmy w Turcji.
W czasie naszej podróży po Turcji zatrzymywałyśmy się 
w różnych tanich hotelach i pensjonatach. Niektóre były 
wyjątkowe, jedyne w swoim rodzaju, jak te malutkie izdebki 
w Kapadocji, inne proste i wiejskie, inne funkcjonalne i łatwe 
do zapomnienia, jeszcze inne brudne, z nieświeżą, od dawna 
niezmienianą pościelą, śmierdzące. W tej ostatniej kategorii 
mieścił się dom, którego mury były tak przeżarte pleśnią i 
przegniłe, że mogłabym bez trudu wepchnąć pięść w ścianę i 
zaskoczyć sąsiadów, gdybyśmy ich miały. Spróbowałam to 
zrobić, a kiedy cofnęłam rękę, ściana powoli się odgięła. 
Szkoda, że w sąsiednim pokoju nie mieszkał Buster Keaton, 
bo moglibyśmy nieźle się ubawić. Ruth
166
167
była arbitrem w kwestii pokoi hotelowych, natomiast mnie 
można było bez trudu nabrać. Byłam żarliwą wyznawczy-nią 
specyficznej szkoły podróżowania, zwanej im-gorsze--
warunki-tym-bardziej-intensywne-przeżycia, i uważałam, że 
jeśli pokój mnie nie zabije, to wszystko jest w porządku. Ruth 
często wychodziła z pokoju ze słowami: „Tego nie da się 
przeżyć", była jednak zaskakująco odporna i z czasem 
rozwinęła w sobie bynajmniej nie słabsze od mojego upo-
dobanie do stylu grunge. Pod koniec podróży zaglądałyśmy 
do najgorszych nor, komórek, na widok których nawet świnia 
zbladłaby jak prześcieradło i z ust Ruth wydobywało się 
spokojne, obojętne i całkowicie pozbawione ironii: „Świetnie", 
po czym rzucała plecak na łóżko. Pewną pomocą był fakt, że 
marnie stałyśmy z forsą. Konieczność jest matką tolerancji.
W Kusadasi kupiłyśmy dwa prześcieradła - Ruth nosiła w 
plecaku jedno, ja drugie i co wieczór łączyłyśmy je w całość. 
Własne prześcieradła i prysznic pod letnią wodą - to 
całkowicie wystarczało nam do szczęścia.
Stałyśmy się średnich lotów ekspertami w dziedzinie tu-
reckich dywanów i nauczyłyśmy się świetnie targować. By-
łyśmy w stanie pochłaniać całe litry słodkiej herbaty i dawać 
odpór przymilnym uśmiechom oraz innym sztuczkom, 
których celem było skłonienie nas do kupienia rzeczy, których 
w ogóle nie chciałyśmy kupić. Jeden z dywanów, który kupiła 
Ruth, miał nieprawdopodobnie skomplikowany złoto-zielony 
wzór. Kiedy zobaczyłam go w Filadelfii, przez mój umysł 
przemknął przypływ wspomnień, wodny dywan ulotnych 
obrazów i niemożliwych do wyrażenia słowami uczuć. 
Kupiłam kilim, który stał się jedyną ozdobą mojego nagiego 
studenckiego pokoju i magicznym dywanem, bo codziennie 
opowiadał mi o Ruth.
- Nasiona wszystkich rzeczy są z natury wilgotne - po-
wiedziałam do Ruth w Milecie.
Podniosła wzrok znad torby i zmrużyła oczy.
-	O co ci chodzi? - siedziała na wielkim lwie, kiedyś na 
pewno dumnym i groźnym, lecz dziś starym, popękanym 
i do połowy zagrzebanym w piasku.
-	Tu tkwią korzenie greckiej filozofii, tu mieszkał facet 
imieniem Tales, jego zdaniem źródłem wszystkiego 
jest 
vvoda.
Ruth rozejrzała się dookoła.
-	Cóż, miał rację...
Milet, w starożytności port tak bogaty, że jego mieszkańcy 
mogli pozwolić sobie na filozofowanie, jest teraz pustynią. 
Rzeka Meander przeistoczyła się w muł i odepchnęła morze. 
Milet jest suchym, bardzo suchym miejscem. Ruth, 
niepoprawna Amerykanka, wyjęła z torby colę.
-	Powiedział także, że bogowie są wszędzie, że 
świat 
jest przepełniony ich obecnością - ledwo to powiedziałam, 
gdy Ruth pociągnęła za kapselek i otworzyła puszkę, z któ 
rej z sykiem trysnęła piana. - Sama widzisz... Nadmiar za- 
puszkowanych bóstw.
Roześmiała się.
-	Chcesz trochę?
Jak zwykle najpierw rzuciłam jej obrażone 
spojrzenie, a potem wypiłam pół puszki.
Byłyśmy same; Ruth wsunęła dłoń w moją. Pół godziny 
spacerowałyśmy koło lwa, przy czym jedna ciągnęła drugą to 
w tę, to w tamtą stronę tylko po to, żeby z radością do-
świadczyć wzajemnej obecności i bliskości. Pocałowałyśmy 
się pod kolumną. Nasiona wszystkich rzeczy... nagle za-
pragnęłam jak najszybciej wrócić do naszego pokoju.
Po Efezie, na wybrzeżu Morza Egejskiego podjęłyśmy 
decyzję, żeby udać się na wschód. Odpoczęłyśmy w Pa-
mukkale, w basenach z białego trawertynu, na przestrzeni 
tysięcy lat wypłukanych przez wody mineralne, gorące i 
bogate w wapń. Ruth nałożyła sobie na głowę sporą porcję 
błota.
Ziemia sama pociągnęła nas dalej. Pamukkale znajdowało 
się w pobliżu Kapadocji, niezwykłego, cudownego regio-
168
169
nu, schronienia wczesnych chrześcijan, którzy drążyli po-
mieszczenia w kruchej skale, tworząc księżycowy krajobraz, 
jedyny w swoim rodzaju. Między Kapadocją i Pamukkale 
leżała Konya, miasto tańczących derwiszów, a nieco dalej 
Nemrut Dagi, sanktuarium na szczycie góry, ozdobione ol-
brzymimi kamiennymi głowami. Stamtąd koniecznie trzeba 
było jechać do Dogubayazit i zwiedzić kurdyjski zamek 
Ishaka Pasa (oraz Mały i Duży Ararat).
W Dogubayazit wzięłyśmy taksówkę i pojechałyśmy na 
granicę, żeby przynajmniej zerknąć na Islamską Republikę 
Iranu. Chętnie przejechałabym na drugą stronę, gdyby granica 
nie była zamknięta z powodu wojny irańsko-irackiej. Ruth 
obrzuciła mnie długim spojrzeniem.
-	Świetnie - powiedziała. - Jasne... Wybierzemy się tam 
jutro. Skoczymy tylko do miasta, żeby zamienić kostiumy 
bikini na jednoczęściowe i już będziemy gotowe, by odwie 
dzić Iran...
W czasie naszego pobytu w Dogubayazit honorowym 
gościem był tam James Irwin, który wraz z towarzyszącą mu 
grupą zajął wszystkie pokoje w najlepszym hotelu w 
mieście. James Irwin był amerykańskim astronautą, który 
przeszedł parę kroków po Księżycu (i podobno odkrył, że 
planeta ta jest przesycona obecnością Boga), teraz zaś bez 
powodzenia szukał Arki Noego na górze Ararat.
-	Poszukajmy tego czubka - zaproponowała Ruth, oka 
zało się jednak, że pan Irwin jest zajęty ciężką pracą na zbo 
czach Araratu.
Zawróciłyśmy na zachód, wzdłuż brzegu Morza Czarnego i 
dotarłyśmy do Samsun, a stamtąd ruszyłyśmy w głąb lądu, w 
kierunku Ankary. Żałowałam, że nie zwiedziłyśmy Urfy i 
Harran na terenie starożytnej Mezopotamii, blisko granicy 
syryjskiej, i że nie zobaczymy całego wybrzeża Morza 
Śródziemnego, ale tak to zawsze jest z dwoma wektorami, 
które nadają kierunek naszemu życiu: przestrzeń jest 
naprawdę nieskończona i mamy na to liczne dowody, lecz 
rozsądek i doświadczenie nie pozwalają nam powiedzieć tego 
samego o czasie.
170
Jedyne opowiadanie, które napisałam w Turqi, powstało w 
Ankarze. Ankara jest częściowo zaplanowanym miastem; 
Atatiirk w 1923 roku wyrwał ją z prowincjonalnej 
bezimienności, chciał bowiem, żeby stolica jego narodu 
znajdowała się w Azji. Dziś jest to nowoczesne, ruchliwe 
miasto, niepozbawione jednak własnej pamięci i historii, po 
zwiedzeniu twierdzy z IX wieku poszłyśmy na przechadzkę 
po starym mieście, wąskimi, krętymi uliczkami na wzgórzach, 
zabudowanymi niskimi, czasami bardzo kolorowymi domami. 
Było świeżo po deszczu - słońce wyszło już zza chmur, 
powietrze było świeże i chłodne, kałuże lśniły jak lustra. 
Spacerowałyśmy bez żadnego celu, dla czystej przyjemności, 
jaką dawał ruch, świadomie gubiąc się wśród staromiejskich 
ulic. Skręcałyśmy raz w prawo, raz w lewo, skuszone 
widokiem pięknej rośliny doniczkowej lub domu, 
pomalowanego na ciekawy odcień błękitu. Na ulicach bawiły 
się dzieci. Te, które nie były do końca pochłonięte zabawą, na 
chwilę przerywały wykonywane czynności i przyglądały nam 
się w milczeniu, inne, zajęte rzucaniem i chwytaniem piłki, 
wołały do nas wysokimi, piskliwymi głosami. „Dzień dobry". 
Odpowiadała zwykle jedna z nas, co najczęściej wywoływało 
kakofonię okrzyków i chichotów, dźwięków, które wydają 
istoty ludzkie na całym świecie, niezależnie od narodowości. 
Jakaś mała dziewczynka, najwyżej trzyletnia, wpadła w tak 
wielkie podniecenie z powodu naszego pojawienia się, że 
zupełnie straciła panowanie nad sobą. Dygotała, patrzyła na 
nas jak zaczarowana i śliniła się - wyglądała tak, jakby lada 
chwila miała wybuchnąć, ale na szczęście tylko wygięła się do 
tyłu, zamknęła oczy i wydała okrzyk tak głośny i przenikliwy, 
że gdyby w pobliżu stał kryształowy wazon, niewątpliwie 
rozpękłby się na tysiąc kawałków.
- Straszna z ciebie krzykaczka, co? - powiedziała Ruth, 
nachylając się nad dziewczynką i wytrzeszczając oczy.
Nagle ujrzałam ją w innym świetle. Ruth doskonale znała 
dzieci, znała je do głębi, zdążyła poznać je trzykrotnie. 
Bardzo rzadko widywałam ją właśnie taką, nawet 
kiedy
171
mówiła o swojej gromadce z Filadelfii. Matka „krzykaczki" 
wyszła z domu i chwyciła małą diwę w ramiona. Obie 
z Ruth wymieniły porozumiewawcze spojrzenia i uśmiechy - 
były kobietami, które posługiwały się innymi językami, ale 
łączyło je doświadczenie macierzyństwa.
Przyglądali nam się też i inni, oczywiście w milczeniu. 
Starzy, nieogoleni mężczyźni podążali za nami wzrokiem, 
czasami pozdrawiając nas skinieniem głowy.
Ulica, którą szłyśmy, była zbyt wąska, aby mogły nią jeździć 
samochody. Natknęłyśmy się na kobietę, która siedziała na 
dywanie pod otwartym oknem swojego domu, tak nam 
się w każdym razie wydawało. Obok niej leżało śpiące 
niemowlę. Kobieta szyła i obrzuciła nas tylko przelotnym, 
nieuważnym spojrzeniem. Minęłyśmy ją.
Na rogu zobaczyłyśmy taką samą scenę, tyle że podwo-
joną. Dwie stare kobiety na dywanach, naprzeciwko siebie, 
jedna z dzieckiem, które cicho gaworzyło i bawiło się jakąś 
szmatką. Były naprawdę stare, prawie bezzębne, 
ubrane w barwne, wielowarstwowe stroje. Rozmawiały z 
ożywieniem. Pomachały nam, uśmiechnęły się i coś 
powiedziały. Odpowiedziałam uśmiechem i wskazałam palcem 
przed siebie, chcąc przekazać im, że jesteśmy na spacerze i 
idziemy dalej. Dokładnie w tej samej chwili zamilkły i 
spojrzały we wskazanym kierunku, zupełnie jakbym 
pokazywała im coś, co nie powinno się tam znajdować, 
na przykład jadącą w ich stronę betoniarkę. Potem 
znowu popatrzyły na nas i zgodnie powtórzyły mój gest, 
najprawdopodobniej nie wiedząc, co może oznaczać, ale 
chcąc sprawić przyjemność cudzoziemkom. Jedna podniosła 
pustą szklankę, zapraszając na herbatę. Usiadłyśmy, 
napiłyśmy się herbaty i wdałyśmy się w jedną z tych rozmów, 
jakie odbywałyśmy z kobietami w całej Turcji, rozmów 
złożonych z wielu niezrozumiałych słów i zrozumiałych 
gestów, uśmiechów oraz
okrzyków.
- Czy to twój wnuczek? - zapytała Ruth, wskazując
dziecko.
Maleństwo w ułamku sekundy znalazło się najpierw na jej 
kolanach, a później na moich.
-	Doktor Livingstone, jak sądzę? - odezwałam się do 
gulgoczącego malca.
Kiedy zorientowałyśmy się, że czas już iść, po wielu do-
bitnych podziękowaniach („Tesekkiir ederim" po turecku) 
podniosłyśmy się, lawirując między dwoma dywanami 
ostrożnie pokonałyśmy ostatnie metry uliczki i poszłyśmy dalej.
Ale na następnej ulicy ujrzałyśmy ten sam widok, tyle że 
pomnożony trzy, cztery, pięć razy. Wszędzie, po prawej i le-
wej, kobiety, małe dzieci i dywany. Zerknęłyśmy na siebie.
-	Mam wrażenie, że wdarłyśmy się na teren prywatnej 
posiadłości - powiedziała Ruth.
Ja także miałam takie uczucie. Można by pomyśleć, że w 
jakiś niewyjaśniony sposób przekroczyłyśmy granicę, 
oddzielającą ogólnie dostępną, publiczną część miasta od 
czyjegoś domu. I właśnie z tego poczucia zrodziło się moje 
opowiadanie.
Była to historia o mężczyźnie, który idzie główną ulicą 
Ankary, Atatiirk Bulvari, szerokim, ruchliwym, wysadzanym 
drzewami bulwarem. Nasz bohater jest zajęty i nie ma czasu 
na obserwacje. Myśli o ważnym przedsięwzięciu biznesowym. 
Skręca z Atatiirk Bulvari w spokojniejszą ulicę, arterię w 
porównaniu z tą pierwszą, którą śmiało można nazwać aortą. 
W tej chwili liczy się dla niego tylko to, co dzieje się w jego 
głowie. Co jakiś czas z głębokiego zamyślenia wyrywa go 
klakson samochodu czy okrzyk jakiegoś przechodnia. 
Bezmyślnie skręca znowu, tym razem w jeszcze mniejszą 
ulicę, zwyczajną żyłę. Tu nic mu już nie przeszkadza - nie ma 
samochodów ani ludzi. Może iść przed siebie w spokoju i 
całkowicie się skupić. Oczy ma szeroko otwarte, ale nic nie 
widzi i tylko jego stopy są świadome zmiany stanu rzeczy. 
Mężczyzna nie zdążył jeszcze podjąć decyzji, kiedy nagle 
zdaje sobie sprawę, że już nie idzie, tylko stoi przed małym 
stolikiem, na którego blacie leży Para okularów. Co to jest, 
pyta samego siebie, nadal po-
172
173
chłonięty czym innym. Chętnie poszedłby dalej i znowu 
pogrążył się w myślach, ale jego stopy nie wiedzą, w którą 
stronę skręcić. Mężczyzna uświadamia sobie, że obok stolika 
znajduje się duże łóżko z baldachimem, nieposła-ne. Patrzy 
na nie i widzi krople krwi na pościeli. Odwraca się 
gwałtownie. Jest w czyjejś sypialni, w małym naczyniu 
krwionośnym, powiedzmy. W tym miejscu umieściłam 
szczegółowy opis starannie umeblowanego pokoju. Męż-
czyzna wpada w panikę. „Co ja tutaj robię? Jak tu trafi-
łem?", pyta samego siebie. Szybko wychodzi z 
sypialni i trafia do biblioteki, a później do salonu. Stamtąd do 
jadalni i do kuchni. Otwiera drzwi i wychodzi na korytarz. 
Jest tam kilka par drzwi - jedne prowadzą do łazienki, drugie 
do sypialni, trzecie do garderoby. Korytarz kończy się klatką 
schodową. Mężczyzna biegnie na górę, ale tam widzi 
to samo - saloniki, sypialnie, łazienki, kuchnie, spiżarnie, 
biblioteki, jadalnie, garderoby, korytarze; nigdzie nie ma 
drzwi, którymi mógłby wyjść na zewnątrz, nigdzie okna, 
przez które miałby szansę uciec. Utkwił w środku domu 
podobnego do plastra miodu. Opowiadanie kończy się 
krzykiem mężczyzny. Jego rozpacz można porównać ze 
śmiertelnym przerażeniem kobiety, która wyszła na zakupy i 
nie może znaleźć drogi powrotnej do domu, skazana na 
niekończącą się wędrówkę gwarnymi, zatłoczonymi uli-
cami.
Gdzie mężczyźni czują się źle, nie na miejscu? W kabinach 
pilotów, na dworcach autobusowych, budowach, salach 
dancingowych, w windach, na leśnych ścieżkach, stacjach 
benzynowych, w hotelach, w interesujących alejkach, na 
wysypiskach śmieci, w kioskach, biurach leksykogra-fów, na 
górskich łąkach, w redakcjach gazet, w Oksfordzie, na 
parkingach, w barach dla homoseksualistów, restauracjach, w 
Ameryce Południowej, w taksówkach, przejściach 
podziemnych, na boiskach do siatkówki, w poczekalniach, 
szkołach gry na ksylofonie, ogrodach zoologicznych, gdzie 
można poklepać jaka, w biurach rekrutacji żołnierzy piechoty 
algierskiej, salach aukcyjnych, supermarketach, rin-
gach walk kogutów, na pustych peronach metra, w miej-
scach, gdzie pali się wizerunki znienawidzonych 
postaci i rzeczy, na ceremoniach wolnomularskich, w 
biurach rządowych, szpitalach, biurach wywiadu, seminariach 
jezuickich, na spotkaniach Zakonu Rycerzy Maltańskich, w 
koloniach trędowatych, kinach, na oficjalnych przyjęciach, vv 
palarniach opium, jaskini Platona, na oddziałach szpitalnych, 
gdzie odbywa się kwarantannę, we wspaniale wyposażonych 
burdelach, na słonecznych plażach dla nudystów, w 
przydrożnych barach dla kierowców ciężarówek, na wyspach 
rządzonych przez entuzjastów utopijnych idei, w willach, 
strefach ostrzału, na gwiazdkowych przyjęciach, imprezach 
dla młodzieży, w zigguratach, w wojskowych kwaterach 
głównych, na placach zabaw, w kościołach, w pracowni 
Leonarda da Vinci, na kursach dla przyszłych pisarzy, 
zebraniach, na których korsarze planują następne akcje, w 
łóżkach generałów, na konwencjach dla hobbystów, zjazdach 
Międzynarodówki Socjalistycznej, w noclegowniach dla 
narkomanów, na próbach zespołów muzycznych, w 
bibliotekach, na Księżycu, w nocy, na platformach 
wiertniczych na Morzu Północnym, w zakładach karnych, 
spokojnych miejscach, tam, gdzie kończy się tęcza, w rzeź-
niach, teatrach, na zebraniach komitetów działań nieame-
rykańskich, w kabinach dla głosujących, na ceremoniach 
składania wieńców, demonstraq'ach ksenofobów, jachtach, a 
może na balach sylwestrowych? Nie. W żadnym z tych 
miejsc mężczyzna nigdy nie usłyszałby, że jest niemile wi-
dziany z racji swojej płci.
Czasami podróżowanie po Turcji było trudne. Zdarzały się 
drobne nieprzyjemności. Ponieważ wszystko to działo się pod 
egzotycznym słońcem, nieprzyjemności często zyskiwały 
rangę przygód, czegoś, co nie tylko łatwiej jest przyjąć, ale 
czego się wręcz szuka. Nieodgadniony paradoks podróży 
sprawia, że najgorsza wyprawa - ciągnąca się bez końca 
jazda autobusem, pełen obrzydliwych robali materac, hotel z 
gnijącymi ścianami - z czasem staje się najwspanialszym, 
najchętniej przywoływanym wspomnie-
174
175
niem. Kiedy jednak dziś spoglądam wstecz, zdaję sobie 
sprawę, że niektóre z tych „przygód" były nie do przyjęcia. 
Wszystkie łączy jedno - mężczyźni. Mężczyźni, którzy 
otwarcie mierzyli nas wzrokiem na ulicach. Mężczyźni, 
którzy uśmiechali się na nasz widok i odwracali się do swoich 
kumpli, wskazując nas palcami i kiwając głowami. Męż-
czyźni, którzy ocierali się o nas na bynajmniej nie zatło-
czonych ulicach. Mężczyźni, którzy ocierali się o nas na 
bynajmniej niezatłoczonych ulicach i na dodatek dotykali 
naszych piersi. Młody mężczyzna, który podbiegł do mnie na 
ciemnej ulicy w Ankarze, od tyłu, uszczypnął mnie w 
pupę i zniknął równie szybko, jak się pojawił. Mężczyzna, 
który w Stambule zrobił dokładnie to samo. Chłopcy, którzy 
na nasz widok zachęcająco klaskali językiem o podniebienie. 
Mężczyźni, którzy uważali, że mają prawo okazywać nam 
swoje obrzydłe, niechciane względy niezależnie od naszych 
słów, opinii czy obojętności. Mężczyźni, którzy byli zdania, 
że wiedzą, czego nam potrzeba, dokąd chcemy jechać, co 
kupić i za ile, jeszcze zanim zdążyłyśmy otworzyć usta. 
Kierowca autobusu, który zobaczył, że zasnęłam, wyciągnięta 
na ostatnim rzędzie foteli, zatrzymał się na poboczu 
autostrady, podszedł i pocałował mnie; obudziłam się, 
ujrzałam pochylonego nade mną obcego, odepchnęłam go ze 
złością i zawołałam Ruth, a on spokojnie wrócił za 
kierownicę, uśmiechnięty i dumny z siebie. Mężczyzna, który 
na przystanku autobusowym pokazał mi swego penisa, 
śmiejąc się i zabawiając się ze sobą.
Zbywałyśmy to wszystko machnięciem ręki. Byłyśmy 
twarde, stałyśmy się twarde. Kiedy w Stambule wsiadałyśmy 
do pociągu do Aten, byłyśmy weterankami survivalo-wych 
podróży. Chociaż myłyśmy się codziennie, miałyśmy 
wrażenie, że przez parę miesięcy nie brałyśmy kąpieli. 
Byłyśmy nie opalone, ale spalone słońcem i wiatrem. Nasze 
płuca, nasze umysły odczuwały ten charakterystyczny ból 
zmęczenia, który pojawia się po wielu, wielu dniach spę-
dzonych na świeżym powietrzu. Byłyśmy czujne, podejrzli-
we, przebiegłe, sceptyczne, kłótliwe, ostre. Żaden Turek nie
mógł nam podskoczyć. Gdybyśmy zostały tam dłużej, na 
pewno wyrosłyby nam metalowe zbroje, których ogniwa 
podzwaniałyby groźnie przy każdym kroku.
Nie byłyśmy jednak czołgami, lecz dwiema kobietami, 
noszącymi skromne stroje z bawełny i podróżującymi po 
wielkim, męskim kraju. Zmęczyło nas to bardziej, niż są-
dziłyśmy. W Turcji pewne drzwi stały się dla nas ważniejsze 
od innych, najważniejsze na świecie, a były to drzwi do 
naszych pokoi hotelowych. Zamykałyśmy je na klucz nie po 
to, aby zapobiec kradzieży aparatu fotograficznego Ruth, ale 
żeby zabezpieczyć nasze schronienie. Schronienie, które było 
miejscem, gdzie mogłyśmy być razem - i z dala od obcych.
Nie chcę tu powiedzieć, że nie spotkałyśmy w Turq'i 
sympatycznych mężczyzn. Wręcz przeciwnie, spotkałyśmy 
wielu miłych, dobrze wychowanych, naprawdę serdecznych 
Turków. Zresztą cały ten podział na dobrych i złych Turków 
jest po prostu niewłaściwy. Nie zamierzam dowodzić tu 
żadnych prawd demograficznych czy demokratycznych, 
ponieważ chodzi mi nie tyle o poszczególnych ludzi, ile o 
ogólne podejście, w tym wypadku o stosunek do kobiet. O 
podejście, które u niektórych mężczyzn może być bardziej 
wyraźne, u innych mniej, a jeszcze u innych prawie 
niezauważalne.
Powiedziałabym, że to tureckie morze było dość burzliwe. 
Ruth i ja pokonałyśmy jego wody bez problemu, lecz często 
zastanawiam się, jak radzą sobie moje tureckie siostry. 
Zwiedzając Turcję i przebywając w publicznych miejscach, 
znacznie rzadziej spotykałyśmy kobiety niż mężczyzn. Kiedy 
spotykałyśmy kobiety, którym nie towarzyszyli mężczyźni - 
na targowiskach, w autobusach czy na dywanach 
rozłożonych na wąskich uliczkach Ankary - prawie zawsze 
zagadywały do nas, uśmiechały się, siadały obok, dotykały 
nas, próbowały porozumiewać się na migi i kiwały głowami. 
Przy nich mogłyśmy się rozluźnić, zrelaksować, odetchnąć 
pełną piersią, opuścić gardę. Mam wrażenie, że były 
szczęśliwe (szczęście to tak niewiarygod-
176
177
nie odporna na przeciwności roślina), ale wydaje mi się też, 
że ich szczęście zamknięte zostało w wyraźnie wytyczonych 
granicach, jak kwiatek w doniczce.
Poznałyśmy kobietę, która pracowała w jednym z banków 
w Ankarze, nie jako szeregowa urzędniczka, lecz trochę 
wyżej, i umówiłyśmy się z nią na kolację. Meral powiedziała, 
że nie ma najmniejszych szans zostać dyrektorem banku, 
najmniejszych, ponieważ jest kobietą.
-	Sytuacja była lepsza sześćdziesiąt lat temu, pod rzą 
dami Atatiirka - wyjaśniła. - On dał nam prawo głosu, wie 
rzył w kobiety.
Właśnie ten problem próbowałam przetrawić, do tego 
ustosunkować się w moim opowiadaniu o mężczyźnie uwię-
zionym w domu podobnym do plastra miodu.
Pokazałam je Ruth.
-	Uwielbiałam być panią domu - westchnęła. - Nienawi 
dzę pracować. Komu to potrzebne? Moim jedynym proble 
mem byli moi mężowie, wiesz? Szkoda, że nie 
widziałaś 
Tuesday, kiedy była mała. Taki był z niej cudowny błaze- 
nek... Najlepszymi przyjaciółmi Danny'ego są chłopcy z ro 
dzin latynoamerykańskich, którzy uczą go hiszpańskiego. 
Danny doprawia hiszpańskimi słowami swój angielski, nie 
masz pojęcia, jakie to zabawne. Czasami, kiedy bardzo się 
czymś podnieci, nagle woła: „Yo soy Pancho Villa!", i za 
czyna przechadzać się po pokoju, poprawiając niewidzial 
ne sombrero i pistolety za pasem. Zrywam wtedy boki ze 
śmiechu. Gdy byłam z Jerrym, mieliśmy piękny dom 
z ogrodem i dwa samochody, jeden mój. Boże, gdybym tak 
znowu mogła zostać zwykłą panią domu... Dajcie mi tylko 
przyzwoitego faceta!
Ruth uważała, że opisuje własne doświadczenia, nic wię-
cej. To tylko moja opinia, wyłącznie moja - mówił ton jej 
głosu.
Jednak ten głos miał dla mnie duże znaczenie. Brak do-
świadczenia, jakim smakowała moja twórczość, zderzał się z 
ostatecznym wymiarem doświadczenia Ruth. Opowiadanie 
wydawało się sztywne i prostackie, barokowy ele-
ment trącił fałszem i zgrzytał, a całość była najzwyczajniej w 
świecie marniutka. Z prób obiektywnej oceny mojej prozy 
wyciągnęłam jeden konkretny wniosek: byłam młoda. 
Zasiliłam opowiadanie wewnętrznym oburzeniem, które było 
równie demonstracyjne i zabawne jak Pancho Villa małego 
Danny'ego. W dziedzinach, które wciąż były dla mnie wielką 
niewiadomą (mężczyźni, macierzyństwo, praca), stawiałam 
skomplikowane, lecz kruche i chwiejne rusztowania idei.
Zachowałam uczucie niepokoju o kobiety, mieszkające na 
ulicach Ankary, zatrzymałam oburzenie statusem mężczyzn 
w Turq'i, ale wyrzuciłam tamto opowiadanie. Byłam 
zraniona, sfrustrowana i zła. Nie na Ruth, raczej tak ogólnie. 
Pamiętam, że gdy metodycznie darłam kartki na kwadratowe 
kawałki, zastanawiałam się, czemu niektóre sprawy muszą 
być jednocześnie tak proste i tak skomplikowane. 
Przysięgłam sobie, że nigdy nie będę miała dzieci. O, nie, 
dziękuję bardzo, to nie dla mnie. I że żaden mężczyzna nigdy 
nie będzie kontrolował mojego życia.
- Chodźmy na ryżowy pudding - powiedziała Ruth.
I na tym się skończyło. W Turcji robią wyśmienity ryżowy 
pudding, gładki jak krem i z dużą ilością cynamonu. Zawsze 
uciekałyśmy od naszych problemów do świata zmysłów. 
Ryżowy pudding albo pieszczota jej dłoni na moich piersiach, 
zapiekanka z bakłażanów albo gest, którym popychałam Ruth 
na łóżko.
Spotkałyśmy go w czasie jednej z niezliczonych wycieczek 
autobusowych, chyba gdzieś między Kayseri i Mala-tyą. 
Lśniący czarny wąż szosy, wijący się po łagodnej, zielonej i 
pozbawionej drzew wyżynie Wschodniej Anatolii. Jeden 
autobus, poza tym zero ruchu. Myślę, że był rolnikiem, 
człowiekiem poślubionym czarnej ziemi. Wsiadł na 
przystanku pośrodku niczego i wysiadł w podobnym miejscu. 
Poznaliśmy się między jednym i drugim, jego i nasze życie, 
biegnące równolegle, zetknęły się na chwilę. Miał 
dwadzieścia parę lat i bardzo męską urodę, 
charaktery-
178
179
styczną dla przystojnych Turków - wyraziste, klasyczne rysy, 
idealnie równe i białe zęby, piękne oczy, gęste czarne wąsy i 
mocno owłosione, muskularne ciało. Jego ramiona i tors 
prawie rozsadzały koszulę, a ręce były tak gęsto porośnięte 
włosami, że w ogóle nie było widać skóry. Czarne włosy 
wytryskały z rozpięcia koszuli niczym płomienie z 
okna ogarniętego pożarem domu.
Nie pamiętam, jak to się stało, że zaczęliśmy rozmawiać. 
Chyba początek był taki jak zwykle w podobnych sytuacjach 
- świadomość jego spojrzeń, odwzajemnionych przez nas, 
uśmiechy i kiwnięcia głową, jego pierwsze ostrożne słowo. 
Znał mniej angielskich słów, niż miał palców u rąk i 
niewątpliwie nauczył się ich w odległej szkolnej przeszłości, 
był jednak tak otwarty i zdecydowany, aby się z nami 
porozumieć, że dokonał prawie nowotestamentowego cudu - 
przeistoczył drobne krople angielskiego w dzbany pełne 
głębokiego znaczenia. Wymawiał nazwę mojego kraju z tak 
poważną, skupioną emfazą - Kah-nah-dah - że po raz 
pierwszy od dawna usłyszałam je z zewnątrz, jakby 
pierwszy raz w życiu. „Co za dziwna nazwa - 
pomyślałam. - Brzmi jak jakieś bezsensowne słowo, jak 
bełkot małego dziecka - to duże K, te trzy sylaby, podobne do 
trzech tanecznych kroków".
Porozumiewaliśmy się szerokimi emocjami, przypominało 
to trochę machanie do kogoś z daleka. Mężczyzna dużo się 
uśmiechał i przekrzywiał głowę na bok. Kiedy coś go 
poruszyło, co zdarzało się często, uderzał się obiema rękami 
w pierś, wydobywając z niej głuchy odgłos. Był bardzo 
miłym człowiekiem, przyzwoitym i uczciwym jak dzie-
więtnastowieczna powieść. Gorliwie chwaliłyśmy jego kraj, 
co o mały włos nie doprowadziło go do łez.
-	Atatiirk! - powiedziałam i potrząsnęłam uniesioną 
pięścią, chcąc wyrazić podziw dla wielkiego przywódcy.
-	Atatiirk! - wykrzyknął, waląc się pięścią w klatkę pier 
siową.
Nie wiem, co miał na myśli, ale z pewnością było to coś 
pozytywnego. Na pożegnanie wymieniliśmy ostatnie okrzy-
ki „Atatiirk!" i uściski dłoni, zupełnie jakbyśmy byli członkami 
stowarzyszenia założonego w celu upamiętnienia działalności 
wybitnego polityka.
-	Co za sympatyczny facet! - zauważyła Ruth.
-	Właśnie - odparłam z rozmarzeniem.
Wciąż myślałam o jego wyraźnie widocznej dobroci i ucz-
ciwości. Minęło trochę czasu, zanim moje rozproszone myśli 
skupiły się wokół zasadniczej kwestii. To był wyjątkowo 
sympatyczny facet i nagle go zapragnęłam. Ta świadomość, 
samo pojawienie się słowa „pożądanie" w mojej głowie, 
bardzo mnie poruszyła. Mężczyzna! I to ten! Przespać się z 
nim! Co za myśl! Zamknęłam żaluzje powiek i zbliżyłam się 
do przedmiotu mojego pożądania. Wszystko, co nigdy 
wcześniej mnie nie podniecało, teraz doprowadzało do sza-
leństwa. Budowa ciała, włosy, zapach. Zdjęłam z niego ko-
szulę i wyobraziłam sobie owłosioną, muskularną pierś. Jak 
przesuwam po niej dłońmi, przywieram do niej piersiami, tak 
niewielkimi i nagimi. Tak, podniecał mnie obraz ciepłego, 
pokrytego włosami ciała. Wyobrażenie jego głowy, masywnej 
i kudłatej, ciemnobrązowej i potarganej, i jego ust, 
ujmujących moje sutki. Jego rąk, silnych, szorstkich i 
łagodnych, przemykających po moim ciele, pieszczących 
łechtaczkę. Stał przede mną nagi, z potężną erekcją. Nie po-
trafiłam wyobrazić sobie, jak we mnie wchodzi, ani w rze-
czywistości, ani w fantazji, ale moje dłonie gładziły jego uda. 
Widziałam, jak trzymam jego penis, jak biorę go do ust i ssę.
Gdybym wtedy mogła zacząć się masturbować, na pewno 
bym to zrobiła, musiałam się jednak opanować i zadowolić 
wyobrażeniami. Autobus dalej jechał przez Anatolię.
Zdecydowałyśmy, że pojedziemy do Aten pociągiem ze 
Stambułu, kiedy byłyśmy w Ankarze. Od tamtej chwili 
zdawałyśmy sobie sprawę, że nasza wyprawa, nasza ody-
seja, dobiega końca. Wszystkie praktyczne szczegóły uzmys-
ławiały nam to coraz mocniej - trzeba było zarezerwować 
bilety na pociąg i samolot i pomyśleć o pewnych oszczęd-
180
181
nościach, żeby nie wymieniać w Turcji następnego czeku 
podróżnego.
Zwiedzałyśmy Stambuł w atmosferze wielkiego roztarg-
nienia. Po dwutygodniowej z założenia wycieczce, która 
naprawdę trwała blisko trzy miesiące, postanowiwszy 
w końcu dokonać rezerwaq'i na powrót do domu, Ruth nie 
mogła się już doczekać spotkania z dziećmi. Godzinami 
chodziłyśmy po Wielkim Bazarze, gdzie kupowała najroz-
maitsze podarunki, duże i małe, niektóre dla przyjaciół, ale 
większość dla Tuesday, Grahama, Sandry i Danny'ego - je-
den prezent za każdy dzień z dala od nich, tak mi się w każ-
dym razie wydawało. Kupiłam Ruth piękną srebrną brosz-kę 
z bursztynem. Teraz, kiedy nagle uświadomiła sobie, jak 
bardzo tęskniła za domem i że niedługo będzie ze swoimi 
dziećmi, ciągle była ożywiona i wesoła, podczas gdy ja, 
chociaż nie miałam nic przeciwko powrotowi do Roetown, nie 
mogłam nazwać akademika domem.
Z mojej inicjatywy chodziłyśmy na długie spacery po 
Stambule. Chciałam, żebyśmy jak najwięcej 
zapamiętały z tej podróży, ale pod wieloma względami Ruth 
już przy mnie nie było. W łóżku byłyśmy raczej partnerkami 
niż kochankami. Nie wycofywała się z naszego wspólnego 
życia celowo - z naciskiem i bardzo serdecznie zapraszała 
mnie na Boże Narodzenie do Filadelfii - stawało się jednak 
coraz bardziej jasne, że pochodzimy z zupełnie odmiennych 
światów i że tylko chwilowe zawieszenie w podróży, w tej 
nienormalnej fałdzie czasu i przestrzeni, pozwoliło na rozkwit 
naszego romansu. Był to związek, który nie mógł przenieść 
się poza czas podróży, obie zdawałyśmy sobie z tego 
sprawę. Wewnętrzna zmiana, która wpływa na sposób 
postrzegania rzeczywistości, dokonała się już w nas obu, tyle 
tylko, że ja pozostałam parę kroków za Ruth. Nie chcę, żeby 
zabrzmiało to dramatycznie, ale poza nią naprawdę nie 
miałam nikogo bliskiego. Cała podróż była jednym długim 
wspaniałym przeżyciem, każda minuta przyjemnością i 
przygodą. Teraz musiałam wstrzymać oddech.
Droga pociągiem do Aten była długa, słoneczna i melan-
182
cholijna. Czułam wdzięczność, że greckie krajobrazy są takie 
piękne. Każdy przebyty kilometr pochłaniał łzę, dzięki czemu na 
lotnisku byłam w stanie przywołać uśmiech.
Ostatni nasz wspólny dzień spędziłyśmy, włócząc się po plaka. W 
świadomie zaplanowanej chwili miłosnego uniesienia, w cieniu 
Partenonu pocałowałyśmy się tak, jak się całują kochankowie. Na 
lotnisku byłyśmy smutne, lecz opanowane. Ruth wahała się 
między radosnym wzruszeniem i wspomnieniami, między: „Już 
niedługo zobaczę dzieci!", i: „Och, ależ miałyśmy przeżycia...". 
Kiwałam głową. Osiągnęłam pewien rodzaj równowagi. Umysł 
skutecznie uciszał serce.
Właśnie w tamtej chwili z jakiegoś powodu uderzyła mnie zieleń 
jej oczu. Odwróciła się, wyjęła amerykański paszport i z 
uśmiechem podała go celnikowi w mundurze; dźwignęła na ramię 
ciężką torbę; przeszła obok bramki i znalazła się w strefie 
wolnocłowej; pomachałyśmy do siebie, patrząc sobie prosto w 
oczy; potem Ruth odeszła.
Tego wieczoru wzięłam w hotelu pojedynczy pokój, a kiedy się 
położyłam, wybuchnęłam płaczem.
Sierpień kończył się powoli. Spędziłam kilka dni w Grecji, gdzie 
po przygodach w Turcji podróżowało mi się bardzo łatwo. 
Nocowałam w młodzieżowych schroniskach. Chodziłam po 
Atenach, wróciłam do świątyni Posejdona na przylądku Sounion i 
wreszcie wsiadłam do samolotu do Kah-nah-dy.
Zaskoczyło mnie, że powrót do Roetown okazał się taki 
przyjemny. Zajęcia jeszcze się nie zaczęły i na campusie było 
niewielu studentów, miałam więc parę dni spokoju. Spodziewałam 
się, że dopadnie mnie przygnębienie, ale zmiana miejsca i scenerii 
trochę pomogła. Zamierzałam zobaczyć się z Ruth na Gwiazdkę, 
miałam jej numer telefonu i mogłam w każdej chwili zadzwonić i 
powiedzieć, że jest mi smutno, więc właściwie dlaczego miało mi 
być smutno? Ta świadomość, samotne spacery po ciepłym, 
wygrzanym słońcem Roetown, planowanie zajęć na nowy rok 
akade-
183
micki i nieobecność Eleny bardzo podtrzymywały mnie na 
duchu. Elena nie zamierzała wracać do Ellis. W Strathco-na-
Milne czekał na mnie list, w którym pisała, że nie wie, 
dlaczego dokonała takiego, a nie innego wyboru studiów, więc 
woli je przerwać, przynajmniej na razie; chce trochę 
popracować i dopiero wtedy się zorientuje, co chce robić.
Przed zakończeniem poprzedniego roku akademickiego 
razem z grupką przyjaciół wynajęłam dom w centrum Roe-
town. Był to ostatni budynek przy niewielkiej ulicy, zaraz za 
wzgórzem. Ulica zakręcała i kończyła się parkingiem, na 
którym stały samochody pracowników fabryki, mieszczącej 
się obok naszego domu, lecz trochę niżej. Była to wytwórnia 
ciasteczek, płatków śniadaniowych i kasz. Czasami wydaje mi 
się, że pamiętam unoszący się w powietrzu, zwłaszcza 
jesienią i wiosną, zapach wypiekanego owsa, ale jest to chyba 
sfabrykowane, nieprawdziwe wspomnienie.
Przed naszym domem znajdował się miejski areszt, oto-
czony murem zwieńczonym drutem kolczastym i ruchomymi 
kamerami. W czasie roku akademickiego, siedząc przy 
biurku, patrzyłam na tę instytucję i zastanawiałam się, czy nie 
zobaczę przypadkiem jakiegoś przestępcy, który prześlizguje 
się pod drutem, zeskakuje na ulicę i rzuca się do ucieczki, ale 
nic takiego nie zdarzyło się ani na moich oczach, ani kiedy 
siedziałam ze spuszczoną głową, uwięziona w świecie 
nieudanej powieści, jaką wtedy zaczęłam pisać.
Wprowadziłam się jako pierwsza. Wewnątrz panowała 
pustka i bałagan, więc przez parę dni po kilka godzin po-
święcałam na gorączkowe, pośpieszne sprzątanie. Jakiś czas 
spałam na znalezionym w jednym z pomieszczeń starym 
materacu, poplamionym moczem, krwią 
menstruacyjną i spermą, ale wcale nie budziło to we mnie 
obrzydzenia. Plamy były wyschniętą, starożytną historią i to 
nie ich obecność, lecz ukłucia wystających sprężyn popchnęły 
mnie do zakupu dziewiczobiałego tapczanu. Zajęłam dwa 
małe pokoiki na pierwszym piętrze: jeden, z oknami 
wychodzącymi na ulicę, przeznaczyłam na pracownię, drugi, 
jeszcze mniejszy, na sypialnię.
184
Chodziłam na długie spacery, w czasie których ze zdzi-
wieniem odnotowywałam, jak mało osób zwraca na mnie 
uwagę - według tureckich standardów byłam po prostu 
niewidzialna. To także podnosiło mnie na duchu. Cieszyły 
mnie te odświeżające, wyzwalające przeżycia - jak dobrze 
było przejść ulicą, nie bojąc się natrętnych spojrzeń i 
uśmieszków, tylko w towarzystwie snów na jawie, jak dobrze 
powiedzieć coś i natychmiast zostać zrozumianą, rozejrzeć 
się dookoła i poczuć, że stanowię część miejsca, w 
którym jestem, że to moja ulica, mój park, mój dom, mój 
kraj. Moi rodacy i moja przestrzeń.
Powoli zaczęli zjeżdżać się moi współlokatorzy. Nie by-
liśmy blisko zaprzyjaźnieni, ale dom nie wymagał takich 
związków - był wystarczająco duży, żebyśmy nie przeszka-
dzali sobie nawzajem, poza tym rutyna zorganizowanej 
edukaq'i nie pozostawiała nam zbyt dużo wolnego czasu. Tak 
czy inaczej, na wszelki wypadek wybudowaliśmy te porządne 
płoty, które pomagają w zachowaniu dobrosąsiedzkich 
stosunków, a które do żywego oburzały Roberta Frosta*. 
Podzieliliśmy lodówkę na pięć części (pięć kawałków sera 
Cheddar w różnym wieku, pięć litrowych kartonów 
homogenizowanego mleka o dwuprocentowej zawartości 
tłuszczu, pięć..., i tak dalej) i to samo zrobiliśmy z kredensem 
(pięć paczek makaronu, pięć puszek tuńczyka, pięć..., i tak 
dalej). Myślę, że jedynymi naszymi wspólnymi wiktuałami 
były sól i pieprz. W łazience leżało pięć kostek mydła i 
szeroki wybór kosmetyków do pielęgnacji włosów (liczba 
zawsze podzielna przez pięć). Mieliśmy wspólny papier 
toaletowy. W naszych kontaktach wszystko zwykle także 
dzieliło się przez pięć. Pięć zestawów radości i cierpienia za 
pięcioma parami zamkniętych drzwi. Mówię: „zwykle", 
ponieważ w domu był salon, przestrzeń
* Robert Lee Frost (1874-1963), wybitny poeta amerykański, podziwiany 
za opisy życia na wsi, wprowadzenie języka kolokwialnego do swoich 
wierszy oraz fascynujące portrety zwyczajnych ludzi w codziennych 
sytuacjach.
185
wspólna, gdzie, leżąc na dywanie, rozmawialiśmy, słuchali-
śmy muzyki i oglądaliśmy filmy na ekranie malutkiego od-
biornika telewizyjnego Sarah, a po pewnym czasie utworzy-
liśmy parę intymnych duetów. Otwarte tarcia dotyczyły 
jedynie kwestii zmywania naczyń. Czyjeś dwa czy trzy 
brudne talerze pozostawione w zlewie bywały powodem 
takiego oburzenia, że potem gromadziła się ich tam cała 
sterta.
Poza mną w domu mieszkali: Daniel, wyjątkowo błys-
kotliwy chłopak, który zawsze dostawał najwyższe oceny za 
prace z historii, a później otrzymał prestiżowe stypendium 
zagraniczne, emocjonalnie kruchy tą kruchością, która 
ostatecznie wymaga klejenia człowieka litem, żeby nie 
rozsypał się na drobne kawałki; Karen, pogodna i niezależna, 
która w ciągu dwóch lat naszej znajomości rozkwitła i 
ze zwyczajnej, miłej dziewczyny z małego miasteczka stała 
się dobrą aktorką, wręcz zaskakująco dobrą i odkrywczą w 
roli Ofelii; Martha, skłonna do popadania w zwątpienie, 
zamknięta w sobie, piekielnie dowcipna, która większość 
czasu spędzała u swojego chłopaka; Sarah, z którą zaprzy-
jaźniłam się najbardziej, piękna, bystra, łagodna, zabawna i 
prawie tak samo zagubiona i niepewna jak ja (w połowie roku 
zostawiła studia i została kelnerką); i wreszcie Spana-kopita, 
który mimo imponującego imienia i wspaniałego wyglądu 
(brązowo-pomarańczowy i tłusty) był zgorzkniałym kocurem i 
nigdy nie odwzajemniał moich czułości.
Dopiero teraz zdaję sobie sprawę, że jedyną rzeczą, jaka 
nas łączyła, było poczucie zagubienia i niepewności, oczy-
wiście w różnym stopniu - najmniej dręczyło ono Karen, 
która wydawała się posiadać naturalną zdolność do bycia 
szczęśliwą, natomiast reszta to obsuwała się w dół po skali 
szczęścia i zadowolenia, to trochę się podnosiła, często po-
padając w głębokie przygnębienie. Być może było to typowe 
dla naszego wieku, może nawet zbawienne, kto wie; ja sama 
wcale nie zazdrościłam absolutnej pewności co do wszystkich 
spraw tego świata, jaką demonstrowali niektórzy studenci 
ekonomii, pędzący do dyplomu i osiągnięcia
w wieku dwudziestu trzech lat stabilizacji, która pozostaje ich 
udziałem na całe życie. Tak czy inaczej, nie był to łatwy 
okres, w każdym razie nie dla mnie. Lepiej go wspominać i 
wyobrażać sobie niż przeżyć. Sądzę, że to właśnie ogólne 
zagubienie nie pozwoliło nam wszystkim bardziej zbliżyć się 
do siebie nawzajem. Każde zazdrośnie strzegło swojego 
własnego dzikiego wnętrza.
