Jan Tetter
Ognipiór
KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA 
WARSZAWA 1988
ISBN 83-03-02277-6
ROZDZIAŁ I
Walery w stodole czyścił karabin, dawno nie uży- 
wane żelazo żarła rdza, miedziane naboje pokrywały 
cętiki patyny. Ten karabin razem z domowymi gra- 
tami — jak one widać nieodzowny — przywiózł na 
nowe gospodarstwo jeszcze ze swoich stron.
Pod kalenicą hałasowały wróble, teraz, na przed- 
nówku, im też nie wiodło się najlepiej. Po pustej sto- 
dole snuł się zapach dalekiej młodki, słomy i nie 
wiadomo czego jeszcze — myszy? Tych już tu daw- 
no nie było. Gdy na chwilę cichły wróble, odzywał 
się jęk wiatru w szparach pomiędzy obluzowanymi 
deskami — na deszcz. Cała stodoła poskrzypywała 
i stękała niby spracowany człowiek.
Złożył karabin, część po części, dokładnie spraw- 
dził działanie. Naoliwiony zamek chodził z cichym 
mlaśnięciem. Żelastwo śmierdziało rdzą i naftą, był 
to zapach śmierci, nie swojej — czyjejś, ale zawsze... 
Śmierci i —- może strachu?
Od jakiegoś czasu kręcili się tu obcy ludzie, to ta 
bliskość traktu. Za robotą? Nie ma tu dla nikogo ro- 
boty.
Jak czujny pies, przez głosy stodoły raczej wy- 
czuł, niż posłyszał niepokojące kłapnięcie furtki. 
Wsunął broń pod zapolnicę.
Przez podwórze leciał sąsiad Latoś, widać czymś 
wzburzony. Wyszedł mu naprzeciw.
—  Pawła zabili i ograbili. Nie słyszałeś nic? — 
zapytał zdyszany, widząc wychodzącego ze stodoły 
Walerego.
—  Nie może być! Kiedy?
—  Dzisiejszej nocy. Obrali go do ostatniej nitki, 
konie z wozem też po-oszły!... Chciał chyba bronić, 
no to go zastrzelili. Nikt nawet nie widział, nie sły- 
szał. Dopiero rano go znaleźli.
—  To już czwarta grubsza kradzież od nastania 
kryzysu. — Walery przez chwilę patrzył w ziemię 
trąc brodę, aż chrzęściła nie golona szczecina. — 
Wypada tam pójść, może trzeba babie coś pomóc? 
Głowę pewnie całkiem straciła.
Ruszyli w stronę zagrody poszkodowanego.
Walery Karasim i Wiktor Latoś byli sąsiadami od 
czasów, kiedy w Tuiliczanach stały wszystkiego trzy 
chałupy, nie licząc dawnych pofolwareznych zabu- 
dowań, a przyjaźnili się jeszcze wcześniej.
Los zetknął ich przed wieloma laty na trakcie 
wiodącym do Chełma, teraz właśnie przebudowywa- 
nym na szosę. Obydwaj zawędrowali tu, żeby kupić 
ziemię, założyć gospodarstwo, coś tam polepszyć 
w swoim życiu. Trochę skryty, w każdym razie ma- 
łomówny, wielkie chłopisko Karasim i żywy, otwar- 
ty, chudy a pewny siebie Latoś — co to wydaje mu 
się, że świat zna jak własne puste kieszenie, stano- 
wili jakby jedną całość. Baby i dzieci żyły później 
niby Miska rodzina.
To chyba w dużej mierze dzięki Latosowi Tuiicza- 
ny dobrze znano w gminie i w powiecie. Pozostałe 
wsie, jak wsie, a Tuiliczany były inne — ho! ho! Jak 
jeszcze inne. Mówiono, że chłopy tu mieszkają prze- 
mądrzałe jeden w drugiego, gdzie tam innym rów- 
nać się z nimi. Wielu, co prawda to prawda, ter- 
miny w życiu przeszło niezgorsze.
Tak czy siak, nie cieszyła się wieś specjalnym 
mirem, nie żeby ludzie tu byli źli, po prostu nie da- 
wali sobie w kaszę dmuchać i to wystarczyło, żeby 
się taka opinia o nich ukuła. Może dlatego uważano, 
że mają się za lepszych?
Ale kiedy przychodziły kłopoty — do Tuliozan 
szło się po pomoc, choćby tylko po napisanie świstka 
do urzędu, choćby po radę... I niejednemu taka rada 
dobrze się przysłużyła, uchroniła przed większą 
biedą.
Wieś zaczynała się pod tereszańskim lasem, co si- 
ną smugą okrążał Tuiliczany i Tereszany, odchodząc 
gdzieś w kierunku chachłackich wsi nad Bugiem. 
Pod lasem wieś zaczynał przysiółek złożony z garści 
nijakich chałup należących do chłopów, o których 
istnieniu dowiadywano się wtedy, kiedy ktoś umie- 
rał lub stało mu się jakieś nieszczęście. Mieszkała 
tam Wiewiórowa, wdowa po człowieku, którego nikt 
nigdy nie widział, żył-był podobno w stronach, skąd 
przybyli, liczono go ojcem strasznej liczby córek; 
siódma miała być zmorą, co po nocach konie dręczy, 
splata im grzywy w nierozsupływaine strąki. Kiedy 
Zmora rodziła, a miała poród ciężki, matka zosta- 
wiła ją w bólach i poleciała do wsi po pomoc jakiejś 
babki. Słyszano, jak biegnąc drogą przy debrze mo- 
dliła się w głos: „Święty Antoni — wypchnij!"
Dalej stały chałupy trzy-, czteromorgowych „go- 
spodarzy", a wśród nich nigdy nie dokończone za- 
budowania Józka Wrony, co wpadł do studni i zo- 
stawił wszystko babie i szesnastoletniemu synowi. 
Ktoś tam miał powiedzieć, że syn mu w tym do- 
staniu się do studni trochę pomógł. Może to było 
kłaimistwo, bo nikt synowi z tego powodu wyrzutów 
nie robił. Szesnastoletni dziedzic rok popartaczył we- 
dług rad matki, a potem zbuntował się, zaczął uży- 
wać życia. Przepił wszystko, co  było w gospodar-
stwie jeszcze przed kryzysem, potem przepadł gdzieś, 
pozostawiając starą własnemu losowi.
Na końcu przysiółka albo — jeśli liczyć z drugiej 
strony — na jego początku, osiodłała pagór zagroda 
Rozwadowskich. Gospodarz to był niegłupi, nosił sie_ 
z szykiem, chodził z laseczką, z podwórka dwie wsie 
jak na stole oglądał: opadające w rozdół, a później 
podchodzące  w  górą   łańcuchem  bielonych   chałup 
Tuliczany i Tereszany, napiętrzone, nastające na sie- 
bie stodołami, których dachy porastał zielony mech. 
Od przysiółka do gościńca głównowiejskiego opa- 
dała droga, tam śród krzaków, wiśniowych sadków, 
w jabłoniach — jakby zaścianek, zajmowany przez 
jedną roapęczniałą rodziną Młynarczyków. Panna tu 
była  na  wydaniu,  ładna,  taka  łania   spłoszona.   Za 
cały majątek miała tylko urodę... Tu najwięcej ru- 
chu i zamieszania robił stryj, zresztą może dla od- 
różnienia  od innych  pociotków  noszących to  samo 
nazwisko, nazywany Stryjem przez całą wieś.
W pobliżu, oddzielone debrą zarastającą karłowatą 
sosną, brzozą i tarninami — zabudowania Mrozików, 
pod dachówką, lepsze wyraźnie od innych. Mroziko- 
wie nie byli małżeństwem, żyli na wiarę, nawet 
dziecko mieli ze sobą. Co gorsza, mówiono, że mimo 
różnych nazwisk, małżeństwem zostać nie mogą, bo 
są bratem i siostrą od jednej matki.
Początkowo więc, w imię obrony jakichś tam su- 
rowych zasad, chciała ich wieś rozpędzić. Ale oni po 
prostu śmieli się ze wszystkich, a już najbardziej ze 
Stryja,  który   do   naprawy   moralności   zapalił   się 
pierwszy, bo zamaniło mu się to stadło na chwałę 
swoją i bożą rozłączyć. Zaczął tam bywać, coś mę- 
dzić, ale ku swemu zdumieniu rychło przekonał się, 
że ci dwoje szczelniej przylegają do siebie niż naj- 
lepsze małżeństwo. To go jeszcze bardziej upewniło 
w niemoralmości  ich związku.  Zawściekł  się.
W nocy, po gałęziach czereśni wlazł na dach, za- 
mierzał uisunąć parę dachówek i przez strych wejść 
do domu, skąd noc w noc, wiedział to, bo szpiego- 
wał, dochodziły najdziwniejsze odgłosy. Ale z dachu 
spadł, szczęśliwie na krzak róży, nic sobie nie zła- 
mał, choć chałupa była wysoka, portki tylko podarł 
i gębę podrapał.
Cała niejasność i dwuznaczność sytuacji rodzinnej 
Mrozika, choć wszyscy to potępiali, nie przeszka- 
dzała mu kadencja w kadencję piastować godność 
sołtysa, nikt się temu nie sprzeciwiał, może dlatego, 
że urząd to był niewielki, i, prawdę mówiąc, z da- 
wien dawna wzgardzony.
Niemal pośrodku wsi mieszkał Kukiełka, podobno 
nie za mądry, z natury mruk i nurek, trzymający 
się od ludzi z daleka. Koniarz zawołany, jeśli cokol- 
wiek w życiu kochał, to zapewne konie. Konie ko- 
chały jego, choć nierzadko katował je z tępą zaciek- 
łością. Ale może konie, jak kobiety, mogą kochać 
głupców i katów? Jego zaprzęg musiał iść jak wiatr, 
jak burza, gotów zabić człowieka, co odważyłby się 
go wyprzedzić na drodze. Gospodarz całą gębą, po- 
budynki miał przerobione z folwarku, murowane 
z białego kamienia. Syna chował, Szczepana, już do- 
rosłego, co to tylko myślał o miłości i chodził wiecz- 
nie zadurzony; też miał chyba w głowie nie całkiem 
po kolei,  a  drażliwy przy tym  był,  a  dumny!
Ale że czekała na niego cała ojcowizna, każda by 
oczy przymknęła na jego felery, byle móc się za 
niego machnąć. A bo to—powiadali starsi, mądrzej- 
si ludzie — inny, nawet i bardzo mądry, więcej 
z tego życia ma niż te cztery deski? Było w tym 
stwierdzeniu coś z prawdy. W każdym razie Szcze- 
pan stanowił partię, że daj, Panie Boże.
Dalej szły zagrody Sadłaka, Karasima, Latosa i in- 
nych, tych co to we wsi najbardziej się liczyli, jedni
dlatego, że ich szanowano, drudzy dlatego, że prze- 
ciwnie.
Do takich właśnie należał  Sadłak. Wrócił  z bol- 
szewickiej wojny z krzyżem Virtuti Militari, podob- 
no strasznie  dużo  wrogów  namarnował.  Pola  miał 
mało, honoru w nadmiarze. Nikt dzisiaj już nie po- 
trafiłby powiedzieć, jakim był ten człowiek do woj- 
ny, wszyscy wiedzieli, że jest to ktoś, dla kogo świat, 
polityka, wieś, gdzie mieszka — wszystko zaczynało 
się i kończyło na tym krzyżu ze wstążeczką.  Jeśli 
jakaś sprawa nie miała  choćby  urojonego  związku 
z orderem, takie zdarzały się jednak rzadko, nie by- 
ła  warta,  żeby   sobie  nią  głowę   nabijać.  Ambicja 
i bieda zżerały go, i nie wiadomo było, która z tych 
dziwnych sióstr bardziej go niszczyła. Żył więc bied- 
nie i ciężko. A zazdrosny! — żeby sąsiadowi głaz 
z nieba na pole spadł, toby poszedł w nocy i prze- 
toczył na swoje.
Bliżej właśnie budowanej szosy, na pagórze, mie- 
szkał w zasobnych zabudowaniach Koryciński; sam 
budowniczy tego gospodarstwa leżał już od paru lat 
na cmentarzu w Białodrogach i całą schedą władał 
niepodzielnie syn Władek. Gospodarował po kawa- 
lersku, sam z matką, za psi grosz przynajmując do 
gospodarstwa dziewczynę. Zresztą, przynajmowano 
tu wiele obcych, pościągainych skąeiś ludzi, do krów, 
do gospodarstwa. Nie było niczym nadzwyczajnym, 
że biedni u bogatych służyli, nierzadko za utrzyma- 
nie tylko i jaki taki ubiór. Podobno dziewczyna ta, 
jak to na służbie, nie tylko do posług gospodarskich 
bywała używana. Stąd może i tak długie Władkowe 
kawaler stwo.
Naprzeciw Korycińskiego, bliżej szosy, siedział 
w podobnym jak Kukiełka folwarku, ałe gdzie 
skromniejszym — Paweł Kozina, może jedyny czło- 
wiek, o którym nikt w całej wsi złego słowa by nie
powiedział. Dalej stało jeszcze parę jakichś biednych 
chałup ludzi w szarzyźnie codzienności zupełnie za- 
pomnianych, co trwali jak drzewa w lesie.
Latoś i Karasim weszli na podwórko Koziny. Do- 
piero tu widziało się, jalk te budynki są inne od za- 
budowań we wsi. Chałupa częściowo przerobiona 
z dworskiego czworaka, stodoła też nazbyt wielka, 
jak we dworze, tyle że nigdy cała nie zapełniona, 
toteż i nie doglądana świeciła dziurami. Obora i staj- 
nia zajmowały dawny spichlerz. Na.każdym kroku, 
w tym niepotrzebnie za dużym obejściu, ślady by- 
towania innych, dawno odeszłych w ponrrokę lu- 
dzi. Jacy oni byli, tego chyba nikt nie potrafiłby 
powiedzieć; tu i ówdzie znajdowały się jakieś pra- 
dawne urządzenia, które im służyły. Saimo podwórko 
też było za wielkie i trwał na nim mur zawalidro- 
ga — zbudowana z białego kamienia ściana dawnej 
owczarni, porastająca oślizłą, zieloną pleśnią.
Przed chałupą stała już grupka żywo rozprawia- 
jących ludzi. Pod stodołą Władek Koryciński mościł 
słomą wóz zaprzęgnięty w dwa kasztany, pod mu- 
rem skubał trawę jakiś obcy posierśniały mierzyn 
zaprzężony do małego wózka. Szeroko gestykulując, 
najżywiej w grupce rozprawiał wuj Młynarczyk, 
przez całą wieś nazywany Stryjem.
—  Żyje — powiedział na widok przybyłych — 
ale ciężko postrzelony i kto wie, czy wytrzyma?
—  Bogu chwała i za to — Latoś uchylił czapki — 
do doktora go wieziecie, do szpitala?
—  Przyjechał felczer z Białodrogów — powiedział 
Stryj — opatrunki założył i mówi: „do szpitala, ina- 
czej za nic nie ręczę".
—  Jak to się wszystko stało?
—  Ano zwyczajnie, gospodarzy nie było, bo poszli 
sobie do Horyczan, do swoich, parobek, co w stajni 
spał,  polazł  na  wieś  za   dziewuchami.   Wyczuli   co
i jak, psa otruli, leży tam za stodołą, żarniki poukrę- 
cali i weszli. Na to widać nadszedł Paweł, jak zoba- 
czył, co się dzieje, podniósł krzyk, bo co krom tego 
sam jeden zrobi? Tamtych musiało być więcej, strze- 
lili i po krzyku... Pewnie gonił ich drogą w pole, bo 
go aż tam, przy życie znaleźliśmy. — Młynarczyk 
wyjął z ust przesiąkły niedopałek i pokazał wiodącą 
w pole dróżkę, zieloną, nakrapianą mleczami.
—  Siady jakieś zostały?
—  At, śladów pełno, ale co z tego? Pojechali dro- 
gą do łąk, potem na szosę i już po śladach. Mało to 
fur nocą jedzie, a przeważnie teraz, latem? No, wy- 
szedł felczer.
Żyd w długim chałacie wycierał ręce lnianym, 
świątecznym ręcznikiem z haftami. Nie wiadomo 
dlaczego ciągle poruszał siwiejącą brodą, jakby cały 
czas do siebie mamrotał. Na mięsistym nosie sie- 
działy druciane okulary, zza których spoglądały 
przekrwione oczy spracowanego konia.
—  Można wieźć? — zapytał Władek podjeżdżając 
pod same drzwi.
—  Nu, wieźć to wieźć, aby ostrożnie... Założyłem 
binty, teraz go ubieraj ą. To tani w nim za głęboko 
siedzi, żebym mógł wyjąć. Operacji mu trzeba. Nu, 
konieczna operacja i szpitalna opieka.
—  Będzie żył?
—  A czy to ja jestem Panem Bogiem, żeby mnie 
pytać? Przytomności nie odzyskał. Jak wyżyje za- 
nim go dowiozą do sapitala, przetrzyma operację 
i jeszcze trochę po operacji, jak nie wdadzą się ja- 
kieś inne choroby, bo dużo krwi stracił i jest słaby, 
a na słabego wszystko się rzuca... Jak wytrzyma — 
to będzie żył.
—  Z tego wynika — szepnął Wiktor — że chłop 
lada chwila Bogu ducha odda.
- Nie bresz, nie będzie tak źle — skarcił go Wa- 
lery.
Wkrótce z chałupy wyniesiono rannego. Był blady 
jak wapno, wyglądał na trupa. Żona uderzyła w la- 
ment, zaczęła szarpać już ułożonego na furze męża, 
aż ją ofuknął Koryciński. Kiedy wóz ruszał, felczer, 
jakiś czas idąc obok, udzielał wskazówek woźnicy. 
Z gościńca wrócił do swego mierzyna i zaczął nie- 
wprawnie porządkować uprząż.
—  Felczer jeszcze frontowy — powiedział ktoś 
z zebranych na podwórku — żeby chciał kulę wyjąć, 
to i do szpitala nie byłoby po co wlec. Ale widać nie 
chciał, może za blisko serca?
Ludzie rozchodzili się powoli. Walery patrzył na 
Wiktora myśląc o czymś zupełnie innym i nie 
zorientował się, że tamten także nie o szpitalu me- 
dytuje.
—  Chodź, Wiktor, obejrzymy zamki, nie zawadzi 
poznać złodziejskie sposoby.
Przy komorze kłódka urwana razem ze skoblem, 
robota prosta, złodziej wsunął łom i ukręcił bez 
większej fatygi. Trudniej im poszło z kutym, na ko- 
walskie ćwieki mocowanym zamkiem stajni, drzwi 
przedzielono tutaj w poprzek na dwie części, zamek 
ryglował tylko dolną połowę, górna była nie zabez- 
pieczona, a nawet dla chłodu specjalnie otwarta. Tu 
przepiłowano dębową futrynę przy zamku raz, 
a przy samym progu drugi raz i drzwi wypadły — 
całej mitręgi na pacierz.
Parobek też przyszedł popatrzeć.
—  Na dobrego złodzieja nie ma zamka, co? — za- 
gadnął.
—  Osobliwie, kiedy się nie pilnuje — przyciął 
mu Walery i na co już chłopak nic nie odpowie- 
dział. — Kiedy gospodarza znaleźliście?
—  Rano dopiero.
—  Czy słyszał kto strzał?
—  Nikt.
—  No to plądrowania też pewnie nikt nie słyszał. 
Poszli jeszcze obejrzeć ipsa. Wierny stróż zagrody
został w bruździe za stodołą, z wyszczerzonymi zę- 
bami; nie miał widać leikkiej śmierci, leżał skręcony 
w bólach, pobzykiwały już nad nim muchy trupiarki.
—  A to zapłacili ci ludzie za wierną służbę — 
powiedział Wiktor ze współczuciem, jakby tu nie 
o burka łańcuchowego chodziło, ale o człowieka.
Odszukali miejsce, gdzie leżał Kozina; ze dwieście 
kroków od stodoły, na murawie czerniała niewielka 
plama krwi. Latoś poszedł dalej, uważnie przeszu- 
kując trawę pod nogami.
—  Za czym jeszcze patrzysz? — zapytał Walery.
—  Jeżeli strzelał z braulinga, to gilza powinna 
wylecieć gdzieś tu, bo on się sam repetuje, jak z ro- 
syjskiego nagana albo z obryza, no to mógł nie prze- 
ładować i niczego nie znajdziemy... Jest! — podniósł 
z ziemi błyszczącą łuskę.
—  Patrz no, Walery, to nawet nie łuska, to nie- 
wypał.
—  Ciekawe, dlaczego nie odpalił, zleżała amunicja 
czy co? — Wiktor obracał w palcach nabój brow- 
ninga. — Iglica, coś mi się widzi, ledwie musnęła 
piston, bardzo już zbita i uderza tylko-tylko... No, 
ale przecież strzał był. Trzeba szukać dalej, musi tu 
gdzieś leżeć i gilza.
Walery nie bardzo wiedział, o co idzie.
—  To było tak — tłumaczył głośno Wiktor — 
strzelił raz, ale pistolet nie wypalił,, przeładował 
i nabój poleciał blisko, już go mamy. Strzelił drugi 
raz, był strzał, pistolet sam już wypluł łuskę dużo 
silniej niż przy ręcznym przeładowaniu, mogła upaść 
dalej, może nawet w zboże...
Po jednej i drugiej stronie dróżki stało pachnące
ciepłą zielenią żyto, jego źdźbła bielały już dołem 
przezroczysto. Tym razem sziperali dłużej, natłukli 
tego zboża, aż żal było patrzeć, ale wreszcie zna- 
leźli to, czego szukali. Przyszło im z pomocą słońce 
i połysk mosiężnej łuski. Także i tutaj spłonka była 
ledwie trącona, ale łuska śmierdziała spalonym pro- 
chem. Wyfbuch więc nastąpił i kula z niej ugodziła 
Pawła.
—  Nie byłoby trudno poznać ten pistolet — po- 
wiedział Latoś — ma zbitą iglicę albo i dorobioną 
przez jakiegoś kowala partacza.
Szli z powrotem, na podwórku stał parobek, przy- 
glądał im się.
—  Coście szukali na taimtym miejscu? — zapytał 
ciekawie.
—  Patrzyliśmy, czy się złodziej czasem nie scho- 
wał gdzieś w życie.
—  No i co? — trochę naiwnie, trochę zadziornie 
zapytał nabierany.
—  Ano nie ma go, tylko liścik do ciebie zostawił, 
żebyś mniej za dziewuchami ganiał, a więcej domu 
pilnował. Był ktoś u was wczoraj wieczorem?
—  Wczoraj, nie.
—  A w tygodniu?
—  Baba dziadówka po proszonym, nocowała.
—  W stodole?
—  Tak.
—  A pies przez cały wczorajszy dzień co robił?
—  A nawet go nie spytałem — odciął się parobek.
—  Nie spotkałeś go przez cały dzień?
—  Nie  był w humorze,  siedział  cicho w budzie. 
Wracali do domu nieśpieszno, milczeli patrząc na
zwykły o tej porze ruch w wiosce. Gdzieś tam ry- 
czały Mrozikowe krowy, lecące jak zwariowane z pa- 
stwiska do domu. Słychać było powolne raach- 
ciaach!   traczy   rżnących   deski.   Za   Sadłakowymi
grabkami    kołatał    zdyszany,    (posyłający    wiadro 
w głąb studni kołowrót.
—  Trza by zaimki lepiej zabezpieczać. Tam, żeby 
kłódka była z małym uchem, złodziej by łomu nie 
wsadził i do komory by się nie dostał — powiedział 
w zamyśleniu Walery.
—  A na drewnianą futrynę jalką radę znajdziesz?
—  Przy zamku i na rogach szta'bikieni okuć.
—  Można, ale złodziej soibie zamek najpierw obej- 
rzy i przygotuje sposób.
—  Jak to obejrzy? Myślisz, że ta chodząca po że- 
brach baba, to był złodziej?
—  Nie ona sama, najpewniej przyszła po to, żeby 
wszystko zobaczyć i psa otruć. Słyszałeś, pies przez 
cały dzień cicho w budzie siedział, bo już był chory, 
wieczorem,   jak   go   spuścili   z   łańcucha,   poszedł
i zdechł.
Stanęli pod rosnącymi nad drogą czereśniami, zry- 
wali soczyste owoce, pestki wypluwali w piach. Nie- 
Śpieszno im było, na przednówku nie ma w gospo- 
darstwie roboty, rozmowa toczyła się więc leniwie, 
z przerwami na zrywanie i jedzenie czereśni.
—  Przysłowie mówi, że jak ukradnie, schowa ład- 
nie, to przepadnie. Wóz i konie to nie pudełko za- 
pałek, co je włożysz do kieszeni, to musiało pójść 
na schowanie w pewne i długo naprzód upatrzone 
miejsce. Tak sohie myślę — Wiktor poskrobał się 
po nie ogolonej brodzie — ile mogli ujechać? Dzie- 
sięć kilometrów, dwadzieścia? Ale to wystarczy, że- 
by już nikt nie znał tych koni. Stanął na popas i za 
godzinę, dwie może ruiszać dalej. Według mnie, te- 
raz gdzieś popasa. Od nas wkoło dwadzieścia kilo- 
metrów to obszar — lekko licząc — powiatu. Szu- 
kaj wiatru w polu.
—  Beznadziejna   sprawa   —   stwierdził   Walery. 
Trzymał w garści kilka dorodnych owoców, pojedyn-
czo, jakby dla zabawy, co i raz brał jeden do ust, 
wypluwał pestkę i żuł miąższ w zamyśleniu. — Bez- 
nadziejna sprawa. Łatwiej nie dopuścić do nieszczę- 
ścia, niż potem odrobić.
—  Każdy mądry po szkodzie. Ale pomyśl tylko, 
każdy koń ma swój paszport, książeczkę, bez niej 
konia nie sprzedasz.
—  Książkę wydaje gmina, stamtąd można ją 
wziąć, ukraść, kupić, czy ja zresztą wiem, co jeszcze? 
A poreszcie, ludzie pieniądze podrabiają, to czegoś 
takiego nie potrafiliby podrobić? I jeszcze jedno, 
w samych Tuliczanach jest parę koni bez książe- 
czek. Taniej puści, to i bez dokumentów sprzeda. 
Ile to już tych kradzieży było, musimy zacząć się 
bronić, pojęcia jeszcze nie mam jak, przede wszyst- 
kim chyba w nocy stróżować.
—  Łatwo powiedzieć: bronić. Stróżowanie akurat 
tyle pomoże, co umarłemu kadzidło.
Wiktor zasępił się. Z daleka, gdzieś z góry od 
szosy, turkotała fura ciągnąc za sobą tuman kurzu, 
była jeszcze zbyt daleko, aby rozpoznać nawet po 
koniach, kto jedzie.
—  Chodźmy do dom, czasu szkoda. Jak się Paweł 
z tego wyliże, co już byłoby wielkim szczęściem od 
Pana Boga, może powie nam coś więcej. Jutro nie- 
dziela, zapomniałem ci powiedzieć, z powiatu na ze- 
branie przyjeżdża prelegent. Zawiadom tam z na- 
szych, kogo spotkasz.
Rozstali się, Wiktor skręcił do sieibie. Walery po- 
szedł dalej ku swojemu obejściu, długo jednakże nie 
mógł oderwać myśli od kradzieży. Co za zuchwałość, 
z bronią w ręku!? Toż napadnięty, zaskoczony w no- 
cy, nawet krzyku podnieść nie może.
Zastanowiło go zachowanie się Wiktora, przecież 
to wszystko, co robił, nie było' zwyczajnym zaspo- 
kajaniem ludzkiej ciekawości, każdy by potraktował
kradzież jako coś przypadkowego. Oto idzie złodziej, 
patrzy, jest okazja, cap! — i po krzyku. Czy to mo- 
żliwe, żeby taki napad wymagał aż tylu zachodów, 
szpiegowania, trucia psa?
Fura była już blisko, nagle zwolniła, zdziwiony 
zobaczył, że skręca do Latosa. Zaprzęg wydawał się 
obcy, wasąg z miękkimi siedzeniami, jak na bryczce. 
Na wozie siedziało trzech policjantów, pod słońce 
błysnął okuty daszek czapki. Pewnie w sprawie kra- 
dzieży — pomyślał Karasim i zawrócił w stronę za- 
budowań Wiktora.
ROZDZIAŁ II
Wiktor Latoś stał pośrodku swego podwórka, jesz- 
cze nie słyszał turkotu nadjeżdżającej furmanki, pa- 
trzył zamyślony na kalenicę stodoły, po której spa- 
cerował jakiś obcy, rudy gołąib. Wszystko, co go 
otaczało, to dzieło jego rąk. Czy i tutaj miałby kie- 
dyś wejść jakiś podlec i wyciągnąć stąd coś, co po- 
wstało z ciężkiej pracy? Nie, nie powinno nawet 
dojść do tego, żeby jego noga stanęła na tym pod- 
wórku.
Dopiero teraz poczuł, jak kocha to miejsce, było 
czymś bliskim, jak własne ręce. Rozejrzał się i po- 
czuł w sobie takie szczęście, aż przestrach go ogar- 
nął. Takie szczęście już sarnio w sobie może być za- 
rodkiem czegoś niedobrego... Nie, lepiej już o tym 
wcale nie myśleć.
Gołąb na kalenicy zaczął gruchać gardłowo, wabił 
siedzącą w pobliżu samicę.
Zagroda Latosa budziła we wsi zdumienie, tak 
w niej wszystko było na swoim miejscu i tak skła- 
dało się w przychylną człowiekowi całość, niczym 
w porządnej izbie. Oto więc kwadrat podwórka, oto
jego pani — stodoła, jejmość ogromnie ważna, 
a przecież poczciwa, czasem zasobna, przechodzi 
przez nią całe bogactwo pola. Teraz pozamykana, 
strzegąca swej przednówkowej pustki. Ziemia, gdzie 
pada cień, porasta trawą, bo słońce jej nie wypala. 
Przy stodole okrąg, jakby wysmalony wielką fa- 
jerką — ślad wokół kieratu, głównej siły napędowej 
stodolnych hałasów, łomotań sieczkarni i młocarni.
Pod oborą z białej opoki podmokłe terytoria gno- 
jownika, bliżej parkan z desek, na który nie wta- 
jemniczone w misterium podwórka nastawają jawo- 
ry. Przy parkanie koryto dla bydła, gdzie woda 
spływa drewnianą rynną do czekającej pokornie po 
tamtej stronie płotu, pod jaworami, studni, dudnią- 
cej czasem kołowrotem, pojękującej łańcuchem, po- 
chlipującej mokro...
Naprzeciwko obory szopa, z frontem szeroko 
otwartym na sprawy podwórka, rozchełstana niczym 
chwat porozpinany lato i zima. W szopie wóz, sanie, 
na wyżkach jakieś deski... Bliżej — stolarnia, piły 
i piłki, heble, warsztat i pachnące wióry. Co tu 
powstało skrzyń, stołów i stołków, drzwi, okien! 
Tam, gdzie kończyła się stolarnia, zaczynała drewut- 
nia, pomieszczenie bez polotu, tu ciupano patyczki 
do wiecznego podkładania pod kuchnię.
Czworokąt podwórka zaimykał niezbyt wysoki płot 
ze starannie wykonanych sztachet. Rosły tu jaśminy 
i inne krzewy dumne ze swej nieużyteczności, for- 
poczty ganku, którego drzwi prześwitywały kolo- 
rowymi szybikami. Z ganku prowadziły drzwi do 
chałupy.
Zabudowania otaczał sad, rozbuchany, rozwydrzo- 
ny i niesforny. Tutaj wzbierały blade papierówki 
i kamiennej szarości renety. Tu unosił się duszny, 
oszukańczy zapach przejrzałych malin.
Wszystko tu było tym, co przedłuża człowiekowi
życie, co pielęgnowane powinno trwać wiecznie... 
Musiało to być tworzone na obraz i podobieństwo 
wnętrza tego człowieka, którego gniazdo stanowiło.
Furtka koło stodoły otwarta na oścież, pewnie za- 
raz krowy z pastwiska Regina przygoni. Ruszył zo- 
baczyć, czy jest woda w korycie, i wtedy zauważył 
otwierającego bramę chłopa, wkrótce na podwórko 
wjechała fura z policjantami.
Nie będzie to czasem w sprawie kradzieży? — po- 
myślał. — Za wcześnie, najpewniej to goście do 
mnie.
Trzech policjantów bez pośpiechu zeszło z wasągu; 
był to przodownik Senek, Zatryba — tych Latoś 
znał — i jeszcze jakiś trzeci, chyba nietutejszy?
—  Ty  jesteś Wiktor  Latoś?   — zapytał  Zatryiba.
—  Ja, a tofbie o co chodzi?
—  Od kiedy to mi „tykasz"? Świń z tobą nie pa- 
sałem.
—  Szkoda, bo byś miał wtedy prawo mówić mi 
„ty".
—  Masz, chamie, szczęście, że jest przy tym pan 
komendant, zobaczyłbyś, co to znaczy policjant na 
służbie.
W otwartej bramie pojawił się Karasiim, słysząc 
taką rozmowę aż przystanął, dziwna jakaś sprawa 
się zaczynała.
—  A pan kim jest? — ostro wpadł na niego Se- 
nek.
—  To sąsiad, panie przodowniku — powiedział 
Latoś.
—  A my do sąsiada nie mamy żadnego interesu, 
niech sobie idzie z Bogiem, i to prędko.
—  Panie komendancie Senek — powiedział Wik- 
tor — po sposobie, w jaki się do mnie zwraca star- 
szy posterunkowy Zatryba, wnioskuję, że przyje- 
chaliście tutaj z interesem nie bardzo dla mnie ko-
rzystnym, mam prawo mieć świadka, proszę więc, 
aby sąsiad tutaj pozostał, bez tego odmówię wszel- 
kiej z warnii rozmowy.
—  Odzywa się w tobie nieczyste sumienie. Nie 
pomoże ci żaden świadek — przygryzł wąsa komen- 
dant — ale niech zostanie, my działamy zgodnie 
z prawem, nie będziemy więc niczego ukrywać. Cóż 
to, nie zaprosisz do chałupy?
Weszli do izby. Po jaskrawym słońcu na dworze 
trzeba było sporą chwilę przyzwyczajać oczy do 
mroku, żeby coś zobaczyć.
—  Baba światło zasłoniła — powiedział Latoś zry- 
wając ciężką chustę z okna — żeby się muchy nie 
pchały. Proszę, siadajcie, panowie.
—  Nie będziemy siadać, panie Latoś — Senek 
popatrzył po izbie z udanym zamyśleniem, uderza- 
jąc się trzcinką po cholewie. — Róbcie rewizję! — 
rzucił oczekującym policjantom.
—  A, przepraszam, nakaz pan komendant ma?
—  Mam. — Policjant nie śpiesząc się wyjął pa- 
pier z kieszeni munduru i rzucił go na stół. — Prze- 
szukać dokładnie, zwłaszcza papiery. Książek, wi- 
dzę, w tym domu cała etażerka, znaczy mamy do 
czynienia z tak zwanym chłopem świadomym. Tylko 
ta świadomość obraca się akuratnie nie tam, gdzie 
by należało. Donieśli mi, żeś pan, panie Latoś, bol- 
szewicką jaczejkę założył w Tuliczanach, prawda 
to?
—  Za wymyślone nowiny płaci pan swoim szpic- 
lom państwowymi pieniędzmi. Nieprawda, źle panu 
donieśli, komendancie.
—  Milcz pan lepiej, panie Latoś, bo to niczym 
dobrym się nie skończy. A jeśli o donosy idzie, to 
może nie powstała tutaj we wsi ostatnio nielegalna 
organizacja?
—  Nic mi o tym nie wiadomo.
—  Ale nam wiadomo. Pan założyłeś tu jakieś ko- 
ło. No co, przyznaje się pan?
Policjanci tymczasem przewracali wiszystko do 
góry nogami. Już wywalono wszystkie książki z eta- 
żerki i Zaitryba zaczął grzebać w papierach. Roz- 
walał wszystko, kwity za podatek czerwone, za ase- 
kuracje seledynowe, za podatek wyrównawczy sine 
i żółte — było tego jak i podatków już nie spamię- 
tać ile i jakich. To gminny, to powiatowy, to fa- 
jerkasa, to podatek za psa, za drogę, za szarwark...
Drugi policjant trudził się przy kuchni, spadły 
z komina baniaki, z półek talerze. Nie mógł otwo- 
rzyć lufcika w piecu, to go wyrwał bagnetem, po- 
leciały na mieszkanie sadze i popiół.
—  Panie komendancie, czy nie mógłby pan po- 
wiedzieć swoim ludziom, żeby nie niszczyli mi wszy- 
stkiego? Jeśli już mają prawo plądrować, niech plą- 
drują, ale niech chaty nie rujnują.
—  Moi ludzie wiedzą, jak mają postępować. Zre- 
sztą, co mi tam, uczynię zadość pańskiej prośbie. 
Panowie, nie rujnujcie człowiekowi chałupy, niech 
przynajmniej przyciesia zostaną nie naruszone. — 
Powiedział to z powagą, ale posterunkowych tak 
to rozbawiło,  że  dobrą chwilę  rechotali  z  radości.
Rewizja była w całej pełni, kiedy z pola z mo- 
tyką w ręku i małym dzieckiem w płachcie na ple- 
cach wróciła Latosowa. Zaraz też Regina przygnała 
krowy z pastwiska i lała im wodę do koryta, sły- 
chać było łomot studziennego kołowrotu. Kobieta, 
zobaczywszy stan, izby uderzyła w lament.
—  Idź na dwór z tym jazgotem — wygnał ją 
z chałupy mąż — i trąb, ile chcesz. Krowy z paszy 
wróciły,   pomóż  Reginie,   nic   tu   z   twego   krzyku.
Dopiero po chwili okazało się, że zrobił to prze- 
myślnie. Lament kobiety rozlegający się z podwórka 
słychać było w sąsiednich zagrodach. Pierwszy przy-
leciał wuj Młynarczyk, wracał właśnie ze wsi; cie- 
kaw nieszczęścia, jakie się znów wydarzyło, biegiem 
wpadł na podwórko. Zaalarmowani krzykiem ścią- 
gali i inni.
—  Posterunkowy Hulewicz — odezwał się do nie- 
znajomego policjanta komendant — dajcie spokój 
z tymi garnkami i rozejrzyjcie się trochę po zagro- 
dzie. Przy okazji przepędźcie ludzi, wystarczy panu 
Latosowi jeden świadek.
—  Komendancie — do przełożonego podszedł Za- 
tryba — zdaje się, że coś znalazłem.
Przodownik pobieżnie rzucił okiem. Był to zwyk- 
ły szkolny kajet, a w nim, zaraz na pietrwszej stro- 
nie, chemicznym ołówkiem naibazgrany protokół 
z pierwszego organizacyjnego zebrania Stronnictwa 
Ludowego, jakie przed paroma dniami przez Wikto- 
ra zostało we wsi założone.
—  Szukajcie dalej — powiedział komendant do 
policjanta. — Cóż, panie Latoś, czy jeszcze teraz 
będzie się pan wypierał, że nie ma tutaj żadnej 
nielegalnej  organizacji?  A ten protokół to  co?
—  Nie wiedziałem, że Stronnictwo Ludowe jest 
zdelegalizowane, proszę mnie wobec tego poinfor- 
mować od kiedy, panie przodowniku.
—  Odzie jest spis osób, które należą do organi- 
zacji?
—  Jest   tam   wyszczególniony   w   protokóle.
—  Bardzo dobrze. No, zachciało się chłopu orga- 
nizacji, to będą i konsekwencje. Gzy pan wie, ile 
można zarobić organizując tajne antypaństwowe 
spiski w czasie kryzysu?
—  Pewnie dużo, aile co pan przodownik nazywa 
spiskiem? Ozy to my tutaj zamierzaliśmy rząd Oba- 
lać?
-— Tak czy owak, panie Latoś, niech pan się zbie- 
ra z nami.
—  Czy  maim   rozumieć,   że   jestem  aresztowany?
—  Świetnie, że jest pan (taki domyślny. No, parnie 
Zatryba, cóżeś pan tam jeszcze znalazł?
—  Deklaracje, jakieś jeszcze inne świstki.
—  Proszę wszystko zabezpieczyć, razem z tym 
kajetem.
Na podwórku Latosowa i Regina, które się już 
nieco uspokoiły, teraz tanów (podniosły płacz na wi- 
dok prowadzonego pod karabinem ojca. Nie pomogły 
żadne uciszania, żadne zapewnienia, że zaraz po- 
wróci. Pośród krzyków i zgiełku robionego przez 
żonę i córkę, posadzono Wiktora na furę, ale nie na 
siedzenie, tylko pośrodku, na garstce słomy, policja 
zaś zajęła miejsca na siedzeniach i konie ruszyły.
—  Teraz wszyscy we wsi (pomyślą, że mi chłopa 
aresztowali za to złodziejstwo u Koziny — po- 
wiedziała Latosowa, kiedy została sama z sąsiadami.
—  Daj spokój, babo, ludzie nie są głupi — uspo- 
koił ją Stryj — o większe złodziejstwo tu idzie, 
o politykę.
—  Żeby się bandytami zająć, to ich nie ima, ale 
byle jaki papierek, to zaraz są. Niechby lepiej po- 
szukali i konie z wozem znaleźli.
—  Znajdą, jak im 'kto przyprowadzi. Jeszezem nie 
słyszał, żeby policja coś ukradzionego znalazła. — 
Walery odciągnął Latosowa na bok. — Rower w do- 
mu macie?
—  A gdzie by miał być, jest. Tylko go Wiktor nie 
wyciągał na razie, bo bez numerka, a na rejestrację 
pieniędzy żeśmy nie mieli. Po co wam?
—  Trzeba zaraz do powiatu, do stronnictwa je- 
chać, dać znać, co tu policja wyprawia.
—  Ale na nie rejestrowanym rowerze? Znowuż 
jakie nieszczęście wyjdzie.
—  Pojadę bocznymi drogami, nikt mnie nie zła-
Kiedy Walery był już w drodze, przypomniało 
mu się, że Wiktor ma w kieszeni nabój i łuskę. Jak 
go, nie daj Boże, zrewidują, to imogą mu przyszyć 
nie lada sprawę. Zaniepokojony naciskał pedały, ile 
miał sił w nogach.
ROZDZIAŁ III
W jakieś trzy miesiące wcześniej, w pewne kwiet- 
niowe przedpołudnie, spłoszone i wietrzne, kiedy 
człowieka nic przyjemnego spotkać nie anoże, a wiatr 
chwilami dmący wprost w oczy niesie fale kurzu, 
kieszonkowiec Wicek Bałaban, zwany w złodziej- 
skich kręgach Wiekiem Trzy Palce, kręcił się bez 
celu na końskim targu w Chełmie. Jego przezwisko 
wywodziło się od kalectwa, miał u prawej dłoni tyl- 
ko trzy palce. Przyszedł tu bez specjalnego celu, 
nawet nie patrzył za kimś, kogo by obrobić, nie. 
Dzisiaj postanowił po prostu zwyczajnie pofolgować 
sobie, odetchnąć.
Dwa miesiące temu, pod koniec stycznia, miał 
świetny dzień i, prawdę mówiąc, mógłby jeszcze 
przez parę tygodni leżeć do góry (brzuchem pod pie- 
rzyną u swojej nowej kobiety. Ale ostatnimi czasy 
coraz częściej przemyśliwał, jakby tu dokonać cze- 
goś poważniejszego, co mogłoby mu zapewnić spokój 
na lata, przynajmniej na te kryzysowe, co nastały 
i nie wiadomo, kiedy się skończą.
Ale nic mu takiego do głowy nie przychodziło. 
Przysiadł więc na drągu ogrodzenia w pobliżu ja- 
kiejś fury, na której drzemała zdrętwiała od chłodu 
baba, i patrzył po targowisku. Handlujących końmi 
było coraz mniej, handel zamierał, a jeśli chodzi 
o konie, to z tygodnia na tydzień sprzedawano ich 
i kupowano  coraz -mniej; czyżby miało przez jakiś
tam kryzys dojść do tego, że naród w ogóle prze- 
stanie handlować?
W rogu targowicy, zaraz pod imurem cmentarza, 
jalkiś żylasty chłopek o wyglądzie Kozaka prezento- 
wał bieg młodej klaczki kasztanki. Klaczka 'była 
ładna, może trochę za chuda. Właściciel, biegnąc ira- 
zem z koniem, trzymał jedną ręką za kantar, drugą 
przyciskał przydużą marynarkę do piersi. Tam ma 
portfel — pomyślał Wicek — na irazie pusty, pienią- 
dze są jeszcze u któregoś z kupujących, zaczął się 
więc przyglądać kupcom.
—  Wicek, imaim cię wreszcie, stary draniu! — roz- 
legł się nad jego uchem zasapany, astmatyczny głos 
i mała, żelazna dłoń walnęła go między łopatki.
Złodziej od lat wyuczonym, zapewne już instyn- 
ktownym ruchem, spełzł z drąga jak żmija, prze- 
skoczył chyłkiem pod stojącym obok wozem i do- 
piero teraz spojrzał na tego, który go uderzył. Roz- 
poznał znajomego, pogroził mu pięścią i wrócił przy- 
witać się.
—  Chyłypeć, masz szczęście, że nie miałem aku- 
rat noża, nieźle by cię takie żarty kosztowały.
—  Okulary sobie kup, człowieku! Starych kompli 
nie poznajesz? — powiedział Chyłypeć zionąc na 
Wicka smrodliwym oddechem i nie mniej „aroma- 
tycznym" dymem machory samosiejki. Jego oszpe- 
cona blizną twarz drgała .w uśmiechu.
—  No, jak komple biją z tyłu...
—  Chodź tu na róg, powiem ci coś, co uczyni 
twój los łatwym i pięknym.
Chyłypeć właściwie nazywał się Chyłyński, Chy- 
łypciem przezwano go wśród swoich zapewne po to, 
aby nie powtarzać niepotrzebnie nazwiska. Wicek 
z trudem przypomniał sobie, że człowiek ten robił 
coś w „końskim interesie". Kiedyś przy próbie kra- 
dzieży   ogiera   dał   się   zaskoczyć.   Zaczajony   chłop
strzelił go z tyłu łańcuchem, koniec owinął się i Wef- 
blik przebił policzek na wylot utrącając dwa zęby. 
Gdyby nie łut szczęścia i wyjątkowo ciemna noc, 
która na wpół oślepłemu, zalanemu krwią Chyłyń- 
skiemu pozwoliła się ukryć, byłyby to ostatnie chwi- 
le jego życia.
Ód tamtego zdarzenia pozostał mu dół na policz- 
ku nadający twarzy idiotyczny wyraz dziecka. Od 
owej nocy złodziej koński Chyłypeć nigdy nie cho- 
dził bezbronny, po mistrzowsku władał brzytwą 
i nie rozstawał się z nią. W jego ręku była bronią 
straszniejszą niż rewolwer, chociaż i tym nie gar- 
dził. Chory na suchoty, wiedział, że daleko już nie 
zajedzie, nie żałował więc sobie, lubił wypić i lu- 
bił baby. Na te uciechy musiał mieć pieniądze i zdo- 
bywał je, rzadko biorąc pod uwagę niebezpieczeń- 
stwo.
W knajpie na rogu, mimo targowego dnia, prze- 
siadywało wyjątkowo mało ludzi, ten i ów, któremu 
udała się sprzedaż, nieźle już wlany. Chyłypeć ogar- 
nął pomieszczenie jednym spojrzeniem i wskazał stół 
w kącie, sam skierował się do szynkwasu, skąd za- 
raz wrócił z butelką wódki, dwoma śledziami i kie- 
liszkami podobnymi do baniek stawianych zaziębio- 
nym.
— Matka cię pozdrawia, kłania się i o zdrowie 
pyta — powiedział na początku rozmowy Chyłypeć 
z przebiegłym uśmiechem, przy czym dół w policzku 
jakby ożył i na moment pomarszczona twarz nabra- 
ła niedorzecznego wyglądu oseska.
Wicek odął się na wspomnienie matki. To ona, 
stara żebraczka, oddała go do terminu Hrabiemu we 
Lwowie. „Hrabia", brodaty dostojnie wyglądający 
mężczyzna w sile wieku, z iście hrabiowskim zło- 
tym pince-nez na nosie, kazał mu przede wszystkim 
pokazać  ręce.  Obejrzał  lewą   dłoń,  obejrzał  prawą
0 trzech palcach i aż gwizdnął z zachwytu, kazał 
mu podnieść z podłogi jakiś papierek. Potem przy- 
niósł swego kota i ścisnąwszy mu ucho opuszkami 
kciuka i małego palca podniósł do góry.
— Dopóki nie zrobisz tego swoimi trzema palcami, 
nie mamy o czym rozmawiać, szkoda czasu i atłasu. 
Ale ucz się, chłopcze, masz skarb w ręku.
A palce Wicka były sztywne jak drewno. Przez 
rok, bity i głodzony przez matkę, ćwiczył swoją ka- 
leką rękę. Płakał i przeklinał starą, która waliła go 
po palcach kijem, do krwi...
Po roku ćwiczeń próba z kotem wypadła pomyśl- 
nie i został przyjęty „na naukę". W dwa lata, dzięki 
pilności wyniesionej z matczynej szkoły, zakasował 
wszystkich pupilów swego mistrza. Skatowany przez 
Hrabiego, gdyż od pewnego czasu zatrzymywał część 
skradzionych pieniędzy, zwędziwszy portfel mistrza, 
wrócił do domu.
Już wtedy jego „fach" dawał spore dochody, ale 
matka nie porzucała żebraniny, słusznie nie ufając 
wdzięczności dziecka. Wkrótce też rozstali się. Od 
tamtej pory widział matkę raz jedyny, i to prze- 
lotnie. Nie była mu potrzebna. Żył jak król, póki 
nie przyszedł kryzys i wraz z nim pieniądz gdzieś 
nie znikł.
—  A gdzie matka się teraz obraca? — zapytał 
niechętnie Chyłyńskiego.
—  Pracuje z nami.
—  Czyś ty zgłupiał? Moja matka robi w końskim 
interesie? Świat się chyba kończy, głowę bym dał, 
że nigdy nie porzuci żebraniny, zresztą nie potrafi 
niczego innego.
—  Wcale nie rzuciła swego fachu, rzecz w tym, 
że u nas ma jakby dodatkową posadę, kapujesz te- 
raz?
—  Nie bardzo.
—  Pracuj z nami, zrozumiesz. Matka co jakiś czas 
nadaje nam robotę. I bardzo sobie to chwali, nigdy 
w życiu lepiej jej nie było. Ty też możesz przy nas 
żyć jak lord, mówię ci to po przyjacielsku, bo cię 
lubię.
—  Czyś ty pijany, Chyłypeć, toż pierwszy ukra- 
dziony koń tak by mnie kopnął, że padłbym trupem. 
Ja jestem fachowiec, mam swój kierunek i nie ła- 
pię partaniny. Poza tym nie lubię koni.
—  Człowieku, jak można nie lubieć koni? Nie ro- 
zumiem — Chyłypeć uśmiechnął się chytrze, napeł- 
nił kieliszki, wypili. Skręcił sobie nowego papierosa, 
puścił kłąb gryzącego dymu. — Jest kryzys? Ludzie 
mają coraz mniej forsy. Chłop zaczyna sprzedawać 
towar za towar, bez pieniądza. Już teraz nie jest ci 
za lekko, a jutro twój fach może być bezużyteczny. 
A konie, robiąc w naszym interesie, będziesz rza- 
dziej widywał niż teraz.
—  Więc co miałbym dla was robić?
—  Co cię to obchodzi, przystaniesz do nas, wszy- 
stkiego się dowiesz. W każdym bądź razie lżejsza to 
robota niż ta, jaką odwalasz teraz, w swoim fachu 
oczywiście, o to sobie głowy nie susz.
—  No dobrze, powiedzmy, że przystaję, ile z tego 
dla mnie?
—  Będziesz miał swoją dolę, to przecież zrozu- 
miałe. Wiesz, w jakim interesie robimy?
—  No, w końskim przecież?
—  Taak... właściwie tak. Ale zaraz, muszę wie- 
dzieć na pewno, czy przystajesz?
—  Mogę spróbować.
—  Spróbować to możesz barszczu z kartoflami, 
chciałbym usłyszeć „tak".
—  Tak.
—  Wicek, draniu stary, wiedziałem, że można na 
ciebie  liczyć!  No,  wypijmy  i  porozmawiajmy.
Chyłypeć nie spieszył się z mówieniem, chciał się 
trochę podroczyć przed wyłożeniem kart. Po prostu 
złodzieje nie zamierzali kradzionych koni sprzeda- 
wać dalej tak, jak teraz, za połowę wartości, bez 
żadnych dokumentów, ale z książeczkami, a więc za 
cenę daleko wyższą. Jednym słowem chodziło o do- 
kumenty, których trzeba mieć tyle, aby można je 
było dobierać bez trudności, tylko to i owo podra- 
biając. Wicek wysłuchawszy wspólnika ponowił za- 
dane już wcześniej pytanie:
—  Ile dla mnie?
—  To zależy kiedy, dola będzie niezła.
—  Dola — wydął wargi chłopiec — to pachnie 
kłótnią i krętactwami. Przywykłem sam sobie być 
panem. Płać od sztuki, powiedzmy, dwadzieścia zło- 
tych.
—  Czyś ty zwariował? •— wybuchnął Chyły ń- 
ski. — Dziesięć, góra.
—  Jeśli nie dasz dwudziestu — powiedział serio 
Wicek Trzy Palce — szukaj sobie głupiego gdzie 
indziej, to moje ostatnie słowo.
—  Aleś ty twardy!... Dobra, dostaniesz po dwa- 
dzieścia.
—  I warunek: z rączki do rączki, paszporcik — 
pieniądze, żadnego czekania na forsę, jeśli ma się 
nam dobrze pracować.
—  Krzywdy miał nie będziesz, Wicek, żebyś ty 
wiedział, z kim robimy, spadłbyś z tego stołka!
—  To mnie nie obchodzi. — Złodziej apatycznie 
dłubnął widelcem dzwonko śledzia. — W razie cze- 
go, gdzie cię szukać, Chyłypeć?
—  W Białodrogach jestem motorniczym w tar- 
taku. Uważasz, jaką posadkę przy kryzysie dor- 
wałem? A kobietkę tam mam na oku, królewna, 
mówię ci, królewna...
—  Nie   będę   się   pokazywał   w   jakiejś   dziurze,
gdzie obcy każdemu w oko wpadnie; tym bardziej 
że dość tam ciebie, panie motorniczy. Opłaca ci się 
taki gips?
—  Jak kiedy. Czy to zresztą musi się opłacać? Już 
ci mówiłem, dobrze mi tam jest i to wszystko — 
mrugnął porozumiewawczo.
I zaraz zaczął opowiadać o kobietach, mówił 
z otwartością, jaka mogłaby zadziwić niejednego. 
Kiedy zobaczył, że chłopiec nie zdradza zaintereso- 
wania tym, według niego, wyjątkowo ciekawym te- 
matem, powrócił od razu do rzeczy:
—  Kiedy mi możesz dać parę książeczek?