Rozpoczął się rok akademicki i zdobywanie wiedzy w ka-
wiarnianym stylu. Postanowiłam zapisać się tylko na trzy 
seminaria, o dwa mniej niż pełny posiłek. Stałam się półeta-
tową konsumentką filozofii religii, wczesnonowożytnej fi-
lozofii (Kartezjusz, Spinoza, Leibniz, Locke, Berkeley, 
Hume, Kant) i literatury amerykańskiego odrodzenia (de 
Tocque-ville, Emerson, Thoreau, Melville, Hawthorne, Poe, 
Whit-man). Ponieważ w ten sposób odzyskałam sporo 
wolnego czasu, przystąpiłam do frustrującego i jednocześnie 
radosnego pisania powieści, delektując się także przyjemnym 
lenistwem.
Wiele osób zazdrościło mi podróży. „Turcja! Och, wspa-
niale! A ja spędziłam/em lato w nudnym/ej (do wyboru: 
Belleville, Londynie, Ottawie, Burlington, Oshawie, Missis-
sauga), nie robiąc nic/pracując jako (do wyboru: ochroniarz, 
malarz, kelnerka, bibliotekarka, urzędnik, pomocnik na stacji 
benzynowej)". To prawda, że przyjemniej i ciekawiej jest 
spędzić lato w Turcji niż w Belleville, ale najczęściej myś-
lałam wtedy: „Zabij swoich rodziców. Podłącz zapłon w ich 
samochodzie do baku i zaczekaj, aż wybuchnie. Z wierzchu 
będą spaleni, trzeszczący i czarni, lecz w środku czerwoni i 
płynni, jak zastygająca lawa. Jak moi rodzice, zanim po-
chłonęła ich słona morska woda i rekiny. Potem odbierz 
pieniądze z towarzystwa ubezpieczeniowego i ruszaj w po-
dróż".
Jedna bardzo ważna różnica między moimi współlokato-
rami i mną polegała na tym, że każde z nich było z kimś 
związane. Daniel miał Isabellę, Karen miała Jamesa, Martha
186
187
Lawrence'a, a Sarah kilku naraz. Nie zazdrościłam im jednak 
tych romantycznych koneksji. Lawrence Marthy był 
pretensjonalnym idiotą. Parę razy widziałam Karen, prze-
istoczoną w miauczącego, czepiającego się pazurami kocia-
ka, kiedy James nie zachowywał się tak, jak chciała - było to 
przerażające i smutne, ale on najwyraźniej czerpał z tego 
jakąś satysfakcję i znakomicie czuł się w takich sytuacjach. 
Uderzyło mnie coś, co powiedziała mi kiedyś Sarah - wy-
znała, że odkąd skończyła dwanaście lat, nigdy nie była sama, 
zawsze miała chłopaka. Tamtego lata zerwała z mężczyzną, z 
którym była przez kilka lat, i nie ukrywała, że bardzo trudno 
jest jej się z tym pogodzić. Zastanawiałam się, czy w ogóle 
potrafi być sama i zadowolona z tego stanu rzeczy. W nocy, 
leżąc na tapczanie w mojej malutkiej sypialni, od czasu do 
czasu słyszałam odgłosy miłosnych uniesień - Daniela i 
Isabelli z lewej strony, bardzo ciche, niewiele głośniejsze od 
głębokich westchnień, lub Sarah i któregoś z jej chwilowych 
partnerów z prawej, nieco bardziej intensywne. Słuchając ich, 
byłam szczęśliwa, że jestem niezależna i z nikim niezwiązana. 
Parę chwil wspomnień o Ruth, odrobina ekstatycznej 
masturbacji, kilka przemyśleń na temat mojej powieści, i już 
zasypiałam spokojnie, wolna teraz i następnego ranka, już po 
przebudzeniu.
Pomalowałam swoją pracownię na biało - ściany, podłogę, 
framugi okien i drzwi, małe biurko i krzesło. Czułam się jak 
w środku chmury, zwłaszcza gdy wyglądałam przez okno. 
Właśnie wewnątrz tego cumulusa postawiłam przed sobą 
zadanie zostania małą boginią.
Chciałam napisać esencjonalną, gęstą powieść, pełną pas-
kudnych zapachów i ostrych doznań. Wciąż czułam odór 
grecko-tureckich toalet z okresu, kiedy odkrywałam własne 
ciało i pełnię rozkoszy, jaką mogło mi dać, niczym skarb na 
wysypisku śmieci. Na tle tego wszystkiego pojawił się też 
incydent z pierdnięciem, jedno z ogniw łączących fakt i fik-
cję, które humaniści uwielbiają badać i opisywać. Byłam w 
WC na głównym campusie i siusiałam (takie tam sobie 
niewinne siusiu), kiedy nagle ogarnęło mnie 
przemożne
pragnienie puszczenia wiatru. Cóż, niech tam, pomyślałam, 
jedno dyskretne pruknięcie, nic więcej. Mój żołądek nie 
przystosował się jeszcze do nowej, kanadyjskiej diety po 
dość długim delektowaniu się dietą turecką. Nie spodzie-
wałam się, że grzmotnę jak z armaty, że wydam dźwięk tak 
donośny i wyjątkowy, że aż zasługujący na oklaski.
- Co to?! - rozległ się przerażony głos z sąsiedniej kabiny.
Na sekundę lub dwie zapadła cisza, lecz jestem pewna, że 
w tym czasie wszyscy myjący ręce i poprawiający włosy 
przed lustrem pokazywali sobie palcami moje drzwi. Potem 
usłyszałam kilka przytłumionych chichotów. Zdenerwowało 
mnie to. W Turcji Ruth i ja często i w najzupełniej normalny 
sposób rozmawiałyśmy o swoich problemach z 
trawieniem i wydalaniem. Kwestia zrobienia kupy lub nie nie 
trąciła bynajmniej ohydą, lecz była tematem prostego 
komunikatu, najzwyklejszą informacją. Przyglądałyśmy się 
swoim kupom, zanim spłukałyśmy je wodą z dzbanka, 
żeby się zorientować, czy wszystko z nami w porządku. 
Kolor, konsystencja, ilość, zapach - mnóstwo rozdziałów 
autobiografii. W Turcji po takim atomowym wzdęciu po-
deszłabym do Ruth i powiedziała: „Przed chwilą pierdnęłam 
jak z armaty, słowo daję, że za takiego bąka należą się 
oklaski". „Naprawdę? - odpowiedziałaby, skupiając na 
mnie całą uwagę i kładąc rękę na własnym brzuchu. - Ale ja 
czuję się normalnie. Nie puszczałam bąków od paru godzin. 
Kupę też zrobiłaś? Jak wyglądała? Jak się czujesz, skarbie? 
Odbijało ci się czymś nieprzyjemnym? Po południu jadłyśmy 
chyba to samo, prawda?" I najzwyczajniej w świecie 
porozmawiałybyśmy o tym. Tymczasem w Kanadzie 
pierdnięcie było źródłem zażenowania. To spostrzeżenie 
nałożyło się na inne, uczynione chwilę wcześniej: kiedy 
weszłam do toalety (cóż za eufemizm, doprawdy!), w 
pierwszej chwili poczułam nie odór moczu czy gówna, ale 
lakieru do włosów. Trzy dziewczyny, podobne do trzech 
wystrojonych choinek, poprawiały sobie urodę przed lustrem, 
a każda była jedyną aktorką i jedynym widzem spektaklu 
własnej próżności. „To miejsce powinno po pro-
188
189
stu śmierdzieć, nie cuchnąć chemikaliami - pomyślałam. -
Powinno jechać sikami i kupą, bo to byłoby 
naturalne". I przyrzekłam sobie, że w mojej powieści będzie 
pełno gówna.
Chciałam także odnieść się w jakiś sposób do kwestii Boga. 
W chwilach spokojnych rozmyślań dostrzegłam czasami, że 
chociaż pozbyliśmy się Boga, my - czyli ty i ja - to jednak po 
tej operacji pozostaliśmy nie w samym środku 
niezmierzonej obfitości życia, a przecież tego właśnie 
oczekiwaliśmy, bo nieistniejąca istota nie zajmuje miejsca, 
lecz w pustce, we wsysającej nas powoli otchłani. Czyżby 
więc ta nieistniejąca istota zajmowała miejsce, które wymaga, 
żąda zapełnienia? Nieczęsto miewałam podobne odczucia 
(zwykle wtedy, gdy myślałam o rodzicach), ale w takich 
chwilach życie wydawało mi się tylko pozbawioną znaczenia i 
sensu krótką przechadzką, zamkniętą w krótkim czasie. 
Brakowało w tym wszystkim ducha, który przeistoczyłby 
każdy krok w krok tanecznie lekki, wykonany z odpowiednim 
wdziękiem, we właściwym rytmie i tempie. Nie czułam z tego 
powodu żalu - sądziłam, że wobec tego duchowego 
osierocenia życie jest tym większym wyzwaniem -lecz 
czasami intuicyjnie wyczuwałam, o ile wspanialszy byłby 
marsz przez życie, gdyby Bóg jednak istniał. To, czy istnieje 
naprawdę, czy nie, było wtedy nieważne. Skoro fikcja Jego 
istnienia była tak imponująca, tak zapierająca dech w 
piersiach, to czemu w nią nie uwierzyć? Na co nam prawda, 
która pozostawia nas z uczuciem pustki? W iluzorycznej 
wieczności codziennych spraw potrafiłam obyć się bez Boga, 
ale czy nie brakowałoby mi Go, gdybym znalazła się w 
spadającym na ziemię samolocie? A gdybym przeżyła, to czy 
rzeczywiście chciałabym pozbyć się Go po raz drugi? 
Pragnęłam poruszyć w swojej powieści temat religijnej 
duchowości nie po to, żeby czegoś dowieść, ale by sprawdzić, 
jak to jest mieć wiarę, niezależnie od dowodów.
Powieść, której nadałam roboczy tytuł Szalona Jane, była 
religijną alegorią, opowiedzianą w pierwszej osobie historią, 
dziejącą się w 1939 roku w małej portugalskiej wiosce,
kilka dni drogi od Fatimy. Głównymi bohaterami byli: Cor-to, 
pasterz, którego obdarowałam zniekształconą stopą; 
wspaniały drewniany Chrystus na Krzyżu, duma całej 
wioski, wyrzeźbiony przez szesnastowiecznego portugalskiego 
mistrza Joao Riberę do Nova („renesans w anato-micznie 
dokładnym oddaniu cierpiącego ciała Chrystusa, kawał 
poddanego torturom drewna, przybitego do krzyża i 
zwisającego zeń - spójrzcie na napięte mięśnie Jego rąk! na 
powykrzywianą powierzchnię Jego klatki piersiowej! -
prawdziwie boskiego w chwale Jego ekspresji"); oraz narrator, 
którego poznajemy na pierwszej stronie, gdy siedzi na środku 
głównej uliczki, spokojnie wyglądając z kart powieści i 
czekając na nas - suka pasterza Corto, przyjacielska, 
gadatliwa i religijnie żarliwa, najzwyklejszy kundel. Pies wita 
czytelnika („Halo!" - oto pierwsze słowo mojej pierwszej 
powieści), robi kupę na środku drogi („Ochjesz-
czejedenkawałeczek! Ach, ach, ach, ach, co za rozkosz, 
amen!"), potem zaś zabiera nas na przechadzkę, żeby poka-
zać nam wieś i jej mieszkańców, sikając tu i ówdzie, aby 
oznaczyć terytorium naszej książki. Suka Corto jest skupiona 
na wydalaniu odchodów i przeżyciach duchowych, można 
powiedzieć, nawet religijnych („zawsze wydawało mi się, że 
należę do religijnego zakonu. Nie potrafię wyobrazić sobie 
lepszego losu niż odmierzanie dni wezwaniami na modlitwę, 
od porannej adoracji jutrzni, świeżej i uroczej jak rosa, aż po 
łagodne, znużone uniesienie komplety, kojące jak sen"), 
ponieważ sądziłam, że w ten sposób najlepiej oddam 
równowagę ciała i ducha, której wciąż poszukiwałam. 
Głównym wątkiem powieści była pielgrzymka, na którą 
wyruszają mieszkańcy wioski, aby arcybiskup Fatimy po-
błogosławił ich Krucyfiks. Niosą Krzyż (na zmianę), jedzenie i 
wodę, a pies Corto idzie za nimi i przedstawia nam to 
wszystko słowami. Na początku wszystko wydaje się łatwe - 
pielgrzymi idą, rozmawiają, śmieją się, modlą i piją herbatę o 
zachodzie słońca, potem jednak gubią drogę ^ 
wysokich, dzikich górach i marzną wśród straszliwych 
śnieżyc, które wciąż ich nękają. Zaczyna im brakować je-
190
191
dzenia i drewna na ogniska. W desperacji, za każdym razem 
na kolanach błagając Boga o wybaczenie, zjadają tych 
wieśniaków, którzy umarli z głodu i wyczerpania; pieką ich i 
grzeją się przy ogniu, do którego mogą dorzucać już tylko 
kawałki Krucyfiksu, najpierw Krzyża („łagodnie zdjęli Zba-
wiciela z Krzyża"), a w końcu figury Chrystusa. Po pewnym 
czasie nie ma już jednak ani dość ciał do zjedzenia, ani Ciała 
na rozniecenie ogniska. W akcie ostatecznej rozpaczy, szaleni 
z głodu i żądzy życia, zjadają psa, którego zabija sam Corto 
(„szlochając jak Abraham"). Ale to nie oznacza, że czytelnik 
traci narratora. Głowa suki została roztrzaskana kamieniem, 
ciało obdarte ze skóry, nadziane na patyk i upieczone 
nad płonącą głową drewnianego Chrystusa, lecz jej głos nie 
milknie. Dopiero kiedy podzielą ją między dwunastu 
ocalałych wieśniaków, głos psa rozdziela się na dwanaście 
głosów. Powieść kończy się tymi głosami. Ostatnim słowem 
psa, umieszczonym w ostatniej linijce, miało być 
wszechogarniające „i" („Bo co z tego, że trzeba oddać życie, 
kiedy Chrystus jest tak blisko? Odwrócił głowę, patrzy na 
mnie. Uśmiecha się! Och, jak jasno! Weź mnie i"); na 
następnych stronach miało znaleźć się dwanaście fragmentów, 
z których każdy zaczynałby się od zagadkowego „i", na 
przykład: „I dostałem kawałek prawej nogi, i chociaż nie był 
szczególnie dobry, dodał sił mojemu zmęczonemu ciału, i 
żałuję tylko, że nie był bardziej mięsisty..." albo: „I nie 
miałam tyle szczęścia, i dostałam kościstą głowę, prawie bez 
mózgu, bo ten wyciekł z rozbitej czaszki, a oczy roztopiły się 
w czasie pieczenia, czego naprawdę bardzo żałuję, gdyż nadal 
jestem potwornie głodna; musiałam zadowolić się 
spieczonymi uszami, gumowatymi wargami i 
niespodziewanie smakowitym, lecz małym językiem, po-
winnam jednak dodać, że chociaż ta uczta dała mi niewiele 
przyjemności, zapewniła mi posiłek innego rodzaju, ponieważ 
gdy trzymałam w rękach niewielką, bardzo ciepłą krągłą 
czaszkę, przypomniałam sobie, jak kiedyś wymknęłam się z 
domu, zakradłam do pustego kościoła i zaczęłam bawić się 
kielichem mszalnym, mniej więcej wielkości tej
czaszki, jak trzymałam go na otwartej dłoni, podrzucałam i 
łapałam, wiedząc, że gdyby upadł i pękł, rozpętałoby się 
piekło, ale nie upadł i nie pękł, a to wspomnienie przyniosło 
mi pociechę i siłę, dość siły, żeby..."; każdy głos rela-
cjonowałby tę samą historię w inny sposób, jak niektóre 
księgi Nowego Testamentu, opowiadając o tym, jak następ-
nego dnia rano, dzięki sile odzyskanej po zjedzeniu psa, 
grupka pielgrzymów, potykając się i upadając, schodzi z gór i 
dociera do Fatimy, gdzie z niezachwianą wiarą wychwala 
Boga za ocalenie, mając wciąż przed oczami Chrystusa na 
Krzyżu dłuta Joao Ribery do Nova, wyrzeźbionego teraz w 
najwspanialszym i najtrudniejszym tworzywie, jakim 
jest powietrze. Po kilku słowach o tym, co dalej działo się z 
każdym z ocalałych, dwanaście głosów cichnie, żegnając się z 
czytelnikiem krótkim „do widzenia".
Pomysł rozszczepienia głosu psa na dwanaście ludzkich 
miał służyć temu, by obdarzyć głos demokracją. Wobec 
braku wiary, nieobecności jedynego Głosu, mogłam tylko 
oddać sprawiedliwość różnym głosom, najpierw jednemu, 
dość słabemu, potem dwunastu, a w końcu jeszcze większej 
liczbie, powstałej w wyniku łączenia się głosów w pary i 
narodzin ich dzieci. Moją ideą był hymn na cześć polifonii.
Ściany mojej pracowni szybko pokryły się małymi kar-
teczkami, kawałkami układanki, z których miała powstać 
całość, czyli powieść. Zapisywałam na nich zwroty akcji, 
wskazówki stylistyczne, fragmenty dialogu, skrócone opisy, 
słowa i zwroty, które wydawały mi się ważne i wokół 
których zamierzałam zbudować zdania, czy może nawet 
sceny („żebrzące spojrzenie"), motywy, które koniecznie 
chciałam zapamiętać, myśli, które wymagały rozwinięcia lub 
odpowiedniego kontekstu, i tak dalej. Starannie obryso-
wywałam każdą karteczkę innym kolorem - niebieskim, 
brązowym, zielonym, czarnym lub żadnym, czyli białym -w 
zależności od wagi, jaką jej zawartość mogła mieć dla po-
wieści. Początkowo było to tylko kilka zapisków na ścianie
192
193
przed biurkiem, kilkoro drobnych pomocników kreatywności. 
Z czasem karteczki rozmnożyły się i stały się moją powieścią, 
taką, jaką miała być, w jedynym kształcie, jaki miała 
przybrać.
Ten geograficzny Talmud rozrastał się ku górze, aż w koń-
cu sięgnął sufitu i spłynął w dół, do linii podłogi. W połowie 
wysokości ściany płynęła rzeka błękitnych kartek z 
całymi zdaniami i fragmentami powieści - zaczynała się przy 
włączniku światła po lewej stronie drzwi, od karteczki ze 
słowem: „Halo!", i biegła dookoła pokoju, otwierając się na 
Morze Dwunastu Pożegnań z drugiej strony drzwi. Wyżej i 
niżej znajdowały się brązowe kartki ze wskazówkami i 
podpowiedziami, które miały nadawać poszczególnym 
epizodom znaczenie (brzegi rzeki), dalej gromadziły się 
zielone - pola dobrych lecz ogólnych pomysłów. Jeszcze dalej 
ciągnął się strumień obramowanych czarnym kolorem kartek 
mniejszej wartości (nazwałabym je gruntami gorszej jakości), 
chociaż czasami zdejmowałam którąś, przepisywałam treść i 
obrysowywałam ją innym kolorem. Wreszcie obrzeża 
powieści - tworzyły je zwyczajne kartki, białe jak czapy 
śniegu na górskich szczytach; były to pomysły, które nie 
wypaliły, nieudani bohaterowie, wyrzucone zdarzenia -nie 
pozbywałam się ich wyłącznie z lękliwej chciwości. Niepewna 
tego, co robię, nie wiedziałam, jaką wartość mają moje słowa.
Jedyną wyrwę w rzece kartek stanowiło okno - bo to by 
było jakby zakłócenie jednego krajobrazu drugim. W ten 
drugi krajobraz wpatrywałam się zwykle wtedy, gdy szukałam 
inspiraqi lub nie mogłam podjąć decyzji.
Biurko i krzesło ustawiłam na środku pokoju, z dala od 
ścian, żeby bez przeszkód ogarniać wzrokiem cały teren. 
Robiłam to całymi godzinami, tydzień po tygodniu, miesiąc po 
miesiącu. Moje oczy błądziły... błądziły, aż w pewnym 
momencie zatrzymywały się na jakiejś kartce. Odrywałam ją 
od ściany, przenosiłam na biurko i pracowałam nad nią, 
przepisując treść na inną kartkę lub dwie, lub trzy, bo chociaż 
starałam się pisać mikroskopijnymi literkami,
czasami potrzeba ich było więcej. W niektórych punktach, 
tam, gdzie miałam dużo do powiedzenia, ale mało miejsca, 
ściany stawały się górzyste, a rzeka tworzyła przełomy i wo-
dospady.
Powinnam była zrobić zdjęcia swojej pracowni, kiedy 
ściany znajdowały się w pełnym rozkwicie. „Artystka i jej 
pracownia - powieść w dwunastu ujęciach".
Problem polegał na tym, że nie miałam zielonego pojęcia, 
jak napisać powieść. Byłam doktorem Frankensteinem, który 
zgromadził imponującą kolekcję części ciała, i wiedziałam 
nawet, jak je do siebie dopasować, ale sekret życia wciąż mi 
umykał. Od czasu do czasu wyczuwałam, że jakiś ważny akt 
tworzenia się nie wydarzył, ale nie przypominam sobie, by 
mnie to dręczyło czy przygnębiało. Byłam radosnym 
obserwatorem działania maszynerii mojej własnej konstrukcji. 
Rozmawiałam ze sobą na głos, machałam rękami, 
odgrywałam scenki, a kiedy wpadł mi do głowy jakiś 
błyskotliwy pomysł (chociażby ta piękna scena - pies 
przygląda się, jak dziewczynka bawi się kielichem mszalnym 
w pustym kościele), chwytałam go jak przelatującego motyla i 
z zadowoleniem przypinałam do ściany.
Moja powieść była snem i posiadała wartość snu. Dziś 
mogę powiedzieć, że była czymś w rodzaju próby teatralnej.
Zgodnie z tym, co ustaliłyśmy w czasie trzech czy może 
czterech rozmów telefonicznych (za każdym razem wstrząs, 
jaki wywoływał jej głos, budził lawinę wspomnień), święta 
Bożego Narodzenia i Nowy Rok spędziłam w 
Filadelfii, z Ruth i jej rodziną. Poznałam sławnych 
Tuesday Sandrę i Danny'ego (ale nie Grahama). Nosiłam w 
głowie obraz każdego z nich, ponieważ w Grecji i w Turcji 
przetworzyłam opisy Ruth na fotografie, lecz słowa Ruth 
namalowały równie mało wierne portrety jej małego stadka, 
jak chmury malują krajobrazy. Jej dzieci ani nie wyglądały, 
ani nie zachowywały się tak, jak oczekiwałam. Kolor włosów, 
wyraz twarzy, wzrost, waga, styl ubierania się, ton głosu - 
szybko odkryłam, że stworzyłam fikcyjne obrazy. Wcześniej 
widzia-
194
195
łam ich oczami matki, jako wciąż małe dzieci, znałam ich 
wyłącznie ze słyszenia, więc wyobrażałam sobie istoty 
pasywne, duchy, które znikną, kiedy tylko 
przestaniemy
0	nich mówić, tak, jak było to w Turcji, tymczasem Tuesday
1	Sandra z pewnością nie były dziećmi, a Danny'ego trudno 
byłoby nazwać biernym. W tym domu (nie w samej Filadel 
fii, ale na przedmieściach) żyły cztery istoty ludzkie, każda 
obdarzona zdecydowanym charakterem. O rok starsza ode 
mnie Tuesday była na ostatnim roku studiów ekonomicz- 
no-socjologicznych i raczej nie miała problemów i wątpli 
wości natury egzystencjalnej. Sandra kończyła szkołę śred 
nią i była przyjaźnie nastawiona do całego świata, a więc 
i do mnie, chociaż łatwo wpadała w zniecierpliwienie. Dan- 
ny, amerykański dziesięciolatek, nie należał do 
pełnych 
uroku dzieci, hałasował i ciągle narzekał; kilka razy miałam 
szczerą ochotę go zadusić. Ja zaś byłam 
„przyjaciółką", 
którą ich matka poznała w Grecji i z którą podróżowała po 
„Turcji!".
Dynamika kontaktów między poszczególnymi osobami, 
która powstała z chwilą mojego pojawienia się, była nieco 
dziwna. Wydawało się oczywiste, że najwięcej wspólnego 
powinnam mieć z Tuesday. Rozmawiałyśmy o uniwersy-
tetach Ellis i Simona Fraser, o naszych seminariach dyplo-
mowych, o Roetown i Burnaby, o kinie - sięgałyśmy po 
wszystkie aspekty, tworzące naszą wspólną studencką kul-
turę, a jednak było jasne, że naprawdę dobrze rozumiem się 
tylko z jej matką. Na oczach Tuesday dwadzieścia parę lat, 
przepaść rozdzielająca mnie i Ruth, znikała w jednej chwili, a 
jej matka nagle przeistaczała się dla niej w obcą osobę. 
Najczęściej zdarzało się to podczas opowiadania jakiejś 
anegdoty. Ruth i ja ożywiałyśmy się, parskałyśmy śmiechem, 
przerywałyśmy sobie nawzajem, z udawanym oburzeniem 
odparowywałyśmy żartobliwe docinki, uzupełniałyśmy jakieś 
informacje lub podkreślałyśmy coś dla uzyskania 
dramatycznego efektu. Pościel była tak brudna, że aż 
sztywna! Lody przypominały gumę do żucia, w ogóle się nie 
rozpuszczały, trzeba było wypluwać całe kawałki!
podróż autobusem trwała czterdzieści osiem godzin! Bilet 
kosztował czterdzieści osiem centów! Nie ulegało wątpli-
wości, że bardzo, bardzo dobrze znałyśmy wszystkie swoje 
słabe i mocne strony, wszystkie kaprysy, śmiesznostki i bo-
lesne punkty. Nagle Tuesday rzeczywiście była dzieckiem, a 
Ruth i ja kierowałyśmy rozmową, gotowe zbyć to dziecko 
machnięciem dłoni, gdyby stało się zbyt natrętnym widzem. 
Wtedy Tuesday rzucała zaprawiony sarkazmem komentarz, 
trafiający w samo sedno, jak to zdarza się wyłączonym z 
konwersacji dorosłym, Ruth odpowiadała i krajobraz 
znowu przeistaczał się w trudny do określenia sposób, prądy i 
wiatr zmieniały kierunek, trzęsienie ziemi czyhało tuż za 
granicą zmysłów, i Ruth stawała się obcą mi osobą, 
odgrywała rolę, która była dla niej źródłem radości i 
zniecierpliwienia, rolę, przez którą sama określała się 
w świecie. „Mogłaby być także i moją matką", myślałam 
wtedy i zaczynałam dostrzegać jej zmarszczki, dojrzałe 
dłonie, sposób zachowania i ziejącą między nami przepaść. 
Nadeszła Gwiazdka, przynosząc mnóstwo pięknie zapa-
kowanych prezentów - Ruth podarowała mi książkę o tym, 
jak radzić sobie w różnych krajach (od prowadzenia sklepiku 
ze starociami we Francji, udzielanie lekcji angielskiego w 
Czechach, mieszkanie w kibucu w Izraelu aż po pozowanie 
do zdjęć w Japonii i strzyżenie owiec w Australii), a ja dałam 
jej Greka Zorbę Kazantzakisa. Był wspaniały obiad, który 
wszyscy przygotowywaliśmy, robiąc mnóstwo zamieszania 
(zrobiłam puree ziemniaczane z dużą ilością czosnku), a 
później, między Bożym Narodzeniem i Nowym Rokiem, 
kilka wypraw do Filadelfii. Przygotowując się do tej wizyty, 
przeczytałam długi esej Octavio Paza o Pannie młodej 
rozebranej przez swych kawalerów, jednak Marcela Du-
champa. Widziałam Pannę młodą w Muzeum Sztuki, z jej 
moździerzem do czekolady i szklanką popękaną w sposób 
przypadkowy, lecz jakże przemyślany i właściwy, i może 
nawet udałoby mi się zrozumieć intencje jej kawalerów, 
gdyby nie Tuesday, której trochę się śpieszyło. Ja potrafię 
tkwić w muzeach całymi dniami, lecz Tuesday chciała już
196
197
wyjść, zresztą jej matka także się niecierpliwiła, kiedy musiała 
godzinami zwiedzać ze mną wystawy dzieł sztuki podczas 
naszej podróży. Obejrzałyśmy film w kinie wielkości pudełka 
do butów, znajdującym się w centrum handlowym wielkości 
miasta, z olbrzymimi parkingami, których horyzonty ledwo 
było widać (ale film, Plusk! w reżyserii Rona Howarda, 
okazał się zaskakująco dobry i zabawny -o mało nie pękłam 
ze śmiechu). Graliśmy w różne gry, w kanastę (Ruth, ja, 
Tuesday i Sandra) i w monopol, oczywiście z Dannym, który 
wygrywał za każdym razem (cóż za niespodzianka, prawda?), 
nawet kiedy miałam wykupione hotele przy Atlantic, Ventnor 
i Marvin Gardens, w Pa-cific, Karolinie Północnej i Park 
Place, Pensylwanii i Board-walk, i na dodatek wszystkie 
cztery linie kolejowe. Ruth powiedziała mi, że Danny nie 
znosi przegrywać.
Przez cały czas czułam, że jakaś tarcza w moim wnętrzu, 
niemająca nic wspólnego ze zbliżającym się końcem roku, 
powoli przesuwa się na pozycję oznaczoną cyframi 999.
Mój pokój znajdował się dokładnie naprzeciwko pokoju 
Ruth. Można by to uznać za znaczące, gdyby nie fakt, że 
gościnny pokój po prostu był akurat w tym miejscu, a 
nie innym. Był to mały pokoik o beżowych ścianach, które 
potęgowały wrażenie ciasnoty, zwłaszcza że jedyne okno 
znajdowało się bardzo wysoko, pod sufitem, i nie dało się 
wyjrzeć przez nie bez pomocy drabiny. Dno tej studzienki 
dzieliłam z maszyną do szycia. Wspominam o tym dlatego, że 
maszyny do szycia zawsze mnie fascynowały, a maszynę 
Ruth pamiętam szczególnie dobrze. W nocy, po zgaszeniu 
lampki, wpadające przez okno światło na tyle rozpraszało 
ciemność, że wyraźnie ją widziałam. Przyglądałam się jej 
uważnie. Co za dziwny, jedyny w swoim rodzaju zarys... 
Mechaniczny dzięcioł. Czytałam, że pierwsi projektanci 
maszyn do szycia musieli się wykazać nie lada wyrafino-
waniem technicznym. Czasami wyobrażałam sobie, że ten 
Singer, który zarobił miliony, był nic niewartym wnukiem 
skromnego, pracowitego wynalazcy, którego dzieło miało 
uwolnić dziewiętnastowieczne kobiety klasy średniej 
od
przynajmniej jednego aspektu domowej harówki i uwięzić 
dziewiętnastowiecznych robotników w fabrykach, ale nie 
mam pojęcia, czy faktycznie tak było. Parę chwil później, po 
kilku innych, znacznie mniej sprecyzowanych myślach, w 
których nie bardzo umiałam dopasować słowa do emocji, 
zapadałam w spokojny, mocny sen. Ponieważ nie miałam 
własnego domu, zawsze dobrze sypiałam w domach innych 
ludzi.
Mniej więcej przez tydzień po moim przyjeździe 
Ruth i ja porozumiewałyśmy się wzrokiem i lekkimi 
uśmiechami w chwilach, gdy nikt na nas nie patrzył. Kiedy 
czasami byłyśmy same, nasze spojrzenia były bardziej 
skupione, lecz słowa nadal mało konkretne. Nie jestem 
pewna, co powiedziałyby nasze oczy, gdyby umiały mówić, 
nie wiem, co właściwie wyrażały. Tęsknotę? Pożądanie? 
Oczekiwanie? Pożegnanie? W końcu pewnej nocy, gdy 
wszyscy już spali, nasze drzwi cicho otworzyły się w tym 
samym momencie, zupełnie jak dwoje oczu; stałyśmy w 
progu i patrzyłyśmy na siebie. Miałam na sobie luźny T-shirt, 
a Ruth koszulę nocną. Nie jestem w stanie określić, co tak 
naprawdę się wtedy wydarzyło. Pożądnie wisiało w powietrzu 
- gdyby mnie przywołała, poszłabym do niej; kiedy 
cofnęłam się w głąb mojego pokoju, miałam nadzieję 
zachęcić ją, żeby weszła - wyczuwałam też wspomnienia 
bólu, ulgi, słonej skóry i oporu - jestem 
czterdziestosiedmioletnią kobietą, matką, nie powinnam; 
mam dwadzieścia lat, mieszkam w innym kraju, 
jestem studentką, nie powinnam - ale w centrum tego 
burzliwego wiru było coś jeszcze, może zaskoczenie, a także 
niewyraźne, jakby ukryte uczucie, które szeptało mi coś do 
ucha - niezdecydowanie. W tamtej chwili widziałam Ruth w 
całości, nie jako kochankę z Turcji czy matkę z Filadelfii, lecz 
całą, kompletną. I nie pragnęłam jej.
Patrzyłyśmy na siebie przez parę minut. Nie odezwałyśmy 
się ani słowem, po części dlatego, że bałyśmy się obudzić 
Tuesday, ale i dlatego, że chyba nie wiedziałyśmy, co sobie 
powiedzieć? Nasze oczy najpierw przywitały się ze sobą, 
potem zaś, po kilku sekundach, wróciłyśmy do daw-
198
199
nego spojrzenia, prosto w oczy, uśmiech za uśmiech, wspo-
mnienie za wspomnienie. Wreszcie uśmiechnęłyśmy się do 
siebie spokojnie i powoli wycofałyśmy się do swoich pokoi 
oraz ról, ona do szerokiego, heteroseksualnego łoża, ja do 
pojedynczego i niepewnego. To był koniec. Wiedziałyśmy, że 
pewne rzeczy przemijają, muszą przeminąć i trzeba im na to 
pozwolić. Wśliznęłam się pod kołdrę. Nagle ukłuł mnie żal i 
mało brakowało, a bym się rozpłakała. Coś ty zrobiła?! Co 
odrzuciłaś?! Idź do niej, teraz, zaraz! Wczołgaj się na jej 
łóżko i zwiń się w kłębek. Wysuń prawą rękę i przesuń 
nią po jej ciele. Pocałuj ją... Nie, przestań. Opadłam na 
posłanie. Z oczami utkwionymi w maszynie do szycia 
starałam się przesiać mętne myśli.
Moja wewnętrzna tarcza drgnęła z cichym kliknięciem. 
Znalazłam się na pozycji 001.
Kiedy w zimny słoneczny dzień Ruth odwiozła mnie na 
dworzec autobusowy, delikatnie pocałowałyśmy się w usta i 
pożegnałyśmy się z uczuciem całkowitego spokoju. Na za-
wsze zapamiętam Ruth i tym wspomnieniom towarzyszyć 
będzie wielka czułość. Życzę jej i jej bliskim dużo szczęścia i 
radości. Graham, którego nigdy nie poznałam, ten biedny 
dziesięciolatek, ostatkiem sił wychodzący na brzeg z brzmią-
cymi w uszach krzykami tonącej matki („Płyń, Graham! 
Płyń!"), prześladował mnie w wyobraźni przez wiele lat.
Przespałam się jeszcze raz z kobietą (poderwała 
mnie, a ja pozwoliłam jej na to pod wpływem nastroju), ale 
nie warto o tym pisać; z tego epizodu zapamiętałam głównie 
przerażające znudzenie. Ruth i Elena zachowały w moim 
sercu aurę cielesnej atrakcyjności, lecz ich ciepłe uśmiechy 
budziły we mnie raczej czułość niż namiętność, i nie zachę-
cały do masturbacji.
Nie jestem pewna, dlaczego, jako kobieta, zaczęłam po-
żądać mężczyzn. Po chwili zaskoczenia odkryłam, że na-
prawdę to czuję i poszłam za tym uczuciem, bez zastano-
wienia. Byłoby dziwne, gdybym kwestionowała własne po-
żądanie.
Zewnętrznie moje życie prawie się nie zmieniło. Praco-
wałam trochę intensywniej niż poprzednio, przestraszona 
możliwością zawieszenia w prawach studenckich. Przeczy-
tałam Moby Dicka w szesnaście godzin, ułożyłam wymęczo-
ne przemyślenia klasy B w esej klasy C i dostałam dwóję, 
ponieważ pracę należało oddać przed Bożym Narodzeniem 
(przed oblaniem uratował mnie pierwszoroczny entuzjazm dla 
Emersona, Thoreau i Hawthorne'a). Filozofia religii sprawiała 
mi przyjemność, chociaż nie zawsze. Berkeley i Hume 
pomogli mi przetrwać zajęcia z filozofii nowożytnej. Jednak 
nawet gdy studia interesowały mnie pod względem inte-
lektualnym, z trudem utrzymywałam się na powierzchni. Tak 
naprawdę nie czułam żadnego z przedmiotów, które 
wybrałam. Potrzebowałam czegoś innego.
Nadal pracowałam nad swoją płaskorzeźbą ścienną i 
nadal dawało mi to satysfakcję, chociaż zdarzały się i napady 
rozpaczy. Ściany w moim pokoju były pokryte tak grubą 
warstwą kartek, że z pewnością izolowało mnie to od świata 
znacznie lepiej niż korkowe ściany Prousta. Nie zbliżyłam się 
nawet o milimetr do stworzenia prawdziwego dzieła 
literackiego, ale nigdy o tym nie myślałam, mimo że coraz 
więcej czasu poświęcałam na wyglądanie przez okno.
Na pierwszym roku nieśmiali prawiczkowie wciąż zaglądali 
do mojego pokoju, nie chcąc ani wyjść i dać sobie raz na 
zawsze spokój, ani przypuścić atak na moją cnotę, co w 
gruncie rzeczy nie było niczym złym, ponieważ wtedy wcale 
nie miałam ochoty przespać się z chłopakiem. Tak czy 
inaczej, byłam im wdzięczna, bo ich towarzystwo sprawiało 
mi pewną przyjemność choćby dlatego, że odrywało od myśli 
o Elenie. Śmielszych i starszych, tych, którzy nie ukrywali 
swoich intencji, odprawiałam ze śmiechem i dowcipnymi 
uwagami; kilka takich akcji zniechęciło upartych i chyba 
wzbudziło w nich przekonanie, że jestem trudna do zdobycia.
Teraz szczerze pragnęłam, aby ktoś z nich wrócił, żeby 
któremuś zaświtała w głowie myśl o przechadzce 
ulicą,
200
201
gdzie znajdował się areszt miejski, i złożeniu mi wizyty. 
Niestety, większość moich znajomych była płci żeńskiej, a 
reszta nie kryła zainteresowania chłopcami. Któregoś dnia 
zapytałam Joego, czy przynajmniej raz przespał się z 
kobietą.
-	Fuj! Co za odrażający pomysł!
-	A ze świnią, Joe? Pieprzyłeś kiedyś świnię?
-	Nie, ale raz próbowałem zgwałcić analnie myśliwskie 
go psa rasy skandynawskiej. Było to na obozie, w kabinie 
prysznicowej. Puściłem go, kiedy zaskomlił. Strasznie było 
być dziewicą...
Brak zaangażowania uczuciowego zaczął mnie w końcu 
irytować. Niezależność - ale od czego? Wolność - ale po co? 
Co za głupota! Byłam pewna, że źródłem prawdziwego 
szczęścia może być tylko romantyczny związek. Sentymen-
talne, łzawe i egzaltowane aspekty związków moich współ-
lokatorów przestały przyprawiać mnie o dreszcz obrzydzenia. 
Przyrzekłam sobie, że moja miłość będzie po prostu inna, 
bardziej podobna do związku Joego i jego chłopaka, Egona - 
całkowicie wolna od zniechęcenia, jakie powoduje 
odgrywanie ról ustalonych przez tradycję.
Ponieważ nigdy wcześniej nie pożądałam mężczyzn, za-
częłam się zastanawiać, co konkretnie wydaje mi się w nich 
godne pożądania. Było to bardzo dziwne doświadczenie. 
Przeszłam przez proces indukcji i dotarłam do pojęcia ogól-
nego (mężczyźni), bez żadnego odniesienia do pojęcia szcze-
gółowego (konkretny mężczyzna). Zaczęłam szukać pojęcia 
szczegółowego. Z ożywieniem myślałam o męskiej budowie i 
symetrii ciała, o stylu bycia, uśmiechu, sposobie poruszania 
się, włosach. Przeglądałam wspomnienia, patrząc na 
pojawiających się w nich mężczyzn z innej perspektywy. 
Zaczęłam zwracać uwagę na spojrzenia mężczyzn, te spoj-
rzenia, którymi mężczyźni obrzucają kobiety. Rozważałam 
znaczenie każdego z nich, może krótko, ale jednak, ponieważ 
chciałam się zorientować, jakie propozycje i sugestie się w 
nich kryją.
W wielu wypadkach moja wyobraźnia karmiła 
wzrok
202
i działała jako doradca, lecz w tej dziedzinie naprawdę nie 
miała mi dużo do zaoferowania. Każdy płomień potrzebuje 
podpałki, a tej najzwyczajniej w świecie nie było. Jedynym 
obrazem, jaki podsuwała mi wyobraźnia, było wspomnienie 
poznanego w autobusie tureckiego rolnika o ciele silnym i 
owłosionym, lecz uległym, z atrakcyjną głową i pełną erekcją, 
wyłaniającą się z gęstwiny włosów, nieco niewyraźną vv 
zarysie, ale bardzo wyraźną, jeżeli chodzi o wrażenie, jakie 
na mnie robiła. Ten jeden jedyny obraz lśnił jak klejnot w 
moim umyśle.
Byłam w bibliotece na głównym campusie, wygodnie 
usadowiona na krześle, z otwartą, lecz chwilowo bezuży-
teczną książką na kolanach, kiedy zauważyłam źle ogolonego 
i trochę rozchełstanego studenta, który szukał czegoś na 
półkach. Nosił małe okulary w złotych oprawkach i miał na 
sobie części ubrania, które wyglądały trochę tak, jakby włożył 
je w jakichś wyjątkowo burzliwych okolicznościach, 
dokonując zupełnie przypadkowego wyboru. Było parę minut 
po czternastej i mój dzień zaczął się sześć godzin wcześniej, 
tymczasem on sprawiał wrażenie wyrwanego ze snu najwyżej 
przed minutą. Lekko kołysał się na piętach i czytał tytuły 
stojących na półkach książek. Sądząc po wyrazie twarzy, 
można by przypuszczać, że książki wrzeszczą na niego. Był 
szczupły i przystojny, jasne włosy sterczały mu we wszystkie 
strony. Może poczuł moje spojrzenie, bo zwrócił głowę w 
moją stronę i obdarzył mnie uśmiechem. Odpowiedziałam 
tym samym.
-	W kościele jest dużo łatwiej, bo mają tam tylko jedną 
książkę - szepnął.
-	Spróbuj pójść na basen - odparłam. - Tam w ogóle nie 
ma książek.
Zaśmiał się cicho i wrócił do poszukiwań. Po kilku minu-
tach wybrał trzy książki i ruszył w stronę biurka dyżurnej 
bibliotekarki.
-	Cześć! - rzucił mi z uśmiechem.
Uświadomiłam sobie, jak daleko się posunęłam, 
kiedy
203
myśl o wymianie pocałunków z tym człowiekiem stała się nie 
tylko do przyjęcia, ale wręcz pożądana. Chciałam całować 
tego mężczyznę - nie jakiegoś abstrakcyjnego kochanka, ale 
właśnie jego. Chciałam patrzeć na jego nagość i widzieć 
pożądanie. Serce biło mi coraz mocniej. Mocno ścisnęłam 
uda.
W taki właśnie sposób moja wyobraźnia wtargnęła do 
świata mężczyzn.
Jedną z oznak wiosny w Roetown, tą, którą zauważałam 
wcześniej niż pojawienie się nabrzmiałych pączków na 
drzewach, był wysyp plakatów i ulotek reklamujących Ka-
nadyjskie obrazy. Te wydrukowane barwnymi literami słowa, 
zwykle ozdobione celuloidową pętlą z wypisanym rokiem, 
zawsze zapowiadały rychły koniec zimy.
Kanadyjskie obrazy to jednotygodniowy wybuch kultury 
filmowej, który ogarniał wszystkie dostępne miejsca spotkań 
na uniwersytecie i w całym mieście. Rozpoczynał się i 
kończył jak wiosenny deszcz. Przez jeden tydzień nad 
Roetown wisiały celuloidowe chmury i przy wtórze 
wściekłego terkotu projektorów zalewały miasto filmami.
Co roku kupowałam program i dokładnie przeglądałam, na 
podstawie słów próbując zgadnąć, jakie będą proponowane 
filmy. Był to proces eliminacji, czasami łatwy, kiedy indziej 
trudny. Rezultat końcowy przybierał postać dużej kartki 
papieru, ciasno zapisanej tytułami wybranymi w ataku 
dyplomacji, godzącej nakazy zainteresowania z realiami 
transportu i głodu. Mając w ręku kartę festiwalową, uważałam 
się za zwolnioną z codziennych zajęć, nawet z pisania i 
pływania, i znikałam. Chociaż o tej porze roku dni stawały się 
coraz dłuższe i jaśniejsze, w moim świecie ciemność zapadała 
już w południe, a czasami nawet o dziesiątej rano. Głodna, 
zmęczona, z łzawiącymi oczami i pełnym pęcherzem 
siedziałam i oglądałam wszystkie filmy, jak leci. Zgodnie z 
jedynym kryterium wyświetlane w czasie festiwalu filmy 
musiały być produkcji kanadyjskiej. Nie miało
najmniejszego znaczenia, o czym były i jak długo trwały. jsja 
ekranach mrugały i filmy dokumentalne, i dziwacznie 
artystyczne, realistyczne i surrealistyczne, trwające jedną 
minutę i ponad godzinę, wszystko, co nakręcono w kana-
dyjskim cieniu Ameryki. Filmów fabularnych było niewiele, 
ponieważ zakrojone na taką skalę produkcje przekraczały 
granice możliwości finansowych większości kanadyjskich 
producentów. Te, które pokazywano, były zwykle okropne - 
blade, ubogie imitacje amerykańskich receptur. Zdecydowaną 
większość festiwalowego „pokarmu" stanowiły filmy 
krótkometrażowe i średniometrażowe, podsycane 
płomieniem oryginalności i namiętności, nie dolarów. I 
oczywiście skazane na przejście w stan niebytu, bo poza 
kilkoma festiwalami nigdzie ich nie pokazywano.
Myślałam o tym z prawdziwym żalem, ponieważ na Ka-
nadyjskich obrazach zobaczyłam parę dzieł, które na zawsze 
zapadły mi w pamięć.
Siedzący obok mężczyzna nachylił się w moją stronę.
- Teraz wyświetlą mój film - szepnął.
Film nosił tytuł Płatki śniegu. Nie miał wątku, narracji ani 
muzyki. Mój sąsiad zrobił setki zbliżeń płatków śniegu i po-
łączył je. W ciągu sekundy przez ekran przelatywały trzy lub 
cztery zbliżenia. Nie mam pojęcia, jak udało mu się po-
większyć te gwiazdki i nie stopić ich w ogniu uwagi, ale zrobił 
to, zmontował ujęcia i teraz miałam okazję zobaczyć co 
najmniej pięćset płatków wielkości kubka do kawy. Każdy był 
czysty, wyraźny i delikatny, lecz dość silny, aby załamać 
promień światła, co dało efekt błyszczących tu i ówdzie 
maleńkich barwnych punkcików. Każdy kryształ był tej samej 
wielkości i składał się z sześciu punktów, ale były to jedyne 
podobieństwa. Wariacje układów - w ptasie piórka, latające 
rozety, koncentryczne sześciokąty - były idealnie 
geometryczne i symetryczne, a ich liczba wydawała się 
nieskończona. Zastanawiałam się, czy rzeczywiście jest 
nieskończona. Czy to prawda, że każdy płatek śniegu jest 
wyjątkowy i niepowtarzalny, że nie ma dwóch takich 
samych? Po trzech minutach, kiedy film dobiegł
204
205
końca, zapytałam siedzący obok mnie zespół produkcyjny, 
czy faktycznie tak jest.
-	Nie wiem - odparł. - Było ich zbyt dużo.
Reżyser i producent w jednej osobie wciąż patrzył na 
ekran. Widać było, że jest zafascynowany własnym dziełem. 
Rozległy się oklaski, nie na tyle silne, by określić je jako 
„falę", ale kilka dużych kropli. Mój sąsiad chyba ich nawet 
nie słyszał. Wzruszyło mnie to. Był jedynym widzem, jakiego 
potrzebował. Zrobił coś, uznał to za piękne i był szczęśliwy. 
Doskonały, samoograniczający się akt twórczy. Kiedy światła 
zaczęły przygasać przed następnym filmem, podniósł się z 
fotela.
-	Świetny film - powiedziałam, nachylając się ku nie 
mu. - Bardzo mi się podobał.
-	Och, dziękuję... 
Chwilę stał nieruchomo.
-	Teraz pracuję nad piaskiem - wyjawił.
I już go nie było. Jak szalony popędził schodami do wyj-
ścia, uciekając przed ciemnością. Chciałabym móc powie-
dzieć, że miał dobrą pracę, że był dentystą czy kimś w tym 
rodzaju, ale nie wiem, jaki miał zawód.
Innym klejnotem kilkuminutowej długości było Studium 
szkód wyrządzonych słownikom przez broń palną. Nakręcono 
go na czarno-białej taśmie, z bolesną ostrością obrazu, którą 
nadaje przedmiotom brak koloru. Łagodny, cichy i intro-
spekcyjny motyw muzyczny, zagłuszany przez każdy wy-
strzał, powracał niezmiennie, lekki i przykuwający uwagę jak 
szept.