—  Za kilka dni.
—  W takim razie za tydzień zgłosi się do ciebie 
matka.
—  Z pieniędzmi?
—  No przecież umówiliśmy się.
!                                                                        ROZDZIAŁ IV
W upalny, letni dzień wynajętą furą wracał Chy- 
łyński z miasta zadowolony i wesół, wiózł od Wicka 
kilka nowych paszportów. Wiózł też jakieś tam pa- 
newki do gatra, po które tak śpieszył do Chełma. 
Rzeczywiście pracował w tartaku jako motorniczy. 
Mechanikiem był marnym, jednakże wobec faktu, 
że w ogóle mało kto znał się tutaj na motorach, jego 
niewiedza przy złodziejskim sprycie, mogła długo 
uchodzić za znawstwo. Poza tym miał pomocnika, 
chłopca wprost zakochanego w maszynach, ten dbał 
o wszystko, dając „majstrowi" aż nadto czasu na 
rzeczywiste jego zajęcie.
Konie zwolniły skręcając z szosy na piaszczysty 
gościniec, zmęczone upałem i kurzem poparskiwały 
czując bliskość odpoczynku, a przede wszystkim chy-
ba koryta z chłodną wodą. W oddali widniała już 
dzwonnica i kościół w Białodrogach. Nieco w bok 
od kościoła, ponad zielenią drzew widniały złote 
krzyże cerkwi.
Białodrogi należały do tych wsi, co to ciągle chcą 
zostać miastem, choć nie mają ani jednej brukowa- 
nej uliczki czy choćby dziesięciu kroków chodnika, 
nie mówiąc już o latarniach, gdyż o prądzie elek- 
trycznym na razie tutaj słyszano tylko to i owo. 
Prawdę powiedziawszy, miejscowość ta w swych 
ambicjach podobna była do tego ośmieszanego 
w anegdotkach chłopa, który z miejska się nosił, ale 
wiechcie mu z dziurawych butów wyzierały. Zbudo- 
wano ją wokół wielkiego placu, bardzo na wyrost 
zwanego rynkiem. Odbiegały od niego uliczki prze- 
chodzące dalej w gościńce. Wieś rzeczywiście mogła 
mieć szansę na rozwinięcie się w miasteczko, ale 
w jakiejś dalekiej, nieokreślonej przyszłości.
Rynek obstąpiły ciasno budy lub trochę tylko od 
nich lepsze drewniane domy, niegdyś pobielane 
wapnem, które już dawno z nich opadło. Wewnątrz, 
w ciemnych ciupach gnieździły się żydowskie skle- 
piki, gdzie biedę z nędzą sprzedawano, śmierdziało 
naftą i uryną, grał wiatr w szparach, chwierutały 
trzymające się na ostatnim gwoździu okiennice chro- 
niące fortuny od złodzieja.
Tu w sklepikach nie tylko handlowano, ale też 
i pożyczano, a może przede wszystkim pożyczano. 
Za ćwierć żyta na przednówku dwie ćwierci po żni- 
wach albo i więcej. Za każde sto złotych po mie- 
siącu sto cztery, sto sześć albo i sto dziesięć, mimo 
tego dzisiaj, w czas kryzysu, taka pożyczka była dla 
wielu jedynym wyjściem. Nie darmo starzy mówili, 
że „jak bida, to do Żyda". Ale też i pożyczki takie 
owocowały nienawiścią, kładącą się w ludzkiej pa- 
mięci warstwa po warstwie.
Wśród tych sklepików i kramów wyróżniał się 
obszerniejszy interes Szmula Barga „Sklep i wy- 
szynk", jak dumnie głosił zardzewiały szyld.
Na placu, minio natłoku koślawych budowli, jesz- 
cze jakimś cudem znalazło się miejsce dla rzędu sta- 
rych sokór, krzaków bzu, dających cień brodzącemu 
po kałużach ptactwu i raczkującym, niemiłosiernie 
umorusanym berbeciom. Kościół, cerkiew i zabudo- 
wania gospodarzy trzymały się od rynku z dala, niby 
ktoś godniejszy, stroniący od rozgardiaszu i hała- 
sów.    :
Poza domami otwierał się widok na żytnie, piasz- 
czyste pola i łęgi schodzące do Bugu, rzeki, która 
kiedyś, jak mówiły klechdy, stanowiła ważną drogę 
wodną. Prawdy w tej legendzie było tyle, co kot na- 
płakał, ale powtarzano ją tu uporczywie, gdyż przy-, 
dawała ważności wsi, niegdyś jakoby ważnej i, być 
może, zasłużonej.            ,
Od placu, na cztery strony świata, niby z jakiegoś 
pępka ziemi odchodziły drogi, zwykłe gościńcet 
piaszczyste w pogodę i pełne kałuż i zdradliwych do* 
łów w dni dżdżyste. Przy południowym, statecznie 
i z godnością od niecnych rynkowych interesów od- 
sunięty, oddzielony najpierw krzewami bzu, a po- 
tem i bielonym parkanem, świecił jasnymi murami 
kościół. Obok stała przysadzista, choć przecież także 
wyniosła, dzwonnica okolona lipami. Dzwonnica 
i kościół kryte czerwoną karpiówką korzystnie od- 
bijały od sąsiednich zabudowań. Taka sama palona 
dachówka przykrywała plebanię, obszerny, murowa- 
ny budynek, którego każdy róg dekorowały bezsen-j 
sowne pilastry, wybryk fantazji zgoła w tych oko- 
licach nieznany. Prawdziwą jednakże ozdobę sie- 
dziby proboszcza stanowił ganek, cały w dzikim wi- 
nie i chmielu.,                                                                  ,
Stąd, od kościoła, zaczynała się bogatsza część wsi,
jakby luźniejsza, gdzie stodoły i szopy nie nastają 
na siebie jak zwykły motłoch ludzki. Dalej, przy tym 
samym piaszczystym gościńcu, stał zbudowany z bia- 
łej opoki młyn motorowy, od pokoleń należący do 
Słońców. A jeszcze dalej, wprawdzie dopiero wzno- 
szonych, ale już zapowiadających się na zasobne, 
parę domostw kolonistów niemieckich, nazywanych 
nie wiadomo dlaczego „Olendrami".
Po przeciwległej stronie placu, przy drodze pół- 
nocnej przechodzącej także w gościniec, w cieniu 
kasztanów i jesionów przycupnęła baniasta cerkiew, 
calutka z czerwonej cegły, pod złoconymi kopułami; 
wyglądała jak piękna i kosztowna zabawka jakiegoś
królewięcia.
I ci, co chodzili do kościoła, i ci, co chodzili do 
cerkwi, mową różnili się tylko nieznacznie, żyli obok 
siebie w zgodzie i nawet w pewnym poważaniu, nie- 
rzadko tworząc i wspólne rodziny.
Bóżnicy w Białodrogach nie było, trzecie więc wy- 
znanie, nie licząc chodzących do kościoła „Olen- 
drów", własnego domu modlitwy nie miało.
Przy rynku, jakby rozpychając żydowskie budy, 
stał, chociaż słuszniej byłoby określić „siedział", bo 
tak wrósł w ziemię, budynek gminy, przerobiony 
chyba z niegdysiejszego spichlerza, bo w łukowatych, 
ślepych wnękach powstawiano nijak do nich nie pa- 
sujące, wielkie weneckie okna. Przynajmniej tak te 
okna nazywano, chociaż z Wenecją miały dokładnie 
tyle wspólnego, co cały ten zgrzybiały spichlerz, 
cuchnący wewnątrz ruiną i butwiejącymi papierami. 
Najpewniej budowla ta pochodziła z czasów, kiedy 
jeszcze po  Bugu  żeglowały  frachtowne łodzie,  du-
basy i barki.
Na tyłach gminy, też w jakichś starych pobudyn- 
kach, mieścił się groźny urząd, straszący kratami 
w oknach — posterunek policji. W głębi zarastają-
cego rdestem policyjnego podwórka, przy ścieżce 
biegnącej od gminy ku polom, siedziała zagrzebana 
w ziemię, szeroka u dołu, wąska w dachu „koza", 
z solidnymi drzwiami, chronionymi aż przez dwa 
zamki.
Gościniec wiodący na zachód, też obsiadły gęsto 
chałupami, prowadził w stronę nadrzecznych łąk, 
właściwie nawet bagien porzniętych dołami po tor- 
fie. Tutaj pośród drobniejszych budowli, na jedynym 
wyniosłym miejscu huczał i trajkotał tartak, od któ- 
rego już z daleka szedł żywiczny zapach tarcicy. 
Właściciel tartaku, Modryniec, mieszkał w wielkiej, 
ginącej wśród ogrodu chałupie, pomyślanej z ja- 
kimś bez pojęcia rozmachem, przez co rezydencja 
ta zyskała urodę ropuchy, a nawet jak ropucha, była 
pomalowana żółto i zielono. Chałupa posiadała też 
dwa szklane ganki, służące jako składy najprzeróż- 
niejszych rupieci, miały one ogromne wprost zasługi 
w rozplenianiu myszy.
W tej części wsi mieszkało także parę znanych 
w okolicy osobistości. Taką personą z całą pewno- 
ścią był felczer, mieszkający w odrapanym, niechluj- 
nym domu. Felczera wzywali bogaci, gdy niedoma- 
gali, i biedni, kiedy im wypadało umierać. Medyk 
ów, człowiek wiekowy, nabierał niegdyś praktyki 
w czasie wojny i na spokojnych chorobach znał się 
akurat tyle, co kura na pieprzu, jednakowoż z wszel- 
kimi ranami kłutymi, ciętymi i postrzałowymi umiał 
się obchodzić.
Do osobistości w tej części wsi należał też kowal, 
zawołany fachowiec i majster z nieprawdopodobnym 
łbem. Większość strzelb samoróbek i obrzynów, na- 
zywanych tu z ukraińska obryzami, pochodziła z je- 
go kuźni.
W całych Białodrogach, nie tylko na rynku, ale 
i przy płotach,  za oborami i stodołami, rosły licz-
nie — widoczne z daleka podobnie jak wieże ko- 
ścioła — niebotyczne sokory, schronienie wielkiej 
liczby wron i jemioły...
Chyłypeć zwolnił furtkę koło cerkwi i ruszył do 
tartaku piechotą. Na wszelki wypadek nie wchodził 
przez bramę, lecz od strony torfianek, sobie wiado- 
mym przejściem. Tutaj za szczelnym parkanem ro- 
sła gęstwa dzikiego, cuchnącego bzu, gdzie wyrzu- 
cano potłuczone szkło i skorupy, stąd właściwie za- 
czynało się bagno porosłe strzelistą pałką, pokrojone 
dołami po torfie, kraina żab i komarów. Tędy Chy- 
łyński pomykał z całą swobodą tak w dzień, jak 
i w nocy, przez nikogo nie dostrzegany.
Teraz też skręcił z gościńca pomiędzy żydowskie 
sklepiki i zapadł w zarośla tarniny. Tu skręcił i cią- 
gle idąc cieniem, nie potrąciwszy ani jednej stłuczo- 
nej skorupki, dotarł do parkanu. Czujnie lustrował 
otoczenie, zapewne z przyzwyczajenia, bo wokół pa- 
nowała pustka, pchnął obluzowaną deskę i znalazł 
się od razu w sąsiedztwie tartaku, pośród dostałego 
zapachu sosnowej kory.
Gdzieś z głębi, od szop słyszał odgłosy pracy, roz- 
poznawał żwawe „tach!-tach!-tach!" traków i sapli- 
wy łopot maszyny parowej stojącej w murowanej 
motorowni. Zdjął letnik, do placu zawalonego tar- 
cicą nie dochodził żaden powiew. Było tu gnuśnie 
i nie wiadomo dlaczego — może powodował to za- 
pach drewna — sennie. Pomyślał, że najlepiej bę- 
dzie godzinkę  chrapnąć  sobie w tym zakątku.
Zaczął szukać cienia, rzucił już nawet czapkę i ża- 
kiet na ziemię, gdy zaniepokoił go jakiś dziwny od- 
głos. Nadstawił ucha — nic, w szopie jakby zwal- 
niając klekotał któryś gater, pewnie przegryzał gru- 
by pień. Już nawet zaczął przemyśliwać, czy się nie 
przesłyszał, kiedy znów doleciał go ten sam odgłos 
i to idący z miejsca nader dlań ważnego.
' Gdybyż to wiedziano, co kryje ten piać pełen po- 
kruszonej kory, żywicznych desek i pokrzyw za- 
chłannie zarastających każdy wolny skrawek prze- 
strzeni. Zastanawiał się, właściwie nie był to nawet 
odgłos, raczej coś jak szmer liści, jak tkliwe kobiece 
westchnienie.
Ostrożnie ruszył ku swoim schowkom, z ulgą 
stwierdził, że pozostały nie naruszone. Naraz po- 
słyszał chrobot kory, jakby ktoś siedzący poruszył 
się. Z bijącym sercem, jeszcze ostrożniej pełzł da- 
lej, aby z ukrycia zobaczyć miejsce, skąd docho- 
dziły szmery. Przez szparę między deskami mignęła 
mu jakaś kobieca szmatka, przypadł do ziemi nie 
zważając na wściekłe pieczenie pokrzyw. W cieniu 
sterty desek, na rozścielonej chustce leżała wpół ro- 
zebrana dziewczyna, spała.
— Krysoczka...  —  szepnął  zachwycony.
Podszedł bliżej, stąpając możliwie cicho, dziew- 
czyna leżała nieruchomo. Patrzył na nią łapczywie, 
taką oglądał jedynie w swoich marzeniach. To dla 
niej wziął całą tę posadę przy tartaku. Powiadano, 
że potrzebującym nie skąpiła swych łask. Jednakże 
wobec niego dotychczas pozostała twarda jak rze- 
mień.
*Ileż to prezentów, pieniędzy, złota wzięła, a prośby 
i nagabywania kończyły się na kpinach. I musiał to 
cierpieć on, człowiek, który miał bab, ile dusza za- 
pragnie, i to jakich bab. Tutaj pracował niczym dia- 
beł na pokucie, zyskując najwyżej od czasu do czasu 
jakiś przelotny pocałunek. Wściekał się, bo żeby i in- 
nych tak poniewierała, to na klęczkach by przed 
nią... Właśnie to, że nie była zakonnicą, zwabiło go 
do niej, a pierwsze niepowodzenia rozjątrzyły tylko 
jego dumę. Później, później, to już grzązł coraz głę- 
biej, jak w tych ciepłych torfiankach za tartakiem. 
Teraz zrobiłby dla niej wszystko, co możliwe i nie-
możliwe ,ale ona pozostawała ślepa i głucha na jego 
umizgi.
Śpiąca jęknęła, dłoń na ślepo szukała przez chwilę 
czegoś wśród odłupanej kory. Zapragnął ją natych- 
miast obudzić, nawet ryzykując, że poprawi ubranie. 
Zerwał źdźbło dzikiej wichliny i ostrożnie przeciąg- 
nął po jej górnej wardze, na której niedostrzegal- 
nym cieniem sypał się ciemny puszek. Machnęła rę- 
ką jakby odganiając muchę. Ten bezradnie dzie- 
cięcy gest rozśmieszył go. Drgnęła przestraszona.
—  Ee, ty!... — Popatrzyła zalęknionymi, obcymi 
oczyma. — Czego straszysz ludzi?
Wziął ją za rękę.
—  O kim śniłaś?
—  Nie o tobie, na pewno...
Kiedy próbowała uwolnić dłoń, chwycił ją w ra- 
miona.
—  Czemu mnie nie całujesz, mało to jedwabiów 
i wszelkiego barachła ode mnie dostałaś?
—  A nie wyobrażaj sobie czasem, że mi przy- 
jemność robi całowanie takiej mordy.
—  Krysoczka, promyczku, przecież gęby sobie no- 
wej obstalować nie mogę.
—  Z zębów ci czuć, zioniesz wódką.
—  Bo płukam, żeby nie było złego zapachu. 
Odepchnęła go. Nie poprawiła jednak ubrania.
—  Wygłupiam się ja dla ciebie z tymi zębami, 
ostatnio doszło do tego, że kupiłem sobie w Chełmie 
szczotkę do zębów, tfu! Przed każdym spotkaniem, 
po kryjomu, bo ludzie by mnie wyśmiali, gębę czysz- 
czę.
—  Szkoda zachodu, nie ciągnie mnie do ciebie... 
No zabij, nie ciągnie, choć nie życzę ci źle.
—  I nie dasz mi żadnej nadziei?
—  Może kiedyś, jak już nie będę miała co lep- 
szego do zrobienia.
Przez jej twarz przemknął chytry uśmiech, pa- 
trzyła na niego bez najmniejszego skrępowania, tym- 
czasem on już nie bardzo wiedział, co mówi.
—  Krysoczka, nie pożałujesz...
—  Tak? A co ja bym z tego na przykład mogła 
mieć?
—  Co tylko zapragniesz, życie moje możesz wziąć.
—  Zycie, a ono mi po co?
—  Wszystko, co mam, oddam.
—  Dużo ty tam masz.
—  No... Coś tam mam, choćby tu, na tym tar- 
taku...
Znowu się do niej podał, ale była czujna, po- 
wstrzymała go od razu, wstała, zaczęła poprawiać 
ubranie. Czuł, że gdyby miał więcej odwagi, właśnie 
dzisiaj, tutaj, pośród tego drzewa i nachalnej woni 
pokrzyw — wszystko byłoby możliwe. Patrzyła na 
niego, jakby nad czymś przemyśliwała albo czekała. 
A może to tylko jego złudzenia, może właśnie ani jej 
w głowie jakieś tam jego bogactwa?
—  Dość tych żartów, panie motorniczy, wracajmy 
do dom.
—  Mnie tam nie spieszno, mógłbym tu z tobą 
choćby do jutra przegadać.
—  Ale nie mówisz niczego ciekawego, chodźmy. 
Nie   chciał   jeszcze   odchodzić,   przybity,   prawie
zrozpaczony,   zaczął   szukać   po   kieszeniach   paczki 
z machorką, żeby skręcić sobie papierosa.
—  Zostań, pogadamy spokojnie, może coś z tego 
wyniknie ciekawego, nikt tu nie będzie nas szukał.
Zapalił, nie wyjmując papierosa z ust puścił kilka- 
krotnie dym, dając czas, żeby zaczęła działać jej 
babska ciekawość; dopiero po chwili spojrzał na 
dziewczynę, lecz jej już nie było, chyba nawet ostat- 
nich jego słów nie słyszała.
Wściekły, zaczął obydwiema pięściami walić w zie-
mię, potem nacisnął czapkę, złapał letnik i tą samą 
drogą, którą przyszedł, wybiegł w zarośla poza ogro- 
dzenie. Nie ciągnęło go do roboty, zapragnął pić na 
umór albo iść do byle jakiej baby, a najlepiej i jed- 
no i drugie.
Poszedł nad łąkami omijając cerkiew i kościół 
w stronę gminy i dwóch sklepików, gdzie liczył na 
spotkanie kogoś, diabli wiedzą zresztą kogo? Z tej 
odległości patrząc, Białodrogi wyglądały jak hurma 
grzybów obsiadająca stary pniak. Chałupa następo- 
wała na chałupę, stodoła na stodołę. We wszystkim 
ni ładu, ni składu.
Dopiero kiedy dochodził do celu, pożałował, że 
wybrał właśnie tę drogę, oto wypadło mu przecho- 
dzić koło posterunku, a to przecie nic przyjemnego. 
Niemniej zawracać teraz nie wypadało, niech tam, 
przedefiluje pod samymi zakratowanymi oknami.
Przechodząc spojrzał na podwórze w stronę „ko- 
zy". Ciekawe, czy mają tam dzisiaj kogoś, czy nie? 
Na podwórku stał posterunkowy Hulewicz, Chyłypeć 
pozdrowił go uniżenie, kto wie, czy to właśnie nie 
zwróciło na niego uwagi policjanta.
—  A, pan Chyłyński, powitać.
Po tych słowach Chyłypeć musiał na chwilę przy- 
stanąć, co prawda ten Hulewicz winien mu był już 
od paru tygodni dwadzieścia złotych, więc przez 
moment rozważał, czyby go o ten dług nie zagadnąć. 
Podobno posterunkowy czuje miętę do Krysoczki, 
najchętniej więc, przy takiej okazji, wsadziłby mu 
kulę w bok, ale póki co trzeba gadać grzecznie i de- 
likatnie.
—  Pan posterunkowy, widzę, w dobrych dzisiaj 
humorach.
—  Poniekąd człowiekowi, który w życiu ma wszy- 
stko w porządku, zawsze dopisuje dobry humor — 
odpowiedział roztropnie Hulewicz.
Szczęśliwiec, patrzajcie go — pomyślał złodziej — 
zapytam go jednak o dług.
—  Co to, to racja — potwierdził życiową mądrość 
policjanta. — A gdyby panu nie zawadziło, to te 
dwadzieścia złotych mógłbym nawet dzisiaj wziąć, 
ostatnimi czasy krucho u mnie z groszem...
Czekał przez chwilę na odpowiedź.
—  Poniekąd człowiek, który ma w życiu wszystko 
w porządku — powtórzył policjant — nie narzeka 
ani na sen, ani na humor. No cóż, będziemy jesz- 
cze musieli z tym trochę poczekać.
Chyłypeć zaczął zachodzić w głowę, jak ma ro- 
zumieć te niejasne słowa o śnie i humorach, że ni- 
by co? Daje do zrozumienia, że wie więcej, niż to 
wiadomo zwyczajnemu posterunkowemu?
—  Ja tam, panie Hulewicz, jestem wesół jak 
ptak. Jak tylko motor chodzi, to mnie już nic wię- 
cej do szczęścia nie trzeba, no może najwyżej ko- 
biety i kieliszka wódki. To jak z tym długiem?
Ostatnie słowa wypsnęły mu się tak głupio, że 
sam by sobie chętnie dał za to w gębę. Żałował ich 
gorzko. Za późno, za późno!
—  A pistolet pan masz bez pozwolenia — wy- 
palił Hulewicz.
—  Ja?! — zapytał koniokrad ze zdziwieniem tak 
prawdziwym, że zwiodłoby wytrawnego prokurato- 
ra.
—  Poniekąd. — Policjant podumał dłuższą chwi- 
lę, po czym z niezmąconym spokojem zapytał: — 
No, jak on się tam sprawuje?
—  Pistolet? Niech mnie Bóg skarze, nie mam 
żadnego pistoletu, panie władzo.
—  Ee tam! — Hulewicz machnął ręką — już 
o tym zapomniałem, pytam o motor na tartaku.
—  To stary grat, dziw bierze, że jeszcze dyszy, 
trza by mu dać porządny remont, ale teraz nie ma
po co, bo ludzie wiele desek nie potrzebują, nawet 
brusów na chałupy nie tniemy, chłop pieniędzy nie 
ma, zastój, kryzys...
—  Panie Chyłyński, przynajmniej pan nie gadaj 
banialuków o kryzysie, jaki tam kryzys, ot, może 
trochę czasy oszczędniejsze przyszły niż kiedyś, ale 
przecież nie jest źle. Za parę groszy jaj, jedzenia, 
drobiu, ile dusza zapragnie, możesz pan mieć. Po co 
tu mówić głupstwa o kryzysie? Panie, w Ameryce, 
tam jest kryzys, tam z drapaczy chmur skaczą mi- 
lionerzy.
—  To tam aż tak źle milionerom?
—  Powiedział co wiedział; milionerowi nie może 
być źle, bo on ma miliony.
—  Nie chciałbym ja mieć jego milionów i ska- 
kać z drapacza chmur, straszno.
—  Nikt by nie chciał skakać, a milionik chciał- 
by mieć każdy.
Chyłypeć zmarszczył czoło, na jego rachunek 
ta dziwna rozmowa miała jakąś ukrytą podszewkę, 
ani rusz nie mógł pojąć jaką, zagrał więc śmielej:
—  Pan posterunkowy ma do mnie jakąś sprawę?
—  Nie, panie Chyłyński, na razie nie.
—  A kiedy?
—  Czyś pan nie za ciekawy, na każdego przycho- 
dzi taki czas, że ma do czynienia z policją, wcześ- 
niej czy później, ale śpieszyć się do tego nie warto.
—  Mnie tam nie spieszno.
—  A mnie się zdaje, że właśnie spieszno.
—  E tam, gadamy jak gęś z prosięciem, do wi- 
dzenia.
—  Do widzenia, panie Chyłyński, proszę przeka- 
zać pozdrowienia pannie Krysi.
Już ja ci przekażę pozdrowienia, to ci się sino 
przed oczami zrobi — pomyślał Chyłypeć dotykając 
ukrytej za paskiem brzytwy.
ROZDZIAŁ V
Tymczasem Hulewicz poszedł w stronę „kozy". 
Zatrzymany na posterunku Latoś właśnie składał 
zeznania, policjant pomyślał więc, że należy zoba- 
czyć, jak tam wygląda areszt, bo pewnie chłop po- 
siedzi sobie tutaj, zanim odstawią go do więzienia 
w Chełmie. Będzie trzeba wziąć jakąś dobrą podwo- 
dę i spędzić w mieście calutki dzień; zje dobry obiad 
w „Złotym Rogu", popatrzy na fajne kobietki, ub- 
rane pięknie, nie to co tutaj, chociaż ta Modryń- 
cówna... Przypomniał sobie, jak wczoraj spotkał ją 
na gościńcu. Pod perkalową bluzką, oho! — piersi, 
że daj Boże! No, warto by z taką pozbytkować, niech- 
by nawet i starań dołożyć. Ale z nią to podobno 
i starań dużych nie trzeba.
Rozmyślania te przerwały dziwne odgłosy docho- 
dzące z posterunku. Hulewiczowi gęba pojaśniała. 
Prostują kości temu panu Latosowi — pomyślał 
i poszedł do „kozy", bo teraz już z pewnością wie- 
dział, że będzie potrzebna; nigdy po czymś takim 
nie puszczano aresztowanego, po co miałby obnosić 
wśród ludzi ślady „rozmowy" na posterunku.
—  Gadaj, coście robili w tym kole?! — pytał Se- 
nek stojącego przed jego biurkiem Latosa. — Czy- 
taliście komunistyczną bibułę!
—  Czytaliśmy „Gazetę Ludową".
—  „Gazetę Ludową" najpierw, a potem odmawia- 
liście różaniec. A to znasz? — komendant podsunął 
mu jakiś zadrukowany papier.
—  Nie znam.
—  Gdzie to widziałeś?
—  Nigdzie nie widziałem, w ogóle nie wiem, co 
to jest.
—  Możemy postarać się, że wszystko sobie raz 
dwa przypomnisz.
Stojący za aresztowanym Zatryba, z gumową pał- 
ką w ręku, uśmiechnął się nieznacznie. Latoś już 
miał podbite oko, a dopiero co dostał w zęby, 
w ustach czuł słonawy posmak krwi, obrzmiała gór- 
na warga puchła i puchła, jakby za chwilę miała 
dotknąć nosa.
—  W moich papierach tego nie znaleźliście.
—  Jak zechcemy, znajdziemy w twoich papierach 
wszystko, co nam potrzebne. Koło powstało przed 
paroma dniami, ale zebrania robiliście dużo wcześ- 
niej, coście tam planowali?
—  Niczego nie planowaliśmy.
—  Co? Pytam ostatni raz.
—  Niektórzy nie umieli czytać i pisać, uczyliś- 
my ich abecadła.
—  Tak, uczyliście ich, ale na nielegalnej bibule.
—  Na książce do nabożeństwa, bo innych książek 
na wsi nie ma.
—  Tacyście pobożni?
—  Nie, ale na książce do nabożeństwa najlepiej, 
duże litery, znajome słowa, czytać łatwo... Do na- 
uki nikogo nie trzeba namawiać, bo kto w kościele 
modli się z książki, budzi szacunek, jest kimś.
—  Z ciebie, Latoś, widzę, niezły agitator.
—  Przepraszam, panie poruczniku, znów jesteś- 
my na „ty"?
Komendant wstał zza biurka, przeszedł tam 
i z powrotem, musnął błyszczącą skrzynkę lampo- 
wego radia przykrytego serwetką szydełkowej ro- 
boty, stanął przy aresztowanym i podsunąwszy mu 
pięść pod nos powiedział przez zaciśnięte zęby:
—  Słuchaj no, chamie bosy, nie jestem tutaj po 
to, żeby słuchać twoich wykrętów, albo mówisz 
wszystko, albo cię zgnoję! Zrozumiałeś?
—  Zrozumiałem — odpowiedział Latoś z pozoru 
spokojnie, ale z nagłej wściekłości cała krew uciek-
ła mu z twarzy. Czuł, że niedługo już zdoła pano- 
wać nad sobą, a wtedy...
—  No więc, mów! — w zamiarze notowania ko- 
mendant wrócił za biurko.
—  Jeżeli już mam mówić, to powiem, że choć 
nosicie polskie orzełki na czapkach, nie Polsce słu- 
życie. Na wsi głód, bandytyzm i rozbój na każdym 
kroku, wszystko z kryzysu... A co państwo robi? 
Udaje, że łapie przestępców tam, gdzie ich nie ma. 
Z niewinnych ludzi chcecie zrobić kryminalistów?
—  Milcz, bolszewicki pomiocie! — krzyknął Se- 
nek zrywając się z krzesła, które spadło z łosko- 
tem.
Zatryba był bliżej, uderzył Wiktora pałką przez 
głowę. Owszem, zadzwoniło mu w uszach, ale nie 
stracił przytomności, zrobił półobrót i z chłopska, 
jak cepem zamalował policjanta w zęby, bluznęła 
krew. Senek wyrwał swoją pałkę, lecz Latoś skoczył 
za stolik z radiem, a kiedy tu dosięgnęła go pałka, 
niegroźnie zresztą, udał, że pada, pociągając za sobą 
stolik.
Rozległ się huk spadającego radia. Wiktor w tym 
samym momencie zaatakował, chwycił komendanta 
za mundur tak mocno, aż strzeliły guzy i rzucił go 
z całym rozmachem na biurko. Ale w tym samym 
czasie z tyłu już szarżował Zatryba, fachowo, 
z wprawą walnął aresztowanego w potylicę. Ude- 
rzony padł miękko na ziemię jak worek mąki.
W drzwiach, zwabiony odgłosami bicia, stanął Hu- 
lewicz, też z pałką w ręku, gotów dołączyć do kom- 
panii. Komendant z pianą na ustach kopał leżącego 
chaotycznie, gdzie popadło. Wkrótce dał spokój, 
siadł za biurkiem, żeby się wysapać. Zastąpili go 
przy robocie Zatryba i Hulewicz, bo i ten nie chciał, 
aby minęła go taka okazja.
Nie wiadomo, do czego doprowadziłaby ta żaba-
wa, gdyby nagle nie odezwał się dzwonek telefonu.
—  Dość!! — krzyknął Senek — cisza, ani pary 
z gęby!
Złapawszy kilka razy powietrze, żeby w czasie 
rozmowy nie mieć zadyszki, podszedł do aparatu, 
podniósł słuchawkę i twarz mu się nagle wyciągnęła 
ze zdziwienia. Dzwonili z policji powiatowej w spra- 
wie Latosa. Głos po tamtej stronie nie szczędził mu 
nagany za to, co zrobił.
—  Melduję, działałem według rozkazu... — zdą- 
żył wtrącić, ale natychmiast umilkł zaskoczony; po 
tamtej stronie zwierzchnik najprościej w świecie wy- 
parł się osobiście wydanego polecenia, być może roz- 
mawiał w obecności kogoś jeszcze wyżej postawio- 
nego? Komendant pojął, że rychło sam może za- 
mienić się w winnego, jeśli już nim nie jest. Od 
tej chwili powtarzał tylko dwa słowa:
—  Tak jest! Tak jest!
Gdy przodownik odwiesił słuchawkę, dostrzegł 
zbaraniałe miny dwóch posterunkowych, stojących 
nad rozciągniętym na podłodze człowiekiem. Kiedy 
indziej byłby na pewno parsknął śmiechem spoj- 
rzawszy na twarz Zatryby, który z obrzękłymi war- 
gami i nabrzmiałym nosem wyglądał jak swoja 
własna karykatura. Jednakże teraz, po telefonie, nie 
do śmiechu mu było.
—  Czego się gapicie! Chluśnij go tam który wo- 
dą! — Usiadł ciężko za biurkiem. — Ma stąd wyjść 
natychmiast i to nietknięty! Na dzisiaj dość zabawy. 
Aha, i to jeszcze powiem, że możecie być pociągnię- 
ci do  odpowiedzialności  za  pobicie  aresztowanego.
Obydwaj posterunkowi zgłupieli, parę minut temu 
zgodnie bili wszyscy, dlaczego więc teraz tylko oni 
dwaj mieliby ponosić odpowiedzialność? No cóż, Se- 
nek robił wobec nich tylko to, co przed chwilą zro- 
biono wobec niego. Co gorsza, miał świadomość, że
jego przełożony faktycznie nabierze do niego nie- 
chęci, wierząc, że ostatecznie on spaprał sprawę. 
A przecież miał wyraźny rozkaz: przeprowadzić 
z Latosem rozmowę taką, żeby go raz na zawsze 
oduczyła zakładania jakichś tam organizacji. Jed- 
nym słowem z rozmowy chłop miał wyjść ciężko 
przerażony. Dotychczas w taki sposób przeprowa- 
dzane „rozmowy" stanowiły należyte wypełnianie 
obowiązków, aż tu dzisiaj coś takiego?! Cholera wie, 
kto tu co popsuł. Do tego jeszcze rozbite radio...
—  Co wy tam mamroczecie, Zatryba? — zapytał 
posterunkowego, słysząc, że ten coś mruczy pod no- 
sem.
—  W razie czego, komendancie — Zatryba poka- 
zał na swoje wargi — trza by sporządzić protokół 
pobicia, ostatecznie ja w obronie własnej...
—  Co wy tu bredzicie o obronie własnej?!... Cho- 
ciaż, rozumiem, jest w tym jakiś pomysł. Dobrze, 
na wszelki wypadek sporządzimy taki papier.
Hulewicz chlusnął pół kubła wody na twarz le- 
żącego i ten zaczął wracać do przytomności. Nieza- 
długo potem, bez dalszych przesłuchań, jeszcze nie- 
zbyt prosto trzymający się na nogach Latoś został 
wypchnięty z posterunku.
—  Ktoś nas przeskarżył — skonkludował Se- 
nek — i to chyba telefonicznie, żadną miarą nikt 
nie mógł o czymkolwiek w tak krótkim czasie wie- 
dzieć.
—  Ale kto? — zapytał Hulewicz.
—  Moim zdaniem któryś z tych ludowców. — Za- 
tryba uderzył po leżącym na biurku zeszycie, za- 
branym w czasie rewizji.
Komendant zakręcił korbką aparatu i zdjął słu- 
chawkę.
—  Poczta?... mówi  Senek, kto od nas dzisiaj  za-
mawiał rozmowę telefoniczną z Chełmem, i z jakim 
numerem?... — W tej samej chwili odwiesił słu- 
chawkę. — Nikt. Nic z tego nie rozumiem.
ROZDZIAŁ VI
Zwolniony z aresztu, Wiktor przede wszystkim 
poszukał sobie spokojnego miejsca, żeby odpocząć. 
Leżąc w trawie w czyimś sadzie usiłował opanować 
bóle brzucha. Uśmiechnął się blado na wspomnie- 
nie radia...
Niepokoiła go znaczna luka w pamięci i uczucie 
gniecenia w piersiach. Spróbował zdjąć z siebie mo- 
kre ubranie i nagle chwyciły go skurcze, zwymioto- 
wał. Dopiero teraz poczuł ulgę, mimo to powstał 
z trudem i ruszył do felczera.
Stary Żyd wysłuchał go cierpliwie, pomagając 
przy zdejmowaniu ubrania. Badał go drobiazgowo, 
bez pośpiechu,  raz  po  raz  wzdychając  głośno.
—     Panie Latoś, pan masz jedno zdrowie, pan 
chcesz go stracić dla polityki?
Wiktor nie odpowiedział.
—  Pan jesteś tak dokładnie zbity, jak kotlet wie- 
przowy w restauracji „Złoty Róg" w mieście Cheł- 
mie. A zobaczymy jeszcze tu, tu jest mianowicie 
bardzo ważny organ...
Badany krzyknął z bólu i poczuł, że chyba znowu 
zwymiotuje.
—  Na razie niech pan połknie to. — Felczer po- 
dał mu jakąś białą pigułkę, sięgając po karafkę z wo- 
dą; i karafka, i woda były żółte, jakby chore — 
Dużo popić, dużo!... No i widzisz pan, oni wiedzą, 
gdzie boli. Dzieci pan masz?
—  Tak.
—  Panu Bogu chwała, bo wcale nie jest powie-
dziane, czy po takiej zabawie mógłby pan mieć dzie- 
ci. No, co pan sobie życzysz, protokół obdukcji, opi- 
sanie wszystkiego, co tutaj stwierdzam, czy tak?
—  Dokładnie o to właśnie chodzi.
—  No cóż, napiszemy, oczywiście napiszemy, cho- 
ciaż mnie za to pan komendant Senek po głowie 
nie pogłaszcze.
Felczer, wzdychając od czasu do czasu, zaczął 
szperać w poszukiwaniu papieru, pióra i atramentu. 
Papier i pióro były, ale atrament wysechł, gospo- 
darz musiał go dopiero robić z odrobiny chemicz- 
nego ołówka. Całym tym ceremoniom pisarskim pa- 
cjent świadkował stojąc nago. Felczer pisząc wracał 
jeszcze raz po raz do poszkodowanego i obmacywał, 
i pytał, czy aby nie boli, a jak bolało, czy bardzo, 
czy tak, że można wytrzymać, czy już tak, że nie? 
Pisał, skrobał łysy łeb, patrzył znad drucianych oku- 
larów   i przede   wszystkim  wzdychał   a   pojękiwał.
—  Co tam u was, w Tuliczanach, się wyprawia, 
to kogoś zabili, to pobili.
—  Pobili mnie tutaj, w Białodrogach.
—  No, a jak tam ten Kozina, wyżył?
—  Skąd mogę wiedzieć, nawet fura, co go do szpi- 
tala wiozła, nie wróciła jeszcze.
—  A, nie wróciła?... — zdziwił się medyk, wido- 
cznie dla niego już wystarczająco dużo czasu mi- 
nęło dla rozstrzygnięcia losu Koziny.
Dopiero po dwóch godzinach — słońce szło już ku 
zachodowi — opatrzony, z odpowiednim papierem 
w kieszeni, ruszył Wiktor do domu niepewnym, 
chwiejnym krokiem.
Wracając myślał o przesłuchaniu na posterunku. 
Wypomnieli mu nawet to uczenie ludzi czytania 
i pisania, prawie jak przestępstwo. Komu coś takiego 
może wadzić, państwu? Policji? A może jest jakaś 
głębsza mądrość w tym, że działacze ludowi tak prą
do oświaty? Do tego, żeby każdy na wsi, stary czy 
młody, jednakowo mógł sobie przeczytać książkę 
czy gazetę? Z tego czytania może wzrosnąć taka go- 
dność chłopa, że pewnego dnia tacy Senkowie już 
nie będą mogli  pozwolić  sobie  na  bicie  człowieka.
Tak sobie filozofował Wiktor wracając pamięcią 
do początków sławnego szkolnictwa we wsi Tuli- 
czany. Gdzieś w roku dwudziestym czwartym czy 
piątym, jakoś tak przed Wielkanocą, cała wieś była 
jeszcze rozbabrana w tym wiecznym kleceniu, 
w tym krwawym, jak mówiono, „stawianiu" budow- 
li z drewna, gliny i potu... Właśnie w taki czas przy- 
szedł Karasim do Wiktora, który stojąc na drabinie 
z kilkoma trzycalowymi ćwiekami w ustach przy- 
bijał kolejną deskę w facjacie stodoły. Spojrzał na 
przyjaciela, kątem oka tylko dostrzegając przypro- 
wadzonego obcego, chudego, nieco już jakby przy- 
garbionego człowieka. Obcy nie wyglądał na kogoś 
żyjącego z pracy na roli — Wiktor stwierdził ponad 
wszelką wątpliwość, że ręce miał na to za delikatne, 
palce za długie, i co tu gadać, za czyste. — Kiedyś 
mówiliśmy o szkole — zaczął Walery — to przypro- 
wadziłem nauczyciela, może zaczynać robotę choć- 
by jutro.
Nauczyciel czekał w milczeniu, nawet nie chrząk- 
nął. — Chociażby jutro? — powtórzył Wiktor i za- 
gadnął obcego: — Chciałby pan u nas spróbować 
swych sił? Ale tutaj nie tylko dzieci, a może i star- 
szych będzie trzeba uczyć.
Obcy i tym razem nic nie odpowiedział, kiwnął 
tylko głową. Nie wiadomo, czy to oznaczało zgodę, 
choć Wiktor tak to przyjął. Słuchając ich rozmowy 
Walery nawet pożałował, że nie odesłał tego czło- 
wieka. Jak na nauczyciela, robił wrażenie niewyda- 
rzonego. Czy taki poradzi sobie z rozbrykanymi 
basałykami?    Taki    nawet    nie    uderzy.    —    Sęk
w tym — uśmiechnął się Latoś do obcego — że na 
razie nie mamy szkoły, najwyżej jakąś izdebkę wy- 
porządzimy... — Dobra — przerwał nauczyciel. — 
A dorosłych czego by trzeba uczyć? O uprawie zie- 
mi pojęcia nie mam. — Wszystkiego, prócz, jak pan 
mówi, uprawy, czytania i pisania przede wszyst- 
kim. — Tak też i myślałem. — On, być może, sam 
czytać i pisać nie umie, przemknęło w tym momen- 
cie Waleremu, o czym dużo później powiedział Wik- 
torowi.
Nauczyciela zgodzili bez trudu, tym bardziej że 
o wynagrodzenie nie pytał. Nie miał chyba wyboru, 
gotów uczyć za sam wikt. Kto wie, czy z góry nie 
brał tego pod uwagę? Jedno, co niepokoiło, to jego 
skrytość, z końcem rozmowy robił wrażenie bardziej 
milczącego niż na początku.
Po wsi poszła wieść: od niedzieli w Tuliczanach 
szkoła, jest już nauczyciel!
Mrozikowa przyleciała zadyszana od Młynarczy- 
ków z traktującą o tej nowinie obiatą. Obiatę, zwi- 
janą na patyk kartkę papieru, na której wypisywano 
nowiny, jakie właśnie wypadało podać do wiadomo- 
ści, wyprawił Latoś.
—  No, co tam znów wymyślili? — sapnęła chuda, 
jędzowata Młynarczykowa, którą natychmiast rzu- 
ciła złość, bo nie chciała, żeby sąsiadka wiedziała, 
że czytać nie utnie.
—  Sami przeczytajcie, szkoła będzie w Tulicza- 
nach.
—  A, szkoła, no to i czytać, Bogu dzięki, nie mu- 
szę. Pewnie z tego tylko koszty wynikną. Chłopu 
trzeba za pługiem chodzić, nie w książki patrzeć. Na 
skibie, jak ją odwali niby stronicę księgi, nie ma 
ani literki. A ze szkoły tylko miejska przemądrza- 
łość, nic więcej. Czy to komuś, kto tutaj do usranej 
śmierci będzie siedział, pomoże?
- Coście się tak na tę szkołę zawściekli? Toż 
w oblacie napisane, kto nie potrzebuje, nie musi, 
bo nauka jest po dobrowoli. Przeczytajcie sobie.
—  Kiedy ja tam drukowanego nie bardzo.
—  Przecież to nie drukowane.
—  To nieważne. Nie będę czytała.
—  Szkoda, bo byście wiedzieli, że nauczyciela 
trzeba jeszcze samemu płacić, zgodzony prywatnie.
—  A ja niby tego nie wiedziałam! Od razu mi 
przyszło do głowy: to nie będzie tanio kosztowało...
—  Kiedy właśnie tanio, za wikt tylko.
—  Ee, za wikt to on tam dużo nie nauczy... — 
Stryjenka roześmiała się: — A jakże, za wikt!... 
A przecież gdzieś spać i mieszkać musi. Jak nie 
zarabia, to i za mieszkanie nie zapłaci. Wszystko wy- 
padnie mu pod nos podsunąć. A to was nabrał! No, 
idźcie już z tą obiatą dalej, ja jej czytać nie zamia- 
ruję.
—  Ale do sąsiada odnieść, wasz obowiązek.
—  Może i obowiązek, ale nie poniosę, takich bajd 
po wsi rozwłóczyć nie będę, nieście sami.
Oczywiście Mrozikowa poniosła nie chcąc wstrzy- 
mywać tak ważnej nowiny, a stryjna, w duchu za- 
dowolona, ruszyła do swej roboty; oto co znaczy 
mądra głowa — dumała o sobie — po co takiej 
głowie szkoła?
Największego stracha miały dzieci, sądziły, że to 
ich skóra najdotkliwiej odczuje groźne praktyki 
szkoły. W opowieściach ludzi, którzy niegdyś o szko- 
łę zawadzili, pełno było wydarzeń przyprawiających 
o gęsią skórkę: nauczycieli z grabowymi pałkami al- 
bo nahajkami siekącymi do krwi, i to wcale nie do 
pierwszej, gdy uczniowie nie pojmowali zawiłości 
nauki. Niepoślednie miejsce w tych opowieściach 
zajmowała, nie mniej straszna od gminnej, szkolna 
„koza", czyli bliżej nieokreślone miejsce, coś pośred-
niego pomiędzy więzieniem a przedsionkiem piekieł.
Ciekawość szkoły, nauczyciela i nauki zgroma- 
dziła na pierwszych lekcjach całą wieś. Złapał właś- 
nie pierwszy październikowy przymrozek, ale w cia- 
snej izbie od razu zapanowała duchota jak w pie- 
cu, aż musiano drzwi otworzyć na oścież. Otwierania 
okien nikt nie przewidywał, nie wyposażono ich 
w nazbyt dziś drogie zawiasy. Wieś cała przyszła 
też i dlatego, że nauczyciela wynajęto do nauki tak 
małych, jak i starych.
Pedagog ów stał pośrodku izby na ostatnim, wol- 
nym jeszcze skrawku polepy. Dzieci mniejsze sie- 
działy wprost na ziemi, u jego stóp, starsze 
w ławkach, sporządzonych dzięki pomysłowości Wi- 
ktora, rodzice pod ścianami, jak tam kto mógł, naj- 
częściej na stojąco. Nauczyciel dzisiaj wydawał się 
jeszcze bardziej przygarbiony i bardziej niż zwyk- 
le mrukliwy, może miał wszystkich tutaj zebranych 
w pogardzie i zamierzał za chwilę powiedzieć im 
o tym?
W momencie ciszy, jaka niespodziewanie zapadła 
wśród ciężkich posapywań, wyraźnie rozległ się chi- 
chot Reginki Latosówny. Dziewczyna chichotała, bo 
zobaczyła przez dziurę w bucie, jak rusza się i stra- 
chliwie wygląda na świat czerwony paluch profeso- 
ra. Ale jej śmiechu nikt już nie usłyszał, bo wy- 
kładowca odchrząknął i nieco przychrypłym głosem 
rozpoczął:
— Dzisiaj, dzieci — mówił niby tylko do swoich 
uczniów, niby nie zauważając starszych — pierwszą 
naszą lekcję poświęcimy sprawie najważniejszej, 
Polsce...
Potem gadał długo i jakoś tak, że ciepło się lu- 
dziom robiło w piersiach. O ziemi, jaką zamieszku- 
jemy, o pięknych górach Karpatach i o Morzu Bał- 
tyckim, o Wiśle, rzece wielkiej, co jak królowa pły-
nie od gór przez żyzne doliny sandomierskie do War- 
szawy stolicy i dalej do Gdańska. Mówił o monar- 
chach i słynnych wodzach. O małym królu Łokiet- 
ku i wielkim Jagielle, potem o Kościuszce generale, 
co chciał Polskę chłopską powołać. Dziwne, wielkie 
i groźne, choć przecież przyjazne postacie malował 
ów nieznajomy człowiek.
A czerwony palec łypał raz po raz z buta, jakby 
do taktu słowom, tak że z lekcji Reginka prawie nic 
nie zrozumiała, bo furt tylko ten wyglądający z dziu- 
ry paluch ją zajmował.
W parę tygodni takiej nauki trzeba było słucha- 
czy rozdzielić. Dzieci przychodziły do szkoły za dnia, 
dorośli wieczorami. Co gorsza, brak było jakichkol- 
wiek książek, zeszytów, ołówków, nawet papieru. 
Starsi uczyli się druku od razu na książkach do na- 
bożeństwa. Dzieci nauczyciel uczył „z głowy".
Kiedyś na taką lekcję przyszedł sobie Kozina, któ- 
ry wysłuchawszy wszystkiego, poszedł potem do 
Wiktora.
—  Nie wiem, co z tym fantem zrobić ?— zaczął 
drapiąc się w głowę pod kapeluszem. — Nauczyciel 
niby dobry, ale czego on, biedak, te dzieciaki na- 
uczy, nie wiem? Co ich tylko do abecadła goni, one 
w te pędy z prośbami, żeby im legendy opowiadał. 
A to człowiek widać dobry, serce ma miękkie, tych 
tam powiastek zna całe fury i szczerze mówiąc, ca- 
ła nauka to opowieści. O, dzisiaj o śpiącym wojsku 
mówił, co to gdzieś w Karpatach pod Białą Górą 
śpi, i o tym, jak chłop zagnał śmierć w dziurę wy- 
wierconą w sośnie...
—  No i co z tą śmiercią, wylazła jakoś, czy sie- 
dzi tam do dzisiaj? Chyba nie, jakby siedziała, to 
by ludzie przestali umierać.
—  Ee, nie ma tak dobrze. Chłop żył sto lat, dwie- 
ście, aż taki był zmurszały, że chodzić nie mógł, oś-
lepł, cierpiał okrutnie, ale nie umierał... zaczął Boga 
o śmierć prosić, więc Bóg kazał mu znaleźć tę so- 
snę, kołek wyjąć... Jak odetkał, jak ta wściekła ko- 
stucha stamtąd wypadła...!
—  No dobrze, o nauczycielu' mieliśmy rozma- 
wiać — przerwał Wiktor.
—  Bajki bajkami, ale przecież muszą dzieciaki 
czytać, pisać i trochę rachować, inaczej to stracony 
czas i wyrzucone pieniądze, samymi legendami czło- 
wiek nie wyżyje.
Rada w radę, postanowiono szarwark na każdego 
rodzica posyłającego dziecko nałożyć i nauczyciela 
pilnować. Tak więc profesor zyskał stróża, ale to 
znów lekcje się przedłużały, bo samo najprzyjem- 
niejsze, czyli opowiadania, odkładano na koniec. 
A ten „koniec" trwał!... Bywało, że i „stróż" wra- 
cał ze szkoły nad wieczorem.
Latem, gdzieś na przednówku, w któryś pogodny 
czerwcowy dzień nauczyciel kazał przyjść dziecia- 
kom z ojcem i matką, że to ciepło i pogodnie było, 
postawiono tablicę przed chałupą, a zebrani zajęli 
miejsca na murawie. Pokazał, jak dzieci piszą i sy- 
labizują, jak liczą, nawet to i tamto jakiś zabawny 
wierszyk umiało powiedzieć połykając litery, a to 
i cale sylaby. Potem ogłosił wakacje, czyli koniec 
szkoły. Te wakacje miały trwać bezterminowo, mo- 
że wiele lat nawet, bo on sam — jak powiedział — 
rusza dalej i prawdopodobnie w życiu już tu więcej 
nie wdepnie. I w tej chwili stała się rzecz niesły- 
chana. Zrazu cicho, potem coraz głośniej zachlipa- 
ła największa śmieszka, Reginka. Za nią innym ja- 
koś zaszkliły się oczy, nie minęła minuta, jak wszy- 
stkie dzieciaki, a z nimi matki, buczały jak bąki. 
Takiego beku, jak Tuliczany Tuliczanami, na żad- 
nym pogrzebie nie było.
Tak więc znikł z życia wsi nauczyciel, co to mło-
dych uczył „z głowy", a starszych z książek do na- 
bożeństwa, od razu na drukowanym, nie z pobożno- 
ści, tylko  z braku innego słowa pisanego.
Wiktor myśląc teraz o tym człowieku stwierdził 
ze zdumieniem, jak wiele po sobie pozostawił, jego 
legendy opowiadano sobie do dzisiaj, a dzieci używa- 
ły takich wyrazów, jakie tylko w książkach można 
spotkać. Może niejeden z dorosłych po raz pierw- 
szy rozmyślał nad znaczeniem takich słów, jak: zie- 
mia, ojczyzna i naród? W surowe, chytre życie wio- 
ski wszedł niby ktoś obcy, mrukliwy, a przecież tak 
teraz bliski, i tyle zasiał nowego. Skąd wiedział, że 
szare chłopskie bytowanie można przepoić czymś, co 
jak  żywica  przesiąknie  na   wskroś  sosnowy   pień, 
który już wiecznie będzie pachniał świeżością...
Później Wiktor sam prowadził dalej nauki, choć 
mu szło niesporo, jednakże dokończył tego, co za- 
czął tamten. Dzisiaj w Tuliczanach, oprócz starców 
i jędzy stryjenki Młynarczykowej, wszyscy potrafią 
składać litery. Potem zaabonował dwie gazety. Może 
właśnie przez tę szkołę i przez te gazety zaczęto 
uważać Tuliczany za przemądrzałe, lepsze od in- 
nych?
Tak rozmyślając Latoś wszedł na tuliczański goś- 
ciniec. Twarz go piekła, opuchłe, zasychające zra- 
nienia ściągały skórę — wyglądał okropnie.
W tym samym czasie Walery wracał rowerem 
z miasta, zeszli się akurt koło Karasimowego sadku.
—  Wiktor, na rany Boga, jak ty wyglądasz? 
—? Ano widzisz, spadłem z czereśni i gębę  sobie
potłukłem — zażartował. 
Wybuchnęli śmiechem obaj jednocześnie.
—  Bardzo cię pobili?
—  No, zabrali się do mnie we trzech, dziw, że 
idę o własnych siłach. Zatrybie raz przyrżnąłem, no 
i radio lampowe poszło w drobny mak...
- Tyś tam chyba sądny dzień zrobił?
—  Bez przesady, ledwie małą wojnę. Skąd to wra- 
casz, i co widzę, moim rowerem?
i—? Jeździłem do Chełma, w tamtą stronę gnałem 
jak wariat... A wiesz ty przynajmniej, dlaczego? — 
Widząc zdumione oczy sąsiada powiedział spokoj- 
nie: — Zobacz no, Wiktor, co tam masz w kieszeni?
Latoś wyjął najpierw papier od felczera, potem 
zaczął wyciągać wszystko, co w majątku, w końcu 
trafił na niewypał i łuskę.
—  No tak, cholera! O tym zapomniałem na 
śmierć.
—  Przyszyliby ci sprawę Kozinowej kradzieży 
i jeszcze rozpuścili plotki, że ludowcy z Tuliczan to 
zwykłe koniokrady. Tam, w powiecie, ledwie ich mo- 
głem ruszyć, żeby wystąpili w twojej obronie, po- 
wiadali, że trzeba czekać, aż sprawa zostanie wyjaś- 
niona. Na szczęście nagnał się akurat jakiś poseł, 
zaraz złapał za telefon i do starosty! Policja mówiła, 
że nasze koło nie zostało jeszcze w powiecie zareje- 
strowane i dlatego wzięli go za nielegalną organiza- 
cję. No, ale jesteś wolny, to najważniejsze.
Latoś klepnął przyjaciela po plecach.
—  Teraz rozumiem, dlaczego mnie mimo wszyst- 
ko wypuścili. Wiesz ty co, zrobimy im jeszcze nie- 
spodziankę, ale o tym później. Zebrania nie odwo- 
ływałeś, to dobrze, chyba prelegent przyjdzie, nie 
nawali, co?
—  Myślałem początkowo odwołać, ludzi nie na- 
rażać, ale w powiecie powiedzieli, żeby działać, na 
nic nie zważać. Tak więc prelegent obowiązkowo bę- 
dzie. Posła zapraszałem do nas, ale odmówił. „Jesz- 
cze nie torą-/, jeszcze przyjdzie czas — powie- 
dział. — O Tuliczanach nie zapomnę".
—  Prędzej jest to takie poselskie gadanie, ale 
jak z naszej strony pójdzie trochę roboty, to rzecz
staje się możliwa. Powiem ci, że takiego posła ciąg- 
nąć na jedno zebranie nie ma co, ale jakbyśmy zro- 
bili wiec, to już co innego. Wiec ludowy na cały po- 
wiat, skrzyknąć parę tysięcy chłopa, to i poseł musi 
przyjechać, okazja wystąpienia przed taką masą lu- 
dzi to rzecz nie do pogardzenia. Na takim wie- 
cu wreszcie można" powiedzieć publicznie, co cię 
boli, wywalić wszystko z siebie wobec urzędowych 
osób, wszystko to, co mówimy kurząc papierosa na 
przyzbie. Przemówienia takie potem w gazetach opi- 
sują.
—  Chcesz tysiące ludzi ściągać tutaj, do Tuli- 
czan? Bagatela, nawet placu takiego nie mamy.
—  Kto powiedział, że tutaj? Jest plac w Biało- 
drogach? Jest rynek publiczny, wielki, trawą zara- 
sta, kaczki tam w bajorach brodzą, wyporządzimy 
na taki dzień... Spędzimy kupę ludzi, choćby z pięt- 
naście tysięcy.
—  Jezus Maria, pod oknami policji?
—  I bardzo dobrze, właśnie tak trzeba, niech po- 
czują siłę, nie jesteśmy stadem, które trzech poli- 
cjantów może nastraszyć. Zresztą, dobrze pomarzyć, 
dobrze pogadać, jeszcze na radość za wcześnie — sam 
sobie przerwał te dociekania. — Będzie zebranie, 
pogadamy na zebraniu, zobaczymy, co chłopy na to 
powiedzą. Przyjedzie prelegent, niech powie, co 
o tym myśli, jak do tego odniosą się tam, w górze. 
Mogą nam bardzo pomóc, rozesłać do wszystkich 
kół zawiadomienia i zachęcić do udziału w wiecu, 
ale też mogą zabronić, przeszkodzić, mają swoją po- 
litykę, nasze sprawy mogą im mieszać szyki... Po- 
szedłem do felczera, wziąłem świadectwo o pobiciu; 
jesteś świadkiem: jak mnie zabierali, nie miałem 
jednego zadrapania, a teraz widzisz, jak wyglądam. 
Przeczytamy to świadectwo na zebraniu, złożymy 
na ręce prelegenta żądanie całej naszej organizacji,
aby  sprawie  nadać  bieg  urzędowy,  ukrócić  samo- 
wolę policji.
—  Policja jest państwowa i ukracanie jej samo- 
woli nie jest takie proste, bo państwo nie ma w tym 
interesu... Zresztą, krzykną, że występujemy prze- 
ciwko państwu.
—  Mówisz do mnie, jakbyś od policji gratyfika- 
cje brał. Policja robi to, co jej każą, trzeba ich ci- 
snąć, żeby nie kazali... Jeżeli źle myślę, to mnie 
popraw, a nie gadaj jak Senek, że policja to pań- 
stwo, kto rękę na policję podniesie, to podniesie na 
Polskę. Ale tej Senkowej Polsce wolno podnosić rę- 
kę na kogo zapragnie? Prawo na to pozwala, bo to 
jest złe prSwo. Pozwala na zbyt wiele panu Senkowi, 
panu wójtowi, aż wreszcie zwykłemu chłopu żyć się 
odechciewa. A jak tylko przeciwko temu gębę otwo- 
rzysz, zaraz krzyczą, żeś bolszewik i chłopski sowiet 
chcesz zakładać.
Długo potem Walery myślał o słowach Wiktora, 
i jemu podobne myśli chodziły już po głowie, czuł, 
że coś tu w tym własnym przecież, polskim państ- 
wie, jest źle urządzone. Ciarki mu przeszły po ple- 
cach na myśl o wiecu, nigdy jeszcze taka siła chło- 
pów nie występowała przeciwko ustalonemu porząd- 
kowi rzeczy.
Termin zebrania wypadał w niedzielę. Zapraszano 
wszystkich nie patrząc na to, czy należeli do koła, 
czy nie. W święto nikt nie miał roboty, zresztą te- 
raz, na przednówku, to i wypoczywać nie było po 
czym. Zapowiadało się więc liczne zgromadzenie. Na 
jego miejsce umyślili organizatorzy ustronny sad 
Latosa.
ROZDZIAŁ VII
Nad polami, nad uśpionymi w spokoju i bezruchu 
wioskami stało gnuśne południe, leniwe i gorące. Od 
nadbużańskich łąk aż do tereszańskiego lasu — pu- 
sto i głucho.
Z wiosek kto żyw pociągnął do kościoła. Trwał tu 
tłum zbity szczelnie jak jedna bryła. Zadyszany 
i rozmodlony, przynajmniej przez jeden dzień, przez 
tę godzinę nabożeństwa oderwany od swej codzien- 
nej krwawej troski.
Ksiądz Kiryk skończył nabożeństwo i dopiero te- 
raz ciżba rozpadła się na poszczególnych ludzi, tłum 
zafalował, hurmy ruszyły ku wyjściu, rade z końca 
uciążliwego bogobojnego obowiązku. Rychło zgiełk 
zalał cmentarz i drogę przed kościołem.
Dawno uświęconym zwyczajem nie kwapiono się 
do domu. Chłopcy oglądali dziewczyny, podgadywa- 
li im, te znowuż chętne temu, przystawały, w rzeczy 
czekając na znajomych, ale właściwie to tylko po to, 
żeby między sobą pochichotać albo i z chłopaczys- 
kami pożartować. Starsi gospodarze z jednych wsi 
przystawali, aby zamienić słowo ze starszymi gos- 
podarzami z innych.
Kiedyś, po wyjściu z kościoła, wszelkie rozmowy 
zaczynały się od częstowania tytoniem, wówczas nad 
rozmawiającymi wzlatywał obłok dymu. Dzisiaj 
w czas kryzysowy, dziwna oszczędność przyszła na 
tytoń. Kto miał, chował dla siebie, palił skrycie póź- 
niej w drodze, w towarzystwie kobiet, które na ogół 
nie paliły, więc i nie zachodziło niebezpieczeństwo 
częstowania.
Dzisiaj jednak, mimo braku nieodzownego w roz- 
mowie papierosa, rajcowano żywo. Z kręgów gmin- 
nych, utrzymywana w największej tajemnicy, szła 
wiadomość, że do Białodrogów zjechał sekwestrator
i ma ściągać zaległe podatki. Wiadomość nad podziw 
prędko obiegła wszystkie grupy i partie rozmawiają- 
ce pod kościołem.
Nie o czym innym, tylko o sekwestrowaniu ga- 
dano podczas drogi powrotnej. Tak się złożyło, że 
ci z kościoła spotkali po drodze tych z cerkwi, gdzie 
też skończyło się nabożeństwo; wracając razem wspo- 
minano różne przypadki sekwestrów w dawnych la- 
tach. Ktoś tam nawet przypomniał, jak to wyglą- 
dało jeszcze za cara, ktoś inny straszył, że wraz z se- 
kwestratorem, musowo będzie policja i jeszcze ja- 
kieś inne czorty-Iwany.
Zajęcie ziarna, na przykład, nikomu nie groziło, 
a to z tej przyczyny, że go nikt nie miał. Przeważnie 
po domach dojadano ostatnie pieczywo chleba, a je- 
śli komuś pozostała garstka mąki, to i tak był to 
ostatek nie nadający się do zajęcia. Teraz głównym 
pożywieniem wsi, aż do nowego ziarna będzie mleko 
i kartofle, jeśli je kto ma. Kartofle też szybko się 
skończą i wtedy, daj Boże, żeby mleka nie zabrakło, 
bo wówczas to już tylko zęby na kołek. Ale krowa 
w niebezpieczeństwie, gdyby tę matkę-żywicielkę 
sekwestrator zabrał, koniec wszelkiej nadziei.
Pod taką samą groźbą sekwestru był też i koń, 
choć on teraz w gospodarstwie niby niepotrzebny, 
bez ziarna i siana, na sieczce z suchej słomy okra- 
szonej zieleniną wysechł, a boki mu powpadały, to 
zaraz po żniwach będzie niezbędny, ba! Już we żni- 
wa kto, jeśli nie on, zwiezie snopy do stodoły? Bez 
konia nie ma roboty, jak się chce nająć, to trzeba 
płacić albo odrobić. Nie jest on taki ważny jak kro- 
wa, ale wszelako niezbędny.
W wielkim zagrożeniu okazały się szafy, ławy, 
stołki, skrzynie i kufry. Chociaż to sprzęty najczę- 
ściej wioskowego stolarza, zawsze łakomie zajmo- 
wane z braku innego bogactwa. Oddzielna sprawa to
gminnym składziku. A już na samej licytacji, z po- 
wodu takiego stanu, nikt grosza nie chciał dać i szły 
z powrotem do składziku butwieć do końca. Licyta- 
cja więc, nie tylko że nie pokrywała żadnych zaleg- 
łości ani procentów, ale zwiększała jeszcze zadłuże- 
nia kosztami samego zajęcia i nieudanej sprzedaży.
Tak, sekwestrator to straszny gość, a dzieci — jak 
przedstawiała to na obrazku malowanym kredkami 
Reginka Latosówna — wyobrażały go sobie jak dia- 
bla, całego czarnego na gębie, z rogami na głowie 
i szponami u palców.
We wsi topniały grupy i grupki, aż wreszcie po- 
zostawał jeden człowiek, ale wkrótce i ten znikał 
w opłotkach, gościniec pustoszał. Znów wieś ogarniał 
nieruchomy spokój, jak woda zamykająca się nad 
wpadłym na dno kamieniem. Z oddali, jakby z głę- 
biny, leciało zgłuszone upałem gdakanie kury lub 
jakiś głos ludzki zamarły wpół słowa.
Prelegent z powiatu już na południe ściągnął do 
wsi, przyjechał rowerem i właśnie rozmawiał z pa- 
roma chłopami, którzy nie byli w kościele, a teraz 
przez ciekawość przyszli pogadać z przyjezdnym.
Przybyły, choć nosił się z miejska, mówił jak ktoś 
miejscowy, tyle że dużo składniej i jakoś tak więcej, 
książkowo. Już na samym początku oświadczył, że 
Wychował się na wsi i nie zamierza do chłopa prze- 
mawiać językiem pana starosty czy nawet pana 
wójta.
Jedyną wadą, jaką stwierdzono u niego od razu 
było to, że nie palił, a więc i nie mógł poczęstować 
machorką, co na ogół obcy, którym zależało na zbli- 
żeniu z chłopem, praktykowali. Pomimo tego ktoś 
zagadnął go o cygaretki, bez żadnej zresztą nadziei. 
I dopiero pokazało się, że prelegent tó naprawdę 
ktoś, przywiózł książeczkę bibułki i paczkę machorki 
przeznaczoną na rozczęstowanie. Teraz nawet z sym-
patią oglądano jego rower, pozwalało to, poza obser- 
wacją ubrania, wnioskować o zasobności takiego ko- 
goś, co to sobie tak lekko wyrzuca pieniądze na po- 
częstunki dla obcych ludzi. A może dostał na to od- 
powiedni fundusik?
Rower nie prezentował się specjalnie okazale, 
zwykły półbalon Kamińskiego, z kierownicą skręconą 
jak baranie rogi. Wprawdzie wyglądał na niezły, 
trza by dać za niego jakie dwieście złotych, jednakże 
przedmiotem szyku nie mógł być żadnym porząd- 
kiem. Cała prawie farba z błotników i ramy oblazła, 
niklowane części dawno już pokrywała rdza, cóż 
z tego, że starannie czyszczona naftą? Mimo wszyst- 
ko nie wiadomo, dlaczego rower wyglądał z miejska, 
gardząc wsiowym otoczeniem i ciekawskimi, stał so- 
bie pod bieloną ścianą chałupy i pysznił się diabli 
wiedzą czym? Wielki mi pan z miasta! No pewnie, 
rower chłopski leżałby gdzieś w sadku, ten nie, ten 
musiał stać. I jeszcze ta żółta tabliczka rejestracyjna, 
śrubką przykręcona pod siodełkiem, kto na wsi re- 
jestruje rower? A jeśli już, to tabliczkę wsadza do 
kieszeni albo przymocuje drutem, nigdy śrubką.
Tak więc rower nie dał odpowiedzi, czy prele- 
genta tak samo jak chłopa ciśnie bieda, nie można 
się też było zorientować, czy jest to ktoś, komu za 
gadanie dobrze płacą. Pozostało więc tylko słuchać, 
aby z mowy zorientować się, z kim sprawa.
Podobnie jak chłopi prelegenta, prelegent takso- 
wał chłopów, na podstawie ich wyglądu wnioskując 
o zasobności wsi. On też rewelacji się nie dopatrzył.
Po obiedzie, jak już ludzie powrócili z kościoła 
i zjedli, co było w domu przy niedzieli przygotowa- 
ne, zaczęto schodzić się do sadku Latosa. Tylko ten 
i ów szedł w butach, większość nawet przy niedzieli 
przyszła boso. Siadali lub wprost kładli się na tra- 
wie,  w  zgrzebnych  koszulach,  czasem  z  wszytymi
poduszki, pierzyny i odzież. Często za niewielkie su- 
my, a nawet już za same procenta od zaległych po- 
datków przepadały puchowe wiana. Te poduchy, sta- 
nowiące dumę gospodyń i oczywisty dowód zasob- 
ności domu, kobiety chroniły jak skarb. Ubrania, 
kożuchy — także stare — trzeba skrzętnie chować, 
ale to nie jest trudne, byle w pokrzywy rzucić i kto 
je tam znajdzie, chyba że sąsiad, kanalia, podejrzy 
i przeskarży, wtedy sekwestrator idzie do takiego 
miejsca jak po swoje...
Chyba najbardziej łakomy kąsek dla sekwestrato- 
ra stanowi rower, oznaka bogactwa i luksusu; jeśli 
go ktoś w porę nie zdążył wyprowadzić — zginął, 
przepadł!
Ostatecznie — liczono — jak nie znajdzie niczego 
w chałupie i w chlewie, na podwórko, na powietrze 
sekwestru nie położy. Ktoś tam puścił bujdę, że bę- 
dzie wprowadzona moda odsiadywania podatków, jak 
się odsiaduje nie zapłacone grzywny. Ale możliwość 
taka prędko odpadła, bo w takim wypadku rychło 
całe wsie trza by brać pod klucz, przecież wszyscy 
zalegają z podatkami.
W tych rozmowach, przerywanych gorzkimi west- 
chnieniami, niemal zapomniano o nieszczęściu Ko- 
ziny i ogołoceniu przez rabusiów jego domu. Kiedy 
ktoś o tym napomknął, słyszało się tylko bezsilne 
wymysły na złodziei i policję porówno, która, jak 
widać, zrobiła do tej pory tyle co nic. Dotychczas 
niczego też nie znaleziono z innych kradzieży, choć 
mnożyły się po okolicy, nieraz po dwie, trzy dzien- 
nie. Zaczęto przemyśliwać nad podjęciem jakichś 
kroków samoobrony. Mówiono o jakiejś straży, to 
znowu, żeby łapać każdego obcego we wsi i odsta- 
wiać do gminy czy gdzie tam...
— Kto by to nadążył z odstawianiem — zachry- 
piała stara Korycińska poprzez zadyszkę spowodo-
waną szybkim chodem, właśnie dopędziła wolniej 
idącą grupkę. — Mało to bezrobotnych po wsiach 
się snuje? I kto wie, co taki ma na myśli. Wczoraj 
znowu przylazł do Tuliczan jakiś paralus czysty, 
z mandoliną jak niecki.
—  To nie mandolina, co też wy, Korycińska, wy- 
gadujecie — wtrąciła lepiej obeznana ze sprawą Re- 
gina Latosówna — to bandura.
—  On u was nocuje?
—  W stodole na wyżkach.
—  I co, gra na tych nieckach?
—  Gra i śpiewa, a jak, o Jezu! Tylko do radia 
z takim.
—  Kukiełce mają zabrać radio, bo nie opłacone.
—  A co, i za to trza płacić?
—  Trzy złote na miesiąc.
—  Oho! Rozkosz to rozkosz, ale droga...
—  Toteż i mało kto we wsi ma.
—  Takie coś od ręki sekwestrator zajmuje, tyczki 
anteny widać z daleka.
Rozmowa, zatoczywszy koło, znowu weszła na 
dawny tor, na sekwestratora, który, podobnie jak 
złodziej, należał do najgorszych gnębicieli wsi, tyle 
że to zło sankcjonowało prawo i popierała policja, 
czyste przekleństwo.
Sekwestrator, choć sam Bogu ducha winien, był 
najbardziej znienawidzonym przedstawicielem urzę- 
du. Tylko pokazanie się żywego diabła mogłoby kon- 
kurować z wrażeniem, jakie czynił. I nic w tym 
dziwnego, niweczył najwięcej nadziei. Zastawał złe, 
zostawiał jeszcze gorsze; wyciągał ostatnie klepaki 
przeznaczone na co innego, wyprowadzał ostatnie 
prosię albo zabierał na zmarnowanie pierzyny, nie- 
raz od pokoleń służące rodzinie.
Te pierzyny, zanim doszło do licytacji, najczęściej 
gnojono gdzieś na deszczu, potem tęchły w jakimś
perkalowymi gorsami bez kołnierzyków, z karczkami 
tylko zapinanymi na guzik. Stroju dopełniały zwykle 
kupne spodnie z ciemnego welwetu, nie wiadomo 
dlaczego spięte na dole agrafką, jak do jazdy na ro- 
werze. Wielu jeszcze nosiło portki zgrzebne swojej 
roboty, jak przy powszednim dniu kiedyś, tak teraz 
i przy niedzieli.
Ktoś tam przyjechał rowerem, chyba któryś z tych 
bogatszych kawalerów, czy nie Kukiełka? W ma- 
rynarce, pod krawatem, miał na sobie spodnie-pum- 
py niezwykłej szerokości, no i kamaszki. 
Początek zebrania Wiktor zapowiedział na taką 
porę, kiedy zbierze się najwięcej ludzi. A ludzie za- 
częli się schodzić nieoczekiwanie wcześnie. Już ci 
pierwsi przynieśli wiadomość o sekwestratorze i od 
tego momentu zaczęto mówić przede wszystkim 
o nim. Do tych rozmów przyłączył się prelegent, 
który dokładnie o wszystko wypytywał i notował 
w niewielkim kajeciku. Interesowały go, jak mówił, 
przede wszystkim możliwości płatnicze wsi w okre- 
sie kryzysu. Powiedział przy tym, że być może umie- 
ści to wszystko w gazetach. Ale pociechy z tego dla 
wsi, nawet gdyby to wydrukowano, nie obiecywał. 
No bo z jakiej niby racji?
Zebranie zaczęło się dobrze pod odwieczerz. Nawet 
jak szedł ktoś przypadkowy, ściągał tutaj z drogi. 
Przyszło parę bab, niektóre z dziećmi. Wreszcie 
wszyscy zaczęli pilić, żeby już zaczynać. Stanął więc 
Latoś i od razu zaczął o kryzysie i sekwestratorze. 
Patrzyły na niego wychudłe twarze o zapadniętych 
policzkach, ogorzałe od słońca, z jakimiś dziwnie 
bezradosnymi oczyma.
Potem wstał prelegent, bo razem ze wszystkimi 
siedział na murawie, ukłonił się zebranym jakoś 
grzecznie, jakby się bał, i nieśmiało uśmiechnięty 
zaczął   o   celach   i   ideach   Stronnictwa   Ludowego.
W ręku trzymał małą książeczkę z czterolistną ko- 
niczynką, którą co chwila otwierał i czytał to i tam- 
to, ale więcej tą książeczką wymachiwał, niż czytał.
Z tego, co mówił, wynikało, że wieś potrzebuje 
paru rzeczy wprost niezbędnie. Przede wszystkim 
potrzebuje oświaty i długo namawiał, żeby Tulicza- 
ny zafundowały sobie szkołę, do której garnie się na 
wszystkie możliwe sposoby cała dziatwa, a nawet 
i niejeden starszy, bo oświata to lekarstwo na złe 
urodzaje, na choroby i na wszystko.
Co do poprawy urodzajów przez oświatę, to prele- 
gent trafił kulą w płot. Po sąsiedzku siedział na paru 
morgach niejaki Igor Iwaniuk, chłop, co chodził kie- 
dyś na rolnicze uniwersytety, a mimo to oborę mu 
wiatr na wiosnę zwalił, a perz na jego polu rósł 
chętniej niż gdzie indziej, rok w rok siano na po- 
kosie, na łące gnoił. Takie to było jego książkowe 
gospodarowanie. Z czego by wynikało, że oświata nie 
jest znów takim lekarstwem na chłopską biedę.
— Szkoła na wsi się nie przyjmie — powiedział 
Władek Koryciński — bo latem dziecko jest po- 
trzebne do pasienia krów, zimą zaś nie ma butów 
i siedzi na piecu. Tak było zawsze i co tu zmieniać, 
po co? Co innego szkoła w mieście. Poreszcie, cała 
ta szkoła strasznie kosztowna. Słcniec, ten, co ma 
młyn koło kościoła, syna uczył w gimnazjum, to go 
same opłaty wynosiły tysiąc złotych rocznie. A to 
jest morga ziemi! Nie ma co mądrować za szkołą. 
Czytać, pisać byle gdzie się nauczy, po co więcej 
komu, co chodzi za pługiem? Niech się tylko roz- 
gląda dobrze, życie podpatruje, a mądry będzie. Nie- 
gdyś królowie w szkołach nieuczeni lepiej Polską 
rządzili niż dzisiejsi wykształceni ministrowie.
Na co znów prelegent powiedział, że królowie byli 
jednak uczeni, ba, nawet bardzo, gdyż mieli nie byle 
jakich nauczycieli i to nawet po kilku. A co do bu-
tów dla dzieci, to przy racjonalnej gospodarce chło- 
pa będzie stać na buty, i to nie tylko dla siebie, lecz 
dla całej rodziny, nawet dla dzieci, a stronnictwo 
o to właśnie walczy.
Potem mówił ciekawiej, o rządzie, że jest zły, bo 
całą władzę oddał w jedne ręce, nazwiska nie wy- 
mienił, ale wszyscy wiedzieli, o kogo chodzi. Dla- 
tego cały ruch ludowy będzie się jednoczył wraz 
z partią socjalistów, tworząc coraz potężniejszy blok 
polityczny, który wykorzysta wszystkie możliwe 
środki przez prawo dozwolone, aby ten zły rząd oba- 
lić i powołać nowy, ma się rozumieć, lepszy.
Dalej opowiadał o życiu w miastach, tam sprawy 
wyglądały jeszcze czarniej z powodu bezrobocia, a co 
za tym następuje i braku funduszów na życie. Fa- 
bryki pękają mianowicie od nie sprzedanych towa- 
rów, więc producent zatrzymuje maszyny i zwalnia 
ludzi ratując się od nadprodukcji.
Ale najciekawsze było wtedy, kiedy zaczął mówić 
o samowoli policji, co to terroryzuje ludzi, zwłaszcza 
tych, co śmią głośno o sprawach nieprzyjemnych dla 
rządu mówić.
— Święta prawda — przerwał Latoś i poprosił 
o udzielenie mu głosu w tej sprawie, bo tutaj u nich 
w gminie Białodrogi, policja robi z ludźmi, co się 
jej żywnie podoba. I najpierw odczytał świadec- 
two sporządzone przez felczera, a później opowie- 
dział, jak został aresztowany i pobity na posterun- 
ku, jak mu jeszcze wcześniej zrujnowano mieszka- 
nie w czasie rewizji. A pretekstem wszystkiego stał 
się fakt, że ich koło przez dwa dni od założenia nie 
było zarejestrowane w powiecie. W związku z tymi 
wszystkimi sprawami koło składa protest, na ręce 
prelegenta dołączając świadectwo poturbowania, 
i prosi o przekazanie wszystkiego posłowi, który już 
coś niecoś o Tuliczanach słyszał.
Tej części zebrania słuchano uważnie, o areszto- 
waniu wiedziano, ale o „zabawie" na policji dotych- 
czas nikt nie miał pojęcia. Rzeczy to były dotąd nie- 
spotykane. Jak się zdaje, szły jakieś inne czasy i in- 
ne porządki, oparte na gumowej pałce.
Potem mówili wszyscy, jeden przez drugiego, 
o kryzysie, o złodziejstwie i o sekwestratorze, co to 
prawdopodobnie wkrótce do wsi zawita. Ktoś tam — 
czy to nawet nie był Stefan Sadłak — zaczął opo- 
wiadać, że poty nie będzie w Polsce dobrze, póki 
chłop nie będzie mógł sobie pozwolić na mięso i cu- 
kier w każde święto, bo dzisiaj w Boże Narodzenie 
w mało której chałupie pachnie skwarkiem.
Wybuchły na ten temat swary, nie wiadomo, jak 
długo by trwały, gdyby znów ktoś nie nawrócił ku 
sekwestratorowi, groźbie, có to jak chmura gradowa 
zawisła nad wsią. Stryj Młynarczyk dowodził, że 
musowo na wsi wartę powołać, przynajmniej trzech, 
czterech chłopa, żeby nocą po wsi krążyło, bo ina- 
czej to śpiących z pierzynami zaczną wynosić, 
a w dzień nie będzie nawet można w pole wyjść bez 
lęku, pozostawiając dom tylko na bożej opiece. Co 
gorsza, na wsi coraz więcej pojawia się żebraków, 
bywa dzień, że i dziesięciu, piętnastu dziadów po 
proszonym przez wieś przeciągnie; do tego jeszcze 
i bezrobotni... Zwłaszcza oni są gotowi na wszystko, 
niektóremu strach w oczy spojrzeć. Więc ta warta 
może powinna w dzień w pobliżu traktu patrzeć, 
a kto na Tuliczany skręca — pędzić! Koniecznością 
jest także samoobrona przed policją i sekwestrato- 
rem...
Chłopi ożywili się, ten i tamten z tych, co leżeli 
na trawie, wstawał i coś od siebie jeszcze dorzucił. 
Zrobił się tumult i harmider, że trudno było kogo- 
kolwiek zrozumieć, dopiero gdy znowu głos zabrał 
pąsowy z podniecenia prelegent, powoli zaczęto się
uspokajać. Mówca tak się zapalił, że zdjął marynarkę 
i krawat, chociaż ciągnęło już chłodem — i gadał, 
gadał...!
Molestował, iż zgłaszane projekta idą za daleko, 
przekraczając legalne granice działania organizacji. 
Nie sposób — utrzymywał — pokonać policję opo- 
rem, choćby i zorganizowanym, bo w Polsce jest po- 
licjantów wiele tysięcy i w razie potrzeby cała 
sfora może być spuszczona ze smyczy, a wtedy ra- 
tuj się, kto w Boga wierzy!
Oj, bęcwał to był chłopsko-miejski, ludowiec ma- 
lowany, wyuczony na różnych tam „Jaś nie docze- 
kał", miłował lud z obrazka, pokorny i bierny, kiedy 
zobaczył, że z tą pokorą jest krótko, że lud może 
i krwi upuścić, zaczął zaklinać, odwodzić od śmia- 
łości, biedulek.
Sekwestratora też projektował obezwładnić ugo- 
dowo. Ot — chociażby wystąpić z rezolucją do po- 
sła, aby ten w sejmie zażądał umorzenia zaległości 
jako zobowiązań nieściągalnych, gdyż wieś jest fak- 
tycznie niewypłacalna. A po zmianie polityki podat- 
kowej... Ech, czekaj tatka latka!
—  Im pokorniejszą będziesz owieczką, tym niżej 
będą cię strzygli — burknął ktoś na takie gadanie.
Zebranie trwało już czwartą godzinę, nikt nie za- 
mierzał wracać do domu.
—  Takie środki, bardzo proszę — wołał Koryciń- 
ski — są dobre tam, gdzie władza działa prawnie. 
Ale tam, gdzie jest gwałt i rozbój, nie może być mo- 
wy o legalności. To Mickiewicz, wieszcz nasz polski, 
wołał, żeby gwałt się gwałtem odciskał, kiedy pra- 
wo nie zawsze prawo znaczy!
Ale prelegent, coraz bardziej roztrzęsiony, coraz 
żywiej wymachiwał książeczką z zieloną koniczynką. 
Teraz było zupełnie jasne, że nie zdawał sobie, nie- 
borak, sprawy z tego, w co wdepnął.
—  Ostrzegam! — wołał — ostrzegam! Przy takim 
stawianiu sprawy może dojść do poważnych rzeczy...
—  A co, może już nie doszło? — krzyczał Stryj 
Młynarczyk.
—  Nikt się tu z nami dzisiaj nie patyczkuje, a już 
na pewno nie policja! ?— krzyczał"ktoś z tyłu.
Prelegent nie dawał za wygraną:
—  Przy najmniejszym braku rozwagi jest prawie 
pewne, że dojdzie do rozlewu krwi.
—  Nic to nowego, strzelają bezkarnie do nas już 
teraz. Katują chłopa po aresztach. Niszczą podatka- 
mi. Nędzne grosze płacą za krwawo wypracowany 
produkt.
—  Mamy obowiązek kompromitować i odsuwać od 
władzy ludzi źle działających, robimy to, chociaż 
z ogromnymi trudnościami, ale robimy. Do tego mu- 
simy mieć czyste ręce.
—  Słaby zawsze musi mieć czyste ręce — west- 
chnął Karasim. — Silny nie pozwoli sobie na ręce 
patrzeć... Czy to obecna władza jest taka legalna, 
przecież zamachem została ustanowiona, ludzie zgi- 
nęli; z bronią w ręku ustalano prawa. Czy takie pra- 
wa mamy szanować? Komu one służą? Na pewno 
nie chłopu. Więc pytam się, co nam tutaj po legal- 
ności?...
—  Nieprawda! — prelegent skoczył jak oparzo- 
ny — nie wolno nam tak myśleć. Jeszcze wszystkich 
legalnych środków nie wyczerpaliśmy. Jeszcze mo- 
żna tyle zrobić! Protestować, interpelować, wieco- 
wać, publicznie zgłaszać swoje zastrzeżenia, a nawet 
strajkować...
Zaległo nagłe milczenie. Jakiś czas słychać było 
czyjś zdyszany oddech, pociąganie nosem i postęki- 
wanie, jakby paru ludzi mocowało się z opornym 
ciężarem.
—  Wiec? — odezwał się Latoś. — Myśl niezła.
Zróbmy wiec, niech się władza zastanowi, kiedy po- 
słucha, jak myśli chłop i jak on widzi tę dzisiejszą 
Polskę, której czekał jak boskiego zmiłowania! 
Ludzie nagle ożywili się.
—  Tak jest, zwołajmy wiec! — krzyknęło od razu 
paru chłopów.
—  Jeszcze teraz, na przednówku, żeby więcej lu- 
dzi mogło się zgromadzić.
—  Posłów zaprosić, obowiązkowo muszą tu zje- 
chać!
Teraz zaczęto rozprawiać głównie o wiecu, że jest 
potrzebny, że powinna na nim być władza, mówcy, 
jeszcze różne tam czorty-Iwany i sam Witos.
Gadano wiele, chociaż nikt jeszcze nie wiedział, jak 
się do takiej sprawy zabierać, główna więc rola — 
chciał, nie chciał — przypadła prelegentowi, którego 
zobowiązano do przedstawienia sprawy w powiecie 
i przysłania odpowiedzi na dniach. Prelegent zgodził 
się, z tym jednak zastrzeżeniem, żeby ostateczną de- 
cyzję, zwłaszcza co do daty, pozostawić władzom 
stronnictwa w powiecie. Niech oni tam zadbają też 
o to, aby o wiecu napisały gazety, może by też po- 
wiedziano o tym w radiu.
Zrobiło się cicho, ni z tego, ni z owego ktoś wtrą- 
cił:
—  Radio kryształkowe jest jedno we wsi i to wię- 
cej na pokaz, a drugie, lampowe, aż na posterunku 
w Białodrogach.
—  Już go tam nie ma — sprostował spokojnie 
Wiktor.
Słońce zniżyło się ku zachodowi, spod gałęzi przy- 
drożnych czereśni strzeliło w bieloną ścianę chałupy, 
która odbiła rumieńcem, okna błysnęły miedzią...
—  Ale to wszystko — burknął ktoś ponuro — nie 
zatrzyma sekwestratora... Pewnie prędzej niż za ty-
dzień, dwa, czegoś takiego jak wiec nie da się zro- 
bić?
—  O sekwestratora nie ma się co martwić, sekwe- 
strator był i będzie, żebyśmy nawet sto wieców zro- 
bili.
Przez sad przeciągnął chłodny powiew. Wśród ze- 
branych to wzbierał, to przycichał gwar. Całe zgro- 
madzenie jakby rozpadło się na drobne kupki, tu 
i ówdzie dał się nawet słyszeć kobiecy chichot.
Zaczynała schodzić się młodzież.
Z którejś grupki zabrzmiał nieznany tu instru- 
ment. Była to pewnie ta bandura, o której mówiono, 
że wygląda jak niecki. Zaraz też popłynął pewny, 
choć ściszony głos śpiewaka:
Kotra diwczyna czornobrewaja, 
Ta czariwnycia sprawedliwaja, 
Sołomu palit i zilia warit — 
Tebe, Hrycuniu, zdorowla pozbawił.
Zebranie coraz bardziej zaczęło przemieniać się 
w wieczorynkę, chociaż i rady na żadną z najpilniej- 
szych bolączek nie znaleziono. A najpilniejszą z pil- 
nych, bo już jutrzejszą, był ten przeklęty sekwe- 
strator. Całą noc będzie trzeba chować to i tamto, 
aby na rano w każdym kącie było pusto, jak wy- 
miótł.
Prelegent jeszcze stał w grupce chłopów, gadał już 
chyba setny raz o tej swojej legalności, czując, że 
poszkapił sprawę. Zamiast wieś uspokoić, jakby ją 
zachęcił do nieodpowiedzialnego przedsięwzięcia, do 
wiecu, który oby nigdy nie doszedł do skutku. Ge- 
stykulował podniecony i rozgorączkowany, bo roz- 
mowy już szły na udry.
—  No, to teraz macie, czego chcieliście, policja bę- 
dzie miała Tuliczany na oku. Po takim zebraniu... — 
powiedział już z otwartą niechęcią.
—  Niby dlaczego?
—  Mówiono tu takie rzeczy, za które zamyka się 
lokale organizacji w innych gminach.
—  A skąd oni niby o tym mogą wiedzieć?
—  Potrafią i podpłacić człowieka, żeby się do- 
wiedzieć, co ich interesuje.
Słuchający popatrzyli po sobie.
—  Mamy złe doświadczenia, zwykle już naza- 
jutrz, a najdalej w parę dni, treść zebrań urządza- 
nych przez stronnictwo była znana policji.
—- Swoi, a za parę groszy powie taki wszystko, 
nawet to i tamto dodając. Znane są takie przypadki.
—  Oż, takiemu — zacisnął pięści Sadłak — wo- 
rek na łeb i kłonicą. A mówił pan, że niepotrzebna 
samoobrona.
—  Zorganizujcie samoobronę, ale przed złodziej- 
stwem.
—  Przede wszystkim przed policją i rządem by 
się przydała, gdy poczują chłopską siłę, zmitygują 
się. Są w świecie przykłady, co można zrobić spra- 
cowaną ręką...
—  Oho! to już mi nie ludową, ale komunistyczną 
robotą pachnie... Z policją i rządem nie wygracie, 
nie na wasze zęby orzech. Posłuchajcie naszej rady, 
będzie z tego większy pożytek i przynajmniej ludzie 
uszczerbku na życiu i zdrowiu nie poniosą. Z czer- 
wonymi się — Boże broń! — nie kumajcie, bo wszy- 
stkich do siebie sprzeciwicie.
Sprzeczka zacichła. Od grupki młodzieży brzmiała 
muzyka.
Pryszła płatnica pochowały Hrycia. 
Pochowały Hrycia błysko hranyci, 
Płakały za nim wsi mołodyci
— śpiewał fcandurzysta.
Prelegent odwołał na bok Korycińskiego i Latosa, 
wypytywał o Sadłaka. Bardzo nie podobał mu się 
ten człowiek; kiedy go jednak zapewnili, że to swój, 
sąsiad, na wojnie o Warszawę z bolszewikami waL- 
czył, za co nie byle jaki order dostał, uspokoił się. 
Jednakże na wszystkie świętości zaklinał, aby takich 
wyskoków na zebraniu więcej nie było, bo grozi to 
rozwiązaniem koła. Bywało, że na takie zebranie 
wpadała policja z pałkami i rozpędzała ludzi jak 
bydło. Przecież tam — wskazał ręką w nieokreślo- 
nym kierunku — tylko czekają, żeby chłopu zarzu- 
cić bolszewizm.
Słuchający kręcili głowami. Nie bardzo jakoś przy- 
padł im do gustu ten prelegent. Czy on aby nie za 
bardzo strachliwy?
Kiedy o samym zmierzchu zbierał się do odjazdu, 
wyszła na jaw głupia rzecz — z tylnego balonu ktoś 
spuścił mu powietrze, ukradł też wentylek. W całej 
wsi nikt nie miał w zapasie takich rzeczy, musiał 
Wiktor dać mu od swego roweru. Po tym szpasie 
prelegent odjeżdżał nadęty, mimo że go Latoś, jak 
mógł, przepraszał.
Zapadła noc, śpiewy, a nawet tańce ruszyły w naj- 
lepsze, ostatecznie nie co niedziela zdarza się we wsi 
darmowa muzyka, więc ten i ów pofolgował sobie. 
Nie mówiąc o tym, że sam grajek spodobał się. Ban- 
durzysta wyczuwał to, siedział w kucki między 
dziewczętami, grał i śpiewał. Jak on śpiewał!...
U nidili rano maty doniu była 
Czoho ty doniu Hrycia otruiła? 
Oh, maty, maty żal wahy ne znajet...
Widząc, że starsi rozchodzą się i pozostaje tylko 
młodzież, Wiktor zatrzymał paru zaufanych ludzi, 
z  którymi   odstąpił   na   bok.   W   większości   byli   to
SL-owcy i uczestnicy prowadzonych przez niego nie- 
gdyś lekcji czytania i pisania: Karasim, Koryciński, 
Wuj Młynarczyk zwany Stryjem, Wasyl Nikoniuk, 
Stefan Sadłak, Szczepan Kukiełka i chyba Igor Iwa- 
niuk.
—  Odwołałem was — zaczął — żebyśmy coś ura- 
dzili wedle sekwestratora...
Umilkł. Nikt nie kwapił się do zabierania głosu, 
nikt nie miał żadnego projektu. Wzeszedł księżyc, 
jego zimne światło pokazywało twarze jakby obce, 
jakby bledsze. W milczeniu zaczęto skręcać papie- 
rosy. Tu i tam rozżarzały się ogniki. Wieczór był 
bezwietrzny, ale chłodny, rosa padała zapowiadając 
pogodę na jutro. W pobliżu trwał zgiełk wesołych 
rozmów, śmiechy, brzdąkanie bandury.
—  Myślę, że trzeba — odezwał się Koryciński — 
w ogóle nie dopuścić go do wsi...
?— Jak nie dopuścisz, kiedy z policją przyjedzie? 
Do rozlewu krwi dojdzie. Tego nie wolno — roz- 
ważał w głos Wiktor.
—  A gdyby pójść z deputacją do gminy, o pro- 
longatę podatku prosić, przynajmniej na po żni- 
wach?
—  Byłoby to bardziej do ludzi podobne, tylko tro- 
chę to już za późno. My do gminy, sekwestrator do 
komory... Zresztą, kto wie, czy taka deputacją coś 
wskóra? A nawet zanim się coś wykołacze, już na- 
sze bydlęta sprzedadzą na licytacji.
—  Chłopy! — przerwał te rozważania Karasim — 
chodźcie tu ciaśniej, w nocy głos niesie, po co ma 
kto zbyteczny słyszeć?
Zgrupowali się wokół Walerego, od tej pory cała 
narada odbywała się szeptem i tak poważnie, jakby 
tam jaki sztab wojenny obradował, a nie kupa chło- 
pów.
Za to w sadzie nadal trwał gwar. Księżyc już wy-
szedł wysoko i świecił teraz jak najlepsza lampą. 
Próbowano jakichś śpiewów, a nawet co i raz tań- 
czono. Bandurzysta przypadł wszystkim do gustu, 
nawet i tym, którzy za muzyką specjalnie nie prze- 
padali. Najwięcej prosiła się o granie i lgnęła do 
bandurzysty Irka Młynarczykówna, ją też najwięk- 
szą estymą darzył grajek.
Jeszcze gdzieś koło północka kotłowała się w sa- 
dzie spora kupa chłopaczysków, łyskały białe sukien- 
ki dziewczyn... Późną nocą muzyka wyprowadziła się 
z sadu, poszła gościńcem gdzieś ku szosie. Długo było 
słychać drżące struny i niski, miękki bas bandurzy- 
sty: „Razprahajte chłopci konie..." Zanikały gdzieś 
w dalekich polach słowa piosenki.
Niejeden, już w chałupie pod pierzyną, słysząc 
ten śpiew, mruknął do rozespanej baby:
— Śpiewa sobie taki, śpiewa, nie patrzy tego, 
z czego chleb ma.
ROZDZIAŁ VIII
Nazajutrz dzień wstawał schludny, na wysokim 
niebie stały, jakby lekkim pokosem rzucone, płatki 
obłoczków, wkrótce zresztą znikły. Upał zapowiadał 
się już od wczesnego rana, gdzieniegdzie tylko po- 
wietrze pszczelnie zabrzęczało, zadzwonił czasem ja- 
kiś ptak; żaden kłos w polu się nie zachwiał. Pach- 
nący, powójny jakiś, zielony oddech ziemi zapowia- 
dał niewypowiedziany gorąc w południe. Około pod- 
obiadku pojawiły się pierwsze chmurki, niezdarne 
i głupie, jakby nietutejsze, wałęsały się po niebie 
bez żadnej potrzeby, niby dla ozdoby jakiejś.
Wszystko to razem zdało się za ładne, jakby przed 
jakimś nieszczęściem. Prawie w każdym domu cze- 
kał tylko gospodarz i najwyżej ktoś ze starszych —
dziadek, babka... Dzieci i wyrostków ani śladu. Mart- 
wa cisza zalegała w pustych oborach, co niektóry 
krowinę tylko jakąś zostawił, dufając, że ostatniego 
bydlęcia nikt nie będzie śmiał zabrać. W całej wsi 
nie kwiknęła ani jedna świnia. Wozu, konia ani na 
lekarstwo... Wszystko to jeszcze nad ranem pociąg- 
nęło jak tabor cygański w tereszański bór, głęboko, 
aż gdzieś na Olszynową Kępę, otoczoną ze wszyst- 
kich stron bagnem. Groźne to były miejsca, zwane 
Koźlim Bagnem, bo się tu kiedyś jakieś kozy miały 
potopić, ale i niejeden nieopatrzny człowiek życie 
tu postradał.
Na kępę prowadziła jedyna i to niepewna dro- 
żyna, zarastająca rokrocznie olszynowym śmieciem. 
W jakimś miejscu droga urywała się przed wielką 
bajurą, która, gdyby nie leżące w niej gałęzie, 
w ogóle nie dopuszczałaby myśli o przejeździe. Prze- 
bywszy tę pułapkę trza jeszcze było trafić na drew- 
niany, zarastający krzakami mostek nad bagnistą 
strugą wypływającej gdzieś stąd Wełnianki. I dróż- 
ka, i most dawno by przestały istnieć, gdyby nie 
spłacheć łąki, którą kosił tu któryś z tereszańskich 
Chachłów. Ten mostek dzisiaj zerwano dla bezpie- 
czeństwa, chowając dyle po pobliskich olszynach.
Kawałek łąki z dwoma stogami skoszonego w tym 
roku siana i olszynowe zarośla były teraz nabite 
ludźmi i dobytkiem, a mimo to cisza tu trwała — 
jak tylko koń głośniej parsknął, jak tylko krowa 
ryknęła, już tam ktoś leciał uciszać. Świnie i cie- 
lęta ten i tamten gałązką od robactwa oganiał.
Dla dobytku tych, co nie mogli go sami pilnować, 
na prędce z drągów zrobiono okólnik. Konie spętane 
poszły na łąkę, żeby sobie same szukały karmy. Ten 
i ów przyniósł w wiadrze wodę z bagna, ale i kro- 
wy, i konie piły ją niechętnie, cuchnęła błotem i tor- 
fem.
Tutaj w lesie w jedną noc powstała nowa osada, 
jakby jakichś pogorzelców. Dom to wóz z całym do- 
bytkiem przykrytym lepkimi gałęziami olszy. Sąsiad, 
we wsi odległy, tutaj stał jak na jarmarku, na wy- 
ciągnięcie ręki. Rozmawiano trwożnie, głównie 
o tym, ile to dni wypadnie tu przetrzymać.
Dzieci zaczynające wspólne zabawy też zachowy- 
wały się nieśmiało, jakby zmrożone czyimś srogim 
spojrzeniem. Nawet chłopcy, zwykle oglądający się 
za dziewczynami, nie swawolili. Dziewczyny tylko, 
pilnujące dobytku i matkujące dzieciom, spoglądały 
niepewnie w stronę chłopaczysków, chichotały 
strachliwie, nerwowo. Było tu jakoś straszno, leśnie 
i odświętnie. Olchy pachniały chłodem i zielenią, 
gwizdały ptaki, jeszcze nie uspokojone po przybyciu 
ludzi.
Od czasu do czasu każdy myślą wybiegał do wsi, 
co też się tam aby o tej porze dzieje? Z wielką nie- 
cierpliwością czekano na jakiekolwiek wieści. Ale 
jedyne, co docierało z wioski do kolonii uciekinie- 
rów, to spostrzeżenia przyniesione od wystawionych 
między zbożami czat, że do Tuliczan zjechało już 
parę żydowskich fur, najpewniej po zajęte rzeczy. 
Ktoś nawet powiedział, że jakby sekwestratorom do 
nocy zeszło, to trzeba będzie się zaczaić i cały do- 
bytek odbić. Ale czegoś nikt tej myśli nie poparł.
Do wsi tymczasem rzeczywiście zjechało parę fur 
po fanty, a zaraz za nimi sekwestratorzy z policją. 
Sekwestratorów przybyło dwóch, jeden gruby, 
w okularach, drugi więcej nijaki, marny i wcale 
niegroźny. Mieli ze sobą dwóch nieznajomych, wi- 
dać nietutejszych policjantów i ze sześciu najętych 
młodych Żydziaków. Policjanci nosili czapki z pa- 
skami pod brodę. Na karabinach połyskiwały bag- 
nety.
Po zagrodach świtę prowadził sołtys Mrozik i jakiś
gryzipiórek z gminy, co ssał zęby, jakby dopiero co 
śniadanie skończył. Z teczki wyjmował co raz flasz- 
kę z jakimiś ziołami i płukał dziąsła. Po tym płu- 
kaniu strzykał przez furtkę z wielkim przekonaniem 
i dosyć nawet udatnie.
A wieś patrzyła na tych swoich gości zaczajona 
i złowrogo cicha. Sytuację, jaka wytworzyła się po 
zajęciach dokonanych już w pierwszych zagrodach, 
trudno było nazwać jasną. Wynikła chyba z braku 
zdecydowania i jednej, i drugiej strony. Zdecydo- 
wanie sekwestratorów było początkowo bardzo wiel- 
kie, ale wyczuwali, że coś tu nie tak i coraz bardziej 
tracili na pewności siebie.
Od zagrody do zagrody ciągnął za nimi coraz więk- 
szy warkocz wrogo pomrukujących chłopów. I oto 
przyszedł taki moment, kiedy i sekwestratorom, 
i sekwestrowanym stało się jasne, że jeśli wdrożone 
z rana czynności będą mimo wszystko prowadzone 
nadal, dojdzie do rzeczy, których biegu trudno prze- 
widzieć. Tylko policjanci pozostali spokojni, pełni 
wiary w powagę munduru i mit karabinu.
Z zagrody do zagrody, oprócz tych, co szli jawnie, 
przemykali się pojedynczo, opłotkami przez sady 
jeszcze inni, patrzący na robotę sekwestratorów 
z otwartą nienawiścią.
Gruby w okularach przystawał, rozglądał się po 
twarzach, co chwila wycierał pot chustką i ruszał 
z głośnym westchnieniem dalej, coraz głośniej po- 
hukiwał na towarzyszących mu ludzi, a już najbar- 
dziej na Żydów. Złościło go, że zajmował jakieś ru- 
piecie, ani rusz nie mogąc znaleźć niczego poważ- 
niejszego. Wychodząc z którejś nieodmiennie pustej 
stajni, z przerażeniem zobaczył, jak na brusie ściany 
z hukiem rozpryskuje się twarda bryła ziemi. Mu- 
siał ją ktoś puścić zza wyplatanego chrustem płotu.
Już tam rwał policjant, ściągając z ramienia rze-
mień karabinu. Przeskoczył chwiejną przeszkodę, 
łysnęła wyglansowana cholewa, znikł w malinach. 
Rozległ się stamtąd wrzask spłoszonych kur...
Wszyscy czekali na wynik. Mundurowy wrócił po 
chwili z niczym, podrapany tylko. Spojrzał w stro- 
nę trzymających się z dala gapiów. Podejrzenia do- 
tyczyć ich nie mogły — bryła przyleciała z innego 
kierunku. Już, już wydawało się, że coś się zacznie 
dziać, ale sekwestratorzy poszeptali z policjantem 
i krzątali się dalej.
W obejściu Sadłaka napotkano pierwszą krowę. 
Właściciel kiedyś słyszał, że ostatniego bydlęcia za- 
bierać nie można i nie wyprowadził jej na Koźle 
Bagno.
W całej grupie nastąpiło widoczne ożywienie, za- 
częto spisywać odpowiednie dokumenty: „Krowa ma- 
ści czerwono-rabej, bezrasowa, dojna, w kondycji 
słabej..."
Papier, owszem, napisano, ale jak doszło do wy- 
prowadzania krowy z obory, to w drzwiach stanęła 
baba z siekierą i obiecała rozwalić łeb każdemu, kto 
podejdzie do Podlaski, bo tak Sadłakowa krowa była 
nazywana.
Sytuacja wywiązała się głupia. Sekwestrator da- 
wał pięć złotych za wyprowadzenie krowy; nikt nie 
chciał ryzykować, tym bardziej że i Sadłak stanął 
przy drzwiach krzycząc, że będzie bydlęcia bronił 
do upadłego, że był na wojnie, że co mu tam kara- 
biny i kule. Na co baba zajazgotała z wnętrza obory, 
że lepiej umrzeć od kuli niż z głodu.
Chłop był z gołymi rękami, szybko go obskoczyły 
ze wszystkich stron Żydy, złapały pod ręce, za 
portki, za koszulę, ani uderzyć zdążył, już go od- 
ciągnęły na bok. Z drzwi wypadła baba z siekierą 
i od razu natknęła się na policjanta. Ten odruchowo 
zarepetował karabin i zanim ktokolwiek zdążył zo-
baczyć, co isię dzieje — walnął nie mierząc. Baba 
rypnęła jak długa.
I tu skończyły się żarty.
Ludzie, którzy dotychczas tylko spoza płotów śle- 
dzili sekwestratorów, zaczęli zbiegać się na Sadłako- 
we podwórko. Teraz podniósł krzyk sam gospodarz. 
Na zgrzebnej koszuli miał zawieszony swój Virtuti 
Militari. Kiedy go sobie zdążył przypiąć, nie wia- 
domo, przed chwilą przecież jeszcze szarpał się 
z Żydami.
— Za ojczyznę Polskę krew przelewałem... W oko- 
pach pod Jastkowem gniłem za nią... Za wolność, za 
to, żebyśmy mieli swój rząd, polski... Teraz tak mi 
się Polska wypłaca, takie mam od niej zadośćuczy- 
nienie...? To pod Warszawą dostałem — zerwał order 
z koszuli — weźcie sobie!
Krzyż zadzwonił pod nogami policjanta. Sadłak 
splunął i bez pośpiechu przykucnął przy leżącej żo- 
nie, ujął jej głowę i zaczął kolebać, jakby dziecko 
tulił do snu.
Sekwestratorzy i policjanci przez chwilę zbara- 
nieli. Tylko przytomne Żydy nie traciły głowy, już 
wyprowadzały krowę z obory, tylko doprowadzić ją 
do fury było nie sposób. Podwórko zamykał szczel- 
nie pierścień rozwścieczonych ludzi.
Nie wiadomo, czym by się to skończyło, gdyby 
nagle na gościńcu nie pokazał się wóz, co go przed 
chwilą odesłano do gminy z zajętymi rzeczami.
Przerażony furman w słowach bez ładu i składu 
opowiadał, jak mu zastąpiono drogę jeszcze we wsi, 
jak zabrano wszystko, co było na wozie, i jak jeszcze 
oberwał. Słyszeli to chłopi i teraz nastąpił taki mo- 
ment, jaki bywa czasem przed nawalnym deszczem, 
gdy gdzieś tam, wysoko w górze, mocują się wichry 
zapomniawszy o istnieniu  Ziemi,  na której  jeszcze
sekundę, dwie trwa zalękniony spokój... Potem gwał- 
townie rusza nawałnica.
Poleciały gradem kamienie chyba już wcześniej 
przygotowane, któryś z nich trafił gminnego urzęd- 
nika w kolano (tego, co to ciągle płukał gębę), roz- 
legł się głuchy trzask uderzonej rzepki.
—  Ludzie! — krzyknął podnosząc nie wiadomo 
dlaczego do góry ręce gruby sekwestrator — nie je- 
stem nic winien... Moja noga więcej tu nie postanie, 
przysięgam na dzieci.