Treść filmu dokładnie odpowiadała tytułowi. Na usta-
wionym na polu podwyższeniu stał niczym żołnierz na 
baczność oksfordzki słownik języka angielskiego, The Shor-
ter Oxford Dictionary of the English Language. W kadrze poja-
wiał się mężczyzna w laboratoryjnym fartuchu, ze strzelbą w 
ręku i rozstrzeliwał książkę z odległości nieco ponad metra. 
Rozlegał się grzmot, ryk wściekłego lwa, który ma tylko 
sekundę na wyrażenie swego nastroju. Ważący co najmniej 
pięć kilo tom spływał z piedestału i uderzał o ziemi?/
a w powietrze wzbijała się zamieć papierowych motyli. Re-
żyser pokazywał strzał jeszcze raz, tyle że w zwolnionym 
tempie, dzięki temu szczególnemu eliksirowi, który pozwala 
jednej sekundzie trwać dwadzieścia. Wszystko było jasne i 
wyraźne: odrzut strzelby, napięcie mięśni twarzy mężczyzny i 
nieświadome przymknięcie powiek, kłąb dymnych wymiotów, 
wydobywający się z lufy strzelby i dosięgający słownika, 
trzask śrutowych kulek i rozbicie w proch okładki, gwałtowne 
szarpnięcie i upadek książki, eksplozja papieru, rozsypujące 
się na ziemi kartki. I zawsze ten sam, spokojny i cichy motyw 
muzyczny, powracający po huku wystrzału.
W następnych minutach widzowie byli świadkami po-
dobnych egzekucji, dokonywanych rozmaitymi strzelbami, 
pistoletami i rewolwerami, z których każda wyglądała groźniej 
niż poprzednia. Ostatnie ujęcia przedstawiały karabin, 
strzelający raczej dzięki elektronice niż prochowi, z dziwną 
komorą, z teleskopowym celownikiem i najzgrabniejszym 
spustem, jaki można sobie wyobrazić. Przy wystrzale cała ta 
maszyneria wydawała jedynie ciche, stłumione stuknięcie.
Film kończył się zbliżeniami poranionych słowników, 
ułożonych na białym stole obok broni, z której je rozstrze-
lano. Rany były zróżnicowane. Niektóre słowniki przypo-
minały pozbawione twarzy zwłoki, inne miały rozprute kulami 
tylne okładki i niezgrabnie leżały na powyginanych bokach. 
Nieliczne sprawiały wrażenie jedynie lekko uszkodzonych, 
miały jednak poważne obrażenia wewnętrzne. Z 
ostatniego słownika, trafionego z karabinu z niewinnie 
wyglądającym spustem, została tylko poorana kulami przednia 
okładka z przyklejonymi do niej kawałkami kartek; pozostała 
część książki, a raczej to, co udało się znaleźć, przeistoczyło 
się niemal w pył.
Z napisów wynikało, że jako motyw muzyczny wyko-
rzystano fragment utworu Schuberta. Film kończył się de-
dykacją: „In memoriam Marie-France Desmeules".
Właśnie na Kanadyjskich obrazach poznałam Toma, z któ-
206
207
r
rym spędziłam dziesięć cudownych dni. Weszłam do amfi-
teatru Tecumseh, największej sali pokazowej Ellis, na pro-
jekcję trzech filmów średniometrażowych, kiedy światła 
powoli gasły. Wydaje mi się, że był to trzeci dzień festiwalu, 
pory dnia nie mogę sobie przypomnieć, ponieważ mój umysł 
zdążył już przywyknąć do ponadczasowej zimowej 
ciemności. Szybko rozejrzałam się po sali, szukając wolnego 
miejsca. Z tłumu widzów uniosła się machająca ręka -był to 
Joe, który miał obok siebie wolny fotel. Zanim tam dotarłam, 
na sali panowały już egipskie ciemności i Joe musiał podać mi 
rękę, żebym się nie przewróciła.
-	Halo, skarbie! - szepnął.
-	Halo, kochanie. Dzięki za miejsce. 
Zawsze witaliśmy się w ten sam sposób.
-	Halo, złotko...
Och, obok Joego siedział Egon.
-	Cześć, Egon. Nie zauważyłam cię.
-	Taki już mój smutny los - odparł.
-	Cześć... - zaszeptał jeszcze jeden głos, zupełnie obcy.
-	Cześć - rzuciłam w ciemność.
Rozpoczął się film, zabawna krótka komedia. Młody 
mężczyzna patrzy na leżącego w łóżku innego młodego 
człowieka. „Frank - mówi, budząc go - znalazłem w zlewie 
brudny talerz. Mam tego dosyć. Odchodzę". „Co takiego?", 
odzywa się tamten. Podnosi się, opiera na łokciu i patrząc 
wprost na nas, zaczyna wygłaszać mowę na temat 
nieprzewidywalności relacji międzyludzkich. Mówi o pier-
ścieniach Saturna, różnych sposobach pozbywania się ob-
ciętych paznokci, wiecznie trwających ciążach koników mor-
skich, dołeczkach, które zwiększają tempo lotu piłeczek 
golfowych, o znaczeniu prawidłowej postawy, uzębieniu Bu-
stera Keatona oraz historii pączków w Ameryce Północnej, 
zgrabnie nawiązując do wiodącego tematu.
Między epizodem z życia Franka i jego 
pedantycznego chłopaka a następnym filmem zrobiono 
kilkuminutową przerwę i zapalono światło. Wtedy poznałam 
sąsiada Ego-na, niezapowiedzianego nowego znajomego, 
Toma. Wy-
gał rękę i wymieniliśmy uścisk dłoni. Pochodził z Hali-
faksu i chwilowo mieszkał z Egonem i jego współlokato-rem. 
Wcześniej spędził trochę czasu w Dalhousie i pracował w 
alternatywnym kinie, które dzięki sponsorowi, miejscowej 
agencji turystycznej, miało - ale w tym momencie światła 
zgasły i to dziwne, ale ciemność naprawdę blokuje 
mowę, zupełnie jakby wypowiadane słowa miały kolory.
Obejrzeliśmy film, mniej udany niż poprzedni, czego naj-
lepszym dowodem jest to, że szybko o nim 
zapomniałam i w czasie kolejnej przerwy dowiedziałam się, 
że alternatywne kino przysłało Toma do Roetown z misją 
dokonania oceny tegorocznego zbioru filmów kanadyjskich. 
Miał obejrzeć ich jak najwięcej i wybrać jego zdaniem 
najlepsze, które później chcieli pokazać u siebie właściciele 
kina Halifax Slocum--Pocum Movie-Shmovie House 
(poprosiłam o wyjaśnienie tej nazwy i dowiedziałam się, że 
urodzony w Nowej Szkocji Joshua Slocum był pierwszym 
żeglarzem, który opłynął świat w pojedynkę na 
dwunastometrowym jachcie „Spray", w 1890 roku). Plan 
projekcji Toma był jeszcze bardziej zatłoczony niż mój. 
Zapytałam go, czy widział Studium szkód, ale światła znowu 
gasły i autokratyczny Joe zaczął nas uciszać.
-	Ten o słownikach? - zapytał Tom, kiedy w sali znowu 
zrobiło się jasno.
-	Tak.
-	Strasznie mi się podobał. Napisałem już do producen 
ta, koniecznie go pokażemy.
Joe i Egon nie widzieli Studium szkód, więc musieliśmy im 
wytłumaczyć, o co chodziło. Obaj starali się zrobić wrażenie 
ambitnych, trudnych do usatysfakcjonowania widzów, lecz 
Egon powiedział, że lubi Schuberta. Joe, któremu słoń na 
ucho nadepnął i którego zawsze drażniły rozmowy o muzyce, 
skrzywił się lekko.
-	Osobiście wolę słownik Webstera od Oksfordzkiego - 
rzucił. - Nic na to nie poradzę, uwielbiam nowoczesność. 
Przykro mi...
Zerknął na Egona i pośpiesznie odwrócił wzrok. Gdyby 
spojrzenia były haczykami na ryby, zerknięcie Joego było-
208
209
by dużym, ostrym haczykiem z tłustym, soczystym roba-
kiem, machającym łapkami przy uszach i wyśpiewującym: 
„Chodź tu i złap mnie, tra-la-la-la-la...". Egon szeroko otwo-
rzył oczy i połknął haczyk w całości.
-	Daj spokój, Jo-Jo, to, że jesteś tak muzykalny jak tuń 
czyk w puszce, nie znaczy jeszcze, że musisz wyżywać się 
na Oksfordzie - powiedział.
I lawina ruszyła. Egon i Joe gadali bez przerwy, 
Egon o zasadach i historii, Joe o użyteczności słowników, z 
kilkoma zgryźliwymi uwagami pod adresem nieszczęsnego 
Schuberta. Robili to z taką pasją, że tym razem ja musiałam 
ich uciszyć przed rozpoczęciem następnego filmu.
Którego prawie nie oglądałam, ponieważ mój umysł błądził 
gdzie indziej. Myślałam o Tomie i były to mętne, chociaż 
bardzo podniecające spostrzeżenia.
Kiedy seans się skończył, wszyscy czworo 
wstaliśmy z miejsc.
-	Myślę, że na dzisiaj wystarczy tej celuloidowej papki - 
oznajmił Egon.
-	Tak jest - zgodził się Joe.
Po trwającej ułamek sekundy niepewnej pauzie, którą 
zauważyłam chyba tylko ja, chłopcy poszli sobie, szczęśliwi, 
że są razem i całkowicie obojętni na problemy związane ze 
słownikami.
Tuż przy drzwiach Egon odwrócił się i spojrzał na 
nas z roztargnieniem.
-	Masz klucz, tak? - zawołał do Toma.
Tom kiwnął głową, a Egon uśmiechnął się i pomachał nam. 
Zostaliśmy sami.
-	Na który film się wybierasz? - zapytałam.
W odpowiedzi na jego odpowiedź zamierzałam powiedzieć: 
„Och, ja też!", nawet gdyby okazało się, że czeka mnie druga 
projekcja dokumentalnego filmu o uprawie ziemniaków.
-	Hmmm... - rozłożył program. - Chciałem obejrzeć 
Wojny...
-	Och, ja też! - zawołałam, zgodnie z prawdą.
Wojny były jednym z szeroko reklamowanych filmów fa-
bularnych festiwalu, dziełem reżysera o nazwisku Phillips i 
scenarzysty Findleya, którzy zostali zaproszeni na Kana-
dyjskie obrazy. Projekcja miała się odbyć w centrum miasta, 
kilka przystanków autobusowych dalej.
-	To świetnie.
Bez zbędnych słów, ot tak, po prostu, poszliśmy razem w 
kierunku kina równym, spokojnym krokiem.
Po drodze rozmawialiśmy i próbowaliśmy poradzić sobie z 
tym dziwnym, wymagającym zadaniem, jakim jest 
poznawanie kogoś nowego i usiłowanie określenia osobowości 
na podstawie kilku punktów, których rolę pełnią słowa. Tom 
powiedział, że jest dobrze zorganizowany, bo musi taki być. 
Pod koniec każdego dnia siadał przy biurku i pisał do 
producentów i dystrybutorów, których filmy chciał ściągnąć 
do Slocum-Pocum. Widziałam te stosiki, czasami było tam aż 
dziesięć listów; bezbłędnie wystukiwał je na maszynie do 
pisania, którą przywiózł ze sobą, na papierze z firmowym 
nadrukiem Slocum-Pocum (Joshua na swoim jachcie, z ręką 
wspartą na sterze-projektorze, na tle żagla--ekranu; „Nic nie 
widać, ale na ekranie jest kadr z Obywatela Kane, powiedział 
mi Tom). Papier był gruby i sztywny („dar od sponsora"), a 
wypchane nim koperty wyglądały dziwnie gąbczasto. Reżyser 
Płatków śniegu byłby zachwycony, gdyby dostał kopertę z 
taką zawartością. Tom nie widział tego filmu, ale uwierzył mi 
na słowo. Na ochotnika zgłosiłam się do lizania znaczków.
Po Wojnach (takich sobie) Tom miał w planie film, który 
obejrzałam pierwszego dnia festiwalu, o czym, niestety, mu 
powiedziałam. Chęć obejrzenia go po raz drugi w tak krótkim 
czasie mocno nadwerężyłoby moją wiarygodność, więc 
pożegnaliśmy się. Dodałam, że prawdopodobnie wpadnę na 
niego następnego dnia, skoro oboje jesteśmy tak zapalonymi 
kinomanami.
-	Doskonale - powiedział.
Natychmiast zważyłam jego reakcję. Nie: „Tak", nie: 
/,Może", ale: „Doskonale". Doskonale.
210
211
Był trochę niższy ode mnie, dwa centymetry, może trzy. 
Miał gęste, kręcone czarne włosy, błyszczące ciemne oczy i 
uśmiech, który szybko się pojawiał i znikał. Był odrobinę zbyt 
tęgi, ale jego tusza sprawiała przyjemne wrażenie. Jego 
brzuszek wyglądał tak, jakby był ośrodkiem czegoś kon-
kretnego, odpowiednim kontekstem dla pępka, bynajmniej nie 
nadmiarem ciała. Kończyny miał zgrabne i dobrze na-
oliwione - chodzi mi o to, że poruszał się z wdziękiem 
i nieuświadomioną lekkością, co mnie nigdy nie wychodziło. 
Miał dwadzieścia dwa lata, więc był trochę starszy i kończył 
czwarty rok wydziału nauk politycznych, uwielbiał Bergmana, 
Buńuela i Cocteau, a kiedy myślałam o nim w ten szczególny 
sposób, czułam furkoczące w brzuchu motylki.
Następnego dnia to on dostrzegł mnie pierwszy, kiedy koło 
czternastej wychodziliśmy z kina po projekcji katastrofalnego 
filmu fabularnego z Donaldem Sutherlandem. Nie miałam 
cienia wątpliwości, że tylko finansowa desperacja mogła 
skłonić tego świetnego aktora do przyjęcia roli policjanta 
konnego, razem z jego czerwono-czarnym mundurem i 
koniem. Idiotyczny scenariusz, kulejące dialogi, papierowi 
bohaterowie, odrażające stereotypy, fałszywe uczucia, 
nieprzekonująca akcja, tekturowe krajobrazy w tle, 
błyszczące czoła aktorów, mdląco-słodka muzyka - jedynym 
plusem tego filmu była możliwość oglądania i słuchania 
Donalda Sutherlanda. Zastanawiałam się właśnie, dlaczego 
ktoś zrobił aż tak fatalny film, kiedy usłyszałam czyjś głos, 
jego głos, wołający mnie po imieniu. Odwróciłam się. 
Błysnęły dwa uśmiechy - jego, trwający sekundę i mój, 
trochę dłuższy. Natychmiast okazało się, że mamy sobie 
mnóstwo do powiedzenia. Tom przyszedł późno, już po 
rozpoczęciu projekcji, i dlatego go nie zauważyłam. Z zajadłą 
satysfakcją zaczęliśmy szarpać film na strzępy. Teraz, gdy 
skoncentrowaliśmy się na tym zajęciu we dwoje, odkryliśmy 
jeszcze więcej kompromitujących wpadek. Jak ci nieszczęśni 
aktorzy jeździli konno, pożal się Boże! Skąd scenarzyści 
wzięli te buty? A sztućce? Cóż, nie ulegało
wątpliwości, że obejrzeliśmy najgorszy, najbardziej niedbale 
zrobiony film w historii kina, jeszcze gorszy niż Masakra yo 
Sudsy, którego treść szybko opowiedziałam Tomowi.
-	Ale naturalnie muszę ściągnąć go do Slocum-Pocum - 
powiedział Tom.
-	Co takiego?!
-	No, tak. David Sutherland pochodzi z Nowej Szkocji. 
Faktycznie. Jakiś czas później Tom przysłał mi program
Slocum-Pocum Movie Shmovie Monthly Shmonthly z wy-
drukowanym wielkimi literami tekstem: „Nie przegap Naj-
gorszego Filmu Donalda Sutherlanda! Obejrzyj wielkiego 
aktora w fatalnym filmie kanadyjskim! Jedyną zaletą tego 
filmu jest rola sławnego syna Nowej Szkocji! Doceń wielkość 
samotnego geniusza! Popatrz, jak walczy z pseudoar-
tystyczną ohydą! Musisz to zobaczyć!".
Pasowaliśmy do siebie świetnie, często mieliśmy podobne 
opinie o filmach. Kiedy nasze zdania się różniły, było jeszcze 
lepiej, bo walczyliśmy jak dwa psy o tę samą kość. 
Powiedziałabym, że Tom miał nie mniejsze zacięcie do dys-
kutowania niż ja. Z satysfakq'ą spieraliśmy się o gumowego 
kurczaka w Dyskretnym uroku burżuazji, składając w ten 
sposób hołd wielkiemu filmowi i odbyliśmy kilka pogodnych 
kłótni na temat różnych aspektów Wielkich złudzeń, 
Ostatniego tanga w Paryżu, Kubricka, Blaszanego bębenka i 
Otto Premingera.
W ciepły piątkowy wieczór daliśmy sobie spokój z fil-
mami. Na ten dzień organizatorzy festiwalu zaplanowali 
retrospektywę filmów Claude Jutrasa, lecz my oboje już wi-
dzieliśmy jego Mój wuj Antoine, więc zamiast tego zjedliśmy 
kolację u Egona (co przypomina mi, że zaniosłam tam wtedy 
solidną patelnię, której nigdy nie odzyskałam). //My", 
czyli Egon, jego współlokator Terry (całkowicie hete-
roseksualny), Joe, Tom i ja. Egon zrobił doskonałą pizzę ze 
smażonymi bakłażanami, czerwoną papryką i dojrzałym 
kozim serem, ja przygotowałam najprawdziwszą sałatkę 
cesarską, Tom przyniósł trzy butelki czerwonego kalifornij-
212
213
skiego wina, a Joe upiekł wspaniałe ciasto z orzechami pe-can 
i karmelową polewą, finalnym efektem zaś był stos brudnych 
naczyń w zlewozmywaku, które wszyscy razem zmyliśmy w 
rozmarzonym nastroju dzięki marihuanie Ter-ry'ego. Był to 
wspaniały wieczór. Nigdy nie byłam osobą szczególnie 
towarzyską i wesołą, i zwykle boję się zaplanowanych z góry 
i zorganizowanych ataków życia towarzyskiego, lecz tamten 
wieczór okazał się rzeczywiście miły i pogodny.
Rozmawialiśmy o malarstwie. Joe był malarzem, i to na-
prawdę dobrym. O swoich obrazach mówił zawsze z szorst-
ką, obronną arogancją, przeplatając interesujące wywody 
bezsensownym bełkotem, ale tamtego dnia wszyscy byliśmy 
łagodni, otwarci i naćpani; odwróciliśmy kanapę przodem do 
jednego z najlepszych płócien Joego, akrylowego studium 
ucha w głębokich barwach, a sam Joe mówił prosto, 
zrozumiale i jasno. Obraz utrzymany był w cielistych beżach, 
czerniach, brązach i oranżach, a w środku ucha znajdował się 
malutki rysunek krzesła, symbol oczekiwania, jak powiedział 
Joe - puste krzesło jest „krzesłem oczekującym, 
nostalgicznym".
Koło drugiej w nocy wszyscy zaczęliśmy zasypiać na ka-
napie. Z trudem podniosłam się i oświadczyłam, że wycho-
dzę. Oczy same mi się zamykały. Tom zaproponował, że 
mnie odprowadzi, a ja z nieco senną gotowością przystałam 
na tę propozyq'ę. Nie jestem pewna, co sobie wtedy 
myślałam, ale na pewno coś myślałam.
Kiedy szliśmy w kierunku mojego domu cichymi, opu-
stoszałymi ulicami Roetown, złapaliśmy drugi oddech. Po-
wietrze było przyjemnie chłodne. Kilka razy przystawaliśmy i 
przyglądaliśmy się różnym kościołom.
Gdy zaczęliśmy wspinać się na wzgórze, za którym 
mieszkałam, serce zabiło mi mocniej. Co teraz? Byłam po-
twornie zdenerwowana.
Dotarliśmy na miejsce.
Zobaczyłam światło w oknie salonu. Ktoś jeszcze nie spał. 
Nie miałam pojęcia, co robić. Jak poradzić sobie z 
prze-
strzenią między nami? Na czym oprzeć oczy? Pokazałam 
fomowi fabryczkę płatków śniadaniowych i areszt z obra-
cającą się na murze kamerą - wszystko to nie było specjalnie 
interesujące, zwłaszcza w środku nocy, ale naszym wrogiem 
było milczenie.
Kiedy skupiliśmy uwagę na tak wyjątkowo fascynującym 
temacie jak mlecze, które rozrosły się na małym traw-niczku 
przed domem (pięć czy sześć sztuk), zdobyłam się na 
najważniejsze pytanie.
-	Czy... - dlaczego z uporem trącam krawężnik bokiem 
podeszwy, na miłość boską? - Czy chcesz wejść... - popatrz 
na niego, idiotko! - i napić się herbaty?
-	Z przyjemnością.
Chwila ulgi, co za szczęście... Teraz możemy się zamknąć 
i zamienić parę słów jak normalni ludzie. Weszliśmy po 
betonowych schodkach i cicho otworzyliśmy frontowe drzwi.
W salonie nie tylko paliło się światło, ale także grała mu-
zyka. Brytyjski zespół folkowo-rockowy, płyta Sarah.
-	Everything But the Girl - powiedział Tom.
-	Tak jest - odparłam.
Pokój był pusty. Sarah miała starożytny adapter, 
taki z plastikowym ramieniem i długą igłą, automatycznie od-
twarzający kilka płyt, jedną po drugiej, tani lecz wierny do 
tego stopnia, że czasami włączał się samorzutnie. Tej nocy 
tak się właśnie stało. Wściekły Spanakopita siedział na środku 
kanapy. Martin, ostatni i darzony najczulszym uczuciem 
chłopak Sarah, nie znosił kotów, więc kiedy zostawał na noc, 
Spanakopita nie miał wstępu do jej pokoju, co zwykle 
kończyło się złożonym z trzech aktów dramatem miauczenia, 
drapania kanapy i partyzancko-złośliwego walenia kupy gdzie 
popadnie (nauczona przykrym doświadczeniem, zawsze 
zamykałam drzwi do swojego pokoju). Najwyraźniej 
weszliśmy do salonu w czasie aktu drugiego, bo Spanakopita 
metodycznie ugniatał i drapał kanapę.
Jednak w pierwszej chwili pomyślałam: „Jak to 
miło", i uśmiechnęłam się. Jak to miło, wrócić o drugiej w 
nocy
214
215
do oświetlonego lampą z czerwonym abażurem 
pokoju, w którym rozbrzmiewa przyjemna muzyka i 
nie ma żywej duszy, prawda? Ale kiedy Tom ucieszył się na 
widok Spanakopity („O, kotek!"), szybko poinformowałam 
go, że na jego miejscu nie dotykałabym rozwścieczonego 
drapieżnika.
Dokładnie pamiętam tamtą myśl - „Jak to miło"... Wyra-
żone nią uczucie zagarnęło mnie całą niczym ciepła fala. 
Chyba właśnie w tamtej chwili doszłam do wniosku, że chcę 
się przespać z Tomem. Zdjęliśmy buty i poszliśmy do kuchni 
w skarpetkach, a mnie sprawiło to dziwną przyjemność.
Odprawiliśmy prosty, miły rytuał parzenia herbaty i udali-
śmy się do salonu, niosąc dzbanek pełen gorącego napoju i 
dwa duże kubki. Spanakopita nawet nie drgnął - gapił się 
przed siebie martwym, nieruchomym spojrzeniem kota 
planującego rozmaite złe rzeczy, więc usadowiliśmy się na 
podłodze. Oparłam się plecami o kanapę. Wcale nie byliśmy 
śpiący i miałam wrażenie, że nasze ożywienie potrwa jeszcze 
parę godzin.
Adapter wciąż odtwarzał stronę A płyty Eueryłhing But the 
Girl, a my rozmawialiśmy o tym i o tamtym, o niczym i o 
wszystkim, o przyszłości i przeszłości. Pojawił się temat 
rodziców i ich braku w moim życiu, na którą to informację 
Tom zareagował wymownym milczeniem. Przerwałam je, 
mówiąc, żeby się nie przejmował i pytając, czym zajmują się 
jego rodzice. Okazało się, że ojciec Toma jest nauczycielem, 
a matka przewodniczącą Towarzystwa Humanistycznego 
Miasta Halifax. Dokładnie w tym momencie, po wzmiance o 
Towarzystwie Humanistycznym, Spanakopita zeskoczył z 
kanapy i bezgłośnie opuścił salon. Rozpoczął się akt trzeci. 
Obiecałam sobie uroczyście, że jeżeli przypadkiem 
zapomniałam zamknąć drzwi od swojego pokoju i ten 
cholerny kot znowu zrobi mi kupę na poduszce, to na-
stępnego dnia oddam go w ręce Towarzystwa Humani-
stycznego Miasta Roetown.
Tom wstał, żeby dolać wrzątku do dzbanka. Kiedy wrócił, 
postawił dzbanek na podłodze obok mnie i usiadł na
216
kanapie, opierając kolano o moje ramię, z czym było 
mi zUpełnie wygodnie.
-	Zrobię ci masaż - powiedział, przekładając drugą nogę 
nad moją głową i sadowiąc się za mną.
Poczułam jego ręce, zgarniające moje włosy i czubki pal-
ców, muskające skórę na karku. Podniosłam włosy i przy-
trzymałam je wyżej, odsłaniając szyję i barki.
Z głębokim westchnieniem rozkoszy poddałam się działaniu 
jego palców, które uciskały, głaskały i masowały krucyfiks 
moich ramion i kręgosłupa. Oparłam ramiona na jego 
kolanach. Przesuwał palce w prawo i w lewo, aż do pach, 
gładził skórę szyi aż do linii włosów, ugniatał mięśnie, które 
wydawały się być spoiwem świata. Było to tak relaksujące i 
przyjemne, że poczułam, jak moje ciało się rozluźnia i jakby 
rozdziela na części. Przez cały czas miałam świadomość, że 
to palce Toma pieszczą moje ramiona. Za każdym razem, 
gdy ocierały się o ramiączko biustonosza, zastanawiałam się, 
co myśli.
Po pewnym czasie, gdy herbata zupełnie wystygła, przestał 
mnie masować, dłonie znieruchomiały na moim karku. Dwa 
palce leniwie drażniły skórę.
-	Jestem wykończony - powiedział.
Oparł brodę na czubku mojej głowy. Kiedy zaczęłam 
unosić i opuszczać podbródek, bawiąc się tym ciężarem, 
wyobraziłam sobie dziewczynę z jednego z krajów Trzeciego 
Świata, dźwigającą na głowie dzban z wodą.
Nagle moje serce, które najwyraźniej postanowiło mnie 
wyprzedzić, ruszyło galopem, pobudzając ciało do drżenia; 
zadygotałam jak osika na wietrze, chociaż było to tylko ła-
godne tchnienie, delikatny ruch powietrza. Przesunęłam się 
trochę w bok, żeby złamać rytm.
-	Możesz zostać tu na noc, jeśli chcesz - odezwałam się 
cicho.
Miałam nadzieję, że ton mojego głosu przypomina walizkę, 
która wygląda bardzo zwyczajnie i może zawierać 
najróżniejsze rzeczy, w zależności od miejsca, do którego się 
wybieramy.
217
-	Bardzo chętnie - odparł i pocałował mnie w 
czubek 
głowy.
Ten pocałunek był jak echo. Zamarłam, 
wstrząśnięta i podniecona.
-	Chodźmy do łóżka - odezwałam się, biorąc go za rękę 
i usiłując nie patrzeć w oczy.
Miałam jeszcze dość przytomności umysłu, której poziom 
zaczął gwałtownie spadać, aby wyłączyć system stereo. Na 
palcach poszliśmy na górę, ja przodem. Na półpię-trze nie 
spostrzegłam ani śladu Spanakopity, a drzwi do mojego 
pokoju były zamknięte.
Otworzyłam je i weszliśmy do środka. Cichutkie klik--klak 
zamka sygnalizowało: To jest to, to jest to.
Odwróciłam się, uśmiechnęliśmy się do siebie, Tom pod-
szedł bliżej i pocałował mnie w usta.
To mężczyzna. Tak smakuje homoseksualizm. Jestem 
homoseksualistą. Takie myśli przemknęły mi przez głowę już 
wcześniej, kiedy musnął wargami moje włosy i teraz pojawiły 
się w niej znowu, ledwo nasze wargi zdążyły się zetknąć. 
Stałam oparta o ścianę, a Tom opierał się o mnie, nie mocno, 
ale jednak, trzymając jedną rękę na moim lewym ramieniu, a 
drugą przyciskając do tynku. Czułam, jak jego zarost drażni 
skórę moich policzków i całe ciało napiera na moje. Całował 
mnie zupełnie inaczej, niż robiła to Ruth, w szybszym rytmie, 
bardziej żarłocznie. To mężczyzna. Tak smakuje 
homoseksualizm. jestem homoseksualistą. Wiem, że to szaleń-
stwo, bo przecież właśnie dowodziłam swoich skłonności 
heteroseksualnych i zachowywałam się wręcz banalnie, ale te 
myśli powracały ze zwariowanym uporem. To mężczyzna. 
Tak smakuje homoseksualizm. jestem homoseksualistą. 
Uczucie, że dopuszczam się rzeczy zakazanej, niczego mi 
jednak nie zakazywało, tyle tylko, że nogi drżały pode mną i 
brakowało mi powietrza. Przerwałam pocałunek i odsunęłam 
się trochę, nie odrywając dłoni od jego ramion.
-	Denerwujesz się - zauważył.
-	Ja... - pauza - to... - pauza - to jest mój pierwszy raz... - 
pauza na długość oddechu - ale to nic nie szkodzi...
Znowu przywarłam do niego i pocałowałam go, tym razem 
leciutko muskając wargi językiem.
Jego dłonie rozpoczęły wędrówkę po moim ciele. Oparłam 
ręce o jego pierś, nieodwołalnie męską pierś.
Rozpiął guziki bluzki i zsunął mi ją z ramion. Zdjęłam 
biustonosz.
Tom zdjął koszulę. Ujrzałam gęste loczki czarnych wło-
sów. To mężczyzna. Tak smakuje...
Znowu się objęliśmy, pocierając ciepłą skórą o ciepłą skó-
rę. Moje sutki stwardniały i jak anteny odbierały każdy 
kontakt z jego klatką piersiową. Miał miękkie włosy, jego udo 
tkwiło między moimi. Czułam, że jestem wilgotna, miałam 
pełną świadomość, że tamto miejsce w dole domaga się 
uwagi. Och, gdyby tylko moje serce przestało tak ga-
lopować... Gdyby tylko Tom zaczął mnie tam pieścić... Po-
chylił się i ujął moje piersi. Drażnił je to dłońmi, trochę 
chłodnymi, to ustami, gorącymi jak rozpalony piec, na 
zmianę.
Położyłam dłoń między jego nogami i ścisnęłam. Twarde. 
Tom cofnął się o krok i zaczął zdejmować spodnie. Jednym 
ruchem ściągnął je w dół razem z bokserkami i odrzucił 
kopnięciem. Dwoma ruchami, posługując się kciukami jak 
haczykami, zdjął skarpetki.
Nie byłam w stanie oderwać oczu od tego, co miałam 
przed sobą. Spod niewielkiej, symetrycznej kępki ciemnych, 
gęstych i splątanych włosów wyłaniał się penis w stanie 
erekcji. Oddychałam płytko, bardzo szybko. Machinalnie 
wyciągnęłam rękę, otoczyłam go dłonią, lekko ścisnęłam, 
przesunęłam skórę palcami w górę i w dół. Był taki ciepły, 
prawie gorący! Z trudem trzymałam się na nogach. 
Wiedziałam, że jeżeli zaraz nie położę się na tapczanie, bez-
władnie osunę się na podłogę.
Pośpiesznie zdjęłam resztę rzeczy, zdarłam kołdrę z łóżka i 
padłam na materac. Tom położył się obok mnie.
Przewracaliśmy się, mocno objęci, zwarci ciałami, wy-
mieniając pieszczoty i całując się. Byłam w pełni świadoma 
każdego dotyku jego płonącej erekcji. Znowu ujęłam penis
218
219
w dłoń i podparłam się na łokciu, żeby spokojnie na niego 
popatrzeć. Delikatnie odciągałam miękką skórę i puszczałam 
ją, odsłaniając i zakrywając główkę.
-	Nie mam prezerwatywy... - szepnął.
-	Och... Ja też nie.
Moja płodność? Była to ostatnia rzecz, o jakiej wtedy myś-
lałam. Możliwość zajścia w ciążę wydawała mi się kompletnie 
nierealna, chyba nawet nie umiałabym sobie tego wyobrazić. 
Tak czy inaczej, propozycja wetknięcia tego czegoś w moje 
ciało była szaleństwem, penis był zdecydowanie za duży, aby 
wygodnie się we mnie zmieścić, nawet biorąc pod uwagę, że 
tamto miejsce było mokre i żądało, żeby się nim zająć, 
zresztą, jakim cudem coś takiego mogłoby sprawić mi 
przyjemność... Potrzebowałam dotyku palca, dotyku języka, 
niczego więcej.
Przyszło mi do głowy, żeby wziąć go do ust. Sama ta myśl 
sprawiła, że dreszcz przebiegł mi po plecach. Wziąć go do 
ust... Jego fiut w moich ustach... Och!
Przestałam o tym myśleć, kiedy Tom skierował swoją rękę 
dokładnie tam, gdzie pragnęłam ją poczuć. Och, jak dobrze... 
Położyłam się na plecach i przymknęłam oczy. Wypuściłam 
penis z dłoni, ale przysunęłam się bliżej, żeby czuć jego 
dotyk.
Nie mogę powiedzieć, żeby był ekspertem w tym, co robił 
- pieścił mnie trochę za szybko, za mocno, nie dość po-
mysłowo - ale doskonałość tamtej chwili polegała właśnie na 
braku perfekcji. Pieściła mnie męska ręka i to mnie pod-
niecało.
Przerwał. Otworzyłam oczy, mocno zaniepokojona. Nie 
mógł przecież przestać właśnie teraz, nie w tym punkcie 
bolesnego pożądania...
-	Wejdę tylko trochę. Nie spuszczę się, słowo honoru.
-	Dobrze... - To też była obietnica.
Ułożył się między moimi nogami. Pochylił się. Poczułam, 
jak jego szorstka twardość napiera na mnie - za nisko 
-tam - tak, tam - to jest to miejsce, pomyślałam - ACH! Boli!
Bolało. Nie tak, jak przy złamaniu kości, ale sam fakt, że
ból, uczucie rozdarcia, pojawiły się w punkcie, gdzie zwykle 
pulsowała wyrafinowana rozkosz sprawił, że podskoczyła^ 
jakby poraził mnie prąd o wyjątkowo wysokim napięciu.
-	Boli! - wyszeptałam z pełnym oburzenia zdumieniem.
-	Przepraszam... Nie wejdę głęboko.
Wcisnął się odrobinę w głąb, centymetr, najwyżej 
dwa i wycofał się, kiedy zaczęłam go odpychać.
-	Przykro mi - powiedziałam.
Z niepokojem pomyślałam, że może się zdenerwował.
-	Och, nie przejmuj się. Nie chciałem, żeby cię bolało. 
Boże, ależ jestem zmęczony...
Zaśmiał się i opadł na poduszkę obok mnie.
Chciałam zrobić coś dla niego, więc znowu zaczęłam się 
zastanawiać, czy nie wziąć go do ust. Zsunęłam się w dół 
łóżka i ujęłam penis w prawą dłoń. Lekko przesuwałam skórę 
w górę i w dół. Zapomniałam już, że od spodu penis ma tę 
zabawną linię, która wygląda trochę jak ślad po starannie 
wykonanym szwie. Kiedy ścisnęłam go, z otworu w 
główce wysączyła się perłowa kropelka.
Otworzyłam usta i wzięłam go. W pierwszej chwili sma-
kował mną, potem poczułam lekko kwaśną goryczkę. Za-
brałam się do ssania. Podobało mi się to, lubieżność tego, co 
robię, bardzo mnie podniecała, ale nie było to takie łatwe. 
Zawadzałam o niego zębami, wargi szybko mnie rozbolały i 
trochę się dławiłam.
Zaczął wiotczeć. Ogarnęło mnie rozczarowanie. Podnios-
łam głowę i spojrzałam na niego.
-	Powiedz mi, co powinnam robić.
-	Wszystko w porządku - odparł. - Chodź tutaj...
Głos miał pogodny i bynajmniej nie rozczarowany. Ręce 
wyciągały się ku mnie. Umościłam się w jego ramionach.
-	Słyszysz ptaki? - zapytał.
W oknie nad tapczanem widać było blednący granat ko-
nającej nocy. Ptaki rzeczywiście zaczęły już ćwierkać, zwias-
tując nadejście dnia. Uklękliśmy na materacu, uchyliłam 
okno. Owiał nas zimny wiatr. Dzień wstawał szybko, lecz
220
221
z nieopisaną delikatnością. Nie mogłam sobie przypo-
mnieć, kiedy ostatni raz widziałam świt z jego mglistą jas-
nością i narastającą wyrazistością palety barw. Ten obraz 
pozostał w mojej pamięci: Tom i ja, oboje nadzy, klęczymy 
na tapczanie, z łokciami opartymi na parapecie, słabi ze 
zmęczenia i braku snu, i patrzymy na rodzący się dzień. Tom 
delikatnie pogładził mnie po plecach. Zaczęliśmy się 
zastanawiać, czy nie ubrać się i nie pójść na spacer, a potem 
na wczesne śniadanie, ale skończyło się na słowach. Tom 
zerknął na moje piersi i zajął się sutkami, na zmianę biorąc je 
w usta.
Padliśmy na łóżko, przykryliśmy się i zasnęliśmy. Obej-
mował mnie od tyłu. Byłam świadoma jego obecności nawet 
wtedy, gdy się nie dotykaliśmy. Cieszyło mnie, że jest obok, 
ale trudno mi było tak spać.
Rano, czy raczej później, wzięliśmy razem prysznic, co 
bardzo mi się spodobało. Całowaliśmy się bez końca, aż 
wreszcie zabrakło ciepłej wody. Dziwnie było patrzeć, jak 
Tom znika pod ubraniem i przywdziewa szatę normalności, a 
jeszcze dziwniej wyjść razem z nim z mojego pokoju, 
zupełnie jakby nic się nie stało. Ubrany Tom wyglądał teraz w 
moich oczach jak ktoś inny, obcy. Zastanawiałam się, co 
powie Sarah.
W domu nie było jednak nikogo poza Karen, która przy-
biegła do kuchni ze swojego pokoju w piwnicy i pośpiesznie 
chwyciła coś do jedzenia, pędząc na próbę. Być może 
pomyślała sobie, że Tom przyszedł przed chwilą, a może w 
ogóle nic nie pomyślała.
Wypiliśmy kawę i poszliśmy do baru U Morriego na tłuste 
śniadanie, a potem do kina, na ostatni dzień Kanadyjskich 
obrazów.
Następny tydzień Tom i ja spędziliśmy razem, w Roe-town 
i w Toronto, gdzie rzadko miał okazję bywać. Któregoś dnia - 
pamiętam tamto łóżko, pokój, okoliczności, ale nie datę - 
straciłam dziewictwo, anatomiczne dziewictwo podczas 
wydarzenia, które nazwałabym mało przyjemnym
222
i dość bolesnym aktem fizjologicznym. Bolało mniej niż za 
pierwszą próbą, niewątpliwie dzięki pokrytemu cuchnącą 
substancją nawilżającą kondomowi i naszym skoordyno-
wanym wysiłkom, ale z całą pewnością nie było to miłe. 
Krwawiłam mocniej, niż się spodziewałam, trochę także 
następnego dnia, jakbym miała minimiesiączkę. Zaraz po tym 
akcie, kiedy Tom zapadł w drzemkę, poszłam pod prysznic i 
chwilę patrzyłam, jak krew ścieka mi po udach. Pamiętam, że 
pomyślałam: „No, proszę, mam dwadzieścia lat i już nie 
jestem dziewicą", i lekko wzruszyłam ramionami, sama do 
siebie.
Serce zaczyna mi bić szybciej i przywołuje wspomnienia. 
Teraz dokładniej pamiętam, jak to było z Tomem, jak 
spotkaliśmy się, jak spędziłam z nim pierwszą i ostatnią noc, 
jak szliśmy w górę Bloor Street, trzymając się za ręce.
Tamten pokój mocno zapadł mi w pamięć. Marny hotel w 
pobliżu Spadina Avenue, a w nim pokój, zaniedbany, wręcz 
obskurny, ale podniecający. Nie cuchnął, nie, nie było w nim 
ani odrobiny smrodu, lecz wobec koloru i plam na dywanie, 
stanu i stylu mebli, właśnie brak odoru wydawał się 
podejrzany. Ten pokój powinien był cuchnąć, było to ab-
solutnie oczywiste.
Spędziliśmy tam pięć nocy i pięć leniwych poranków. 
Wiele razy pieściłam penis Toma dłonią, trzy czy cztery razy 
brałam go w usta pod prysznicem, co dało trochę lepszy 
efekt, ale Tom ani razu nie szczytował. Sama przeżyłam 
pierwsze orgazmy z mężczyzną dzięki zamkniętemu w kilku 
pośpiesznych słowach systemowi, w którym dotknięcie 
przedramienia znaczyło: „trochę mocniej", a dotknięcie ra-
mienia: „nie tak mocno"; lekko drapaliśmy się nawzajem i 
robiliśmy sobie masaże; gadaliśmy bez końca i dużo się 
śmialiśmy; całowaliśmy się; i zrobiliśmy to jeszcze dwa razy, 
w ostatnią noc i następnego dnia rano.
Po pierwszej próbie stosunku seksualnego miałam ochotę 
dać sobie z tym spokój, przynajmniej na jakiś czas. Naj-
chętniej w ogóle nie tykałabym tego tematu, nie, serdeczne
223
dzięki, ale to coś, ta rzecz, należąca do Toma i stanowiąca 
część jego ciała ciągle się podnosiła, ku naszej wspólnej 
przyjemności, więc w końcu, gdy grałam jak Horowitz na 
przedramieniu Toma - Mocniej! Nie tak mocno... Nie tak 
mocno... Mocniej! - on sam zaczął mówić o tym, co mog-
libyśmy z tym zrobić i ostatecznie, w stanie zmysłowego, 
rozpasanego upojenia, pomyślałam: „Och, do diabła, spró-
bujmy jeszcze raz. Nie mam zielonego pojęcia, jak ból 
i krew mogą przeistoczyć się w rozkosz, ale niech tam... 
Szkoda, że nie możesz wytrysnąć przez te swoje milutkie 
palce, ale chyba musimy zająć się tym śliniącym się kutasem, 
bo inaczej biedaczyna oszaleje z rozpaczy... Wsadźmy go, co 
tam...". Tym razem nie bolało. Nie poczułam rozkoszy, lecz 
nie miałam także wrażenia, że coś rozszarpuje mnie od 
środka i nie zaciskałam ust, pragnąc, żeby skończyło się to 
jak najszybciej, najlepiej już, w tej chwili. Ciało i umysł 
miałam rozluźnione, chyba nawet przyjemnie zrelaksowane. 
Cóż, po prostu facet pompuje mnie, w tę i z powrotem, w tę i 
z powrotem, co jest trochę dziwne, ale nie okropne. Ułożyłam 
się wygodnie, odrobinę zmieniłam pozycję nóg. Rozglądałam 
się po obskurnym pokoju, marzyłam, przysłuchiwałam się 
wydawanym przez Toma odgłosom, lekko masowałam jego 
poruszający się tyłek. Kiedy zaczął dziwnie jęczeć i 
postękiwać, zupełnie jakby konał, uśmiechnęłam się. Kto wie, 
może udałoby mi się to polubić, skoro jemu sprawiało aż taką 
przyjemność... Nie czułam prawie nic, pod żadnym względem 
nie przypominało to magicznego dotyku palca i na pewno 
byłoby nieporównanie lepiej, gdyby zrobił mi dobrze ustami i 
językiem, czego jeszcze nie zrobił, ale przecież muszę mu o 
tym po prostu powiedzieć, byłoby... Och! Tak czy inaczej, 
ten śliski kontakt nie był taki zły, można nawet powiedzieć, że 
miał coś w sobie. Coś intensywnego, coś, co generowało 
ciepło. I przywiązanie.
Pocałowałam go i mocno objęłam ramionami i nogami, 
kiedy tak leżał na mnie ciężki i nieruchomy. Zasnęliśmy, a 
rano zrobiliśmy to znowu.
224
Potem wyjechał. Na przystanku, gdy czekaliśmy na autobus, 
który miał go zawieźć na lotnisko, powiedział mi, że hmmm... 
Nie zamierzał tego przede mną ukrywać, hmmm... Bardzo mnie 
lubi, ale hmmm... W Halifaksie ma dziewczynę. Nie zawsze 
układa im się idealnie, ale hmmm... Cóż, hmmm... Ona jest, 
istnieje.
Och, wszystko w porządku, powiedziałam, śpiesząc mu na 
ratunek. Mało brakowało, a wspomniałabym o Ruth, ale 
przecież jej nie było, nie istniała, już nie, więc znowu po-
wtórzyłam, że wszystko w porządku. Otwarte zaproszenia do 
dalekiego Halifaksu i odległego Roetown oznaczały gotowość 
kontynuowania „przyjaźni", niczego więcej. Kto tu mówił o 
jakimś związku? Wszystko w porządku. Uśmiechnął się, a kiedy 
przyjechał autobus, na pożegnanie pocałował mnie w usta i 
moje mocno bijące serce wyryło w pamięci właśnie ten moment 
- jego wargi, bez wahania szukające moich, ściągnięte w lekki 
dzióbek.
Wracając autobusem do Roetown, przypomniałam sobie, jak 
zareagował, gdy pokazałam mu moją pracownię, sanktuarium 
mojego wnętrza i moją powieść. „Aha...", mruknął pod nosem i 
obrzucił ściany prawie znudzonym spojrzeniem. Nie zrobił 
nawet jednego kroku, żeby z bliska przyjrzeć się 
poprzyklejanym kartkom, pozbawił mnie przyjemności 
zawołania: „Nie, nie, tylko nie to!", i odepchnięcia go w ataku 
udawanego przerażenia. Poza tym, naprawdę był trochę 
pompatyczny i straszliwie poważnie traktował swoją misję dla 
Slocum-Pocum. I ani razu nie zrobił mi dobrze językiem, 
samolubny cham. Zresztą, kto chciałby spędzić lato w 
Halifaksie? Równie dobrze mogłabym wybrać się do Belleville.
W kuchni siedziała Sarah, która na mój widok uśmiechnęła 
się przebiegle.
-	Myśleliśmy, że już nie wrócisz - powiedziała.
-	Wróciłam.
-	I co?
-	Co „co"?
-	Jak było? Dobrze się bawiłaś?
225
T
- Było całkiem przyjemnie. Obejrzałam ciekawą wystawę 
w Królewskim Muzeum Ontario.
Martin, chłopak Sarah, był kolejnym facetem, który tra-
tował siebie bardzo poważnie i uważał się za bohatera ka-
tolickiej klasy robotniczej. Kiedyś Sarah zwierzyła mi się, że 
kompletnie straciła dla niego głowę. Wciąż widzę, jak kręci 
głową, żeby nadać temu kompletnie większe znaczenie, i jak 
jej jedwabiste czarne włosy powiewają w geście emfa-
tycznego potwierdzenia. W końcu zaszła w ciążę, bo Martin 
był przeciwny stosowaniu środków antykoncepcyjnych, i 
urodziła mu dziecko. Ja i moi współlokatorzy nie lubiliśmy 
Martina. Jeśli chodzi o Toma, to powiedziałam sobie, że z 
całą pewnością nie straciłam dla niego głowy, ani kompletnie, 
ani nawet trochę. Był rozrywką, która trwała równo tydzień. 
Najwyższy czas wrócić do powieści, upomniałam się ostro.
Jakiś czas później, pewnego późnego wieczoru, opowie-
działam Sarah o Tomie i jego, hmmm... dziewczynie. Za-
chowała się bardzo miło, starała się mnie pocieszyć. Dziękuję 
ci, Sarah.
Przeżyłam kilka romansów, zanim poznałam Rogera 
(czy raczej - poznałam go na nowo). Mówiąc „kilka", mam na 
myśli trzy. Żaden nie zasługuje na uwagę. Nieważne, jak do 
nich doszło i co robiliśmy; za każdym razem serce biło mi 
bardzo mocno, ale później, w chwilach, gdy zaspokojona 
żądza (głównie jego) opadała, mój umysł podnosił głowę i 
ożywiał się, trochę jak papuga, kiedy właściciel zdejmuje 
przykrywający klatkę kawałek materiału i pyta: „Kim jest ten 
facet? Znasz go? Zależy ci, żeby lepiej go poznać? Dlaczego 
oboje milczycie? Daj sobie spokój, mówię ci, daj sobie 
spokój", a posłuszna mu pamięć czym prędzej starannie 
wycierała przed chwilą zapisaną tabliczkę. Dziś zdumiewa 
mnie nie to, ile zapomniałam, ale jak niewiele chcę pamiętać. 
Wszystko to były chwilowe, króciutkie przyjemności, 
podobne do sztucznych ogni, nasycone wyłącznie 
pożądaniem; nie było zauroczenia, czu-
łości, nic, o czym byłoby można rozmawiać i czym warto 
byłoby się dzielić.