—  Patrzcie, on ma dzieci?!
Pod gęsto latającymi kamieniami cały „urząd" za- 
czął się wycofywać do żydowskich fur, stojących 
opodal na gościńcu.
—  Przestańcie rzucać kamieniami, bo będę strze- 
lał! — zagroził drugi policjant szczękając zamkiem 
karabinu.
—  Myślisz, że nas na wojnie nie uczyli strzelać? — 
powiedział jakimś zmienionym, schrypłym głosem 
Koryciński.
Policjant nie zrozumiał tej groźby, strzelił na po- 
strach w górę raz, potem drugi raz...
Nie zrobiło to jednak większego wrażenia na chło- 
pach, raczej ich tylko rozjuszyło.
—  Wynoście się, tylko oddajcie coście zabrali, bo 
żywych nie wypuścimy! — krzyczał Szczepan Ku- 
kiełka potrząsając orczykiem, aż żelazne koło dzwo- 
niło.
Żydzi chyżo, bez polecenia, zaczęli zwalać z fur 
to, co już załadowali. Pośpiesznie posadzono tam ku- 
lejącego urzędnika i wkrótce podwody zaczęły od- 
jeżdżać. Zaraz też po sekwestratorach, Żydach 
i urzędnikach pozostał tylko kurz na gościńcu. Wte- 
dy to chłopi kupą ruszyli na podwórko, żeby po- 
patrzeć na zabitą.
Tutaj  jednakże  sprawy  się  poplątały,  bo  zabita,
walny powód awantury i rejterady policji z sekwe- 
stratorami, wstała i poszła doić Podłaskę.
Żyła, więcej — nie była nawet ranna, miała tyl- 
ko osmaloną gębę, bo policjant strzelił do niej z bar- 
dzo bliska... Zwykły cud. Zemdlała tylko z babskiej 
strachliwości.
Ci, co byli w wojsku, o każdym takim mówiło się 
„chłop wojskowy", twierdzili, że policjant musiał 
strzelać ze ślepego patrona, bo jest niemożliwością, 
żeby nie trafił do baby z takiej odległości. A jeśli 
policjanci mieli broń załadowaną ślepymi patrona- 
mi, to nie było tak źle, znaczy, że jeszcze tam gdzieś 
trochę ludzkiego serca władze mają.
Wobec takiego obrotu rzeczy Sadłak pogodził się 
z rządem i jakby odwołując nagły zwrot odznacze- 
nia, poszedł go szukać, słusznie rozumując, że może 
być jeszcze do czegoś potrzebne, choćby do powtór- 
nego, jeszcze efektowniejszego rzucenia komuś pod 
nogi.
Ale krzyża nie było, po prostu ziemia się rozstą- 
piła, schodził podwórko wzdłuż i wszerz — nic, pio- 
run strzelił! A przecież powinien odnaleźć z łatwo- 
ścią, bo po pierwsze — pamiętał, gdzie rzucał, po 
drugie — kolorowa wstążka powinna być z daleka 
widoczna.
ROZDZIAŁ IX
Przez następny dzień oczekiwano Bóg jeden wie 
jakich wydarzeń. Wieść o wypadkach w Tuliczanach 
szybko obiegła okolicę. Mówiono głównie o tym, że 
policjant strzelał do kobiety, która broniła krowy. 
Przepowiadano aresztowania i nie byle jakie kary. 
Pocieszeniem dla wszystkich był fakt, że sekwestra-
torzy jednakże z gminy się wynieśli. Zapadła cisza 
pełna domysłów i najdzikszych pogłosek.
W kilka dni po wypadkach w Tuliczanach staro- 
sta zwołał poufną konferencję. Komendant policji 
powiatowej referował wydarzenia, wyjaśniając prze- 
de wszystkim, że nikt nie został zastrzelony, że 
ucierpiał tylko jeden z urzędników gminnych. 
Owszem, padł strzał, ale był to przypadek, o który 
przecież tak łatwo w zamieszaniu i gorączce.
—  Jak w ogóle mogło dojść do tego, że policjant 
strzelił? Przecież ustaliliśmy tutaj, że wszystko od- 
bywa się, owszem, stanowczo, ale bez najmniejszych 
zadrażnień —? dziwił się starosta. — Tymczasem jed- 
nak strzelano, w dodatku do baby! Gdybym nie ufał, 
jak ufam policji, powiedziałbym, że kryje się za tym 
specjalnie prowokacyjne zachowanie.
—  Ustalenia, panie starosto — tłumaczył oficer — 
były wyraźne, że musi to być działanie represyjne, 
które da przykład całemu powiatowi, przykład 
świadczący, że władza istnieje, że rządzi, że nie mo- 
żna sobie machnąć ręką na świadczenia wobec pań- 
stwa... Tuliczany wybraliśmy z tego powodu, że tam 
właśnie zaczął się nam aktywizować opór, mam na 
myśli tych tam ludowców z ich organizacją.
—  Wszystko to prawda, komendancie, ale po co 
zaraz strzelanina? Nie ma to pałek, aresztu, wreszcie 
choćby i gazu?...
—  Policjanci otrzymali ślepe naboje, mogli sobie 
strzelać, ile dusza zapragnie, przy takim strzelaniu 
nikomu włos z głowy by nie spadł...
—  I to było błędem, komendancie, sam pan się 
orientuje, ile broni jest na wsi... Strzał w takiej sy- 
tuacji mógł się stać sygnałem do odpowiedzi strza- 
łem. Dzisiaj już nie ma pewności, czy do wkracza- 
jącego w opłotki sekwestratora nie strzeli ktoś zza 
węgła.
—  Mówi pan, panie starosto, o broni na wsi —- 
proponuję urządzenie w całej okolicy generalnej re- 
wizji, dla nas to niewielka fatyga.
—  Teraz? Czy pan zdaje sobie sprawę, co by to 
znaczyło? Rewizję w całej okolicy... Znajdziecie je- 
den obrzyn, a szumu na powiat narobicie. Wyklu- 
czone! Chcieliśmy przypomnieć chłopu, że podatki 
go obowiązują. Wieś po prostu przestała je płacić, 
jak tak dalej pójdzie, zrujnujemy państwo. Tym- 
czasem policja doprowadziła do poważnego zaostrze- 
nia sytuacji, być może właśnie w tamtej okolicy 
mogą się zacząć, podobnie jak w Małopolsce, jakieś 
włościańskie ruchy protestacyjne. Kto poniesie tego 
konsekwencje, komendancie?
—  Panie starosto, o konsekwencjach może nieco 
za wcześnie mówić. Chciałbym najpierw wiedzieć, 
jakie podejmuje się ustalenia w związku z wypad- 
kami w Tuliczanach? Bądź co bądź doszło tam do 
pobicia urzędnika państwowego, rabunku zasekwe- 
strowanych rzeczy i napadu na policję, w zasadzie 
bez trudności moglibyśmy ustalić winnych...
—  Czy to jedyny przypadek zajść w pracy pobor- 
ców? W innych wsiach nie wszczynaliście strzelani- 
ny. Ludzie mogą nabrać podejrzeń, że idzie tu o ja- 
kieś polityczne rozgrywki. Proszę, niech pan to prze- 
czyta.
Starosta podsunął komendantowi „Zielony Sztan- 
dar", z niewielkim artykułem o samowoli kwitnącej 
na posterunku policji w Białodrogach. Komendant 
znał artykuł, ze złością odsunął gazetę.
—  Bzdura! — warknął przez zęby.
—  Przyjmijmy — mówił dalej starosta — że jest 
w tym dużo przesady, ale fakt, że coś takiego miało 
w ogóle miejsce, zobowiązywał pana do wyjątkowo 
ostrożnego działania. Wydarzenia incydentalne, a jed- 
nak przeniknęły do publicznej  wiadomości... W tej
okoliczności trzeba się liczyć, że strzał w Tuliczanach 
może być słyszalny w całej Polsce.
Komendant ani przez chwilę nie tracił panowania 
nad sobą mimo pretensji starosty. Jeszcze dzisiaj za- 
telefonuje do Lublina do kogo trzeba, zapyta, jak 
ma właściwie postępować. Jeszcze nie jest powie- 
dziane, czy należy puszczać płazem coś podobnego... 
No, jedyna w tym wszystkim przykrość to ten chłop 
z krzyżem Virtuti Militari. Diabli wiedzą, kto mu 
ten krzyż przypinał gdzieś tam w okopach... Order 
podniósł posterunkowy, złożył nawet odpowiedni 
meldunek. Po wstępnym przebadaniu sprawy, niech 
to wszystko diabli wezmą, ustalono, że za Warszawę. 
Tam za byle co Virtuti nie dawano. Trzeba będzie 
jakoś to załatwić po cichu. Gdyby wiadomość prze- 
dostała się do wojskowych, zrobiłaby się afera, oni 
tam nie lubią żartować z takich rzeczy.
Naradę przerwało wejście sekretarza starosty, 
przyniósł wiadomość, która zaskoczyła zebranych — 
poseł pragnął wejść na tę konferencję.
— Tylko  tego  brakowało!  — westchnął  starosta.
Zebrani ożywili się.
Poseł-ludowiec bawił w powiecie od tygodnia, 
wdał się w najprzeróżniejsze sprawy, interweniował 
również w sprawie tego Latosa, jego niewątpliwie 
zasługą był artykuł w gazecie. Teraz znów wpychał 
się na konferencję w starostwie, czy aby nie za wie- 
le ów pan chce tutaj zobaczyć? Ale najgorsze było 
to, że taki włóczył za sobą pismaków, smarujących 
do różnych „Zielonych Sztandarów". Wprawdzie po- 
licja miała go na oku, ale ze względu na immunitet 
poselski trudno byłoby wobec niego zastosować ja- 
kieś środki.
Poseł oświadczył, że przybył po oficjalne wyja- 
śnienie zajść w Tuliczanach; oczywiście wyczuwało 
się, że chciałby dowiedzieć się czegoś o przedsiębra-
nych środkach  represyjnych,  bo  że  represje  będą, 
nikt, nawet poseł, nie miał wątpliwości.
—  Panie pośle — zaczął starosta wolno odmierza- 
jąc słowa — cenimy pański wysoki mandat poselski, 
niemniej jednak tutaj my jeszcze jesteśmy gospoda- 
rzami i będziemy decydowali z całą swobodą, jaką 
nam daje prawo, o tym, co zrobić należy. Nie wi- 
dzę potrzeby powiadamiania pana jako działacza 
opozycji o naszych zamiarach. Odmawiam jakich- 
kolwiek informacji w tym przedmiocie.
—? Ależ panie starosto — poseł bardzo spokojnie 
wysłuchał przemówienia urzędnika — ja żądam tyl- 
ko tego, do czego mam prawo.
—  Owszem, panie pośle, pan ma prawo żądać, ale 
my mamy prawo tych żądań nie uwzględnić.
—  Poniesiecie konsekwencje tego.
—  Proszę mnie tylko nie straszyć! — wybuchnął 
zaperzony starosta.
—  Ależ panie starosto, pan wyraźnie prowadzi do 
awantury, żeby uniknąć odpowiedzi. Proszę mi na- 
tychmiast odpowiedzieć, czy są podjęte jakieś de- 
cyzje w sprawie Tuliczan?
—  Odpowiadam: nie ma...
?— No więc stosowna pora na negocjacje. Mogę 
usiąść?
—  Proszę stąd wyjść! — powiedział starosta tra- 
cąc panowanie nad sobą.
—  O nie, szanowny panie — ciągnął spokojnie 
nie w ciemię bity poseł. — Powtarzam swoją propo- 
zycję: porozmawiajmy. Wyjdzie to i nam, i całej 
sprawie na dobre.
Starosta nerwowo rozcierał zmarszczki na czole, 
doprawdy nie wiedział, co zrobić. Ten poseł może 
sprawę wyciągnąć na sejmie. Proponuje rzeczy, 
które nie są znów takie nie do przyjęcia. No, można 
przecież porozmawiać.
—  Czy pan poseł ma jakieś konkretne propozycje?
—  Tak. Dobro sprawy wymaga całkowitego za- 
przestania represji, gdyż może to stworzyć ognisko 
jawnego buntu, będzie krew, zabici.
—  Rozważę propozycję z całą świadomością, że 
wypływa ona od ugrupowania niechętnego rządowi.
—  Tu już nie o rząd idzie, lecz o interes społecz- 
ny. Osobiście doradzam daleko idącą rozwagę. Do- 
prowadzono do otwartej walki pomiędzy społeczeń- 
stwem a organami władzy, przypadków takich jest 
już i bez tego wystarczająco dużo. Nastroje, zważyw- 
szy kryzys, są bardzo wybuchowe, wieś odczuwa 
skutki katastrofy ekonomicznej nie mniej silnie niż 
miasto. Wartość rynkowa produktów rolnych obni- 
żyła się dwukrotnie, a w niektórych województwach 
nawet trzykrotnie, zaś obciążenie podatkowe wsi po- 
zostało takie samo. Chłopu jest więc dzisiaj trzy- 
krotnie ciężej płacić podatek niż przed kryzysem...
—  Ale wzrosła produkcja rolna, panie pośle — 
wtrącił się kierownik od rolnictwa i leśnictwa — po 
prostu chłop wytwarza więcej, rekompensując szko- 
dy kryzysu.
—  Fałsz! — ostro przeciął poseł, najwyraźniej do- 
brze zorientowany w problemie. — Produkcja wzro- 
sła zaledwie o cztery procent, powodując zwiększoną 
podaż, a nastąpiła gwałtowna, trzystuprocentowa 
zniżka cen artykułów rolnych.
—  Z tego, co pan poseł wywodzi — replikował 
kierownik — wynika, że gospodarstwa rolne prze- 
stały być opłacalne i powinny zostać zamknięte jak 
nierentowne fabryki.
—  Tak jest, przykładając do rolnictwa ekonomikę 
przemysłową, taki wniosek jest prawidłowy. Wobec 
niezmiennej wysokości obciążeń podatkowych i ob- 
niżki cen płodów ziemi chłop nie jest w stanie wy- 
tworzyć nawet tyle, aby starczyło na utrzymanie ro-
dżiny i opłacenie podatków. I wychodzi z tej sytuacji 
krakowskim targiem — nie płaci podatków i nie do- 
jada. Trzyma się swojej chłopskiej logiki i dzięki mu 
za to, że nie porzuca gospodarstwa, byłby wówczas 
taki głód, że my w miastach jedlibyśmy lipowe 
listki. Jeśli panowie będziecie dalej gnębić go sek- 
westrami, popadnie w ostateczną depresję i wtedy 
nie starczy sił policyjnych dla opanowania sytua- 
cji.
—  Mamy jeszcze wojsko — rzucił przez zęby sta- 
rosta.
—  W którym przede wszystkim służy chłop — 
rzekł poseł wychodząc.
Zapadła kłopotliwa cisza. Nikt nie miał ochoty 
pierwszy się odezwać, chociaż — zwłaszcza ci pod- 
rzędniejsi jak kierownik wydziału — czuli, że trzeba 
teraz zdezawuować te racje, które tu przytoczono, 
że będzie to policzone potem u starosty, że niby ta- 
ka trzeźwość sądów, niechby nawet była to oczywi- 
sta bzdura, byle niweczyła wrażenie niemiłych 
słów...
—  Parobas — powiedział kierownik wydziału rol- 
nictwa i wszyscy z lojalnym uśmiechem spojrzeli na 
starostę. — Zwyczajny parobas — powtórzył zachę- 
cony szmerem aprobaty.
Starosta nie uśmiechnął się jednak. Przypomniał 
sobie bowiem, że w tamtych okolicach, przed samą 
wojną bolszewicką, chłopi podpalili stodoły w ma- 
jątkach Drzewickiego i nawet powstał tam jakiś so- 
wiet chłopski, założony wspólnie przez Polaków 
i Ukraińców. Czyżby i teraz miało dojść do podob- 
nych rzeczy? Napływające ze wsi wiadomości nie 
wróżyły niczego dobrego, gdyby to politycznie było 
do czegoś potrzebne, można by tam wywołać łatwo 
jakąś większą awanturę i skompromitować przy tym 
panów „ludowców", ale nie wiadomo, czy człowiek
sam przy tej  okazji nie poparzyłby się niezgorzej.
—  Panowie — rozpoczął starosta —? decydujemy 
sprawę ściągania należności podatkowych odłożyć na 
okres pożniwny. Damy rolnikowi szansę, po sprzęcie 
plonów będzie miał czym płacić, a jeśli nie zechce, 
wkroczymy z całą surowością prawa. To wszystko 
na dzisiaj, żegnam.
Kiedy się rozchodzili, zatrzymał jeszcze komen- 
danta „na słówko".
—  Czyż pan nie ma żadnych możliwości rozłado- 
wania sytuacji w tamtej okolicy, komendancie? — 
zapytał policjanta z jakąś dziwną intonacją w głosie.
-— Panie starosto, cóż ja mogę? No, mogę wzmóc 
nadzór konfidencyjny, jeśli rzeczywiście zachodzi ta- 
ka potrzeba.
—  Zachodzi, ale samym nadzorem nic pan nie za- 
łatwi. Proszę pomyśleć, są tam jacyś przywódcy, 
prowodyrzy...
—  Czyli jak krótko, to do policji? Panie starosto, 
już w czasie konferencji chciałem zwrócić panu uwa- 
gę, że ton, jakim pan był łaskaw się wyrażać o pra- 
cy policji...
—  Wielkie  nieba,  a  co,  miałem  chwalić,  za  co?
—  Mogło się wydarzyć dużo więcej, gdyby nie 
ostre zalecenia dane posterunkowym.
—  Zalecenia, zalecenia!... Policja dzisiaj powinna 
działać precyzyjniejszymi metodami. A może — głos 
starosty znów stał się twardy — nie odpowiada panu 
posada w policji? Możesz pan złożyć dymisję, zarę- 
czam, zostanie przyjęta bez zastrzeżeń.
—  Byłem żołnierzem generała Orlicz-Dreszera — 
wyprężył pierś komendant — i mienię się jego oso- 
bistym przyjacielem, on nie zostawia w potrzebie 
swoich towarzyszy broni...
—  Ach, to dlatego owe starania o pamiątkę, jaką 
chciałby pan wznieść w mieście po generale... No,
na  pomnik  chyba  zbyt  wcześnie?   Tak,  rozumiem, 
osobisty przyjaciel...
—  Tak jest, uważam się za jego bardzo bliskiego 
przyjaciela!
—  Czy tylko pan jego, a czy on pana także? A wie 
pan, komendancie, że my z marszałkiem Piłsudskim 
bywamy u siebie?
Zagadnięty milczał zmieszany.
—  Co pan chce przez to powiedzieć?
—  Nie zna pan tego dowcipu? No, marszałek by- 
wa u siebie, ja u siebie — dokończył anegdotę sta- 
rosta. — Jeśli zechciałby pan odłożyć kłótnię na lep- 
sze czasy, to proponowałbym po kieliszku starki, co, 
komendancie?
Po chwili już dość udobruchani siedzieli przy kie- 
liszku.
ROZDZIAŁ X
Przed żniwami przywieźli ze szpitala Kozinę. Był 
wymizerowany, blady i przygarbiony, jakby dostał 
postrzał nie w brzuch, ale gdzieś w krzyże. Wracał 
do siebie powoli, ciągle narzekając i labidząc. Można 
powiedzieć, że powrócił nie ten sam człowiek, ale 
ktoś o dziesięć lat starszy.
Po południu tego samego dnia Wiktor wybrał się 
do niego w odwiedziny. Siedli sobie pod murem, co 
pozostał po folwarcznej owczarni, i rozmawiali bez 
pośpiechu, spokojnie, nie poganiając słów, ot, żeby 
się rozmowa sączyła swoim naturalnym biegiem.
Niestety o złodziejach poszkodowany nie potrafił 
niczego powiedzieć, nikogo nie widział. Cienie jakieś 
i tyle, nawet gdyby przyszło przysięgać, czy napadł 
go jeden czy więcej — nie przysiągłby. Pewnie, że
musiało ich być co najmniej dwóch, a może i trzech, 
ale kto to może z całą pewnością powiedzieć.
—  A kula? Co z kulą? — zapytał Latoś.
Kulę z wnętrzności -— owszem — wyjęto, ale 
rzecz dziwna, nawet do głowy Kozinie nie przyszło, 
żeby ją sobie zabrać na pamiątkę, jaka to tam zresz- 
tą pamiątka?
—  Dobrze — powiedział Wiktor — w nocy nie- 
wiele widać, prawda, ale może coś mówili? Może 
który co krzyknął? Może rozmawiali między sobą? 
Niektórzy mają głos, co to można go poznać, jak to 
powiadają, nawet w piekle?
—  Nie, niczego takiego sobie nie przypominam, 
może i coś tam mówili, ale czy mnie wtedy do słu- 
chania było?
—  Racja, niepotrzebnie może was tutaj swoją cie- 
kawością morduję... — powiedział Wiktor. — Poli- 
cja już brała zeznania?
—  Mam zawiadomienie — zgłosić się na poste- 
runek.
—  Pewnie zrobią protokół i to wszystko... Ech, 
i tak to nas rozdziobują ze wszystkich stron. Zło- 
dziej, kanalia, przychodzi w nocy, sekwestrator 
w dzień...
Milczeli czas pewien, jakby przetrawiając niewe- 
sołe myśli. Od muru ciągnęło zapachem pokrzywy 
i wilgocią porostu. Ale w czas upałów był tu miły 
chłód.
—  A co tam w naszym kole? — zapytał Kozina.
—  Nic ciekawego, poza tym, że policja wzięła je 
Dod swoją kuratelę.
—  Jak to?
—  Ano próbowali postraszyć, zarzucić nielegal- 
ność.  Prawda,  że byliśmy parę  dni nie  zarejestro-
skorzystali z tego i narobili rejwachu.
—  Słvszałem.
- A wracając jeszcze do złodziei: coście słyszeli 
przed samym strzałem?
—  Nic. Przecież wóz turkotał jak wszyscy diabli.
—  No tak. A szczęknięcia pistoletu nie było cza- 
sem słychać?
—  Nie, zdaje mi się tylko, że któryś jakby but 
zgubił czy coś takiego, nawet w szpitalu śniło mi 
się, że ktoś krzyczy: „uważaj, kapeć!" Możem to 
słyszał, jak za nimi leciałem, a może mi się tylko 
coś w malignie kiełbasiło?
—  No, to jeszcze raz wszystko od początku, po- 
malutku powtórzymy. Coście zobaczyli najpierw? 
Szliście od gościńca?
—? Nie, właśnie nie z gościńca, bom sobie wcze- 
śniej skręcił na skróty... Byliśmy z moją w gościach, 
nawet mieliśmy zostać na noc, stara została, mnie 
coś piknęło i przez pola przyleciałem... Patrzę, na 
podwórku moje konie przy wozie, pomyślałem, pa- 
robek je zakłada... Ale ktoś mi obcy mignął, wtedy 
od razu pomyślałem — złodzieje, i w krzyk! A tu 
konie ruszyły z kopyta!...
—  Rozpoznaliście kogoś?
—  Ba, w ciemności? Mówię, cień mi mignął jeden, 
może dwa.
—  Jak wyglądały te cienie?
—  Jak? — zastanawiał się Kozina przez chwilę. — 
Jak może wyglądać cień?
—  Dobra, wróćmy jeszcze raz do tego, jak fura 
ruszyła. Ruszyła tak bez głosu? Przecież musiał ktoś 
przynajmniej „wio!" krzyknąć?
—  Bez żadnego głosu. To ja podniosłem krzyk. 
Wtedy chyba usłyszałem: „uważaj, kapeć!" A nawet 
chyba: „uważaj ...apeć"! czy może coś takiego. Bo 
„uważaj", to słyszałem dokładnie, a to drugie słowo 
może trochę gorzej.
Kozina powtórzył, co usłyszał, a Latoś kręcąc gło- 
wą ciągle niczego nie rozumiał.
—  Co tak się tego uczepiłeś jak pijany płotu, czy 
to może coś znaczyć?
—  Musi coś znaczyć. Na pewno nie chodzi tu o bu- 
ty. Buta nijakiego nie znaleźliśmy, zresztą po żni- 
wach warto to miejsce dobrze obejrzeć jeszcze raz 
i przy koszeniu żyta uważajcie, może tam jeszcze 
co będzie? Myślę, że to wołanie nie było majacze- 
niem w chorobie.
—  Tak się sam dziwię, bo jak zacząłeś ze mnie 
wyciągać, to jakby mi się to wszystko przypomniało 
lepiej i teraz wiem już na pewno, że słyszałem ten 
głos.
—  To już świadczy, że złodziei było przynajmniej 
dwóch. I jeszcze coś... Jeden z nich musiał być miej- 
scowy, znał konie, wiedział, z której strony chodzą 
w wozie. Koń zaprzężony nie po tej stronie może 
sprawić wiele kłopotów.
—  Ale mógł trafić całkiem przypadkowo, może 
kręcił się parę dni, czatował...
—  Może? A nikt się tutaj nie pętał, nie zauwa- 
żyłeś?
—  Nikogo obcego nie widziałem.
—  Była przecież ta baba dziadówka, co nocowała.
—  To prawda — zamyślił się Kozina.
—  Jeszcze co do tej baby: wiadomo, gdzie miesz- 
ka? gdzie można ją znaleźć?
—  To pobożna baba, o jakichś tylko proroctwach, 
przepowiedniach bajała.
—  No tak, za jej pobożność złamanego grosza bym 
nie dał.
—  Ani słowa o tym, gdzie by mogła mieszkać.
—  Jeśli chodziła na przeszpiegi, to się pilnowała, 
żeby czego jęzorem nie lapnąć. Do stajni się nie 
pchała?
—  No, za swoją potrzebą — mówiła.
—  Tak, miała ona potrzebę, tyle, że nie taką, ja- 
keście myśleli.
Jeszcze pogadali o szpitalu, o tym, jak ludzie cier- 
pią i zdrowieją, albo cierpią i, wszystko jedno, umie- 
rają. O doktorach, o tym, że wszędzie trzeba płacić, 
wszędzie, nawet za dolare słowo.
Wracając do domu Wiktor myślał sobie, że od tam- 
tego czasu sporo dni przeleciało, chodząca po pro- 
szonym baba — jeśli w niczym nie winna — tylko 
patrzeć, znów zawita do Tuliczan. Jeśli brała udział 
w przygotowaniu kradzieży, może nawet krążyć 
gdzieś blisko, ale tutaj nie przyjdzie. Tak czy siak, 
trzeba ją odnaleźć, jedyny pewny ślad.
Nie wiadomo dlaczego zaczął sobie wyobrażać dro- 
gę, jaką złodziej musiał odbyć ze skradzionymi koń- 
mi i wozem. Trzymać tego, co ukradł, nie będzie, 
musi gdzieś sprzedać, może przerobić, wóz pomalo- 
wać, u kowala zamienić coś niecoś... Kowala trzeba 
szukać, po jarmarkach bywać. Skąd na to czasu? 
Koło domu dość roboty.
ROZDZIAŁ XI
Nad polami, w niższych, bardziej podmokłych 
miejscach, stała jeszcze siwa mgiełka zapowiadająca 
upalny dzień. Na trawach siwiały drobne, mętne kro- 
pelki rosy, sprawiając, że nawet na miedzach, mię- 
dzy zbielałymi już żytami, zielone źdźbła perzu były 
szare, jakby zaśniedziałe. Rozbity kołami wozów pył 
na drodze pachniał nocą i rosą, lgnął do mokrych 
gum roweru, szeleścił pod błotnikami.
Zbliżając się do domu, Szczepan patrzył niespo- 
kojnie. Ze śladów na murawie widział, że ojciec już 
wstał i albo jest w stajni, albo po zadaniu obroku
koniom, wrócił jeszcze do mieszkania przejrzeć 
uprząż. Słońce co dopiero wschodziło gdzieś za sto- 
dołami, tutaj, na podwórkach, było jeszcze chłodne, 
ale tylko patrzeć, jak strzelą ponad dachami pierw- 
sze jego promienie i cała bielona ściana obory sczer- 
wienieje jak od pożaru. W gałęziach lipy, w liściach 
jabłoni malinówki buszowały obudzone wróble, od 
dalekiej szosy poprzez wilgotne powietrze leciał tur- 
kot wozów. Na targ — pomyślał — psia mać! wtorek 
dzisiaj, toż ojciec do Chełma miał jechać!...
Przed stodołą zeskoczył z roweru, otworzył wrota 
i wsunął przednie koło w szparę między ścianą a nie- 
chętnie ustępującą furtką, rozejrzał się, czy nikogo 
na toku nie ma. Wyjął spod koszuli wytarty, nagrzany 
od ciała nagan i wetknął go pod zapolnicę. Obciągnął 
koszulę i na zdrętwiałych nogach ruszył w stronę 
chałupy. Spotkał matkę wracającą z udojem, sycza- 
ła piana na mleku w wiaderku.
—  Gdzie cię nosiło do tej pory? Na jarmark z oj- 
cem jedziesz. U Helki byłeś?
—  Nie — skłamał — przecież gdybym tam po- 
szedł, nie potrzebowałbym roweru. — Pokazał na 
chatę za grabowym żywopłotem, bieloną, chociaż nie 
starą, to już w ziemię wrośniętą. Była to chałupa 
Walentego Młynarczyka, ojca Heli.
—  Już ojciec cię wybada — obiecała zobaczywszy 
starego w progu, z uprzężą na ramieniu.
Ojciec ujrzawszy syna wrócił do stajni, szczęknęły 
tam spadające wędzidła, to Szczepana ostrzegło. 
Przepuścił matkę przodem, zalatywało od niej kro- 
wą, ostrożnie przekroczył próg domu, poczuł smrod- 
liwy zaduch zastawionej gratami sieni. Zanim przy- 
wykł do mroku, spadło nań pierwsze uderzenie.
Drugi raz ojciec nie zdążył uderzyć, Szczepan 
smyknął do kuchni unikając dalszych ciosów, w izbie 
wpadł na  pozostawione  przy  samym rogu  wiadra
i banię od centryfugi. Stracił równowagę, wywalił 
wiaderko z mlekiem... Zasyczało na glinianej pole- 
pie. Zrobił jeszcze krok i rypsnął jak długi. Skorzy- 
stał z tego stary i zdołał mu kilka razy wygodnie 
przyłożyć.
—  Zwariowały   piekielniki   —   skrzeczała   matka. 
Chłopak zerwał się,  zwinny jak kot, i zanim się
stary obejrzał, już prysnął na dwór.
Ojciec klął głośno, zawiedziony, że nie zdołał wy- 
ładować złości i wściekły z powodu szkody.
—  Nie masz gdzie statków stawiać, tylko 
w drzwiach? — fuknął na matkę. — Cały udój 
zmarnowany. Bies przeklęty, na garnki wpada, śle- 
py. Zbierz to, dla świń będzie. Wybiję ja mu z gło- 
wy tę diablicę.
Przez brudne szyby widział, jak chłopak idzie 
w stronę stodoły, jak wyciąga z powrotem rower. 
Pchnął okno.
—  Dokąd? Do miasta trzeba jechać, wóz szykuj!
—  Niech sobie ojciec sam szykują — odszczeknął 
syn, ale nie odjeżdżał, czekał. Polecenie to oznacza- 
ło, że stary na dzisiaj miał dość awantur.
—  Na południe zajedziemy, diabli cię nosili do 
białego rana, godzinę już słyszę, jak fury jadą... — 
zrzędził wracając po uprząż.
Szczepan wprowadził z powrotem rower do stodoły, 
wytarł w siano zamazane ręce i ruszył do wozowni. 
Wytoczył furkę omijając z daleka starego, poszedł 
do stajni oczyścić konie. Przed samym progiem do- 
pędziło go śpiewne matczyne:
—  Sniadanieee...
Pod brogiem ze starą, zeszłoroczną słomą skulony 
załatwiał  się  przynajęty   do  krów  chłopak,  Witek.
—  Cie diabli! — skarcił go — na środek podwó- 
rza byś poszedł, nie widać cię tu dobrze.
Poszedł do mieszkania, złość w nim coraz większa
wzbierała; postanowił, że jakby ojciec coś jeszcze 
próbował, to... Szczepan był wysoki, zwalisty, w ha- 
rówce krzepy już nabrał i tylko jakiś dawny, dziś 
już niezrozumiały szacunek, nie pozwalał mu na oj- 
ca ręki podnieść...
W kuchni matka szczękała garnkami, na stole pa- 
rował nalany do donicy, zabielany barszcz na czosn- 
ku. Na zgrzebnej szmatce leżał podzielony na duże 
kawałki chleb.
—  Zawołam Witka — powiedział, gdy wszedł do 
izby.
—  Witek już krowy wypędza — burknął stary 
siadając za stołem.
—  Będzie bez śniadania i dobrze mu, nie zarobił 
jeszcze. Siadajcie do jedzenia, w południe zajedzie- 
cie na ten jarmark — jazgotała matka, nie przebo- 
lała jeszcze straty udoju.
Zaszczekały łyżki, rozległo się siorbanie i w domu 
wreszcie zapadła rzadko tu spotykana cisza.
Pierwszy wstał od stołu Szczepan. Co prawda, ca- 
łą noc ssało go z głodu, ale teraz chęć do jedzenia 
jakoś odeszła, napiłby się mleka...
—  Konie wyczyszczone? — zapytał ojciec.
?—• Nie zdążyłem jeszcze. Zgrzebło jest na płatwi?
—  Z Siwą uważaj, półszorek obtarł jej pierś, że- 
byś nie rozdrapał tego, co przez noc zaschło. Jest 
w wozowni na półce wojłok, podłóż.
—  Chyba nie teraz.
—  Teraz, droga daleka, skwar, na pewno konie 
spotnieją.
—  Trzeba było półszorki smarować oliwą — po- 
radził, zły już na ojcowe gderanie.
—  A ty czego nie smarowałeś? Ładnie nam się 
jadło — rzekł ojciec wstając od stołu — to i o mat- 
ce zapomnieliśmy. Będziesz musiała sobie coś innego 
zrobić na śniadanie.
'— Z robotą u was, to jak padło, ale jeść, nie po- 
wiem, potraficie prędko i niemało.
Kiedy konie były już zaprzężone, Kukiełka obszedł 
furkę dookoła ogłądając  ją krytycznym  okiem.
—  Słoma kipi z wasąga, siedzenie marnie napcha- 
ne, zgarbiejesz, zanim do miasta dojedziemy. Po- 
upychaj to jakoś, po dziadowsku wygląda.
Szczepan zaczął podwijać słomę... Potem poznosił 
przeznaczoną na sprzedaż pszenicę, oj, rarytas to był 
teraz na przednówku dla wielu, rarytas! Jeszcze 
trzeba było koniom trochę obroku, trochę koniczyny 
naszykować na popas w mieście i wreszcie siedli na 
wóz. Do fury podeszła matka, z wiklinowego koszy- 
ka wyglądały głowy czterech kogutków.
?— Sprzedaj no to, ojciec, w mieście. Kupisz za- 
pałek i oliwę do centryfugi, mydło by się też zdało.
—  Akurat, starczy na wszystko, już to widzę. Co 
tam teraz nabierzesz za te twoje kogutki. -—? Ma- 
chnął ręką stary.
Szczepan ujął lejce.
Przez wieś jechali ostro, późno już było i słońce, 
chociaż cienie jeszcze kładły się długie i głębokie, 
przygrzewać zaczynało. Zwolnili dopiero na szosie, 
ale na krótko — stary naglił, późno zajadą, żadnej 
ceny za zboże nie dostaną. Ale kiedy konie zaczęły 
robić bokami, nagle skarcił syna:
—  Jedziesz jak do ognia, patrz — pokazał na za- 
dy, gdzie ciemniały cętki mokrego od potu włosia. — 
Siwą trochę po portkach, ciągnie tylko wtedy, kiedy 
chce. — Później stary zmienił ton: — Gdzie byłeś 
dzisiaj, Szczepan? U Helki?
—  A jakby tak, to co?
Stary westchnął, widać było, że coś na tę jazdę 
zaplanował. Stękał więc teraz, fukał, ale póki co, nic 
z siebie nie wycisnął. Widać musiała to być sprawa 
narastająca nie od dziś. Wyjął kapciuch z machorką
i powoli zaczął skręcać sobie papierosa. Nie patrzył 
na syna, spuścił nogi z wasąga i jakby do siebie sa- 
mego powiedział ni stąd, ni zowąd:
—  Widziałem wczoraj Modryńcównę... Co to za 
śliczności dziewczyna! — Westchnął, trzymał w zę- 
bach gotowego już papierosa, wyjął mosiężną zapal- 
niczkę, przypalił.
—  Tak się ojcu spodobała?
—  A i owszem, powiem ci, i owszem.
—  Zle o niej ludzie mówią.
—  Ludzie każdemu łatę przypną... Dziewczyna jak 
lania.
Zamilkł zapatrzony w stojące poza łanami pszeni- 
cy, już schodzące z górki stodoły strachosławickie. 
Konie szły stępa, w tym miejscu szosa jeszcze nie 
była ukończona, po obydwu stronach czekały pryz- 
my klinkieru, ale nikt nie pracował, widocznie dla- 
czegoś przerwano roboty. Stary przez chwilę patrzył, 
jak syn furmani, jak jednym zgrabnym ruchem 
ściągnął lejce, i konie, widząc o co chodzi, ruszyły 
ostrzej.
Mówił teraz łagodnie, prawie serdecznie, co mu 
się  nigdy  nie  zdarzało  i   brzmiało  teraz   fałszywie:
—  Widzisz, Szczepan, tyś gospodarski syn, tobie 
przypadnie cała gospodarka, budynki dobre, wytrzy- 
mają ho-ho! Żeby je tylko od ognia upilnować... Mo- 
że z latami coś sobie dobudujesz, jakby czasy przy- 
szły lepsze. Jesteś u mnie jeden. Będziesz gospoda- 
rzem może na całe Tuliczany?
—  Niczego mi ojciec nowego nie powiedzieli.
—  Słuchaj, nie pyskuj ojcu. Gdybyś się mądrze 
ożenił. W każdym razie nie z Helką.
—  Co ojciec od niej chce? Baba do roboty jak 
diabeł, z kosą krok w krok z chłopem pójdzie, jakem 
u nich wykę z kosiarzami  kosił, to Władkowi Ko-
rycińskiemu po pietach deptała, wieczór ręką nogą 
nie mógł ruszyć. Lepszej trzeba?
—  Rzecz nie w tym... Do roboty to ona jest, dłu- 
go by szukać drugiej, ale za stodołą wąsko, pólko 
takie, że pies przeskoczy. Na podwórzu ani zawrócić 
końmi.
—  Po co im podwórze, konia ani woza nie mają.
—  Ano właśnie, bieda aż piszczy.
—  Ale panna najładniejsza we wsi.
—  A mnie się tam ona nie widzi — stary długo 
ciągnął papierosa. — W biodrach za wąska.
—  To ojciec  się  dla  ładności  nie  żenił?
—  Pewnie, że nie! Na długo ci tam urody starczy.
—  Ale by się matka ucieszyli słysząc coś takie- 
go — roześmiał się syn.
—  Co tam, uroda przechodzi z młodością, charak- 
ter zostaje i bieda, jaką ci żona wnosi w dom z po- 
sagiem. Zboże ode mnie Młynarczyki pożyczają 
już od maja. Ot, jaka gospodarka.
—  Oddadzą.
— Nie oddadzą, bo skąd.
— Po żniwach oddadzą.
—  A ja czekał nie będę, teraz zawołam: oddawaj, 
albo niech Helka odrabia. Niech ona przychodzi do 
ciebie, do stodoły najpierw, potem do chałupy... Co 
ty masz latać.
—  Co też ojciec wygaduje, na wsi zaczną mówić.
—  I oto chodzi, żeby mówili, Helka chętna, przyj- 
dzie...
Kukiełka patrzył na syna i nagle roześmiał się na 
całe gardło. Patrzył na Szczepana przymróżonymi, 
załzawionymi od śmiechu oczyma, dłuższy czas tak 
patrzył, aż chłopakowi zrobiło się nieswojo. Zauwa- 
żył to stary, trzepnął go pięścią po kolanie i śmiał 
się jeszcze głośniej.
Szczepan  poczerwieniał,  jeszcze  nie  widział  ojca
w takim humorze, po chwili, idąc za przykładem ro- 
dzica, roześmiał się i on, niepewnie, głupkowato, ale 
przecież roześmiał się.
—  Bieda, synu, to straszna rzecz. Za pieniądze 
możesz mieć wszystko. Za pieniądze ksiądz się mod- 
li, za pieniądze lud się podli... O, powitać polityka!
Skrajem szosy, po poboczu zarosłym trawą, szedł 
zawiesiwszy kamasze na ramieniu Walery, ubrany 
z kościelna, więc chyba do miasta zmierzał.
?— Witajcie, sąsiedzie — odpowiedział pieszy.
—  Do  Chełma? Przysiądźcie, pogadamy.
—  Bóg wam zapłać, prawdę powiedziawszy, to już 
trochę  nogi  poczułem,   od  samego   domu   piechotą.
Karasim wskoczył na furę, rzucił węzełek i buty 
na worki, przez chwilę  szukał wygodnego miejsca.
—  Jak to, sąsiad do miasta na piechotę jak jaki 
wyrobnik, a koń został w stajni?
—  Liczyłem na okazję, że ktoś znajomy podwiezie, 
no i trafiło się, chwała Bogu. Pszeniczka na targ? 
O tej porze roku, ho-ho! Jadę w swoje strony. Sio- 
stra chłopa pochowała, spłata mi się tam za trzy 
morgi należy, jeszcze po ojcu.
—  To, widzę, będzie Karasim coś z ziemi przy- 
kupował — powiedział z uznaniem stary Kukiełka.
?— Mam upatrzony taki klin przy moim, pod la- 
sem w Tereszanach, właściciela podatkami przycis- 
nęli, licytacja mu grozi. Jak się nie zlisi, wezmę...
—  Przycisnęło go, powinien puścić taniej, gdzie on 
teraz kupca znajdzie. Chyba wiem, kto taki, Danie- 
luk?
—  Danieluk, Chacheł.
—? No i nie ma co żałować; targować, zwodzić, 
niech spuszcza. Ile chce?
Szczepan nie brał udziału w rozmowie, patrzył 
szklanymi oczyma przed furę między końskie łby. 
Czuł jakieś gorąco podchodzące do gardła.
ROZDZIAŁ XII
Po czterech dniach, pomyślnie załatwiwszy spra- 
wy rodzinne, wracał Walery do domu z pieniędzmi. 
Z pociągu udał się przede wszystkim na targowicę, 
być może, zobaczy tam kogoś znajomego, kto by go 
mógł podwieźć do Tuliczan.
Rzecz dziwna, teraz, gdy miał pieniądze, ten zgo- 
dzony klin wcale mu się nie wydawał tani. Dzisiaj, 
w czasie kryzysu, całe gospodarstwo można było za 
bezcen kupić, co dopiero kawałek ziemi.
Nie znalazłszy nikogo ze znajomych, ruszył w po- 
wrotną drogę piechotą. Na domiar złego, ruchu dzi- 
siaj żadnego na szosie nie było poza pieszymi, ani 
jednej jadącej w potrzebnym kierunku fury. Dotarł 
do lasu i nic mu się nie trafiło. Tutaj na trawie, 
w chłodzie, postanowił nieco odpocząć.
Las był stary, dębowy, podszyty leszczyną. Górą 
szedł przez konary poszum głęboki niby oddech ol- 
brzyma, niżej panowała cisza, od czasu do czasu 
przerywana wołaniem wilgi. Ptak przelatywał z ko- 
nara na konar, zniecierpliwiony obecnością człowie- 
ka, który nie chciał odejść z pobliża jego gniazda. 
Upał i trudy podróży dały się porządnie we znaki 
Waleremu. Zszedł nieco z drogi, usiadł pod leszczyną 
i zadumał się. Myślał o tamtej ziemi i o tamtej ro- 
dzinnej okolicy, którą już dawno opuścił. Wieś jakby 
w ziemię wrosła, chałupy w ruinie, zielony mech po- 
rastał strzechy... Tylu już tam ludzi pomarło, że led- 
wie kto znajomy został, a i sama siostra bardzo się 
już posunęła, ze żwawej, ładnej kobiety zrobiła się 
starą babą o zabrużdżonej twarzy...
Potem jego myśl wróciła tu, na ten trakt. Przy- 
pomniał sobie, jak wiele lat temu szedł przez te po- 
la —? szosa żadna nikomu się nawet nie śniła — 
szedł  w poszukiwaniu  jakiegoś  dobrego  kupna,  bo
jako żołnierz, przemierzał niegdyś te strony i spodo- 
bały mu się. Już wtedy powiadano, że wiele dworów 
pójdzie tutaj po wojnie pod parcelację.
Rozsupłał węzełek z kawałkiem chleba i słoniną 
zawiniętą w chrzanowy liść, dar na drogę od siostry, 
zaczął jeść popatrując ciekawie dookoła. I jedzenie, 
i to ciekawe rozglądanie się było tylko po to, by 
oderwać myśli od czegoś ciężkiego, co spadło na nie- 
go nie wiadomo skąd, a objawiło się jakimś dojmu- 
jącym poczuciem marności życia w ogóle, w tym 
także jego życia, które już w parę lat po śmierci 
zostanie zapomniane tak całkowicie jak życie mrów- 
ki, której nikt nie znał i o której nikt nie słyszał...
Oto ledwie parę dni temu odszedł człowiek, mąż 
siostry, a on, może przez to, że właśnie ma swoje 
sprawy, już jakby trochę go zapomniał. Iluż takich 
ludzi było tutaj, na tej ziemi, o których nawet słuch 
najmniejszy nie został, jak po jakichś mrówkach... 
Wszak kiedyś życie tych zapobiegliwych, bogatych, 
biednych, złych i uczciwych — wszystkich, zostanie 
jednakowo zapomniane. Jakiż to ma sens?
Odkroił cygankiem skibkę chleba, położył na nim 
plasterek słoniny i zaczął jeść nie czując żadnego 
smaku...
Ale przecież w dzień taki jak ten, w lesie dębo- 
wym huczącym przejmująco, pośród gorzkiego zapa- 
chu trawy — żyć było nawet przyjemnie. W pobliżu 
w zaroślach bełkotał strumyk, gdzieś daleko turko- 
tała fura. No i kląskała wilga, ciągle niespokojna. 
To chyba jedyny — jedyny powód, żeby żyć było 
warto?
Wiele świata obszedł Walery dźwigając wojsko- 
wy rynsztunek. Narozmyślał się też sporo, patrząc 
z nie domkniętych drzwi bydlęcych wagonów, nieod- 
miennie wiozących go tam, gdzie grały działa. Głó- 
wnie jechali przez rozległe równiny, chaty stały na
nich tylko gdzieniegdzie, natomiast sporo było dwo- 
rów i wsi folwarcznych.
Wielu z tych, z którymi jeździł w tych wagonach, 
brnął przez błota, marzł w okopach, a potem jak 
w zamroczeniu rwał do ataku z obnażonym bagne- 
tem — już dawno między żywymi nie było. Łatwo 
to się jakoś stało, łatwo też przebolał stratę tam- 
tych ludzi, kwitując to nie wiadomo przez kogo wy- 
myślonymi słowami: ,,za ojczyznę". No i jest dzisiaj 
ta ojczyzna, ale jakby nie taka, jaką sobie wyobrażał 
w okopie, jaką widzieli ci, co już nigdy na świat 
boży nie popatrzą. Tak, jakaś nie ta... 
Westchnął głęboko.
Po wojnie potwierdziła się pogłoska o parcelacji, 
wrócił więc, pozostawiając ojcowiznę. Pod Turobi- 
nem, skąd był rodem, płacono za ziemię nieźle. 
Sprzedał, co było można z inwentarza i dwie morgi 
pod lasem, co nigdy nie rodziły, bo raz wymokło, 
raz dziki sponiewierały, innym razem ukradziono 
już zżęte snopy — ruszył za szczęściem... Zgrzebny 
woreczek z pieniędzmi uwiązał na szyi jak szkap- 
lerz, a za pasek wpuścił uwiązany na rzemyku ro- 
syjski nagan, który przywiózł z wojny. Potem, kiedy 
już na dobre odjeżdżał z ojcowizny, wymienił ten 
nagan na nowiutki karabin i przetak naboi.
Kluczył prawie trzy miesiące, wędrował, to pie- 
chotą, to korzystając z dobrej woli chłopków tłu- 
kących się pusto furmankami. Szedł, jak idzie koń 
nawykły do zaprzęgu, wciąż dowiadywał się lep- 
szych nowin ?— ciągle słyszał o tańszej ziemi. Na 
targu w Chełmie z chłopami dogadał się, że w Bia- 
łodrogach jakiś Pajdowski, geometra, sprzedaje pań- 
ski dwór, tanio! Trzeba było tam iść, no i poszedł. 
Teraz podobnie szedł, też z woreczkiem grosza 
przy szyi, ale już do swego, Bogu dzięki, powiększać 
to, co miał.
Skończył jedzenie, zawinął węzełek i wyciągnął się 
na trawie, leszczynową pachnącą gałązką odpędzając 
się od much. Zasypiał, majaczyło mu się jakieś 
wspomnienie wojenne. Wąsaty Kozak w czapie wbi- 
tej na oczy dopada ułana, słychać tętent kopyt, od 
lasu szczeka taczanka... Gęba Kozaka wykrzywiona 
w krzyku, błysk szabli — zdjęta z tułowia głowa 
odpada, a mimo to ułan jeszcze ściąga cugle, zeska- 
kuje z konia... Dopiero po tym pada. Kozak puścił 
szablę, ucieka galopem, koń pod nim marny, posier- 
śniały, w nogach chybki jednak, kopytami wzbija 
kurz...
To było gdzieś za Zamościem, pod Łabuniami. Ten 
ułan to był pan z panów, a Kozak, cham, skosił go 
jak oset.
Zaszeleściła leszczyna, jakby ją wiatr targnął.
Otworzył oczy, podrapał bąbel na czole, podarunek 
od komara, który dopadł go w czasie snu, i popa- 
trzył na seledynowe od spodu listki, gdzie ukryte 
siedziały dwa zawiązki orzechów, zielone, jeszcze nie 
nadające się do jedzenia. Znów odegnał komara. 
Zwiedziały się, psie krwie! Papierosa trza by za- 
palić — pomyślał i dopiero teraz zauważył, że nie 
ma swojego węzełka. Zerwał się, odruchowo przy- 
ciskając ręką koszulę na piersi w tym miejscu, gdzie 
był woreczek z pieniędzmi. Ale pieniędzy też nie 
było. Rozejrzał się dookoła, cisza, las szumi... Jesz- 
cze raz pomacał się po piersi nie dowierzając, aby 
to, co się stało, mogło być prawdą. Może tylko rze- 
myk zerwany i mieszek gdzieś upadł? — łudził się. 
Niestety, brak węzełka i butów był najpewniejszym 
dowodem, że nie było to tylko przywidzenie.
Zrazu ogarnęła go wściekłość na złodzieja, gdyby 
go teraz dopadł, gołymi rękami by rozerwał. Wkrót- 
ce jednak gniew ustąpił miejsca rozpaczy, trzy mor- 
gi  ojcowizny  przepadły,   na   tutejsze   ceny  pewnie
więcej. Kawał pola, z biedą mógłby już jedną rodzi- 
nę wyżywić.
Skoczył, zaczął biec ku szosie, wrócił znowu na 
miejsce, gdzie tak nieszczęśliwie przysnął, jeszcze 
raz obszukał wszystko dokładnie — na próżno. Znów 
pobiegł ku szosie, ale tam nie było teraz ani żywej 
duszy. Gdzieś z daleka, powoli, toczyła się w jego 
kierunku jakaś fura. Ruszył w jej stronę biegiem, 
nie bardzo zdając sobie sprawę z tego, po co to robi.
—  Nic żeście nie widzieli?... — zapytał siedzącego 
na wozie chłopa w znoszonym mundurze, traktowa- 
nym widać jako odświętny przyodziewek — nikt tu 
nie uciekał?
—  Prrr! — jadący zatrzymał konia. — Co ci się 
stało, Walery, ludzi nie poznajesz?
—  Okradli mnie, okradli mnie... — powtarzał 
chłop w kółko, jakby mu rozum odjęło.
Wiktor skoczył z wozu, chwycił przyjaciela za 
ramiona i kilka razy potrząsnął nim, aż tamten jęk- 
nął.
—  Poznajesz mnie teraz?
—  Latoś.
—  No, gadaj, co się stało? 
—  Nic, nic... Okradli mnie...
—  Co ci ukradli?
—  Trzy morgi,  trzy morgi ziemi,  może więcej...
—  Pieniądze wiozłeś na kupno ziemi, tak? — Wa- 
lery kiwnął głową głośno przełykając jakiś bulgot. 
Policzki miał zamazane, łzy, kurz. — Tutaj, w lesie?
—  Tak, co dopiero... Byłem, wiesz, w swoich stro- 
nach, rozmawialiśmy, spłatę siostra dała, ojcowizna... 
No i pooszła...
—  Fiuu! — gwizdnął Latoś. — Gdzie to się stało? 
Tutaj na drodze, napad?
—  Nie, tam... Spałem, no, przysnąłem może na 
minutę, dwie noce oka nie zmrużyłem.
Walery wskazał na kępy leszczyny popod dębami. 
Wiktor zostawił szkapinę z wózkiem przy szosie i ka- 
zał się prowadzić na to miejsce. Obejrzeli wszystko 
jeszcze raz, potem zaczęli myszkować po krzakach. 
Wkrótce Wiktor zawołał go do siebie. Nad strumy- 
kiem w zaroślach pokazał wytłoczone miejsce.
—  Tutaj zaczaił się złodziej, spokojnie czekał, aż 
zaśniesz, a potem hyc! I już wszystko jego, szukaj 
wiatru w polu. Bardzo prosto i łatwo. Wszystko mia- 
łeś w jednym miejscu?
—  Tak, w woreczku na szyi, to przecież nie tak 
łatwo dostać się za koszulę.
Latoś spojrzał uważnie i zamyślił się.
—  Pod koszulą, powiadasz?
—  Na rzemyku.
—  Ale na takim, co wisi medalik, czy na takim 
szerszym, solidniejszym, co od razu widać, że jest 
na nim coś innego?
—  No, może i tak, ale przecież nie widać.
—  Koszula się rozchyli, chociażby jak człowieka 
słońce przygrzeje, no i taki co patrzy, zobaczy. Cóż, 
tutaj niczego już nie znajdziemy, chodźmy do wozu.
Wrócili na szosę, koń skubał trawę na poboczu, 
spokojnie oczekując na właściciela, ale właściciel te- 
go nie docenił, sklął szkapę, że splątała uprząż, do- 
prowadził ją do porządku i siadł na furę spuszczając 
nogi z boku. Zamyślił się głęboko, a potem niespo- 
dziewanie  zapytał  stojącego   obok  przyjaciela:
—  No i co teraz zamierzasz robić?
Walery spuścił oczy, tego strasznego pytania jesz- 
cze sam nie zdążył sobie zadać, teraz, kiedy już je 
usłyszał, poczuł, jak ziemia mu się rozstępuje pod 
nogami, podniósł na pytającego spojrzenie pełne re- 
zygnacji.
—  Nic, poszukam jakiejś gałęzi i... Toż do końca 
życia sobie tego nie daruję. Dzieciom chciałem tro-
chę więcej zostawić, może kiedyś czasy będą lepsze, 
to miałyby  z ojcowskiej  troski pociechę...
Latoś milczał, nawet nie zamierzał pocieszać zroz- 
paczonego, myślał, co on by zrobił, gdyby się zna- 
lazł na miejscu sąsiada. Ale chyba nic nie wymyś- 
lił, bo zły zaciął konia, furka ruszyła ostro.
—  Prrr, Łysy! Gdzie cię diabeł niesie?
Znów strzelił konia batem za to, że za szybko 
biegł, osadził go w miejscu, ostro ściągnąwszy lejce. 
Siedział bez ruchu, skrobiąc się po głowie pod kasz- 
kietem. Po chwili zawrócił gwałtownie i ruszył do 
miejsca, gdzie zostawił nieszczęsnego Walerego. 
Przyjaciel stał śledząc go wzrokiem jak pies, jakby 
chciał z nagłych i chaotycznych czynności Latosa 
wyczytać, czy jest cień nadziei.
~ Siadaj, jedziemy do Chełma!
Ruszyli truchtem; ani jeden, ani drugi nie mieli 
ochoty na jakąkolwiek rozmowę. Dopiero po dobrej 
chwili Wiktor przerwał milczenie:
—  Żołnierz z ciebie po świecie otrzaskany, 
a okraść się dałeś jak ostatni gamoń... Ano, jak Pan 
Bóg chce kogoś ukarać, to mu najpierw rozum odbie- 
rze. Teraz przestań się już gryźć, masz tu, pociągnij 
sobie — wyjął spod worka z obrokiem, co im służył 
za siedzenie, austriacką manierkę, odkręcił i podał. 
Była to piołimówka, mocna jak diabli. Walery po- 
ciągnął potężny łyk, czując, jak ognista żagiew spły- 
wa mu do żołądka. Zakrztusił się, zakaszlał.
—  Ostrożnie, zapomniałem powiedzieć, że to moc- 
ne, pociągnij jeszcze raz. Cholera, nawet nic do ręki 
nie ma.
—  Co do ręki, o czym ty mówisz?
—  No, broni żadnej nie mamy, a może być po- 
trzebna.
Kiedy manierka była pusta, Wiktor zakorkował 
ją i wsunął pod siedzenie.
—  Teraz porozmawiajmy o tym — powiedział — 
jakby twoje pieniądze wyrwać złodziejowi.
—  Trzeba by chyba cudu...
—  Więc spróbujmy spowodować cud. To, że zło- 
dziej był zaczajony, że tłukł się tam w tych zaroś- 
lach i czekał na ciebie, aż zaśniesz, nie mogło być 
przypadkiem, mógł za tobą iść dzień, dwa, czekając 
na okazję. Z tego wygląda znowuż, że musiał dużo 
wcześniej zobaczyć twój rzemyk na szyi... Od razu 
domyślił się, że wisi na nim nie jakieś tam parę 
groszy, ale pieniądz, za którym warto pochodzić 
choćby tydzień, jeśli nie więcej. Powiedz mi, czy 
nikogo w mieście koło siebie nie widziałeś?
—  Nikogo — odrzekł Walery.
—  Na pewno?
—  Na pewno.
—  No to zręczny był złodziejaszek. Z nikim nie 
rozmawiałeś?
—  No, jakże by, rozmawiałem z chłopami.
—  Pytałeś może o ziemię?
—  Pytałem.
—  Oczywiście, o co może pytać chłop, który ma 
większą gotówkę. I gdzież to było?
—  Na targowicy przy wozach, ale rozmawiałem 
nie z jakimiś łykami, a z gospodarzami. Jeden to 
miał takie piękne konie, że oczy się śmiały, wóz 
z wasągiem jak bryczka...
—  Tak, tak. A za tobą, za plecami stał złodziej 
i tylko słuchał. Musisz sobie przypomnieć, kto za to- 
bą łaził, bo łazić musiał, widziałeś go z takiej odle- 
głości, jak mnie teraz widzisz, inaczej przecież by nie 
zauważył tego rzemyka.
—? Nikt nie łaził.
—  Łaził, przypomnij sobie, jak sobie nie przypom- 
nisz, nic z tego, zanim do miasta dojedziemy musisz 
mi go opifać. Pamiętaj, że trzy morgi ziemi tracisz!
Żeby siekiery  z nieba  leciały,   musisz  sobie  przy- 
pomnieć, no?
—  Bóg mi świadkiem, że bardzo bym chciał, ale 
nikogo nie pamiętam.
—  Musisz pamiętać, pamiętasz, tylko trzeba się 
dobrze w sobie zaciąć... Ano wio, łysy diable, wle- 
czesz się i wleczesz, jakbym ci żreć nie dawał, sprze- 
dam cię Żydowi, zobaczysz, co to mores, dostaniesz 
owsa raz na tydzień na szabas, zatęsknisz za gos- 
podarką... Wio! Przypomnij sobie po trochu wszyst- 
ko, co robiłeś, o czym myślałeś, co widziałeś, ale 
tak, żebyś się z każdej minuty wyliczył, no?...
—  O Boże, Boże! — jęknął Walery — nic tylko 
kamień i do wody.
—  Nie myśl teraz o wodzie, tylko o tym, co ro- 
biłeś. Musisz to wszystko po kolei widzieć i nie roz- 
mawiajmy już teraz do samego miasta, tylko przy- 
pominaj sobie, dobra?
Jechali w milczeniu. W mieście Latoś skierował 
konia wprost na targowisko, tutaj uwiązał go przed 
budką starej Żydówki handlującej rondlami.
—  Pani sklepowa — powiedział do niej — ten 
koń kosztował trzysta dolarów.
—  A po co mnie taki parszywy i taki drogi koń?
—  On uratował życie jednemu austriackiemu ge- 
nerałowi, dlatego taki drogi, a pani dostanie pięć- 
dziesiątkę, jeśli mi go przypilnuje. Chodźmy —• 
zwrócił się do Walerego.
—  Dokąd?
—  Prowadź w te wszystkie miejsca, gdzie dzi- 
siaj byłeś.
—  A to po co?
—  Nie pytaj, prowadź!
Była późna popołudniowa godzina, targowisko już 
dawno opustoszało, wróble uwijały się w kupach 
końskiego nawozu. Od rynsztoku i kałuż ostro za-
latywało sfermentowanym końskim moczem. Prze- 
leźli pod ogrodzeniem z drągów i omijając nieczysto- 
ści ruszyli przez plac. Przeszli w jedną stronę, 
w drugą, z powrotem...
—  No i co? — zapytał Latoś.
—  Nic. — Walery wsunął rękę pod koszulę i jął 
nerwowo drapać się po piersi.
—  Często tak robisz?
—  Jak?
—  No, tak się drapiesz pod koszulą?
—  A czy ja wiem, może i często.
—  Zauważyłem, że dosyć często, jak tak patrzę, 
i już tutaj, na targu, naliczyłem trzy razy. W ten 
sposób pokazałeś ten swój rzemyk. Ktoś cię widział, 
jak się tak drapałeś, tylko kto? Pomyśl sobie tak: 
wszyscy, których spotkałem, mogli być złodziejami, 
chłopi także, i szukaj u nich czegokolwiek podej- 
rzanego, a przynajmniej dziwnego, niezwyczajnego. 
Złodziej mógł się przebrać za chłopa nawet. Myślę, 
że taki kieszonkowiec musiał być niewielki, żywy 
jak iskra. Żaden z chłopów nie był taki? — Indago- 
wany pokręcił głową. — Dobrze, jedźmy dalej; a jak 
z tobą rozmawiali, może któryś był specjalnie układ- 
ny, zabawiał przyjemną rozmową, co to aż słu- 
chać się chciało? Nie? Trudno, opowiedz mi więc 
o każdym z nich.
Ktoś, kto by obserwował tych dwóch chłopów 
stojących u konowiązu, z których jeden wyduszał 
z siebie z największym trudem jakąś opowieść, dru- 
gi to przerywał mu, to znów nagle milkł, myśląc 
jakby o czymś zupełnie innym, musiałby powziąć 
podejrzenie, że ma do czynienia z niebywałymi dzi- 
wakami.
W miarę opowieści Wiktor tracił nadzieję na zła- 
panie jakiegokolwiek tropu. Z tego, co usłyszał, naj- 
bardziej mu się wydał podejrzany chłop z pięknym
zaprzęgiem. Był to bowiem dotychczas jedyny czło- 
wiek, który nie bardzo miał potrzebę w ogóle po 
targu się kręcić, bo, jak ustalili, nic nie sprzedawał 
i niczego nie kupował.
—• No trudno, chodźmy z tego końskiego targu, 
bo smród tu aż oczy łzawi. Trzeba pomyśleć, jak 
znaleźć tego bogatego chłopa  z wasągiem.
Przechodzili znów pod ogrodzeniem z drągów, kie- 
dy nagle Walery przypomniał sobie jeszcze kogoś, 
chłopca z okaleczoną ręką. Zaraz zastrzegł jednak, że 
święcie jest przekonany o jego niewinności. Nie 
chciałby obarczać podejrzeniami człowieka i tak 
już nieszczęśliwego. Tylko na usilne nalegania Wik- 
tora zaczął o nim opowiadać.
—  Jak był ubrany, nie pamiętam, przypominam 
sobie, że jak przełaziłem tędy w dzień, położyłem 
rękę na drągu... Siedział tam podrostek, miał dłoń 
kaleką, z trzema tylko palcami, a na nich skóra taka 
bielutka, taka delikatna, że moja przy niej wygląda- 
ła jak rzemień. — Karasim złożył dłoń pokazując, jak 
wyglądała okaleczona ręka chłopca. — Nie miał wię- 
cej jak szesnaście lat, taki młody, pomyślałem, a ta- 
ki nieszczęśliwy, wymizerowany... To nie on, już 
prędzej chłop z pięknymi końmi. Bóg wszechmogący 
mówi mi, że to nie on...
—  Przestań gadać jak dewotka — przerwał mu 
Wiktor — Bóg wszechmogący rzadko wtrąca się 
w złodziejskie sprawy, bo widzisz, złodziejstwo to 
brudna rzecz. I nie myśl sobie, że jak ktoś biedny 
albo mizerny, to od razu bogobojny... Ja siądę na 
drągu jak on, a ty przechodź, zo'baczymy zaraz, jak 
to wyglądało.
Wiktor przeganiał sąsiada pod drągiem raz i dru- 
gi. Nie było wątpliwości, chłopak mógł widzieć nie 
tylko rzemyk, ale także i mieszek, więcej: po jego 
rozmiarach  mógł  orientacyjnie  wnosić   o  wielkości
ukrytej tam sumy, na co wszystko wystarczyło mu 
jedno mgnienie.
—  Widziałeś go później gdzieś jeszcze?
—  Tak, zawróciłem, bo ktoś zawołał i wpadłem na 
niego nos w nos.
—  Co?! Zderzyliście się?
—  No tak, jak czasem dwóch zagapionych na sie- 
bie wleci.
—  Jezus Maria! I po tym spotkaniu jeszcze mia- 
łeś pieniądze?
Walery myślał chwilę.
—  Miałem,   pewnie,   że   miałem,   bom  sprawdzał.
—  To cud, bo po mojemu już wtedy powinien ci 
je gwizdnąć. Gdybyś mi to powiedział jeszcze w dro- 
dze, oszczędzilibyśmy dużo czasu. Mówiłem, że przy- 
pomnisz sobie, no i miałem rację. To był on! Zresztą 
może i nie przypadkiem znalazł się na tym drągu, 
przecież coraz dotykałeś ręką mieszka, żeby spraw- 
dzić, czy jest. Dla takiego chytrego drania taki ruch 
to jakby kto palcem pokazał — o, tu są pieniądze!
—  Wiktor, myślisz, że jest nadzieja, że można od- 
naleźć, odebrać?
—  Tu nie ma co myśleć. Chodźmy. 
?— Dokąd?
—  Jak to dokąd, tam, gdzie najgęściej chodzi zło- 
dziej, do knajpy. A jak myślisz, ten, kto łatwo zdo- 
był taki pieniądz, gdzie może być?
—  Ja, gdybym nagle zdobył takie bogactwo, za- 
szyłbym się w najcichszą dziurę i przeczekał, aż 
wszystko minie, tydzień, dwa nie dawał znaku ży- 
cia...
—  Dlatego nigdy nie będziesz złodziejem. Chłopak 
ma szesnaście lat i zupełnie co innego w głowie niż 
ty, musimy oblecieć knajpy. Jak nic nie znajdziemy, 
stawiamy furę w zajeździe i czekamy do rana, rano 
od początku...
Teraz w Walerego wstąpiła jakby iskierka nadziei. 
Co prawda, była to tylko iskierka i im więcej się 
zastanawiał, tym mniej widział możliwości odzyska- 
nia pieniędzy, nawet i wtedy, kiedy znajdą domnie- 
manego złodzieja. Wystarczy, że nie będzie miał pie- 
niędzy przy sobie, a jeśli nawet, to może nie być 
sam... A poreszcie, pieniądz każdy jednakowy i zło- 
dziej zaciągnięty na policję może się wyłgać. Zaczął 
myśleć o tych pieniądzach: były ciasno złożone, 
w starych, wytłuszczonych banknotach stuzłotowych, 
jeden był nieco przedarty i zalepiony paskiem sza- 
rego papieru.
—  Jak chcesz szukać? ?— zapytał Wiktora.
—  Sam jeszcze nie wiem, trzeba pomyśleć. Naj- 
pierw pójdziemy do  knajpy jak zwyczajni klienci.
—  U-ha! Jestem bez grosza przy duszy.
—  Jeszcze coś mam, wystarczy, żeby zjeść cho- 
ciażby po śledziu z kartoflami.
—  Powiedz, Wiktor, jak to możliwe, żeby człowiek 
mógł tak skrzywdzić człowieka? Przecież życie mi 
zmarnował...
—  Przestań się ślimaczyć, „życie mi zmarnował"! 
A wiesz, co on teraz o tobie myśli! Myśli, że trafił 
na ostatniego durnia, co to gapi się jak cielę...
—  Przecież pierwszy raz mi się coś takiego zda- 
rzyło, a bywałem w miastach gdzie większych od 
Chełma. No, raz w wojsku parę groszy mi zginęło, 
ale to drobiazg, wcalem się nie przejął...
ROZDZIAŁ XIII
Do restauracji „Złoty Róg" schodziło się w dół po 
schodkach. Była to duża, niezbyt widna sala, gdzie 
sporo miejsca zajmował bufet, stały na nim kufle,
połyskiwał mosiężny kran, z którego nalewano piwo.
Stamtąd jak zza szańca spoglądało po sali czujne oko 
właściciela interesu.
Latoś z Krasimem weszli przez nikogo nie zauwa- 
żeni, zajęli miejsca w źle oświetlonym kącie koło 
drzwi. W całej restauracji nie było wielu ludzi. Ja- 
cyś urzędnicy, zapewne ze starostwa albo z sądu, 
milczkiem jedli baraninę zapijając ją czerwonym wi- 
nem. Pod oknami, z których przez firanki sączyło się 
już chłodne, przedwieczorne słońce, siedział w towa- 
rzystwie jakiegoś ziemianina otyły ksiądz Kiryk 
z Białodrogów. Nawykły do swobodnego sposobu by- 
cia, opowiadał głośno, bez żenady:
—  Teraz po wojnie, proszę pana, mosterdzieju, 
chłop już nie jest taki potulny. Ten i ów bywał na 
wojnie „za ojczyznę wojowałem" — powiada — albo: 
„za Polskę się biłem i co z tego mam?" A w jakiej 
to Ewangelii jest napisane, że on ma coś z tego mieć? 
Ojczyzna, panie mosterdzieju, to jest ojczyzna!...
Księżulo pociągnął piwa, rozłamał leżącą przed 
nim na talerzu kiełbaskę, zapachniało czosnkiem, 
mając pełne usta, mówił dalej:
—  Służy u mnie parobek Hryt, Chacheł, tak ci się 
wojennych opowieści nasłuchał, że nic tylko go do 
wojska ciągnie, osobliwie do ułanów... Ci ułani tak 
mu w głowie poprzewracali, że tylko w tym widzi 
sens życia. Jak tylko nie dopatrzyć, łapie konia i ga- 
lopem w pole! No, a do tego teraz u fotografisty ma- 
lowanego konia z jeźdżcem w mundurze zobaczył... 
Takiego z dziurą na głowę, to już siły żadnej na 
niego nie było. Dałem mu pieniądze, idź! Poszedł, pół 
dnia go nie widzę, no ale może już przy koniach. 
A tu jeszcze, panie mosterdzieju, nieszczęście...
Kelner wreszcie raczył zauważyć nowych gości 
i ruszył w ich kierunku. Pan „mosterdziej", dotych- 
czas  milczący,  jednym haustem  wychylił  kieliszek
przepalanki i poprawiwszy srebrne pince-nez na no- 
sie powiedział:
—  Rany Boga, czy ksiądz widział kiedy taki obra- 
zek? Chłopi do takiej restauracji przyszli i każą się 
obsługiwać!
Właściciel interesu kiwnął nieznacznie na usługu- 
jącego, szepnął mu niby do ucha, ale wystarczająco 
donośnie, żeby ksiądz i ziemianin słyszeli:
—  Wypędź, tylko zgrabnie, bez awantury... 
Kelner już ruszył w stronę chłopów, kiedy zawo- 
łano na niego od stolika urzędników.
—  Wołaj pryncypała! — sapnął starszy, siwawy 
już człowiek, po zachowaniu sądząc, ktoś znaczy.
Służący biegiem ruszył w stronę bufetu. Po chwili 
wytoczył się stamtąd restaurator i w ukłonach pod- 
biegł do stołu urzędnika, który nie przerwał jedze- 
nia.
—  Panie Gąska — powiedział — czy byłeś pan na 
wojnie?
—  Nie, panie pośle, nie byłem, ojczyzna nie ra- 
czyła powołać, zły stan zdrowia.
—  Pan, chłop jak tur i „zły stan zdrowia"? Ale 
pan ojczyznę szanujesz?
—  Ojczyzna, to, panie pośle, rzecz przenajświęt- 
sza.
—  Bardzoś to ładnie pan powiedział... A tam sie- 
dzą oto dwaj obrońcy przenajświętszej ojczyzny 
i pan ich wyrzucasz. Każ ich pan obsłużyć jak każ- 
dego innego.
—  Zrobione — restaurator ukłonił się uśmiech- 
nięty i pobiegł do kelnera. — Zamówili coś?
—  Dwa śledzie z kartoflami.
—  Podaj.
Kelner wkrótce zaniósł zamówioną potrawę. Podał 
śledzie na jednym talerzu, ziemniaki na drugim.
—  Siedemdziesiąt pięć groszy — powiedział sta- 
wiając jadło.
—  Piwa nam jeszcze podaj, w takich dzwonach, 
jak tam ma ksiądz — Wiktor pokazał palcem.
—  To będzie razem dziewięćdziesiąt pięć.
—  Powiedzmy okrągło, złotego. A co to za kłopoty 
ma właściciel, nie przez nas aby? Jakoś nierad swo- 
im gościom?
—  Nic, nic, już w porządku — zapewnił kelner. —
To dwa piwa?
Wiktor kiwnął głową.
—  Zobacz no, Walery, nie będzie to ksiądz Kiryk
z Białodrogów?
—  On, grubszego katabasa w całym powiecie nie
ma.
Kiryk tymczasem, zorientowawszy się, że sporu 
o obecność chłopów w restauracji nie będzie, ciąg- 
nął dalej swoją opowieść:
—  A tu, panie mosterdzieju, jeszcze i nieszczęście. 
Byłem dzisiaj z samego rana na końskim targu, oglą- 
dałem klaczkę, bo trzeba panu wiedzieć, mosterdzie- 
ju, konie kocham od wczesnego dzieciństwa... 
A klaczka była wyśmienita, kasztanka z chrapką, 
w białych skarpetkach na trzech pęcinach. Tak się 
zagapiłem, że przyszedł złodziej i z zapiętej agrafką 
kieszeni sutanny pugilares mi wyciągnął, bodaj go 
święta ziemia nie nosiła! Osiemdziesiąt złotych 
i jeszcze jakieś drobne klepakami. Zęby nie Gąska, 
który daje na kredyt, przyszłoby o pustym brzuchu 
do domu wracać.
—  Coś mi się zdaje — szepnął Latoś — że idzie- 
my świeżym śladem. Kelner, płacić! — zawołał.
Rzucił na stół dwa złote, aż zabrzęczało. Na widok 
pieniędzy kelner odruchowo ukłonił się. 
—- Zaraz przyniosę resztę — szepnął.
—  Jeśli mi powiesz, kto to jest — tu Wiktor zło-
żył dłoń w ten sposób, że widoczne były tylko trzy 
palce — to cała reszta dla ciebie. No, poznajesz?
—  To chyba Wicek Trzy Pałce, kieszonkowiec.
—  Gdzie on teraz może być? Mamy pilny interes 
do niego.
Kelner spojrzał uważniej, teraz brał ich chyba za 
przebranych kompanów Wicka, może tylko innej 
specjalności.
—  Nie wiem, może przy targu, w tej dziurze 
„Pod Wiechą"? Albo może u rudej Brygidy, to jego 
flama...
—  Gdzie mieszka?
—  Tego nie wiem, pytajcie „Pod Wiechą".
—  Dobre i to. A to co za jeden, co wołał właści- 
ciela do siebie?
—  To poseł, ludowiec, wszyscy na niego zębami 
zgrzytają.
—  Patrzaj — powiedział Latoś — żeby tak inny 
moment, podeszlibyśmy pogadać. Szkoda, że nie ma 
na to dzisiaj czasu. Idziemy.
ROZDZIAŁ XIV
„Pod Wiechą" było już pusto, przy bufecie maru- 
dziło dwóch pijaków, bosy chłopiec zamiatał podłogę 
wielką brzozową miotłą, co chwila nabierał wody do 
ust i parskał jak koń. Za bufetem siedziała niemło- 
da kobieta o złej twarzy;' dłubiąc w nosie grubym 
paluchem przyglądała się apatycznie robocie chłopca.
—  Gdzie jest Wicek Trzy Palce? — zapytał Wik- 
tor.
—  A czy to ja jestem jego stróżem? — odpowie- 
działa sennie.
Latoś położył przed nią na szynkwasie srebrną 
dwuzłotówkę.
—  Przypomnij sobie, złotko, czym prędzej, bo 
mamy pilny interes do tego pana... I policję na kar- 
ku — dodał szeptem.
?—? W takim razie, jeszcze raz to samo — poka- 
zała czarnym paznokciem na monetę.
Walery jęknął, ale Latoś uśmiechnął się i dodał 
drugą monetę. Szynkarka zagarnęła pieniądze, bez 
skrępowania rozpięła koszulę na piersiach, pokazu- 
jąc rozlany, blady biust, wyjęła wytarty skórzany 
woreczek i schowała monety.
—  Chodźcie tutaj ?— pokazała za swoimi plecami 
drzwi zaciągnięte brudną zasłoną, jeszcze raz prze- 
lotnie zlustrowała salę.
Przeszli przez jakiś składzik ostro cuchnący ka- 
puścianą zgnilizną. Skierowali się do wąskich scho- 
dów prowadzących na stryszek.
?— Tam... -— Babsko pokazało ręką na drzwi 
u szczytu schodków.
Ruszyli starając się możliwie najmniej robić ha- 
łasu. Oczy powoli przyzwyczajały się do ciemności. 
Wiktor ujął za skobel, ale nie otwierał jeszcze. Przy- 
tknął ucho do bielonych desek. Po tamtej stronie 
trwała cisza.
Zastukał delikatnie, a kiedy nikt nie odpowiadał, 
nacisnął drzwi ramieniem, nie ustąpiły.
—? Kto tam? — odezwał się głos ze środka.
—  Otwórz, Wicek, to ja — powiedział Latoś. 
Dopiero teraz szynkarka uspokojona, że to jednak
znajomi do znajomego, odeszła z powrotem do szynk- 
wasu.
—  Co za „ja"?
—  Otwieraj, nie wygłupiaj się, nie poznajesz?
Za drzwiami zaległa taka cisza, jaktey tam nigdy 
żywej duszy nie było. Wiktor zrobił krok do tyłu 
i z taką siłą kopnął bielone deski w miejscu, gdzie
mógł   z   tamtej   strony   trzymać   haczyk,   że   drzwi 
otworzyły się z trzaskiem.
Wpadli do środka. Z łóżka wyskoczył szesnasto- 
letni chłopiec, w ręku ściskał nóż, był bez spodni, 
w kalesonach tylko.
—  Rzuć nóż, synu! — powiedział Wiktor.
I nie czekając na wykonanie rozkazu rzucił w chło- 
paka stołkiem, skoczył, wykręcił mu rękę, nóż upadł 
na podłogę, kopnięciem odrzucił go w stronę Wale- 
rego.
—  Pod ścianę, tyłem!... —? Pchnął Wicka. 
Oszołomiony złodziej jakoś się nie śpieszył, dostał
więc kolanem w żołądek, ukląkł...
—? Wstawaj, co się tak pieścisz, to jeszcze nie ko- 
niec zabawy. Obszukaj no jego łachy! —? polecił Wa- 
leremu, który ciągle jeszcze stał w drzwiach.
Chłopiec dźwigał się powoli. Wiktor nie spuszczał 
go z oczu.
—  Tyłem, powiedziałem!
Latoś mówił wolno, bez gniewu, ale też bez cie- 
nia wahania.
—  Kim jesteście? — jęknął chłopiec.
—  Twoimi dalekimi krewnymi.
—  Czego chcecie?
—  Wpadliśmy tak sobie, chcieliśmy trochę poga- 
dać. Nie spodziewałeś się gości?
Złowrogie żarty, a przede wszystkim obezwładnia- 
jący cios w brzuch, musiały na złodzieju zrobić wra- 
żenie. Nawet się nie opierał, gdy Wiktor, podniósł- 
szy z ziemi koszulę, związał mu ręce z tyłu. Przy- 
bysze zaczęli rozglądać się po izbie.
Była to ciupka źle oświetlona jedynym maleńkim 
okienkiem. Zamiast powały na belkach leżały luźne 
deski. Gdyby dłużej marudzili przy drzwiach, chło- 
pak uciekłby tamtędy jak nic. Całe umeblowanie 
stanowiło wyrko i taboret, nie licząc bielonego pieca.
—  Niczego nie ma — powiedział Karasim skoń- 
czywszy rewidować chłopca.
—  Popatrz no w łóżku.
Wiktor sięgnął po leżące na podłodze portki go- 
spodarza, wyciągnął z nich długi, rzemienny pasek 
i wolno, starannie zaczął splatać pętlę.
—  Co pan chce zrobić? — szepnął Wicek blednąc.
—  Zaraz się dowiesz. A teraz, żeby dużo nie pa- 
plać, powiem wszystko za ciebie: Nic nie wiesz, ni- 
gdzie nie byłeś, jesteś niewinny...
Mówiąc to podsunął sobie taboret i umocował pętlę 
do belki. Chwycił chłopaka wpół, postawił go na 
stołku i wsunął jego głowę w pętlę, zaciskając rze- 
mień na gardle.
—  Za pięć minut kopnę taboret, jak już zsinie- 
jesz, rozwiążę ci ręce... Samobójstwo. Oczywiście 
możesz krzyczeć, ale wtedy od razu wybiję ci stołek 
spod nóg.
—  Czego chcecie?
—  Gdzie forsa?
—  W pugilaresie... Bierzcie wszystko, tylko daruj- 
cie życie — skomlał złodziej.
—  Patrzaj, mój woreczek! — krzyknął Walery. — 
Znalazłem pod łóżkiem! Pusty!
Zanim się Latoś spostrzegł, przyjaciel rzucił się 
na Wicka. Szarpał nim z całej siły, chcąc zacisnąć 
pętlę na jego gardle.
Wickowi oczy wylazły na wierzch, twarz spurpu- 
rowiała. Nie tracąc przytomności Wiktor odepchnął 
Walerego i podtrzymał chwiejący się stołek.
—? Zwariowałeś? Najpierw musi powiedzieć, gdzie 
pieniądze...
—• W piecu... — charczał Wicek. — PanoWie, for- 
sa schowana w piecu...
—  Szukaj! — rozkazał Latoś Waler emu. 
Karasim rzucił się w stronę pieca. Roztrzęsionymi
rakami otworzył drzwiczki. Zaczął wywalać śmiecie. 
Wypadł niewielki pakiet owinięty w szary papier. 
Rozwinął, rzeczywiści*, były tam pieniądze. Chciał 
przelicaBĆ na miejscu, ale Latoś przerwał mu:
—  Daj spokój, zrobisz to później. A ty —- zwrócił 
się do złodzieja uwolniwszy go ze złowrogiego rze- 
mienia — ubieraj  się,  idziemy  na policję.
—  Panowie — szepnął niedoszły nieboszczyk — 
nie dość tego wszystkiego, jeszcze policja? Przecież 
między nami już wszystko wyrównane, po co mie- 
szać do tego policję, obcych ludzi... Sam pan powie- 
dział, że jesteśmy dalekimi krewnymi...
Wiktor roześmiał się, roześmiał się też i Walery — 
nerwowo jakoś, nienaturalnie, jak człowiek, który 
po śmiertelnej chorobie nagle wraca do życia.
—  Ja potrafię być wdzięczny ?—? powiedział zło- 
dziej widząc, że jego głupi żart obrócił sprawę na 
jego korzyść.
—  Widzisz go, psia swołocz — rzekł Walery.
—  Spółki z tobą nie chcemy — rzucił od progu 
Wiktor — ale zapamiętaj sobie: nie daj ci Boże, żeby 
nasze drogi jeszcze raz się skrzyżowały.
Walery szedł ku schodkom, lecz Latoś powstrzy- 
mał go:
—  Tylko nie tędy —- sapnął — nie tędy! Diabli 
wiedzą, kto tam teraz jest.
Chwilę rozglądali się niezdecydowani. Dostrzegli 
mały dymnik. Tamtędy przeleźli na dach, który nad 
składzikiem, ukrytym po drugiej stronie domu, scho- 
dził nie wyżej niż na chłopa. Stąd skoczyli między 
szopy i chlewiki.
Po łhwili szli spiesznie przez targowisko. Zapła- 
cili za pilnawanie wozu i ruszyli przez szarzejące 
miasto.
—? Przelicz teraz pieniądze — powiedział Wiktor.
Walery trzęsącymi się rękoma zaczął znów rozwi-
jać pakiet, ze środka wypadło pięć końskich pasz- 
portów. Nikt jednak nie zastanawiał się teraz nad 
tym, ważne były pieniądze. Był tam nawet ten skle- 
jony banknot. Walery Uczył i ciągle się mylił, liczył 
od nowa i znów pomyliwszy się, zaczynał od po- 
czątku. Wreszcie stwierdził ponad wszelką wątpli- 
wość, że jest o osiemdziesiąt złotych więcej.
Latoś roześmiał się w głos.
— No, tośmy wyszli z tego wszystkiego jeszcze 
z zarobkiem. To będą chyba pieniądze naszego księ- 
dza Kiryka. Wio! Łysy, do domu, nie zmarnowali- 
śmy dnia. Pokaż no te paszporty.
Walery pokazał Latosowi pięć zabranym razem 
z pieniędzmi końskich książeczek. Wiktor obejrzał 
jedną po drugiej, odczytując nie znane sobie nazwi- 
ska właścicieli.
Koń  szedł  stępa.   Zapadała  chłodna,  rosista  noc.
ROZDZIAŁ XV
W chałupie była tylko Reginka, kiedy rozległo się 
pukanie i wszedł niestary jeszcze, brodaty, wyjąt- 
kowo wysoki człowiek. Na plecy spływały mu dłu- 
gie włosy i dziewczynie przyszło do głowy, że to 
pewnie głupi jaki. Na ramieniu niósł worek, który 
miał szelki jak plecak.
—  Ty tu jesteś gosposią? — zapytał przybyły.
Reginka na widok obcego zapomniała języka w gę- 
bie, kiwnęła tylko głową i spłonęła po uszy, chociaż 
to już spora panienka była.
—  Jestem malarzem — ciągnął obcy — chciałbym 
kupić trochę mleka.
Dziewczyna myślała przez moment, co malarz mo- 
że tutaj malować i po co to zaraz mówić, jak się 
chce  tylko   mleka  kupić,   ale  nic   nie   powiedziała.
Otworzyła kredens, gdzie matka zostawiła na zsiadłe 
cały popołudniowy udój porozlewany do drobnych 
garnków i odlała kubek. Malarz tymczasem, zdjąw- 
szy worek z ramienia, usiadł przy stole śledząc ruchy 
dziewczyny.
—  Mało — powiedział, kiedy postawiła przed nim 
kubek — daj ten cały garnek i chleba trochę... Tak 
z pół bochenka.
Wylał mleko z kubka z powrotem do garnka i ma- 
czając wąsy zaczął pić. Potem, kiedy dziewczyna 
przyniosła chleb, jadł szybko, cicho, jakby w jakimś 
nabożnym skupieniu.
Patrzyła na jego opalone, dziwnie poruszające się 
policzki, na długie, poskręcane włosy, co to chyba 
ze dwa lata nożyczek nie widziały, i wtedy pomy- 
ślała, że nie jest to głupi, ale zakonnik, który uciekł 
z klasztoru, że ma pewnie ukryty w tym worku ha- 
bit albo że jest zgoła wyklętym księdzem — sły- 
szała raz o kimś takim. Patrzyła w milczeniu, jak 
pochłania łakomie wielkie kęsy chleba.
Kiedy skończył, a wypił mleko do ostatniej kro- 
pelki, obtarł wąsy wierzchem dłoni, spojrzał na 
dziewczynę niemal roześmianymi oczyma.
—  Dziękuję, gosposiu! Co się ode mnie należy?
—  Czy ja wiem... — bąknęła.
—  Sprzedajesz i nie wiesz? — zdziwił się malarz.
—  Nie wiem.
—  Może to i lepiej, łatwiej dojdziemy do porozu- 
mienia, bo ja, trzeba ci wiedzieć, nie mam pienię- 
dzy...
—  Tak sobie od razu pomyślałam.
Malarz spojrzał na dziewczynę, co dopiero zapo- 
mniała języka w gębie, a teraz tak rezolutnie odpo- 
wiada, że można by to, gdyby nie cała naiwność bi- 
jąca z samej dziecięcej figury, przyjąć za przy- 
mówkę.
—  Ale za to mogę coś pomalować. Jest coś w do- 
mu do pomalowania?
Dziewczyna w popłochu przypominała sobie, czy 
rzeczywiście nie ma czegoś do pomalowania, i ani 
rusz nic jej do głowy nie przychodziło... Aż nagle 
klasnęła w dłonie.
—  Łóżko! Mama mówiła, że łóżko warto by było...
—  Łóżko, mówisz? — uśmiechnął się malarz. — 
Dlaczego nie, to może być ciekawe, pokaż no to 
łóżko.
—  Kiedy jest na górze.
—  No to przynieś, dasz radę?
—  Tak, jest rozebrane na kawałki.
—  Dobrze, to przynieś mniejszy przyczółek.
Po chwili Regina wróciła ze strychu nazywanego 
„górą", taszcząc żelazny przyczółek łóżka, wyrób ja- 
kiegoś rupieciarza bez smaku, z blachy przedziwnie 
powytłaczanej. Ten przyczółek bardzo zdegustował 
malarza. Okazało się nawet, że już rozwiązał swój 
worek, pokazując wnętrze pełne pudełek, jakichś 
piórników, zatykanych wieczkami słoików i flasze- 
czek. Z dużym niesmakiem popukał w blachę i skrzy- 
wiwszy się zawyrokował:
—  Do niczego, szkoda roboty. Namaluję ci lepiej 
jakiś widoczek.
Rozejrzał się po ścianach i wybrawszy miejsce, za- 
czął je oczyszczać z kurzu. W ścianie w tym miej- 
scu tkwił gwóźdź zapaprany wapnem — zgiął go 
i wyłamał bez najmniejszego wysiłku dworna tylko 
palcami; potem chwycił w usta dwa pędzelki, trzeci 
zanurzył w kubku, w którym Reginka podała mu 
mleko. Ale teraz tam mleka nie było, tylko jakaś 
farbka, chlapnął nią na ścianę.
Z początku nic nie było widać, tylko zielonawa, 
miejscami blada jak mleko plama szpeciła ścianę 
i dziewczyna nawet przestraszyła się, co powie mat-
ka, jak wróci i zobaczy... A potem nagle z tej chla- 
paniny zrobiła się zielona dolinka i nawet krzak ło- 
ziny tam stał, i żółty motyl wiosenny leciał.
Naraz malarz zmienił pędzel, zanurzył w jakimś 
słoiczku i jednym zamaszystym zawijasem rozlał 
w zielonej dolince wodę. Woda była przezroczysta 
tak, że zieleń brzegu przebijała gdzieś od dna. Prze- 
glądały się w niej połyskliwe dale i dziewczyna po- 
czuła, że wzruszenie ścisnęło jej gardło, jak wtedy, 
kiedy przed Wielkanocą niespodziewanie posłyszy się 
w polu pierwszego skowronka.
Malarz spojrzał na nią i nic nie powiedział, od- 
wrócił się do ściany, wyjął z ust jeszcze jeden pę- 
dzel, coś tam pochlapał w swoich słoiczkach i bez 
namysłu namalował ją, Reginkę, stojącą nad brze- 
giem wody, boso, w białej sukienczynie, jaką właśnie 
miała na sobie... Tyle, że głowę odwracała, patrząc 
gdzieś daleko, daleko, w stronę tej połyskliwej dali, 
a jej odbicie w wodzie drgnęło, jakby jakaś muszka 
albo żabka załamała gładziznę.
Malarz zlazł ze stołka, odszedł parę kroków, tyłem 
wpadając z hałasem w garnki, przyjrzał się swemu 
dziełu z wyraźnym niezadowoleniem i machnąwszy 
ręką zaczął zbierać słoiczki i pędzelki.
—  No, jak ci się podoba, gosposiu? — zapytał we- 
soło.
—  Tak sobie — bąknęła Regina, chociaż była tym, 
co namalował, zachwycona jak rzadko kiedy. — Czy 
tam na brzegu, to jestem ja?
—  Oczywiście. 
Dziewczyna westchnęła.
—  Cóż ci tak ciężko?
—  Nie wiedziałam, że to tak łatwo malować... 
Roześmiał się i pogłaskał ją po głowie jak dziecko,
chociaż w oczy to tak zajrzał, jak nie dziecku wca- 
le.
—  Powiedz mi jeszcze, gdzie tu najbliżej jest ko- 
ściół?
—  A w Białodrogach.
—  Daleko?
—  Niedaleko.
—  A jak się tam idzie?
—  Prosto, tak jak do kościoła, gościńcem, a po- 
tem, to już kawałek szosą, ze dwa kilometry i póź- 
niej w lewo, znów na gościniec, będzie widać kościół 
i cerkiew...
Malarz zarzucił worek na ramię i wyszedł, sły- 
szała, jak cichną jego kroki. Po chwili, żeby nie ob- 
razek na ścianie, mogłaby nawet powątpiewać, czy 
tu był ktokolwiek.
ROZDZIAŁ XVI
W na pół rozwalonej, drewnianej ruderze, na pierw- 
szy rzut oka robiącej wrażenie budowli, której 
właściciel czy opiekun dawno już opuścił ziemski 
padół, mieścił się interes Szmula Barga. Gontowy 
dach nad tym interesem, nadzwyczaj wysoki, zagar- 
niający w swe trzewia mnóstwo przestrzeni, zbakie- 
rował się i nadawał całemu domowi wygląd niesto- 
sownej dziarskości.
Na paru spróchniałych deskach, stanowiących nie- 
gdyś zapewne galeryjkę, wisiał zardzewiały, dzwo- 
niący na wietrze szyld z napisem „Sklep i wyszynk". 
Wszystko to wspaniale odbijała niebieskawa kałuża 
pomyj, stojąca wiecznie przed wejściem, smrodem 
swym uprzedzająca o wrażeniach czekających we 
wnętrzu.
Dziwnym zbiegiem okoliczności kałuża ta nigdy 
nie wtargnęła do sklepu, przynajmniej do jego sieni, 
chociaż wchodziło się tam z wiecznie błotnistej górki
na dół. Szerokie, opatrzone solidnymi zamkami drzwi 
były granicą mroku, do którego zawsze przez chwilę 
trzeba było przyzwyczajać wzrok. Zanim jednak 
wchodzący zaczął rozróżniać cokolwiek, poddawany 
był bezwzględnej próbie zapachów. Swąd spalonego 
tłuszczu, sfermentowanej cebuli, gnijącej kwaszonej 
kapusty — mieszały się ze smrodem nafty, którą 
przez lata nasiąkała ziemia tego mieszkania. Sub- 
telna woń landrynek przedzierała się przez zapach 
anyżu, kwaśniejącego żuru i żartego przez okruchy 
soli żelastwa. Anarchia zapachów była dokładnym 
odbiciem dzikiego kotłowiska przedmiotów — be- 
czek, skrzyń, worków, które jakby tylko na chwilę 
zamarły, przyłapane przez wzrok człowieka, i jesz- 
cze dyszące furią, czekały, by ruszyć do dalszych 
zmagań.
Kto szczęśliwie przebył sień — stawał we właś- 
ciwym sklepie. Była to po prostu obszerna, ciemna 
i brudna izba, którą koślawa lada, będąca również 
szynkwasem, dzieliła na dwie części. W jednej stał 
drewniany stół ze stołkami wokół, jak ojciec nie na- 
zbyt dorodny, z jeszcze bardziej nieudanym potom- 
stwem. Część druga była właściwym sklepem. W niej 
to, jak przystanie ładu i spokoju, stały szafy, komo- 
dy i opatrzone wiekami kufry. Drzwiczek, drzwi 
i każdego wieka strzegł zamek albo przynajmniej 
skobel przyłapany kłódką. Kult zamka był tu po- 
wszechny, musiał budzić wyobraźnię, co też za skar- 
by drzemią w tak strzeżonych schowkach?
Interes Szmula Barga w Białodrogach był na pew- 
no świetnym interesem w innych czasach, dzisiaj 
jednak przynosił problematyczne zyski. Broniąc się 
przed fluktuacjami kapryśnych koniunktur, stary 
Zyd uniwersalizował swoje przedsiębiorstwo, wresz- 
cie do tego, że było tu wszystkiego po trochu, sło- 
wem: „śledź, powidło, nafta, mydło i insze delika-
tesy". A bezpośrednio sąsiadując ze sobą, wymieniało 
się aromatami i zaletami smaku. Można tu było na- 
pić się piwa, dostać butelkę wódki, lekarstwo dla 
koni, pożyczyć pieniądze na weksel, oprocentowany 
tak,  że człowiekowi  włos  się  jeżył na głowie.
Interes dzień w dzień odwiedzało wielu ludzi, nie 
tylko miejscowych, także przyjezdnych, którym sklep 
oferował również schronienie i nocleg. W przedświą- 
teczne dni panował tu spokój i zastój — szabas, ale 
za to w dni świąteczne wrzało od tańców. Granie 
i całą orkiestrę zastępował dychawiczny patefon 
z zardzewiałą tubą w kształcie kwiatu powoju nie- 
prawdopodobnych rozmiarów.
W takie dni Szmul miał do pomocy służącą Ołenę, 
Ukrainkę o barkach siłacza. Jej czujne oko nieza- 
wodnie wykrywało każdy zalążek burdy, a już bia- 
da temu, kto stłukłby choćby pękniętą szklankę — 
wylatywał sam nie wiedząc kiedy, wprost w roz- 
chlapane przez gęsi i kaczki bajoro pomyj.
Dzisiaj, choć to nie był dzień niedzielny, zgroma- 
dziło się sporo ludzi. Za ladą uwijał się sam właś- 
ciciel, kędzierzawy, pejsaty, o lśniących, wiecznie za- 
ślinionych wargach. Każdego namawiał na kufel 
świeżuteńkiego piwa, co go tydzień temu sprowadził. 
Piwo było mętne, kupił je po zniżonej cenie w bro- 
warze, jeśliby nie zostało pilnie sprzedane, czekał- 
by je los marny, najpewniej zasiliłoby mętne flukta 
kałuży przed sklepem. Szczęściem ludzie pili chęt- 
nie, rej w tym wodził posterunkowy Hulewicz.
—  Szmul, daj jeszcze po kuflu, dla mnie i dla 
pana Modryńca.
—  Panie posterunkowy, ja mogę dać choćby an- 
tałek, ale przecież pan nie płacisz — pokornie skar- 
żył się Żyd, nie przestając jednak nalewać.
—  Przyjdzie czas, zapłacę, policji już nie wie- 
rzysz?
—  Panie posterunkowy, ja nie zawsze sobie wie- 
rzę, a co dopiero policji.
—  Zapłacę z procentem.
—  Panie Hulewicz, ja wiem, że pan zapłacisz, tak 
czy inaczej, pan zapłacisz, tylko kiedy to będzie? 
Na świętego nigdy?...
—  A te złodzieje, panie posterunkowy — przer- 
wał przekomarzanie Żyda Modryniec, właściciel tar- 
taku — co w Tuliczanach konie wyprowadziły, już 
złapane?
Posterunkowy otarł pianę z wąsów.
—  Słyszałem, jeden już siedzi. Inni też niedaleko 
uciekną.
—  To był jakiś dobry złodziej, podobno śladu ni- 
jakiego nie zostawił. Mówią, musiał te konie w jakiś 
specjalny sposób prowadzić, może wpław z wozem 
przez Bug?
Policjant skrzywił się.
—• Et tam, utopiłby i konie i- wóz, Bug tutaj u nas 
bystry i różne bełty ma. No, ale niech pan sam po- 
wie — grzmiał posterunkowy zmieniając temat —? 
jak ma być w Polsce dobrze, kiedy po wsiach różne 
wywrotowe organizacje powstają, ot chociażby w ta- 
kich Tuliczanach... Jeden taki, Latoś, chłopów na- 
mówił i założyli zgromadzenie.
—  Ambaje — powiedział pogardliwie ospowaty, 
drobny Wasyl Danieluk, tereszański Chacheł, pijący 
milczkiem już drugi kufel — Latosa znam akurat 
dobrze, to porządny chłop.
—  Przez takich — ciągnął dalej posterunkowy, 
tylko przelotnie spojrzawszy na oponenta — policja 
ma teraz roboty huk. W policji byle kto robić nie 
może, szkołę trzeba mieć, nie każdy ma... Do takiego 
prowadzenia śledztwa głowy trzeba! Głupi tego ro- 
bić nie potrafi, bo to i akta, i protokoły przesłucha- 
nia świadka, i podejrzanego, i takie tam jeszcze in-
ne dokumenta. A bywa, że i nastraszyć trzeba tro- 
chę, a więc poniekąd i ręka musi mieć swoją wa- 
gę... — Roześmiał się. — Przede wszystkim każdy 
podejrzany czy aresztowany musi być cichy i łagod- 
ny jak baranek.
—  Ach, to pewnie jest przyjemna robota — za- 
śmiał się Danieluk.
—  A czemu nie? Poniekąd przyjemność jest ko- 
muś w mordę dać za bezdurno, no, czy to każdy 
może sobie na coś takiego pozwolić? Nie, a policjant 
może.
—  Ambaje — powtórzył swoje ospowaty Chacheł, 
spokojnie susząc trzeci kufel. — To takie gadanie, 
żeby trochę chłopa postraszyć. W Tuliczanach po- 
wstało nie żadne nielegalne zgromadzenie, tylko koło 
Stronnictwa Ludowego, całkiem legalnego stronnic- 
twa, panie posterunkowy. I Latoś to też nie jakiś 
tam wywrotowiec, tylko ludowy działacz, oleju 
w głowie ma więcej niż niejeden z nas.
Skończył, pociągnął piwa, jakby mu od przydłu- 
giego gadania w gardle zaschło. Tymczasem Hule- 
wicz odepchnął chłopów i zaczął mu się w milcze- 
niu przyglądać tak uważnie, jakby chciał sobie za- 
pamiętać każdy pryszcz na jego gębie.
Tymczasem Szmul, jakby nie czując wiszącej 
w powietrzu awantury, mówił ni to do siebie, ni to 
do zgromadzonych:
—  Latoś chłop rozsądny, Panie świeć nad jego 
duszą, kredytu nie potrzebuje...
—  Co ty pleciesz, Żydzie, przecież on żyje, a ty 
„Panie świeć"...
—  Nu, czy ja mu bronię żyć? Niech żyje, choćby 
sto lat. Tylko po co on chłopów czytać, pisać uczył? 
Zobaczycie, on w tych Tuliczanach jeszcze jaki gim- 
nazjum założy, sam bym swoich szajgieców do takiej 
szkoły posłał.
—  Panie Barg — powiedział przez zaciśnięte zęby 
policjant — wichrzyciela pan pod niebiosa wyno- 
sisz, pilnuj lepiej swego kwaśnego piwa.
—  Aj-—jaj! Panie posterunkowy, moje piwo to 
kryształ i zdrój. A jak ten Latoś wichrzyciel, to ja 
na niego pluję, tfy! i jeszcze raz, tfy!!...
Żyd błaznowaniem chciał obrócić wszystko 
w śmiech, gdy tymczasem zaległa martwa cisza. 
Wszyscy patrzyli na chłopa i policjanta. Hulewicz 
zbliżył się do dziobatego, powoli obydwiema rękami 
zebrał go za kacabajkę — ni damską, ni męską — 
jaką ten miał na sobie, i wstrząsnął jak lekarstwem.
—  Nazwisko?
—  A bo co?
—  Policja cię pyta.
—  A, policja... Danieluk, Wasyl...
—  Chacheł?...
—  Nie, Ukrainiec.
—  No i co, kmieciu boży, jeszcze teraz chcesz wy- 
chwalać swego Latosa? — zapytał cicho, z lodowatą 
determinacją policjant.
—  Tak — odrzekł spokojnie chłop, choć głosem 
zdławionym, bo kułak policjanta, zbierający go za 
kacabajkę pod szyją, wciskał mu się w gardło.
—  I jeszcze teraz nie jesteś przekonany, że po- 
licjant może dać w każdym momencie po zębach?
Cisza pogłębiła się do tego stopnia, że słychać było 
syk piany w kuflu z piwem, z którego pił dziobaty 
Danieluk.
—  Ołena! — krzyknął Żyd — Ołena! 
Ale dziewczyny nie było w pobliżu.
—  Odpowiadaj! — ryknął policjant — może, czy 
nie może?
—  Nie może, bo to bezprawie.
W tym momencie Hulewicz puścił chłopa i z wpra- 
wą strzelił go w gębę.
—  No co, może, czy nie może? — zapytał polic- 
jant.
Chłop nie odpowiedział, podejrzanie wolno sięg- 
nął po kufel i łyknął.
—  Ołena, Ołena! — krzyczał Żyd, nie bardzo prze- 
konany, że awantura już się skończyła.
Danieluk pociągnął drugi potężny łyk piwa i plu- 
nął wprost w gębę Hulewiczowi, po czym oślepio- 
nego łupnął kuflem w łeb, rujnując mu sztywną 
czapkę. Zrobił krok w tył i sprężony jak kogut, cze- 
kał ataku przeciwnika, mimo że nie miał najmniej- 
szych szans.
—  Ołena, Ołena! — darł się stary Żyd jak opęta- 
ny-
I bardzo niedobrze się stało, że nie było jej w tym
momencie, najwyżej chłop wylądowałby w kałuży 
z pomyjami, cały i zdrów. Tymczasem policjant 
otrząsnął się i widząc, że przeciwnik jeszcze nie 
uciekł, znów zebrał go za kacabaję. Tutaj jednak 
pokazało się, że Chacheł nie miał w ogóle zamiaru 
uciekać, rzucił się na policjanta. Bywają takie stwo- 
rzenia, które dobijane, jeszcze nie puszczają z zębów 
nogi czy ręki wroga, ten widać był takim zaudań- 
cem...
Chłop chudopalczastą dłonią wbił się jak w cia- 
sto w tłuste oblicze policjanta. Palce drugiej ręki 
wpakował mu do gęby i zaczął rozdzierać, jak się to 
robi komuś, kogo ogarnęło szaleństwo. Tymczasem 
Hulewicz nosił Chachła po całej izbie, bił nim o sprzę- 
ty, o ściany, ale uwolnić się nie mógł. Dopiero przy- 
szła mu w sukurs Ołena. Z łatwością rozdzieliła wal- 
czących i szybko wyjechała na Chachle do sieni. Roz- 
legł się grzmot jakiegoś strąconego po drodze kotła 
i chłop znów pokazał się w drzwiach.
Tego tylko było potrzeba policjantowi, rzucił się 
na niego jak rozjuszony byk, który wreszcie może
wziąć na rogi przeciwnika. Bił teraz jak chciał, w zę- 
by, w twarz, pięścią, otwartą dłonią...
Nie wiadomo, czym by się to skończyło, gdyby 
znów nie pojawiła się dziewczyna, zwyczajnie wy- 
niosła chłopa jak worek kartofli.
—  Zgnoję, zabiję gada! — pienił się Hulewicz 
ocierając opuchniętą, podrapaną twarz.
Obserwujący wszystko mętnym okiem, nieźle już 
pijany Modryniec, nagle odepchnął chłopów otacza- 
cych Hulewicza, powiedział rozbrajająco głupio:
—  W Białodrogach, w dzwonnicy diabeł kwateruje 
i to, zdaje się, nie jeden...
—  No, to go z policją wypędzimy — roześmiał się 
Hulewicz, próbując doprowadzić do jakiego takiego 
ładu swoją służbową czapkę.
—  Niepodobna z policją, bo kule odwraca i razi 
strzelca, trzeba księdza.
—  Popa z kropidłem lepiej niż księdza. Ale może 
to taki diabeł, co ani księdza, ani popa się nie boi, 
kiedy w dzwonnicy zamieszkał...
—  Szmul — powiedział policjant nie widząc ni 
ładu ni składu w gadaninie pijanego. — Nie dawaj 
mu więcej ani wódki ani piwa. Spił się na pobożnie, 
słuchać wstyd.
Jeszcze przez chwilę oczekiwano ponownego po- 
jawienia się zaciętego chłopa. Ale nie wrócił. Wi- 
docznie Ołena skutecznie zniechęciła go do ponow- 
nego zwarcia z policjantem.
Rozmawiano już jakby nigdy nic i nagle wszyscy 
jak na komendę ucichli, w progu stanęła Modryń- 
cówna. Uśmiechnęła się widząc zatłoczoną izbę, cie- 
kawe spojrzenia nie peszyły jej. Hulewicz zerwał się 
z ławy i zapominając o napuchłej gębie, podbiegł do 
dziewczyny.
—  Co za gość w tym żydowskim sklepie! — wy- 
krzyknął. — Szmul, duchem tu, klienta masz.