Jest tylko jeden obraz, jedno uparte wspomnienie, które 
wciąż kołacze się w mojej pamięci: leżę pod potężnie umięś-
nionym pływakiem, wielkim jak wół i równie głupim, z roz-
budowaną klatką piersiową porośniętą jasnymi włosami, jest 
tak gorąco, że skóra błyszczy nam od potu, a facet jest tak 
ogromny, że czuję się strasznie osamotniona pod tą im-
ponującą piersią; jego wyprostowane ramiona są jak dwie 
kolumny korynckie i jakoś tak zwisam pod nim, niczym 
kawałek indiańskiej przepaski biodrowej, moje ciało miota się 
i podskakuje, bo on wchodzi we mnie i wychodzi potężnymi 
pchnięciami i stęka głucho, przebija mnie na wylot, i jest 
fantastycznie, z każdą chwilą lepiej, więc myślę: „Mogłabym 
to naprawdę polubić, naprawdę, słowo daję, och, tak..."
Byłam absolutnie zdeterminowana, żeby znowu przeżyć tę 
intymną przyjemność. W nocy każde westchnienie Sarah, 
każdy jej cichy okrzyk odbijały się echem w moim pokoju, 
przypominając mi o mojej samotności.
Nadeszło lato, a wraz z nim koniec roku akademickiego. 
Studenci rozjechali się do domów. Postanowiłam nigdzie nie 
wyjeżdżać - nie potrafiłam wyobrazić sobie, żebym i tym 
razem miała tyle szczęścia, co przed rokiem, a pragnienie 
dokończenia powieści stało się znakomitą wymówką, aby 
zostać w Roetown. Oprócz mnie w domu na lato została 
także Sarah. Pozostałe pokoje udało nam się wynająć.
Rogera znałam od pierwszego tygodnia pierwszego roku, 
znali go zresztą wszyscy studenci Strathcona-Milne. Był po-
przednim dziekanem college'u i nadal mocno angażował się w 
sprawy uczelni. To za jego urzędowania rektorat rozważał 
zamknięcie dwóch campusów w centrum miasta i 
skupienie całego życia uniwersyteckiego na głównym. 
Wywołało to nastroje najbardziej zbliżone do zbrojnego 
buntu w historii Uniwersytetu Ellis. Były spotkania, wiece, 
marsze, petyqe, strajki włoskie. Wokół głównego budynku
226
227
S-M wzniesiono barykady, na których przez pewien czas 
dzień i noc czuwali studenci. Miał to być symboliczny gest, 
lecz na nieszczęście urzędników uczelnianej administracji 
większość zainteresowanych sprawą studentów skupiła się na 
S-M i do budowy barykad przystąpiła z iście rewolucyjnym 
zapałem. Barykady wyglądały jak prawdziwe, dopiero z 
bliskiej odległości widać było, że to, co udawało kolczasty 
drut, w rzeczywistości było mocno splątaną włóczką do 
robienia na drutach. Ubrani w pseudomilitarne panterki, 
studenci stali za barykadami i krzyczeli: „Stać! Kto idzie? W 
jakim celu?", na widok każdego, kto kojarzył im się z 
Wrogiem, mierząc z drewnianych karabinów prosto w pierś 
nieszczęśników. Uznani za szczególnie niebezpiecznych 
eskortowani byli przez dwóch „żołnierzy", którzy ze 
wszystkich sił starali się zachowywać w tak zabawnie 
arogancki i wyzywający sposób, jak to było możliwe.
Człowiekiem, który odegrał rolę „mózgu" całej operacji, 
który stawiał żądania, formułował postulaty, odmawiał i 
domagał się różnych rzeczy w obronie znajdujących się w 
centrum college'ów, był Roger. Kiedy władze uczelniane 
wycofały się z całego projektu, w studenckiej gazecie „The 
Gadfly" ukazała się karykatura, przedstawiająca 
Rogera w stroju rzymskiego cezara, powożącego 
zaprzężonym w rozhukane rumaki rydwanem i ciągnącego 
za nim zakutego w kajdany rektora. Wszystko to wydarzyło 
się dwa lata przed moim przyjazdem do Roetown, lecz 
wydziały w centrum miasta wciąż odczuwały ożywczy 
wpływ tamtych dni. Przeszły one nawet do pewnego rodzaju 
tradycji -kiedy byłam na pierwszym roku, w auli Artspace 
wystawiono sztukę opisującą historię studenckiego buntu. 
Aktor grający Rogera był wystylizowany na Che Guevarę.
Gdy mój rok poznał Rogera, były trybun wykładał litera-
turę angielską. Speq"alizował się w twórczości Josepha Con-
rada i był jedną z tych osób, które widzi się ciągle i we 
wszystkich możliwych miejscach - rozmawiającego z innymi 
profesorami na dziedzińcu czy w holu, wchodzącego lub 
wychodzącego z jakiegoś budynku, pijącego kawę
w kafeterii, grającego w karty w pubie, i tak dalej. Rogera 
znali wszyscy.
Mimo tego, co dziwne, prawie nikt nie znał go naprawdę, 
w każdym razie nikt ze studentów. Kiedy zbliżyłam się do 
niego, odkryłam, że ten domniemany rewolucjonista, 
zdobywca Bastylii, trębacz spod bram Jerycha, 
partyzant z boliwijskiej dżungli był w gruncie rzeczy 
konserwatywnym estetą, który miał w nosie wszelkiej maści 
politykę. Przymiotnik „konserwatywny" nie ma tu bynajmniej 
negatywnego znaczenia, chcę tylko powiedzieć, jak bardzo 
mnie to zaskoczyło, chociaż w gruncie rzeczy nie powinno, 
uwzględniając, że głównym tematem naszych rozmów za-
wsze była sztuka. Moje pierwsze wspomnienie o Rogerze 
wiąże się z chwilą, gdy przypadkiem podsłuchałam jego 
rozmowę z innym wykładowcą o Nostromo, powieści, której 
wtedy jeszcze nie czytałam. Sama pierwszy raz rozmawiałam 
z nim o Tajnym agencie i moje pełne wahania wypowiedzi 
przerwało rzucone zdecydowanym tonem: „Nie, to powieść 
doskonała. Nie ma żadnego słabego punktu. Dramat, którego 
centralne, motoryczne wydarzenie w ogóle nie jest opisane. 
Tworzy to szczególnego rodzaju obecność w nieobecności, 
jak kamień, który zostawia kręgi na wodzie, choć sam 
dawno opadł już na dno, całą konstrukcję z pustką w 
środku; nigdy nie czytałem czegoś podobnego". Pierwszym 
krokiem, który doprowadził nas do łóżka, było przypadkowe 
spotkanie w opustoszałej kawiarence, gdzie Roger dumał nad 
jakimś fragmentem Szaleństwa Almayera. A kiedy widziałam 
go ostatni raz, myślałam sobie, że ukochana Kurtza nie znała 
zbyt dobrze swego narzeczonego, skoro uwierzyła w 
kłamstwo Marlowa.
Prawda jest taka, że początkiem, środkiem i końcem Ro-
gera był Joseph Conrad, urodzony w 1857 roku jako Józef 
Teodor Konrad Korzeniowski, zmarły w 1924. Była to je-
dyna nić, która przewijała się przez całe życie Rogera, od 
dwunastego roku życia do czterdziestego dziewiątego, a więc 
dłużej, niż znał swoją byłą żonę i swoje dzieci. Tylko rodzice 
Rogera mogli pochwalić się dłuższą obecnością w jego
228
229
życiu. Roger niewątpliwie należał do tych szczęśliwców, 
którzy mogą zarabiać na życie, robiąc to, co naprawdę 
lubią. Autor przygodowych historii, które Roger uwielbiał 
czytać jako chłopiec, stał się tematem jego pracy doktorskiej 
w Oksfordzie i przepustką do życia w akademickim świecie. 
Kiedy Roger był młody, żeglował w swoim fotelu razem z 
Murzynem z załogi „Narcyza", Tajfunem, Tales of Unrest i 
Zwycięstwem; parę lat później dorósł do Lorda Jima, którą to 
powieść z czasem uznał za wymuszoną i trudną jako temat 
wykładów, a jeszcze później osiągnął poziom Tajnego 
agenta. W okresie naszej znajomości zajmował się kluczo-
wym problemem w Jądrze ciemności (zbyt dobrze znanym i 
zbyt mało rozumianym), pomnikiem, jakim jest Nostro-mo, i 
oczywiście samym Conradem. Jeżeli w życiu Rogera 
zaistniała polityka i rewolucja, to stało się to wyłącznie po-
przez lekturę Nostromo i W oczach Zachodu. Swoją 
niesprawdzoną nienawiść do nieładu czerpał ze sprawdzonej 
nienawiści Conrada. Ponieważ w utworach wielkiego pisarza 
nie ma cienia poczucia humoru, Roger rzadko starał się 
patrzeć na świat z poczuciem humoru, co wcale nie znaczy, 
że był zgorzkniały czy ponury, ale że śmiech raczej nie był 
wyjściem, jakie wybierał. Roger uważał, że śmiech jest formą 
oczyszczenia dla słabych, był poważny w pozytywnym 
znaczeniu tego słowa, poważny jak samo życie. Był pierw-
szym ze znanych mi intelektualistów, którzy niechętnie po-
sługują się ironią.
Jeśli chodzi o rewolucję październikową, która uratowała 
wydziały w centrum Roetown, Roger powiedział: „Nie było w 
tym nic nadzwyczajnego. Chcieli je zamknąć, część ludzi nie 
zgadzała się na to, a ja akurat wtedy byłem dziekanem S-M i 
po prostu poszedłem za nimi, przypadkiem krocząc na czele 
pochodu".
W Rogerze zaintrygowało mnie to, że Conrad był dla niego 
Świętym Słowem, Księgą i Drogą, chociaż nigdy nie mówił o 
tym wprost. Roger prowadził wykłady i ćwiczenia także z 
twórczości innych pisarzy, głównie tych, którzy byli obecni 
przy narodzinach dwudziestego stulecia, i z całą pew-
nością nie składał się wyłącznie z przeczytanych książek, 
ponieważ wciąż nie jestem zdolna do uwierzenia w Boga, 
bardzo interesują mnie religie świeckie. Roger dotykał życia 
poprzez Conrada, Conrad był jego wyidealizowanym drugim 
„ja". Wybór proroka nie miał wielkiego znaczenia - równie 
dobrze mógł to być Kafka, Bach czy Matisse, anarcho--
syndykalizm, syjonizm, prawa zwierząt czy baseball, w za-
leżności od tego, co kiedyś pociągało młodego chłopca - ja 
jednak nie mogę się nadziwić arbitralności decyzji, temu, że 
wybieramy jakąś rzecz, jakieś bóstwo, w które chcemy wie-
rzyć i w stanie takiego ograniczenia otwieramy się na świat.
Kiedy razem z Rogerem chodziłam ulicami Roetown, 
skręcaliśmy w przecznicę tak, jakbyśmy na pokładzie statku 
brali ostry zakręt tropikalnej rzeki, za którym mógł się czaić 
chłepczący wodę lampart, prawdziwy klejnot na tle zieleni, 
albo jakbyśmy lada chwila mieli zobaczyć tańczących w rytm 
bębnów dzikusów, otaczających kręgiem nie-związanego 
Kurtza. Albo jakbyśmy spodziewali się, że zaraz zobaczymy 
człowieka o spokojnej, obojętnej twarzy, równie groźnego jak 
tamci. Roger obudził we mnie przekonanie, że Roetown nie 
jest zwyczajnym, cichym prowincjonalnym miastem, lecz 
rzeką przecinającą egzotyczną wyspę, gdzie szaleństwo, 
załamanie wartości i wybuch gniewu są zawsze możliwe.
Dziś rzadko myślę o Rogerze, muszę jednak przyznać, że 
wywarł na mnie silniejszy wpływ, niż sądziłam. Tito zranił 
mnie kiedyś (był to jeden z naprawdę nielicznych przypad-
ków), mówiąc, że czasami mam skłonność do przekonań 
konserwatywnych, oskarżył mnie więc o to, co sama zarzu-
całam Rogerowi. Trzeba też powiedzieć, że właśnie w tam-
tym okresie napisałam swój pierwszy opublikowany utwór, 
opowiadanie o zębach, i z grubsza zrozumiałam, jakie zna-
czenie ma sztuka. Poza tym połączył nas wspaniały seks -
właśnie Rogerowi zawdzięczam także chwile płomiennej 
cielesności.
230
231
Przyczyną naszego spotkania stała się słabość do ciasta z 
orzechami pecan. Tamtego lata przygotowałam dla siebie 
rygorystyczny plan pracy: codziennie miałam wstawać 
o ósmej rano i przed wyjściem z domu pisać trzy strony 
książki. Była to oczywista bzdura. Owszem, 
wstawałam o ósmej, ale trzy strony nieodmiennie 
odkładałam na następny dzień; mówiłam sobie, że na razie 
muszę się przygotować, popracować nad swoim freskiem, 
wycyzelować pewne rzeczy. Cierpiałam na paraliż twórczy, 
przyczynę drżenia serc twórców, zjawisko zupełnie 
nieinteresujące dla innych ludzi, którzy najpierw pracuj ą, a 
potem cieszą się życiem. Myślę, że mogłam po prostu 
spróbować pisać, usiąść i zacząć, choćby tak:
„Halo! Jak się masz? Witam cię z wielką radością, ja, twój 
chrześcijański przewodnik po tej powieści. Jestem kundlem w 
szóstym pokoleniu, a to moja wioska. Moim właścicielem jest 
Corto, a Panem Chrystus. Jesteśmy w Portugalii, zaludnionej 
jednostce geograficznej - mam nadzieję, że ta informacja 
okaże się przydatna. Mija tysiąc dziewięćset trzydziesty 
dziewiąty rok od dnia, kiedy On wziął na siebie ciężar 
naszych grzechów. Jest ranek. Jak widzisz, znajdujemy się na 
głównej uliczce. Kościół masz za plecami, trochę z lewej. 
Pójdziemy tam, nie martw się. Jest w nim coś wyjątkowego, 
inspiracja mojego życia. Zaczekaj! Nie odchodź! Mamy 
mnóstwo czasu, zapewniam cię. Pozwól, aby oczekiwanie 
narastało w tobie powoli, aby stało się udręczeniem, bo wtedy 
zaspokoisz je z tym większą przyjemnością, a twój duch 
wzniesie się wysoko. Skoro mówimy o oczekiwaniu, to 
muszę wspomnieć, że perspektywa spotkania z tobą tak mnie 
podnieciła, iż nie byłam w stanie zrobić pierwszej kupy, niech 
więc uczczę czas i miejsce tym skromnym pomnikiem... 
Achhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhh... Ooooooo 
ooooooooooooooooooooooooch... Achhhhhhhh... No, jesz-
cze kawałeczek... Achhhhhhhhh... Co za rozkosz... Amen! 
Chodźmy pokażę ci wioskę. Oznaczymy nasz teren, co ty na 
to? I oczywiście musisz poznać mieszkańców. To dobrzy,
pracowici katolicy. Kiedy ich poznasz, zamienisz z nimi parę 
słów, gdy uśmiechniecie się do siebie i uściśniecie sobie 
dłonie, co wy wszyscy tak lubicie, pójdziemy do kościoła i 
zostawię cię tam na jakieś dwadzieścia minut w 
spokoju i ciszy. Potem wyrwę cię z modlitwy szczeknięciem 
i zaczniemy naszą podróż. Opowiem ci, gdzie, jak i 
dlaczego. Wszystko zaczęło się od księdza. Od 
księdza i od świętego miasta, od Fatimy, która znajduje się 
za tymi wysokimi, dzikimi górami, które widać na zachodzie. 
Oczywiście znasz Fatimę, prawda? Nie?! W takim razie 
musimy zacząć od Fatimy. Roku Pańskiego 1917... Ach, oto 
nasz fryzjer! Fryzjerze! Fryzjerze, do ciebie mówię! Chodź 
tutaj i poznaj naszego czytelnika".
Tyle że nie byłam w stanie tego zrobić. Kiedy tylko zbli-
żałam się do etapu, który można by nazwać początkiem, 
dopadały mnie pytania i wątpliwości. To, co zamierzałam 
zrobić, było tak ważne, tak istotne, że zawsze wymagało 
jeszcze dłuższego i głębszego zastanowienia. Cała moja 
spontaniczność wyparowywała i odkładałam rozpoczęcie 
książki do następnego dnia. Mówiłam sobie, że na razie, 
mając w perspektywie tak radosne wydarzenie, pójdę na 
spacer, a później trochę sobie poczytam.
Właśnie takiego dnia, mniej więcej w połowie czerwca, 
wczesnym popołudniem poczułam przemożną chęć zjedzenia 
kawałka ciasta z orzechami pecan. Niedaleko znajdowała się 
mała kawiarenka, cichy, miły lokal, gdzie podawano 
kilkadziesiąt rodzajów herbaty.
Roger siedział przy stoliku pod oknem i czytał książkę. 
Poza nim w kawiarni była tylko zajęta jakimiś nudnymi 
rzeczami kelnerka. Zanim weszłam do kawiarni, Roger był 
dla mnie tylko znajomym. Witaliśmy się, mijając się na ulicy 
czy na campusie, czasami zamienialiśmy ze sobą parę słów, 
rzadko sam na sam, częściej w grupie. Roger wiedział o 
moich rodzicach, o moim początkowym zaangażowaniu w 
studencką politykę, o moim zainteresowaniu filozofią • 
literaturą angielską, a ja też wiedziałam o nim kilka rze-
232
233
czy. Darzyłam go sympatią, jaką studenci czasami darzą 
nauczycieli, chociaż nigdy nie chodziłam na prowadzone 
przez niego zajęcia.
Rozległy się dzwoneczki, zamknęłam za sobą drzwi ka-
fejki, Roger podniósł głowę i przywitaliśmy się.
-	Co tu jeszcze robisz? - zagadnął.
-	Zostałam w Roetown na całe lato.
-	Mnie władze wydziału namówiły na wzięcie letniego 
seminarium o twórczości D.H. Lawrence'a. Synowie i kochan 
kowie, Zakochane kobiety, Tęcza, Kangur - coś okropnego...
Uśmiechnęłam się. Nie miałam ochoty mówić mu, co stało 
za moim postanowieniem pozostania w Roetown.
-	Usiądź - zachęcił mnie.
Zamówiłam kawałek ciasta z orzechami i herbatę grusz-
kowo-waniliową.
-	Czytałaś to? - zapytał, podnosząc Szaleństwo Almayera.
-	Tak.
-	W moim podeszłym wieku coraz bardziej 
doceniam 
tę pierwszą powieść wielkiego mistrza. Spójrz na ten frag 
ment...
Pokazał mi krótki akapit. Chodziło mu o mistrzowskie 
użycie znaków przestankowych, zwłaszcza o niezwykle 
trafne zastosowanie średników. Chwilę rozmawialiśmy o in-
terpunkcji.
Bliski związek rodzi się w chwili, kiedy bariery zaczynają 
padać. Pierwszą z nich była kwestia wieku, onieśmielająca 
świadomość, że Roger jest dwa razy starszy ode mnie. Kilka 
dni wcześniej skończyłam dwadzieścia jeden lat, on miał 
czterdzieści dziewięć. Ruth także była dużo starsza ode mnie, 
ale z nią wszystko było inaczej, wiek od samego początku nie 
miał najmniejszego znaczenia. Może było tak dlatego, że 
poznałyśmy się w obcym kraju, może dlatego, że obie 
byłyśmy kobietami, a może po prostu nasze osobowości 
doskonale do siebie pasowały. Nie wiem, najprawdo-
podobniej zadecydowało połączenie trzech wymienionych 
czynników, w każdym razie z Rogerem na początku bardzo 
mocno i wyraźnie odczuwałam różnicę wieku, tę szczegól-
ną miarę naszych doświadczeń życiowych, dojrzałości i mąd-
rości. Wcześniej kilkakrotnie rozmawiałam z nim z absolutną 
pewnością siebie, a teraz nagle zabrakło mi słów. Wy-
powiadałam jakieś zdanie i natychmiast zadawałam sobie 
pytanie, dlaczego to powiedziałam.
Wiek zniknął, starty słowami. Im więcej rozmawialiśmy 
tamtego dnia i w ciągu dni następnych, kiedy to ciągle 
wpadaliśmy na siebie, tym mocniej czułam, że osiągamy 
pewnego rodzaju równość, łatwą osmozę osobowości. Miało 
to wiele wspólnego z faktem, o którym już wspomniałam, z 
brakiem upodobania do ironii, podstawową cechą Rogera. 
Roger traktował mnie poważnie, więc ja sama również 
zaczęłam traktować siebie w ten sposób.
Dość wcześnie, kiedy jeszcze byliśmy tylko przyjaciółmi i 
nie mieliśmy pojęcia (a w każdym razie ja), że zmierzamy w 
określonym kierunku, zwierzyłam mu się, że pracuję nad 
powieścią. Robi mi się zimno na myśl, że użyłam takiego 
określenia, ale tak właśnie było - wyznałam mu, że zamie-
rzam stworzyć dzieło literackie. Gdybym sama słyszała swoje 
słowa, na pewno rozpaczliwie przewróciłabym oczami, lecz 
Roger tylko popatrzył na mnie uważnie.
-	Naprawdę? - powiedział. - O czym? - zapytał po krót 
kiej pauzie.
Pośpiesznie streściłam główny wątek, wyjaśniłam zabiegi 
narracyjne, rozszczepienie Głosu na głosy, motyw silnej, 
podtrzymującej wiary, związek między ideałami i ich fi-
zycznymi symbolami, i zapobiegliwie dodałam, osłaniając 
samą siebie, że utknęłam, więc nie tyle pracuję nad powie-
ścią, ile pragnę nad nią pracować.
-	Nigdy nie napisałem ani jednego twórczego słowa 
- 
rzekł po chwili zastanowienia. - Zawsze kurczowo 
trzy 
małem się twórczości innych ludzi. Byłem obserwatorem 
książek, ciąż mojej żony, dorastania dzieci. Nie sądź jednak, 
że tego żałuję, bo jestem w tym naprawdę dobry. 
Mam 
duże wymagania, ale jednocześnie jestem idealnym poli 
cjantem z drogówki - wymachuję rękami, sygnalizując mi 
jającym mnie w masywnych pojazdach kierowcom, w którą
234
235
stronę powinni się udać, oni z rykiem silników przemykają 
obok, a ja zostaję...
Uśmiechnął się do mnie i lekko wzruszył ramionami, dając 
do zrozumienia, że nic nie może na to poradzić.
Następnego dnia pokazałam mu swoją pracownię. Ro-
zejrzał się dookoła, wspiął na palce, schylił, przepłynął od 
źródła na wody jeziora. Miałam nadzieję, że nie zauważył 
kolekcji karteczek o gównie.
-	To zdumiewające... - pokręcił głową. - I mówisz, 
że 
utknęłaś?
-	Kompletnie. Książka istnieje na tych ścianach i w mojej 
głowie, ale z pewnością nie na papierze.
-	Cóż, tak czy inaczej, stworzyłaś niesamowitą płasko 
rzeźbę...
-	Tak - potwierdziłam bezbarwnie. 
Spojrzał na mnie.
-	Stan „utknięcia" nie ma sensu. Stoisz w miejscu i nic 
się nie dzieje. Jeżeli naprawdę dopadła cię twórcza niemoc, 
to może powinnaś zniszczyć to wszystko i zacząć od nowa.
Prosty, śmiały pomysł, który mnie nigdy nie przyszedł do 
głowy.
Zrobiłam to nie tamtego dnia i nawet nie w następnym 
tygodniu, ale niedługo potem. Wszystko okazało się zdu-
miewająco łatwe. Za domem stała metalowa beczka, w której 
strajkujący robotnicy fabryki płatków zbożowych i kasz 
rozpalali zimą ogień, żeby ogrzać dłonie. Moje kartki w jed-
nej chwili wydawały mi się wieczne jak Ganges, a już w na-
stępnej płonęły w beczce razem z płatami zdartej ze ścian 
farby. Słońce świeciło tak mocno, że nie widziałam płomieni, 
tylko drgające konwulsyjnie kartki, które czerniały i znikały, 
zostawiając po sobie smużki dymu. Byłam szczęśliwa. 
Czułam, że odzyskałam wolność i wreszcie mogę zacząć od 
nowa.
Kiedy Roger odwiedził mnie pierwszy raz, w saloniku 
siedziała Sarah.
-	Sarah, na pewno znasz profesora Memlinga, prawda? - 
zagadnęłam.
T
-	Cześć, Sarah - powiedział Roger.
-	Cześć, Roger - odrzekła Sarah.
Poczułam ukłucie zazdrości. Głupie ukłucie zazdrości.
To szczególne, erotyczne „pstryk", które zalewa organizm 
adrenaliną, zdarzyło się w jego gabinecie pewnym późnym 
wieczorem po upalnym dniu. Po jednym z rzadkich 
wybuchów śmiechu Rogera staliśmy naprzeciwko siebie, w 
celowej, choć niby nieuświadomionej bliskości, w aurze 
sekretu, który przestawał być sekretem. Uśmiechałam się 
bez powodu. Nasze spojrzenia spotykały się i umykały 
w bok, spotykały się i umykały. Jego ręka zawisła w 
powietrzu, gdzieś nad moim ramieniem. Opadła na nie. 
Pocałował mnie. Otoczyłam go ramionami.
Teraz, gdy już wyłożyliśmy karty na stół, gra mogła po-
toczyć się szybciej, i potoczyła się, och, tak, w tempie scho-
dzącej lawiny. Ledwo zaczęliśmy się całować, już przyparłam 
Rogera do sofy, a gdy usiadł, uklękłam między jego nogami, 
rozpięłam mu spodnie i wyjęłam rozbudzony penis. Roger 
miał ładnego kutasa, prostego i dużego, choć bez przesady, o 
głębokim, ciepłym kolorze skóry, który w mojej obecności 
zawsze był w stanie erekcji. Ssałam go tak długo, aż 
wytrysnął. Była to gorąca, kleista substancja o dziwnym 
smaku, z pewnością nie takim, jaki chciałabym poczuć 
w kupionych w supermarkecie lodach, lecz wielce satys-
fakqonującym w stanie takiego podniecenia; pulsowanie jego 
fiuta w moich ustach podekscytowało mnie jeszcze bardziej.
Często robiliśmy to w jego gabinecie, raczej z chęci prze-
życia czegoś ekscytującego niż z konieczności, ponieważ 
dom Rogera znajdował się niedaleko. Uprawianie 
seksu w gabinecie Rogera, miejscu funkqonalnym i 
właściwie publicznym, zaprawione było szczyptą cudownej 
lubieżności, zwłaszcza że czasami Roger prowadził tam 
zajęcia. W tym dość dużym pokoju z łatwością mieściło się 
dziewięcioro studentów (siedmioro na krzesłach, dwoje na 
sofie) plus profesor w wygodnym obrotowym fotelu. 
Tamtego roku
236
237
zapisałam się na prowadzone przez Rogera dla czwartego 
roku seminarium z Conrada i zawsze z rozmysłem siadałam 
na sofie, tej samej, na której trochę później układałam się 
naga, z Rogerem wiszącym nade mną lub klęczącym z 
głową między moimi udami. Podczas zajęć zachowywał się 
absolutnie naturalnie, traktując moje pytania i wypowiedzi z 
taką samą powagą i bezstronnością jak pytania innych 
studentów. Był zwolennikiem równości nawet w kwestii 
kontaktu wzrokowego, tonu głosu, komentarzy, wybuchów 
entuzjazmu, jedynie w nocy skarżył się na niewygodę, której 
źródłem były niechciane wzwody.
Roger mieszkał przy ulicy za campusem S-M, biegnącej 
nieco wyżej, przy usianym garbami pasie asfaltu, pozba-
wionym chodników, które rada miejska miała tu położyć 
dwadzieścia, może trzydzieści lat temu i zapomniała. W ciszy 
i spokoju municypalnej amnezji drzewa się rozrosły, a domy 
otoczyła zieleń; nie działo się tu nic poza postępującym 
pękaniem i kruszeniem się asfaltu. Potężny dąb, najwyraźniej 
dążący do odzyskania straconego terytorium, rozsadził 
nawierzchnię tyloma guzowatymi korzeniami, że wyglądała 
jak rozciągnięty akordeon. Kiedy jeździłam do Rogera na 
rowerze, zawsze przypominały mi się słowa Al-beego, autora 
jednoaktówki Opowiadanie o zoo, który napisał, że czasami 
trzeba daleko zboczyć z drogi, aby szybko wrócić do punktu 
wyjścia.
Pomalowany na brzoskwiniowy kolor drewniany dom 
Rogera ukryty był za dwoma większymi, stojącymi bliżej 
ulicy, i za potężnym krzewem, do którego wiodła popękana 
betonowa dróżka. Wyglądał jak wiejski domek - miał 
niewielką werandę, ganek i duże okna. Nie był to 
dom, ale skąpane w słońcu marzenie. Pokochałam to miejsce 
od pierwszego wejrzenia. Dom był mały - kiedy dzieci Roge-
ra, Jeremy i Lea, przyjeżdżali do niego z wizytą, musieli spać 
w jednym pokoju, tym samym zresztą, który zajmowali w 
dzieciństwie. Podłogi były wszędzie drewniane, z 
długich, pięknych desek, a meble antyczne, po renowacji. Na 
wszystkich stołach, stolikach, parapetach leżały książki
i papiery, i wszystko skrzypiało: podłogi, łóżko, szafy i krzes-
ła, dosłownie wszystko. Trzeba było stać nieruchomo, żeby 
usłyszeć, co ktoś mówi przez telefon albo w telewizji. Jęki i 
krzyki torturowanego drewna mogłyby stanowić ścieżkę 
dźwiękową moich wspomnień o domu Rogera, podobnie jak 
jęki i krzyki dwóch żarłocznie pieprzących się istot.
Ogród był równie zapuszczony jak dom. Wiele lat wcześ-
niej, jeszcze przed narodzinami Jeremy'ego i Lei, Roger oraz 
jego żona, Penny, odwiedzili Meksyk i lasy, w których lęgną 
się duże tropikalne motyle. Byli tam, kiedy wyswo-badzały 
się z kokonów.
- Całe miliony - opowiadał Roger. - Wydawało się nam, że 
patrzymy na liście, ale w rzeczywistości były to motyle. Las 
był pomarańczowo-czarny, zupełnie jakbyśmy znaleźli się w 
oku zimnego pożaru.
Pokazywał mi zdjęcia, niestety czarno-białe, nie czarno--
pomarańczowe. Kiedy po powrocie przeczytał, że jego 
trawnik jest monokulturą nieprzyjazną i szkodliwą dla takich 
właśnie motyli, zdarł trawę z dziedzińca za domem i 
poświęcił całe lato na zakładanie dzikiego ogrodu. Zasadził 
tam nawłoć, mlecze, astry, marchew zwyczajną, osty, 
sangwinarię, głóg, przylaszczki, anemony, dzwonki i wiele 
innych roślin, jakie udało mu się znaleźć na podmiejskich 
polach. Kiedy zobaczył pierwszego motyla, samotnego i 
ostrożnego, wpadł w pełne zachwytu uniesienie. Było to 
dawno temu. Od tamtej pory dziki ogród znalazł swojego 
własnego kompozytora i własny repertuar. Każdego lata Ro-
ger kosił prostokątny kawałek w dowolnym miejscu ogrodu i 
tam, na rozłożonym kocu, w otoczeniu szeleszczącej, bzy-
kającej przyrody z zapałem uprawialiśmy miłość.
Roger zrobił sobie wasektomię - „chcę przeżywać rozkosz 
bez żadnych konsekwencji", mawiał (powinnam była zwrócić 
na to uwagę) - żebyśmy nie musieli się niczym martwić i 
robić to, kiedy i gdzie przyjdzie nam ochota. To dziwne, ale 
naprawdę istnieją różne grupy wspomnień, Wspomnień 
związanych z tą samą osobą, które wcale się ze sobą nie 
łączą. Z jednej strony pamiętam więc wybitne-
238
239
go specjalistę od twórczości Conrada, który wywarł na mnie 
wpływ pod wieloma względami, spotkanie z nim miało 
duże znaczenie dla mojego rozwoju intelektualnego, a z 
drugiej, i to bardzo wyraźnie, satyra z tytułem profesora i 
sprawnym, choć wy sterylizowanym kutasem. Stojąc przed 
jednym i drugim obliczem Rogera, zawsze czułam, że jestem 
tą samą osobą. Naga czy ubrana, to jednak byłam ja, 
natomiast w przypadku Rogera ubranie stanowiło o 
wszystkim. Ubranie lub jego brak zmieniało człowieka.
Na sofie, na biurku, na podłodze, pod ścianą; w salonie, w 
kabinie prysznicowej, w korytarzu, przed lustrem, w kuchni, 
na łóżku (na dość marnym materacu z gąbki); w ogrodzie; 
raz późnym wieczorem w saunie na terenie S-M (zbladł 
i prawie zemdlał. Musiałam wyciągnąć go na zewnątrz i dać 
mu czterdzieści minut na odpoczynek); w kinie Roger często 
masował moją łechtaczkę i doprowadzał mnie do potężnego 
orgazmu (musiałam zachowywać się cicho i spokojnie, ach, 
co to była za tortura...); raz na miejscowym cmentarzu 
(przerwano nam); kiedyś zrobiłam mu laskę tuż przed 
zajęciami i potem niepokoiłam się, czy nie pachnie mi spermą 
z ust; powoli; szybko; z zamkniętymi oczami; z otwartymi 
oczami. Wydaje mi się, że musi istnieć jakiś śladowy składnik 
chemiczny, produkowany przez skórę, jakiś wybuchowy 
feromon, który wydzielaliśmy. Roger oświadczył kiedyś, że 
chciałby, abym miała dziesięć centymetrów wzrostu, bo 
wtedy mógłby wkładać mnie sobie do ust i dokładnie 
wylizywać. Wylizywał mnie zresztą bardzo dokładnie, mimo 
mojego faktycznego wzrostu, z naprawdę psią determinacją. 
Jednym z niezatartych wspomnień jest obraz nas dwojga na 
jego łóżku. Koc spadł na podłogę. Leżę na plecach, Roger 
klęczy. Jedną ręką zabawia się wzwiedzionym penisem, drugą 
zaciska na kostce mojej prawej nogi. W ustach trzyma palce 
mojej stopy - gryzie je lekko, liże, gra na nich jak na 
harmonijce. Czasami w jego ustach znika cała przednia część 
stopy i później ślady zębów pokazują, jak daleko ją wciągnął, 
palce ociekają śliną-Roger pożera mnie wzrokiem, a ja 
masturbuję się, patrząc
na niego. Na jego twarzy maluje się wyraz rodem z Gabinetu 
doktora Caligari, z gardła wydobywają się odgłosy suge-
rujące, że jest wygłodzonym kanibalem. Jestem bliska or-
gazmu, ale się wstrzymuję. Czuję się tak, jakbym jedno-
cześnie zamarzała i roztapiała się. Nagle w pokoju robi się 
mroczno, nie z powodu zaćmienia, lecz dlatego, że wreszcie 
pozwalam sobie na ostateczną rozkosz i mrużę powieki. \V 
tej samej chwili, przy wtórze głuchego, gulgoczącego jęku 
zęby Rogera wbijają się w moją skórę, a nad głową przelatuje 
łuk spermy, co przywodzi mi na myśl spadającą gwiazdę.
Moja miesiączka nigdy Rogerowi nie przeszkadzała, prze-
ciwnie, bardzo go podniecała. Lubił mieć pierścień z gęst-
niejącej krwi u podstawy wiotczejącego po seksie penisa, a 
na prześcieradle czerwone smugi powstałe z odbicia we-
wnętrznej strony moich ud, na dużej powierzchni płótna 
wyglądające jak dzieło ogarniętego gorączką malarza, wy-
znawcy minimalizmu.
Najczęściej Roger brał mnie od góry. Lubiłam tę pozy-q'ę - 
mogłam czuć, patrzeć i dotykać. Robiliśmy to także od tyłu. 
Początkowo trochę się wahałam. Myślałam sobie, że Roger 
zobaczy moją... Że wystawię moją... Wydaje mi się, że 
właśnie związane z tym miejscem poczucie intymności 
chronimy najdłużej. Tak czy inaczej, Roger miał fiksację na 
punkcie seksu analnego. Nie dość, że nie udawał, iż tego 
punktu mojego ciała nie ma, to pierwszą rzeczą, jaką zrobił 
za pierwszym razem, było wetknięcie mi w tyłek wilgotnego 
palca.
- Miła dupcia... - zamruczał jak kot.
Po chwili szoku wydało mi się to całkiem przyjemne. 
Kiedy wszedł we mnie, miałam uczucie podwójnego wy-
pełnienia, wypełnienia do granic możliwości. Wygięłam się do 
tyłu, odsuwając na bok onieśmielenie. Kilka razy po prostu 
pieprzył mnie w tyłek dobrze natłuszczonym kutasem, ale to 
nigdy mi się do końca nie spodobało. Gdy mój zwieracz się 
zamykał, a Roger właśnie przeżywał orgazm, czułam ból; 
kiedy byłam rozluźniona i otwarta, miałam po-
240
241
dobne wrażenie, jak przy robieniu kupy, nie brałam udziału w 
akcie, lecz czekałam. Jednocześnie bardzo podniecała mnie 
grzeszna lubieżność tego, co robiliśmy.
Jeżeli byłam akurat wyjątkowo podekscytowana, to mia-
łam orgazm, gdy Roger poruszał się we mnie; zawsze 
działo się tak wtedy, gdy on był na górze i pojawiało się jakby 
znikąd. Najczęściej jednak szczytowałam przed jego 
wytryskiem lub zaraz po, pobudzana grą jego palców lub 
pieszczotą ociekających śliną ust - to były prawdziwe eks-
plozje.
Po okresach nasycenia cielesnością i seksem byłam cza-
sami tak obolała, że z trudem chodziłam.
Jakież to odległe, dalekie wspomnienie - pieprzyć się aż do 
bólu.
Spędziłam lato, czytając Conrada i pieprząc się. Roger dał 
mi klucz do swojego domku. Teraz, gdy Sarah mówiła: 
„Myśleliśmy, że już nie wrócisz", parskałam śmiechem. Po 
rozpoczęciu roku akademickiego musieliśmy zachowywać się 
dyskretnie, lecz nadal prawie codziennie byłam u Roge-ra 
(tyle że znacznie rzadziej zostawałam na noc, niestety). Z 
daleka trzymałam się tylko wtedy, kiedy przyjeżdżały jego 
dzieci. Lea była w moim wieku, a Jeremy starszy -gdyby 
przyłapali nas na gorącym uczynku, byłoby to bardziej 
krępujące niż z Tuesday. Roger uznał, że będzie lepiej, jeśli 
dla nich po prostu nie będę istniała. Dla innych zresztą także. 
Z pewnością wielu wykładowców i studentów wiedziało o 
nas, lecz w miejscach publicznych zawsze zachowywaliśmy 
się niemal jak obcy, a na imprezach nigdy nie bawiliśmy się 
razem, nawet jeżeli oboje się na nie wybieraliśmy.
W domu Rogera, pod jego nieobecność, napisałam opo-
wiadanie o zębach. Wydawało mi się, że to idealne miejsce 
do tworzenia - może sprawiał to leciutki zapach drewna, 
może książki i otaczająca mnie cisza, a może świadomość, że 
mój czas jest ograniczony, że za parę godzin czy minut Roger 
wróci i będę musiała przerwać. Biurko w jego gabi-
necie było zasypane rozmaitymi papierzyskami, więc napi-
sałam opowiadanie przy zgrabnym biureczku w salonie. Miało 
pochyły, podnoszony blat, całkiem jak biurko szkolne, ale 
było znacznie bardziej eleganckie, z wierzchu pokryte gładką, 
delikatną skórą i wsparte na lwich łapach. Znalazłam w nim 
jakieś stare listy i papiery oraz małe wydanie Les Fables de 
La Fontaine w twardych okładkach. Książeczka się 
rozpadała. Pokleiłam okładkę taśmą i postanowiłam, że do 
zakończenia pracy nad opowiadaniem będę codziennie uczyła 
się jednej bajki La Fontaine'a na pamięć. Ostatecznie 
dotarłam do piętnastej bajki trzeciej części, co oznacza, że 
napisałam opowiadanie w trakcie pięćdziesięciu sześciu sesji, 
trwających od kilku godzin do całego dnia; kolejne dwie 
zajęło mi przepisanie tekstu na komputerze Rogera. Bardzo 
starałam się nie popełnić błędu, który uniemożliwił mi 
napisanie powieści, więc nie planowałam na zapas. 
Zapisywałam nowe pomysły w notatniku, który nosiłam przy 
sobie, a obok szkicu kładłam czystą kartkę i notowałam na 
niej różne istotne sprawy, lecz poza tym pisałam z głowy.
Odkryłam, że im więcej piszę, tym więcej mam do po-
wiedzenia, że jeden pomysł prowadzi do następnego. Opo-
wiadanie było długie, zajęło trochę ponad czterdzieści 
stron. Częściowo był to efekt opisów badań, z których za-
czerpnęłam fakty, osnuwając wokół nich swój literacki plan. 
Wiele zawdzięczam pewnej kobiecie pracującej w dużej 
amerykańskiej firmie stomatologicznej, specjalizującej się w 
oczyszczaniu zębów z kamienia i robieniu implantów, która 
przysłała mi mnóstwo informacji, całą historyczną syntezę 
objętości encyklopedii Britannica. Przeczytałam więcej, niż 
miałam ochotę i potrzebę, o drewnianych zębach George'a 
Washingtona, wiktoriańskich sztucznych szczękach z kości 
słoniowej, o rozwoju tworzyw polimerowych po drugiej 
wojnie światowej, procesie wytwarzania sztucznych szczęk i 
zębów oraz sposobach ich czyszczenia i przechowywania. 
Fakty, liczby, opinie, anegdoty - ta uczynna kobieta z 
Michigan przysłała mi ocean informacji na firmo-
242
243
wych kartkach opatrzonych mottem: „POMOŻEMY CI ZA-
CHOWAĆ UŚMIECH", umieszczonym nad zdjęciem zesta-
wu lśniących zębów.
Dokładnie pamiętam moment poczęcia tego opowiadania. 
Miało to wiele wspólnego z wasektomią Rogera. Czasami 
lubił, kiedy bawiłam się jego wzwiedzionym penisem od tyłu, 
czyli kiedy wsuwałam mu rękę między nogi. Pewnego dnia w 
połowie września, chyba była to sobota lub niedziela, 
sprawiałam mu przyjemność w taki właśnie sposób. 
Leżeliśmy na łóżku, na boku, ja za nim, z ręką między jego 
udami i głową opartą na jego ramieniu, żeby się przyglądać. Z 
penisa już wcześniej wysączyła się kropla nasienia, a moje 
pieszczoty przyśpieszyły orgazm. Roger wytrysnął. Zawsze 
zdumiewało mnie, że cały ten proces produkcyjny - ciężki, 
przyspieszony oddech, głębokie jęki, wyraz udręczenia na 
twarzy, napięcie i drżenie wszystkich mięśni ciała - dawał 
zaledwie parę kropel, najwyżej trzy milimetry sześcienne. 
Kiedy Roger leżał nieruchomo, dochodząc do siebie po 
rozkoszy, popatrzyłam na małe plamki na prześcieradle. W 
tamtej chwili, gdy zastanawiałam się, jak to możliwe, że ta 
maleńka ilość żelowatej substancji kryje w sobie tak wielką 
potęgę (chociaż oczywiście nie w tym konkretnym 
przypadku), w mojej głowie dokonało się nagłe połączenie 
słów „bezzębna ejakulacja".
Efekt końcowy nie miał nic wspólnego z wasektomią czy 
wytryskiem, ale takie było jego źródło.
Moja historia opowiadała o młodej kobiecie, która nie ma 
zębów, o związku między nią i jej sztucznymi szczękami oraz 
dużo starszym, wyposażonym w zestaw wyjątkowo 
zdrowych zębów byłym premierze, jej kochanku. Stworzyłam 
w głowie obraz pięknej, bezzębnej młodej kobiety, leżącej w 
łóżku z podstarzałym kochankiem; oboje są nadzy, przytuleni 
do siebie jak łyżki, on przywiera do jej pleców i patrzą na 
szklankę z wodą, w której spoczywają sztuczne zęby. 
Podzieliłam opowiadanie na szesnaście rozdziałów i każdy 
opatrzyłam tytułem. Zabieg ten pozwolił mi urozmaicić 
narrację. Niektóre rozdziały miały charakter
opisowy - wszechwiedzący narrator opowiadał na przykład, 
jak bohaterka rozpuszcza w wodzie pastylki Corega Tabs i 
starannie czyści zęby szczoteczką. W innych narratorem była 
sama bohaterka albo jej kochanek, jeszcze inne prawie w 
całości składały się z dialogu. Jądrem opowiadania był 
element narastającego napięcia - romans musi pozostać 
tajemnicą, ponieważ kochanek młodej kobiety jest bardzo 
sławny i dużo starszy, jej zaś ta tajemnica coraz bardziej 
przeszkadza. Czuje się całkowicie bezsilna - stąd symboliczne 
sztuczne zęby.
Było to doskonałe opowiadanie, przez co chcę tylko 
skromnie zaznaczyć, że każdy detal był starannie przemy-
ślany i miał swoje znaczenie, a każda dwuznaczność odpo-
wiednią wagę. Rezultat sprawił mi wielką satysfakcję.
Ośmieliłam się poprosić świat o chwilę uwagi. Wybrałam 
znane czasopismo literackie w Stanach Zjednoczonych 
(uważałam, że to ważne, by moje opowiadanie zostało opu-
blikowane właśnie tam, nie gdzie indziej) i wysłałam swoje 
dzieło na adres redakcji. Szybkość i zdecydowanie, z jakim je 
odesłano - po ośmiu dniach od wrzucenia koperty do skrzynki 
pocztowej otrzymałam wydrukowany list, złożony z jednego 
akapitu i zaczynający się od standardowego: „Drogi Twórco" 
- sprawiły, że poczułam się tak, jakbym wystrzeliła słabą 
strzałę ze starego łuku ponad granicą, oddzielającą mnie od 
amerykańskiej dżungli, i jakbym po sekundzie musiała paść 
na ziemię, by uniknąć celnej kuli. Redaktorom tak się 
śpieszyło, żeby wyrzucić moje opowiadanie poza granice 
Stanów, że nawet nie przykleili znaczków na kopercie z 
adresem zwrotnym, którą dołączyłam do tekstu opowiadania. 
Ponieważ w Kanadzie nie można kupić amerykańskich 
znaczków, przypięłam spinaczem do koperty 
międzynarodowy kupon pocztowy, który na każdej poczcie 
bez trudu wymienia się na odpowiednie znaczki. Redaktorzy 
nie bawili się w takie drobiazgi - paszportem dla mojego 
opowiadania stał się wspomniany kupon, w niczym 
nieprzypominający znaczka kawałek zielonego papieru, byle 
jak przyklejony w rogu koperty, w miejscu,
244
245
gdzie spodziewałam się ujrzeć rozgwieżdżoną amerykańską 
flagę lub wyłysiałego orła. Wysłałam opowiadanie również i 
do innych amerykańskich czasopism literackich, od dużych i 
sławnych, po małe, lecz cieszące się znakomitą opinią. Żadna 
redakq'a nie odesłała go z tak szorstkim zdecydowaniem jak 
pierwsza, czego z czasem nauczyłam się żałować. W miarę 
jak miesiące mijały, a ja nie miałam zielonego pojęcia, co 
dzieje się z moim ukochanym opowiadaniem, zrozumiałam, 
że lepiej jest paść ofiarą linczu niż bez końca czekać na 
wykonanie wyroku. Dość długo po tym, jak opowiadanie nie 
tylko zostało wydane w Kanadzie, ale nawet trafiło do 
antologii, odebrałam w Montrealu wymię-toloną, 
pogniecioną, zmęczoną długą podróżą i zmianami adresu 
pocztówkę z Missisipi, w której ktoś uprzejmie informował, 
iż, niestety, nie może przyjąć mojego utworu do druku, lecz 
zachęca, abym nie rezygnowała.
Ostatecznie znacznie lepiej powiodło mi się w ojczyźnie. 
Czasopismo literackie z Kolumbii Brytyjskiej skinęło głową, 
wyrażając zgodę na publikację. Formularz z wypełnionymi 
kwadracikami, dość podobny do świadectwa urodzenia, 
informował mnie, że przyszłam na świat jako pisarka, a 
ręcznie dopisane PS rozwijało tę kwestię. Przeżyłam 
przyjemność korekty szczotek drukarskich i zaraz po publi-
kacji otrzymałam niewielką sumę. Miałam teraz minimalne 
kwalifikacje, aby nazywać się pisarką. Nie powiedziałam o 
tym nikomu w Ellis, nawet Rogerowi, chociaż później 
wysłałam mu egzemplarz czasopisma z Montrealu, wy-
obrażałam sobie jednak, jakie wrażenie zrobiłaby ta wiado-
mość. Kiedy opowiadanie zostało przedrukowane w kom-
pilowanej co roku antologii Najlepsze opowiadania kanadyj-
skie, w prawdziwej książce wydanej przez prawdziwego 
wydawcę, poczułam uzasadnioną satysfakcję twórcy, który 
wie, że chociaż umrze, to jego dzieło przetrwa - co z tego, że 
tylko w postaci jednego utworu w opasłym zbiorze.