—  Panie Hulewicz, po co to, przecież mogłabym 
poczekać.
—  Nie wypada. Tyle tu ludzi, sami mężczyźni, 
pani pewnie nieswojo.
—  Ani trochę, ojciec mój jest tutaj, pewnie znowu 
spije się jak...
—  Już to się poniekąd stało.
—  Córuchno... — piszczał wyciągając ręce Modry- 
niec — tyle zła, tyle zła wokół...
—  Tak, masz rację, będzie jeszcze więcej zła, kie- 
dy mama cię zobaczy. Wynoś się stąd! — Tupnęła 
nogą.
—  Moja ty pociecho...
Chciał objąć córkę, ale odepchnęła go. Obróciła jak 
kukłę i poprowadziła do drzwi. Dał za wygraną, wy- 
szedł. Córka odetchnęła z ulgą, wróciła do lady i za- 
częła dla niepoznaki — że niby nie po ojca, ale za 
zakupami tu przyszła — wypytywać o jakieś wstąż- 
ki, zatrzaski.
Hulewicz ujął ją pod łokieć i zaglądając w oczy 
rzekł:
—  Nie wolno pani, panno Krysiu, w żadnym wy- 
padku nie wolno przychodzić w takie miejsca. Taki 
kwiatuszek jak pani potrzebuje zgoła innego otocze- 
nia, salonów, panno Krysiu, salonów pani potrzebuje.
Roześmiała się, odpychając natrętną dłoń poste- 
runkowego.
ROZDZIAŁ XVII
Krysoczka wracając ze sklepu rozpięła bluzkę, by- 
ło jej gorąco. Uśmiechała się do swoich myśli, jakie 
wzbudziły w niej pochlebstwa policjanta, szła, bez- 
wiednie omijając kępy zakurzonych pokrzyw. Nie 
słyszała turkotu nadjeżdżającej z tyłu fury. Krzyk-
nąła przerażona słysząc łomot kopyt. W tym samym 
momencie para koni z pyskami rozdzieranymi przez 
wędzidła stanęła za nią jak wryta. Owionął ją kłąb 
gorzkiego pyłu.
—  Hryt, przeklęty, stratować końmi chciałeś? Bo- 
dajbyś z piekła nie wyjrzał!
—  Krysoczka, to z miłości, jak Bóg na niebie.
—  Paszoł won!  Miłości mu się zachciewa,  głupi. 
Nie protestowała jednak, kiedy posadził ją koło
siebie na wozie.
—  „Głupi, bo głupi, ale chłop hardy" matka moja 
o ojcu mówiła, ja taki sam jak ojciec — roześmiał 
się — ja by ciebie za żonę brał...
—  Ze szpikiem mu się we łbie przewróciło, o żo- 
nie myśli. A twój ojciec... Miałeś ty ojca, Hryt? Mo- 
że matka cię pod płotem znalazła?
Parobek zamilkł dotknięty. Jechali przez opłotki 
i mimo że raz po raz jakaś ciekawa baba łeb zza cha- 
łupy wysadzała, nie zwracali na to uwagi. Konie szły 
noga za nogą. Przed nimi, środkiem drogi, na mięk- 
kich nogach walił ze śpiewem Modryniec.
—  O, ojcaszek szanowny... — zauważył Hryt. — 
Pięknie maszeruje.
—  Spił się, drań — powiedziała mściwie, bez krzty
skrępowania. 
Zamilkli.
—  Jakbym ja przy ułanach służył, wtedy chciała- 
byś mnie?
—  Ułan? Przybłęda i księży parobek, tyle że na 
gębie, nie powiem, ujdzie. Ale co z gęby, kiedy do 
niej niczego, nawet rozumu nie ma?...
—  A ot, jaka jest korzyść z gęby! — przygarnął 
ją mocno, że tchu nie mogła złapać, i pocałował 
w zdziwione usta.
Strzelił policzek i mignąwszy Hrytowi bladymi 
udami, Modryńcówna zeskoczyła z fury.
—  Podlec przeklęty, całować mu się zamarzyło na 
oczach  całej  wsi. Popamiętasz ty  mnie,  zobaczysz!
—  Kiedy już widziałem.
—  Co?
—  No, niby jak skakałaś.
—  Podlec!
—  Krysoczka, nie miej za złe — prosił — pa- 
trzysz tak, jakbym ci rodzoną matkę zabił.
Modryńcówna nie uciekała, szła przy wozie, już 
tylko udając zagniewaną. Kiedy dość go pognębiła, 
nagle spojrzała zalotnie, uśmiechając się.
—  Żarty sobie stroisz z mojego ojca...
—  A więc zgoda?
—  Jedź wreszcie, do diabła.
—  Krysoczka... — uśmiechnął się, nie popędzał 
koni.
—  Czego?
—  Chciałem ci powiedzieć...
—  Nie ciekawam twego gadania.
—  Krysoczka, za księżym sadem, koło torfianek, 
na łące stoją dwa stogi z tegoroczną koniczyną, 
przyjdę tam do ciebie wieczorem.
Nie spojrzawszy więcej na dziewczynę ruszył kłu- 
sem.
Strzelając z bata parł środkiem gościńca, wznieca- 
jąc tumany kurzu. Koło wjazdu do tartaku przyfol- 
gował, wpadł w stado Modryńcowych gęsi.
—  Hula, psie krwie! — rozpędził rozwrzeszczane 
ptaki biczem i pognał dalej jak do pożaru. Wpraw- 
dzie widział ludzi w obejściach, ale nie czapkował 
dzisiaj nikomu.
Zmierzchało, kiedy Hryt kończył zadawanie paszy 
koniom, bydło też już powróciło z pastwiska; napo- 
jone, pouczepiane stało w oborze. Na wszelki wy- 
padek zajrzał jeszcze do klaczy Nastki, która oźre- 
biła się niedawno,  cmoknął na  źrebaka i  zamknął
furtkę. Krzyknął coś na Teklę krzątającą się przy 
wieczerzy dla proboszcza. Stojąc pośrodku podwórka 
przeciągnął się, aż mu w kościach strzeliło. Zobaczył 
w oknie czerwoną twarz kucharki i na gnojowniku 
psa przybłędę. Cisnął w psa kamieniem, rozległo się 
bolesne skowytanie, wywalił jęzor do Tekli zagapio- 
nej na podwórko.
Poszedł do stodoły. Na klepisku ogarnął go mrok 
i zapach świeżo narżniętej sieczki z koniczyną. Zaj- 
rzał tu, tam... Kręcił się, zniecierpliwiony jak bąk. 
Ostrożnie wyjrzał na okólnik. Tekla widocznie za- 
palała lampy, bo od kancelarii proboszcza szła mdła 
poświata. Ostrożnie zamknął wierzeje i odsunął de- 
skę w tylnej ścianie stodoły, skoczył w czepliwe ło- 
piany, tuż koło dzikiego krza bzu.
Skoszone pole koniczyny ze stogami było spory 
kawałek od stodoły, pod łąką. Grunt tu opadał ła- 
godnym skłonem ku sączącej się leniwie rzece, la- 
tem prawie całkiem wysychającej. Od ciemniejszych 
tu i tam kop łoziny ciągnęło zapachem ciemiężycy. 
W trzcinach popiskiwał jakiś nie znany ptak. Ze wsi 
dolatywało poszczekiwanie psa. 
Ciemniało.
Skubnął koniczyny, ale trafił na zdrewniały badyl 
dzikiego kopru, rozłamał go w palcach, ujął łodygę 
zębami i stał zasłuchany w odgłosy wsi. Żachnął się 
nagle, bo trzciny zaszeleściły głośno. Stąpając ostroż- 
nie wszedł w łozinowe zarośla i wybrawszy miejsce 
z widokiem na stogi, usiadł na gałęziach. Dopiero 
teraz, żując badyl, poczuł gorycz zasuszoną w rośli- 
nie. Gdy na zachodniej stronie nieba błysnęły gwia- 
zdy, dostrzegł koło stogów rozpływającą się postać. 
— Ty diable, udusisz — zaśmiała się Krysoczka 
odpychając jego ręce — puszczaj!
Nie puszczał. Rozgarniając włosy obcałowywał jej 
ciepły  kark.   Zaniosła  się  wysokim  śmiechem,  nie
próbując nawet rozluźnić zaciśniętych na piersiach 
rąk.
—  Marny z ciebie gospodarz, Grisza, gościa przyj- 
mujesz, a nawet usiąść nie poprosisz.
—  Wielmożna pani, zaraz fotele narządzimy — 
skłonił się i zaczął wysmykiwać koniczynę ze stogu. 
Zapachniało gorzko.
—  Zimno mi — powiedziała.
—  Zagrzeję.
—  Rychło się domyślił.
—  Zawsze byłem niedojdą.
—  Święta prawda...
Zamilkła uśmiechając się w ciemności, przyjemnie 
jej było czuć, jak błądzi po jej ciele jego chłodna 
dłoń.
—  Krysoczka, gwiazdeczko moja, czekałbym przy 
tych stogach lata całe na ciebie... Ale ty dla innego.
—  Dzisiaj dla ciebie.
Czuł krągłe uda dziewczyny i spieszne falowanie 
jej piersi. Szeptał, bo w głowie mu wrzało jak w ce- 
brzyku, i przestał się miarkować. Była łagodna, 
ośmielająca, gładziła go po głowie jakoś tak po mat- 
czynemu. Niebo schodziło tutaj na łąkę w kotłowisko 
suchej koniczyny, w gorycz zasuszonego lata.
Między chmurami błysnął rąbek księżyca. Zale- 
ciał ostry wiatr i znów zaszeleściły trzciny, ale oni 
już nie słyszeli niczego. Gdyby teraz ktoś ich na- 
szedł, wybrałby ich jak pisklęta z gniazda, nagich 
i bezbronnych. Niebo przejaśniało, na polach legła 
poświata. Odepchnęła go łagodnie, ale zdecydowanie. 
Zaczęła nakładać ubranie, próbował zatrzymać ją. 
Zaczął całować na oślep jej szyję, odsłonięte ramio- 
na... Odsunęła go twardo, nie było już w niej nic 
z niedawnej łagodności i oddania, w jednej minucie 
zmieniła się w kogoś zupełnie innego. Niweczyła 
każdą jego pieszczotę.
—  Dosyć, Hryt, dosyć... Dzisiaj byłam dla ciebie, 
mało ci to? Przyszłam, bo mi się tak podobało, może 
jeszcze kiedyś przyjdę, ale za bardzo na to nie ra- 
chuj, teraz już muszę iść...
W tym momencie rozległ się ochrypły krzyk Mo- 
dryńca. Parobek zdążył się tylko odwrócić twarzą 
do napastnika, już poczuł obok siebie dziobnięcie 
wideł.
Stary dźgał raz koło razu, ale że jeszcze po dzi- 
siejszym Szmulowym piwie ruchy miał nie bardzo 
pewne, toteż i nie trafiał. Hryt odskoczył jak wąż, 
dopiero teraz jego białe ciało oświetlone księżycową 
poświatą stało się wyśmienitym celem... Ostro za- 
piekło go gdzieś koło biodra. Zawył krótko. Poczuł 
drugi raz palące żelazo w głębi uda.
—  Przebiję, flaki wypruję! — charczał Modryniec. 
Rozwścieczony bólem parobek cisnął go w kotło-
wisko koniczyny, gdzie przed chwilą baraszkował 
z jego córką, i zwarł palce na gardle. Stary bluznął 
jeszcze jakimś przekleństwem, zachłysnął się wła- 
snym językiem i wypuścił trzonek wideł.
—  Puść, udusisz! — Krysoczka próbowała przyjść 
ojcu z pomocą. Bezskutecznie usiłowała rozerwać 
walczących. Zrozpaczona, wpadłszy na leżące widły, 
które ją boleśnie ukłuły w stopę, porwała je i bio- 
rąc po babsku zamach, jęła bezładnie okładać parob- 
ka. Biła jeszcze, kiedy puściwszy starego, stał sła- 
niając się.
Hryt zdzielił ją po gębie, aż potoczyła się pod 
stóg, i zebrawszy łachy wolno ruszył ku wsi, nie 
czując jeszcze żadnego bólu. Przed nim zza drugiego 
stogu wyprysnął inny cień. Trzymając wysoko za- 
kasaną spódnicę, sadziła w kierunku plebanii Tekla, 
stukając dużymi trzewikami; głośno, już o nic nie 
dbając, odmawiała modlitwę za konających.
ROZDZIAŁ XVIII
Walery siedział przed chałupą, kiedy posłyszał na 
drodze skrzypienie roweru, zobaczył ciężko pedału- 
jącego posterunkowego Hulewicza. Policjant, z kara- 
binem przez plecy, jechał gościńcem rozglądając się 
często. Zobaczył chłopaka od krów, Witka, co służył 
u Kukiełki, o coś go zagadnął, po czym skręcił do 
Sadłaka, przez moment błysnęło słońce na okuciu 
daszka. Skrzypienie roweru ustało.
Karasim wstał, w pierwszej chwili chciał tam iść, 
bo jeśli miałaby być rewizja taka jak u Latosa, to 
konieczny będzie świadek, jeszcze co podrzucą... Ale 
zreflektował się, gdyby na rewizję, nie przysłaliby 
jednego, przyjechaliby furą, w paru chłopa.
Wrócił pod chałupę, na wszelki wypadek patrzył 
tylko, jak też długo ten gość u sąsiada zabawi. Po- 
licjant był ledwie chwilę, zaraz odjechał,'Walery za- 
stanawiał się, czy by nie pójść dowiedzieć się, z czym 
to był posterunkowy? Ale poniechał. Nie byli mu 
tam u Sadłaków specjalnie radzi...
Zamieszkiwało w Tuliczanach parę rodzin gnież- 
dżących się na dwóch, trzech morgach, co niektóry 
miał do tego jakiś fach: szewstwo, stolarstwo, cie- 
sielstwo, ale większość najwyżej donajmowała się do 
najprostszych prac u bogatszych. Był takim, Boże 
zlituj się, gospodarzem Młynarczyk, ojciec Heli... 
Zresztą żaden z Młynarczyków nie był zamożny. Był 
też takim sąsiad Karasima Sadłak, ojciec już prawie 
dorosłego syna, Stacha.
Pomiędzy Karasimem a Sadłakiem trwał od da- 
wien dawna spór o szkody, jakie w Karasimowych 
zasiewach wyrządzały Sadłakowe kury. Jak tylko 
zboże zasiane — kury wygrzebywały ziarno, jak doj- 
rzewało — łuskały kłosy. Owszem, sąsiad odrabiał, 
we żniwa nawet przychodził sam z kosą, ale widać
było, że czyni to z musu. I może to najbardziej iry- 
towało? Kiedyś spór wybuchł bardzo ostro, skończy- 
łoby się bójką, gdyby Latoś nie zajął się skłócony- 
mi. Przyszedł z paroma chłopami, siedli, rozważyli 
wszystkie żale i pretensje — pogodzili sąsiadów. Od 
tamtej pory zapanowała zgoda. Słomiana to była 
zgoda, ale zawsze lepsza od złotej choćby wojny.
Główna jednakże przyczyna musiała tkwić gdzie 
indziej, wcale nie w tych „kurzych" szkodach. Może 
była to pomnażana przez ambicję niechęć głodnego 
do sytego? Niechęć zawsze szukająca okazji do wy- 
buchu, gdy zabraknie rozsądku lub gdy się człowiek 
zapomni.
Z tych to powodów Walery nie poszedł do sąsiada. 
Dowiedział się wszystkiego dopiero nazajutrz od 
Wiktora, kiedy jechali do Chełma w sprawie wiecu.
Policjant dostarczył Sadłakowi wezwanie do gmi- 
ny. No, to akurat niczego nie wyjaśniało, snuli więc 
domysły. Najpewniej chodziło o zajście z policją 
w czasie sekwestru, tylko dlaczego w takim razie 
wzywano go do gminy, a nie na posterunek? Zagad- 
nięty o to policjant zrobił tajemniczą minę i nic nie 
powiedział; albo obowiązywała go tajemnica, albo 
nic nie wiedział.
—  A może to w sprawie Kozino wych koni, ale to 
by pewnie też na posterunek kazali przyjść?... Ano, 
pójdzie, zobaczymy. Na kiedy to ma się stawić?
—  Na jutro. Jak to się im śpieszy.
—  A jego krzyż, znalazł się?
—  Gdzie tam! Kamień w wodę!
—  Powiem ci, że do gminy go wzywają w spra- 
wie tego krzyża. Jest to bardzo wysokie odznacze- 
nie, niejeden generał takiego świecidełka na piersi 
nie nosi. Jak im rzucił, to może teraz będą chcieli 
zrzeczenie na piśmie? Możliwe to, żeby taki order, 
jak zabiorą jednemu, przydzielić w to miejsce dru-
giemu? Podobno, człowieka z talkami orderem aresz- 
tować nie wolno?
—  Ano, tak mówią. Nie znam się na tych spra- 
wach, ale powiem ci, że u mas mało rzeczy nie wol- 
no, wszystko zależy komu... Pewnie, że ktoś taki 
większe ma uważanie w poństwowych urzędach 
i wszędzie.
—  Powinniśmy to u mas w kole wykorzystać, po- 
syłać go za naszymi sprawami, jak taki szacunek 
wzbudza, niech świeci tym orderem.
—  Ba, żeby ten Sadłak był bardziej użytym czło- 
wiekiem, poza tym inmi mu nadawali tę blaszkę, 
a inni nasze sprawy mają w ręku. Dobra, porozma- 
wiajmy lepiej o wiecu. Jak myślisz, czego będą od 
nas chcieli w powiecie?
Z jakiegoś zielonego podwórka, całego zarosłego 
rdestem, wyskoczyło wielkie psisko i ujadając rzu- 
ciło się Łysemu do pyska. Dopiero kiedy Wiktor 
skoczył z batem, pies odsunął się na bezpieczną od- 
ległość.
Rychło zostawili wioskę w tyle i wjechali w las. 
Zaczynał się sosnowym młodnikiem, jakimś nierów- 
nym i wyrudziałym, dalej szosa wchodziła w dębowy 
starodrzew, wysoki, dostojny. Panował tu ostry, 
chłodny zapach. Nad koniem i nad głowami ludzi 
pojawiły się chmary komarów.
—  To tutaj sobie przysnąłem — powiedział Wa- 
lery. — Oj, nie wiem, co ja bym wtedy zrobił?...
—  A jakby tak z tym złodziejaszkiem spotkać się 
teraz?
—  A broń Panie Boże! — wybuchnął Walery.
—  Myślałem, że może udałoby się wyciągnąć 
z niego wiadomość, komu on te książeczki szykował? 
Wziąłem je na wszelki wypadek.
Zsunął kaszkiet na tył głowy, ukazując spocone
czoło z poprzylepianymi doń, siwiejącymi już wło- 
sami i zaczął szukać kapciucha z machorką.
Tymczasem w Białodrogach w gminie oczekiwano 
pojawienia się wezwanego Stefana Sadłaka, kawa- 
lera wysokiego odznaczenia bojowego. Kiedy się po- 
jawił, nie kazano mu, jak wszystkim innym, czekać, 
ale od razu wójt zaprosił go do swego gabinetu. Tu- 
taj siedziało już parę osób, przybyłemu też kazano 
usiąść.
Zaległa cisza, niepewna i obca.
Chłop patrzył nieswój po twarzach zebranych, ale 
znał, i to tylko z widzenia, wójta i komendanta po- 
licji. Nie znał eleganckiego pana w złotych okula- 
rach i łyskającego wybrylantynowanymi włosami 
oficera policji, obydwaj przybyli zapewne z powiatu.
—  To pan jest Stefan Sadłak zamieszkały w Tu- 
liczanach? — zapytał cywil przeglądając jakieś pa- 
piery.
—  Niby ja — zapytany nieśmiało poprawił się na 
krześle.
—  Otóż w czasie sekwestru doszło w waszym 
obejściu do pożałowania godnych wypadków — 
urzędnik przerwał efektownie, przełknął ślinę i prze- 
wrócił parę kartek w papierach jakie miał przed 
sobą.
—  Ja oporu władzy nie stawiałem — wyjaśnił po- 
śpiesznie chłop.
—  Wiemy to, wiemy — uspokoił go oficer uśmie- 
chając się pojednawczo — a jak się miewa żona?
—  Jak to baba, zawsze coś tam pojękuje, ale tak 
sobie, chyba nieźle.
—  Nie odniosła żadnej szkody, kiedy doszło do 
tego nieszczęsnego strzału?
—  Nie, co tam się babie może stać?...
—  Zbadaliśmy sprawę: policjant w czasie zdejmo- 
wania   karabinu   z   ramienia   niechcący   zawadził
o spust. Stąd właśnie był ów niezamierzony fatalny 
strzał. Winny został pociągnięty do odpowiedzialno- 
ści i ukarany za niewłaściwe obchodzenie się z bro- 
nią.
Trochę to gadanie wydało się Sadłakowi dziw- 
ne, że to niby przez nieostrożność, toż sam widział, 
jak tamten leciał do baby z karabinem i mierzył do 
niej, a że nie trafił, to inna sprawa. No, ale w urzę- 
dowej mowie jest to wszystko przypadkiem i nie- 
ostrożnością. Mowa była gładka i tak pewna siebie, 
aż dziw brał, dlaczego rzeczywistość akurat inaczej 
się miała.
—  W tym czasie rzucił pan posterunkowemu pod 
nogi swój krzyż Virtuti Militari? Czy tak?
Sadłaka skręciło, stracił pewność siebie, którą już 
zyskał dzięki łagodnemu traktowaniu, ale nie mógł 
nie przyznać się.
—  Głupi byłem, pomyślałem sobie: tu sekwestra- 
tor, tu znowu baba zabita leży... No i jakoś mi to 
wypadło z rąk.
—  To znaczy, nie rzucił pan, tylko wypadło? — 
pytał wciąż uśmiechając się oficer — wypadło nie- 
chcący?
—  No... — jąkał się chłop słusznie rozumując, że 
skoro urzędowa prawda wygląda na przypadkowy 
strzał, to dlaczego chłopska prawda nie miałaby wy- 
glądać na upuszczenie odznaczenia całkiem niechcą- 
cy? — No, tak... Pewnie, że niechcący. I muszę po- 
wiedzieć, że ziemia się pod nim rozstąpiła, nie ma 
go, nie znalazłem...
—  Nie znalazł go pan z bardzo prostych powodów, 
myśmy go znaleźli.
Oficer policji rozwinął leżącą przed nim czystą 
serwetkę i wszyscy zobaczyli błyszczący order. Sad- 
łak, który już wyciągnął po niego rękę, cofnął ją.
—  To chyba nie mój... Przy moim wstążka już 
wyblakła.
—  Zamieniliśmy ją na nową, no i oczywiście krzyż 
został odczyszczony. To cóż, panowie... Skoro zgu- 
b a się znalazła, to ją przypniemy na właściwe miej- 
sce. Proszę powstać!
Tutaj wszyscy obecni powstali, a urzędnik w zło- 
tych okularach przypiął order wzruszonemu chłopu. 
Pozostali też zdawali się robić wrażenie wzruszo- 
nych, a przynajmniej zadowolonych, że obyło się bez 
kłopotów, których się tak obawiano.
—  Za co pan otrzymał Virtuti Militari? — zapytał 
urzędnik z powiatu.
—  Za cud nad Wisłą... No cóż, dał Bóg, natłukło 
się tych bolszewików, natłukło. A wręczał mi go ge- 
nerał Orlicz.
—  Ach, generał Orlicz-Dreszer — uśmiechnął się 
oficer.
Podczas tej pogawędki wójt chrząknął parę razy 
i ciągle przewracając jakieś papiery, widać, docze- 
kać się nie mógł na swoją kolej. Dopiero kiedy Sad- 
łak zaczął o ciężkich czasach, nawet właściwie nie 
zaczynał, tylko mu się tak jakoś wymsknęło i zaraz 
chciał o czym innym, nawet sprostował, że czasy by- 
ły gorsze niż dzisiaj, bo dzisiaj to jeszcze żyć moż- 
na, a kiedyś to w ogóle...
Cywil ze starostwa trącił nieznacznie wójta.
Wójt, odkaszlnąwszy kilka razy, zaczął czytać do- 
kument z powiatu, na którego mocy podlegają umo- 
rzeniu wszystkie zaległości, cały podatek należny za 
rok bieżący.
Na tym spotkanie zakończono.
Sadłak nie wierzył temu, co go spotkało, takie to 
było zdumiewające. Ale przecież dostał do ręki pa- 
pier, więc wierzyć musiał. Zresztą — rozumował — 
gdyby się nawet  teraz próbowali  wypierać,  to nic
z tego, ma czarno na białym. Gdy tylko wyszedł 
z gminy, pierwsza rzecz — sprawdził, czy na papie- 
rze jest wszystko należycie wyszczególnione. Zaczął 
liczyć w pamięci.
Podatek wyrównawczy gminny — pięć trzydzie- 
ści; podatek gruntowy — jedenaście dwadzieścia; 
podatek gminny — czternaście; podatek gruntowy 
państwowy — dwadzieścia dziewięć złotych, dwa- 
dzieścia trzy grosze; podatek drogowy — dwanaście 
dziesięć; podatek gruntowy gminny — trzydzieści 
dwa dwadzieścia; prolongata z poprzedniego roku — 
dwadzieścia dwa czterdzieści i asekuracja — dwa- 
dzieścia. Razem wszystkiego będzie koło stu czter- 
dziestu złotych, kiedy mendel jaj kosztuje czterdzie- 
ści pięć groszy! Hola!! — przypomniał sobie — ase- 
kuracja nie jest podatkiem, dwadzieścia złotych fa- 
jerkasy nie umorzyli, złodzieje! — mruknął składa- 
jąc papier. Zrobiło mu się przykro, a już przez chwi- 
lę czuł się jak człowiek wyzwolony od wszystkich 
kłopotów.
—  Cóż, panie Sadłak, dużo szczęścia pana dzisiaj 
spotkało — szedł mu naprzeciw komendant Senek — 
złe na dobre się obróciło. No, nie wiedziałem, że ma 
pan tak wysokie odznaczenie zdobyte w boju. Może 
wstąpiłby pan do mnie na posterunek, porozmawia- 
libyśmy chwilkę?
—  O czym? — zaniepokoił się chłop, spojrzał ba- 
dawczo na przodownika, ale skoro tamten oficer, na 
pewno jego zwierzchnik, uśmiechał się przyjaźnie, 
to Senek teraz może mu najwyżej...
—  O, nic takiego ważnego — uspokoił go poli- 
cjant — pomyślałem sobie, że skoro już pan tu jest 
i wszystkie sprawy tak pomyślnie załatwione, to 
i ten drobiazg załatwimy.
Poszli na posterunek rozmawiając o suszy, która 
pewnie obniży plony i przyśpieszy żniwa... A cały
czas Sadłak łamał sobie głowę, o co Senkowi może 
chodzić? Na posterunku komendant zapytał po pro- 
stu:
—  Panie Sadłak, nie chciałby pan czasem zarobić 
parę złotych?
—  Kto by nie chciał? —- mruknął chłop i oczy mu 
zaświeciły, ileż to szczęścia i różnych rozkoszy może 
Pan Bóg zesłać na człowieka w jeden dzień, jeśli 
mu się spodoba. — A ile?
—? To zależy, no, powiedzmy, na początek trzy- 
dzieści do pięćdziesięciu złotych?
—  Na raz?
—  Tak, oczywiście, od razu.
—  A robota ciężka?
—  Przeciwnie, bardzo lekka.
—  No, to słucham pana komendanta.
—  Na początek ostrzegam, że wszystko, co sobie 
teraz powiemy, musi pozostać w najgłębszej tajem- 
nicy. Za rozpaplanie tego pięć lat kryminału. Ro- 
zumiemy się?
—? No, w wojsku mnie nauczono, co to jest tajem- 
nica.
—  Właśnie, tak jak w wojsku. Podpiszcie.
—  Co to jest?
—  Zobowiązanie do przestrzegania tajemnicy pań- 
stwowej.
Kiedy podpis został złożony i papier powędrował 
do szuflady, policjant sięgnął po teczkę, już widać 
z góry przygotowaną, rozwiązał i wyjął stamtąd spis 
członków utworzonego w Tuliczanach koła ludowe- 
go, pokazał go Sadłakowi.
—  Jest tu i wasze nazwisko. He-He! Policja wie 
wszystko. Ale nie w tym sprawa. Chodzi po prostu 
o to, żebyście informowali nas możliwie dokładnie, 
co się w tej organizacji dzieje, co się tam robi? Za-
leży nam na tym... No co? Robótka łatwa i nieźle 
płatna.
—  Kiedy mógłbym dostać gotówkę?
—  Zaliczkę choćby za chwilę.
—  Zaliczkę? — zapytał z żalem chłop. — A reszta?
—  No, powiedzmy, też, jeśli zechcecie natychmiast 
szczegółowo poinformować nas o tym, co robi i co 
zamierza wasza organizacja...
—  Dobra, rozumiem — szepnął chłop.
—  To świetnie, że dogadaliśmy się — powiedział 
komendant — zawołam posterunkowego Hulewicza, 
pan jemu wszystko dokładnie opowie, wszystko... 
Później wypłata! Tylko jeszce raz ostrzegam, już 
dla waszego dobra, nikt się o tym nie może dowie- 
dzieć, nikt!
ROZDZIAŁ XIX
—  Długo czekałeś? — zapytała Hela.
—  Nie, dopiero co przyszedłem — Szczepan szu- 
kał machorki po kieszeniach, znalazł, zaczął robić pa- 
pierosa.
—  Zaglądałam już tutaj raz, nie było ciebie. My- 
ślałam, na deszcz się ma, nie przyjdziesz.
—  Ee, deszczu to jeszcze pewnie do rana nie bę- 
dzie.
—  Chodź za chałupę na kloc, tam będzie za wia- 
trem i w razie czego pod dach blisko. Dlaczego przy- 
jechałeś rowerem?
—  To wedle ojca, jak biorę rower, myśli, że jadę 
gdzieś dalej, chociaż nie dowierza, jeżdżę okrążając 
daleko.
Dziewczyna zachichotała. Po zielonkawym niebie 
tu i tam z rzadka błyskały blade gwiazdy, wiatr pę- 
dził  od  zachodu  szaroczarne  chmury,  rozcinały  je
ciemne wierzchołki czereśni. Skórzaste liście jabłoni 
trzepotały głośno jak spłoszone wróble. Z chwiej- 
nych gałęzi spadały na wzdęte łopuchy spore już za- 
wiązki jabłek, „puc!" — całkiem jakby ktoś kamie- 
niem rzucił — „puc!". Bielejący gdzieniegdzie piołun 
pachniał gorzko.
Pod zieloną ścianą chałupy, pod nawisłyni okapem 
od dawien dawna leżała kłoda drzewa, przyzwycza- 
jono się do niej, jak do niezastąpionej czym innym 
ławy. Od ^ deszczu bronił jej okap, od wiatru ścia- 
na chałupy z małym jak strzelnica Okienkiem ko- 
mory, z przodu bujne wiśnie zarastały sad młodą 
gęstwą.
—  Ojciec mój podobno był u was? — powiedział 
Szczepan siadając na dylu, w ciemności rozbłysł 
ognik papierosa słabo oświetlając twarz.
—  Był — dziewczyna opuściła głowę. 
Szczepan pociągnął papierosa, głęboko wdychając
dym. Wiedział, że po takich dwóch zaciągnięciach 
poczuje w głowie szum, korony drzew na tle nie- 
ba zaczną lecieć ku ziemi, a szczyt dachu z krzyża- 
kami na kalenicy nieoczekiwanie zatańczy po niebie. 
Ale próżno czekał na te wszystkie niezwykłości, nic 
się takiego nie działo.
—  Zgodziłaś się? — zapytał z jakimś tępym na- 
ehalstwem, odsuwając ją od swego ramienia.
Nie odpowiedziała, jeszcze niżej opuściła głowę.
—  Zgodziłam się, bo przecież o ciebie chodziło... 
Przecież dogadamy się, nie?
—  Zgodziłabyś się, gdyby nie tylko o mnie cho- 
dziło! No dobra, umowa zawarta, wiesz, gdzie mnie 
szukać.
Wstał, odrzucił niedopałek daleko w krzaki. Mil- 
czała, zwiesiła głowę i wydawało się, że wcale nie 
oddycha, siedziała teraz jak dziecko, z kolanami pod- 
ciągniętymi pod brodę,  zapatrzona  gdzieś w ciem-
ność. Stał jeszcze  jakiś czas, może chciał, żeby go 
zatrzymała, prosiła, skamlała?...
—  Idę — powiedział. 
Milczała dalej.
Wyciągnął z chaszczy rower, jedną ręką wziął za 
kierownicę, tak jak łapie się za kark psiaka, drugą 
wetknął głęboko do kieszeni, ruszył wprost w jaśnie- 
jący przelot między wiśniami. Dopiero wtedy nie po- 
wstrzymała dławiących ją łez.
Tymczasem w górze tańczyły gałęzie i coraz czę- 
ściej słychać było spadające zielone jabłka, wkrótce 
dołączył do nich szmer deszczu.
Drogą pośpiesznie uciekając przed wzbierającą bu- 
rzą przeleciała jak upiór niewidoczna furmanka, tyl- 
ko klekot wasągu i turkot kół przenosił się z miejsca 
na miejsce, niesamowicie szybko.
—  Helenko!... — zawołał na nią jakiś słaby głos. 
Obejrzała się, przygarbiony, nazbyt lekko jak na
dzisiejszą pogodę ubrany, stał bandurzysta trzymając 
instrument osłonięty od deszczu połą koszuli.
—  Prot, co tu robisz?
—  Pozwolisz usiąść?
Patrzyła na niego, szybko ocierając twarz chustką. 
Usiadł koło niej na dylu. 
—? Zagrasz coś? 
Muzyk westchnął głęboko.
—  Ach, nie do grania mi dzisiaj, życie moje się 
skończyło, przepadłem, Helenko. Nie ma już Prota 
bandurzysty, już on na tamtym świecie, a jego ciało 
robak toczy...
—  Masz jakieś kłopoty, biedaku?
—  Irka dziecko będzie ze mną miała — powie- 
dział.
O Boże, to się żeń.
—  Jak tu biedę z nędzą ożenić? I jeszcze do tego 
to   trzecie  maleńkie,   wszyscy   z   głodu   pomrzemy,
wszyscy... Ot, miłość, piękna rzecz, a jakim nieszczę- 
ściem się kończy. Ja żonaty z bandurą, ona każdą 
biedę przetrzyma, ale kobieta, a jeszcze to małe. Boh 
mój, Boh!...
—  Zagraj coś, przestań się martwić.
Grajek, który już wcześniej wyciągnął instrument 
spod koszuli, dotknął strun, palce zatańczyły chciwie 
niecąc dźwięki. W łomot burzy i wiatru, w szum 
ciarachów i szarpiących się gałęzi waliła dumka, 
ciemna jak chmura nad Tereszańskim Borem, aż na- 
gle coś w niej oberwało się, jęknęło. Jakby padła 
na pierś i skonała...
—  Ech, wszystko to fałsz i oszukaństwo — szep- 
nął grajek i nagle, bez słowa uprzedzenia, zerwał się, 
i przez łopiany, przez wiśniowe zarośla poszedł ku 
drodze nie żegnając się nawet, jakby naraz 
o wszystkim zapomniał. Brzęknęła w ciemności stru- 
na trącona gałązką.
—  Hela... — odezwał się głos sprzed izby.
Wyjrzała zza ściany. Na progu stał ojciec, przy- 
garbiony, w bieliźnie, z narzuconym na plecy wor- 
kiem chroniącym od deszczu.
—  Szczepan poszedł?
—  Tak.
—  Chodź do domu, deszcz...
Ale dziewczyna nie poszła do domu, wyprysnęła 
opłotkami; nie omijając kałuż ani chroniąc się od 
deszczu pod drzewami, poleciała do Młynarczyków. 
W sieniach przy dybała Irkę.
—  Prot mi powiedział... — szepnęła zduszonym 
głosem. — Ależ się martwi.
—  O Boże, rozbębni po całej wsi!
—  No to co!
—  Nic, to nieprawda. Wcale nie będę miała dzie- 
cka, powiedziałam mu tak, żeby się ożenił.
—  Co on na to?
—  Rozpłakał się.
—  No, ładnego  będziesz miała chłopa.
—  Nie śmiej się, głupia, dla mnie on najlepszy... 
Dziewczyny zamilkły. Stały w ciemności ściskając
się za ręce jak spiskowcy. Na dworze trzaskały pio- 
runy, ze strzechy strumieniem lała się woda. Hela 
raczej poczuła niż posłyszała nad swoim uchem go- 
rący szept:
—  Tylko nikomu ani mru-mruL.
—  Dobrze, kiedy ślub? 
Zapytana milczała chwilę.
—  W każdym razie zaproszę ciebie na druhnę.
ROZDZIAŁ XX
Był pogodny wieczór. Stary Kukiełka siedział 
przed chałupą na ławie, której za nogi służyły dwa 
wielkie głazy. Wyciągnął obszyty buraczkową ta- 
siemką kapciuch, rozwiązał i zanurzył w nim nos. 
Tytoń pachniał smakowicie zapachem pięknych, da- 
lekich stron, może jakiejś ziemi obcej, skąd ta ma- 
chora przywędrowała? Skręcił w cienkiej bibułce 
papierosa. Zapalił, zaciągnął się, czekał chwilę, znów 
pociągnął i splunął. Nie miał ten zamorski tytoń 
mocy takiej, jak się spodziewał. Ale za to dym pach- 
niał!... Wracając przez szarzejące podwórko z dwo- 
ma wiadrami wody, Witek aż przystanął, kiedy go 
ten zapach zaleciał, głęboko pociągnął nosem.
—  Ale bakon...
—  Aa? — zapytał stary.
—  Nie dałby gospodarz zapalić, co? Takie zapa- 
chy jak od czekulady jakiej, to musi być cymes.
—  Obejdziesz się smakiem, nieś wodę do chałupy.
—  Może chociaż da gospodarz powąchać?
Stary rozwiązał kapciuch. Witek wetknął weń nos
i  głęboko  wciągnął  powietrze,   chwilę   stał   oczaro- 
wany.
—  Jezus Maryja, pachnie jak w raju!...
—  Czego jeszcze stoisz, nieś tę wodę — burknął 
na niego stary, ale już nie tak gniewnie, schlebiał 
mu zachwyt chłopca.
Witek z żalem wrócił do wiader, otworzywszy 
sobie kopnięciem drzwi do sieni, znikł w chałupie. 
Dopiero teraz staremu papieros zaczął smakować. 
Wstał, przeszedł się po podwórzu. Widział, jak u są- 
siada zapala się nikłe światło lampy. „Mają jeszcze 
naftę?" — pomyślał. Był już przed samym progiem, 
kiedy dostrzegł na drodze białą chustkę Helki, skrył 
się za węgieł. Dziewczyna znikła mu z oczu, widocz- 
nie skręciła za grabki, potem mignęła mu przy sad- 
ku, wyraźnie zmierzając w stronę jego stodoły.
—  Stara!
—  Czego?
—  Chodź no, coś ci tylko pokażę.
—  Co?
—  Chodź prędko, nie dopytuj się! — przynaglał 
ciągnąc żonę na dwór.
Musieli jednak przeczekać jakiś czas, zanim Helka 
pokazała się na przesmyku między stodołą a oborą. 
Przy furtce prowadzącej na tok zatrzymała się, 
trwożnie popatrzyła dokoła i weszła do środka.
—  Widziałaś? — zapytał stary.
—  A pewnie, czego miałam nie widzieć, ślepa 
przecież nie jestem.
—  Ma nasz Szczepanek wygodę, baby same do 
niego latają, oj, inaczej dzisiaj ten świat urządzony...
Kobieta splunęła z obrzydzeniem.
—  Szelma jedna, zbałamuciła go.
—  A pewnie.
—  Kiecką mu inne dziewczyny zasłoniła, diablica 
jakaś. Wezmę ja zaraz saganek z wrzątkiem...
—  Ani się waż!
—  Czego?
—  Pobawi się jedną, drugą noc i zaraz mu się ze- 
chce innej, ani chybi prędko będzie miał dosyć. 
Wiem to po sobie.
—  Ty stary capie.
—  Cicho, głupia!
Stara znikła w sieni, podążył za nią, chciał jej 
jeszcze coś powiedzieć w sprawie Szczepana. Ma- 
rudził z tym długo, jakby jeszcze dla niego samego 
nie wszystko było jasne. Zaczął wreszcie ostrożnie, 
z daleka podchodząc do właściwej sprawy:
—• W Białodrogach wczoraj byłem, z Modryńcem 
gadałem, mądrala to całą gębą.
—  O czym żeście gadali?
—  Noo kryzysie, i o wszystkim...
—  Ta jego córka dalej jeszcze gzi się ze wszyst- 
kimi?
—  Skąd ty możesz wiedzieć, czy ona się gzi ze 
wszystkimi, chodzisz za nią? W Białodrogach to tyle 
jesteś, co do kościoła i z powrotem.
—  Wystarczy, żeby się wszystkiego dowiedzieć.
—  Dobra, dobra, patrzaj lepiej, jak się modlić, 
a nie cudze dzieci obgadywać, synową twoją może 
będzie.
—  Nie daj Panie Boże.
—  Daj Panie Boże!
Szczepan długo nie mógł zasnąć, dopiero gdzieś po 
północy zaczęły mu się oczy kleić. I wtedy posłyszał 
jakby dalekie skrzypnięcie wierzei. Otworzył oczy 
i zobaczył w miejscu, gdzie zwykle prześwitywały 
tylko igiełki szpar, wysoki, jasny słup. Na dole słupa 
podciętego czarnym skosem zapolnicy bielało coś 
niewyraźnie. Poderwał się na rękach, rozpoznał ko-
biecą głowę. Zamknął oczy udając, że niczego nie 
zauważa, że śpi...
Ale cisza trwała, znów więc popatrzył, nie było 
nikogo. Ze stajni doleciało niespokojne parsknięcie 
Siwej, głuche i jakieś niecierpliwe. Od strony toku 
nie dochodził najmniejszy szmer, cisza aż pęczniała 
w uszach. Pod kalenicą zaszeleściła jakaś słomka, 
albo ją robak toczył, albo wróbel poprawiał coś 
w gnieździe. Naraz wydało mu się, że czuje obok 
siebie obcy, przesycony tytoniem, smrodliwy oddech.
Niespodziewanie wszystkie szpary od razu, od naj- 
mniejszej do największej, błysnęły błękitnym świat- 
łem, huknął grzmot i przetoczył się po niebie jak 
obładowany wóz. Przez mgnienie widział przyczajo- 
ną, zamarłą w bezruchu postać mężczyzny. Powoli 
wyciągnął dłoń do rzuconego obok ubrania, po na- 
gan. Na toku zaszeleściła słoma rozgniatana bosymi 
stopami, coś się poruszyło prawie u jego stóp i przy- 
krywająca go pierzyna zaczęła umykać, ściągnięta 
czyjąś ręką.
—  Stój, bo zastrzelę! — krzyknął.
Ale w tym momencie pierzyna spadła mu na gło- 
wę. Nacisnął spust, chlusnął ogień. Zadzwoniło mu 
w uszach i poczuł gryzący dym prochu; zanim wy- 
winął się z pierzyny, usłyszał już tylko klapnięcie 
wierzei. Strzelił tam jeszcze raz, na ślepo.
Konie — błysnęła myśl. Wyskoczył szybko do 
stajni, była pusta. Podniósł krzyk. Z chałupy wy- 
padł ojciec w kalesonach. W oknie błysnęło światło, 
matka chyba zapalała latarkę.
—  Złodzieje!!...  Ojciec,  złodzieje...  Konie  zabrali!
—  Gdzie? Co?... — pytał stary, zasapany od szyb- 
kiego biegu.
Znów błysnęła daleka błyskawica i zanim nadle- 
ciał grzmot, zobaczył, że konie stoją u wozu porzu- 
conego pośrodku podwórka. Ruszył tam z rewolwe-
rem gotowym do strzału. Z chałupy biegła już matka 
ze światłem. Nikogo nie było.
—  Nie zdążyli, psie krwie, oblicować, ruszyć nie 
mogli... To ty strzelałeś?
—  Ano.
—  Trafiłeś?
—  Chyba   nie,   może   drasnęło   gdzie,   nie   wiem. 
Wespół  z  ojcem,  świecąc  latarką,  obszukali  tok,
brama od strony pola była otwarta... Ale zaraz za 
stodołą zaczynały się krzaki leszczyny i tarninowe 
zarośla opadające stromo do jaru, no, to proste, że 
tam już nikogo po nocy znaleźć nie było można.
—  Wypatrzył widać, że pościel jest w stodole, 
a ty, noc w noc po świecie sobie ganiasz, to i chciał 
zabrać przy okazji. Pierzyna mu się spodobała, patrz- 
cie, do czego to doszło!... Będzie trzeba za dnia do- 
brze w stodole i w debrze popatrzeć, może raniony, 
to zostawił ślad.
Ale rankiem, a nawet później, kiedy przyszedł 
Latoś, do którego dotarła wieść o usiłowaniu kra- 
dzieży, śladów krwi nie znaleziono. Owszem, innych 
było sporo, ale krwi nie. W debrze, idąc tropem 
złodziei, znalazł Wiktor niewypał z browninga, pod- 
niósł go, obejrzał.
—  Zobacz no, Szczepan, to było dla ciebie — po- 
kazał chłopakowi nabój. — Szczęście twoje, że pi- 
ston nie wypalił, iglica źle uderza.
—  Jak to dla mnie, stąd, z debry chciał do mnie 
walić?
—  Nie, pewnie strzelał już w stodole, ale przeła- 
dował broń dopiero tutaj, gdybyś go dalej gonił, 
strzeliłby drugi raz.
Pomyszkowali jeszcze po krzakach, obszukali pod- 
wórka, ale niczego nie znaleźli. Tymczasem zaczęli 
ściągać sąsiedzi, wieść o kradzieży rozeszła się po 
wsi piorunem.
ROZDZIAŁ XXI
Malarz posłyszał za sobą w dole jakiś szmer, jak- 
by ktoś westchnął. Spojrzał i zobaczył w ukośnie 
padających z okna promieniach słońca przedziwne 
zjawisko — dziewczynę w złotej aureoli włosów 
prześwietlonych ostrym światłem. Odłożył pędzle 
i powoli zszedł z rusztowania. Podchodził cicho, na 
palcach, jakby bojąc się spłoszyć marzenie, które 
unicestwić może każdy nieostrożny głos. Uśmiech- 
nęła się do niego, ale nie odpowiedział na ten uś- 
miech. Pociągnął ją lekko w bok, poszła bezwolnie, 
zdumiona jego zachowaniem, lekkim dotknięciem rę- 
ki ustawił głowę tak, aby światło padające na twarz 
zagrało na czole, rzęsach, policzkach...
—  Nie ruszaj się — szepnął. Szept ten sparali- 
żował dziewczynę.
Wbiegł na rusztowanie, zaszeleścił papier, i ma- 
larz wrócił z kartonem, jakąś deską, dwoma zbitymi 
z cienkich drążków kobyłkami. Poustawiał to wszyst- 
ko, przypiął karton do deski i szybko, gorączkowo, 
jakby go ktoś ścigał, zaczął muskać papier kredka- 
mi... Zrazu blado, nieśmiało, potem coraz wyraźniej 
zaczęła wyłaniać się otoczona włosami twarz, szyja...
Przerwał, podszedł do niej, pieszczotliwie dotknął 
policzka, karku. Krysoczka drgnęła, jakiś ogień prze- 
leciał przez nią aż do stóp.
—  Zdejm to — szepnął i lekko szarpnął za bluzkę 
rozpinając zatrzaskę.
—  Tu, w kościele? — zapytała bezgłośnie samym 
poruszeniem warg.
Rzucił kredki na ławę i zaryglował drzwi. Potem 
jeszcze pobiegł zamknąć wejście do zakrystii. Nie 
protestowała, kiedy uwalniał ją z ubrania. Jęknęła 
tylko, gdy kilkoma energicznymi ruchami obnażył 
jej piersi, dotknąwszy ich przypadkowo a tak delikat-
nie, jakby musnęło je skrzydło ptaka. Potem, już 
bez oporów, rozebrał calusieńką. Gdy próbowała 
osłaniać się, uderzył ją z przyganą po rękach jak 
dziecko. Odsunął się parę kroków i spojrzał z za- 
chwytem.
—  Jesteś piękna...! Jak ci na imię?
—  Krysia.
—  Jesteś prześliczna, Krysieńko. Namaluję cię tu, 
w kościele — pokazał ręką na zasłoniętą rusztowa- 
niem ścianę, gdzie widać było nie dokończone ma- 
lowidło.
—  Jako Najświętszą Panienkę? — zapytała z na- 
iwną szczerością.
Malarz opuścił rękę.
—  Nie, nie, trochę inaczej.
Znów chwycił kredki, z kartonu prężyła się teraz 
kibić dziewczyny, wezbrane, młode, jędrne piersi, 
kształtny, z lekkim, wstydliwym zagłębieniem wokół 
pępka brzuch... Malarz nagle rzucił pastele, chwycił 
dziewczynę na ręce i zaczął całować jak oszalały.
—  Nie, nie!... — broniła się słabiutko.
Zaniósł ją do wielkiego, rozbudowanego jak kre- 
dens konfesjonału, a kiedy mu ciągle jeszcze szep- 
tała w ucho „nie, nie", powiedział, że Bóg stworzył 
miłość na radość ludziom, że jest ona jak modlitwa, 
że grzechem śmiertelnym jest odmawiać własnemu 
spragnionemu ciału, dziełu Najwyższego. I wtedy 
wyszło na jaw, że nie jest tak święta, jak malarz 
uważał.
Ksiądz Kiryk stukał do drzwi długo, zanim go 
wreszcie dosłyszeli.
—  Kto to? — zapytała Krysoczka spłoszona.
—  Ano katabas pewnie, ubierz się prędko, muszę 
mu zaraz otworzyć.
—  Nie, nie rób tego, nie rób!...
—  Przyjdziesz jeszcze?
—  Boję się, straszne się boję...
Całował jej ciało lekko spotniałe ze strachu, sły- 
sząc, jak w głębi tłucze się przerażone serce. Ksiądz 
łomotał coraz mocniej.
—  Idę otworzyć, siedź tu cicho  jak myszka, nie
znajdzie cię.
Specjalnie robiąc hałas, malarz poszedł otworzyć, 
marudził przy tym, mamrotał pod nosem, wreszcie 
odryglował drzwi.
Ksiądz wpadł jak bomba, zasapany.
—  Dlaczego się zamykasz? — krzyknął wściekły 
nie wiadomo dlaczego.
—  Niechby tu ksiądz przez cały dzień na prze- 
ciągu posiedział jak ja, to by też zamknęli — rzekł 
z chłopska malarz. — A poreszcie, ludzie przycho- 
dzą, gapią się.
—  Kto tu był? 
?— A różni.
—  Teraz nie ma kogo?
—  Kto by miał być?
—  Dom Boży, wolno każdemu. A czego niby od 
razuś nie otworzył, jak stukałem?
Kiryk węszył, jakby przeczuwał tu jakieś dziwne
przestępstwo.
—  Cynkwajs miałem rozrobiony, musiałem wyma- 
lować, żeby nie zmarnował się, nie słyszał ksiądz, 
jak wołałem, żeby poczekać? Toż przecież nie ja, 
tylko ksiądz narzeka, że marnuję tyle drogiej farby.
Malarz zabrał się spokojnie do rozrabiania nowych 
farb, ale ręce mu drżały, coraz spod oka popatry- 
wał na księdza, który z laską w dłoni ciągle jeszcze 
biegał koło rusztowania, nie bardzo wierząc, żeby 
wszystko było tak proste, jak mówił malarz. Nagle 
w konfesjonale coś zatrzeszczało i rozległo się plaś- 
nięcie spadającego na posadzkę nagiego ciała. 
— Noga mi ścierpła... — powiedziała Krysoczka
szeptem, widocznie czując,  że musi coś powiedzieć 
na swoje usprawiedliwienie.
Przyciskała do piersi ubranie, a z jej oczu pa- 
trzyła na księdza taka niewinność, że duchowny zba- 
raniał i kiedy po dobrej chwili znów zobaczył jej 
nagość i ruszył ostro z laską w ręku, prysnęła we 
drzwi... Były zamknięte, śmignęła więc przez koś- 
ciół w stronę zakrystii. Załomotało tam coś i nagle 
wszystko ucichło. Aż nieprawdopodobnym było, że 
mogło się cokolwiek wydarzyć.
—  Pewnie się zakradła, żeby popatrzeć. Jak ma- 
luję, to się za siebie nie oglądam, a drzwi przecież 
były otwarte dla wszystkich.
Ksiądz podreptał do konfesjonału, obejrzał go jak 
miejsce zbrodni. Poczerwieniał jeszcze bardziej, ni- 
czego tam nie znajdując i wrócił do malarza grze- 
biącego w farbach z lodowatym spokojem człowieka, 
któremu już nikt nic nie może zrobić.
—  Zakradła się! — Ksiądz uderzył laską po kar- 
tonie przypiętym do deski, trafiając pomiędzy prze- 
pysznie wypełnione piersi. — Zakradła się!
Drugie i trzecie uderzenie laski spadło już na ple- 
cy artysty. Przykulił się, spokojnie znosząc pierwsze 
razy, odstawił farby, żeby się nie zmarnowały i do- 
piero teraz natarł na księdza.
—  Ani się waż, zabiję! — krzyknął Kiryk waląc 
łaską po łbie — plugawy capie!
—  Sam jesteś capem — wybuchnął malarz, wyr- 
wał księdzu laskę i przełamał ją na kolanie jak su- 
chy badyl.
—  Głodem zamorzę.
—  A zamórz, fresku nie skończę.
—  I tak każę zamalować to plugastwo.
—  Tylko spróbuj, będzie to ostatnia chwila two- 
jego życia!
Jeszcze czas jakiś trwała konwersacja w tym du-
chu, wreszcie ksiądz, wysapawszy się, wypluwszy 
z siebie całą złość, nagle odwrócił się do ołtarza, 
Ukląkł ciężko, przeżegnał i wyrzucił z siebie świsz- 
czącym szeptem:
—  Wybacz Panie, splugawiono Twój Dom, ale sam 
życie to stworzyłeś i nie obrażaj się na nas grze- 
sznych...
Coś jeszcze szeptał po łacinie, po czym, uspokojo- 
ny nieco, wrócił do malarza. Ostrożnie złożył obyd- 
wie części rozdartego szkicu i pokiwał siwą głową.
—  Boże, komuś Ty dał taką urodę?...
—  Niech już ksiądz Boga nie poucza, on wie, co
robi.
—  Narysujesz to od początku, dla mnie do jadal- 
ni... No i trza by tu dodać bluszczu, kwiatków, jakiś 
motylek żeby leciał, że to niby wodnica taka...
—  Wiem, wiem, widziałem to kiedyś na jarmarku.
—  Tylko mi nie mędrkuj! Kończ robotę. Gruźlica 
cię zżera, nie wiadomo, jak długo pociągniesz. Od 
dzisiaj będę cię zamykał w kościele, żebyś czasu 
i daru bożego na darmo nie marnował.
ROZDZIAŁ XXII
Szli tak od samego rana, jedni poboczem, boso, 
inni środkiem pustej, rozpalonej w słońcu szosy, po- 
jedynczo, grupkami... Raz nawet przeszła cała ciem- 
na, zwarta kupa, jak jakiś oddział wojskowy. Ktoś 
tam z jakimś workiem na plecach, ktoś z podróżną 
torbą przewieszoną przez ramię, ten i tamten, w na- 
dziei na zajęcie, z jakimiś rzemieślniczymi narzędzia- 
mi.
Poprzez krzaki z podwórka Władka Korycińskiego 
od pewnego czasu obserwowała szosę grupka chło- 
pów; zebrali się tu w innym celu, ale ten wyjątko-
wy ruch na trakcie zaprzątał teraz ich uwagę. Ob- 
serwowali przechodzących z jakimś chłodkiem da- 
lekiego lęku w piersiach.
—  Co to wszystko, do licha, może znaczyć — po- 
wiedział Władek skręcając sobie cieniutkiego papie- 
rosa z resztek machorki wytrząśniętej z kapciucha. — 
Uciekają skądś czy co?
—  Starzy ludzie opowiadają, że tak kiedyś ucieka- 
no podobno od morowego powietrza —- powiedział 
stryj Młynarczyk patrząc łakomie na kapciuch, roz- 
wiewały się jego nadzieje na to, że i dla niego jesz< 
cze zostanie ociupina.
—  Ach, nic na tym świecie nie dzieje się tylko 
jeden raz, wszystko się w kółko powtarza. Pewnie 
tym morowym powietrzem jest teraz kryzys. Nic 
z tego dobrego nie wyjdzie, tylko złodziejstwo i ban- 
dytyzm, a może i wojna?...
Tymczasem z kupy oderwało się dwóch ludzi i na 
przełaj  przez łąki  skręciło  ku  zabudowaniom.
—  No, uważać trzeba, zaraz mogą coś zwędzić, 
a najprędzej kurę...
—  Takiemu to już wszystko jedno, taki nawet 
podpalić może, co mu tam.
—  No, nie każdy bezrobotny musi być zaraz ban- 
dytą — powiedział wsparty na lasce Kozina, który 
dotychczas milczał.
Stryj podszedł powoli do sterty gałęzi, przygoto- 
wanych jako drzewo na opał, wyłamał grubą, sękatą 
lagę.
—  Zaraz ich stąd zawrócę, przeżegnam po krzy- 
żach najpierw starszego... Złapcie wszyscy co do rę- 
ki, tu za chwilę może być całkiem niewesoło...!
—  Czyś ty zgłupiał, Młynarczyk? — Władek wyr- 
wał Stryjowi pałę i rzucił z powrotem na gałęzie.
Przybysze, ludzie obdarci, z zapadniętymi policz- 
kami,   wchodzili  właśnie   na   podwórze   rozglądając
się czujnie. Pewnie nie mieli najlepszych doświad- 
czeń ze spotkań z mieszkającymi przy szosie chło- 
pami. Wyskoczył na nich pies z taką zajadłością i nie- 
nawiścią w ślepiach, jakby sam jeden podejmował 
się reprezentować wieś  przeciwko obcym.
—  Dzień dobry — powiedział jeden z przybyłych, 
zarośnięty, siwiejący człowiek. Zwracał się w stronę 
Koziny pewnie dlatego, że był tu najstarszy. — Jak 
się ta wieś nazywa?
—  A Tuliczany.
—  Tuliczany... Do Hrubieszowa stąd jeszcze da- 
leko?
—  Niedaleko, do wieczora zajdziecie.
—  Nawet z popasem — dorzucił  Stryj.
—  Roboty szukamy — powiedział znów przybyły 
nie patrząc na młodszego, który cały czas milczał.
—  Tu czy w Hrubieszowie?
—  No, idziemy tam, bo pono drogę tam budują 
i ludzi trza, ale moglibyśmy i tu, jakby się co zna- 
lazło.
—  Nie ma tu nic, nie ma fabryki, folwarku i pra- 
wdę mówiąc, to aż za dość mamy rąk do pracy i gąb 
do wyżywienia — wywodził Stryj uświadamiając 
przybyłym, że tutaj nie mają czego szukać.
Starszy, jakby chciał odwrócić uwagę od tematu, 
zwrócił się wprost do Koziny.
—  Do jedzenia by się coś nie znalazło? Od rana 
nic w gębie nie mieliśmy, ani ja, ani chłopak, syn...
—? Pewnie i zapłacić nie macie czym? — zagad- 
nął Koryciński.
—  Może byśmy odrobili, jesteśmy zdunami, piec 
postawimy w dzień-dwa, za jedzenie tylko, jakby 
było trzeba.
—  No, jeszcze za ciepło na piece, trochę źleście 
się wybrali.
—  Nie tak źle, ostatecznie kiedyś zima przyjdzie.
Piec dymiący naprawimy albo jeszcze lepiej — prze- 
rzucimy... — nalegał zdun z nadzieją w głosie.
—  A piec chlebowy — odezwał się po namyśle 
Kozina — umiałby pan zbudować?
—  Ma się rozumieć, to prosta sprawa... Drzwiczki, 
szyberki-są?
—  Coś by się znalazło, jak nie, kowal dorobi. No, 
to...
Kozina rozejrzał się po twarzach sąsiadów, nie 
radzi byli takiemu obrotowi rzeczy. Na podwórku 
z trudem uspokajał się pies, jakby jeszcze niezupeł- 
nie przekonany, że obcy nie zagrażają nikomu... Cho- 
ciaż patrząc z perspektywy psa, trzeba stwierdzić, 
iż nigdy nie wiadomo, co się może między ludźmi 
wydarzyć.
—  Chodźmy, bierz statki, Jurek... — wyraźnie 
ucieszony powiedział ojciec.
—  Kozina! — Koryciński odwołał na bok sąsia- 
da. — A weźcie kartkę od sołtysa, zapiszcie przy- 
najmniej nazwiska, toż nie wiadomo, co to za ludzie. 
Strzeżonego Pan Bóg strzeże.
—  Toż widzę, ludzie jak ludzie.
Patrzyli za odchodzącymi, ciągle jeszcze podejrzli- 
wi, .może to rzeczywiście fachowcy, ale może też 
zwyczajni partacze, co to się czepiają wszystkiego, 
byle tylko jakoś przeżyć tydzień, dwa.
—  No, patrzajcież — powiedział stryj Młynar- 
czyk — człowiek uczy się rozumu do śmierci, mało 
to Pawłowi było tych złodziei, jeszcze teraz sobie 
jakichś fetniaków do domu poprowadził.
Ale nikt nie podjął tego tematu. Na drodze roz- 
legło się kołatanie wolno jadącej fury, wszyscy spoj- 
rzeli w tym kierunku.
—  Wiozą go — powiedział Władek Koryciński.
—  Kogo znowuż? — zapytał jedyny w całej gru- 
pie nie zorientowany stryj Młynarczyk.
—  A tego grajka, co go znaleźli powieszonego na 
dębie koło Koziego Bagna, podobno ładnych parę 
dni wisiał.
—  Co mu do głowy strzeliło?
—  Jedni mówią: bieda, inni: miłość, kto tam ta- 
kiego zrozumie?
Wyszli na drogę. Naprzeciw nich toczyła się po- 
woli furmanka zaprzężona w jednego zaledwie ko- 
nia. Na furze obok woźnicy siedział Hulewicz w roz- 
piętym pod szyją mundurze, z karabinem między 
kolanami. Dalej, na słomie, leżał przykryty szmacia- 
nym kilimem podłużny kształt-człowiek, zaś na wie- 
rzchu bandura z pozrywanymi strunami. Zdjęli czap- 
ki. Koń utknął, jakby wyczuł, że może sobie zrobić 
odpoczynek.
—    Wolno popatrzeć? — zapytał Stryj i już zbli- 
żał się, żeby podnieść kilimek.
—? Nie radzę — zatrzymał go policjant — sroki 
oczy wyjęły, po co  patrzeć,  jak nie musicie...
—  Bez trumny go pochowają?
—  Pop w Białodrogach jakąś trumnę ma dać, 
człowiek przecież był prawosławny. Już tam panichi- 
da się odprawia.
Odsunęli się na bok. Koń napiął postronki i fura 
ruszyła, zaskrzypiały koła rżnąc płytkie koleiny 
w piachu.
—  Skakał człowiek, skakał, po zabawach grywał, 
dziewczyny ściskał i teraz ziemia go uściśnie. Będzie 
mu tam smutno i wilgotno i nawet sobie na tej ban- 
durze nie brzdąknie. Tylu ludzi cieszył, a nikt po 
nim nie zapłakał. Może to i lepiej, za życia był we- 
soły, to i teraz smutku po sobie nie zostawia.
—  Pomaleńku wszyscy kiedyś za nim pójdziemy. 
Patrzyli w milczeniu za odjeżdżającym samotnie
wozem, nie śmiąc jeszcze, póki o zmarłym rozmawia- 
li, czapek na głowę wkładać. Gościniec dobiegał do
szosy pomiędzy dwoma bajorkami, stały tu wieczne 
kałuże, patrzyli więc, jak fura pokona grząskie miej- 
sce... Przeszła, powoli wylazła na szosę...
ROZDZIAŁ XXIII
Tydzień naprzód zawiadomił sołtys — puściwszy 
na wieś obiatę — o terminie rozpoczęcia sianokosów. 
Prace te odbywały się w Tuliczanach wspólnie, gdyż 
łąka była serwitutowa, nie podzielona żadnymi gra- 
nicami, i dzielono dopiero siano, już po wysuszeniu. 
Rozpoczęcie kośby ustalono akurat na świętego Jana, 
na czas upałów i pięknej, jak wróżono, trwałej po- 
gody-
Łąki tuliczańskie rozciągające się po lewej stronie 
Rudawy graniczyły przez rzekę z łąkami tereszań- 
skimi. Tu i tam sterczały spośród trawy kępy łozi- 
ny, czasem nad rowem albo na bagnisku u rzeki pię- 
trzyły się młode olchy. Od wzgórz zaś, na których 
rozciągały się orne pola, wybijało czasem zimne źró- 
dełko. Sama łąka nie była nadzwyczajna, zryta kre- 
towiskami, miejscami wypalona słeńcem; drobny 
czerwony szczaw się tu trzymał i często całymi ko- 
loniami rosła ciemiężyca, zasłaniająca swymi liśćmi 
słońce trawie — pracowitej gospodyni tych dziedzin. 
Ale miejscami porost był dobry, miękki i soczysty.
W wyznaczony dzień stawili się wszyscy, przyszli 
tutaj chłodnym świtem, dygocąc z zimna, niecierpli- 
wie czekali rozpoczęcia roboty dla samej już nawet 
rozgrzewki. Ten i tamten niósł kosę nie obsadzoną, 
aby w grupie nie skaleczyć kogoś, teraz więc ją po- 
śpiesznie mocował postukując młotkiem. Kosiarze 
kładli pod jeden krzak węzełki, było tam śniadanie 
oraz babka z młotkiem do wyklepania kosy w połud- 
nie. Osełki nieśli wetknięte za pasek albo dyndające
w dłubanych lub rzemiennych  pochwach  jak  jaką 
broń.
Byli tu sami mężczyźni, kobiety będą potrzebne 
koło południa, przyniosą obiad i grabie do rozbija- 
nia pokosów, teraz nic tu po nich, zostały więc tym- 
czasem w domu.
Zaczynał Jan Młynarczyk, zwany dla przyrodzo- 
nego skąpstwa „Żyłaczem", nie wiadomo czy to 
przypadkiem, czy też dlatego, że to dziś świętego 
Jana i wypadało mu dać pierwszeństwo. Za nim sta- 
nął któryś ze stryjów, też Młynarczyk, jeszcze dalej 
Szczepan Kukiełka i Władek Koryciński. A potem to 
już jak kto chciał i mógł.
Zadzwoniły, zaświszczały ostrza kos. Początkowo 
robota szła jakoś nieskładnie, opornie, ale bo też na 
brzegu łąki trawa rosła najbardziej chmyzia, potem 
z minuty na minutę jakby lżej. Kosy wcinały się 
w pachnący gorzko, korzennie gąszcz trawy, nad któ- 
rą ciągle chwiały się nieświadome niczego firletki 
różowe, senne bąki, zwane śpiochami, a w miejscach 
wyższych lub bardziej wypalonych — białe rumia- 
ny. A po każdym kosiarzu pozostawała równo zgo- 
lona szczotka trawy i ślad bosych stóp jakby prze- 
szły tędy płozy sanek.
Czasem idący przodem przystawał nagle, brał 
garść trawy i ocierał nią wilgotne ostrze, sięgał po 
osełkę. Leciał dźwięk tak składny, jakby muzyka. 
Za chwilę dołączał ktoś drugi, trzeci... I cała łąka 
rozbrzmiewała melodią sianokosu.
Czasem przy tym ostrzeniu przymówka jakaś fyr- 
gnęła, ostry żart pod adresem tego czy tamtego. Prze- 
śmiewali się głównie z Władka Korycińskiego, bo 
sobie niedawno radio sprawił i coraz to opowiadał, 
co tam w tych czarnych nausznikach mówili albo 
grali. Nawet składniej mu szło mówienie o graniu 
niż o gadaniu. A prześmiewano się, po prawdzie mó-
wiąc, przez zazdrość, bo nie każdego stać było na 
to, aby zapłacić nowy podatek, trzy złote miesięcz- 
nie, za słuchanie radia, nie mówiąc już o kupnie 
takiego aparatu.
Ale przymówki i.żarty cichły szybko, starsi przy- 
naglali młodych, aby z rosą jak najwięcej wysiec, 
bo później, kiedy słonko wilgoć wypije, trawa bę- 
dzie sucha i twarda.
Koło dziesiątej, kiedy słońce dobrze przygrzało 
i po rosie śladu nie było, zaczęli schodzić do cienia 
przy kępie łoziny na śniadanie. Idąc, ten i ów oglą- 
dał się na pokosy, leżały równo, łagodnym łukiem 
omijając kępy krzaków.
—  Trza by to wszystko wykarczować, to i łąka 
będzie ładniejsza —? powiedział ktoś.
—  Wszystko chciałbyś wyrąbać, a to stworzenie 
boże też musi mieć jakieś schronienie, nie samiśmy 
to na świecie — przyganił mu   Koryciński.
Tam, gdzie rozpoczynano koszenie, trawa już 
zwiędła, pokosy przylegały do ziemi jakby wychud- 
łe, przyjdą wnet kobiety rozrzucać je, aby się nie za- 
parzyły.
Rozwijano węzełki, kto tam z nich co miał do 
jedzenia, najczęściej chleba kawał, nie zawsze z oma- 
stą, niektórzy tylko parę ząbków czosnku i mleko, 
cebulę, rożek kwaśnego twarogu. Rzadko ten i ów 
łupał jajko, bo jajka trzeba było sprzedawać na sól, 
na naftę i jeszcze inne, potrzebniejsze w domu rze- 
czy. A brzuch nie szklany, nie widać, że pusty.
Przy śniadaniu ktoś tam o złodziejstwie wspom- 
niał, bo nie tylko o Kozinie pamiętano, ale również 
o tym zajściu u Kukiełki. Ktoś znowu wspomniał 
o bandurzyście. Zaraz też zaczęli o tym mówić jeden 
przez drugiego, widać im sprawa samobójczej śmier- 
ci nieznanego, a dziś już tak życzliwie wspomina- 
nego człowieka wyrzutami jakimiś na sercu leżała.
kich ogarnęła, że nikomu żyć się nie chciało. Lu- 
dzie jakby przestali się bać, bo powiem po prawdzie, 
po co oszukiwać, żołnierz też się boi — jakby się 
nie bał, zginąłby od razu... No i Warszawy nie zdo- 
byli, bo trza by było nas wszystkich wtedy wymar- 
nować, żeby pójść do przodu. A tu takie masy bol- 
szewików szły... I to wszystko pchało się na nasze 
pozycje. Pchało się jak szarańcza polewana ki- 
piątkiem, tylko nasze maszynki cięły bez przerwy, 
większość luf się rozglijowała, nie było czasu zmie- 
niać...
—  Czy to prawda, że Matka Boska się pokaza- 
ła? — zapytał z niejakim nabożeństwem Jan Mły- 
narczyk, zwany „Żyłaczem".
—  A tam, prawda! Matka Boska nie ma nic lep- 
szego do roboty! — fuknął Sadłak. — Po kościołach 
w Warszawie furt nabożeństwa się odprawiały do 
Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej, no to po- 
tem, kiedyśmy się ostali, wszyscy zaraz krzyknęli: 
„Cud! cud!"
Sadłak widać trzeźwo opowiadał o wszystkim, co 
widział, i o tym, czego się później dowiedział, nie 
zmyślając i nie dokładając. O, gdyby to na Stryja 
padło, tam by dopiero był cud, byłoby czego po- 
słuchać. Aż szkoda, że takie ciekawości ogląda byle 
kto,  co  to  później   nawet  opowiedzieć  nie  potrafi.
—• A samo odznaczenie dostałem za maszynkę — 
zaczął Sadłak. — Wyznaczyli mnie do takiego jed- 
nego akademika, długiego jak tyczka grochowa, do 
obsługi maszynki... Raczej jemu do pomocy, ale jak 
to młody chłopak, ciekawy byłem, to i nauczyłem 
się wszystkiego: celować, strzelać jak trzeba. Za- 
siedliśmy w krzakach w kupie kamieni. Obmurowa- 
liśmy się głazami, że tylko szpst-ka jak dłoń na lufę 
została. Akademik grzał, ja mu tylko taśmy poda- 
wałem, ale jak jego trafili, sam się musiałem brać
Ale wkrótce, jako że koszula bliższa ciału, wrócono 
do zwykłych chłopskich kłopotów.
—  No, to chyba sekwestratorów przed żniwami 
we wsi nie zobaczymy — westchnął Latoś; już 
zjadł, sadowił się teraz pośród chłopów, skręcając 
papierosa. — Wypada, że te diabły powinny dać nam 
spokój na jakiś czas.
—  Ale   po   żniwach   tylko   patrzeć   —   oponował
Stryj.
—  Po żniwach będzie świeży chleb i świeży grosz, 
jak zboże sypnie i nie stanieje za bardzo, to się 
najpilniejsze podatki jakoś obgoni.
—    Do nowego chleba — mówił ciemno widzący 
te sprawy Koryciński — pożyczyłem u Żyda, oj, 
prędko idzie ten pożyczony chleb, prędko... Jak 
przyjdzie oddawać, to się za głowę złapię. W tamtym 
roku na przednówku pożyczyłem worek żyta, poli- 
czył po dwadzieścia złotych i wziął siedem procent 
od sta na miesiąc, bo to — mówi — na krótki ter- 
min. Po żniwach żyto było po jedenaście, pięć sześć- 
dziesiąt wyszło na procenty, na to oddałem prawie 
dwa i pół metra za ten metr, co pożyczyłem. Obrał 
mnie, szubrawiec, do cna!
—? Nie tylko on cię obdziera, także bieda i kry- 
zys — wtrącił Wiktor — gdybyś miał co jeść, nie 
szedłbyś pożyczać i płacić procenty.
Po drugiej stronie krzaka inny wałkowano temat. 
Sadłak tam opowiadał, jak mu powtórnie wręczano 
krzyż w Białodrogach. O umorzeniu podatków na 
wszelki wypadek nie wspomniał. Kiedy skończył, 
ktoś zapytał go, jak to właściwie było z tym cudem 
nad Wisłą?
— No zwyczajnie, był cud i już, piętnastego sierp- 
nia dwudziestego roku. Gnali nas wtedy bolszewicy 
spod Zamościa aż pod Warszawę, wszyscy myśleli, 
już—już Warszawa padnie i taka desperacja wszyst-
do roboty. Oni szli falami, a ja strzelałem... Wszyscy 
nasi uciekli, a ja strzelałem.
—  No i nie strach wam było?
—  A nie, bo nie widziałem, żem się sam został. 
Zza tej kupy głazów niczego nie było widać, gdy- 
bym wiedział, pewnie też bym zrejterował... Nie 
trwało dłużej niż dwie godziny, jak nasi wrócili. Po- 
tem na kwaterach okazało się, że ta moja maszynka 
wszystko zatrzymała, bez niej nie wiadomo, co by 
było...
—  Toście, Sadłak, Warszawę nam uratowali — 
zażartował Koryciński.
—  Może całej nie, ale coś niecoś się uratowało... 
Potem bardzo ważni ludzie się mną interesowali, no 
i stąd ten krzyż.
Jeszcze pytali, jak takie przypinanie krzyża wy- 
gląda i "kto to robi? Ale starsi zaczęli przynaglać do 
roboty, bo to i upał się szykował, i kosy trza by je- 
szcze poklepać, gdyż sucha trawa zacznie kłaniać się 
pod ostrzem.
Zaczęto więc klepanie kos, ten, kto miał pewniej- 
szą rękę, klepał sobie i młodszym, a byli w tej sztu- 
ce i mistrzowie zawołani, spod ich młotka kosa wy- 
chodziła ząbkowana równiuteńko jak spod jakiego 
aparatu.
Ale śniadanie jeszcze nieprędko się skończyło, oto 
kosiarze zamiast jąć się pracy, zaczęli rajcować, 
bo ktoś zaczął o wiecu mówić, więc jeden przez dru- 
giego jęli radzić, jak taką rzecz zorganizować. Oczy- 
wiście wszyscy mówili zgodnie, że jeśli robić, to 
w porozumieniu z powiatowymi władzami stronnic- 
twa, z zezwoleniem, żeby policja nie miała powodu 
do wkroczenia.
Sadłak ćmiąc papierosa bacznie patrzył, co i który 
mówi.  Sam  głosu  nie  zabierał,   czasem  tylko,   jak
czyjś wzrok się na nim zatrzymał, przytakiwał gor- 
liwie.
—  Mało, że za wiedzą powiatu taki wiec trzeba 
robić — wyjaśnił Wiktor — to jeszcze powiat musi 
nas poprzeć. Sami liczącego się zgromadzenia nie 
zrobimy, sami możemy w kilku przy papierosach 
pogadać, popalić, ponarzekać i rozejść się. Tylko że 
tam, w powiecie, otwarcie wam to powiem, do ta- 
kiego wiecu wcale się nie palą, odradzają, knują... 
„Takiej rzeczy nie robi się z dnia na dzień, na łapu- 
capu!" „Jakiś porządek musi być w organizacji". No 
i dalej w tym duchu. Kto wie, czy przed żniwami 
da się cośkolwiek zrobić. Ale swojego dopiąć musi- 
my. Musimy wreszcie głośno powiedzieć o wszyst- 
kich naszych bolączkach...
—  O wszystkich? Toż bolączek chłopskich na wo- 
łowej skórze nie spiszesz — wtrącił Młynarczyk, oj- 
ciec Helki.
—  Ale o paru najważniejszych się powie.
—  O tych paru najważniejszych, gdzie trzeba, 
wiedzą.
—  Może i wiedzą — zakładając kosę na ramię 
rzekł Walery — ale nie zdają sobie sprawy z tego, 
że my długo takiego porządku nie wytrzymamy, wte- 
dy pozostanie tylko te kosy na sztorc obsadzić, jak 
za Bartosza Głowackiego.
Nie wiadomo, ile trwałyby te rady, gdyby ktoś ze 
starszych łajaniem nie przerwał gadaniny, toć go- 
dzina, dwie, a upał będzie taki, że pot człowiekowi 
oczy zaleje. Ruszono do roboty i teraz sam Latoś 
stanął pierwszy.
Wkrótce kosiarze rozsypali się po łące, już nie szli 
tak zwartą grupą jak rano. Cocaz więcej ich też ko- 
siło już w samej bieliźnie: w kalesonach przewiąza- 
nych pod łydką troczkami i puszczonej na Wierzch,
zgrzebnej koszuli. W tym jednakowym ubiorze wy- 
glądali jak umundurowane wojsko.
Coraz dalej i dalej za nimi pozostawały pierwsze 
pokosy; po plecach, udach, ramionach — spływał 
pot, z twarzy ocierano go podołkiem koszuli albo 
i nie ocierano wcale, pozwalając łaskotliwym stru- 
myczkom spływać na brodę i skapywać na ziemię.
Na wzgórzach pomiędzy żytami pojawiła się pstra 
grupka kobiet i dzieciaków — z grabiami, z widła- 
mi... Wkrótce w innej stronie, zza kalinowych za- 
rośli wyszła następna hurma, za nią jeszcze dalsze. 
Kosiarze jednak nie przerywali roboty, kobiety więc, 
złożywszy chustki i zawiniątka z obiadem w cieniu, 
jęły rozbijać pokosy, łąka wkrótce rozbrzmiała śpie- 
wem:
Z tamtej strony młyna 
Rosła jarzębina, 
Spodobała mi się 
Młynarza dziewczyna...
Zanim jedna grupa skończyła powtarzanie ostat- 
nich słów, inna podejmowała następną zwrotkę, jak- 
by dla przekomarzania się:
Nie tak ta dziewczyna 
Jak jej czarne oczy, 
Gdy ja ich nie widzą, 
Nie mogę spać w nocy...
— Przy tym śpiewaniu trawa pod kosą jakby mię- 
ksza — zażartował któryś z kosiarzy.
Odpowiedział mu śmiech.
Tymczasem kobietom robota paliła się w rękach, 
siano z pokosów jakby rozpierzchło się równą war- 
stwą po łące. Ostre słońce wysuszy je w mig.
Śpiew nie ustawał:
Przewieź mnie, przewieź mnie
Przewoźniku młody,
A ja ci zapłacę
Z tamtej strony wody...
Ale wkrótce śpiewanie ustało. Pracowano milcz- 
kiem, jakby w cichej zaciekłości, przez parę godzin. 
Tylko ktoś tam kogoś przynaglił, żeby mu spod kosy 
uciekał, tylko zadzwoniła osełka. Upał się wzmagał, 
a łąki pozostał jeszcze szmat, toteż i nie folgowano 
sobie. Aż wreszcie Latoś dał sygnał do przerwy.
—  Obiad robimy, chłopy! — krzyknął na kosiarzy.
Skończył właśnie swój pokos w miejscu, gdzie łą- 
ka minąwszy zarośnięte olchami miejsce, bezpośred- 
nio dochodziła do marnej, płytkiej rzeczułki Ruda- 
wy.
—  Obiad!... Obiad!... —- krzyknięto w stronę pra- 
cujących kobiet.
Zaczęły składać grabie i ławą ruszyły do cienia, 
gdzie pozostawiono zawiniątka z jadłem. Kosiarze 
kończyli zaczęte pokosy. Ci, którzy doszli już do 
rzeczki, wygalali jeszcze kępki trawy pomiędzy ol- 
szami. I tak aż do chwili, kiedy ostatni maruder nie 
skończył, aby mu nie było markotno, że go samego 
pozostawiono. Wtedy jeszcze trzeba było kosę po- 
ostrzyć, aby diabłu, co się z kosiarza zwykle śmie- 
je, że już go siły opuściły, pokazać, że nie ma ra- 
cji — wtedy dopiero był prawdziwy koniec pracy.
Pod krzakiem łoziny, w cieniu — jedni od razu 
brali się do jedzenia, inni czekali, aż zmęczenie nieco 
minie, bo w takim stanie to i najlepsza strawa nie 
smakuje.
Wiktor spojrzał na Reginkę, wyróżniała się pośród 
kobiet smukłością, jeszcze nie tak dawno było to 
dziecko, a tu już tylko patrzeć, jak panna się zrobi.
?— Cóżeś to stanęła na słońcu, idź w cień! — ma- 
chnął ręką w stronę łozin, gdzie chłopi sadowili się 
na obiad. — Co tam przyniosłaś?
—  Kluski z serem i zsiadłe mleko — odpowiedzia- 
ła dziewczyna.
—  I to wszystko?
—  Wszystko, co mama dali.
—  A to i nie ma się do czego kwapić. 
Odwrócił się i poszedł do Rudawy, gdzie już paru
pluskało się, obmywając twarz i spotniałe plecy. Wo- 
da była lodowata, dawała niespodziewaną ulgę. 
Chwiały się w niej zielone warkocze moczarki, cza- 
sem przy torfiastym dnie mignęła ryba.
Wiktor wciąż i wciąż nabierał wody w dłonie 
i chlustał sobie na głowę i kark z niesłabnącą przy- 
jemnością. Znienacka naszła go myśl, że może to 
właśnie jest szczęście? Że może więcej od życia nie 
ma co wymagać? Budzić się rano, iść, nawet dygo- 
cąc od porannego chłodu, a potem do upadłego kosić 
pachnącą łąkę... I ta chwila w chłodzie rzeki zmy- 
wającej wszelki znój i zmęczenie.
Chłonął łapczywie chłód wody, jakby mu ją kto 
miał zaraz zabrać, jak dobro zakazane, aż do zapa- 
miętania. I z tej radości nagle zrobiło mu się smut- 
no, bo oto wyobraził sobie, że za sto lat ta sama 
rzeka będzie płynęła w takie samo słoneczne połud- 
nie, mimo że jego już nie będzie, nie będzie nawet 
Reginki, która kiedyś też umrze ze starości... Coś 
ścisnęło go w piersi. W moment później uświadomił 
sobie, że i widok tych podwodnych zielonych warko- 
czy, i rzeka, i ta radość z prostego obmywania się 
w czystym chłodzie byłaby niemożliwa, gdyby 
wszystko mogło trwać zawsze, bo piękne jest to do- 
piero wtedy, kiedy trwa tylko przez mgnienie...
Mała chmurka przykryła słońce, zadrżał z zimna. 
Tamta radość i tamte myśli, co mu przed chwilą
przyszły do głowy, były teraz daleką przeszłością. 
I rzecz dziwna, poczuł się zbratany ze wszystkimi 
dziś żyjącymi ludźmi prostym faktem, że żyją w tym 
samym co on czasie, że niemal jednocześnie z nim 
pójdą w niepamięć...
— Hej, Wiktor! — krzyknął na niego Walery — 
nie dość tego mycia? Sroka cię złapie, jak się bę- 
dziesz za bardzo błyszczał z czystości.
Roześmieli się obydwaj, ruszyli pod łozinę do 
obiadujących; chociaż ręce i ramiona drętwiały ze 
zmęczenia, było im dobrze. Oto obiad, choć mizerny, 
ale przecież coś przyjemnego, potem spanie w cieniu, 
ze słomianym kapeluszem zsuniętym na twarz, we- 
wnątrz posmak swojskiego potu, przez słomkę prze- 
bija światło, rozsypując się w kolorowe cekiny i za 
chwilę człowiek miękko zapadnie w głęboki, łagodny 
sen.
Do tej nieświadomości boleśnie i twardo zacznie 
się przebijać ujadanie młotka i cichy pojęk klepanej 
kosy. To najstarsi kosiarze, co ranka nie dośpią, co 
i w obiad chcieliby Panu Bogu parę minut zza pa- 
zuchy wyrwać,  już klepią kosy.  Trzeba wstawać...
A potem znów koszenie, aż do zupełnego odrętwie- 
nia ramion, do pierwszej rosy, której chłód będzie 
łapał za stopy, do zmierzchu, aż nad łąką wstaną 
opary na jutrzejszy pogodny dzień. W zbożach, na 
pagórkach odezwą się derkacze, a kobiety, które do- 
pędzą już kosiarzy, zaczną naglić na powrót do do- 
mu,  do  obrządku,   do  pozostawionych   dzieci...
ROZDZIAŁ XXIV
Od jakiegoś czasu Krysoczka zaczęła- źle sypiać, 
przewracała się na posłaniu z boku na bok, stękając 
i wzdychając boleśnie. Rozbierała się z odzienia, bo
jej czegoś było duszno, pieściła i gładziła swoje cia- 
ło, powtarzając sobie to wszystko, co jej mówił ma- 
larz. Od czasów zdarzenia w konfesjonale, durna, co 
noc czekała na niego. 
Czekała i dzisiaj.
Kiedyś, parę dni temu, zaszła do kościoła i aż łzy 
stanęły jej w oczach. Oto rozpoznała siebie, jak 
w cieniu dziwnie pięknego krzewu leży na zielonym 
mchu nagusieńka, a nad nią on, tylko w jakiejś dziw- 
nej zbroi niby rycerz, ale z obnażonymi udami i w 
sandałach... Malarz objaśnił, co to wszystko miało 
oznaczać, ale ona niczego, niczegusieńko nie zrozu- 
miała, w głowie jak gwóźdź tkwiła jej jedyna myśl, 
jak strasznie ludzie się z niej będą śmiać, kiedy ją 
zobaczą tutaj tak namalowaną!
Potem z płaczem zaczęła błagać, aby Boga nie 
gniewał takim obrazem i przynajmniej jej nagość 
jakoś zakrył, bo ona gotowa zapaść się pod posadzkę 
kościelną.
I malarz ustąpił, domalował jej powłóczystą sza- 
tę, długą i bogatą, ale tak przejrzystą, że prześwie- 
cające ciało było jeszcze bardziej nagie, bo niby 
wstydliwie okryte, a jednak każdego kształtu, każ- 
dego szczegółu można się było domyślić.
— Spójrz — mówił malarz — jesteś teraz tak po- 
wabna, że grzechem byłoby dodawanie lub ujmowa- 
nie czegokolwiek. Za kilka lat postarzejesz się, two- 
je piersi opadną, zrobią się żylaste, schudniesz lub 
roztyjesz się, wreszcie kiedyś umrzesz... A tutaj po- 
zostaniesz wiecznie tak piekielnie piękna, że każdy, 
kto spojrzy, będzie cię pożądał, jak pożądano kiedyś 
Marii Magdaleny. Pokolenia mężczyzn będą wzdy- 
chały do twojej urody, choć twoje ciało już dawno 
obróci się w proch. Cóż ci tam chwila drwiny? To, 
co pozostanie tutaj, jest tak nieodparcie pociągające, 
że ludziom śmiech będzie zamierał na  ustach.
Dziewczyna ryzykując wstyd już więcej nie na- 
legała o ubiór. Ze łzami w oczach przytuliła się do 
niego.
Malarz zaczął wycierać jej łzy pachnącą chustecz- 
ką, którą wydobył spod fartucha. Poczuła na policz- 
ku jego gorące usta i drapanie brody. Potem nawet 
chciała się bronić, ale dlaczegoś nie mogła, nagła fa- 
la gorąca, gdzieś spod brzucha, posyła jej aż do 
piersi, pod gardło.
Jego ręce czule błądziły po jej ciele, powodując 
omdlewającą słabość w nogach i nie wiadomo, co 
by się stało, gdyby nagle nie dźgnęła ją świado- 
mość, że to przecież dom Boży, jak mawiał ksiądz 
Kiryk.
Wyrwała się więc znów ze łzami w oczach.
Malarz nie biegł za nią, patrzył, jak kieruje się 
ku drzwiom, potem uśmiechnął się widząc, jak wra- 
ca. Wziął ją za rękę i zaprowadził na rusztowanie, 
kazał jej usiąść i patrzeć. Sam zabrał się spokojnie 
do pracy.
Zaczął mówić niby to do niej, ale jakby również 
i do siebie. Opowiadał o tym, jak twarde skały na 
deszczu, na wietrze kruszeją, jak pomiędzy drobiny 
kamienia pada nasionko trawy, kiełkuje, potem wy- 
rasta łąka... Mówił o pięknie zielonego źdźbła, o uro- 
dzie łani przebiegającej łąkę, o zieleni pól wiosną, 
że to wszystko nazywa się smakiem, likworem, uro- 
dą — czy jak tam kto chce — prawdziwego życia. 
Że życie, tak przecież krótkie, przeżyć trzeba bez lę- 
ku, z podniesioną głową, swobodnie i pięknie. No, 
piękno, to samo w sobie puste określenie, dla każde- 
go znaczy co innego. Dla niego był to jakiś tam je- 
go czysty rachunek. Dzisiaj, w tej chwili nawet — 
mówił ?—? złoży pędzle i może, jeśli będzie trzeba, iść 
na tamtą stronę...
— Na jaką „tamtą stronę"? — zapytała.
—  Na tamten świat — powiedział pogodnie. — 
Umierać, moja droga, to jest znaleźć się w miejscu, 
gdzie zamyka się rachunek...
—  Ale każdy, nawet bardzo stary, uważa, że po- 
winien jeszcze żyć, że ma jeszcze tyle do zrobienia?
—  To są skąpcy, dostali dużo, a żal im wydać gro- 
sza, wiecznie oszczędzali, aż przegapili czas, kiedy 
już trzeba było zacząć wydawać... Ja do nich nie na- 
leżę, wydałem już co do grosza, dlatego mój rachu- 
nek jest na bieżąco — żadnych długów, żadnych 
„później", wszystko już było.
To właśnie po to, tłumaczył dziewczynie, żeby na- 
uczyć ludzi, ile z życia można czerpać i wydawać, 
on maluje. Maluje i prawdę, że wszystko zamieni 
się w proch i wniwecz. Ale także i to, że zanim się 
to stanie, są całe godziny i dni, które mogą tę mar- 
ność człowiekowi wynagrodzić. A nawet, być może, 
znajdzie się kiedyś taki mądry, który całe swoje ży- 
cie uczyni takim, jak nasze najszczęśliwsze minuty.
—  Ten obraz — wskazał na zamalowaną ścianę — 
będzie przedstawiał całe nasze życie wraz z jego złu- 
dami. Tu, w górze — pokazał ręką na szczyt kryp- 
ty — będzie raj...
—  O, Boże, wreszcie będę mogła zobaczyć, jak 
wygląda w raju!
—  W raju, jak w raju — powiedział malarz — 
ludzie nie grzeszą, więc specjalnie ciekawie tam być 
nie może, ot, dobrze utrzymany ogród i to wszystko. 
Widziałem coś takiego we Francji w Vaux-le-Vi- 
comte... Tu niżej będzie nasza Ziemia, najpiękniejsza 
część malowidła, tutaj będziemy my, razem z tym 
wszystkim, czego się boimy. A boimy się rodziców, 
sąsiadów, jak wy tu, na wsi, księdza, kościoła, pań- 
stwa, Boga... Wiesz, że ludzie zawsze się czegoś bali? 
Dawno, na przykład, z dnia na dzień spodziewano 
się końca świata. Potem bano się głodu, moru, ognia,
wojny. Dzisiaj już wiadomo, że i kryzysu też trzeba 
się bać... A człowiek, żeby żyć pełną piersią, musi się 
wyzbyć lęku, musi być wolny. Kiedy przyjdzie pora 
wolności?
I wówczas malarz przystąpił do wyjaśniania, że 
wolność to skarb, który każdy człowiek nosi w so- 
bie, i w życiu będzie jej miał dokładnie tyle, ile 
z siebie potrafi wydobyć. Po prostu trzeba znaleźć 
w sobie ukryte drzwi i otworzyć je, jeśli ktoś tego 
nie potrafi, życie minie mu w niewoli u innych lu- 
dzi...
Do wyjaśnienia bliższych wskazówek, jak takie 
drzwi w sobie otworzyć, nie doszło, bo do kościoła 
wszedł ksiądz. Chrząknął parę razy, stuknął groźnie 
laską o posadzkę i dziewczyna cicho jak kotka spły- 
nęła z rusztowania, przyklękła pobożnie na środku 
kościoła zwróciwszy twarz w stronę ołtarza, po czym 
czmychnęła.
Ksiądz wysysając głośno zęby lustrował postęp 
robót. Malarz pracował w milczeniu.
—  Niepotrzebnie Maria Magdalena do Modryń- 
cówny podobna, nie ma ona najlepszej opinii we wsi.
—  Jak wiadomo z „Żywotów świętych"...
—  Wiem, wiem! Nie będziesz mnie uczył. Mogłeś 
przynajmniej brzydszą namalować.
—  Brzydka nie mogłaby być jawnogrzesznicą.
—  No i nie powinna być do nikogo podobna.
—  Z modela malowana, jak by mogła być niepo- 
dobna? Mam jej wąsy domalować!?...
—  Broń cię Boże!
Ksiądz cmoknął jeszcze parę razy i wyszedł z ko- 
ścioła.
Malarz pracował chwilę w milczeniu, aż nagle, ku 
zgorszeniu świętych pańskich na kościelnych obra- 
zach, huknął niepohamowanie dudniącym basem:
Ksiądz po pokoju...
ksiądz po pokoju
Gonił Magdę to trepkach!
Aż ją dogonił...
Aż ją dogonił
W stodole na snopkach...
A tego były...
A tego były
Nieprzyjemne skutki,
Bo się narodził...
Bo się narodził
Serafin malutki! 
Zamilkł bojąc się, że Kiryk może wrócić, jak to 
już nieraz czynił, chcąc go zajść na bezczynności, bo 
wszystkie kontemplacje malarza proboszcz nazywał 
bezczynnością i nygusostwem.
Od tej rozmowy z malarzem Krysoczka chodziła 
jak we śnie. Faktem bj^ło, że ona sama jeszcze wcze- 
śniej czuła, jak w jej wnętrzu coś się wydziera i aż 
łka do tej wolności.
Ciągle czuła na sobie delikatne dotknięcia jego dło- 
ni i aż w głowie się jej mąciło z tęsknoty do tych 
dotknięć. Przypominała sobie, że dotychczas to ją 
tylko szarpano, a najczęściej obalano. Nie, nie miała 
do niego z tego powodu pretensji, ale czuła, że jest 
życie, które można porównać tylko z szerokim lotem 
ptaka, i że takie życie jest w niej samej. Czuła to 
już dawniej, malarz nie powiedział jej niczego no- 
wego...
Nocą, leżąc samotnie w pościeli rozpalona jak wę- 
giel, zaczynała cichutko nucić jakąś melodię, która 
trwała w niej. Kiedyś to nucenie przerwało deli- 
katne pukanie do okna, zerwała się cała w ogniu, 
wyczuwała z daleka każdym zjeżonym włoskiem nad- 
chodzącą rozkosz. Czuła ją nawet w stopach, pod 
skórą podeszwy...
ROZDZIAŁ XXV
Poza stodołami paru gospodarzy, przez pola, ciąg- 
nęła się debra, która przy Kukiełkowych pobudyn- 
kach podchodziła najbliżej, okrążając stodoły, jak 
rzeka okrąża skałę. Może i tędy płynęła kiedyś woda, 
bo dawniej w ogóle było więcej wód; jeszcze teraz 
czasem, w roztopy, walił dołem potok szeroki na trzy 
kroki, podmywał ściany parowu i rwał gliniany 
brzeg, dopiero gdy natrafił na próg usypany z ka- 
mieni, folgował, obracał nimi, aż hurkotało jak 
w żarnach.
Brzegi jaru porastała kępami brzezina albo krzy- 
wa sosna pachnąca żywiczną zielenią, lecz najczę- 
ściej panoszył się tu berberys, derenie, tamaryszek 
i wszelkie inne pospólstwo, zszyte chytrze czepliwą 
jeżyną i dzikimi malinami. Poza ścieżką chyba tylko 
kot polujący na dzierzby mógł się tędy prześliznąć.
Tu było teraz od tygodnia miejsce spotkań Helki 
i Szczepana, nie chcieli się pokazywać przy domu. 
W miejscu tym bywali nawet nie umawiani. Dzisiaj 
Hela jednakże czekała na darmo, posiedziała trochę, 
posłuchała świerszczy jazgocących w chruście — pa- 
rę razy coś szurnęło, jakby ktoś szedł, serce w niej 
podskoczyło wtedy, ale to tylko jeż żerował — wsta- 
ła i wróciła do domu.
W chałupie, nawet przy słabym świetle lampy, 
ojciec poznał po zaczerwienionych oczach, że płakała, 
zaczął ją uspokajać.
— Dajcie spokój, ojciec... — Chlipnęła i uciekła do 
komory, gdzie miała swoje posłanie.
Młynarczyk już od dawna czuł, że wszystko to nie 
może doprowadzić do niczego dobrego. Próbował jej 
perswadować, ale czy taka posłucha? Oto bywało, 
mówi do niej serdecznie, po ojcowsku — ona siedzi 
cicho, zdaje się, że tylko patrzeć, jak przyzna rację,
rzuci się ojcu rękę całować, ża już wszystko będzie 
dobrze. Tymczasem nic, odwraca się wzdychając tyl- 
ko. Teraz, widząc nie wiadomo który już raz łzy 
w jej oczach, postanowił rozmówić się ze Szczepa- 
nem, a może jeszcze lepiej ze starym Kukiełką, wóz 
albo przewóz!
Zapadał zmierzch, dął silny zachodni wiatr, na 
deszcz. Szczepan prędzej uwinął się z obrządkiem, 
jeszcze tylko zajrzał do stajni, czy Witek podsypał 
koniom sieczki, przeciągnął dłonią po dnie żłobu wy- 
ślizganym jak lustro i klepnąwszy Siwą po zadzie, 
wyszedł. W izbie matka zapalała lampę.
Zaniepokoiła go nieobecność ojca, pomyślał, że mo- 
że obserwuje go gdzieś zaczajony.
Chłopak szykował się do wyjścia, za paskiem pod 
koszulą miał zatknięty rewolwer, nawet nie z żadnej 
konieczności, raczej z głupiej fantazji. Był jednak 
boso, musiał wziąć jeszcze buty, stojące w sieniach 
za drzwiami. Ale butów tam nie było. Zmiarkował, 
że to może być robota ojca.
Wrócił do izby, ojciec leżał na ławie, gdzie poście- 
lił sobie swój długi, furmański kożuch. Flegmatycz- 
nie, bez pośpiechu wymyślał matce.
—  A!... Jest nasz jedyny i pierworodny — lubił 
w wyjątkowych chwilach delektować się niezwyk- 
łymi słowami, które czerpał z książki do nabożeń- 
stwa — a gdzie to przez cały dzień przepadałeś?
—  Zapola wysprzątałem.
—  Czyje? Bo nasze, widzę, rozbabrane tylko. Co 
to znaczy, żeby chłop jak niedźwiedź trzeci dzień ro- 
bił robotę, co ją można za pół dnia machnąć?
—  To niech sobie ojciec sam wyrzuca, jak mu się 
moja robota nie podoba!
—  Co? — krzyknął rodzic spuszczając nogi z ła- 
wy — to ja tyram od rana do nocy, a mój pan hra- 
bia będzie sobie lelum-polelum! Ty psi synu!!!...
?i n r*
—  Nie jestem suką! — warknęła matka — zamk- 
nąłbyś gębę i nie gadał, boś lepszy nie był, jak- 
żeś miał jego lata.
—  Jeszcze go bronisz, stara locho?...
Nie dokończył, bo matka, dotknięta do żywego, 
złapała miotłę i przyłożyła po łbie staremu. Skoczył 
na równe nogi, wyrwał miotłę, obrócił drugą stroną 
i zaczął okładać babę...
—  Ratuj, synu! — krzyknęła chroniąc się między 
kociołki i szafliki.
Ale niewiele to pomogło, bo się zaraz potknęła 
i chlapnęła na czworaki, wystawiając, jak tarczę, 
część ciała jakby z natury do bicia przeznaczoną. 
Szczepan rozglądał się za czymś do ręki, zobaczył 
leżące pod kominem polano, walnął ojca w najczul- 
sze miejsce, po krzyżach. Stary ryknął z bólu, wy- 
rwał z cebrzyka dębową kopyść i tak zamalował 
Szczepana przez łeb, że ten od razu krwią się zalał, 
dziw, że go nie zamroczyło, tylko błyszczące muszki 
przed oczyma zaczęły mu skakać. Złapał Szczepan 
drugie polano spod kuchni i cisnął z całej siły, 
mierząc w głowę. Nie trafił, furknęło staremu koło 
ucha i wpadło w okno, szkło poleciało aż na pod- 
wórko.
Szkoda rozwścieczyła starego jeszcze bardziej. 
Przeciął drogę odwrotu i matce wygrzebującej się 
spośród garnków, i już skradającemu się do drzwi 
synowi.
—  Zabiję, wyrodny...
Jednakże nie danym mu było spełnienie obietnicy, 
sam był bliżej śmierci niż syn, ten bowiem w despe- 
racji wyszarpnął zza paska nagan i w pośpiechu dla 
postrachu strzelił. W izbie strzał łupnął, jakby sied- 
miolitrowy żeleźniak rozbił i wszystko zamarło.
Właśnie wtedy odezwały się kroki w sieni, ktoś 
zapukał do drzwi. Nie odpowiedzieli na to pukanie,
chociaż znamionowało ono kogoś obcego, być może, 
nietutejszego, mało kto w Tuliczanach, wchodząc do 
sąsiada — pukał.
Pukanie odezwało się znowu, a kiedy i tym razem 
nikt nie odpowiedział, drzwi się otworzyły i w świe- 
tle filującej lampki, bo wiatr ciągnął od wybitego 
okna, dostrzegli ojca Helki.
—  Niech będzie pochwalony... —- powiedział przy- 
były.
I to, że zapukał, i to, że zaczynał od słowa Bożego, 
zapowiadało coś niezwykłego. Być może kiedy in- 
dziej zwrócono by od razu na to uwagę, teraz pa- 
trzono na niego, jak na człowieka przychodzącego 
z tamtego świata.
—  Coście  chcieli,  Młynarczyk?  —  zapytał stary. 
Gość przestąpił z nogi na nogę, potem bez zapro- 
szenia usiadł na ławie, na rozesłanym kożuchu.
—  Nie zapraszacie siadać? — zapytał niepewnie.
—  Już przecież siedzicie, o co chodzi?
—  Może byśmy porozmawiali?
—  O czym? — Kukiełka tracił cierpliwość.
—  Chciałem się z wami rozmówić...
—  No mówcie, mówcie.
—? Kiedy widzę, rodzina jakoś nie w nastroju.
—  Moja rodzina zawsze nie w nastroju, jakbyśmy 
chcieli czekać, to może i sądnego dnia byśmy do- 
czekali.
—  Tak, to prawda.
—? Ale chyba nie w tej sprawie sąsiad przyszedł 
do mnie?
Kukiełka nie miał zamiaru wysłuchiwać gadaniny 
okrężnie zmierzającego do celu Młynarczyka. Chciał 
od razu wiedzieć w czym rzecz.
—  Przyszliście tu pewnie w sprawie Helki?
—  Oni, panie sąsiedzie, oni — przybyły panował 
nad sobą resztkami sił — muszą się pobrać, bo...
—  Bo co? — Kukiełka podszedł do gościa stając 
niemal nos w nos.
—  Bo ona tego nie przeżyje.
—  No to sprawimy jej piękny pogrzeb.
—  Dziewczyna głupia, kocha go ślepą, straszną 
miłością. Pewnie, że wołałbym dla niej kogoś mą- 
drzejszego, bo ten wasz syn...
—  Głupi? Nie przeczę. Do żeniaczki w sam raz, 
też nie przeczę, ale nie dla niej. Powiem krótko, pa- 
nie sąsiedzie, ożenię go, ożenię i to niedługo!... Ale 
nie z waszą Helką. A teraz do widzenia!
—  Będziesz jeszcze żałował, oj, będziesz tego ciężko 
żałował...
—  Won mi z chałupy, bo dam przez łeb! — pod- 
sunął sąsiadowi pod nos kopyść, którą cały czas trzy- 
mał w ręku.
—? Nie wymachuj mi przed nosem, ty...
Trzeba powiedzieć prawdę, Młynarczyk szedł tu- 
taj z gałązką oliwną w ręku, dotychczas puszczał 
mimo uszu nawet słowa, które kiedy indziej mogły- 
by doprowadzić do starcia, jednakże widząc nie- 
ustępliwość sąsiada i jego obelżywe lekceważenie, 
nie wytrzymał. Wyrwał mu kopyść z ręki, odrzucił, 
zebrał za koszulę, z rozmachem puścił między sa- 
gany i wyszedł nie czekając, aż się sąsiad pozbiera.
Skutek był ten, że cały dyskurs przeniósł się na 
podwórko, a nikt gęby nie oszczędzał — wkrótce 
cała wieś wiedziała o najtajniejszych sprawach obu 
rodzin.
Późnym wieczorem, kiedy stary Kukiełka ochło- 
nął już trochę po kłótni, zaczął łazić z kąta w kąt, 
coś niby sprzątał, czegoś doglądał, zżymał się na 
chłopaka, co już zdążył wyprysnąć z domu, wreszcie 
polazł po coś do stodoły.
Otwierając wrota siłował się z nimi przez chwilę, 
wiatr je napierał i musiał pociągnąć twardo, jakby
trzeba było przemóc kogoś trzymającego z tamtej 
strony. Otworzył na tyle, żeby wejść, i drzwi strze- 
liły za nim, ledwie mu pięt nie przytrzasnęły. 
W ciemności rogu koło sieczkarni bielała jakaś po- 
stać. W pierwszym popłochu pomyślał, a nuż to 
duch jaki?
—  Zgiń, przepadnij, maro! TfyL. — wymamrotał. 
Postać jakby wrosła w klepisko, stała dalej niczym
posąg. Rozpoznał Helkę.
—  Szczepana nie ma w domu? — zapytała po- 
kornie.
—  Nie ma, do swojej narzeczonej pojechał, do 
swojej niebogi... Teraz on w Białodrogach dzień 
w dzień... A ty tu czego szukasz?
—  Kiedyś wieczoru nie było, żeby do mnie nie 
przyszedł...
—  To było kiedyś. Po coś tu przylazła, jak zmora 
jaka?
—  Mojej zemsty się bójcie! Zabiję się.
—  Jednej głupiej na świecie będzie mniej, a i oj- 
cu, matce ulżysz, gęby do karmienia ubędzie.
Dziewczyna nie słuchała, wypadła ze stodoły z gło- 
śnym szlochem. Stary wyszedł na podwórko, nagle 
nadleciał od drogi wiatr i nie wiadomo skąd zebra- 
nym śmieciem rzucił mu w twarz.
—  Tfu! — splunął — czort człowiekowi się przy- 
mila.
Poszedł pod chałupę, przez wybitą szybę widział 
wnętrze oświetlonej izby i snującą się tam starą, 
siadł na wywróconym pod ścianą szafliku, skręcił 
sobie papierosa. Bies wie, co ta dziewczyna może 
zrobić?
Bez większego kramarzenia postanowił przyśpie- 
szyć ożenek syna z Modryńcówną, choćby nawet miał 
przy tym jaką stratę ponieść. Wstał, wrzucił niedo- 
pałek  do  stojącego  wiadra  z  pomyjami.  Zasyczało
krótko. Sprawdził jeszcze, Czy koniom nie trza by 
dorzucić obroku. Wracając zobaczył u Młynarczyków 
w oknie nikłe światło lampy. Bieda aż piszczy, ale 
nafty nie żałują, wieczór w wieczór w oknie światło.
Nadciągała chyba burza, od czasu do czasu już 
leciały krople deszczu. Na siwym niebie widział 
szamoczące się, oszalałe korony drzew.