Chciałam zadedykować opowiadanie „R.M." - dedykacja 
znalazła się nawet w pierwszej wersji szczotek - ale kiedy ją 
zobaczyłam, nie mieszkałam już w Roetown i dawno
246
skończyłam z Rogerem. Nie miałam do niego żalu, lecz nie 
widziałam powodu, aby mu pochlebiać, nawet w tak mało 
znaczący sposób, więc wykreśliłam dedykację.
Aby po trzech latach studiów obronić pracę licencjacką, 
musiałam zaliczyć dwa seminaria filozoficzne (wybrałam 
filozofię języka i filozofię nauk), lecz zapisałam się także na 
conradowskie seminarium Rogera, tym samym przedłużając 
na cały rok hobbystyczne zainteresowanie wielkim pisarzem i 
fascynujące pieprzenie. Biorąc pod uwagę, że podejmowałam 
także wysiłki twórcze, a poza tym musiałam spać, jeść i 
przynajmniej trochę pływać, należy uznać, że był to 
naprawdę bujny rok.
Wszystko skończyło się przy tej samej pogodzie i w tym 
samym stanie pustki na campusie, jak się zaczęło: w opusz-
czonym przez studentów Roetown, w samym środku upal-
nego, wilgotnego lata. Roger znowu został „namówiony" na 
prowadzenie letniego seminarium. Wiedziałam, że wróci do 
domu najwcześniej między ósmą a dziewiątą wieczorem. 
Zakorkowałam wannę i umywalkę w łazience i 
rozkręciłam krany z gorącą wodą. Roger miał w domu do-
skonałe ciśnienie wody, z jego kranów dosłownie tryskało. 
Gdy dywan w korytarzu przybierał coraz ciemniejszy odcień 
czerwieni, kremem do golenia wypisałam wielkimi literami 
PIEPRZ SIĘ na jego łóżku. Potem zeszłam na dół i w 
czasie, kiedy podejmowałam decyzję, które z jego książek 
ukradnę (zabrałam tyle, ile zdołałam unieść, w tym malutkie 
Fables de La Fontaine), schody stały się częścią fontanny, z 
niezwykle przyjemnym efektem wartko spływających 
strumyczków. Wyszłam z domu krok przed wodą. Myślicie 
może, że skoro już przyznałam się do tych czynów świad-
czących o dużej niedojrzałości, to teraz odczuwam szczery 
żal? Nic podobnego. Byłam wtedy zbyt młoda, żeby mieć 
odwagę podpalić jego dom, i tylko tego żałuję. Pożar jest 
jedyną odpowiednią karą dla mężczyzny o zimnym, egois-
tycznym sercu, tymczasem Roger wrócił tylko do domu za-
lanego wodami Kongo, do wzdętych podłóg, które wyjąt-
247
kowo nie skrzypiały, kiedy brnął w kierunku schodów. 
Jestem pewna, że nie przyszło mu do głowy, iż ta zimna 
woda była kiedyś gorąca, a przecież ten szczegół miał na-
prawdę duże znaczenie.
Nie posunę się aż tak daleko, by powiedzieć, że Roger był 
jednym wielkim kłamstwem, jednym wielkim oszustwem, 
lecz życie w tak wielkiej rozbieżności między intelektem a 
namiętnością fizyczną wskazuje na brak wewnętrznej 
uczciwości. Miałam być tajemnicą nie tylko w oczach innych, 
ale i dla niego. Nie chciał, aby widziała mnie z nim jego 
rodzina, inni profesorowie i studenci, a co najważniejsze, nie 
dopuszczał myśli, aby o moim istnieniu dowiedział się Joseph 
Conrad. Byłam czymś, co Roger starannie i z łatwością 
wykreślił ze swojego umysłu. Dla niego byłam tylko 
wspaniałym seksem, niczym więcej. Namiętność ogarnęła 
jego genitalia, ale z pewnością nie serce, i właśnie to pragnął 
ukryć, ten rozdźwięk między zimną obojętnością i dziką 
namiętnością, brak komunikacji między tym, co czuł, i tym, 
co robił. Conrad na pewno nie zaaprobowałby takiej postawy, 
o, nie, nie ten mistrz, który opisywał kręte drogi ludzkości, nie 
opuszczając bezpiecznego portu, jakim była jego Jessie. 
Kiedy Roger się ubierał, usiłował wyglądać jak należy nie 
tylko w oczach świata, ale i swoich własnych. Przywdziewał 
strój wyrafinowania i introspekcji, doskonale skrojony i 
dopasowany, po to, aby tworzyć kontrast z głupotą 
ludzkiego życia na dalekich placówkach w egzotycznych 
krajach i na statkach pływających po wodach odległego 
Archipelagu Malajskiego, głupotą, która kwitła tam, lecz nie w 
Roetown. W Roetown wszystko miało być uporządkowane, 
na swoim miejscu i na jego warunkach. Tak więc 
pieprzyliśmy się zgodnie z jego rozkładem dnia, wtedy, kiedy 
mu to odpowiadało. Roger nie tylko nie miał najmniejszej 
ochoty wybrać się do, na przykład, Ameryki Południowej, 
podczas gdy mnie sama myśl o takiej wyprawie przyprawiała 
o dreszcz radosnego podniecenia, ale także choćby na 
milimetr zboczyć z wytyczonej przez siebie ścieżki. Gdyby 
wyszedł kupić mleko, a ja stałabym po
drugiej stronie ulicy i powiedziałabym mu, że jeżeli do mnie 
nie dołączy, to koniec z nami, zawołałby: „Przecież idę po 
mleko!", i poszedłby dalej.
Tymczasem ja, nie zdając sobie sprawy, że dla Rogera je-
stem po prostu rzeczą, czymś równie łatwym do zastąpienia 
jak karton mleka o dwuprocentowej zawartości tłuszczu, 
zainwestowałam w niego siebie. Nigdy nie czułam, że idę na 
kompromis, ponieważ przebywanie z Rogerem zawsze 
sprawiało mi przyjemność. Ponieważ byłam raczej 
niezdyscyplinowaną studentką, zawsze miałam dla niego czas. 
Dopiero kiedy zrozumiałam, jak niewiele dla niego znaczę, 
właściwie nic, gdy zobaczyłam całą tę sytuację jako jeden 
wielki kompromis, uświadomiłam sobie, że nie było w niej 
żadnej równowagi sił, tylko pan i jego piesek, kropka 
otoczona kółkiem. Nie przeczę, że łączyły mnie z Rogerem 
niesamowite przeżycia seksualne, ich wspomnienia wciąż 
trzaskają w moim umyśle niczym dobrze wysuszone drewno 
na opał, lecz wystarczyła chwila, abym od: „Kiedy znowu?", 
przeszła do: „Nigdy więcej". Między ostatnim epizodem 
beztroskiego rozpasania cielesnego i aktem zniszczenia, 
jakiego dokonałam w jego domu, mieściło się najwyżej parę 
dni oraz jedna rozmowa, która zaczęła się, gdy odwróciłam 
się do niego w łóżku (oboje czytaliśmy) i po raz pierwszy 
zapytałam: „Kim właściwie jesteśmy dla siebie, ty i ja? Co nas 
łączy? Na czym polega nasz związek?". Roger nie miał 
ochoty na tę rozmowę. Obawiał się, że słowa i ich konkretne 
znaczenia, nawet jeżeli można je ominąć czy cofnąć, wpędzą 
go w pułapkę. I rzeczywiście. Kiedy w milczeniu podniosłam 
książkę i utkwiłam wzrok w stronie, na której przerwałam, 
czułam dwie rzeczy: zaskoczenie i pewność. Mój umysł 
wracał do pewnych wydarzeń, przyglądał im się od nowa, 
oceniał wymiany zdań, starał się ogarnąć i pojąć sytuację.
Po tamtej rozmowie nie byłam już w stanie tego robić. 
Kutas Rogera był nadal taki sam, ale we mnie coś się zmie-
niło. Roger był wulgarnym człowiekiem - jak można pieprzyć 
się z ucieleśnieniem wulgarności?
248
249
r
Muszę powiedzieć jasno, że nie byłam w nim zakochana 
Wbrew temu, co z uporem powtarzają nam autorzy roman-
sów, miłość, podobnie jak wszystko, co żyje, zapuszcza ko-
rzenie tylko wtedy, gdy czuje, że ma jakąś przyszłość. Nigdy 
nie wydawało mi się, żebyśmy my, Roger i ja, mieli jakąś 
przyszłość. Nigdy nie wyobrażałam sobie, że zamieszkam z 
nim w Roetown, budując stały związek. Dzieliło nas zbyt 
wiele, nie tyle w nas samych, ile w naszych doświadczeniach. 
Roger miał pięćdziesiąt lat, ja dwadzieścia dwa, on prowadził 
ustabilizowane życie, ja nie, i tak dalej. Krótko mówiąc, 
rozkosze, które przeżywaliśmy, osadzone były w chwili 
bieżącej. Mój błąd polegał na tym, że przyjęłam, iż Roger 
pokłada wiarę w tej chwili, gdy tymczasem wcale tak nie 
było. Wasektomia i ta mała blizna na jego mosznie stanowiły 
odbicie nie tylko tego, co znajdowało się w jego penisie, lecz 
także w jego sercu. Gdyby nagle mnie zabrakło, gdybym 
pewnego dnia utonęła w rzece Wadę, Roger po prostu 
poszukałby sobie innej młodej cipki, ale wątpię, czy dałby jej 
klucz do swojego domu.
Opuściłam Roetown jednym ruchem, na jednym oddechu. 
Z domu Rogera wróciłam do siebie, obładowana książkami, 
zatrzymując się po drodze tylko po to, aby wrzucić klucz do 
rzeki (czy sądził, że go zatrzymałam? Czy zmienił zamki w 
obawie przed moim powrotem?). Spakowałam swoje 
xxQCLy, pośpiesznie napisałam kilka pożegnalnych listów, 
zadzwoniłam do kilku osób, pożegnałam się z Sarah, 
machnęłam ręką na moją część opłaty za wynajęcie domu na 
resztę lata, zostawiłam tapczan swojemu następcy bądź 
następczyni, za parę groszy sprzedałam biurko i krzesło 
Martinowi, wyrzuciłam parę znoszonych ubrań, obładowałam 
taksówkę jak muła (kierowca nie chciał jednak wziąć roweru, 
więc popedałowałam za nim na dworzec autobusowy) i 
wyjechałam do Montrealu.
Tylko kiedy jesteśmy młodzi albo mieszkamy w pobliżu 
wulkanu, możemy wyrwać swoje dotychczasowe 
życie z korzeniami w niecałe trzy godziny. W domu ciotki w 
Mont-
nie zjawiłam się bynajmniej zrozpaczona i zapłakana, 
lecz tylko mocno zmęczona. I wcale się tam nie zatrzyma-
jam. Zanim wreszcie pozwoliłam sobie na złapanie oddechu i 
na refleksję, byłam już w Meksyku, w najtańszym eg-
zOtycznym miejscu, jakie udało mi się znaleźć w tak krótkim 
czasie.
(Ktoś może się zastanawiać, dlaczego tak szybko rozstałam 
się z jedyną żyjącą krewną. Moja bezdzietna ciotka -
emanowała aurą bezdzietności, podobnie jak jej mąż - była 
kobietą konwencjonalną. Jej życie płynęło jak cement - było 
podatne na zmiany tylko gdy świeże, bo kiedy zastygło, nic 
już nie dało się zrobić. W jej oczach życie było szablonem i 
nie miało nic wspólnego ze zrzucaniem skóry. Pamiętam, jak 
pewnego ranka zeszłam na dół i zastałam ją przy prasowaniu 
moich ubrań. Powiedziała mi, że właśnie prasowała zimowe 
kubraczki swojego psa, więc pomyślała, że przy okazji 
wyprasuje coś i dla mnie. Obok dwóch kubraczków w 
szkocką kratę - miała szkockiego teriera - leżały dwie lub trzy 
starannie złożone bluzki, spódnica, spodnie i męska koszula. 
Ciotka ułożyła z tych rzeczy dwa stosiki - jeden tworzyły 
bluzki i spódnica, drugi spodnie i koszula. Kiedy skończyła, 
podziękowałam, z rozmysłem i powoli złożyłam jej dwa 
stosiki w jeden, i zaniosłam na górę. Była to jedyna 
„wymiana zdań" na temat bardzo osobistej kwestii płci, na 
jaką sobie pozwoliłyśmy. Nasze uśmiechy były klejem, który 
przytrzymywał maski: pod jej maską ukrywała się starsza, 
oszołomiona i do głębi oburzona kobieta, pod moją młoda, 
całkowicie zadowolona z tego, kim jest. Mąż ciotki, 
emerytowany inżynier, najczęściej zajmował się własnymi 
sprawami w innej części domu).
Na lotnisku Canciin dopadło mnie pytanie: „Co ja tutaj 
robię, na miłość boską?!". Przez chwilę myślałam nawet, że 
może dobrze byłoby wrócić z podwiniętym ogonem do Roe-
town i pogodzić się z Rogerem, ale szybko się uspokoiłam. 
Spędziłam dwa i pół miesiąca w krainie Majów. Poznałam 
Francuzkę Francoise i razem z nią zwiedziłam wszystkie 
zabytki kultury, o których czytałyśmy i słyszałyśmy, 
co,
250
251
biorąc pod uwagę ubożuchne możliwości transportu pu_ 
blicznego i odległości, dzielące ośrodki miejskie od wielu mniej 
znanych ruin, wymagało męczącego przemieszczania się 
pieszo, uporczywego machania na mijające nas od czasu do 
czasu ciężarówki, samochody lub muły, a niekiedy nawet 
sypiania pod gołym niebem, w rozłożonych na ziemi 
śpiworach. Kiedyś zatrzymałyśmy ciężarówkę, dowożącą do 
pracy robotników rolnych. Nasza obecność wywołała u tych 
przyjaznych, nienarzucających się ludzi uśmiechy i nieśmiałe 
wybuchy wesołości. Wiem, że ich idealizuję, ale naprawdę 
czułam, że wiodą proste, uczciwe życie. Stali twardo na 
ziemi, palce ich stóp przypominały korzenie, a gdy podnosili 
ręce, dotykali błękitnego nieba. Zazdrościłam im tego.
Moim najtrwalszym wspomnieniem, związanym z cywi-
lizacją Majów, jest obraz opuszczonego miejsca, którego na-
zwy nie mogę sobie przypomnieć - było tam tylko kilka ruin, 
walczących o przetrwanie w gęstwinie dżungli. Poza nami nie 
było żywej duszy. Na niewysokim wzgórzu spoczywały 
szczątki kwadratowej świątyni. Wszystkie cztery ściany 
parteru były pogruchotane i niekompletne, trzymały się 
jedynie na rogach, a z pierwszego piętra pozostała tylko jedna 
ściana. W rezultacie cała budowla wyglądała jak gigantyczne 
krzesło, krzesło dla bogów. Natychmiast pomyślałam o 
obrazach Joego, tyle że w tym otoczeniu samotne krzesło na 
wzgórzu tuż pod niebem, puste od wielu wieków, wydało mi 
się symbolem nie oczekiwania, ale śmierci. W innych 
miejscach nigdy nie mogłam sobie wyobrazić ludzi, którzy 
kiedyś tam się pojawiali, w pośpiechu załatwiali swoje sprawy 
i odchodzili, lecz patrząc na te ruiny, przeistoczone w nową 
jakość, niezamierzoną i olbrzymią, z całą siłą odczułam 
nieustające przemijanie oraz milczenie tych, co pozostają w 
tyle za biegnącym czasem.
W miasteczku położonym na północ od Meridy byłyśmy 
świadkami aktu barbarzyństwa. Autobus, którym miałyśmy 
wrócić do miasta, odjeżdżał dopiero za parę godzin, więc 
uznałyśmy, że mamy szczęście, kiedy okazało się, że
trafiłyśmy na fiesta taurina, święto walki z bykiem. Byłyśmy 
bardzo podekscytowane. Oto wspaniałe dopełnienie suro-
wego milczenia ruin, cieszyłyśmy się. Z ożywieniem roz-
bawiałyśmy z otaczającymi nas ludźmi. Och, nie, nie mówi-
my po hiszpańsku aż tak dobrze, ale dziękujemy... jeden 
miesiąc... Do Meridy, a później do Quintana Roo... Och, tak, 
przepiękne, bardzo nam się podoba... Dookoła nas 
rozbrzmiewało słowo Kah-nah-dah. Mój kraj zawsze cieszył 
się większą sympatią niż ojczyzna Francoise. Ktoś grał na 
trąbce, niezbyt dobrze, ale z zapałem.
Okazało się, że fiesta taurina to ani święto - było to poje-
dyncze wydarzenie, które rozpoczęło się zaraz po naszym 
przybyciu, o zachodzie słońca - ani walka z bykiem, ponie-
waż nie było tam ani matadora, ani toro bravo, walecznego 
byka. Tu, na zaimprowizowanym plaża de toros, pojawiła się 
nie przerażająca bestia z zabójczymi rogami, z wściekłością 
okrążająca arenę, lecz przestraszony byczek, roślinożerne 
zwierzę z przypominającym wielbłądzi garb wzgórkiem 
tłuszczu na karku. Biedak wbiegł na plac, powiewając uszami 
jak u basseta i zamarł, zaskoczony liczbą ludzi i natężeniem 
hałasu. Potoczył dookoła wilgotnymi czarnymi oczami, które 
wydały mi się krótkowzroczne i opuścił głowę, 
najprawdopodobniej szukając trawy. Jeśli chodzi o domnie-
manego matadora, to do walki z tym łagodnym bykiem 
szykował się nie jeden, lecz kilku mężczyzn w damskich 
strojach. Wąsaci mordercy bydła mieli na sobie przesadny 
makijaż, długie suknie o wypchanych biodrach i potężne cyce 
z balonów, które ciągle przemieszczały się, wzbudzając 
niekończące się wybuchy wesołości u głównie męskiej 
widowni. „Matadorzy" popychali byka, kopali go, ciągnęli za 
ogon, pluli mu w oczy - robili wszystko, żeby zachęcić go do 
ataku. Zwierzę porykiwało, trzęsło łbem i trochę 
podskakiwało, które to czynności wyznaczały absolutne 
granice jego skłonności do agresji, więc po pewnym czasie 
spektakl przerodził się w rodeo. Szło teraz o to, kto najdłużej 
utrzyma się na grzbiecie. Kiedy stało się oczywiste, 2e byk nie 
zamierza nikogo efektownie zrzucać, mężczyźni
252
253
postanowili sprawdzić, ilu uniesie. Zwierzę zachwiało sie pod 
ciężarem trzech, czterech, wreszcie pięciu jeźdźców Gdy 
wgramolił się szósty, padło na ziemię, ku wielkiej radości 
widowni. Błysnął nóż i ostatni mężczyzna dźgrtąt byka w 
kark. Czerwona krew popłynęła w rytmie uderzeń serca. To 
go wreszcie ożywi, uznali wszyscy. Ole, ole, ole krzyczeli. I 
rzeczywiście. Ospały byk ryknął z głębi trzewi i potrząsnął 
łbem groźniej niż poprzednio. Kilka razy rzucał się do 
przodu, jakby jednak zamierzał zaatakować, co powitano 
oklaskami. Spódnice kolorowych sukni zawirowały, pojawiła 
się szpada. Bestia zginie jak prawdziwy byk, pchnięta szpadą 
między łopatki, prosto w serce. Ole, ole, ole. W powietrzu 
zakwitły białe chusteczki, zaraz jednak okazało się, że w 
miejscu, gdzie matador powinien wbić szpadę, tkwi ten wielki 
garb tłuszczu. Nieważne, mimo wszystko warto spróbować. 
Mężczyzna w damskiej sukni stanął przed bykiem w pozie 
matadora i ruszył na zwierzę. Niestety, idiota zdołał tylko 
unieruchomić szpadę w pokładach tłuszczu. Byk zaryczał 
przeraźliwie i tocząc dziko oczami oraz pianą z pyska rzucił 
się na ciężarówkę, która tworzyła część ściany wokół areny. 
Najwyraźniej miał nadzieję, że zepchnie wóz na bok i 
ucieknie, lecz siedzący na platformie ciężarówki mężczyźni i 
chłopcy zaczęli go kopać, pękając ze śmiechu. W tym 
momencie podniosłyśmy się z miejsc i uciekłyśmy.
Czułam, jak zimna ręka przerażenia ściska mi serce - na-
prawdę miałam wrażenie, że temperatura wewnątrz klatki 
piersiowej spadła o kilkanaście stopni. Na pustej uliczce 
wybuchnęłyśmy łzami wściekłości i bólu. Stojąca w bramie 
kobieta obrzuciła nas zaniepokojonym spojrzeniem. Od-
wróciłyśmy się i poszłyśmy w kierunku przystanku auto-
busowego.
W czasie tej podróży kilkakrotnie zaczynałam pracować 
nad nowym opowiadaniem. Moje życie pozbawione było 
teraz jakiejkolwiek struktury, jakiegokolwiek wzoru i od-
mierzane było wyłącznie uderzeniami serca, sądziłam jednak, 
że pisanie nada mu pozory stabilizacji. Pamiętam, jak
siedziałam przy małym, rozchwianym stoliku pod białą ścianą 
hotelowego pokoju w sympatycznej Meridzie. Papier, 
długopis, parę pomysłów - i ja, znowu sama.
Mogłam podróżować dalej, ale nadszedł wrzesień, a mój 
umysł wciąż działał po studencku - wrzesień był dla mnie 
początkiem porządku i dyscypliny, mimo że na razie zre-
zygnowałam z dalszych studiów.
Wróciłam do Montrealu i właściwie tylko dlatego, że 
właśnie tam wylądował mój samolot, postanowiłam zostać. 
Znalazłam sobie przytulne mieszkanko w dzielnicy Plateau 
Mont-Royal, wyposażyłam je w tanie meble, kupione na 
Ontario Street, sprzęty kuchenne z żydowskiego sklepu na tej 
samej ulicy oraz cienki, twardy materac, który kupiłam na 
ulicy St-Denis i przyniosłam do domu na własnych plecach. 
Pierwszy raz miałam mieszkać sama i chociaż mój 
„apartament" nie sprawiał szczególnie radosnego wrażenia, 
byłam nim zachwycona. To było moje miejsce na ziemi; 
dziwaczny gazowy piecyk zapalał się tylko dla mnie, wanna 
napełniała się gorącą wodą tylko dla mnie, listy w 
skrzynce na drzwiach przeznaczone były wyłącznie dla
mnie.
Moi sąsiedzi stanowili typową kanadyjską mieszankę. Po 
drugiej stronie korytarza mieszkała stara Polka, blada, 
pomarszczona i przygarbiona, niemówiąca ani po francusku, 
ani po angielsku. Była alkoholiczką i ofiarą demencji starczej 
- w łazience słyszałam czasami, jak mamrocze i 
rozmawia sama ze sobą. Gdy spotykałam ją na dole z wy-
pełnioną zakupami torbą na kółkach, zawsze wnosiłam jej 
rzeczy po schodach, zastanawiając się, jak długo czekała tam 
na pomoc. Mniej więcej co dwa tygodnie, więc niezbyt 
często, odwiedzał ją syn, mężczyzna w średnim wieku. Nie 
jestem pewna, czy był nieśmiały, czy wiecznie obrażony na 
cały świat, w każdym razie kiedy spotykałam go w korytarzu 
pomalowanym na zgniły odcień zieleni, żywo przypo-
minający wymiociny, nigdy się ze mną nie witał, więcej, 
wydawał się w ogóle mnie nie zauważać. Kilka razy powie-
254
255
działam „dzień dobry", ale nie zareagował. Był hydraulikiem.
Dowiedziałam się tego wszystkiego od dozorcy, gadatli-
wego haitańskiego taksówkarza, który ciągle powodował 
wypadki drogowe, na szczęście niegroźne.
Bezpośrednio nade mną mieszkała hinduska lub lankij-ska 
para z dzieckiem, na moim piętrze, w głębi korytarza, dwóch 
anglojęzycznych gejów, z którymi utrzymywałam 
dobrosąsiedzkie stosunki, a za rogiem młody kucharz z Ka-
raibów, także anglojęzyczny.
Oczywiście byli i inni, tacy, których witałam tylko skinie-
niem głowy. Mężczyzna z wąsami w kształcie kierownicy 
rowerowej, poważna Portugalka w średnim wieku, która 
zawsze gdzieś się śpieszyła, małżeństwo emerytów, chyba 
Greków (zawsze, gdy ich widziałam, mąż był z czegoś głę-
boko niezadowolony) oraz kilkoro trudnych do scharakte-
ryzowania osób koło dwudziestki lub trzydziestki.
Wokół nas tętniła życiem Plateau, czyli dzielnica z fran-
cuskimi szyldami sklepowymi, gdzie można poza francuskim 
usłyszeć grecki, portugalski, jidysz, hiszpański, arabski i wiele 
innych języków, i gdzie rolę funkcjonalnego esperanto pełni 
prymitywny angielski doprawiony miliardem różnych 
akcentów. Wydawało mi się, że bez trudu wtopię się gdzieś 
między rozmaicie zintegrowane grupy etniczne, 
anglojęzycznych studentów, twardo stojących na ziemi 
ludzi, tych, którzy wciąż szukają swojego miejsca, i 
francuskojęzycznych mieszkańców Quebecu. Potrafiłam 
zidentyfikować się z mniej więcej trzema z tych grup, co 
czyniło ze mnie nie tyle hybrydę, ile kameleona. W zależności 
od rozmówcy mogłam zmieniać osobowość, ale, niestety, nie 
bardzo umiałam mówić z typowym dla Quebecu akcentem, 
bo w dzieciństwie przez pewien czas mieszkałam we Francji i 
dlatego czasami nie wtapiałam się w grup?/ lecz wyraźnie od 
niej odstawałam. Czasami popełniałam faux pas i zwracałam 
się do nacjonalistycznie nastawionego mieszkańca Quebecu 
po angielsku, a gdy ten odpowiadał mi po francusku, 
przechodziłam na prawdziwy francu-
ski i wtedy z bezczelnej Angielki stawałam się bezczelną 
Francuzką. Kiedy w pobliskim sklepie kilka razy zagadnęłam 
sprzedawców po hiszpańsku, ci ze starszego pokolenia byli 
zachwyceni, natomiast młodsi się obrażali, zapewne uważali, 
że kwestionuję ich znajomość francuskiego. Takie to są 
cierpienia i przyjemności związane z mieszkaniem blisko 
granic.
Wynikiem mojego powoli wypalającego się kryzysu eg-
zystenqalnego (wspomniałam o nim przelotnie - pamiętacie tę 
małpę?) było zniknięcie jakiegokolwiek ukierunkowania 
zawodowego. Równie chętnie poświęciłabym się 
etnomuzykologii, literaturze porównawczej, historii nowożyt-
nej, co historii starożytnego Rzymu lub Grecji, wszystkiemu, 
byle tylko nie stomatologii. Na przestrzeni następnych kilku 
lat od czasu do czasu uważnie czytałam kalendarze i 
informatory uniwersyteckie, te szczególne przewodniki 
cywilizacyjne, skuszona zawartymi w nich porządnie po-
numerowanymi, esencjonalnymi pigułkami wiedzy. „Historia 
klasyczna, 205: stosunki międzynarodowe w starożytnej 
Grecji, 500-146 p.n.e.", „Kulturoznawstwo, 260: istota czło-
wieka epoki nowożytnej", „Ekonomia, 361: gospodarcza hi-
storia rewoluq'i przemysłowej", „Historia, 472: społeczna 
historia medycyny", „Matematyka, 225: wprowadzenie do 
geometrii", „Socjologia, 230: jednostka i społeczeństwo" -
każdy temat wydawał mi się bardziej interesujący od po-
przedniego. Chętnie napisałabym pracę magisterską z an-
tropologii na Uniwersytecie Toronto. Nie, lepiej na Uni-
wersytecie McGill, jako specjalistka w dziedzinie literatury 
rosyjskiej. A może by tak zanurzyć się w świecie starożyt-
nych Greków w Cambridge... Albo wrócić do filozofii, ale 
tym razem w Oksfordzie, zrobić magistra, pójść za ciosem i 
obronić doktorat... Nie. Najlepiej byłoby studiować mate-
matykę w Canterbury, w Nowej Zelandii. Albo teatroznaw-
stwo w Tufts... A może pisanie sztuk teatralnych i scenariu-
szy na tej samej uczelni? Niestety, te pasje rzadko trwały 
dłużej niż dzień lub dwa. Kiedy byłam w dobrym nastroju, 
uważałam, że to rozproszenie zainteresowań jest 
rzeczą
256
257
wspaniałą, świadczącą o renesansowym rozmachu, natomiast 
w gorszych chwilach oceniałam je jako oznakę po_ 
wierzchowności. W rezultacie nigdy nie wróciłam na żadną 
uczelnię i nigdy nie posiadłam żadnej specjalizacji.
Pozostało mi pisanie - nie pierwsza pozycja na liście, lecz 
ostatnia. Tak czy inaczej, była to jedyna rzecz, jaka nigdy 
mnie nie zawiodła.
Opowiadanie, które zaczęłam pisać w Meksyku i skoń-
czyłam w Montrealu, było krótką i całkowicie fikcyjną bio-
grafią następcy tronu Norwegii. Po śmierci rodziców w ka-
tastrofie samolotowej książę wpada w szpony zapierającej 
dech w piersiach rozpaczy. Rozdarty bólem tak wielkiej 
straty, z przerażającą jasnością uświadamia sobie, o ileż 
bardziej bolesna byłaby śmierć jego potomków. Przysięga 
więc, że nie będzie miał dzieci, ale przecież król musi spłodzić 
następcę tronu, wobec tego dochodzi do wniosku, że skoro 
już musi mieć jedno, to będzie miał ich dużo i w ten sposób 
pomniejszy emocjonalne znaczenie każdego z osobna. Drogą 
sztucznych zapłodnień powołuje na świat dzieci z kobietami z 
całej Norwegii i w czasie swego panowania staje się ojcem 
mniej więcej dziewięciu tysięcy potomków. Każde dziecko 
jest mu obce, ponieważ taka liczba dzieci uniemożliwia 
nawiązanie bliskich stosunków z którymkolwiek z nich. 
Pewnego dnia dowiaduje się, że jeden z jego synów zabił się, 
spadając z konia. Nie czuje bólu, dokładnie tak, jak to sobie 
ułożył, ale ta obojętność budzi w nim głębokie przerażenie.
Pod względem budowy opowiadanie przypominało po-
przednie, o sztucznych zębach - jak tamto podzielone było na 
krótkie, opatrzone tytułami rozdziały. Wydrukowało je 
czasopismo literackie z Prairie.
Zaczęłam pracować nad powieścią. W ciągu kilku miesięcy 
pracowicie zapisywałam krótkie fragmenty z Szekspira, 
Dantego, Platona, Arystotelesa, Goethego, Swifta, Cycerona, 
Lukrecjusza, Horacego, Dostojewskiego, Galsworthy'ego, 
Wergiliusza, Chaucera, Gogola, Owidiusza, Byrona, Arysto-
fanesa, Sallustiusza, Gibbonsa, Epikura, Cezara, Eurypide-
sa, Owena, Erazma z Rotterdamu, Seneki, Boccaccia, Pe-
trarki, Pindara, Bacona, św. Tomasza z Akwinu, Pirandella, 
Turgieniewa, Ezopa, Zenona z Elei, Talesa, Anaksymenesa, 
Ąnaksymandra, Kartezjusza, Prousta, Błoka, Miltona, 
Hamsuna, Heinego, Henry'ego Jamesa, Puszkina, Madoksa 
Forda, Londona, Emersona, Thoreau, Pascala, Herodota, 
Tzary, Balia, Hulsenbecka, Schwittersa, Gurneya, Manna, 
Hawthorne'a, Hardy'ego, Conrada, Spencera, Biblii, Hesse-
go, Camoensa, Sassoona, Ibsena, Tołstoja, Melville'a, Scho-
penhauera, Dickensa, Chestertona, Quillera-Coucha, Artau-
da, Kafki, Locke'a, Berkeleya, Hume'a, Shelleya, Leibniza, 
świętego Augustyna, Hobbesa, Nietzschego, Abelarda, Hop-
kinsa i Awerroesa, już nieżyjących i publikowanych. Celowo 
wyszukiwałam zwroty i zdania, które nie zachwycały 
niezwykłością; nie były to perełki literatury typu „Być albo 
nie być, oto...", „Jest tylko Beatrycze...", i temu 
podobne, lecz skromne powiedzenia, zdania podobne do J. 
Alfreda Prufrocka, które wspierają, lecz nigdy nie grają roli 
głównej. Te ścinki, czasami tak zwyczajne i ogólnie znane, że 
pojawiały się w dziełach dwóch pisarzy (plagiat!), kiedy 
indziej niepowtarzalne, lecz mimo wszystko banalne, za-
mierzałam wszyć w powieść, która miała być gładka i jed-
norodna niczym wełniany koc.
Historia, którą chciałam opowiedzieć, należała do gatunku 
rodzinnych i nieskomplikowanych. Latem 1914 roku dorosły 
syn pewnej kobiety zapada na poważną chorobę i 
matka zabiera go do nadmorskiego domku, aby tam się nim 
opiekować. Mężczyzna umiera. „Dzisiaj, przed kilkoma 
minutami, umarł mój John". Matka wraca myślami do jego 
choroby, ostatnich tygodni życia, a stamtąd cofa się coraz 
dalej, rok po roku. Dorosły człowiek staje się nadąsa-nym, 
zbuntowanym nastolatkiem, trudnym dzieckiem, radosnym 
malcem, ślicznym niemowlęciem. Powieść kończy się w 
chwili jego przyjścia na świat. „Dzisiaj urodził się mój Wały 
John".
Czułam gniew, który wymierzony był w historię. Zamie-
rzałam dokonać integracji tego, co uniwersalne, z tym, co
258
259
osobiste, a potem pozwolić temu tworowi umrzeć, czyli 
starannie wytrzeć tabliczkę do czysta. Dlatego w powieści 
oryginalne, moje własne, miały być tylko słowa matki. 
Wszystkie zgromadzone literackie ścinki zamknęłam w myś-
lach, słowach i czynach syna, także w tym, co widzi i co je. 
W tamtym okresie odkrywałam dadaistów i wiele rzeczy, 
które czytałam, zwłaszcza Tzarę i Bale, wydawało mi się 
bliskich i jakby znajomych. W powieści nie ma elementów 
dadaistycznych, oczywiście poza konstrukcją postaci syna, 
lecz podczas pisania na pewno ożywiał mnie 
niespokojny, burzliwie rozpaczliwy duch tego kierunku 
literackiego. Dziś zastanawiam się, dlaczego tak ciężko 
pracowałam nad stworzeniem wzoru, którego nikt nie miał 
zobaczyć.
Codziennie pracowałam nad powieścią, tym razem nie 
dotknął mnie żaden paraliż twórczy. Dzień po dniu zapisy-
wałam nowe strony.
W końcu dotarłam do Tita, Tita Imilaca. Jeszcze zanim 
zaczęłam opowiadać o gotowaniu marchewki, pocieszającej 
liturgii prania i pokarmie dla mieszkających w naszych oczach 
rybek, chciałam pognać naprzód i skupić się na Ticie.
Poznałam go w restauracji. Pracowałam tam jako kelner-
ka. Był to mój pierwszy dzień w pracy, moja pierwsza i za-
razem ostatnia zmiana. Tak postanowiłam.
Przypadkiem wpadłam na mieście na Daniele, w skrócie 
Danny. Danny także studiowała w Ellis, na tym samym roku 
i w tym samym college'u, ale wtedy nie byłyśmy przy-
jaciółkami, chyba dlatego, że nawet dobrze się nie znałyśmy. 
Pochłonięte iluzorycznymi problemami studenckiego życia, 
nigdy nie poświęciłyśmy ani chwili na to, aby sprawdzić, czy 
w ogóle się rozumiemy. Wszystko to musiało zaczekać aż do 
przypadkowego spotkania na ulicy St-Lau-rent, do tego 
dziwacznego, podobnego do eksplozji psychologicznego 
happeningu, kiedy to człowiek rozpoznaje w tłumie znajomą 
twarz.
- Danny! - prawie krzyknęłam.
Spojrzała na mnie ze zdziwieniem i uśmiechnęła się. Za-
cZęłyśmy rozmawiać, podarowałyśmy sobie tę niezwykle 
ważną chwilę, a kiedy się rozeszłyśmy, ona do pracy, ja na 
zajęcia z niemieckiego, karteczka z jej numerem 
telefonu, którą trzymałam w ręku, nie była symbolem 
zwykłej uprzejmości, lecz czymś ciepłym i cennym, 
natychmiast zapamiętanym, złożonym z siedmiu cyfr 
poematem. Danny była pierwszą osobą, z którą naprawdę 
zaprzyjaźniłam się w Montrealu, a nasza przyjaźń należała do 
tych związków, które nawet po długiej przerwie odnawia się, 
czy raczej podejmuje łatwo i bez wahania, jak przerwaną 
sekundę wcześniej rozmowę.
Pracowała w eleganckiej restaurcji, gdzie podawano obfite i 
wyszukane dania śniadaniowe oraz najrozmaitsze burgery z 
frytkami w różnych kształtach. Burgery były smaczne, takie 
jak w wielu innych miejscach - Kalifornia z awokado i 
kiełkami zbóż, Romanów z sosem grzybowym na 
czerwonym winie, i tak dalej, na każdej porcji frytek zaś, 
serwowanych z keczupem, majonezem lub sosem jogurto-
wym z kolorowym pieprzem, znajdowała się malutka bel-
gijska flaga, którą zapracowane kelnerki wbijały w kawałek 
smażonego ziemniaczka gorączkowym, gorliwym ruchem, 
zupełnie jak amerykańscy żołnierze, wznoszący swoją flagę 
na plaży Iwo Jima. W barze było mnóstwo światła, a styl 
wystroju najlepiej oddawał francuski zwrot je ne sais quoi, 
lecz wszystko to razem sprawiało, że ludzie lubili tam 
przesiadywać i chętnie wracali. Wspaniałe miejsce dla tych, 
którzy wpadali coś zjeść, ale prawdziwe piekło dla pracow-
ników. Właściciel baru, Alain, był otwartym, pogodnie na-
stawionym do świata facetem, który wiedział, że prowadzi 
doskonały biznes i umiał to robić. Kelnerki traktował miło i z 
dużą wyrozumiałością.
Pewnego zimowego ranka Danny zadzwoniła do mnie, 
powiedziała, że się nie wyrabiają i zapytała, czy nie chcia-
łabym popracować trochę jako kelnerka, zamiast cały dzień 
przesiadywać przy biurku. Ja? - zapytałam. Jako kelnerka? 
Ależ ja nigdy nikomu niczego nie podawałam, najwyżej sobie 
kawałek sera z lodówki.
260
261
Nieważne - powiedziała Danny. Będziesz doskonałą kel-
nerką.
I w ten oto sposób, pod wpływem impulsu, przekonując 
siebie, że pieniądze z krwi rodziców nie wystarczą do końca 
życia, zadowolona, że mogę z konkretnego powodu opuścić 
mieszkanie i powieść, ubrana w czarną spódnicę Danny i 
białą koszulę Alaina, potwornie przejęta, znalazłam się w 
gwarnej restauracji. Prosiłam klientów, aby powtórzyli 
zamówienie, zapisywałam wszystko co do słowa, bez 
przerwy się myliłam, podawałam talerze nie z tej strony, co 
należy, i wreszcie zapytałam pewnego klienta (ubranego w 
sportowym stylu i mówiącego po angielsku), czy jego 
chickenburger, och, przepraszam bardzo, burger Lui-zjana, 
ma być mocno wysmażony czy różowy w środku. Podniósł 
wzrok i spojrzał na mnie, a ja popatrzyłam na niego, nie 
odrywając czubka długopisu od notesu. Uśmiechnął się. Miły 
uśmiech, zauważyłam mechanicznie, poganiana kelnerską 
gorączką.
-	Niebieski - powiedział.
-	Dziękuję - odparłam. - Fuj...
I już pognałam dalej, żeby zostawić zamówienie w okienku 
i napełnić czyjąś pustą szklankę. Wydawało mi się, że 
zamachał do mnie, kiedy się odwracałam, ale powiedziałam 
sobie, że wrócę do niego za chwilę. To zdumiewające, jak 
trudno jest być kelnerką nie to, że dobrą (Boże, nigdy nie 
miałam aż tak wysokich aspiracji!), ale zaledwie kompe-
tentną. Trzeba umieć poradzić sobie z facetem, który życzy 
sobie, żebyście sprawdzili, w jakim oleju smażone są frytki, z 
dzieciakiem, który domaga się hamburgera z miodem, z 
damą, która chce Romanowa bez pasztecika („To strasznie 
tuczące", mówi i jednym tchem zamawia kawałek czekola-
dowego ciasta), z dwoma facetami, którzy wolą popatrzeć niż 
zamówić, z nadętym jak ropucha dyrektorem ważnej firmy, 
który prosi o rachunek, szybciutko, ale już, z kobietą i 
mężczyzną, którzy ze zniecierpliwieniem stukają palcami o 
blat stołu, czekając na złożenie zamówienia, a kiedy pod-
biegniesz do ich stolika, zaczynają się wahać i zmieniają za-
mówienie zaraz po zapisaniu, z gościem, który zamówił 
burgera bez pomidorów, a nie z podwójną porcją pomidorów, na 
miłość boską... Wszystko to razem składa się na działalność 
niezwykle chaotyczną, pełną oburzenia, gniewu, niepokoju 
oraz licznych trudności i chamstwa, krótko mówiąc, chyba 
dość podobną do działań wojennych.
Pierwszego dnia, patrząc, jak Danny niespiesznie obsługuje 
kilku popijających kawę, pochłoniętych lekturą gazet 
klientów i jednocześnie wyjaśnia mi, co jest gdzie i jak 
przygotować cappuccino, pomyślałam sobie, że trafił mi się 
świetny, łatwy sposób zarabiania pieniędzy.
Potem wskazówki zegara trochę się przesunęły, było po-
łudnie, i nagle, w mgnieniu oka, w restauracji pojawiła się 
setka ludzi, domagających się swoich ukochanych burge-rów. 
Gdzie jest Danny, zapytałam samą siebie spanikowanym 
głosem. Danny jak szalona biegała od stolika do stolika i 
zbierała zamówienia. Nie miała czarodziejskiej różdżki, by jej 
machnięciem spowolnić bieg czasu lub sprawić, by ci ludzie 
zniknęli. Cóż było robić, musiałam się z nimi zmierzyć. Mało 
brakowało, a rozpłakałabym się jak dziecko.
Zaraz potem znalazłam się w kuchni, gdzie wbijałam 
belgijskie flagi we frytki.
-	Hej, ty, Mary-Lou, o co tu chodzi? - zawołał do mnie 
facet w białym stroju. - Facet chce Luizjanę na surowo?
Zerknęłam na kartkę z zamówieniem.
-	Czy we Włoszech jedzą kurczaka na surowo, Luigi? - 
zapytałam.
-	Nie, jemy pieczonego kurczaka. Nie nazywam się 
Luigi.
-	A ja nie nazywam się Mary-Lou. Oczywiście facet chce 
normalnego chickenburgera, a do tego piwo.
-	Och... - jeszcze raz spojrzał na zamówienie. - Alkohol 
powinnaś zapisywać z drugiej strony.
-	Błądzenie jest rzeczą kanadyjską, a wybaczanie włos 
ką - powiedziałam, wychodząc z kuchni z dwoma 
Kana 
dyjskimi i dwoma Rzymskimi w ramionach.
Kiedy przekroczyłam próg sali, mój przyszły 
jedyny
262
263
ukochany i ja wymieniliśmy spojrzenia i uśmiechy. Znowu, 
tym razem mniej mechanicznie, zauważyłam, że ma bardzo 
miły uśmiech. Po chwili podeszłam do jego stolika.
-	Przepraszam - odezwałam się.
-	Nie, to ja przepraszam. Pozwoliłem sobie na głupi 
żart.
Próbowałam popatrzeć na niego ukradkiem, gdy obsłu-
giwałam innych klientów, ale nasze oczy spotykały się za 
każdym razem.
-	Prosto z pieca - powiedziałam, stawiając przed 
nim 
zamówioną Luizjanę.
Roześmiał się.
I tyle. Nic więcej. Wieczna nieśmiałość rodzaju ludzkiego. 
Spojrzenia i uśmiechy. Kawa, którą ktoś pije bez końca. 
Dokładnie odliczony piętnastoprocentowy napiwek. Powolne, 
pełne wahania, lecz nieodwracalne przedzieranie się przez 
tłum klientów w kierunku wyjścia.
Na szczęście nie wszystko było stracone. Zapytałam Dan-
ny, czy widziała już tego mężczyznę.
-	Tego z potarganymi włosami? Jasne, często tu wpada, 
zwykle na kolację, nie na lunch. Wczesnym wieczorem. Za 
mówił Luizjanę?
-	Tak.
-	Z ostrą musztardą?
-	Nie.
-	Och... Wydaje mi się, że on zawsze prosi o ostrą musz 
tardę...
To domniemane upodobanie na zawsze wryło mi się 
w pamięć.
Alain zapytał mnie, jak się czuję. W tamtej chwili byłam w 
dziewięćdziesięciu dziewięciu procentach nieżywa ze 
zmęczenia, a w jednym przyjemnie podekscytowana.
-	W porządku - odparłam, niedbałym machnięciem ręki 
zbywając prawie dwie godziny blitzkriegu.
-	Świetnie. Masz szczęście, dziś urzędy państwowe nie 
pracują, więc w porze lunchu było tu dość spokojnie.
Spojrzałam na niego z niedowierzaniem.
-	Żartujesz!
-	Nie. Szkoda, że nie widziałaś, co działo się wczoraj. To 
było prawdziwe szaleństwo.
Mój poziom zmęczenia podskoczył do 99,5 procent. 
Gdyby nie Tito, zakończyłabym karierę kelnerki natychmiast, 
ale z jego powodu, kiedy Alain zaproponował mi stałą pracę 
na zmiany, zgodziłam się bez wahania. Wymazałam z 
pamięci setki kapryśnych, narzekających, obleśnych, 
nerwowych, wulgarnych, nieuprzejmych klientów i 
skupiłam się na tym jednym, jedynym, tym z ciepłym 
uśmiechem.
Przez kilka następnych dni często o nim myślałam. Gdy 
pracowałam nad powieścią, zanurzona w chorobie i bolesnym 
odchodzeniu, pojawiał się w moim umyśle niczym wieloryb, 
przebijający powierzchnię wody tryskającą fontanną, i moja 
głowa wypełniała się błękitnym morzem i barwnymi 
rybami, aż w końcu musiałam przywoływać się do porządku.
-	Nie wiesz nawet, jak ma na imię - mówiłam sobie.
Kiedy zobaczyłam go znowu, serce podskoczyło mi ra-
dośnie, a trzy talerze o mały włos nie upadły na ziemię. Był 
taki przystojny! Nie chodzi mi tylko o to, jak go widziałam, 
ale jak go czułam. Miałam wrażenie, że znajduję się w jakiejś 
odległej placówce mojego ciała, na przykład w granicznym 
wielkim palcu stopy, a przybycie Tita jest nagłym, prawie 
niewiarygodnym wypełnieniem obietnicy złożonej kiedyś 
przez stolicę, czyli serce, obietnicy, z której spełnieniem 
zwlekano tak długo, że w końcu stała się tylko pogłoską, 
obietnicy dostarczenia świeżej krwi. Wystarczyło jedno 
spojrzenie na zaczerwienioną od zimna twarz Tita, który 
wszedł w porządnym, zimowym palcie, energicznym 
tupnięciem otrzepał buty ze śniegu i rozejrzał się, a już po-
czułam ożywienie i przypływ energii. W jednej chwili po-
dawanie padliny żarłocznym robalom (gdy stawiałam talerze 
na stole, widziałam klientów jako ślepe różowawe robaki o 
miękkich ciałach, zdefiniowanych przez ich funkcję i 
będących tylko przewodami pokarmowymi z jednym
264
265
otworem wiszącym tuż nad stołem i czekającym na napeł-
nienie, a drugim, poniżej, gotowym w każdej chwili vvy. dalić 
pokarm) stało się zadaniem, z którym mogłam sobie poradzić; 
z wdziękiem uniosłam głowę i moją twarz rozjaśnił odważny 
uśmiech, który niewątpliwie olśniłby samego Hemingwaya. 
Nie patrząc więcej na Tita, ponieważ byłam zdenerwowana, 
pozwoliłam mu usiąść przy stoliku lecz w duszy modliłam się, 
żeby wybrał miejsce w moim
rewirze.
Usiadł gdzie indziej. Miałam ochotę zawołać do niego 
przez całą restaurację: „PRZEPRASZAM, ALE JEŚLI 
CHCE PAN, ŻEBYŚMY SIĘ LEPIEJ POZNALI, TO 
PROSZĘ USIĄŚĆ TUTAJ!". Na szczęście usadowił się 
niedaleko.
-	Obsłużę tego z potarganymi włosami, dobrze? - po 
wiedziałam do Danny. - Siedzi u ciebie, ale jeśli nie masz 
nic przeciwko temu...
Obejrzała się.
-	Jasne - odparła z uśmiechem.
Podeszłam bliżej, ale wciąż nie patrzyłam na niego, udając, 
że jestem zajęta przy sąsiednim stoliku. Potem się od-
wróciłam, spojrzałam mu prosto w oczy i się uśmiechnęłam.
-	Witam! - Podałam mu menu i szklankę wody 
mine 
ralnej.
I odeszłam, ciągnąc za sobą jego „Cześć!" oraz zdumione 
spojrzenie kogoś innego, komu przypadkiem dostały się 
resztki mojego olśniewającego uśmiechu (a mnie, w efekcie, 
duży napiwek). W tamtej chwili uwielbiałam świat 
wraz z jego gwarnym pośpiechem.
-	Słabo wysmażona Luizjana? - zapytałam, kiedy znów 
podeszłam do jego stolika.
-	Oczywiście - odrzekł z tym samym ciepłym uśmie 
chem.
Kucharz i ja już na zawsze pozostaliśmy dla siebie „Lui-
gim" i „Mary-Lou", ale żadnemu z nas to nie przeszkadzało.
-	Luigi, przygotuj ekstrapyszną Luizjanę, dobra? - po 
prosiłam. - To dla znajomego...
-	Już się robi, Mary-Lou! - zawołał wesoło. - Już 
się
robi!
Gdy postawił przede mną talerz z Luizjana super su-
preme, z satysfakcją przypomniałam sobie pewien szczegół.
-	Luigi, daj mi odrobinę ostrej musztardy w papiero 
wym kubeczku, bardzo proszę...
-	Proszę bardzo, Mary-Lou.
-	Dziękuję.
Sprawdziłam, czy belgijska flaga stoi prosto. Wariatka z 
ciebie, skarciłam się, przecież nic nie wiesz o tym facecie. 
Bardzo możliwe, że jest mężem z dziesięcioletnim stażem i 
ma kilkoro dzieci.
I znowu tylko tyle, nic więcej. Wyglądało jednak na to, że 
wszystko jest w porządku. Nasze powitania i uśmiechy były 
niczym wymiana grzeczności między zajętymi wypełnianiem 
ważnych misji dyplomatami, którzy mijają się w czasie 
długich zagranicznych wojaży; wiele wskazywało na to, że 
wyniki prowadzonych przez nich negocjacji zapowiadają 
lepszą przyszłość.
Zobaczyłam go znowu dopiero po czterech dniach, co 
wydawało mi się wiekiem. Było popołudnie. Miałam już za 
sobą parę godzin pracy - tej prawdziwej, nad książką -
i wybrałam się na spacer. Niebo było cudownie błękitne, 
powietrze mroźne i rześkie. Zostawało mi półtorej godziny do 
rozpoczęcia pracy - tej za pieniądze, niewolniczej -i 
właśnie szłam w górę Rachel Street, jak zwykle kierując się w 
stronę Mount Royal, gdzie najbardziej lubiłam spacerować. 
Byłam w dobrym nastroju. Z nadzieją myślałam o tym, 
że może facet z potarganymi włosami zajrzy do restauracji w 
czasie mojej zmiany.
Ledwo zdążyłam sformułować tę myśl, gdy zza rogu tuż 
przede mną wynurzył się ten, o którym marzyłam. Zoba-
czyliśmy się z daleka i kiedy tak zbliżaliśmy się do siebie, 
nasze umykające w bok spojrzenia i półuśmiechy wyraźnie 
mówiły, że zaraz się spotkamy. Przystanęliśmy.
-	Halo - odezwał się.
-	Cześć...
266
267
Przerwa. Co za upojnie niezręczne milczenie... Trzeba o 
czymś porozmawiać, szybko. Pomyślałam o pogodzie, ale on 
mnie uprzedził.
-	Piękny dzień, prawda?
-	Yhmmmm, tak, przepiękny... - rozejrzałam się dooko 
ła - wybieram się na krótki spacer przed pracą...
-	Na Mount Royal?
-	Tak.
Może powinnam go zaprosić? Miałam na to ogromną 
ochotę, ale czy nie wydam mu się zbyt śmiała? Ostatecznie to 
obcy człowiek, nie wiesz nawet, jak mu na imię, powie-
działam sobie. Lepiej, żeby sam się zaprosił, ach, to byłoby 
cudownie, ale chyba jednak tego nie zrobi, może też się boi, 
żeby nie zrobić na mnie wrażenia zbyt śmiałego... Ale gdyby 
to zrobił, moglibyśmy rozmawiać przez całą drogę na górę, 
gadać, gadać i gadać. Podobał mi się jego głos. Miał 
niezwykły, niemożliwy do zlokalizowania akcent, chociaż 
mówił po angielsku absolutnie płynnie, spokojnie, bez po-
śpiechu. Słowa nie wydobywały się z jego ust niezgrabnymi 
zbitkami, jak moje, lecz w równym tempie, wypowiadał je 
starannie, a każde emanowało godnością i prawem heral-
dycznym. Z zachwytem słuchałam wszystkich, nawet tych 
mniej ważnych, słów-wasali, w rodzaju spójników. Słuchając 
go, byłam świadoma nie tylko tego, co mówił, ale także 
języka, jakim się porozumiewaliśmy, zupełnie jakbym nagle 
znalazła się na zewnątrz tej sytuacji i po raz pierwszy słyszała 
angielskie słowa. Miał krzywo zapięte palto, wyglądało to 
dość zabawnie. Miałam ochotę wyciągnąć ręce, rozpiąć guziki 
i zapiąć prawidłowo. Przepraszam, ale pańskie palto trochę 
przypomina poszarpaną linię uskoku tektonicznego... Chyba 
jest pan troszkę roztargniony, co? Wszystkie te myśli w 
ułamku sekundy.
-	Codziennie przychodzę tu na spacer. W ten 
sposób 
przygotowuję się do wejścia w piekło kelnerskiego życia...
Patrzył na Mount Royal, ale odwrócił się i roześmiał, kiedy 
powiedziałam ostatnie zdanie.
-	Bywa gorąco, prawda?
-	Nie do wiary, jak bardzo.
_ W takim razie do zobaczenia trochę później. Chciałem 
wpaść wieczorem na kawę.
-	Świetnie!
Auć, za odważnie...
Zrobiłam krok do tyłu, on także. Już po wszystkim. 
I nagle...
-	Jak pani na imię? - zapytał.
Wtedy dowiedziałam się, że on ma na imię Tito. Idąc przez 
Park Jeanne Mańce w kierunku wzgórza, czułam wi-braq'e 
radości, że znam jego imię. Tito, Tito, Tito, Tito, Tito. Co za 
zabawne imię... Jak jugosłowiański marszałek Tito, tyle że w 
przypadku tamtego było to nazwisko. Kraj Tito natychmiast 
wydał mi się fascynujący, wetknięty między sowiecką 
hegemonię i ogromne połacie Zachodu. Usiłowałam 
przypomnieć sobie nazwy republik jugosłowiańskich. Tito, 
Tito, Tito, Tito, Tito. Słyszałam, że Dubrownik i Split to 
prawdziwe klejnoty architektury i kultury. Czytałam wesołą 
krótką powieść Lawrence'a Durrella, której akcja działa się w 
Zagrzebiu, w kołach dyplomatycznych. I czytałam recenzje 
powieści Most na..., no, na jakiejś rzece, powieści napisanej 
przez Ivo Andricia, podobno doskonałej... Tito, Tito, Tito, 
Tito, Tito.
Ale Tito był z pochodzenia Węgrem, nie Jugosłowianinem. 
Powiedział, że jest Madziarem.
Przyszedł na kawę. Koło siódmej. W restauracji panował 
względny spokój, o tej porze klientom już się tak nie śpie-
szyło jak w porze lunchu. Mieliśmy mnóstwo okazji do wy-
miany kapsułek rozmowy, zwłaszcza że usiadł przy barze, 
gdzie co chwilę wracałam, by wyjąć z lodówki deser czy 
zrobić kawę, herbatę i czekoladę na gorąco. Podałam mu 
ciasto z orzechami pecan, najlepsze ze wszystkich, i nie wpi-
sałam do rachunku, co należało do nielegalnych przywilejów 
kelnerek. Wymienialiśmy się fragmentami biografii. Z 
przyjemnością wymawiałam jego imię - już wtedy było moim 
ulubionym węgierskim słowem, klejnotem na moim języku. 
Kiedy on kilka razy wypowiedział moje imię, za-
268
269
chowałam się jak pies - o mały włos nie upuściłam tego, co 
akurat trzymałam w rękach i czujnie podnosiłam głowę.
Tito był Węgrem z pochodzenia, ale nie urodził się na 
Węgrzech. Przyszedł na świat jako członek mniejszości na-
rodowej osiadłej w Czechosłowaq"i, w południowo-zachod-
niej Słowacji. Z kraju wyjechał razem z matką w 1968 roku, 
zaraz po radzieckiej inwazji, jako piętnastoletni chłopak. 
Zamieszkali w Toronto. (O ojcu nie wspomniał ani słowem. 
Dopiero później dowiedziałam się, że został w Czechosło-
wacji, że był liberalnym aparatczykiem, że miał nadzieję na 
zmiany, przeżył bolesny zawód i umarł na raka. Titowi zo-
stały po ojcu wspomnienia oraz kilka listów i fotografii). 
Szybko obliczyłam, że Tito miał trzydzieści trzy lata, czyli był 
jedenaście lat starszy ode mnie.
Byłam córką dyplomatów, więc własne korzenie nosiłam w 
walizce, lecz chociaż nie czułam się szczególnie przywiązana 
do miejsca swojego urodzenia, miałam świadomość, że ta 
walizka jednak została zapakowana w Quebe-cu. 
Studiowałam filozofię na Uniwersytecie Ellis w Roe-town 
(Tito skinął głową - wiedział, o jakiej uczelni mówię), a 
potem przeprowadziłam się do Montrealu. Trochę... (Długa 
chwila wahania, ale w końcu zdecydowałam się zrobić ten 
krok). Trochę piszę, powiedziałam, i moje długie opowiadanie 
zostało opublikowane w antologii Najlepsze opowiadania 
kanadyjskie (nie miałam pojęcia, co dzieje się z moją historią 
norweskiego następcy tronu).
-	O czym jest to opowiadanie? - zapytał.
-	O szczękach i miłości.
-	O szczękach?
-	Tak. Chodzi mi o sztuczne szczęki, sztuczne zęby, no, 
wiesz...
-	O sztucznych zębach i miłości?
-	Tak. Musisz je przeczytać. A ty czym się zajmujesz?
Tito miał w sobie coś z marzyciela, może także myśliciela. 
Byłam bardzo ciekawa, co robi w ciągu dnia. Między moim 
pytaniem i jego odpowiedzią przyjęłam i rozniosłam kilka 
zamówień.
-	Zarabiam na życie jako niewidzialny człowiek - powie 
dział swoim miłym głosem, jak zwykle z nienaganną dykcją.
Obrzuciłam go zdumionym i trochę rozbawionym spoj-
rZeniem.
-	Ale teraz cię widzę, Tito...
-	Serdeczne dzięki! - uśmiechnął się i szerokim gestem 
rozłożył ramiona, jakby właśnie z powodzeniem wykonał 
magiczną sztuczkę.
Jaki z niego klown, pomyślałam z rozczuleniem, podając 
klientom cappuccino i ciasteczka.
-	Zawsze wstaję wcześnie - podjął, kiedy znowu sta 
nęłam za kontuarem. - Nie wiem, dlaczego tak się dzieje, 
muszę mieć wbudowany jakiś wewnętrzny budzik. Pamię 
tam, że kiedy zamieszkaliśmy w Kanadzie - było to chyba 
jakiś miesiąc po przyjeździe - pewnego ranka wyszedłem 
na spacer. Była szósta, może szósta trzydzieści. Nie przy 
zwyczaiłem się jeszcze do tego nowego, bogatego kraju. 
W samym sklepie Searsa było więcej towarów niż w całej 
Bratysławie. Tak czy inaczej, szedłem powoli i nagle zoba 
czyłem tego młodego Kanadyjczyka, chłopaka mniej więcej 
w moim wieku...
Ktoś przy pobliskim stoliku patrzył na mnie, 
usiłując zwrócić na siebie uwagę.
-	Przepraszam, przeszkadzam ci - powiedział Tito, kie 
dy wróciłam.
-	Nie wygłupiaj się, Tito. Mów dalej.
-	Ten chłopak robił coś bardzo dziwnego. Poszedłem za 
nim. Koniecznie chciałem się dowiedzieć, o co chodzi, ale 
nie śmiałem zapytać wprost. Na pewno znasz te historyjki 
o imigrantach, którzy przyjeżdżają do Ameryki z dwudzie 
stoma dolarami w kieszeni. Moja matka i ja mieliśmy tro 
chę więcej, ale we dwoje znaliśmy najwyżej dwadzieścia 
angielskich słów. W Bratysławie mówiłem w domu po wę 
giersku, w szkole po słowacku, a jedynym obcym językiem, 
jakiego nas uczono, był rosyjski. W ostatnim okresie, ponie 
waż mój ojciec pracował dla partii, pozwolono mi 
także 
uczęszczać na lekcje niemieckiego, lecz nie trwało to długo.
270
271
Ostatecznie podszedłem jednak do tego chłopca i jąkając się, 
zapytałem, co robi. Spojrzał na mnie jak na głupka i po„ 
wiedział, że roznosi gazety, jak widać. W Czechosłowacji nie 
spotkałem się z czymś takim. Mógłbym to robić, powie-
działem sobie. Żeby dostarczać ludziom gazety, nie trzeba 
znać angielskiego. Tamten chłopak dał mi numer telefonu 
firmy, dla której pracował i jeszcze tego samego dnia po-
prosiłem wuja Istvana, żeby tam zadzwonił. Przydzielili mi 
trasę i zacząłem roznosić „Toronto Star". To była moja 
pierwsza praca jako niewidzialnego... Musiałam szybko 
zrobić kilka rzeczy.
-	Już, słucham...
-	Wuj Istvan był taksówkarzem. Kiedy skończyłem 
osiemnaście lat, zacząłem po szkole jeździć na zmianę z wu 
jem. W świetle prawa robiłem to nielegalnie, ale byłem wy 
jątkowo ostrożnym kierowcą, poza tym, wtedy mówiłem 
już całkiem nieźle po angielsku. Jeżdżenie taksówką było 
moją drugą pracą jako niewidzialnego człowieka.
Gdy tego wieczoru wyszedł, nadal nie wiedziałam, na 
czym polega jego obecna niewidzialność. Opowiedział mi 
kilka historii z życia taksówkarza, o tym, że czasami ludzie 
odzywali się do niego i wtedy znowu zaczynał istnieć. Byli to 
ludzie, którzy wsiadając do taksówki, czuli się tak, jakby 
przyklękali w konfesjonale. Mężczyzna, który próbował 
znaleźć przyczynę swoich problemów z żoną. Jadący do 
dentysty chłopak, przerażony i dlatego nienaturalnie roz-
mowny. Jakiś gość w średnim wieku, dla którego właśnie w 
taksówce Tita stało się oczywiste, że nie powiodło mu się ani 
w pracy, ani w domu, ani w życiu, i który szlochał 
przez całą drogę, z twarzą ukrytą w dłoniach. Stara kobieta, 
która powiedziała do Tita: „Jesteś taki młody", z mieszanką 
zazdrości i wyniosłości, a gdy zapytał ją, o co właściwie 
chodzi w życiu, odparła: „O co chodzi w życiu? Głównie o 
to, żeby zrobić dobre zakupy w supermarkecie i bezpiecznie 
dowieźć je do domu". Takich osób było jednak niewiele. 
Zdecydowana większość mówiła bardzo mało i Tito był dla 
nich tylko duchem w maszynie, egy szellem egy g?P~
ben po węgiersku; oglądał pasażerów w lusterku wstecznym i 
zastanawiał się, jacy są i jakie prowadzą życie.
W ciągu następnych tygodni tej zimnej, błogosławionej 
zimy naprawdę poznałam Tita. Zaczął przychodzić do re-
stauracji prawie codziennie, czasami żeby coś zjeść, kiedy 
indziej tylko na kawę, zwykle po południu, gdy nie mieliśmy 
wielu klientów. Nie wahaliśmy się już, czy zacząć rozmowę, 
czy nie. Nie siadaj tam, mówiłam, usiądź tutaj.
-	Przez kilka lat jeździłem taksówką Istvana. Po szkole 
średniej poszedłem na Uniwersytet Toronto. 
Obroniłem 
pracę licencjacką na hungarystyce. Był to mały 
wydział, 
można wręcz powiedzieć, że całe ciało profesorskie zmie 
ściłoby się w taksówce obok mnie, bo składało się wyłącz 
nie z profesora Arpada Ferencziego. Lubiłem go. 
Często 
przychodził do nas na kolację.
Uświadomiłam sobie, że nie wiem kompletnie 
nic
0	Węgrzech. Kilka faktów z gazet, Bartok, Kodaly, Liszt,
1	to wszystko. Wiedziałam też, że węgierski to dziwny ję 
zyk, niespokrewniony z żadnym z języków sąsiednich kra 
jów, ale z fińskim. Sprawdziłam w encyklopedii, że 
wę 
gierski należy do ugrofińskiej podgrupy języków uralskich. 
Gałąź ugryjską poza węgierskim tworzą języki chantyjski 
i wogulski, którymi posługują się tylko plemiona zamiesz 
kałe w dolinie rzeki Ob w północno-zachodniej 
Syberii. 
Akapit o Węgrzech składał się z listy nazw, nazwisk i wy 
darzeń, które były mi równie obce jak nazwy 
Ostiakonie 
i Wogułonie.
-	Absolwenci hungarystyki raczej nie są rozchwytywani 
na rynku pracy w Kanadzie, więc po studiach zająłem się 
czytaniem w taksówce.
Teraz, kiedy już go znałam, myślałam o nim bez przerwy. 
Gdy przypominałam sobie, jaki jest, gdy wracałam do niego 
myślami, pracując nad książką, podając posiłki klientom, 
robiąc zakupy czy biorąc kąpiel, zawsze czułam to samo 
zaskoczenie, że mogłam zapomnieć o nim choćby na chwilę 
(na dłużej i tak było to niemożliwe, bo samo brzmienie jego 
imienia poruszało we mnie puls szczęścia, przybie-
272
273
rającą na sile falę, która zalewała cały organizm). Codziennie 
tkwiłam w obłoczku cudownej mgiełki, dzięki której nic nie 
mogło mnie zdenerwować, ani nieuprzejmy klient w re-
stauracji, ani przesuwająca się w żółwim tempie 
kolejka w banku, zirytowana bibliotekarka, strajk transportu 
miejskiego, upuszczenie wielkiego słoika z piklami w 
supermarkecie, ani nic innego. Widok dygoczących z zimna 
prostytutek, czekających na klientów na paskudnej ulicy, 
budził we mnie refleksje nad zmysłowym aspektem 
kontaktów międzyludzkich. Nieogolony, brudny żebrak, 
owinięty kocem, z nogami w plastikowych torbach zamiast 
butów przypominał mi o lekkości bytu. Zataczający się pijak 
wydawał mi się Bachusem w całej glorii. We wszystkim 
widziałam szczęście albo przynajmniej zapowiedź szczęścia. 
Uważałam, że taka jest naturalna, immanentna kondycja 
świata. Nawet oczywiste tragedie - śmierć mojej sąsiadki, 
starej Polki, która poślizgnęła się, złamała żebro i umarła we 
własnej łazience, zgodnie z oceną lekarza trzy dni po 
wypadku; śmierć siedmioletniej dziewczynki z Saskatchewan, 
która zgubiła się w drodze do domu, bo poszła na skróty; z 
determinacją poszukiwali jej żołnierze i setki ochotników, aż 
wreszcie wyłowili z bagna rozkładające się zwłoki; zdjęcia 
ofiar głodu w Afryce, szczególnie dziecka składającego się z 
obciągniętych skórą kości, trzymanego w ramionach przez 
równie słabą matkę, na tle pustynnego krajobrazu; wiado-
mość o wielkiej katastrofie samolotowej, czyli coś, co po-
winno wstrząsnąć mną bardziej niż cokolwiek innego - bu-
dziły tylko zdumienie i szybko blakły w moim umyśle. Je-
dynie w świecie powieści pozwalałam zaistnieć cierpieniu i 
rozpaczy, tylko tam potrafiłam je dostrzec. Ponieważ cały 
czas byłam w znakomitym nastroju, spokojna i pewna siebie, 
pracowałam jak szatan.
- Kiedyś widziałem wypadek - powiedział Tito. - Nikomu 
nic się nie stało, ucierpiały wyłącznie samochody. Zderzyły 
się dwie ciężarówki. Jedna była wozem pocztowym, więc na 
ulicę wysypały się płócienne torby z listami. Dzień był 
wietrzny i nagle wjechałem w tornado listów. Nie za-
trzymałem się, bo akurat miałem kurs. Parę godzin później 
zaczął padać deszcz. Włączyłem wycieraczki i wtedy zoba-
czyłem, że pod jedną z nich utkwił list. Chwilę patrzyłem na 
przesuwającą się w tę i z powrotem po szybie kopertę. 
Ręcznie wypisany adres zaczął się rozmazywać. Zatrzymałem 
się i wyjąłem list. Adres był już ledwo czytelny. Przepisałem 
go starannie, podjechałem na najbliższą pocztę i wyjaśniłem, 
co się stało. Mężczyzna za ladą wziął ode mnie kopertę i 
wrzucił ją do pojemnika na pocztę. Przez parę następnych dni 
myślałem o tym liście i o dziwnej drodze, jaką przebył do 
adresata. Niedługo potem zacząłem dowiadywać się o pracę 
na poczcie.
-	Więc teraz pracujesz na poczcie...
-	Tak.
-	Jesteś listonoszem.
-	Dostarczycielem listów i przesyłek. Tak. To moja trze 
cia praca jako niewidzialnego.
-	Lubisz ją?
-	O, tak. W zimie oczywiście trochę mniej, ale lubię spę 
dzać dużo czasu na dworze i chodzić ulicami wcześnie 
rano, kiedy jest jeszcze cicho i spokojnie. Poza tym zwykle 
koło drugiej po południu jestem już wolny, a to jest bardzo 
przyjemne.
Tito był szeroki w ramionach i miał charakterystyczny 
sposób poruszania się, z lekkim pochyleniem do przodu, 
jakby zawsze zmagał się z niewidzialną wichurą; chodził 
mocnym, zdecydowanym krokiem, niczym wytyczający 
granice nowego terytorium Kolumb. Miał duży, zaokrąglony 
na końcu nos, genetycznie potargane włosy, jasnobrą-zowe 
oczy o pięknym, głębokim odcieniu, jasną skórę, na której źle 
wyglądałyby i wąsy, i broda, idealnie równe białe zęby i 
ducha, który ożywiał rysy, sprawiając, że twarz jaśniała 
inteligencją, ciepłą czujnością, bystrością i życiem. Mimo tego 
mój Tito był człowiekiem pełnym rezerwy. Nie przepadał za 
towarzystwem. Jedyna jego cecha, której nie bardzo potrafię 
oddać słowami, to jego słabe przystosowanie do przebywania 
z innymi ludźmi. Nie chodzi o to, że
274
275
nie potrafił zachować się w towarzystwie, nic z tych rzeczy. 
Chcę powiedzieć, że jego ostrożny sposób wysławiania się 
nie pasował do gwarnych, przerywanych okrzykami rozmów, 
przypominających najbardziej warkot karabinu 
maszynowego. Także osobowość Tita, jego aura i urok wy-
magały spotkań indywidualnych, oko w oko, nawet gesty 
przeznaczone były tylko dla jednej osoby. Mój Tito był wi-
downią złożoną z jednego widza (i moim jednoosobowym 
okręgiem wyborczym). Towarzyską wesołość zdradzał tylko 
wśród Węgrów, swoich rodaków.
-	Słyszałaś o tej sztuce, którą wystawiają dziś wieczo 
rem, pod tytułem Handlet?
-	Masz na myśli Hamleta? Dramat pióra sławnego wę 
gierskiego dramatopisarza Witgoma Szakespori?
-	Tak, sztukę sławnego węgierskiego dramatopisarza 
Witgoma Szakespori, ale w adaptacji teatru kukiełkowego. 
To może być dość ciekawe. Masz ochotę pójść?
-	Tak.
Gdybym miała wybrać jedno słowo, najtrafniej opisujące 
tę część życia, jaką spędziłam z Titem, byłoby to „tak".
Tamtego wieczoru, kiedy wybieraliśmy się na Handleta, 
na naszą pierwszą randkę, odkryłam radość i agonię ubierania 
się dla mężczyzny.
Gdy szliśmy zaśnieżonymi ulicami, wciąż lekko się po-
trącaliśmy. Gdyby jacyś naukowcy monitorowali nas za po-
mocą sprzętu termograficznego, każde dotknięcie sygnali-
zowane byłoby jasnym, wielobarwnym błyskiem stężonej 
energii.
Handlet był cudowny: Hamlet w adaptacji dwóch brytyj-
skich artystów-lalkarzy, którzy czterema dłońmi grali wszyst-
kich i wszystko na scenie wielkości telewizora. W scenie 
śmierci Ofelii opięta rękawiczką dłoń zeskoczyła ze sceny z 
cichym okrzykiem, a potem usłyszeliśmy ogłuszający plusk, 
zupełnie jakby słoń wpadł do basenu. Widzowie ryknęli 
śmiechem, lecz poza tym adaptacja była śmiertelnie poważna 
i oglądaliśmy ją z zapartym tchem. Lalkarze mieli niezwykle 
wyraziste głosy. Handlet, mikroskopijny książę
panii, był równie poruszający jak inni, których miałam okazję 
widzieć w różnych inscenizacjach. Czaszka Yoricka była 
wielkości naparstka, ale nikogo to nie śmieszyło.
Tamtego dnia spadł duży śnieg. Kiedy wyszliśmy po 
spektaklu, ciągle jeszcze padało, lecz tylko trochę. Wiatr 
ucichł. Duże, pulchne płatki osuwały się na nasze twarze lub 
tworzyły nowe warstwy białego dywanu. Szliśmy ulicą, która 
nie została jeszcze odśnieżona. Śnieg sięgał nam prawie do 
kolan, ale był lekki jak puch i lśniący; wytłumił miejski gwar, 
więc słyszeliśmy tylko swoje głosy. Zdawałam sobie sprawę z 
narastającego we mnie podniecenia. Dałabym głowę, że śnieg 
to nie śnieg, lecz złoty pył, uliczne latarnie to nie latarnie, 
tylko połyskujące w ciemności diamentowe tiary, a każda 
barwa to cenny klejnot. Tito zaproponował, żebyśmy poszli 
na kawę. Jeszcze więcej klejnotów. Miłość jest pewną formą 
dzieciństwa, bo od nowa czyni nas zdolnymi do absolutnej 
fascynacji i prostej, głębokiej, niezachwianej wiary. Tito i ja 
dwie godziny rozmawialiśmy nad filiżankami z gorącą 
czekoladą, a potem poszliśmy dalej. Kiedy w końcu 
dotarliśmy pod mój dom, było już bardzo późno. Jeszcze 
chwilę staliśmy pod drzwiami. Postanowiliśmy poczekać, 
oboje czuliśmy, że tak będzie dobrze. Wymieniliśmy się 
numerami telefonów i adresami, i odsunęliśmy się od siebie.
- Cześć, Tito, do zobaczenia jutro...
Coś takiego przydarzyło mi się tylko dwa razy w życiu -na 
powierzchnię moich oczu wypłynęło tyle rybek, że prawie go 
nie widziałam. Całe ławice welonek, błazenków, złotych 
rybek, rybek tygrysich, rozgwiazd, gęsta chmura 
wodorostów, piękna kawalkada koników morskich.
Zamknęłam drzwi mieszkania i oparłam się o nie.
Dzisiaj znalazłam kogoś, kogo warto kochać. Dzisiaj zna-
lazłam kogoś, kogo warto kochać. Dzisiaj znalazłam kogoś, 
kogo warto kochać.
Perspektywa, którą te słowa otwierały przed moimi 
oczami wydawała się nieskończona. Nie była to obietnica, 
nadzieja czy złudzenie, lecz prosta, zdecydowana pewność.
276
277
Nigdy się w niej nie zachwiałam, nigdy jej nie straciłam 
Nie opowiadajcie mi o niszczących efektach przyzwyczaje-
nia, czy o tym, że pewnego ranka można się obudzić i po_ 
czuć, że leżący obok człowiek jest kimś zupełnie obcym. Nie 
wierzę w to, nigdy tego nie doświadczyłam. Byłam z 
Titem mniej więcej trzy lata. Kiedyś, już później, policzyłam 
nasze wspólne dni i okazało się, że było ich 1001, zaraz 
jednak zmieniłam jednostkę miary z dni na noce, potem zaś, 
ponieważ dni są równie ważne jak noce, na dni i noce, co 
dało 2002 dni i nocy. Ale przecież wczesne poranki także są 
wyjątkowe, nie mówiąc już o popołudniach, więc ostatecznie 
otrzymałam sumę 4004 dni, nocy, wczesnych poranków i 
popołudni. Następnie powiększyłam zestaw jednostek i potem 
już stale go rozbudowywałam, w nieskończoność, która nigdy 
się nie skurczyła, ani na chwilę od tamtej nocy, kiedy 
oparłam głowę o drzwi mieszkania i powiedziałam sobie, że 
właśnie znalazłam kogoś, kogo warto kochać.
-	Dlaczego przeprowadziłeś się do Montrealu?
-	Z powodu matki. Ponownie wyszła za mąż za człowie 
ka, który mieszkał w Montrealu. Zoltan Radnoti, emeryto 
wany elektryk. Jest bardzo miły, sama zobaczysz. Często 
przyjeżdżałem do matki i podobało mi się tu, 
polubiłem 
zwłaszcza europejską atmosferę Montrealu. To było szaleń 
stwo. Po latach studiowania i czytania wreszcie osiągnąłem 
pełną płynność w angielskim i nagle przeprowadzam 
się 
do Quebecu... Na dodatek był to rok 1980, rok referendum, 
i wydawało się, że wszyscy anglofoni wynoszą się z tej pro 
wincji. Czasami mam wrażenie, że całe życie upłynęło mi 
na uczęszczaniu na kursy językowe...
Z francuskim radził sobie zupełnie nieźle. Potrafił poradzić 
sobie w każdej sytuaq'i, związanej z dostarczaniem listów, 
porozumieć się w restauracji i sklepie, i nie gubił się w 
dialogach francuskich filmów bez napisów, lecz szybki 
francuski Quebecu sprawiał mu problemy. Jeżeli węgierskim 
posługiwał się jak gołymi dłońmi, angielskim jak dłońmi w 
dobrze dopasowanych, znoszonych skórzanych
278
rękawiczkach, słowackim jak w mitenkach, niemieckim i ro-
syjskim jak nożem i widelcem, to można powiedzieć, że 
francuskim władał jak chińskimi pałeczkami.
Ten pierwszy raz zdarzył się u mnie. Tito rozpiął moją 
koszulową bluzkę. Z powagą i delikatnie najpierw wyciągnął 
brzeg zza paska spodni, a potem zajął się guziczkami, 
posuwając się z północy na południe, z łagodnym wschod-
nio-zachodnim rozchyleniem po każdym etapie. Czułam 
całkowity spokój, jakbym znajdowała się w stanie idealnej 
równowagi, każdy z moich zmysłów był maksymalnie wy-
ostrzony. W podobny sposób wyswobodził mnie ze skarpe-
tek, spodni, biustonosza i majtek. Moja skóra z podwójną siłą 
odbierała każdy dotyk, pocałunek, oddech. Kiedy 
przywarliśmy do siebie, poczułam leciutkie wibrowanie, 
łaskotanie w pochwie. Było to słodkie opętanie. Obnażyłam 
jego pierś w trochę bardziej szorstki sposób. Padliśmy na 
łóżko i Tito zaczął mnie pieścić ustami. Przeżyłam potężny, 
nieznośnie silny orgazm. Pociągnęłam go wyżej, ułożyłam na 
plecach i uklękłam nad nim, powoli zamykając go w sobie, 
jak najgłębiej, w samym centrum, tam, skąd nie chciałam go 
wypuścić, już nigdy, nawet gdy wytrysnął i za-mamrotał coś 
po węgiersku. Zasnęliśmy i obudziliśmy się w przejrzystym 
białym świetle pochmurnego zimowego dnia.
W ogóle nie myślałam o płodności. Kilka dni wcześniej 
skończyła mi się miesiączka. Tito przeprosił mnie, że nie 
zaproponował zabezpieczenia, ale ja tylko machnęłam ręką i 
lekko uniosłam brwi, zupełnie jakby ta kwestia nas nie do-
tyczyła, chociaż jego sperma była pełna nasienia, mocna, 
esencjonalna. Miałam szczęście i wtedy, za pierwszym ra-
zem, i wiele razy później, kiedy zaczęłam brać pigułki, lecz 
dość często o nich zapominałam i ogólnie rzecz biorąc, 
przyjmowałam je średnio regularnie. Ale za każdym razem 
był tylko zwyczajny ból i skurcz macicy, która decydowała, 
że dziecka na razie nie będzie, więc jeszcze nie czas kupować 
tapetę do dziecięcego pokoju.
Dziś gorzko tego żałuję, ale nawet wtedy czułam czasa-
279
mi zaskakująco dwuznaczną pustkę. Po całym dniu niespo-
kojnych, męczących myśli: „Tak jest, będziesz miała dziecko, 
zmarnowałaś sobie życie, dziewczyno", krew wypływała ze 
mnie z siłą małego wodospadu i oddychałam z ulgą. 
„Jestem uratowana", myślałam, lecz zawsze towarzyszył mi 
wtedy cień smutku. Znowu unicestwiłaś płodność, szeptała 
jakaś część mojego umysłu. Znowu nie dotknęłaś życia w 
całej jego pełni. A gdybyś tak zdobyła się na odwagę? Co by 
było, gdybyś nie stchórzyła? Jednak zawsze miałam 
szczęście, jak już mówiłam. Kiedy moje szczęście wreszcie 
się wyczerpało, było już za późno.
W ciągu następnych tygodni i miesięcy 
odkrywaliśmy i badaliśmy nasze terytoria. Jego dzielnicę, 
moją dzielnicę. Jego przyjaciół, moich przyjaciół. Jego łóżko, 
moje łóżko.
Spędziłam wiele godzin w 
towarzystwie języka 
węgierskiego. Poznałam 
panią Radnoti, kiedyś panią 
Imilac, która szybko stała się 
dla mnie Judit. Matka Tita 
przyjęła mnie jak własną 
córkę. Była ciepłą, 
tolerancyjną kobietą, lubiła 
się uśmiechać, Tito był do 
niej podobny. Miała 
pojedyncze, szerokie pasmo 
siwych włosów, które 
doskonale pasowało do jej 
naturalnej elegancji. Jej 
angielski był odrobinę 
chwiejny, po francusku nie 
mówiła w ogóle, gdyż zawsze 
poruszała się w granicach 
węgierskiej społeczności, 
nawet po dwudziestu latach, 
jakie spędziła w Kanadzie. 
Kiedy
rozmawiała z synem, słuchałam ich głosów. Ponieważ nie 
rozumiałam ani słowa, przysłuchiwałam się emocjom. 
Traktowali się z wielkim szacunkiem i czułością. Nigdy sobie 
nie przerywali. Nie ulegało wątpliwości, że matka ufa synowi, 
a syn matce. Pan Radnoti -„Zlituj się, mów mi po imieniu, 
Zoltan, bo czuję się jak starzec, a mam dopiero sześćdziesiąt 
cztery lata! - rzeczywiście okazał się bardzo sympatyczny. 
Był zabawnym, skromnym człowiekiem i zawsze umiał 
rozśmieszyć żonę, z czego najwyraźniej był bardzo dumny.
Poznałam także innych Węgrów, z różnych środowisk i w 
różnym wieku. Im młodsze pokolenie, tym lepszy francuski i 
angielski, ale kiedy spotykali się w grupie, obowiązkowo 
mówili po węgiersku. Pamiętam, że mnie też wydawało się 
nie do pomyślenia, aby rozmawiać z rodzicami po angielsku. 
Nasz związek oparty był na francuskim. Porozumiewanie się
280
281
282
w 
innym 
języku 
całkowi
cie by 
go 
wynatur
zyło, i 
podobni
e było z 
tymi 
Kanady
jczyka
mi 
węgiers
kiego 
pochod
zenia. 
Tito 
martwił 
się, że 
śmiertel
nie się 
nudzę 
na 
takich 
przyjęci
ach, ale 
za 
każdym 
razem 
zapewni
ałam 
go, że 
to 
niepraw
da, i 
mówiła
m 
szczerz
e. 
Przeby
wanie w 
pokoju 
pełnym 
Węgró
w było 
jak 
wypraw
a za 
granicę, 
jak 
niewym
agająca 
ruchu 
forma 
podróżo
wania, 
bo 
język 
węgiers
ki jest 
wyjątko
wo 
niezroz
umiały. 
Wpędza 
człowie
ka w 
zasadzk
ę, 
oszukuj
ąc 
znajom
ym 
łaciński
m 
alfabete
m oraz 
normaln
ym 
strojem 
i stylem 
bycia 
Węgró
w, a 
potem 
nagle 
wybuch
a i już 
czujesz 
się jak 
w 
Chinach
. 
Tarczy 
braku 
zrozumi
enia nie 
przenik
nie 
nawet 
jeden 
morfem
, nic, po 
prostu 
nic. 
Kiedy 
pierwsz
y raz 
usłyszał
am, jak 
Tito 
mówi w 
swoim 
ojczysty
m 
języku, 
potoczy
ście i z 
wyraźn
ą 
przyjem
nością, 
szczęka 
opadła 
mi do 
kolan, 
jak mu 
później 
powiedz
iałam. 
Przed 
moimi 
oczami 
pojawił 
się 
zupełnie
nowy 
Tito. Z 
innym 
uśmiech
em, 
innym 
tonem 
głosu, 
innymi 
gestami 
i innym 
wyraze
m 
twarzy. 
Nie 
byłam 
pewna, 
czy 
znam 
tego 
Tita. 
Musiała
m lekko 
trącić 
go 
palcem 
w ramię 
i 
zapytać: 
„Tito, 
czy to 
ty?". 
Parskną
ł 
śmieche
m. 
„Oczyw
iście!". 
Znowu 
był 
moim 
Titem, 
a ja 
miałam 
jeszcze 
jedną 
pieczątk
ę z wizą 
w 
paszpor
cie. 
Nawet 
po 
trzech 
latach 
wciąż 
nie 
mogłam 
wyjść z 
podziw
u, 
słuchają
c, jak 
płynnie 
porozu
miewa 
się tą 
cudown
ą, 
niezwyk
łą 
chińszc
zyzną.
Kied
y nie 
miałam 
ochoty 
na 
podróże
, 
zamykał
am uszy 
i 
węgiers
ki 
stawał 
się 
kojący
m 
szumem 
fal, na 
ich tle 
moje 
myśli 
mogły 
swobod
nie 
żeglowa
ć. Tak 
czy 
inaczej, 
niezależ
nie od 
tego, 
czy 
latałam 
za 
darmo 
liniami 
Malev, 
czy 
siedziała
m na 
brzegu, 
nigdy 
nie 
byłam 
sama 
zbyt 
długo. 
Ten czy 
inny 
Węgier 
zawsze 
wyrywa
ł mnie z 
zamyśle
nia 
zrozumi
ałymi 
słowami
. Starsi 
polubili 
mnie od 
razu. 
Pamięta
m Imre, 
niziutkie
go 
staruszk
a o 
oczach 
głęboko
283
T
wychodzić z mojego 
powodu.
I znowu zanurzałam się w 
falach węgierskiego -
mówionego, krzyczanego, 
roześmianego, szeptanego.
Noce od samego początku spędzaliśmy razem, było to dla 
nas zupełnie oczywiste. Noc bez Tita była nocą w zimnym 
łóżku. Nawet we śnie nasze ciała nie znosiły oddalenia. 
Każde z nas zasypiało w swojej własnej kuli przestrzeni 
(Morfeusz to sprytny myśliwy, który poluje tylko na samotne 
ofiary), lecz chyba się nie zdarzyło, aby w nocy któreś nie 
wyłamało się ze swojego pola. Rano nieodmiennie budziliśmy 
się przytuleni przynajmniej w jednym punkcie, nogą, ręką lub 
ramieniem, najczęściej jednak ja leżałam w ramionach Tita 
albo wtulona w jego plecy, zupełnie jakby nasze ciała były 
zawziętymi plotkarami, które nawet w nocy muszą ze 
sobą gadać.
To z nas, które znajdowało się bliżej punktu, po którego 
przekroczeniu nie panuje się już nad sennością, z wysiłkiem 
mamrotało: „Dobranoc", i całowało drugie, tylko odrobinę 
bardziej przytomne. Dopiero po „dobranoc" z poca-junkiem 
pozwalaliśmy sobie zapaść w sen. Ten rytuał zwiastował 
oficjalny koniec dnia.
Tito mieszkał w dzielnicy Park Extension, trochę dalej na 
północ, więc kiedy robiliśmy coś w centrum miasta, zwykle 
nocowaliśmy u mnie. Weekendy i spokojne wieczory spę-
dzaliśmy u niego. Jego mieszkanie było większe i lepiej 
umeblowane niż moje.
Miałam teraz napięty plan dnia, z którym jakoś musiałam 
sobie poradzić. Było w nim miejsce na Czas Pracy Niewolni-
czej, Czas Pracy nad Powieścią, Czas na Różne Rzeczy i 
Czas Tita. Musiałam nieźle się nagimnastykowac, żeby 
pomieścić te wszystkie punkty w mało elastycznych ramach 
dnia. Dostosowałam się do wewnętrznego budzika Tita. Mój 
ukochany musiał być na poczcie o szóstej rano, żeby odebrać 
swoją porcję przesyłek, więc zwykle budziłam się 
razem z nim o piątej. Brzmi to okropnie, ale to naprawdę 
kwestia przyzwyczajenia. Jestem wdzięczna Titowi za 
wszystkie wschody słońca, jakie mogłam obejrzeć, poza tym, 
po południu mogliśmy sobie pozwalać na cudowne wspólne 
drzemki. Rano zwykle pracowałam nad powieścią, potem 
szłam do restauraq'i, koło drugiej spotykałam się z Titem i 
ucinaliśmy sobie krótką drzemkę, a wieczorami albo znowu 
pracowałam nad powieścią, albo wybieraliśmy się 
gdzieś razem, w zależności od nastroju. Jeżeli miałam ranną 
lub wieczorną zmianę, plan dnia ulegał pewnym zmianom. 
Przed dziesiątą wieczorem najczęściej byliśmy już w łóżku.
To paradoksalne, ale im mniej miałam czasu, tym mniej o 
tym myślałam. W rezultacie godziny spędzane z Titem mijały 
jak sekundy. Nie zawsze pamiętam kolejność wydarzeń. W 
mojej pamięci czas przeszły i teraźniejszy nie są miarą 
kolejności zdarzeń, lecz ich wagi emocjonalnej. To, czego nie 
potrafię zapomnieć, trwa i powtarza się w czasie 
teraźniejszym.
284
285
T
SCENA NUMER 67: Powoli wędruję w kierunku przy-
tomności, wyczuwając, że na brzegu czeka ktoś, kto przy-
wołuje mnie z mojej błękitnej głębiny. Niechętnie wyłaniam 
się na powierzchnię i powoli unoszę jedną powiekę. 
Tito i jego dwoje szeroko otwartych oczu znajdują się w od-
ległości kilku centymetrów od mojej twarzy, jakżeby ina-
czej... Zdejmuje dwa pasma brunatnych wodorostów z moich 
policzków i rzuca je na poduszkę.
-	Obudziłaś się? - pyta.
Kategorycznie odmawiam odpowiedzi i zamykam swoją 
ostrygowatą powiekę. Wracam do pracy przy produkcji 
perłowych snów. Wiem, że jest sobota, więc nie musimy 
wstawać.
Leżę na boku, zwrócona twarzą do niego. Kołdra się unosi 
- Tito patrzy na mnie. Czuję, jak badawczy palec wspina się 
po zboczu mojego uda, zdobywa szczyt biodra, ześlizguje się 
na przełęcz talii i po mostku żeber dociera do piersi, gdzie 
przyłącza się do niego jeszcze czterech alpinistów. Potem 
samotny palec wędruje na południe, odpoczywa na moim 
brzuchu i bierze kąpiel w basenie pępka, aby zaraz ruszyć 
dalej, aż do linii włosów łonowych. Leciutko drażni tę linię. 
Cholerne piersi zdradzają moje podniecenie, sutki twardnieją.
-	Chyba nie zdajesz sobie sprawy, że jest już pierwsza 
po południu - mówi Tito.
-	Co takiego? - jęczę.
Daję się nabrać, z kolosalnym wysiłkiem przewracam się 
na brzuch i zerkam na budzik. Opadam na poduszkę.
-	Szósta trzydzieści rano... - mruczę. - Odwróciłeś zega 
rek do góry nogami...
-	Och, przepraszam...
Leżę na plecach. Tito przysuwa się, wpasowuje we mnie.
-	W nocy szalała burza piaskowa - mówi. 
Delikatnie pociera kąciki moich oczu, usuwając z nich
ziarnka piasku. Jego ręka, tym razem cały zespół wesołych 
palców, znowu wyrusza na ekspedycję badawczą po moim 
ciele. Wyciągam rękę i chwytam jego wzwiedziony penis.
-	Et tu, Brute? - wzdycham.
Tito śmieje się cicho. Patrzę na niego zmęczonymi, za-
spanymi, nieprzytomnymi z miłości oczami i przeciągam się. 
Wtula twarz w moją szyję i całuje mnie żarłocznie. Zbliża 
usta do mojego ucha. Eksplodującym szeptem, gorącym i 
wilgotnym, składa mi niemoralną propozyqę. Śmieję się i 
kiwam głową. Jego głowa znika pod kołdrą.
Wtedy noc odchodzi i wstaje słońce.
SCENA NUMER 15: Spacerujemy. Jest pogodny wiosen-
ny dzień. Na ścieżce pojawia się mężczyzna, prowadzi na 
smyczy psa, dużego, głucho posapującego buldoga o krót-
kich, krzywych przednich nogach, bez szyi, z płaskim py-
skiem i potwornie zniekształconym zgryzem. Zanoszę się 
chichotem i podchodzę do psa. Oczy wychodzą mu z orbit z 
rozkoszy, kiedy schylam się i zaczynam gładzić jego nie-
zliczone fałdy skóry. Właściciel łaskawie pozwala na piesz-
czoty, którymi obsypuję psa, na pewno jest do tego przy-
zwyczajony. Olbrzymia, pękata klatka piersiowa zwierzęcia 
komicznie kontrastuje z malutkim zadkiem. Dziwię się, że 
pies nie przewraca się na pysk, kiedy jego tylne nogi go-
rączkowo drobią po chodniku.
-	Co za szkarada! - mówi Tito, kiedy odchodzimy. - Nie 
mogę uwierzyć, że ci się podobał...
Spoglądam na niego i wybucham śmiechem.
-	O co chodzi? - pyta.
-	Wiesz, myślałam o fiutach...
-	Nie rozumiem!
-	Chcę powiedzieć, że właściwie penis jest strasznie 
brzydki, prawda? - mówię, krztusząc się ze śmiechu. - Kie 
dy jest chłodny i skulony, wygląda jak stary W.H. Auden, 
a kiedy jest rozgrzany, śmiesznie podskakuje i tańczy, i jest 
tak napięty i poważny, jakby lada chwila miał wybuchnąć 
płaczem. A moszna, to jest dopiero dziwo! Pomyśleć, że coś 
tak istotnego dla kontynuacji gatunku, w 50 procentach od 
powiedzialnego za sukces, zwisa w postaci niewielkiego, 
bezbronnego skórzanego worka... Jedno kłapnięcie zębami, 
jeden zamach uzbrojoną w ostre pazury łapą i koniec, po
286
287
T
wszystkim. Na dodatek moszna znajduje się akurat na takiej 
wysokości, że może do niej sięgnąć przeciętnej wielkości 
zwierzę - pies, lew, tygrys... Nie wydaje ci się, że powinna 
być lepiej chroniona, na przykład kośćmi, jak u kobiet? 
Wejście do naszego ciała jest dyskretnie, elegancko osłonięte, 
nic nie zwisa nam na zewnątrz, naszych organów płciowych 
nie da się przyciąć drzwiami wagonu metra, nad nimi 
widnieje zgrabny trójkąt włosów, zupełnie jak znak drogowy, 
gdyby ktoś zgubił drogę - po prostu ideał. Penis nie miał 
dobrego projektanta, co to, to nie... Jednocześnie fiutki są tak 
żałosne i bezbronne, że mają w sobie coś wzruszającego. 
Trzeba je dobrze traktować, nawet wbrew sobie, rozumiesz, 
o co mi chodzi? Myślałam o tym wszystkim, kiedy... - znowu 
zanoszę się śmiechem - ...kiedy pojawił się ten pies i to mnie 
dobiło. Kutas na krzywych nóżkach, z tymi niezliczonymi 
fałdami napletka...
Zginam się wpół, brzuch boli mnie ze śmiechu. Tito patrzy 
na mnie i udaje, że czuje się głęboko urażony.
SCENA NUMER 193: Dostaję list od Joego i dowiaduję 
się, że on i Egon są zakażeni wirusem HIV, ale wszystko u 
nich w porządku (nie wiem, czy dotyczy to stanu emocjo-
nalnego, czy fizycznego). Oblewam łzami przód koszuli Tita.
SCENA NUMER 125: Mój gwiazdkowy prezent.
SCENA NUMER 242: Wycieczka rowerowa za miasto w 
upalny dzień. W cieniu drzewa Tito wsuwa dłonie pod moją 
koszulkę i ujmuje piersi. Mówi, że są tak chłodne jak jogurt.
-	Jak to jest, mieć piersi? - pyta.
-	Tak, jakby zawsze miało się dwóch małych ciepłych to 
warzyszy - odpowiadam.
SCENA NUMER 1: - Nie wyobrażam sobie, jak można 
spać z mężczyzną.
Właśnie obejrzeliśmy film w kinie studyjnym. Uwaga Tita 
nie jest związana z treścią filmu, ale z siedzącą dwa rzędy 
przed nami parą. Kiedy zapalają się światła, młody męż-
czyzna odwraca się i całuje swojego chłopaka w usta. Jest to
szybki i cichy, lecz namiętny pocałunek, z lekkim porusze-
niem głowy i zamkniętymi oczami. Gdy znowu się odwraca, 
nasze oczy się spotykają. Jest szczęśliwy, zakochany. W 
głosie Tita nie ma ani odrobiny potępienia.
-	Naprawdę? - uśmiecham się. - Nie potrafisz sobie wy 
obrazić, jak można pieprzyć mężczyznę? Ssać go? Całować?
-	Nie. Chyba nigdy w życiu nie miałem żadnej homo- 
seksualnej myśli.
Śmieję się i biorę go pod ramię. Wychodzimy.
SCENA NUMER 186: Robimy sobie jednodniowy wypad 
do Ottawy. Jedziemy warkoczącą niczym kosiarka do trawy 
ładą Tita, żeby zobaczyć nową Galerię Narodową. To piękne 
muzeum, i sam budynek, i ekspozycja. Spędzamy w Ottawie 
wspaniały dzień.
SCENA NUMER 54: - Jak to, nie lubisz ostrej musztardy?
-	Nie przepadam za nią.
-	Myślałam, że ją uwielbiasz.
-	Nie.
-	Więc dlaczego jesz?
-	Bo ty ją kupujesz.
-	Ale Danny powiedziała mi, że uwielbiasz ostrą musz 
tardę!
-	Skąd Danny mogłaby o tym wiedzieć?
-	Naprawdę chcesz powiedzieć, że nie lubisz 
ostrej 
musztardy?
-	Naprawdę.
SCENA NUMER 118: Znowu krzywo zapiął palto... Cza-
sami się zastanawiam, gdzie ten człowiek ma głowę... Pod-
chodzę, rozpinam guziki palta i zapinam je jak należy.
-	No, teraz dobrze...
Patrzy na mnie z cieniem uśmiechu na ustach.
-	Traktujesz mnie jak dziesięciolatka, wiesz o tym?
-	Jak dziesięciolatka? Pochlebiasz sobie, raczej jak sied- 
miolatka!
W archiwum mojej pamięci spoczywają tysiące, setki ty-
sięcy taśm z takimi scenami. Wszystkie sprawiają mi nie-
znośny ból.
288
289
T
Zamieszkaliśmy razem po paru miesiącach, latem 1986 
roku. Dokładnie 1 lipca, tego dnia, kiedy większość umów
0	wynajem wygasa i wymaga odnowienia, kiedy większość 
romansów i związków współlokatorskich oficjalnie zaczy 
na się lub kończy, i całe miasto nagle się 
przeprowadza. 
Zwolniłam dziurę, którą tak lubiłam, i przeniosłam się do 
mieszkania Tita, znajdującego się w barwnej, trochę zanie 
dbanej, cieszącej się może nie najlepszą opinią dzielnicy 
Park Extension. Nauczyłam się ją kochać, może 
dlatego, 
że sąsiedzi zawsze zachowywali się jak dobrzy 
znajomi
1	zagadywali do siebie z balkonów, a Grecy, Hindusi, Lan- 
kijczycy, Włosi, Afrykanie i oczywiście Węgrzy, nie zapo 
minajmy o Węgrach, żyli obok Kanadyjczyków innego po 
chodzenia, ciężko pracowali i starali się być porządnymi 
obywatelami.
Wynajęłam pokój w moim starym domu, z przeznacze-
niem na pracownię. Chciałam mieć jakąś przestrzeń poza 
domem, miejsce, gdzie mogłabym pracować, tylko pracować. 
Budynek znajdował się w pobliżu restauracji Alaina i 
pocztowej trasy Tita, był to więc dogodny punkt, z którego 
mogłam biec na spotkanie lub do pracy.
Leo, dozorca i taksówkarz ze skłonnością do powodowania 
wypadków, pokazał mi studio, z którego wynajęciem zawsze 
miał pewne trudności. Przez półtora roku stało puste. Było to 
pudełko z oknem wychodzącym na schody przeciwpożarowe, 
do mieszkania nora, ale dla mojej wyobraźni właściwe 
miejsce, by mogła rozwinąć skrzydła. Znajdowało się piętro 
wyżej niż moje dawne mieszkanie, ale w przeciwnym końcu 
budynku. Kuchni praktycznie nie było, lodówki też nie, ale 
był piecyk gazowy i łazienka z małą wanną. Wytargowałam 
czynsz w wysokości 125 dolarów miesięcznie i razem z Titem 
pomalowaliśmy ściany farbą, za którą zapłacił właściciel 
domu. Postanowiłam nie instalować tam telefonu, żeby mieć 
kompletny spokój; i ogrzewałam pokój gazem, ponieważ 
elektryczne ogrzewanie podłogowe okazało się droższe, tak 
więc było to najtańsze z możliwych miejsce do pracy, 
oczywiście, nie licząc ławki w parku. Był
to także mój własny pokój, do którego mogłam dotrzeć po 
krótkim spacerze, wyłącznie po to, by pracować.
Początkowo, kierując się purystyczną etyką pracy, nie 
chciałam wstawiać tam tapczanu, lecz kochanie się na biurku 
było niewygodne, poza tym wprowadzało zamęt w moich 
papierach, a na podłodze po prostu nie sposób się zdrzemnąć, 
dlatego szybko ustąpiłam i pracownia stała się pokojem do 
pracy i naszym wspólnym pokojem do drzemki.
Zimą często rozkręcałam piecyk do maksimum, bo niewiele 
rzeczy mniej sprzyja tworzeniu niż niska temperatura. 
Ponieważ ściany i sufit miały złociścieżółty kolor, to 
niezależnie od tego, jak zimno było na zewnątrz, zawsze 
miałam wrażenie, jakbym siedziała w samym środku sło-
necznej kuli.
Skończyłam pisać powieść. Była marna, do niczego. Mimo 
wszystko wysłałam ją do małego, „niekomercyjnego" 
wydawnictwa z nadzieją, że redaktor odpowiedzialny za 
ocenę dopatrzy się geniuszu tam, gdzie ja go nie widziałam. 
Nie dostałam odpowiedzi. Zdecydowałam się wystawić na 
próbę inne wydawnictwo, również małe. Po pięciu tygo-
dniach otrzymałam przesyłkę zwrotną z moją 
powieścią i listem, w którym wydawca dziękował za szansę 
przeczytania mojego utworu, co zrobił „z przyjemnością", 
oraz informował, że ma już całkowicie wypełniony plan 
wydawniczy na najbliższe dwa lata. Gruba gumka, którą 
ścisnęłam manuskrypt, wciąż zasłaniała tę samą linijkę tekstu 
co przed wysłaniem, a malutki kawałek różowego papieru, 
który wsunęłam między strony 20 i 21 niczym płatek róży 
między kartki miłosnego listu, wciąż tam tkwił.
Odpuszczałam sobie tę powieść stopniowo. Najpierw 
obiecywałam w duchu, że na pewno do niej wrócę i jeszcze 
nad nią popracuję, potem - że wybiorę pewne 
fragmenty i wykorzystam w nowej powieści, jeszcze później 
- że niektóre rozdziały przerobię na krótkie opowiadania, aż 
wreszcie powiedziałam sobie, że należy ją odłożyć na samo 
dno szuflady.
290
291
'
Tito ostrożnie zaglądał do mojej powieści, zupełnie jak 
złota rybka, która nieśmiało zapuszcza się na głębinę, gdzie 
żerują rekiny. Gdy pisałam, nie mówiłam, o czym jest po-
wieść, a kiedy skończyłam, nie dałam mu do przeczytania. 
Bałam się, że kiedy ją przeczyta, odkryje wszystkie moje 
tajemnice i stanę się dla niego boleśnie przejrzysta; obawiałam 
się też, że dojdzie do wniosku, iż to, co odkrył, jest bardzo 
przeciętne, i przestanie mnie kochać. Gdy w końcu 
pozwoliłam mu ją przeczytać, powiedział to, co chciałam 
usłyszeć: że powieść rzeczywiście nie jest tak dobra jak 
opowiadanie o sztucznych zębach czy o norweskim następcy 
tronu, chociaż posiada doskonałe fragmenty; że mam dopiero 
dwadzieścia trzy lata, więc jestem młoda, co wcale nie 
znaczy, że niedojrzała, dodał szybko, tylko że stoję dopiero 
na początku drogi twórczej, zresztą, czy jacyś pisarze 
zaczynali w tak młodym wieku? No, tak, Rimbaud, Mailer i 
kilku innych, ale oni szybko się wypalili, niektórzy częściowo, 
inni kompletnie. A ja mam przecież znacznie więcej 
pomysłów i teraz mogę zacząć coś nowego. I że naturalnie 
wciąż kocha mnie tak samo, co to w ogóle za pytanie.
Raz zalałam się łzami w jego ramionach i kilka razy w sa-
motności. Potem przestałam się przejmować.
Jak każdy związek, także i my mieliśmy chwile wycofania 
się, pewnego zdystansowania, ale takie rzeczy są najzupełniej 
normalne. Nie były to objawy wątpliwości czy zmęczenia, 
raczej stan zbliżony do krótkiej przerwy w pracy, jaką robi 
sobie malarz, żeby uważnie przyjrzeć się swojemu obrazowi, 
najlepiej z odległości, by po chwili znowu podejść do sztalug i 
malować dalej.
Czasami kładłam się do łóżka zmęczona i pusta w środku, 
zadowolona, że Tito mnie nie dotyka. Leżał spokojnie, może 
nawet już spał, bo powiedzieliśmy sobie „dobranoc". Jak 
gąbka wchłaniałam otaczającą mnie samotność. Kiedy miałam 
jej dosyć, gdy nasiąkłam nią do granic możliwości, 
przysuwałam się do niego i delikatnie brałam do ręki jego 
ciepły, uśpiony penis. Sztywniał lekko, lecz jego twarz
nie zmieniała wyrazu, a oddech nadal był głęboki i spokojny. 
Zasypiałam, trzymając go, zupełnie jakby to był pędzel, 
którym chciałabym namalować jakiś detal między nogami 
ukochanego.
Mój prezent gwiazdkowy zapakowany był w tekturowe 
pudełko z dziurkowanym wieczkiem. Pudełko sapało. We-
wnątrz siedział szczeniak, mały buldog w brązowo-białe łaty, 
słodki w swojej brzydocie. Krzyknęłam.
-	Kupiłem go od hodowcy z Sherbrooke - 
powiedział 
Tito. - Najpaskudniejszy z całego miotu, słowo daję. Jesz 
cze szczypta brzydoty i znaleźlibyśmy się w świecie science 
fiction...
Obcy podskoczył do mojej dłoni, pochrząkując jak świn-
ka. Nie mogłam przestać się uśmiechać. Od razu przyszło mi 
do głowy, jak go nazwać.
-	Listek Figowy... Takie nadamy mu imię.
-	Listek Figowy?
-	Tak, Listek Figowy. Chodź tutaj, Listek. 
Listek zsikał się na podłogę.
Kiedy pierwszy raz wyprowadziliśmy go na spacer, jakaś 
para przystanęła parę kroków dalej.
-	Co za słodki psiaczek! - odezwała się kobieta. 
Pochyliła się nad Listkiem. Ja także. Listek oszalał z ra 
dości. Mężczyzna przyglądał mu się obojętnie.
-	To bardzo miły pies - powiedział Tito. - Nie uwie 
rzyłby pan, jak bardzo człowiek przywiązuje się do buldo 
gów, zwłaszcza gdy trochę podrosną.
-	Och, z pewnością... - odparł uprzejmie mężczyzna. 
Listek zrobił furorę wśród Węgrów i wywołał eksplozję
chińszczyzny. Oderwał nawet Imre od jego zwykłego przed-
miotu skupienia.
Listek Figowy ruszał się tak dziwnie, jakby cały jego 
szkielet składał się z jednej kości. Niepokoiłam się, kiedy 
zbiegał po schodach. Rzadko schodził tak, jak większość 
psów, stawiając dwie nogi na jednym stopniu, dwie na na-
stępnym. Zwykle, jeżeli stopnie były dość szerokie, usta-
292
293
wiał się bokiem do pierwszego stopnia, jak krab, i zeskakiwał 
wszystkimi czterema nogami na niższy, co sprawiało 
wrażenie równie dramatyczne jak skok samobójcy. Bez-
piecznie wylądowawszy, skakał dalej, wciąż w ten sam roz-
paczliwy sposób. Robił to niewiarygodnie szybko, nawet na 
schodach kręconych. Nigdy nie zdarzył mu się przykry 
wypadek, ale ja zawsze się bałam, że źle oceni wysokość lub 
skoczy ze zbytnim rozmachem i w rezultacie na moich 
oczach stoczy się na dół, łamiąc swój nieszczęsny szkielecik 
na trzy czy cztery części.
Niestety, odważne podejście Listka do schodzenia ze 
schodów nie miało nic wspólnego z wchodzeniem na nie. 
Listek Figowy po prostu nie wchodził na schody. Nie ulegało 
wątpliwości, że schodzenie jest dla niego trudne, ale chyba 
doszedł do wniosku, że na świecie są schody, i tyle, nic nie da 
się na to poradzić. I oczywiście nie zawsze można po nich 
tylko schodzić, takie jest życie. Jednak Tito i ja popełniliśmy 
zasadniczy błąd wychowawczy, kiedy Listek był jeszcze mały 
i słodki - podnosiliśmy go zawsze, gdy na jego drodze znalazł 
się choćby jeden schodek. Listkowi weszło to w krew i nie 
dał się odzwyczaić, chociaż wielokrotnie próbowaliśmy 
przełamać tę blokadę, kiedy był duży i słodki. 
Stosowaliśmy rozmaite metody: zachętę słowną, zachętę 
materialną w postaci cudownie pachnących kawałków mięsa, 
dyndających nad schodkami, prośbę, groźbę, poklepywanie 
po głowie i zadku, i tak dalej. Czasami wpadałam w furię, 
wrzeszczałam: „WIĘC SIEDŹ TAM I ZDYCHAJ Z 
GŁODU, TY DURNA POKRAKO!", i obiecywałam sobie, 
że pod żadnym pozorem nie wniosę go na górę. W 
odpowiedzi Listek przystępował do partyzanckiej walki, 
stosując metodę sapania i pochrząkiwania. Nie wydawał 
głośnych dźwięków, ale emitował je non stop, dokładnie co 
sześć sekund (kiedyś sprawdziłam to z zegarkiem w ręku). 
Słychać je było w całym mieszkaniu, nawet w garderobie, a 
im były cichsze, tym bardziej mnie irytowały.
- Zjemy dzisiaj tego psa na kolację, najlepiej z sosem 
jabłkowym - mamrotałam do siebie i z jeszcze większą de-
terminacją zajmowałam się swoimi sprawami, usiłując nie 
słyszeć sapania i pochrząkiwania.
Ale oczywiście wcześniej czy później zmuszał mnie do 
kapitulacji, jak na dobrego partyzanta przystało. Zaczynałam 
myśleć o mojej sąsiadce, starej Polce, która także często 
czekała u stóp schodów. Zadawałam sobie pytanie, co właś-
ciwie ma zrobić stworzenie, które urodziło się bez stawów. 
Otwierałam drzwi i zerkałam w dół, a mój gniew topniał. 
Siedział tam w dole i patrzył na mnie, nieruchomy i cichy, 
pewnie bardzo zmarznięty, pewnie bardzo głodny. Ogarniały 
mnie wyrzuty sumienia. Schodziłam na dół, brałam go na 
ręce i wnosiłam na górę. Jadł łapczywie i głośno, jestem 
pewna, że wyłącznie po to, bym poczuła się jeszcze gorzej, a 
potem sadowił się u moich stóp, szczęśliwy, że znowu jest ze 
mną, tak jak ja byłam szczęśliwa, że znowu mam go przy 
sobie.
Mimo ekscentrycznego sposobu schodzenia ze schodów, 
Listek Figowy doskonale radził sobie z poruszaniem 
się po równym terenie. Był znakomitym piechurem. 
Montreal-czycy mieszkający w dzielnicy Plateau na zachód 
od ulicy St-Denis, między ulicami Roy i Rachel, być może 
pamiętają listonosza, który wyszedł ze stanu niewidzialności i 
wszędzie chodził z buldogiem. Kiedy jakiś pies miał czelność 
zaszczekać na Tita, Listek zanosił się pełnym 
oburzenia i wściekłości chrząkaniem, dopóki atakujący jego 
pana wróg nie umilkł lub nie uciekł.
Zaczęłam pisać nową powieść. Któregoś dnia rozlałam 
filiżankę herbaty na mój ukochany słownik wyrazów i 
zwrotów, New Rogefs Thesaurus ofEnglish Words and Phra-
ses, in Dictionary Form, Revised Edition, tani tomik w miękkich 
okładkach, który kupiłam na pierwszym roku studiów w Ellis, 
i tak bardzo już zniszczony. Machnęłam ręką i pomyślałam, 
że muszę kupić nowy.
Kilka dni później weszłam do pobliskiego antykwariatu, 
żeby obejrzeć dwa słowniki. Jeden, za siedemdziesiąt pięć 
centów, był dokładnie taki sam, jak ten, który zalałam her-
294
295
T
bata Irish Breakfast, drugi był grubszy i miał twarde okładki. 
Był to leksykon innego rodzaju, zupełnie mi nieznany. 
Zamiast wyrazów i ich synonimów podanych w porządku 
alfabetycznym, co zawsze wydawało mi się najbardziej lo-
giczne, wyrazy podzielone były na ponumerowane kategorie, 
a każda kończyła się listą z ponumerowanymi odnośnikami. 
Grupy wyrazów nie były uporządkowane alfabetycznie, lecz 
wyrazom towarzyszyły antonimy - Wzniesienie znajdowało 
się obok Depresji, Słuch obok Głuchoty, Nadzieja obok 
Beznadziei. Nie mogłam dopatrzyć się w tym słowniku 
żadnego przemyślanego porządku, wydawał mi się dość 
chaotyczny, w każdym razie na pierwszy rzut oka. Na końcu 
umieszczono indeks, najwyraźniej stanowiący punkt wejścia 
do labiryntu.
Zapytałam właściciela antykwariatu, co to za leksykon.
- Jest to starsze wydanie, w oryginalnym formacie. Wyrazy 
są pogrupowane w kategorie, których nazwy wyszukuje się w 
indeksie. Czasami trochę trudno z niego korzystać, ale 
posiada większy zasób słów niż ten mniejszy.
Kupiłam go, mogę więc powiedzieć, że geneza mojej po-
wieści kosztowała mnie osiem dolarów.
Przeczytałam wstęp do nowego-starego słownika Rogefs 
Thesaurus, w starszym wydaniu i oryginalnym formacie. Był 
to przedrukowany wstęp z pierwszego wydania Rogefs 
Thesaurus z 1852 roku, napisany przez niejakiego Pete-ra 
Marka Rogeta, w pogodnym i jakże wiktoriańskim angielskim 
stylu, ze zdaniami długimi jak rzeki z zakolami, z przecinkami 
jak śluzy i średnikami jak tamy, i z absolutną pewnością, że 
słownik przyda się potrzebującemu światu i przyczyni 
do lepszej przyszłości - spójrzcie, oto rybak w łódce, a 
tu rolnicy orzą pole, czyż przyszłość nie jest jasna i piękna? 
Na koniec Roget wyraża nadzieję, że jego wysiłki nie pójdą 
na marne i ułatwią komunikację między ludźmi, pomogą w 
stworzeniu uniwersalnego języka, a tym samym pokoju 
światowego, sprowadzając na świat „złoty wiek 
zjednoczenia i harmonii między wieloma narodami i 
rasami".
Wcześniej nigdy nie myślałam o słownikach. Były dla ninie 
użytecznym źródłem, i tyle. Nigdy nie zastanawiałam się nad 
wyborem słownika. Wiedziałam, że są tacy, którzy uznają 
tylko jakiś jeden, ich zdaniem, najlepszy słownik. A ogólnie 
rzecz biorąc, jest to jedynie narzędzie pracy, lista 
synonimów, wśród których każdy powinien znaleźć słowo,
0	które mu chodzi - tak uważałam. Nadzieja, że 
słownik 
może przyczynić się do budowania braterstwa między ludź 
mi, wydała mi się dość egzotyczna, nawet jeżeli wyrażono 
ją przed ponad stu laty.
Poszukałam biograficznej notki o Peterze Marku Roge-cie, 
pragnąc dowiedzieć się, kim był ten fantastyczny pedant.
Roget żył w epoce wiktoriańskiej i był jednym z tych 
Anglików, którzy wiedli wręcz nieprawdopodobnie pracowite 
życie. Urodził się w 1779 roku, umarł w 1869. Był 
lekarzem, założycielem londyńskiego szpitala dla ubo-
gich, w którym przez osiemnaście lat świadczył usługi 
medyczne gratis. Był także jednym z fundatorów Uniwer-
sytetu w Londynie, gdzie wykładał fizjologię i inne przed-
mioty, przewodniczącym komisji do badania jakości wody w 
stolicy, człowiekiem, który zakwestionował wykorzystanie 
Tamizy jednocześnie jako ścieku i źródła wody pitnej; 
członkiem Towarzystwa Królewskiego, któremu se-
kretarzował ponad dwadzieścia lat, a także Towarzystwa 
Medycznego i Chirurgicznego; współautorem Encyclopae-dii 
Britannica, Metropolitana, Ree's oraz encyklopedii medycyny 
popularnej; jednym z założycieli Towarzystwa Szerzenia 
Wiedzy Użytecznej; autorem pracy O fizjologii zwierząt i 
roślin z punktu widzenia teologii naturalnej, dwutomowego 
dzieła o frenologii i licznych artykułów publikowanych w 
różnych źródłach; wynalazcą specjalnego składanego 
wskaźnika; zapalonym szachistą, który publikował zadania 
szachowe w gazecie „The Illustrated London News"
1	zaprojektował pierwszą kieszonkową szachownicę.
A także - jakby tego wszystkiego nie było dosyć - autorem 
słownika, skarbca wiedzy i mądrości, skompilowanego
296
297
r
na podstawie innych słowników i encyklopedii, niemniej 
własnego, opatrzonego nazwiskiem i zapewniającego auto-
rowi nieśmiertelność w historii angielskiego językoznawstwa. 
Roget zajął się słownikiem, mając siedemdziesiąt jeden lat, a 
zmarł dwadzieścia lat później. John Lewis Roget przejął 
schedę po ojcu i objął patronat nad kolejnymi wydaniami 
leksykonu, później zaś to samo zadanie przypadło w udziale 
wnukowi Petera, Samuelowi Romilly Roge-towi.
Roget & Family, Altruiści, Sp. z o.o.
Odłożyłam słownik i zaśmiałam się cicho.
Tydzień później Peter Mark Roget - nawet jego imiona i 
nazwisko brzmią konkretnie i pogodnie - wciąż mnie prze-
śladował. Jego Towarzystwo Szerzenia Wiedzy Użytecznej 
przypomniało mi, drogą przeciwstawnego skojarzenia, con-
radowskiego Kurtza i jego hasło: „Wykończyć dzikusów!".
Wróciłam do słownika i zaczęłam się nad nim poważnie 
zastanawiać. Chociaż Roget wyraźnie mówi o tym we 
wstępie, dopiero wtedy uderzyło mnie to, co było oczywiste - 
że jego książka jest listą wyrazów i zwrotów pogrupowanych 
nie według pisowni, jak w zwyczajnych słownikach, ale 
według idei, jakie wyrażają. Aby sporządzić ten pierwszy 
rodzaj listy, potrzebny jest tylko alfabet, ale do ułożenia tej 
drugiej, według znaczenia, należy znaleźć odpowiednik 
alfabetu i Roget osiągnął ten cel. Tworząc ponad tysiąc 
kategorii, od (1) Egzystencja do (1042) Wierzenia religijne, 
naszkicował mapę wszechświata werbalnego, całościowy 
obraz idei, które potrafi wyrazić ludzki umysł. Niezależnie od 
jakości, namacalnej czy abstrakcyjnej (Kiełbasa czy Smutek), 
każdy wyraz pasował do jednej z kategorii Ro-geta. Język był 
dla niego miasteczkiem zamieszkałym przez tysiąc dużych 
rodzin, złożonych z wielu braci i sióstr -prawdziwych 
synonimów, oraz dalszych kuzynów i krewniaków.
Byłam zaskoczona. Ta książka, która wcześniej wydawała 
mi się tak bezbarwna i zwyczajna, nagle mnie zachwyciła. 
Uznałam, że dzieło Rogeta zasługuje na porównanie
z takim dziełem Boga jak wieża Babel, tyle że w odwrotnym 
porządku. Tam, gdzie On podzielił i wprowadził chaos, on 
sklasyfikował i połączył. Wysiłki Rogeta nie ograniczyły się 
do jednego języka. Proponował stworzenie „Leksykonu 
poliglotów", wielojęzycznego super-słownika (z angielskim i 
francuskim jako pierwszymi i najważniejszymi dwoma 
językami, „filarami ustawionymi naprzeciwko siebie") i chciał 
wykazać, że żaden język nie jest jednorodną, jednobarwną 
materią, lecz bliźniakiem, synonimem innego. Z tego 
braterstwa języków mógł wyłonić się międzynarodowy język, 
który zgodnie z nadziejami Rogeta miał doprowadzić do 
wspomnianego już ogólnoświatowego pokoju.
Ten nieograniczony, etnocentryczny optymizm musiał 
jednak rozbić się o brzegi rzeki Kongo, o ochrypły okrzyk 
Kurtza: „Zgroza! Zgroza!", ale i tak wizja Rogeta naprawdę 
mi zaimponowała, przede wszystkim jako wyraz wielkiej 
świeckiej szlachetności.
Wyobraziłam sobie, jak Roget obserwuje na ulicy jakąś 
parę, skręca między dwa szeregi domów, ogląda wystawę 
księgarni, spogląda na słońce i niebo, biegnie, patrząc na 
swoje stopy i śmiejąc się, jak wita się z żoną i dziećmi, siada 
przy biurku i zaczyna pisać, przez cały czas, w każdej chwili 
myśląc o synonimach.
Postanowiłam napisać powieść o Peterze Marku Rogecie i 
nadać jej tytuł Skarbiec języka. Jej akcja miała się dziać na 
tym samym statku, płynącym po Tamizie, co w Jądrze ciem-
ności, na „Nellie". Miała to być krótka powieść, historia wie-
czoru życia pogodnego, otwartego człowieka, przekonanego o 
jedności, całości życia.
Podróżowaliśmy. Byliśmy w Ekwadorze, Peru i Boliwii. W 
Indiach i Pakistanie. W Egipcie. W Nowym Jorku. Samo-
lotem, pociągiem, statkiem, autokarem, samochodem, pieszo. 
Sześć miesięcy, trzy miesiące, jeden miesiąc, jeden tydzień. 
Listka zawsze zostawialiśmy w węgierskiej szkole z 
internatem.
298
299
Ileż myśmy przeżyli! Widzieliśmy szlak Inków i powoli 
wspinaliśmy się na koronę Machu Picchu. Zmęczeni i 
szczęśliwi wędrowaliśmy dookoła niebiańskiego Nanga 
Parbat. O świcie obeszliśmy piramidę Cheopsa. Obejrzeliśmy 
wystawę Matisse'a w MOMA. Patrzyliśmy na krowy 
mieszkające w indyjskich miastach, miejskie przeżuwaczki, 
tak cyniczne i przebiegłe jak nowojorscy handlarze narko-
tyków. Na gigantyczne żółwie z Archipelagu Galapagos,
0	skorupach potężnych jak sklepienie Bazyliki św. Piotra
1	wyniosłych pyszczkach, podobnych do twarzy kardyna 
łów. Widzieliśmy życie kwitnące w indyjskich pociągach. 
W autobusach Ameryki Południowej. Na płynących po Nilu 
felukach. Wczesne poranki w Waranasi, w La Paz. Orga 
niczną zgniliznę, jaką jest Kalkuta i jaką jest Amazonka. 
Mury Sacsayhuaman. Pola Ladakh. Świątynię w Karnaku. 
Doskonale pamiętam nutę brzmiącą w głosie Tita, gdy za 
pytał: „Naprawdę sugerujesz, żebym zapisał się na 
kurs 
kolejnego języka? Poważnie?", kiedy zaczęłam wymieniać 
sposoby przygotowania się do podróży po krajach Amery 
ki Łacińskiej. I pamiętam, że pod koniec podróży jego hisz 
pański był prawie tak dobry jak mój.
Mam też garść drobnych wspomnień, króciutkich jak ob-
rócenie kalejdoskopu o milimetr, najwyżej dwa, pośpiesznych 
zerknięć na niewyczerpane bogactwa, a gdy do nich sięgam, 
czuję się jak Howard Carter w chwili, kiedy odpowiedział na 
pytanie lorda Carnarvona: „Tak, są tam niewyobrażalnie 
wspaniałe rzeczy".
Gdybym miała zapamiętać tylko jedno miejsce, zamknąć 
w skarbcu tylko jeden widok, to wybrałabym ten 
pokoik z pojedynczą gołą żarówką, smętnie zwisającą 
pod sufitem albo przerażający bezkres drogi z 
dramatycznym tłem, albo tamtą zieloną wioskę, przelotnie 
ujrzaną z okna pociągu, albo ten zakręt rzeki z kąpiącym się 
bawołem, albo tę koszmarnie zaniedbaną restaurację, 
gdzie podano nam upragnioną gorącą herbatę... Gdybyście 
zapytali mnie o jedno miejsce, które mogłabym nazwać 
najważniejszym we wszystkich naszych podróżach, 
gdybyście chcieli
wiedzieć, gdzie znajduje się El Dorado, powiedziałabym, że 
jest tam, gdzie znajdują je wszyscy wędrowcy - w środku 
niczego.
W jednej chwili, bez wahania wróciłabym w każde z 
miejsc, które dane nam było widzieć. Wróciłabym tam 
z moim starym niebieskim plecakiem i z Titem, moimi dru-
gimi oczami, drugą skórą, drugim pragnieniem.
Z czasem nauczyliśmy się przedstawiać się jako mąż 
i żona, przywdziewaliśmy tę tradycyjną szatę, aby ułatwić 
sobie życie tam, gdzie instytucja „mojej dziewczyny" i „mo-
jego chłopaka" nie jest dobrze widziana. Początkowo czułam 
się bardzo, bardzo dziwnie, mówiąc o Ticie jako o „moim 
mężu". Wydawało mi się to przeraźliwie staroświeckie. Po-
śpiesznie wyjaśniałam innym podróżnikom z naszej strefy 
świata i kultury, że tak naprawdę Tito nie jest moim mężem, 
a oni kiwali głowami. Potem zaczęło mi to przychodzić z 
coraz większą łatwością. Spodobało mi się, że nasz związek 
nadaje nam tytuły, pachniało to dojrzałością i trwałością. 
Kiedy już wiele razy nazwano mnie „seńorą Imilac", 
zaczęłam bawić się tym tytułem, z wielką przyjemnością 
oddając się jednej z najbardziej godnych pogardy praktyk. 
Zaczęłam dostrzegać w tej nazwie własną osobowość, ważną 
część tego, kim byłam.
Marzyliśmy, żeby następnym razem wybrać się do Chin i 
zwiedzić Niebiańskie Cesarstwo.
Na początku 1989 roku, dokładnie 18 stycznia, samolotem 
o 7.40 rano, Tito poleciał do Banff w Albercie. Na konferen-
cję dla dyrektorów, urzędników, sortowników, dostarczycieli 
poczty i kierowców, czyli całego przekroju hierarchii Poczty 
Kanadyjskiej z całego kraju, jako jeden z niewielu wy-
znaczonych listonoszy, prawdziwych szczęśliwców. Wybrał 
się raczej ze względu na Góry Skaliste, których nigdy 
wcześniej nie widział, niż na gadające głowy.
Miał tam spędzić tydzień.
Nosiłam w sercu tajemnicę, ale nic mu nie powiedziałam. 
Chciałam zaczekać do jego powrotu.
300
301
Już nigdy więcej go nie 
zobaczyłam.
Skończyłam poranną 
zmianę w restauracji i poszłam 
kupić parę T-Lzcuy do 
jedzenia. Stałam przed 
drzwiami mojej pracowni i 
szukałam klucza w kieszeni 
palta, przytrzymując nogami 
dwie pełne torby z 
supermarketu. Wielka burza 
śnieżna, która nawiedziła nas 
tego roku, już ucichła i dzień 
był zimny, jasny i słoneczny 
(zupełnie jak trzy lata 
wcześniej, kiedy Tito i ja 
zbliżyliśmy się do siebie, 
chociaż wtedy była noc, a 
teraz dzień, tuż przed trzecią 
po południu). Mówię o 
pogodzie tylko dlatego, że 
stanowiła doskonałe odbicie 
mojego nastroju - była 
słoneczna. Nie miało to nic 
wspólnego z miejscem, w 
którym się znajdowałam -na 
końcu długiego korytarza w 
kolorze wymiocin, bez okien, 
gdzie jedynym źródłem światła 
była zdychająca, nerwowo 
mrugająca żarówka. Nie 
pamiętam, o czym w tamtej 
chwili myślałam. Mój umysł 
nie był jeszcze tak czujny, jak 
stenotypistka z sali sądowej, 
nie było po temu żadnego
302
Tito
dziecko
powodu. Tęskniłam już za 
Titem, ale siedem dni bez 
niego oznaczało dużo czasu na 
pracę nad powieścią, a także 
radość ponownego spotkania 
po rozstaniu. Byłam prawie 
pewna, że jestem w ciąży. Od 
początku miesiąca ciągle 
zapominałam
0	pigułce. Myślę, że 
próbowałam zaplanować 
„wypadek", którego w głębi 
serca pragnęłam. Miesiączka 
spóźniała mi się już trzy dni, 
co było czymś niezwykłym 
w atomowym zegarze 
mojego cyklu. Miałam 
przeczucie, a pod 
nieobecność Tita zyskam 
całkowitą pewność. Ta 
perspektywa przerażała mnie
1	podniecała jak 
wspaniały 
prezent w wyjątkowo 
brzydkim opakowaniu. Nie 
nosiłam przy sobie 
tamponów. Pomyślałam 
sobie, że jeżeli nie jestem
w ciąży, to chcę przeżyć całą 
niewygodę krwawienia na 
ulicy lub podczas zmiany w 
restauracji. W odległym 
zakamarku mojego umysłu, na 
samym dnie szafy, 
spoczywała polisa 
ubezpieczeniowa. Fakt, że 
Tito i ja nie płaciliśmy 
składek, znajdował wyraz
Tito
Tito Tito Tito Tito
Tito 
Tito
Tito
Tito
Tito
dziecko
dziecko
dziecko
Tito
dziecko
dziecko
303
w żartach i uwagach na 
temat „dzieciątek Tita".
-	Cześć - powiedział. 
Szedł w moją stronę od
schodów.
-	Cześć - odparłam, 
wsuwając klucz w zamek 
i otwierając drzwi.
Był moim sąsiadem. Facet z 
wąsami jak u morsa. Przez 
trzy lata witaliśmy się 
skinieniem głowy, czasami 
zamienialiśmy nawet parę 
słów. Nie wiedziałam nawet, 
jak się nazywa.
-	Tutaj mieszkasz? - 
zagadnął.
Stał już obok mnie i 
zaglądał do środka.
-	Nie, tylko tu pracuję.
-	Mogę zobaczyć?
-	Jasne.
Przyszło mi do głowy, że 
zachowuje się trochę zbyt 
swobodnie, ale machnęłam 
ręką. Przechodził, coś go 
zaciekawiło, w końcu był 
moim sąsiadem. Nie 
zwróciłam uwagi, że zaczekał, 
aż wejdę do środka i dopiero 
wtedy sam przekroczył próg.
-	To malutkie mieszkanko 
- dodałam.
Rozejrzał się.
-	No, muszę brać się do
304
Tito	dziecko
roboty 
- 
powied
ziałam 
po 
jakiejś 
minuci
e. Nie 
porusz
ył się.
-
	D
o 
widzen
ia - 
rzuciła
m 
lekko, 
zagania
jąc go 
ruche
m 
dłoni 
do 
wyjści
a, 
traktuj
ąc jak 
niegrze
czne 
dzieck
o.
Spojrzał na mnie.
-
	R
ozbiera
j się - 
powied
ział i 
zamkn
ął 
drzwi.
Jego 
słowa 
w 
ogóle 
do 
mnie 
nie 
dotarły
. 
Byłam 
oszoło
miona. 
W 
jednej 
chwili 
zupełni
e 
zeszty
wniała
m.
-	Co takiego?
-	R
ozbiera
j się, 
mówię. 
Pokaż, 
co 
masz 
pod 
tymi 
ciucha
mi.
Wsz
ystko 
to stało 
się bez 
ostrzeż
enia. 
Sytuacj
a 
zmienił
a się z 
normal
nej w 
przeraż
ającą 
w 
ułamku 
sekund
y. Nic 
nie 
mogła
m na 
to 
poradzi
ć. Nie 
miałam 
czasu 
na 
zastano
wienie, 
na 
reakcję
, na 
podjęci
e 
jakichk
olwiek 
krokó
w. Nie. 
Byłam 
już 
nawet 
boso, 
bo 
zaraz 
po 
wejściu 
jak 
zwykle 
zdjęła
m 
buty.
Był 
to długi 
napad. 
Wyda
wało 
mi się, 
że 
wszyst
ko 
razem 
trwało 
wiele 
godzin, 
bo jak 
inaczej 
wytłum
aczyć 
tyle 
strachu
? Czy 
strach 
może 
pojawi
ć się
. strach . . . strach .
skoncentrowanej postaci? 
	strach
305
Czy może zabarwić życie,		
jak kilka kropli		
spożywczego barwnika,		
kilka kropli czerwieni, które		
wpadają do szklanki,		
rozpływają się i raz na		
zawsze zmieniają kolor		
życia? Problem polega na		
tym, że gwałt rujnuje życie,		
całą resztę życia, ponieważ	. . . strach	
rozprzestrzenia się szybko		
i na trwałe. Kiedy wracam		strach . .
myślami do tamtego		
popołudnia, uświadamiam		
sobie, że ten człowiek		
spędził w moim pokoju	. . . strach	
dwadzieścia minut, może		
dwadzieścia pięć.		
Nie miał noża ani		
pistoletu. Nie potrzebował		
broni. Wystarczyło, że z całej		
siły szarpał mnie za włosy,	. . . ból	
bił po twarzy i ciele, kopał.		ból .... ból
Jego pięść wyleciała		ból. . .
w powietrze i trafiła mnie		
prosto w policzek.		
Zatoczyłam się i upadłam.		
-	Wstawaj.		
Usłuchałam jak automat,		
-	A teraz ściągaj ten		
pieprzony sweter, kurwa!		
Zaczęłam protestować,		
błagać, nie pamiętam		
dokładnie, jakimi		
słowami. Złapał mnie za		strach ból. .
gardło i uderzył mną	strach strach strach strach
o ścianę.	strach strach strach ból. ?
306
-	Słuchaj, suko, rozbieraj	strach strach strach ból. . 
się, bo cię zabiję! Za kogo ty	strach strach strach strach 
się uważasz?!	strach strach strach ból. .
Jego ręka dusiła mnie,	strach strach strach ból. .
sprawiała mi ból. Walczyłam,	strach strach strach strach
żeby złapać oddech. Byłam		
przerażona, pewna, że		
umieram.		
-	Dobrze, już dobrze! -		
wychrypiałam.		
Zdjęłam sweter.		
-	Ściągaj bluzkę.		
Ręce mi się trzęsły		
i z trudem rozpinałam		strach ....
guziki.		
-	Teraz resztę.		
Spojrzałam na niego.		strach
Zbliżył się.	strach strach strach ....
-	Dobrze, dobrze...		
Zdjęłam koszulkę. Potem		
stanik.		
Patrzył na mnie i pocierał		
się ręką w kroczu.		
-	Ściągaj resztę szmat.		
-	Och, proszę...		
Nie mogłam. Nie byłam		
w stanie tego zrobić. Jego		
ręka znowu wystrzeliła	strach strach strach strach
w kierunku mojego gardła.		
-	Dobrze, dobrze, już się		
rozbieram...		
Zdjęłam spódnicę i grube		
rajstopy. Podszedł,		
chwycił moje majtki i zdarł je		
mocnym szarpnięciem.		
Podrapał mnie, znacząc		
brzuch dwiema liniami		strach ....
307
czerwieni. Był to pierwszy	. strach	
ostry ból.		
Kompletnie naga, nie		
odrywałam oczu od		
podłogi. Żołądek bolał		
mnie ze strachu. Ciągle	. . . strach .... strach. .
myślałam: „Umrę, nie chcę	ból	
umierać, umrę, nie chcę	strach strach strach strach
umierać, umrę, nie chcę	strach strach strach strach
umierać".	strach strach strach ból. .
Uderzył mnie w twarz.		
Nic nie rozumiałam. Przecież		
byłam mu posłuszna.		
Uderzył mnie znowu. Kiedy		
podniosłam ręce, żeby		
zasłonić się przed ciosami,	. . . ból	
zaczął bić mnie po twarzy		ból	
i ciele. Upadłam na ziemię.		
Złapał mnie za gardło	ból strach ból strach ból
i zaczął dusić, jednocześnie	ból strach ból strach ból
waląc głową o ścianę.	ból strach ból strach ból
Nie mogłam złapać tchu.	ból strach ból strach ból
Myślałam, że umieram.	ból strach ból strach ból
W końcu przestał.	ból strach ból strach ból
Wyprostował się	strach strach strach ....
i rozebrał. Nie patrzyłam.		
W ustach czułam smak krwi	
Chwycił mnie za włosy	ból ból	
i podniósł z podłogi.	ból ból ból ból ból ból ból
Strasznie bolało. Przewlókł	ból ból ból ból ból ból ból
mnie przez pokój i rzucił na		
materac.		
- Bolało?		
Kiedy przytaknęłam,		
uśmiechnął się		
z zadowoleniem. Uklęknął		
obok mnie i znowu złapał	. . . ból	
308
za włosy. Okręcił je sobie	. . ból ból ból	
wokół pięści.		
-	Zrobię, co chcesz,	strach strach strach strach 
wszystko. Tylko mnie nie	strach strach strach strach 
zabijaj, proszę...		
Zaczął miętosić moje	.... ból	
piersi.		
Wepchnął mi do ust nie		
do końca stwardniały penis		
i zaczął nim poruszać. Było to		
niewyobrażalnie obrzydliwe	
Starałam się odgrodzić od		
niego jak największą warstwą		
śliny i krwi. Było mi		
niedobrze, ale lepsze to niż	.... dziecko	
stosunek. Pragnęłam chronić		
moje dziecko, nie chciałam,		
żeby jego brud zanieczyścił		
moją pochwę.		
Wpychał penis za głęboko,	.... ból	
dławił mnie.		
Obiema rękami		
odepchnęłam jego zwiotczały		
biały brzuch		
i zwymiotowałam na		
materac. Skurcze żołądka		
były bardzo ostre, znowu nie	ból ból ból strach strach
mogłam oddychać.		
-	Ohyda! - powiedział	strach	
i parsknął śmiechem. - Cha,
cha, cha, cha, cha!
Pochwyciłam jego
spojrzenie i natychmiast	. . strach strach strach . 
. 
odwróciłam wzrok.
Uklęknął między moimi 
nogami. Próbowałam się 
podnieść.
309
Kilka razy uderzył mnie	strach strach strach ból ból
pięścią w twarz. Myślałam	strach ból strach ból strać]
tylko o tym, żeby przeżyć.	strach ból strach ból straci
Bałam się tylko śmierci.	strach ból strach ból strać
Rozłożyłam nogi.		
-	Patrz tutaj, kurwa!		
Dwa razy splunął mi	strach ból strach ból. . . .
między uda, żeby mnie	strach strach strach ....
zwilżyć. Nie stanął mu, więc		
udało mu się wepchnąć		
we mnie tylko główkę.		
Pompował pracowicie. Oparł		
się na rękach i nie odrywał		
oczu od tego miejsca między		
naszymi nogami. Ilekroć jego		
ciepła skóra dotknęła mnie		
gdziekolwiek, kuliłam się		
z obrzydzenia.		
Usłyszałam huk. Metro?		
Nie, to moje serce. Nie do		
wiary, jak mocno waliło.		
Jego penis wypadł ze		strach	
mnie. Podniósł się na kolana	
Milczał. Chciałam coś		
powiedzieć, ale nie mogłam	strach strach strach strach
znaleźć słów.	strach strach strach strach
Wstał i zaczął włóczyć	ból ból ból ból ból ból ból
mnie po pokoju za włosy,	ból ból ból ból ból ból ból
uderzając mną o biurko	ból ból ból ból ból ból ból
i ściany. Gdy tylko	ból ból ból ból ból ból ból
próbowałam stanąć na nogi,	ból ból ból ból ból ból ból
podcinał mi kolana. Kiedy	ból ból ból ból ból ból ból
zaczęłam krzyczeć z bólu,	ból ból ból ból ból ból ból
kopnął mnie w twarz.	ból ból ból ból ból ból ból
-	Nie drzyj się, mówię -	ból ból ból ból ból ból ból 
powiedział. - Nie drzyj się!	ból ból ból ból ból ból ból
Rzucił mnie na materac	ból ból ból ból ból ból ból
ból ból ból
ból ból ból
i ukląkł między moimi udami. Teraz był 
twardy. Znowu wdarł się we mnie. 
Tym razem pompował wściekle. 
Podniósł głowę, ale oczy miał 
zamknięte. Odwróciłam wzrok. Po 
seksie oralnym, po włóczeniu za włosy 
była to pewna ulga.
Zauważyłam kilka dziwnych rzeczy. 
Kiedy leżałam tam, przechodząc przez 
tą rzeź, zaniepokoiło mnie mokre 
pulsowanie w uszach. Zbierały się w 
nich
Próbowałam walić		
w podłogę, by ktoś się		
zorientował, że dzieje się coś 	
złego, strasznego. Chyba	,.	
jednak nikt mnie nie usłyszał, u	strach ból
. strach
Na pewno nie uderzałam dość mocno, 
bo za bardzo się bałam, że on 
zauważy. Na pewno tylko lekko 
stukałam w podłogę.
Wytrysnął we mnie i 
wybuchnął śmiechem.
. strach
Podniósł się i przeszedł po pokoju. 
Leżałam nieruchomo, zupełnie 
nieruchomo, nie
patrząc na niego, a tylko		
zerkając kątem oka. Poszedł 	strach
do łazienki. Wysikał się, nie 	
spuścił wody, wytarł się moim 	
ręcznikiem, wrócił do pokoju, 	
trzymając go w rękach.		
310
311
Przejrzał moje zakupy,		
wyjął sok pomarańczowy		
i ciasteczka. Podniosłam się		
bardzo powoli, oparłam na		
łokciu. Nie patrzyłam na		
niego. Z nosa kapała mi	.... strach
krew, kap, kap, kap.	. . ból	
-	Gdzie masz torebkę?		
-	Nie noszę torebki.		
Trzymam wszystko		
w kieszeniach.		
Przeszukał kieszenie		
mojego palta. Wyciągnął		
garść zwiniętych banknotów		,
i drobnych, mój dzienny		
zarobek, koło pięćdziesięciu		
dolarów i położył pieniądze		
na podłodze. Przeliczył je.		,
W pierwszej chwili wziął		
tylko pięciodolarowki, resztę		,
chciał chyba zostawić. Potem	
zastanowił się i wziął		,
dwudolarówki. Potem		,
pozbierał banknoty		
jednodolarowe. Zamierzał		,
zostawić monety, ale		,
w końcu wziął		,
i ćwierćdolarówki.		
Jedząc moje ciastka,		
popatrzył na rozrzucone po		
pokoju kartki.		
-	Studentka?		
-	Nie.		
-	Po co ci te wszystkie		
papierzyska?		
-	Piszę książkę.		
-	Ale numer, kurwa!		
312
Pisarka! O czym piszesz		
książkę?		
-	O człowieku, który		
ułożył nowy rodzaj słownika	
Ruszył w moim kierunku	
-	To s...s...s...słownik	
	strach strach
s...s...s...synonimów. Nudna	strach strach 
strach strach
historia. N...n...nie będzie	strach strach 
strach strach
bestsellerem ani nic takiego.	strach strach 
strach strach
Nie idzie mi zbyt dobrze. Ja...	strach strach 
strach strach
Ja...	strach strach 
strach strach
-	No, skoro sama się tak	strach strach 
strach strach 
krytykujesz, to raczej jej nie	strach strach 
strach strach 
kupię.	strach strach 
strach strach
Ukląkł obok mnie. Penis	strach strach 
strach strach
bezwładnie zwisał mu	strach strach 
strach strach
między nogami. Odwróciłam	strach strach 
strach strach
wzrok.	strach strach 
strach strach
-	Proszę, nie zabijaj mnie,	strach strach 
strach strach 
proszę... Nic ci nie zrobiłam...	strach strach 
strach strach 
Nie zabijaj mnie, błagam!	strach strach 
strach strach 
Jesteśmy sąsiadami, nie	strach strach 
strach strach 
zabijaj mnie...	strach strach 
strach strach
Roześmiał się.	strach strach 
strach strach
-	Myślisz, że chcę cię	strach strach 
strach strach 
zabić? Niby dlaczego?	strach strach 
strach strach
Z jego ust wydobył się	strach strach 
strach strach
dziwny odgłos, coś jakby	strach strach 
strach strach
chrząknięcie. Splunął mi	strach strach 
strach strach
w twarz.	strach strach 
strach strach
Nie byłam w stanie tego		
pojąć.		
Po tym, co mi zrobił,		
potrafił jeszcze napluć mi		
w twarz.		
Potoczył wzrokiem po		
pokoju, spojrzał w okno,		
313
na jego twarzy pojawił się		
wyraz znudzenia.	
Ubrał się. Przeczesał włosy		
przed lustrem, sporo czasu		
poświęcił na wyrównanie		
przedziałka. Potem podniósł		
z podłogi dwie torby		
z zakupami.		
- Do zobaczenia -		
powiedział.		
I wyszedł, zamykając za		
sobą drzwi.		
Doczołgałam się do drzwi,	.... strach strach strach
wyciągnęłam rękę	strach strach strach strach
i przekręciłam zasuwkę.		
Wyciągnęłam się na		
podłodze. Nie myślałam		
o niczym, po prostu leżałam		
nieruchomo.		
Podniosłam się. Z trudem		
trzymałam się na nogach.		
Moja twarz nie była		
posiniaczona, wyglądała tak,		
jakbym zdarła z niej skórę.		
Nie poznałam samej siebie.		
Poruszałam się jak		
automat. Byłam nieobecna,		
byłam gdzie indziej.		
Ochlapałam twarz wodą, tę		
obcą, nie wiadomo czyją		
twarz. Czystą ścierką do		
naczyń wytarłam ciało, nie	
wiem czyje. Czułam smród		
jego spermy.		
Nagle ogarnął mnie strach,	strach strach strach strach
że on wciąż jest w pobliżu,	strach strach strach strach
gdzieś w budynku. Moje	strach strach strach strach
314
oczy rozszerzyły się	strach strach strach strach
w lusterku. Żołądek	strach strach strach strach
skurczył się boleśnie.	strach strach strach strach
Ubrałam się, owinęłam	strach strach strach strach
głowę szalem, zasłoniłam		
twarz, włożyłam palto,		
kaptur. Pozbierałam kartki		
powieści i wepchnęłam je		
do kieszeni. Po podłodze		
snuły się pasma moich		
włosów. Wyszłam przez		
okno na schody		
przeciwpożarowe.		
Szłam i szłam, bez końca,		
potykając się co parę kroków.		
Nie opuszczała mnie myśl,		strach strach . .
że on za mną idzie, ale za		
bardzo się bałam, by się	strach strach	
obejrzeć. Wybrałam okrężną		strach . . .
drogę do domu, za każdym		
rogiem zaczynałam biec		
przed siebie, chowałam się		
w ciemnych uliczkach.	. . . strach	
Wreszcie dotarłam do 
domu. Do psa, który 
przywitał mnie ze zwykłą 
szorstką radością.
Kiedy zdjęłam szal z 
głowy, umilkł.
Poszłam do łazienki i 
puściłam wodę do wanny.
315
		Siedziałam w wannie		
		bardzo długo, bez końca.		
		Dygotałam w gorącej wodzie	
		Nie myślałam o niczym.		
		Szorowałam się obsesyjnie.		
		Cała byłam w siniakach.		ból. . .
		Głowa mnie bolała. Twarz	. . . ból .... ból	
		także. Kark miałam sztywny,		ból.... ból. . .
		obolały. Gdy przełykałam		
		ślinę, ostre szpony wbijały mi		
		się w gardło. Nie bolało tylko		
		mruganie. Nie byłam		
		w stanie nawet odezwać się		
		do Listka, który siedział		
		w kącie łazienki i kilka razy		
		próbował zacząć rozmowę.		
		Byłam tak opuchnięta		
		i poraniona, że bolał każdy		
		dotyk, nawet najlżejszy, nie	... ból .... ból	
		tylko pochwa, ale cały dół		
		brzucha. Skóra szczypała		
316	317
mnie od mydła, ale musiałam 	ból	
się myć, po prostu musiałam	
Kiedy wyszłam z wanny, 	
z trudem dotarłam do kuchni 	
i zrobiłam sobie herbatę.		
	
	
Przypomniało mi się, że		
nie wyprowadziłam Listka.		
Włożyłam szlafrok Tita na		
swój własny, zeszłam na dół		
i uważnie rozejrzałam się		strach
przez judasza, zanim	. . . strach	
uchyliłam drzwi tylko na		
tyle, żeby pies zdołał się		
przecisnąć. Przystanął		
i obejrzał się, ale gdy		
potrząsnęłam głową,		
zrozumiał, że ma wyjść sam	
Zamknęłam drzwi,		
przekręciłam zasuwkę		
i oparłam się o ścianę.		
Kiedy wrócił, powoli		
ruszyłam po schodach na		
górę. Na ostatnim stopniu		
odwróciłam się i spojrzałam		
na niego. Patrzył na mnie.		
-	Chodź...-szepnęłam		
ochryple.		
Listek wszedł za mną po		
schodach.	.... ból
Zadzwonił telefon.		
-	Tito! - nie poznałam		
własnego głosu.		
318
319
Cisza. Potem ktoś odłożył		
słuchawkę. To nie był Tito.		
Tito na pewno by się		
odezwał. Może pomyłka.		
A może to on.		strach . . .
Upuściłam telefon na		
podłogę. Drzwi były		
zamknięte, okna także,		
zasłony zaciągnięte, ale		strach
Alexander Graham Beli mógł	strach strach strach strach
wpuścić go do mojego domu.	strach strach strach strach
Wpadłam w panikę.	strach strach	
Wyrwałam kabel ze ściany.		
Wciąż czułam smród jego 	
spermy. Znowu wzięłam		
kąpiel, znowu dokładnie się 	
umyłam.		
Przebrałam się w spodnie 	
od dresu Tita, koszulkę		
i sweter. Położyłam się przy 	strach .
zapalonym świetle, chociaż . . . strach	
ciemność nie miała z tym		
wszystkim nic wspólnego.		
Podparłam krzesłami		strach .
klamki wszystkich drzwi,	. . . strach	
jakie dało się zamknąć.		
Wstałam i kilka razy		
sprawdziłam okna. Na		
podłodze przy łóżku		
położyłam nóż.		
320
321
Ale on wraca w moich		
snach. Stoję na końcu		strach strach
długiego korytarza. Idzie ku	strach strach strach strach
mnie. Nie on sam, ale jego	strach strach strach strach
twarz. Jest olbrzymia,	strach strach strach strach
zajmuje cały korytarz, jest	strach strach strach strach
czwartą ścianą. Przestrzeń	strach strach strach strach
zaczyna się kurczyć, światło	strach strach strach strach
gaśnie, zaczyna mi brakować	strach strach strach strach
powietrza. Jego twarz zbliża	strach strach strach strach
się i zbliża, trwa to bez końca,	strach strach strach strach
Budzę się z krzykiem	strach strach strach strach
i szalejącym w piersi sercem.	strach strach	
Nic nie jadłam.		
Pojawiły się upławy. Nie 	
krwawe, białożółte.		
Uratowałam moje dziecko.	dziecko . . . ból. . .
Ból i opuchlizna dokuczały	ból. . . ból. . . ból
mi coraz bardziej. Kiedy		
siusiałam, czułam ból i ostre 	
pieczenie.		
322
323
Przewrócił się. Podniósł się i 
uciekł. Na jego pięknym, 
brzydkim pysku, w oczach, 
zwykle tak beztrosko 
szczęśliwych, malowało się nic, 
po prostu nic. Był przerażony. 
Zniknął za rogiem pokoju, 
stukając pazurkami o podłogę. 
Zdałam sobie sprawę, że od 
dwóch dni nie dostał nic do 
jedzenia. Czekał tak długo i 
dopiero teraz zaprotestował.
Po paru sekundach zaczęłam 
płakać. Osunęłam się na podłogę.
Listek przestał szczekać,		
ale i tak go uderzyłam. Cios		
w głowę i szyję, z boku.		
324	325
Tym razem wszystko zaczęło się od potwornego bólu 
głowy. Myślałam, że czaszka pęknie mi na dwoje jak dojrzały 
arbuz. Chciało mi się krzyczeć, ale tylko leżałam tam całą 
noc, z głową w dłoniach, świadoma każdej mijającej minuty. 
Rano jasny puszek między moimi piersiami był ciemniejszy.
Poza głową ból pulsował także w innych miejscach, ale nie 
udało mi się go zlokalizować. Piersi stały się płaskie, pochwa 
zamknęła się i wysunęła naprzód, wszystkie miękkie linie 
mojego ciała zmieniły się, wyostrzyły - nie towarzyszył temu 
żaden konkretny dyskomfort, tylko okropne mdłości. Było mi 
tak niedobrze, że chciałam umrzeć. Wyłaniający się powoli 
penis budził we mnie obrzydzenie, ale to było jeszcze jedno 
cierpienie, które sama na siebie sprowadziłam.
Straciłam dziecko, nadzieję, przyszłość. Może to było po-
wodem mdłości, nie wiem. Może moje maleństwo, odkryw-
szy, że normalne wyjście na świat się zamyka, w panice po-
wędrowało w odwrotnym kierunku; płynąc, omijało jelita, 
przeciskało się obok żołądka, dotarło do serca, wślizgnęło się 
do tchawicy. Zamieszkało w mojej głowie. To jedno wiem 
ponad wszelką wątpliwość - kiedy pewnego dnia znajdą mnie 
martwą i przeprowadzą sekcję zwłok, w mojej głowie, tuż 
obok banku wspomnień, znajdą bledziutki, smutny 
płód, spojony pępowiną nie z łożyskiem, którego od daw-
331
na już nie będzie, ale z moim mózgiem. Odkryją, że żywił się 
przepływającymi przez mój mózg krwią, tlenem i słowami, i 
że był tam przez całe moje życie, przystosowując się do 
dziwnych warunków, tak jak my wszyscy, do ciemności, 
samotności i braku przestrzeni, odgrodzony od świata pełnego 
słońca tylko gładką płaszczyzną kości i skóry, ale skutecznie i 
nieodwołalnie. Nie mogę powiedzieć, żebym miała z tym 
dzieckiem jakikolwiek kontakt (nie wiem nawet, jakiej jest 
płci), ale czuję, że jest tam, jest tam na pewno, wysoko, po 
lewej stronie, w głębi czaszki, chociaż czasami przesuwa się 
do przodu, w stronę płatu czołowego. Hormonalna burza, 
która rozszalała się w moim ciele, sprawiła, że rany zagoiły się 
dość szybko. Zewnętrzne rany. Odzyskałam siły i w ataku 
furii i bólu jak idiotka zniszczyłam część talerzy biednego 
Tita. Listek skulił się w kącie. Potem posprzątałam, zalewając 
się łzami.
Sny miałam teraz tak wyraźne i barwne, że wydawały się 
rzeczywistością. Niewykluczone, że część moich koszmarów 
nocnych była koszmarami dziennymi. W ciągu całego 
tamtego tygodnia przespałam najwyżej dziesięć godzin, może 
nawet mniej. Zjadłam wszystko, co było w lodówce, na 
koniec wpychałam w siebie czerstwy chleb z majonezem. 
Myślałam o samobójstwie.
Obcięłam włosy. Choć moje myśli były martwe i zimne, to 
ręka mi drżała.
W jego oczach byłam czymś niegodnym najmniejszego 
szacunku. Zostałam zredukowana do zera, moje istnie-
nie, moje uczucia się nie liczyły, świadomie zlekceważone, 
wzgardzone. Trudno wyobrazić sobie, jak trudno jest pod-
nieść się z takiego upokorzenia, jak trudno jest odzyskać 
szacunek do siebie. Upokorzony, udręczony człowiek ciągle 
się potyka, ciągle upada i zsuwa się w dół po zboczu. Staje się 
podejrzliwy nie tylko wobec innych, ale także wobec siebie, 
wobec swojego ciała. Żyje w strachu, który nigdy go nie 
opuszcza, nigdy, nawet na chwilę. Jego ciało staje się obcym 
tworem, którego nie można kontrolować; często wymiotuje, 
stale się przeziębią i łapie infekcje. Nękają
go migreny. Sen traktuje jak wrogie terytorium, zamieszkałe 
przez najgorsze lęki.
Nie mam pojęcia, dlaczego nazywają to gwałtem. Dla mnie 
było to morderstwo. Tamtego dnia pozbawiono mnie życia i 
odtąd wszędzie wlokę za sobą śmierć, a moje kiedyś barwne 
wnętrze wypełnia szara strefa. Czasami martwy jest mój 
żołądek, kiedy indziej głowa albo jelita, a najczęściej serce.
Wyjechałam z Montrealu nagle i bezładnie, zostawiając za 
sobą swoje życie. Wrzuciłam do plecaka powieść, trochę 
rzeczy, paczkę tamponów (zupełnie bezmyślnie) i zamknęłam 
drzwi. Nie zawiadomiłam nikogo z restauracji ani z węgierskiej 
społeczności, nie zadzwoniłam ani do Danny, ani do 
kogokolwiek. Mojemu najdroższemu Titowi zostawiłam kartkę 
pełną najtrudniejszych słów, jakie kiedykolwiek napisałam. 
Pożegnałam się tylko z bardzo niespokojnym Listkiem 
Figowym. Wyprowadziłam go na ostatni spacer, zostawiłam 
mu dużo jedzenia, pogłaskałam go - ale on i tak wiedział, że 
coś jest nie tak. Kiedy zamykałam drzwi na dole, chrząknął 
najgłośniej jak umiał. Serce mało nie pękło mi z bólu. 
Wrzuciłam klucz przez otwór na listy i spojrzałam na niego 
ostatni raz. I takim go zapamiętałam: z płaskim pyskiem 
przyciśniętym do drzwi, obwąchującego moją rękę, 
prychaniem nozdrzy błagającego, żebym nie odchodziła. 
Zbliżała się jednak noc, a ja bałam się nocy. Musiałam 
wyjechać z miasta przed zapadnięciem ciemności. Poza tym 
nadchodziła kolejna burza śnieżna. Listek musiał wytrzymać 
tylko jeden dzień, bo już nazajutrz wracał Tito. Potykając się, 
powędrowałam w kierunku dworca autobusowego.
Tamto wydarzenie zmarnowało mi cztery lata życia. Cztery 
lata włóczęgi i chaosu. I liczenia.
Czasami zapominałam, najczęściej po przespanej nocy, 
jeżeli akurat udało mi się zasnąć. Rano otwierałam 
oczy i patrzyłam na geometryczne kształty, które słońce 
kreśliło
332
333
na ścianie, i przez kilka sekund z otwartymi ramionami 
przyjmowałam dzień. Potem budziły się emocje, a księga 
pamięci otwierała się na tamtej stronie, właśnie na tamtej, 
chociaż były ich tysiące i to (strach, niepokój, koszmary, 
bezsenne noce, panika, przygnębienie, strata, smutek) wra-
cało; dzień stawał się torturą, pułapką pięciu zmysłów i jed-
nego głosu, rozbrzmiewającego w mojej głowie, głosu, który 
nigdy nie milkł, tylko czasami zmieniał język.
Wsiadłam do autokaru i wczesnym rankiem dotarłam 
do Toronto. Nie pamiętam, co tam robiłam - następną rzeczą, 
jaką sobie przypominam, jest jazda w kabinie wielkiej 
ciężarówki na zachód. Mam wrażenie, że złapałam okazję 
gdzieś w okolicy jeziora Superior, tego gigantycznego zbior-
nika łez, podobnego kształtem do wyskakującej 
wysoko w powietrze ryby, do schwytanego marlina. 
Pamiętam tę podróż tylko z powodu pewnego drogowskazu. 
Kabina ciężarówki to duże, zgrabne pomieszczenie, 
zawieszone tak wysoko nad szosą, że czuję się jak w nisko 
lecącym samolocie. Jest bardzo ciepło. Nic nie czuję, zupełnie 
zdrętwiałam. Częściowo opieram się o fotel, częściowo o 
drzwi -nie patrzę przed siebie, ale w bok, żeby kątem oka 
zawsze widzieć kierowcę. Należy do milkliwych ludzi. W 
pewnej chwili mamrocze: „Zaraz będzie Manitoba", i znowu 
skupia się na drodze. Na dworze szaleje zamieć, wielkie białe 
skrzydła przesłaniają świat, z wściekłym rykiem zamiatają 
ziemię. Mężczyzna trzyma obie ręce na kierownicy, wielkiej i 
okrągłej jak kula ziemska. Nic nie widzę, ale nagle z ciem-
ności wyłania się znak: „Leśne Jezioro". Lecę przez straszny 
ziąb, daleko, daleko. Zdrętwiałam, nic nie czuję, Boże, po 
prostu nic. Lecę przed siebie, jak najdalej. Zasypiam, kiedy 
tak pędzimy, ścigani furią Demeter.
Kiedyś, patrząc na mapę wiszącą w sklepie ze sprzętem 
wędkarskim (weszłam tam, bo zobaczyłam mapę przez 
okno i chciałam przyjrzeć się jej z bliska), ze zdumieniem 
spostrzegłam, ile jezior rozsianych jest na terenie kanadyj-
skich prerii. Setki, po prostu setki, wiele 
bezimiennych,
a większość kompletnie niedostępnych, chyba że drogą po-
wietrzną.
Ten region położony jest tak daleko od morza, powietrze 
jest suche jak pieprz, a tyle tu jezior.
Później, kiedy tak wyschłam, że wargi miałam spękane 
niczym w gorączce i ciało jak wysuszone błoto, na wystawie 
apteki zobaczyłam nawilżacze powietrza, w promocji. 
„Ultrasoniczne", cokolwiek mogło to znaczyć w przypadku 
nawilżacza. Kupiłam wielki, dziesięciolitrowy model i po-
śpieszyłam do domu, w którym wtedy mieszkałam. Uważnie 
przeczytałam instrukq'ę obsługi, napełniłam dwa pojemniki 
wodą i nastawiłam dźwignię na maksimum. Z otworu zaczęła 
się sączyć zimna, wilgotna mgiełka. Wdychałam to 
prawidłowo nawilżone powietrze, wypełniałam nim płuca, 
nawilżałam swoje spękane wnętrze. Wydawało mi się, że już 
po paru oddechach czuję się lepiej, dużo lepiej. Wreszcie 
znalazłam rozwiązanie moich problemów. Trzy dni później, 
kiedy urządzenie zgasło z powodu braku wody, nie napełniłam 
pojemników. Zostawiłam je w tamtym pokoju, chociaż 
kosztowało ponad sto dwadzieścia dolarów.
Tak samo było z każdym zakupem, którego dokonywałam 
z myślą o odkupieniu.
Zostałem na prerii. Nadal tam jestem, ja, wędrowna eg-
zystencjalna małpa. Kupiłem mocno podniszczony samochód 
i przejechałam nim z Winnipeg do Banff i z powrotem, przez 
wszystkie leżące na trasie duże miasta i wiele mniejszych.
Uczyłem francuskiego w szkole wieczorowej. Byłem noc-
nym stróżem biurowców. Przede wszystkim jednak zmy-
wałem naczynia. Lubiłem być zmywarką. W restauracjach, 
gdzie pracowałem, zwykle z nikim nie rozmawiałem, starając 
się pojąć swój los tylko w odniesieniu do płynu do zmywania, 
gorącej wody i stosów brudnych naczyń. Podobała mi się 
transformacja tłustych, pochlapanych talerzy w 
czyściutkie i błyszczące. Odpowiadało mi przebywanie wśród 
kłębów pary i wielkich ilości gorącej wody. Bardzo
334
335
dobrze mi szło. Nikt nigdy się na mnie nie skarżył, bo nigdy 
nie wypuściłem ze zmywarni ani jednej brudnej łyżki.
Zaraził mnie opryszczką. Na każde moje urodziny wy-
bucha na wargach i genitaliach.
Nie uwierzylibyście, ile rzeczy niszczy gwałt. Kubeczki 
smakowe. Głos - człowiek może mówić tylko słabym, za-
chrypniętym szeptem, chociaż mózg staje na palcach z wy-
siłku. Popęd płciowy - zanika zupełnie, nie zostaje nawet cień 
pożądania. Wyobraźnię - rzeczywistość staje się martwa, 
świat marzeń cmentarzem (istnieją tylko koszmary, które 
wrzeszczą w was we śnie). Zdolność snu - prawie zupełnie. 
Witalność - zmywanie naczyń pochłania każdy gram energii 
fizycznej i umysłowej, jaką człowiek dysponuje.
Wyobraźcie sobie następującą sztukę:
OSOBY DRAMATU: STARA 
KOBIETA z torbą z zakupami DOBRY 
SAMARYTANIN
WYPCHANY SŁOMĄ MANEKIN z nieszczęśliwym wyrazem 
twarzy (starannie namalowanym)
SCENA: ławka na chodniku
(MANEKIN siedzi na ławce. Pojawia się STARA KOBIETA, 
powoli idzie chodnikiem).
STARA KOBIETA (kiwając głową MANEKINOWI): Dzień 
dobry...
MANEKIN milczy
(Jakieś pięć metrów dalej STARA KOBIETA traci 
równowagę i ciężko pada na ziemię, jak rozsypany 
słownik. Jej zakupy rozsypują się po chodniku. 
Grejpfrut toczy się... toczy... toczy i zatrzymuje między 
stopami MANEKINA).
STARA KOBIETA: Och! Och!
(Na scenę wkracza DOBRY SAMARYTANIN).
DOBRY SAMARYTANIN: O, mój Boże! Nic się pani nie stało? 
Pomóc? Zraniła się pani?
(DOBRY SAMARYTANIN pomaga STARE] KOBIECIE się 
podnieść.
Zbiera rozsypane zakupy. Na chodniku zostaje tylko 
grejpfrut, którego DOBRY SAMARYTANIN zwyczajnie nie 
zauważył. STARA KOBIETA wychodzi, wsparta na ramieniu 
DOBREGO SAMARYTANINA. Długa pauza. MANEKIN stawia 
stopę na grejpfrucie, testuje sprężysty opór owocu. Zgniata 
go. Odgłos, który temu towarzyszy, słychać z głośników przez 
trzydzieści sekund. Po pauzie słychać go znowu. I znowu. 
MANEKIN wychodzi lewą stroną, powłócząc nogami. Z prawej 
wchodzi na scenę DOBRY SAMARYTANIN. Rozgląda się. 
Widzi zmiażdżony grejpfrut. Spogląda w lewo. Wychodzi 
prawą stroną).
DOBRY SAMARYTANIN (zza sceny): Nie udało mi się go zna-
leźć.
STARA KOBIETA (zza sceny, drżącym głosem): Może wziął go 
ten młody człowiek.
KURTYNA
Chwilami wydawało mi się, że upadłem na samo dno 
psychicznej dezintegracji. Czasami byłem 
nieprzytomny z niepokoju i wtedy każdy ruch, nawet 
bezruch, mógł być źródłem cierpienia. Kładłem się, czasami 
liczyłem do dziesięciu, rozpaczliwie przywołując żałosny 
symbol psychologicznej normalności. Ale chociaż próbowałem 
ze wszystkich sił, i próbowałem, próbowałem naprawdę, nigdy 
nie udało mi się doliczyć do końca. Słyszałem, jak szepczę: je-
den... dwa... t...trzy... cz...cztery..., może jeszcze p...p...pięć, 
lecz nigdy sześć. Nie mogłem sobie przypomnieć, jaka jest 
następna cyfra, albo mój umysł gubił się i umykał gdzie indziej. 
Było tak, jakbym nie miał już ani odrobiny własnej woli. 
Leżałem przytomny, lecz nieruchomy, żywy wyłącznie za 
sprawą oddechu. Nie umiem wyjaśnić, jaką agonią były te 
chwile, mogę tylko powtórzyć: nigdy nie udało mi się doliczyć 
do dziesięciu.
Stary człowiek zaciągnął się cygarem. W ciemności zami-
gotał czerwony punkcik. Mężczyzna wstał.
- Ponura opowieść, kapitanie Marlow - powiedział i od-
szedł.
336
337
-	Kto to taki? - zapytał Marlow, który wcześniej nie za 
uważył starca.
-	Doktor Roget - odparł dyrektor kompanii. - To dobry 
człowiek, Marlow. Dużo zrobił dla tej naszej Tamizy, po 
dobnie jak dla wielu chorych, ubogich ludzi w mieście. Na 
pewno słyszał pan o jego Skarbcu języka?
-	To naprawdę on?
-	Tak. Jest też doskonałym szachistą, całkiem możliwe, 
że nie dałby pan mu rady.
Partia szachów na pokładzie „Nellie" między starym 
doktorem Rogetem i chudym, twardym Marlowem ledwo się 
zaczęła (skoczek Marlowa znalazł się na zagrożonej pozycji), 
kiedy moja powieść umilkła.
Została z niej kupka poszarpanych kartek, zupełnie obcych 
mojemu otępiałemu umysłowi. Patrzyłem na nią, brałem 
kartki do ręki, nosiłem je w kieszeniach, ale mój mózg nie 
mógł wykrzesać choćby najmniejszego twórczego impulsu.
Ciągle myślałem o Ticie, o naszych wspólnych 8008 cen-
nych chwilach. Powiększałem zapasy zapamiętanej rzeczy-
wistości, wyobrażając sobie, że spaceruję z Titem, rozma-
wiam z nim, chodzę do restauracji, jeżdżę do muzeum, bawię 
się, kocham. W kruchym królestwie mojej wyobraźni 
wszystko toczyło się jak dawniej, przyszłość nadal tam ist-
niała.
Czasami ból powodują takie drobne rzeczy... Rozkładam 
ramiona i nogi, i robię orła na śniegu, lecz zaraz przestaję, bo 
gdy rozkładam nogi, jeszcze mocniej tęsknię za Titem.
Zacząłem śnić o rodzicach. Widziałem ich, słyszałem, tak 
jakbym miał ich przed sobą, na wyciągnięcie ręki. Rozpła-
kałem się we śnie, obudziłem we łzach.
Widziałem go codziennie, na ulicy, w restauracjach, w au-
tobusach, na stacjach benzynowych. Widziałem jego twarz w 
twarzy każdego mężczyzny. Skręcałem za róg ulicy i drża-
łem ze strachu na widok obcego, który spoglądał na mnie ze 
zdumieniem i szybko odchodził.
Koszmary często niosły ze sobą szczegółowe obrazy. Stoję 
pod drzwiami pracowni, a on zbliża się szybkim krokiem i 
tylko mój krzyk może wydrzeć mnie ze szpon snu. Albo 
wariaq'e na ten sam temat - goni mnie, jest za zamkniętymi 
drzwiami, ale te drzwi to papierowy ekran, jak w Japonii. 
Zdarzały się też wariacje na temat cierpienia - wpadam głową 
do beczki pełnej wody, nie mogę się wydostać, topię się, 
torturę przerywa przebudzenie. Albo jestem w łóżku i 
budzę się, widząc czerwony dym, napływający do mojego 
pokoju przez okno, zaczynam się dusić, walę pięściami w 
ścianę, wzywam pomocy i nagle uświadamiam sobie, że to nie 
ściana, tylko olbrzymia dłoń, duszę się i budzę.
Raz usłyszałem swoje imię i nazwisko w radiu. „Dwu-
dziestosześcioletnia kobieta, sto siedemdziesiąt centymetrów 
wzrostu..." Ktoś zmienił stację, szukając muzyki. Było to w 
sklepie na rogu. „Dwujęzyczna, ostatni raz widziano ją w..." 
Znowu zmiana, aż do końca skali, nie ma żadnej dobrej 
muzyki, powrót. „Jeżeli ktoś ją widział lub może po-
informować o miejscu jej pobytu, prosimy o kontakt na 
numer..."
Tylko raz przyśnił mi się koszmar, w którym to ja stero-
wałem aktem przemocy. Powietrze ciemnej ulicy przeszywa 
nagle celna strzała i trafia go dokładnie tam, gdzie miała trafić - 
w rdzeń kręgowy. Przy uderzeniu rozlega się trzask 
gruchotanej kości i dźwięk podobny do mlaśnięcia. 
Zastanawiam się, gdzie posłać drugą strzałę. W jego błagalnie 
uniesioną dłoń czy w żebrzące o litość usta? A może 
przedziurawić gałkę oczną? Oszczędzę serce, pompę życia, 
symbol miłości. W końcu duszą go moje oderwane od ciała 
dłonie. Dokładnie pamiętam, jak czułem się w tym śnie, pa-
miętam przerażenie na jego twarzy, glazurę wszechogar-
niającego lęku. Boi się tak strasznie, że jego rysy zaczynają
338
339
się rozpływać, ściskam pozbawioną twarzy głowę i w tej 
chwili się budzę.
Najczęściej jestem zbyt wylękniony, by dawać wyraz swo-
jemu gniewowi, nawet w snach. Świat jest puszką Pandory, a 
moje powieki jej wieczkiem - gdy mrugam, zło i przerażenie 
uciekają ze świata i przez oczy wskakują we mnie.
Prawda jest taka, że boję się mężczyzn.
Pewnego późnego wieczoru szedłem w Reginie boczną 
ulicą, którą ciemności uwolniły od dziennego gwaru. Szedłem 
szybko. Zobaczyłem zataczającego się przede mną męż-
czyznę, Indianina pijanego tak bardzo, że każdy krok był w 
jego przypadku zwycięstwem nad siłą ciążenia. Wyglądał jak 
dziecko, które dopiero uczy się chodzić. Zrozumiałem, że nie 
może zrobić mi nic złego, nie jest w stanie, choćby chciał. 
Miał zwolniony refleks, marną koordynację ruchów. 
Poczułem się silniejszy, twardszy. Zwolniłem tuż za jego 
plecami. Skręcił, ja za nim. To dziwne, ale nie wydał nawet 
jednego dźwięku - nie śpiewał, nie krzyczał, nie mamrotał, 
tylko ciężko dyszał. Przystanął przy ceglanym murku, 
podniósł rękę i przytrzymał się, żeby nie stracić równowagi. 
Potem oparł się plecami o cegły. Ja również przystanąłem. Z 
odległości mniej więcej sześciu metrów zmierzyłem wzrokiem 
jego sylwetkę.
„Chętnie wymordowałbym całą rasę ludzką" - pomyślałem. 
Ślina napłynęła mi do ust. Poczułem mdłości, żołądek 
skurczył się, eksplodując białawą pianą. Serce waliło mi jak
szalone.
Podszedłem bliżej i kopnąłem Indianina w nogę, obalając 
go na ziemię. Runął ciężko, całym ciężarem.
- Huh? - wymamrotał.
Miał tłustą, okrągłą twarz o grubych rysach, na której 
malował się wyraz całkowitego braku zrozumienia. Wpadłem 
we wściekłość.
Kopałem go raz po raz, mocno, mocniej. Przez cały ten 
czas z jego ust nie wydobyło się żadne słowo, wyłącznie sy-
laby i nieartykułowane dźwięki.
340
-	Och! Och!
Czułem, że jestem niezwyciężony. Mogłem podnieść go i 
rzucić na drugą stronę ulicy.
Ostatni, najmocniejszy kopniak wymierzyłem w głowę. 
Potem uciekłem. Żałowałem, że nie był w stanie się podnieść i 
ruszyć za mną w pogoń, żebym mógł biec, biec i biec. Ale on 
tylko leżał tam nieruchomo.
-	Młodzik z ciebie - powiedział. - Daj mi possać swoje 
go kutasa. Zrobię ci laskę, jestem w tym dobry, naprawdę 
dobry... Och, jaki ładniutki... Wezmę go do ust, pozwól...
Oparłem się plecami o drzewo. Kolana mi drżały. Był 
nieprzyjemny, zimny dzień, ale dobrze mi było w rozpiętej 
kurtce i spodniach. Patrzyłem na grubego mężczyznę z białą 
brodą, wysokim głosem i mokrymi, ssącymi ustami. Wyglądał 
jak Święty Mikołaj. Miał tak potężny brzuch, że musiał oprzeć 
się rękami o pień, żeby klęknąć. Zakołysałem biodrami.
-	Nie ruszaj się - rzekł, na chwilę odpieczętowując sobie 
usta. - Będę cię ssał...
Stałem więc nieruchomo, przyglądając się, jak jego głowa 
porusza się, do przodu i do tyłu, do przodu i do tyłu. Mój penis 
rósł w jego ciepłych ustach.
-	Dzięki, to była prawdziwa frajda - powiedział, kiedy 
wybuchnąłem, z trudem dźwigając się z kolan.
Uporządkowałem ubranie i odszedłem.
Był pierwszym z wielu. Wielu pragnęło brać mnie w usta, 
innym ja robiłem laskę. Zatracałem się w tym, wracałem do 
rzeczywistości dopiero, kiedy szczytowali w moich ustach i 
złudzenie pryskało. Niektórzy woleli mnie pieprzyć i wtedy 
starałem się w trudnej przyjemności sodomii odnaleźć cień 
rozkoszy, którą przeżywałem z Titem.
Raz, tylko raz, spędziłem z mężczyzną całą noc. Miał oczy i 
sposób poruszania się, które do bólu serca przypominały mi 
Tita. Kierował wszystkim, nawet własną żądzą; pieprzył mnie 
tak mocno, że zacząłem krwawić, ale zdołałem bez lęku 
zagubić się w ekstatycznej bierności. Aż do rana.
341
1
Nigd
y nie 
jadłem 
przed 
tymi 
spotkan
iami, za 
bardzo 
się 
denerw
owałem 
i przez 
dłuższy 
czas nie 
chciałe
m iść z 
nikim 
do 
domu. 
W 
pomiesz
czeniu 
czułem 
się jak 
w 
pułapce 
-
natych
miast 
chwytał 
mnie 
dławiąc
y 
strach. 
Wolałe
m robić 
to w 
samoch
odzie 
albo w 
parku. 
Zwykle 
wybiera
łem 
męż-
czyzn 
w 
średnim 
wieku, 
uznałe
m 
bowiem
, że 
gdyby 
coś 
poszło 
nie tak, 
będę 
miał 
większe 
szansę 
na 
przeżyc
ie niż w 
przypad
ku 
młodeg
o 
człowie
ka.
Pami
ętam 
łagodne
go, 
melanch
olijnego 
mężczy
znę, 
który 
głaskał 
mnie po 
tyłku, 
ssąc 
słodko i 
energicz
nie. Był 
spokoj-
ny, 
szpako
waty. 
Spotkał
em go 
w parku 
i 
zaprosił 
mnie do 
siebie, 
ale ja 
tak się 
bałem, 
że w 
holu 
stanąłe
m jak 
wryty i 
nie 
zrobiłe
m ani 
kroku 
dalej. 
Weszło 
nam w 
zwyczaj 
(byłem 
z nim 
dziesięć 
razy, 
może 
trochę 
więcej) 
robienie 
sobie 
dobrze 
właśnie 
tam, 
wśród 
zimowy
ch 
okryć i 
butów. 
Kiedy 
było po 
wszystk
im, 
siadał 
na 
podłodz
e, 
mówił: 
„Dzięku
ję", i 
zapalał 
papieros
a, 
zupełnie 
jakbyś
my 
przed 
chwilą 
skoń-
czyli się 
kochać. 
Czułem, 
że nigdy 
nie 
mógłby 
mnie 
skrzyw-
dzić. 
Zapami
ętałem 
go jako 
jedyneg
o 
człowie
ka, z 
którym 
utrzymy
wałam 
jakiś 
związek 
w tych 
piekieln
ych 
latach. 
Później 
myślałe
m o nim 
ze 
smutną 
czułości
ą. 
Wszyst
ko 
skończy
ło się 
pewneg
o 
wieczor
u, kiedy 
łagodnie 
odwróci
ł mnie 
twarzą 
do 
ściany i 
wylizał 
mi 
odbyt, 
jednocz
eśnie 
do-
prowad
zając 
mnie do 
orgazm
u ręką. 
Przeżył
em 
wtedy 
pa-
roksyz
m nie 
tylko 
natury 
seksual
nej, ale 
także 
emocjo
nalnej. 
Nie 
potrafiłe
m 
oprzeć 
się 
wrażeni
u, że 
całe 
moje 
ciało 
jest 
pełne 
łez. 
Wystarc
zyłoby 
jedno 
słowo, 
najmnie
jszy 
ruch, a 
zapłakał
bym. 
Mój 
partner 
patrzył 
przed 
siebie 
bez 
słowa, 
w 
zamyśle
niu. 
Ukląkłe
m 
ostrożni
e i 
pocałow
ałem go 
w usta.
Te 
uczucia 
były 
takie 
trudne! 
Samotn
ość, 
pożądan
ie, przy-
jemność
, 
rozkosz 
- potem 
cisza, 
poczuci
e 
obcości, 
samotn
ości i 
strach, i 
spazm 
w 
momen
cie, 
kiedy 
złudzeni
e 
pryskał
o. Za 
każdym 
razem 
zostawa
łem bez 
niczego, 
tylko ze 
strasz-
liwą 
pętlą w 
głowie, 
z 
węzłem, 
którego 
nic nie 
mogło 
roz-
wiązać. 
„Nie 
jesteś 
Titem. 
Nie 
jesteś 
Titem. 
Nie 
jesteś 
Ti-
tem". 
Wydaw
ało mi 
się, że 
coś 
musi 
pęknąć, 
że nie 
może 
tak 
dalej 
być, ale 
nic nie 
pękło i 
wszystk
o dalej 
było, 
jak 
było.
Zosta
wiłem 
samoch
ód pod 
domem 
i 
ruszyłe
m przed 
siebie 
pobocz
em 
drogi 
wśród 
morza 
pszenic
znych 
pól. 
Tym, 
którzy 
nigdy 
tam nie 
byli, 
wyjaśni
am, że 
południ
owa 
część 
Saskatc
hewan 
jest tak 
płaska, 
iż 
horyzon
t jest 
wyraźni
e za-
okrąglo
ny. W 
dzień 
nad 
głową 
widzicie 
olbrzym
ią 
kopułę 
nieba, 
tak 
pustą, 
że 
wydaje 
się 
pełna, z 
chmura
mi 
wielkim
i jak 
góry, 
małym 
dyskie
m 
słońca i 
taką 
głębią 
koloru, 
że 
można 
określić 
go tylko 
mianem 
kredow
ego, 
pudrow
ego 
błękitu, 
och, 
jakże 
niezwy
kłego... 
W nocy 
dająca 
poczuci
e 
bezpiec
zeństwa 
kurtyna 
odsuwa 
się, 
odsłania 
rzeczy
wistość 
i wtedy 
widzicie
, gdzie 
napraw
dę 
jesteści
e - na 
progu 
nieskoń
czonośc
i. 
Równin
a jest 
tym, 
czym 
pragnie 
być 
góra: 
doświad
czeniem 
przeby
wania 
w 
przestrz
eni 
kosmicz
nej, ze 
stopami 
wciąż 
dotykaj
ącymi 
tej 
planety.
Na 
równini
e 
obowią
zuje 
język 
wiatru. 
Wiatr 
niesie 
słodkie 
zapach
y i 
aromat 
ziemi, 
jest 
wróżbia
rzem, 
zapowi
ada 
burzę i 
zmianę 
pogody. 
Wiatr 
mówi. 
Kiedy 
wędruje
sz po 
równini
e, 
strzępy 
słów 
przelatu
ją ci 
przez 
głowę, 
słów, 
które 
kiedyś 
podróż
owały 
po 
powier
zchni 
naszej 
planet
y. 
Tamtej 
nocy 
wiatr 
szeptał 
mi 
słowa 
zatrace
nia.
Słoń
ce 
zaszło. 
Horyzo
nt był 
powoli 
osuwaj
ącą się 
eksplo-
zją 
czerwie
ni i 
ciemne
go 
oranżu. 
Pola 
pszenic
y 
przestał
y być 
odbicie
m 
jasnego 
słońca i 
nabrały 
groźneg
o 
odcieni
a, 
wyglą-
dały jak 
oceany, 
w 
których 
może 
żyją 
przeraż
ające 
rekiny. 
Wkrótc
e 
powlokł
y się 
czernią. 
Gdyby 
nie 
gwiazd
y i 
skra-
wek 
księżyc
a, 
nawet 
zarys 
drogi 
zniknął
by bez 
śladu, a 
ja 
musiałb
ym 
brnąć 
przed 
siebie 
po 
omacku
.
Wyc
iągnąłe
m się 
na 
żwirze 
przy 
drodze
. Co 
jakiś 
czas z 
warkote
m 
mijały 
mnie 
samoch
ody, 
każdy 
podziel
ony na 
dwie 
części 
blaskie
m 
reflekto
rów. 
Większ
a, 
przedni
a część 
była 
czysty
m, 
oślepiaj
ącym 
białym 
światłe
m, tył 
skromn
ym, 
niewiel
kim 
pojemni
kiem z 
metalu. 
Droga 
była 
dwupas
mowa. 
Każdy 
samoch
ód 
stawiał 
mi 
pytanie. 
Podnosi
łem się 
lekko 
ze 
żwiru i 
trwałem 
tak parę 
sekund, 
z 
naprężo
nymi 
mięśnia
mi. Być 
albo nie 
być? 
Wahałe
m się 
na 
krawęd
zi ży-
cia, 
podatny 
na 
chemic
zne 
fluktuac
je w 
moim 
mózgu. 
Wy-
obrażał
em 
sobie, 
jakby 
to było: 
sprinter
ski 
start... 
Skok 
na
342
343
oświetlony próg śmierci... Zderzenie światła, metalu i ciała... 
Umysł i pamięć gasną... Lekki ból, który znika. Wszystko 
znika.
Leżałem tam, patrzyłem na zbliżające się samochody, żwir 
chłodził mnie i kłuł. Teraz? Ten?
Nie.
Nie.
Nie.
Nie.
Nie.
Nie.
I nagle przeskoczyłem krawędź. Nagle pragnienie życia 
wygasło we mnie zupełnie.
Wystartowałem i zatrzymałem się, drżący, oślepiony świat-
łami. Zamknąłem oczy. Zgrzyt opon rozdarł noc. W każdej 
chwili - teraz! teraz! teraz! teraz! teraz! - oczekiwałem gwał-
townego uwolnienia. Ale zgrzyt ucichł i zapadła okropna 
cisza. Usłyszałem uniwersalnie znajomy odgłos otwieranych 
drzwi. Podniosłem powieki. Wszystko we mnie skręciło się w 
bolesną spiralę. Z boku drogi stał samochód, zza którego 
właśnie wyłonił się potężnie zbudowany mężczyzna. Twarz 
miał czerwoną i wykrzywioną z gniewu, na miejscu pasażera 
siedziała kobieta z rękami opartymi o deskę rozdzielczą i 
szeroko otwartymi oczami.
- ZWARIOWAŁEŚ?! - wrzasnął mężczyzna. - O MAŁY 
WŁOS CIĘ NIE ZABIŁEM!
I ruszył w moją stronę. Nagle przeraziłem się, że zrobi to, 
czego pragnąłem, że mnie zabije. Chociaż nogi miałem jak z 
waty, poderwałem się do biegu. Krzyczał coś za mną, ale ja 
wciąż biegłem.
Usłyszałem warkot jego samochodu. Gonił mnie. Byłem 
przekonany, że chce mnie przejechać, więc rzuciłem się do 
ucieczki przez pola.
Zatrzymałem się dopiero wtedy, gdy martwa, czarna cisza 
powiedziała mi, że jestem sam. Mężczyzna był daleko, 
widziałem jego oświetlony samochód. Czy nadal wrzeszczał? 
Czego ode mnie chciał? Co mu zrobiłem?
Przeczekałam na polu całą noc, drżąc przy każdym głoś-
niejszym szmerze i szeleście. Wiatr owiewał mnie, poruszał 
pszenicą jak duch. Rano ukradkiem wróciłem do samochodu, 
wyczerpany i ledwo żywy ze zdenerwowania. Nigdy nie 
zapomnę dźwięku włączającego się silnika w moim sa-
mochodzie.
Siedziałem na cmentarzu, z głową ukrytą w dłoniach.
Smutek przesiewał się przeze mnie, dotykał każdej części 
mnie. Moje stopy były smutne. Moje dłonie były smutne. 
Moje powieki także.
Nagle usłyszałem kobiecy głos. Wydawał się docierać do 
mnie z bardzo daleka, ale ona stała tuż przede mną.
-	Też lubisz cmentarze? 
Podniosłem wzrok.
-	Och, przepraszam - ciągnęła. - Jesteś w żałobie. 
Nie 
chciałam ci przeszkadzać...
-	Nie, nie, nic nie szkodzi. Tak, jestem w żałobie, 
to 
prawda, ale nie przeszkadzasz mi... - mój głos był szorstki 
i zachrypnięty. Odchrząknąłem raz i drugi. - Tak, rzeczy 
wiście lubię cmentarze...
-	Ja także. Są takie spokojne i piękne, a niektóre epitafia 
naprawdę potrafią wzruszyć... Widziałeś te francuskie, tam 
pod drzewami?
-	Tak.
I tak to było. Od jednego tematu przeszliśmy do drugiego, 
najpierw trochę niezręcznie, potem, w miarę jak rozmowa 
zaczęła żyć własnym życiem, coraz swobodniej. Czułem się 
dziwnie. Rozmowa była takim wysiłkiem i taką przy-
jemnością. Kobieta usiadła obok mnie. Powiedziałem jej, że 
jestem w żałobie po siostrze bliźniaczce, która umarła daleko 
stąd. Zginęła w wypadku samochodowym.
Długo spacerowaliśmy po cmentarzu. Przetłumaczyłem jej 
niektóre francuskie epitafia. Dowiedziałem się, że ma na imię 
Cathy.
Kiedy rozebraliśmy się pierwszy raz, wstydziłem się. 
Zinterpretowała moją impotencję jako konsekwencję żałoby
344
345
i cierpliwie budziła mój penis, doprowadzając go do erekcji. 
Byłem letnią lesbijką, pociągała mnie głębsza satysfakcja. 
Ciepło po okresie zimna, po epoce lodowcowej. Pociecha 
płynąca z mojej własnej płci. Brak strachu. Nasze łagodne, 
spokojne i delikatne gesty.
- Jesteś najsmutniejszym facetem, jakiego kiedykolwiek 
spotkałam - powiedziała mi kiedyś.
Nigdy nie opowiedziałem jej o Ticie ani o tamtym. Pozna-
liśmy się w czasie teraźniejszym i przeszliśmy do przyszłości. 
Zresztą, jak można wytłumaczyć zgrozę? I po co? 
Wyjawienie nie usunie odrętwienia, przyniosłoby tylko do-
datkowy ból jej współcierpienia. Moja dusza przypomina 
rezydencję Sinobrodego, też ma kilka szczelnie zamkniętych 
komnat.
Była starsza ode mnie. Kiedy się poznaliśmy, miała trzy-
dzieści siedem lat, ja dwadzieścia dziewięć. Nigdy specjalnie 
nie zastanawiała się nad dzielącą nas różnicą wieku, myślała o 
niej tylko ze względu na dzieci. Wiedziała, że jeżeli chce je 
mieć, musi się pośpieszyć.
Pojechaliśmy z Cathy do Tajlandii. Ona wybrała cel po-
dróży, była spragniona słonecznego ciepła. Spotkaliśmy 
dwóch nieustannie napalonych Australijczyków w koszulkach 
z identycznym napisem: „Bob i Ben wyruszają w drogę, żeby 
się pieprzyć". Bob i Ben chcieli słyszeć wyłącznie język 
cycków, brzuchów, dupek i nóg kobiet, których usługi mogli 
sobie kupić.
W jakimś barze obejrzeliśmy film o Kubie Rozpruwaczu. 
Jedynym uczuciem, jakie we mnie wzbudził, było przeraże-
nie. Identyfikowałem się z jego ofiarami, kobietami, które 
przemierzały spowite mgłą ulice Londynu, nieświadome, że za 
chwilę umrą. Sądziłem, że taka powinna być reakcja każdej 
kobiety, lecz dziewczyny i kobiety w barze spokojnie patrzyły 
w ekran, równie bierne albo zaciekawione jak mężczyźni.
Zamieszkaliśmy na odległej wyspie, praktycznie sami.
Podobało mi się tam. Słońce. Cudowne lenistwo. Graliśmy w 
karty i rozwiązywaliśmy krzyżówki.
Leżała na boku, z zamkniętymi oczami. Patrzyłem na nią, 
na jej piersi. Nie mam piersi, pomyślałem. Ułożyłem się 
wygodnie. Delikatna ręka sięgnęła ku mnie z tyłu i łagodnie 
dotknęła mojego biodra. Przysunąłem się do niej. Czułem, jak 
jej piersi przywierają do moich pleców. Przytuliłem się 
jeszcze mocniej i wtedy jej piersi przeniknęły przeze mnie - i 
miałem piersi. Powiedziała, że podoba jej się imię Adam dla 
chłopca. Chciała mieć chłopca. Zasnąłem.
346
Roz
dział 
drug
i
Mam 
trzydzie
ści lat. 
Ważę 
70 
kilogra
mów. 
Mam 
metr 
siedemd
ziesiąt 
wzrostu
. Włosy 
kasztan
owe, 
kręcone
, oczy 
szaro-
niebiesk
ie. 
Grupę 
krwi 0 
Rh+. 
Pochod
zę z 
Kanady
. Mówię 
po 
angielsk
u i po 
francus
ku.