W izbie położył się na stołku, patrzył, jak baba 
krząta się koło płyty, spod której wiatr wyszarpywał 
ogień. Kto też pali ogień przed burzą, co za gospo- 
dyni? Tliła się skręcona lampa.
—  Zgaś światło, możemy siedzieć po ciemku. 
Zdmuchnęła   lampę,   zaległy   ciemności,   a   wraz
z nimi zapadło głuche milczenie, przerywane trza- 
skaniem ognia i hukiem wiatru na dworze.
—  Przytkaj szyberek, toż węgle ci wydrze z ko- 
mina — burknął.
I była to ich cała dzisiejsza rozmowa, chociaż tego 
wieczora długo i zaciekle myśleli o jednym i tym 
samym... Ludzie, których nienawiść do siebie ska- 
mieniała w ciągu lat małżeństwa w ciężki, palący 
głaz i skuwała ich razem mocniej niż majątek sta- 
nowiący treść i sens ich życia, spętanego codzienną 
dreptaniną na podwórku, w polu... Zemsta pochła- 
niała ich życie, ich myśli i siły — zemsta jednego 
nad drugim. Jedyna jaśniejsza myśl, to tylko złudne 
poczucie, że są bogatsi od innych, a więc i lepsi. Bez 
skrępowania okazywali pogardę tym gorszym.
U Młynarczyków, których oświetlone okno tak 
zirytowało Kukiełkę, płonęła lampa tylko dlatego, 
że pieczono chleb. Kobieta zanurzyła ręce w dzieży, 
odrywała, jak od żywego ciała, ogromny kęs pośród 
poklepywań i pomlaskiwań wylatujących spomiędzy 
dłoni i ciężkiego jak żelazo bochna — kształtowała 
ciasto na obraz i podobieństwo chleba. Inne bochen- 
ki, odebrawszy już należną im porcję pieszczot i po-
klepywań, siedziały na ławie przykrytej lnianym 
ręcznikiem. Wyjęła z pieca ostatnie dwa podpłomyki 
i dołożyła je do leżących na stole, już przestygnię- 
tych.
—  Chodźcie, dzieci, kolacja — powiedziała — wo- 
łajcie ojca.
I w tym czasie, jakby specjalnie czekając tego mo- 
mentu, przygasła lampa zaskwierczała i pozostał je- 
dynie czerwony węgielek knota.
—  Koniec nafty — powiedziała poważnie mała 
Emilka patrząc na matkę.
—  Przynieś latarkę z sieni, może tam coś jeszcze 
jest — poleciła matka.
Ale w latarce też nie było nafty. Izba więc po- 
grążyła się w ciemności, tylko z pieca bił czerwo- 
nawy poblask i obezwładniające ciepło czadu z wy- 
garniętych węgli. Siadano do stołu w milczeniu, 
Emilka przekomarzała się cicho z młodszym od, sie- 
bie Grześkiem:
—  A ja mam więcej, więcej... — mówiła umoru- 
sana, z ustami pełnymi jedzenia. — Więcej... Tyś 
już zjadł i teraz będziesz głodował... No, odsuń się, 
nie dam ci przecież swojego! Tato cały ranek tylko 
buru-buru-buru w tych żarnach, aż pot z niego ście- 
kał...
—  Siadaj, ojciec •— powiedziała kobieta — jest 
chleb, trzeba go jeść.
Rozłamała świeży podpłomyk, uniosła się z niego 
w świetle idącym od pieca czerwona para i zatyka- 
jący, łakomy zapach gorącego miąższu. Sięgnęła po 
stojący na węglach garnek i wylała do stojącej na 
stole donicy barszcz. Rozłożyła łyżki.
—  Nie będę jadła, zabierze mamuś moją łyżkę — 
powiedziała Helka.
Wstała od stołu i z westchnieniem podeszła do wi- 
szącej na ścianie odzieży, przysłoniętej cienką, lnianą
płachtą. Po omacku szukała swoich rzeczy, pakowa- 
ła je starannie, sztuka po sztuce, kształtując nie- 
wielki węzełek.
—  Gdzie idziesz, Hela? — zapytała zaciekawiona 
Emilka.
—  W świat, Emilko — odpowiedziała poważnie 
jak dorosłemu.
—  Żle ci tutaj z nami, z ojcem, matką i małym 
Grześkiem?
—  Nie, nie źle, ale nie mogę z wami być, kiedyś 
wszystko zrozumiesz.
—  Emilka! Dostałaś placek, to cicho siedź 
i jedz! — skarciła ją matka.
Ojciec stał nieruchomo pośrodku izby, jakby za- 
patrzony w pełgające po ścianach czerwone plamy. 
Czasem ta krwawa poświata oświetliła twarz na 
którymś z obrazów wiszących pod powałą, a czasem 
tylko namalowany tam szczegół, krzew dziwny, nie- 
swojski, przez swą obcość jakiś świętszy.
—  Ma się na deszcz, przeczekaj go w domu — 
powiedział do córki.
—  Już się wszystko rozeszło, nawet wiatr przy- 
cicha — szepnęła w odpowiedzi.
—  Dziecko moje, Helenko... — zaczęła matka.
—  Tylko bez lamentów, mamuś... Pójdę nocą, tak 
będzie lepiej. Zapomnijcie mnie.
—  Odprowadzę cię, psy po wsi człowiekowi do 
nóg się pchają — rzekł ojciec sięgając po serdak.
—  Nie, zostańcie! — ostro zaprotestowała dziew- 
czyna, ostatkiem sił powstrzymując łzy.
Kłapnęły drewniane drzwi, przeleciało pod ścianą 
dudnienie bosych pięt, szybkie, jakby zdyszane — 
i zaraz rozpłynęło się wszystko w ciszy.
Tak poszła w świat Helka, po cichu, po złodziej- 
sku, jakby winna była jakiejś zbrodni. Nie tak, jak 
jeszcze parę  roków  temu   szli  młodzi  do  Ameryki
i Kanady, z pijaństwem, ze śpiewem po dolary. 
O niejednym z nich już słuch zaginął, niektóry tyl- 
ko odezwał się po latach listem. Może i Hela kiedy 
napisze? Może gdzieś tam, w świecie, znajdzie dla 
siebie miejsce?
Przez parę najbliższych dni ojciec wiedziony ja- 
kimś niepokojem chodził po debrze, po Tereszańskim 
Borze, każdą kępę ciarachów w Koźlim Bagnie prze- 
patrzył i z każdym dniem nabierał otuchy: jeśli nie 
znalazł, znaczy że...
Matka kiedyś w kościele poznała na jakiejś babie 
Helczyną białą chustkę, ale baba przysięgała Bogu, 
że kupiła ją na jarmarku w Chełmie.
ROZDZIAŁ XXVI
Wicek Trzy Palce dążył na koński jarmark w Pia- 
skach, spodziewał się niejakiego, bardzo mu teraz 
potrzebnego, przypływu gotówki, cisnęły go potrze- 
by, miał nową kobietę... Przypływu gotówki spodzie- 
wał się z kradzieży — i od Chyłypcia. Ten ostatni 
bowiem zalegał mu już co najmniej za piętnaście 
paszportów. Ze swojego zadania chłopak wywiązy- 
wał się bez zarzutu, niestety odbiorca nie dotrzy- 
mywał umowy. Wicek zamierzał, było nie było, ostro 
przycisnąć go do muru.
Koński jarmark w Piaskach był ostatnim przed 
żniwami poważnym jarmarkiem. Najbliższy taki bę- 
dzie pewnie nie wcześniej jak po Siewnej. Ściągali 
tutaj ludzie spod Puław, Zamościa, Włodawy, Cheł- 
ma i Krasnegostawu. Już dzień, a nawet dwa wcze- 
śniej handlarze koni pędzili po kilka, nieraz kilka- 
naście sztuk...
Za nimi ciągnęli kramarze, sprzedawcy starzyzny, 
szulerzy i wydrwigrosze, zachęcający do gry „para —
nie para" czy „czerwone wygrywa — czarne prze- 
grywa", koniokrady, kieszonkowcy i okradzeni chłopi, 
beznadziejnie poszukujący swoich koni.
Miasteczko całe było zbudowane z białej opoki, 
nawet okazalsze piętrowe kamieniczki i miejscowy 
kościół. Jedynie otaczające rynek, trzymane przez 
pachciarzy budy, były drewniane, sklecone z desek, 
każda z innej parafii.
W rynku prosperowało też parę szynków, zapew- 
ne dla ubijania interesów i przepijania litkupów, 
umówienia faktorów, zwykle miejscowych chałacia- 
rzy, co to w niejednej sprzedaży mogą pomóc lub 
ją udaremnić. „Jak Bóg da kupca, to diabeł fakto- 
ra" — mówiło przysłowie, gdzie jak gdzie, ale tutaj 
sprawdzające się najczęściej.
Pośrodku miasteczka na wielkim placu, nabitym 
bez ładu i składu wozami i końmi, pełnym zgiełku 
i huku, rozmów i krzyków, wołania i grania jakichś 
wędrownych dziadów — mrowił się i przelewał tłum. 
Można tu było spotkać wszystkie stany i wszystkie 
żywioły narodowe tej ziemi. Chłopów spod Puław 
i Krasnegostawu, tych bardziej pewnych siebie, wło- 
dawskich i nadbużańskich Chachłów, dziedzica czy 
rządcę spod Rejowca, w wysokich butach, tużurku, 
cienkiej, czystej bieliźnie. Urzędników z Lublina, 
ubranych w płaszcze niby w jakieś służbowe sutan- 
ny albo też, jakby dla odmiany, w jasne samodzia- 
łowe garnitury, spodnie pumpy, kraciaste skarpety 
mocno opinające łydki. Pejsatych starozakonnych 
w jarmułkach, z niechlujnymi włosami na wytłusz- 
czonych kołnierzach chałatów... I wreszcie całą nie- 
przeliczoną armię żebraków, a co jeden to namolniej- 
szy, co jeden śmielej wystawiający na publiczny wi- 
dok swe kikuty i wiecznie' nie wygojone rany — 
ostatnie dno nędzy i samoponiżenia...
W   tym   wszystkim   rzadko   przeszedł   policjant
sprawdzający tabliczki wozów, częściej smyknął 
szpicel lub złodziej, snuła się zagapiona, przyciąga- 
jąca łakome spojrzenia wiejska piękność, w rozcheł- 
stanej z powodu upału sukience, ogłuszona jazgotem 
ciżby.
Czasem wystrzelał ze zgiełku ostry kwik rozdraż- 
nionego konia, który zdumiony niezwykłością oto- 
czenia, a może rozwścieczony zapachem innego zwie- 
rzęcia, odpędzał je potężnym kopaniem tylnych ko- 
pyt. Przelatywał pojęk piszczałek jak na odpuście, 
skrzeczenie hałaśliwych zabawek naśladujących głos 
kokoszy, a także gęganie i gdakanie prawdziwego, 
powiązanego sznurkami, śmiertelnie umęczonego 
ptactwa.
Targowisko cuchnęło schnącym w słońcu zwierzę- 
cym moczem. Pod butami zalegał grubą warstwą 
pył wymieszany z nawozem, czasem wzleciał wrzask 
nadeptanego niewinnie prosiaka. Przy pompie, 
w skrawkach cienia, w każdym wolnym lub tylko 
luźniejszym miejscu stali wędrowni handlarze, ci, co 
to jeszcze nie dorobili się straganu lub nie mieli się 
go nigdy dorobić. Ot, miał taki naręcze perkalowych 
chustek, na drugiej ręce barchanowe bluzki lub 
krwiste szalinówki, jakieś sznurowadła i korale po- 
przeplatane między palcami... A cały taki „sklep" 
chował późnym popołudniem w dwóch niewielkich 
walizkach, które póki co, leżały otwarte na ziemi, 
służąc jako wystawa pozostałych towarów.
Wicek Trzy Palce jednego takiego handlarza upa- 
trzył sobie za cel, wiedział, że człowiek ten ma skrę- 
powane ręce, zaś rozłożony u stóp towar przykuwa 
go do miejsca. Zamierzał sięgnąć po jego pugilares, 
który, jak zauważył, jest w bocznej kieszeni mary- 
narki...
I byłby niechybnie swego dzieła dokonał, gdyby 
nie zobaczył Chyłypcia, idącego w towarzystwie ru-  I
dego chłopca. Porzucił więc handlarza i ruszył w ich 
kierunku.
Jednakże nie podchodził od razu, szedł jakiś czas 
nie spuszczając ich z oczu raczej siłą nawyku, niż 
wyrozumowanej taktyki, zachowując, jak sądził, 
maksimum bezpieczeństwa.
Idący rozmawiali swobodnie, Chyłyński wyjął 
portfel, dał coś chłopcu, jakby zwitek banknotów, 
który ten niedbale wsunął do kieszeni welwetowej 
marynarki. Okiem fachowca Wicek określił i stan 
portfela swego dłużnika, i grubość zwitka... Oj — 
pomyślał sobie żartem — strzeżonego Pan Bóg 
strzeże, człowiek powinien częściej spoglądać za sie- 
bie.
Ale on sam wcale nie był ostrożniejszy, bo gdyby 
w tej chwili spojrzał do tyłu, jak to zrobić powinien, 
bardzo by się zdziwił... Krok w krok szedł za nim 
Latoś, znany mu już ze spotkania na pewnym strysz- 
ku w Chełmie.
Wiktor przyjechał do Piasek z Walerym i Wład- 
kiem Korycińskim, ten szmat drogi odbyli rowerami, 
które teraz zostawili w jakiejś komórce zamykanej 
na kłódkę. Zmęczeni po długiej podróży, chodzili 
nieco oszołomieni w tej ciżbie ludzi i zwierząt.
Jadąc do Piasek Wiktor nie łudził się, że odnajdzie 
Kozinowe konie, niemniej jakieś przeczucie mówiło 
mu, że warto tutaj zajrzeć, a nuż wpadnie w oko 
coś, co pomoże w poszukiwaniu złodzieja? Ale nawet 
na to nieprzewidziane „nuż" Wiktor też specjalnie 
nie liczył. Ot, najwyżej obejrzy sobie słynny jar- 
mark, który dawno miał ochotę zobaczyć.
Ujrzawszy Wicka wiedział już, że podróż nie po- 
szła na marne. Próżno od tygodni poszukiwał go 
w Chełmie, nawet myślał, że złodziej, który musiał 
być z natury wędrownym ptakiem, zmienił nie tyl-
ko kwaterę, ale i miasto. Spotkanie go tutaj było 
więc szczęśliwym przypadkiem.
—  Zaczekaj, nie podchodź!... — szepnął Walere- 
mu, który od razu chciał zaczepić chłopaka. — Naj- 
pierw zobaczymy, z kim on tu kręci. Władek, byłeś 
ty w tartaku Modryńca? Ten ze szramą na pysku, 
nie jest to czasem motorniczy?
—  Chyłyński, Chacheł? Tak, to ten.
—  Uważajcie, rozchodzą się! Walery, frygaj za 
Rudym... A miej oczy i uszy otwarte. W razie cze- 
go, spotkanie przy komórce z rowerami.
—  Myślisz, że znajdziemy Kozinowe konie? — 
spytał Władek.
—  O, nie za dużo chciałbyś od razu?
Tymczasem Wicek zdecydował, że już może po- 
dejść do Chyłyńskiego, ten zobaczywszy chłopca, 
szybko pożegnał towarzysza i wyciągnął rękę w stro- 
nę złodzieja.
—  Gdyby się rozeszli, idź za Chachłem, ja poroz- 
mawiam z chłopakiem — powiedział Latoś.
Ale Chyłyński z Wickiem nie zamierzali się roz- 
stawać, przeciwnie, ruszyli przez tłum w stronę 
szynku, przy czym Wiktor zobaczył, że Wicek ko- 
rzystając z tłoku, jakoś za bardzo przylgnął do Chy- 
łyńskiego. Nie zastanawiał się jednak nad tym, zo- 
stawił Korycińskiego przy drzwiach, sam poleciał 
dookoła, zobaczyć od tyłu, czy nie ma tam jakiegoś 
innego wyjścia, którym śledzeni opuścić by mogli 
knajpę. Bez trudu poznał, które drzwi prowadzą do 
pomieszczeń restauracyjnych, stały tam puste antał- 
ki po piwie i skrzynki z butelkami. Czekał chwilę, 
nikt nie wyszedł, wrócił więc do Władka.
Czekali najpierw czas jakiś w nadziei, że zaraz 
któryś z ich „podopiecznych" wyjdzie, potem, że już 
powinni wyjść obydwaj, a jeszcze później, że naj- 
pewniej znikli im z oczu bezpowrotnie. Wiktor, wi-
dząc zniecierpliwienie Korycińskiego, wyjął kapciuch 
z tytoniem.
—  Masz, zapal sobie, widzę, że cię coś podpieka 
w zadek. Ostatecznie nic tu nie mamy do roboty, 
postoimy sobie.
Władek powoli skręcał papierosa.
—  Myślisz, że nie drapną nam tylnymi drzwiami?
—  Nie powinni, miejże cierpliwości trochę, nic ci 
nie będzie, jak sobie poczekasz godzinkę, dwie...
—  Godzinkę, dwie? Nogi mi w tyłek wlezą, zresz- 
tą, póki masz machorkę, mogę czekać.
—  No i fajno, powiedz, co tam w radio mówili?
—  Nic.
—  Jak to, nic nie mówią, sama muzyka tylko?
—  I muzyki nie ma.
—  Co? I muzyki też nie mają? Może radio zban- 
krutowało?
—  Nie, zepsuło się. 
Walery pokiwał głową.
—  Chciałbym mieć radio. Czy wiesz, jakiego ktoś 
o twoim radiu „bąka" ułożył? Masz, czytaj — Wiktor 
wyjął z kieszeni papier zapisany niebieskim ołów- 
kiem atramentowym.
Koryciński zaczął sylabizować półgłosem:
Miał Władek chałupą, dwa konie, trzy krowy, 
Ale miał także aparat radiowy. 
Wieczorem do Władka schodzą się sąsiedzi, 
Każdy sobie chętnie przy radiu posiedzi. 
Dobrze radia słuchać, raz śpiewa, raz gada, 
Pogodą na jutro często przepowiada... 
Jedna zaś Marysia ładne oczka miała 
I zawsze najdłużej przy radiu siedziała. 
Wszyscy się rozeszli, ona z Władkiem słucha. 
Dobrze radio kręci ten Władek psiajucha. 
To nastawi Francję, Niemcy, Rzym i Anglią,
Po włosku, francusku wreszcie Portugalią.
I tak trzy kwartały słuchali we dwoje,
A teraz słuchają radia już we troje.
A ten nowy trzeci, dziwny jest choć mały,
Zamiast flaszki z mlekiem, chce radia dzień
cały, 
I co się z nim dzieje, niestworzone rzeczy, 
Po angielsku krzyczy, po francusku beczy. 
Mądrzejszy od wszystkich, zna języków krocie 
Tylko Portugalia ciągle jest w robocie...
Władek wybuchnął śmiechem nie kończąc czyta- 
nia, aż ludzie zaczęli popatrywać na niego ciekawie.
—  To niby ma być o mnie?
—  Nie wiem, może? Daj to Stryjowi, on ci wszyst- 
ko wyjaśni. Myślę, że to jego pisanina.
—  Na to mi wygląda. Słuchaj, Wiktor, coś mi się 
zdaje, że nasze ptaszki wyfrunęły nam już tamtym 
tylnym wyjściem...
—  Nie wyfrunęły, stój spokojnie.
—  Jak wyjdą obydwaj, to idziemy za nimi razem?
—  Wyjdą pojedynczo. Ja idę za chłopakiem, ty za 
motorniczym, spotkanie przy komórce... Dobra, po- 
czekaj tu, wejdę do środka, może oni są tam z kimś 
umówieni?
Wiktor zostawiwszy Korycińskiego wszedł do szyn- 
ku. Ciemne wnętrze cuchnęło kwaśniejącym piwem, 
kapustą i przypaloną słoniną, w oczy gryzł dym ma- 
chorki. Zobaczył Wicka i Chyłyńskiego przy stole 
w kącie, ale udał, że ich nie widzi.
Zamówił sobie bombę piwa i dopiero teraz zaczął 
się rozglądać. Chyłyńskiego już nie było. Czy go 
chłopak ostrzegł, czy to jego widok go wypłoszył? 
Wziął jeszcze jedno piwo i podszedł do Wicka. Kiedy 
złodziej popatrzył na niego udając zdziwienie, pod- 
sunął mu kufel.
—  Niepotrzebnie się pan wykosztowuje, panie La- 
toś.
—  Kto ci powiedział, jak się nazywam? Ten ko- 
niokrad? Uważaj z nim, wykiwa cię.
—  Już mnie wykiwał. Mnie każdy może wykiwać, 
on, ty...
—  Nie gadaj, że ja ciebie wykiwałem, przede 
wszystkim ja ci niczego nie obiecywałem. Mam dla 
ciebie prezent. Uważaj, podaję pod stołem!...
—  No nie, ziemia się w raj zmienia. Ile mnie ten 
prezent będzie kosztował? Co to jest? — Niewielki 
pakiet z paszportami miał już w kieszeni.
—  Książeczki końskie — powiedział Wiktor po- 
chyliwszy się do Wiekowego ucha. Zabrałem ci je 
z rozpędu wtedy, w Chełmie. Dla ciebie to parę zło- 
tych, dla mnie śmiecie. To na tych książeczkach tak 
cię ten — zrobił sobie palcem dół w policzku — 
kiwnął?
Roześmiali się obydwaj. Wicek ani nie potwierdził, 
ani zaprzeczał.
—  Jeszcze mu się odwdzięczę.
—  Takiś mściwy? Nieładnie. Pies z nim tańcował. 
Słuchaj, może wiesz, kto by mi mógł sprzedać po- 
rządne kopyto?
—  Co takiego?... Oczywiście, wiem. W Lublinie na 
ulicy Królewskiej jest sklep, dostaniesz nowiutki, 
czyściutki... Nawet ci oliwę szmatką wytrą.
—  Naprawdę? — roześmiał się Latoś. — Czło- 
wieku, niebo mi ciebie zsyła, w życiu bym do tego 
sam nie doszedł! Stawiam ci za tę radę jeszcze jed- 
no piwo.
Poszedł do bufetu i wrócił z dwoma pełnymi bom- 
bami, piwo było tu znacznie lepsze niż w firmie Barg 
Szmul. Kiedy skończyli pić, chłopak szepnął:
—  Wyjdziemy do wychodka pojedynczo, ty pierw- 
szy.
W śmierdzącym ostro wapnem cementowym ustę- 
pie chłopak wyciągnął zza paska browning.
—  Coś takiego pasuje?
—  Ile? — zapytał Wiktor biorąc broń do ręki.
—  Jak od ciebie, dwieście.
Latoś wyjął magazynek, zwolnił zatrzask, zdjął 
suwadło i w jednej chwili zbadał stan sprężyny 
i iglicy...
—  Mój drogi — powiedział — czy to w ogóle 
strzela? Iglicę dorabiał jakiś kowal. To grat.
Złożył sprawnie broń i oddał chłopcu.
—  Puszczę za sto.
—? Oddaj go z powrotem Chyłyńskiemu, wyciąg- 
nąłeś mu to razem z portfelem, prawda? 
Wicek roześmiał się niezręcznie.
—  Długu mi nie zwrócił, miałem prosić?
—  Umiesz sobie radzić — Wiktor odwrócił się od 
złodzieja, po wielkiej ilości wypitego piwa odczuwał 
ogromną potrzebę skorzystania z przybytku, w któ- 
rym rozmawiali.
Weszło paru chłopów, przerwali więc rozmowę.
—  Postaraj się o coś porządniejszego, dam jakie 
sto, sto pięćdziesiąt — powiedział żegnając się 
z chłopcem. — Widziałem, jak mu to wyciągałeś, no, 
no. W tłoku wolałbym się z tobą nie spotykać, mu- 
siałbym zaszyć sobie kieszenie.
—  I to by nie pomogło — zarechotał chełpliwie 
Wicek. — Wiesz, co chciałem jeszcze wyciągnąć Chy- 
łypciowi?
—? Chyłypciowi?... Ach, Chyłyńskiemu.
—  Brzytwę. On nosi zawsze ukrytą brzytwę.
—  Brauling nie praktyczniejszy?
—  Zależy kiedy. Poza tym, jak ktoś umie się 
z brzytwą obchodzić, niech ręka boska broni.
Koło komórki z rowerami czekał już Władek.
—  Wydałem ostatnie cztery złote, włóczył się psu- 
brat po knajpach tylko.
—  Dobra, przebolejesz, ja też musiałem trochę 
stracić. Z kim się spotykał?
—  Nie dasz wiary, z Mrozikiem.
—  Jest tu nasz sołtys? Może się pomyliłeś?
—  Przecież nie jestem ślepy.
—  Z kim jeszcze rozmawiał?
—  No, ja wiem, czy rozmawiał, zamienił parę słów 
ze ślepym dziadem bez nogi.
—  Ślepym i jeszcze bez nogi?
—  W rogatywce.
—  Czyli można powiedzieć, że nic ciekawego — 
rozmyślał głośno Wiktor. — Z Mrozikiem mogą się 
znać z Białodrogów. Chociaż ten nasz sołtys, powiem 
wam, robi wrażenie lepszego sukinsyna...
Te rozmyślania przerwał powrót Walerego. Przy- 
niósł wiadomość, że Rudy kręcił się wyłącznie wśród 
handlujących końmi, nawet coś targował, ale nie 
kupił. W zęby zaglądał, kopyta podnosił, sprawdzał, 
czy koń nie ma narowów. A najdłużej medytował 
i patrzył na jednego takiego chłopa, co źrebicę sprze- 
dawał, a miał przy pięknym wasążku taką parę, że 
aż oko się śmiało.
—  Rozmawiał z tym chłopem, targował może?
—  Nie, właśnie zdziwiło mnie to, że nie podcho- 
dził, obejrzał i poszedł... Spojrzałem na tabliczkę 
przy wozie, Gadek z Fajsławic, gmina... No, mam 
gdzieś to zapisane, i gminę, i wszystko. Potem też 
inne konie oglądał, też mam zapisane.
—  Dobra, co jeszcze?
—  Pomyślałem sobie, czas wracać, popołudnie już, 
a do domu szmat drogi.
—  I zostawiłeś go tak na targowisku?
—  Nie, polazł do knajpy i przepadł, rozpłynął się,
wszedłem  do   środka,   kamień  w  wodę.   Ruszajmy, 
przecież przyjdzie nam jechać całą noc.
Po drodze Latoś opowiedział o spotkaniu z Wic- 
kiem Trzy Palce, z początku chciał powiedzieć rów- 
nież i o pistolecie, ale rozmyślił się.
ROZDZIAŁ XXVII
Przyszły wreszcie żniwa, zapowiadały się upalne, 
suche i znojne. Zboże zaczęto kosić najpierw na nad- 
bużańskich piaskach, a po tygodniu już prawie wszę- 
dzie: w Tuliczanach, Białodrogach. Dla niejednego 
był to okres strasznej harówki, musiał zebrać nie 
tylko swoje, ale zarobić jeszcze na wynajęcie konia, 
pługa i brony do orki we wrześniu, żeby i o przysz- 
łym chlebie pomyśleć, żeby znów nie przyszedł 
przednówek tak ciężki jak w tym roku.
Gdzieś w połowie żniw wypadły deszcze, ludzie 
patrzyli z niepokojem, jak mokną kopy skoszonego 
już żyta, jak szaruga przygina stojące na pniu łany 
coraz niżej ziemi. Dopiero po tygodniu znów zaświe- 
ciło słońce.
—  Tekla, hej, Tekla, zrobisz śniadanie żniwiarzom, 
barszcz zabielany z chlebem — dysponuje z rana 
przechodząc przez kuchnię ksiądz proboszcz. — Mnie 
daj kawy i jajecznicy ze słoniną, tylko nie z tym 
chlebem, co był wczoraj na kolację, jest suchy jak 
drewno.
Zapinając ostatnie guziki sutanny, duchowny kie- 
ruje się do wyjścia.
—  Uprzątnij wreszcie cebrzyki, śmierdzą świńską^ 
parzą. Zawsze stoi to na przejściu, nogi można po- 
łamać. Pies w sieni, znów powybiera jaja z gniazd 
pod drabiną...
Na dworze ksiądz Kiryk przymrużył oczy, w ba-
jorach podwórka błyszczało słońce, w stajni zarżała 
Nastka. Tłoczyły się krowy u studni, skrzypiał żu- 
raw. Hryt ciągnął wodę uczepionym do tyczki wia- 
drem. Ksiądz obejrzał bydło.
—  Hryt, jak ty dbasz o chudobę? Krowy utytłane 
w gnoju po rogi, słomy żałujesz?
Omijając rozdeptane racicami błoto Kiryk prze- 
szedł do stajni, plasnął po nozdrzach Nastkę, rzucił 
okiem na biegającego koło niej źrebaka i znikł w cze- 
luściach wygódki.
Krowy napęczniałe od wody, rozłaziły się po okól- 
niku, czereda wróbli obsiadła gałęzie topoli. „Tym 
to dobrze — parobek popatrzył zawistnie — lata so- 
bie plugastwo, wrzeszczy i nic nie robi". Sięgnął rę- 
ką pod koszulę, swędziała go wilgotna od potu skóra, 
zrezygnowany wychylił resztę wody do koryta.
—  Piją smoki, ani nadążyć z nalewaniem — po- 
wiedział, kiedy duchowny stanął przy studni.
—  Nie napoiłeś ich dobrze wczoraj, to teraz piją. 
Uwijaj się, krowy już godzinę temu powinny być 
na pastwisku. Rzuć do żłobów suchej koniczyny, pa- 
stwisko marne, niech w oborze bydło przegryzie coś 
suchego.
Napoiwszy krowy parobek wypędził je za stodołę 
na ogrodzone drągowiną pastwisko, wracając, nagle 
zamyślił się, wzdychał raz po raz... Dobrą chwilę ba- 
dał swoje odbicie w lustrze koryta, szczerzył zęby, 
przygładzał zwichrzone kudły.
—  Ech, głupia ty, Krysoczka, gdybyś tylko ze- 
chciała!...
Splunął raz i drugi idąc do obory, gdzie musiał 
nałożyć do żłobów paszy. Ot, jedzie on konikiem 
wronym, dzwonią podkowy, od kopyt lecą skierki... 
No i patrzcie, zajeżdża pod Modryńcową chałupę. 
Rumak kręci się niecierpliwie, parska — stój ścier-
wo! Dziewczęta strzelają do niego oczyma, z chaty 
wybiega Krysia.
—  Krysoczka, ech, Krysoczka — mówi na głos 
i patrzy po oborze, czy go ktoś nie podsłuchuje. Ale 
w oborze pusto i martwo, w nos bije ostry smród 
gnoju. Stoi chwilę bez ruchu, potem zrywa się 
z miejsca i biegnie do brogu po koniczynę, ale za- 
miast do brogu zboczył do drewutni. Tutaj zamknął 
drzwi na skobel, wyciągnął owiniętą w brudny pa- 
pier fotografię, podsunął pod światło idące od szpary 
pomiędzy deskami. Taka fotografia to jest sztuka, 
taka nie skłamie, jest wszystko tak, jak powinno 
być...
Na podwórku odezwało się człapanie Tekli, potem 
ochrypły głos:
—  Cip-cip-cip-cipunia!  Cip-cip-cipuniaL.
Złożył papier, omotał nitką i wsunął w skrytkę 
ubrania. Odryglował drzwi.
—  Ech, bywało, bywało, Grisza, gdzie cię. to nie 
nosiło! — mruknął. Głupstwa gadał. Poza Chełmem, 
Hrubieszowem, no i może Horodłem, dokąd jeździł 
jako furman księdza, to właściwie nigdzie nie by- 
wał.
Wybiegł z komórki. Pobiegł wreszcie do brogu. 
Tutaj zanurzył się w miodnym zapachu świeżej, te- 
gorocznej koniczyny. Przypomniał sobie, że z brogu 
widać dobrze obejście Modryńców i jest nawet na- 
dzieja na to, że ją zobaczy. Wdrapał się na górę, 
przesiedział tam z pół godziny wytrzeszczając ślepia, 
ale nie zobaczył żywej duszy. Dopiero kiedy od ple- 
banii odezwało się łajanie proboszcza, oprzytomniał, 
zeskoczył na dół.                                                                       <f
I przedziwną siłą wyobraźni ujrzał siebie za lat 
dwadzieścia, wciąż jeszcze zadurzonego w Krysoczce.
Oj, Grisza, Grisza — mówił sobie — życie przy 
tej kobiecie zmarnujesz, a dobrego słowa nie posły-
szysz. Oj, czas by zmądrzeć. Spoważnieć. Łeb szro- 
nem przyprószony, a ty wciąż jak zagorzały kot... 
Szedł przez podwórko, kiedy nagle posłyszał za 
sobą sapanie i w tym samym momencie, kiedy po 
tym sapaniu poznał księdza, poczuł na łydkach ostre 
cięcie bata, a zaraz za tym dudniący głos proboszcza:
—  Gamoniu, całe podwórze zasnułeś koniczyną! 
Toż to jedzenie dla stworzenia bożego, jak chleb cen- 
ne, a ty ścielesz tym po błocie!
Hryt krzyknął z bólu i puścił w kałużę nawet to, 
co byłby doniósł. Teraz ksiądz zawściekł się na dob- 
re. Jedną ręką zebrał sutannę unosząc ją wysoko aż 
po kolana, w drugiej mocniej ścisnął biczysko i ru- 
szył przez topiel. Ale Hryt tymczasem dostał takiego 
.pędu, że nie tylko ksiądz, ale żaden szybkobiegacz 
by go nie dogonił!
—  Hryt! — zawołał ksiądz i po chwili dodał oszu- 
kańczo łagodnie — Griszaaaa!!
—  Czego? — zza bielonego muru cmentarza wy- 
chyliła się głowa parobka.
—  Chodź no tutaj — powiedział ksiądz.
—  A nie będą proboszcz bili?
—  Tego nie obiecuję, chodź, chcę z tobą pogadać.
Chłopak powoli przełazi przez murek i nie omi- 
jając kałuż — nie miał po co, był boso, nogawki por- 
tek miał zatoczone do kolan — patrząc księdzu 
w twarz zbliżał się jak kundel, który mimo lęku mu- 
si do pana podejść.
—  No, o czym to  dobrodziej chcieliby...?
—  Podejdź bliżej.
Podszedł. Na to tylko ksiądz czekał. Strzelił bat, 
ale chłopak był szybszy, odskoczył. Osadził go jed- 
nak głos księdza:
—  Wróć, Hryt! Wróć, bo ze służby zwolnię!
To poskutkowało, parobek wrócił, już teraz nie 
łudząc się po co, przykrył głowę rękami, skurczył
się w sobie i podszedł. Ale ksiądz sapnął tylko groź- 
nie:
— Wyzbierasz do ostatniego źdźbła, co namarno- 
wałeś. Marsz do roboty! — Proboszcz dysząc rozpiął 
sutannę i położył dłoń na spoconą pierś. — Nie mam 
ja pociechy z tego chłopaka, o czym on wiecznie my- 
śli? Całkiem jakby, panie mosterdzieju, nie po zie- 
mi stąpał. Po nocach się szlaja, mówi do siebie jak 
pomylony. Żebym ja miał dzisiaj to zdrowie, co kie- 
dyś, prędko bym ci pokazał, gdzie świnia ogon nosi!
Hryt pracował głęboko nieszczęśliwy, nie bat go 
bolał, lecz to, że przywrócono mu poczucie rzeczy- 
wistości w momencie, gdy jego dusza szybowała wy- 
soko, wśród rajskich marzeń o Krysoczce. Dlaczego, 
dlaczego tyle niesprawiedliwości jest na tym świe- 
cie? Przecież cały boży dzień uwija się jak mrówka, 
wszystkiego   dopatrzy,   o   wszystkim   pomyśli...
Hryt po przejściach ze starym Modryńcem w sto- 
gu pod torfiankami długo kurował swą ranę, warzył 
sobie jakieś zioła, jakieś nasiona miażdżył na okłady 
i znikał w zamykanej na rygiel drewutni. Rana gno- 
iła się długo, dopiero ostatnio jakby mniej mu do- 
kuczała. Szczęściem proboszcz niczego nie dostrzegł, 
a jeśli nawet, to składał to — nie bez pewnych ra- 
cji — na karb głupoty i cielęcego jeszcze, jak ma- 
wiał, wieku parobka.
Próżno byłoby oczekiwać, że dzisiejsze baty zmie- 
nią jego życie. Nic podobnego, gdy tylko zapadł  
zmierzch, Hryt znikł z plebanii; opłotkami, nasłu- 
chując wieczornych odgłosów wsi, dążył pod Mo- 
dryńcową chałupę. Z zarosłego chaszczami rowu 
wpełzł do ogródka, bezpośrednio pod uchylone okien- 
ko alkierza, gdzie — wiedział już o tym — sypiała 
Krysoczka. Leżąc na chłodnej, wilgotnej ziemi wdy- 
chał mocny zapach piwonii, który nie wiadomo dla- 
czego dawał mu złudzenie bliskości dziewczyny.
W oknach płonęło światło, po domu łazili ludzie, 
raz po raz dolatywało jakieś trzaskanie drzwiami. 
Czekał, aż wreszcie wszystko się uspokoi, aż domow- 
nicy pójdą na spoczynek, dopiero wtedy zamierzał 
zastukać do okna. Głosy wsi ucichły powoli, gdzieś 
za cerkwią niezmordowanie ujadał pies. W domu 
chyba jedzono kolację, zaleciał stamtąd zapach ja- 
kiejś smażeniny, aż go zemdliło.
Wkrótce w okienku alkierza błysnęło światło. Zaj- 
rzał tam ostrożnie: Krysoczka ubrana do wyjścia 
w jasną chustkę, jak wtedy w stogach koniczyny. 
Idzie do kogoś — ukłuła go ostra zazdrość, a więc 
to tak?... Zaraz też światło zgasło.
Ze zdziwieniem zobaczył, że dziewczyna otwiera 
okno i popatrzywszy na lewo i prawo skacze do og- 
ródka. Zaszeleściły krzewy śnieguliczki pod ścianą, 
jasna plama chustki znikła. Ruszył za nią. Przez 
sobie wiadome przejście w płocie weszła na plac 
przy tartaku. Przemykał z daleka, od sztapla do 
sztapla, aż nagle, całkiem blisko, zobaczył przy świe- 
żej sosnowej tarcicy coś jakby ogienek papierosa. 
Rozpoznał motorniczego, który, jak mu się zdawało, 
grzebał w czymś, co mogło być pudełkiem albo prę- 
dzej drewnianą skrzyneczką. Wyjął z niej coś i za- 
raz szybko ukrył pod stertą desek, przysypując dla 
niepoznaki pokruszoną korą. Usłyszawszy kroki nad- 
chodzącej Krysoczki uskoczył w inne miejsce, nie 
chciał pewnie zdradzać skrytki.
—  To ty, Fiodor?
Hryt usłyszał stłumione pytanie dziewczyny, pod- 
pełzł  bliżej,  by  słyszeć,  o  czym  będą  mówić.
—  Chodź, chodź śmiało, nikogo tu nie ma, czekam 
na ciebie od zachodu — mówił Chyłyński, jakby był 
u siebie, prawie nie ściszając głosu.
—  Ciszej!... Miałam wcale nie przyjść. Ojciec dzi- 
siaj   długo  coś  marudził,   zanim  poszedł  spać,  nie
wiem, czy nie zajrzy do komofy, zabije, jtik nie znaj- 
dzie mnie w łóżku.
—  No, jakżesz on cię może zabić, kiedy cię nie 
znajdzie? — zażartował Chyłyński. Chwycił niecierp- 
liwie dziewczynę w ramiona, już chciał całować. — 
No, matka przecież została przy nim, z nią wszystko 
obgadane, trzeba będzie, to go zatrzyma.
—  Puść!... — Odepchnęła natręta. — Długo go 
tam może zatrzymać. Obiecankę masz?
Zanim się spostrzegła, znów ją objął.
—  Wszystko, co mam, będzie twoje, jak się tylko 
zgodzisz, wszystko, będziesz bogata, tylko...
Naraz na podwórzu zaszczekał pies, może posły- 
szał ich głosy?
—  Chodźmy stąd, pies nas wyczuł, zaraz rabanu 
narobi.
Znikli za sztaplem tarcicy, po chwili Hryt posły- 
szał trzaśniecie kory gdzieś dalej. Stał jak osłupiały, 
najgorsze myśli wirowały mu w głowie, jedno, co 
wracało z uporem, to chęć, by oto lecieć za nimi 
i zabić obydwoje, może właśnie zastałby ich w chwi- 
li największego miłosnego uniesienia... Zajść z tyłu 
cicho jak kot i za gardło najpierw jego, potem ją, 
ją! Przełknął głośno ślinę i nagle, niespodziewanie 
dla samego siebie, rozpłakał się.
Rozgniatając gorące łzy na policzkach, skomląc ci- 
cho wracał pomiędzy stosami pachnącej sośniny ku 
wyjściu: diabeł go podkusił, żeby iść potajemnie, 
mógł ją od razu zatrzymać w ogródku, jak tylko wy- 
szła przez okno. „Wszystko będzie twoje, będziesz 
bogata", brzmiały mu w uszach usłyszane szepty. 
Jak to bogata? Chyłyński uczyni ją bogatą? Naraz 
przypomniał sobie o skrzynce. Wrócił, z trudem od- 
nalazł miejsce, zaczął myszkować — skrzynki nie 
było. Zły, porzucił poszukiwania, odszedł. Zaraz jed-
nak powrócił zorientowawszy się, że nie szukał tam, 
gdzie należało. 
Gorączkowo  rozgarniał  odłamki kory — znalazł
od razu!
To nie skrzynka była, lecz mały, ciężki, jakby na- 
ładowany kamieniami kuferek, zaopatrzony w rze- 
mienną rączkę. Cokolwiek by nie zawierał, Hryt po- 
czuł, że jego solidny ciężar przynosi ulgę w cier- 
pieniach, zamienia je nawet w jakąś bolesną radość, 
jakby już w części pomścił swój ból i upokorzenie.
Pędził teraz jak wariat przez pola, przez miedze, 
potykając się po ciemku na niewidocznych kępach, 
wpadając do jakichś dziur. Początkowo chciał ukryć 
kuferek w zbożu, ale przyszło mu do głowy, że 
w czasie koszenia zostanie odkryty... Potem wsadził 
go pod snopy złożone w dziesiątkach, gdzie mógł być 
bezpieczny do zwózki, ale — tu znów obawa — już 
jutro może przyjść właściciel, aby poprzekładać je 
dla szybszego wyschnięcia... Gnał dalej, aż do pa- 
miętnych stogów koniczyny, tutaj schował wreszcie 
kuferek.
Ale natychmiast, gdy to tylko zrobił, pomyślał, że 
jeszcze nie zdążył zajrzeć do środka. Wydostał więc 
zdobycz z powrotem i majstrując przez chwilę ręka- 
mi otworzył wieko. Wymacał na samym wierzchu 
pistolet i dalej jakieś papiery, najpewniej pieniądze, 
błysnęło też coś sino,  jakieś świecidełka...
Serce mu waliło, sapał jak miech, po plecach ście- 
kał mu sznureczek gorącego potu.
Wracał do domu rozdzierany sprzecznymi uczucia- 
mi, przez jego głowę galopowała myśl za myślą... 
To był bogaczem mającym poważnie u wszystkich, 
to znów drżał, że jego bogactwo może wyjść na jaw, 
co pociągnęłoby za sobą klęskę utracenia wszyst- 
kiego...
Od strony  pola wszedł  do stodoły,  gdzie sypiał,
ale czuł, że i tak nie zaśnie... Do północka, może 
dłużej, przewalał się z boku na bok, aż otworzył 
oczy i zobaczył, że pojaśniało, chciał więc lecieć je- 
szcze raz przejrzeć dokładnie zawartość kuferka.
Ale na dworze raptem zmienił zamiar, pobiegł, 
owszem, pędem, ale w stronę tartaku. Po chwili 
znów przemykał przez pachnący piwoniami ogródek. 
Okno alkierza było zamknięte, zastukał. Wkrótce 
musiał zastukać znowu. Wewnątrz coś zaszeleściło, 
zadzwoniła przy otwieraniu obluzowana szyba.
—  Kto tam? — zapytał zaspany głos Krysoczki.
—  To ja, Hryt...
—  Czego chcesz?
—  Przyszedłem cię ostrzec — powiedział rozgo- 
rączkowany uciekającym do brzucha głosem.
—  Przed kim? — zapytała zaniepokojona nie na 
żarty, widocznie późna pora, jego zmieniony głos, 
zrobiły wrażenie.
—  Przed sobą...
—  Niby dlaczego?
—  Zabiję ciebie i siebie... Jakbyś miała być dla 
innego, zabiję!
Zachichotała głośno.
—  I tylko po to budzisz mnie w nocy?
—  Pójdę do twojego ojca, rozmówimy się, jak 
mi ciebie nie odda, uprowadzę cię siłą, a jak riłe 
zechcesz, zabiję i będzie koniec mojej męki.
—  Czyś ty pijany, Grisza? — Zachichotała. — 
No idź, idź do ojca. Zobaczysz, jak cię przyjmie.
Roześmiany głos dziewczyny rozdrażnił go.
—  Muszę, Krysoczka, muszę. Ty jeszcze nic 
o mnie nie wiesz, ty zobaczysz jeszcze... No nic, po- 
gadam z twoim ojcem, stanowczo pogadam.
Okno trzasnęło. Został sam pod obcą, wrogą ścia- 
ną. Obojętną czernią połyskiwała głucha szyba. 
Zawrócił na pięcie i już nie tając swojej obecno-
ści, parł na plebanię. Oczywiście, pójdzie do Modryń- 
ca, koniecznie musi pójść, a co?!...
Poranne wypadki, ksiądz Kiryk — wszystko ode- 
szło gdzieś daleko, jakby wydarzyło się strasznie 
dawno, to „dzisiaj" — to on wracający z głcwą na- 
bitą myślami, z których tylko jedna była przeraźli- 
wie wyraźna: przekonać ojca Krysoczki, że tylko on, 
Hryt, jest dla niej mężem w sam raz! Wiedział, że 
go przekona, że musi go przekonać, nie wiedział tyl- 
ko, jak to zrobi, ale że zrobi, tego był pewien.
ROZDZIAŁ XXVIII
Gabinet komendanta policji w Chełmie to obszer- 
ne, solidne pomieszczenie, z dostojnikami państwo- 
wymi na portretach, z godłem państwa, telefonami, 
szafami, sejfami i biurkiem wielkim jak stodoła. 
W takim pomieszczeniu podwładni muszą czuć prze- 
możną siłę władzy odpowiadającej za ład i porządek 
państwa. Owszem, byłoby tu parę rzeczy do popra- 
wienia, na przykład ściany trza by już odmalować, 
za firanką w rogu wykwitł jakby grzyb...
Jednakże człowiek urzędujący w tym gabinecie 
nie miał teraz ani czasu, ani głowy, żeby zajmować 
się takimi sprawami, to chyba reguła, że ludzie z ga- 
binetów zwracają najmniej uwagi na ściany i sprzę- 
ty, wśród których przebywają, oni myślą inaczej 
niż zwykli śmiertelnicy, oni myślą kategoriami pań- 
stwa.
Komendant chodził zamyślony z kąta w kąt. Już 
wiedział, że jest przed nim ważne zadanie i nie tyle 
natury policyjnej, co raczej politycznej, a może ści- 
ślej: polityczno-policyjnej, czyli, jakby nie brał, pa- 
skudne. Nie będzie tego robił własnymi rękoma, ale 
jakiś odprysk może  doń przylgnąć.  Musi przedsię-
wziąć poważną, zdecydowaną akcję i to na gruncie 
mało mu znanym, na wsi. W akcjach miejskich ja- 
kieś tam doświadczenie policja ma, ale na wsi rzecz 
dotychczas zupełnie nie spotykana, to przypomina 
jakby rewolucję czy coś takiego... Et tam, do żadnej 
rewolucji to się porównać nie da. Po wykonaniu 
wszystkiego, co wykonać należy, będzie trzeba prze- 
analizować cały ten kram, nie wiadomo, do czego 
jeszcze dojdzie i jakie doświadczenia będą potrzebne.
Krótko i węzłowato, chodziło o planowany wiec lu- 
dowy w Białodrogach. Oczywiście, komendant wie- 
dział, komu bezpośrednio zawdzięcza ten prezent — 
tuliczańskim ludowcom; ale miał też pewien głuchy 
żal i do władz powiatowych, które obrały pokrętną 
drogę rozwiązywania problemu. Oto wydano oficjal- 
ne zezwolenie na wiec, ale komendant już wie, że 
zezwolenie to, z powodu jakiegoś tam uchybienia, 
zostanie w przeddzień wiecu cofnięte, co rozwścieczy 
ludzi. Podobno inaczej nie było można, zbyt duży 
szedł nacisk działaczy wiejskich. Do diabła tam, czyż 
nie ma u nas innych działaczy, którzy mogliby prze- 
ciwstawić się ludowcom?
Czuł, że w całej tej sprawie coś śmierdzi, ktoś 
komuś chce dawać nauczki, a wszystko razem może 
się złożyć na wcale zgrabną prowokację zamieszek 
chłopskich. A dać im możność wiecowania, niech 
pyskują, pogadają, poszczekają... Zapewne doszłoby 
do krzyków, do wręczania jakichś petycji, do wy- 
suwania żądań, których i tak nikt by nie był w sta- 
nie spełnić, bo na to trza by być samym Panem Bo- 
giem... Ale na tym by się skończyło, ostatecznie to 
wieś, gdzie taki tłum może się przelać? Do sąsied- 
niej wsi najwyżej.
Że to zły przykład, że pożar przeniesie się na inne 
środowisko chłopskie? Bzdura! Owszem, dopiero 
wkraczająca do akcji policja może poruszyć lawinę.
Obiecano nawet nowość — granaty z gazem łza- 
wiącym, trzeba będzie przećwiczyć ludzi parę dni 
wcześniej w Kumowej Dolinie.
Jego teoria była prosta, a trzeba przyznać, że 
i rozsądna,   przedstawił  to  władzom  powiatowym:
Albo nie dopuścić do zgromadzenia, albo udzielić 
formalnej zgody i pozostawić sprawę do spokojnego 
wyfermentowania, Owszem, przyznawano mu rację, 
ale szkopuł jednak w tym, że nie chciano dopuścić, 
aby takie wiece mnożyły się bezkarnie we wsiach 
jak grzyby po deszczu, bo to oznaczałoby, iż admini- 
stracja państwowa utraciła kontrolę nad obszarem 
wsi.
Nie tylko więc nie przyjęto jego sugestii, ale obar- 
czono go nad wyraz niewdzięcznym zadaniem: zna- 
czną liczbą ludzi (dla demonstracji siły) ma uderzyć 
na wiecujących chłopów i w okamgnieniu, nie prze- 
bierając w środkach, rozpędzić to całe zgromadzenie 
na cztery wiatry. Właśnie podkreślano wielokrotnie 
to „w okamgnieniu", ponieważ chodzi o stworzenie 
odstraszającego przykładu, wykazującego, jak bez- 
nadziejny jest każdy opór wobec siły państwa. Jakiś 
dureń, tam, w województwie, napomknął nawet 
o szansie wykazania się, o zasługach... Paradny fa- 
cet! Po czymś takim, kto wie, czy nie będzie trzeba 
pakować manatków. Tak czy inaczej ktoś oberwie, 
nawet na weselach wiejskich bywają zabici, co do- 
piero tutaj, przy takiej „zabawie". Jakieś tam odium 
musi spaść na policję, a prasa ludowa tylko czeka, 
ta nie pominie okazji do huku. Ktoś tam się zacznie 
wycofywać, ci sami, którzy dzisiaj zachęcają go do 
bezwzględnej rozprawy z chłopami, zmieniają się 
w ich obrońców, będą poszukiwać winnych. Trudno 
przewidzieć, na kogo wypadnie.
Wyjął z pancernej szafy ostatnie meldunki i jesz- 
cze raz je dokładnie przejrzał. Problemów sypało się
—  No, moim zdaniem, jest to typowy prowodyr 
chłopski popychający swą wieś do rzeczy co naj- 
mniej nierozważnych.
—  Co pan nazywa „rzeczami nierozważnymi"?
—  No choćby — jąkał się Senek — te wszystkie 
zebrania, te starania wokół urządzenia wiecu... 
Z pewnością będzie się tam źle mówiło o policji.
—  Policji to nie zaszkodzi, panie Senek. Nie pró- 
bował pan użyć kogoś, może konfidenta z tej wsi, 
do rozbicia ich organizacji, do wywołania jakiegoś 
ruchu?
—  Ach, tego z orderem Virtuti Militari? Nie 
chciałbym mu zlecać takich zadań, żeby go nie spa- 
lić, ostatecznie dzięki niemu mamy szczegółowe do- 
niesienia z samego gniazda szerszeni.
—  Ee, bez przesady z porównaniami!... Przecież 
człowiek z takim odznaczeniem musi we wsi mieć 
autorytet, mógłby być kimś, kto nadaje ton, a więc 
przeciwdziałać fermentowi.
—  Chłopa nie sposób nabrać, choćby i na Virtuti 
Militari, ten Sadłak nie ma wzięcia, za biedny i za 
mały, myślę, że rola konfidenta jest dla niego aku- 
rat.
—  Dobrze, a Chyłyński?
—  To zupełnie co innego, to człowiek, który po- 
zostaje w odwodzie, tak było ustalone...
—  Racja! — Komendant pstryknął palcami. — 
Pomówmy o tym Chyłyńskim. Co o nim wiemy, 
jak się zachowuje, jednym słowem, czy będzie mógł 
być użyty, kiedy zajdzie potrzeba?
—  No, chyba tak, teraz od dłuższego czasu spec- 
jalnie siedzi cicho...
—  Tak? — uśmiechnął się komendant. — Niech 
pan sobie to  przeczyta, potem porozmawiamy.
Komendant podał Senkowi papier, zapalił papie- 
rosa i wyszedł z gabinetu.
dość i bez tego wiecu — bezrobotni, coraz bardziej 
lewicujący ruch w miastach i ośrodkach fabrycz- 
nych, bandyckie napady i szerzące się drobne i po- 
ważniejsze kradzieże, o których wyplenieniu nawet 
marzyć nie było można wobec takiego zaangażowa- 
nia policji w sprawy polityczne wymagające i więk- 
szej fachowości, i większej siły. Do tego wszystkiego 
dochodziły teraz i chłopskie ruchawki. Co to się 
w tym państwie wyrabia?
Zapukano do drzwi, wszedł sekretarz, strzeliwszy 
obcasami zameldował:
—  Komendant posterunku w Białodrogach, przo- 
downik Senek, panie komendancie.
Wkrótce zameldował się i sam zapowiedziany.
—  Przywiózł pan coś nowego?
—  No, czy nowego, najświeższe meldunki, panie 
komendancie — przybyły położył papier na biurku.
Komendant przeczytał uważnie. Już z poprzednich 
raportów, z doniesień konfidentów wynikało, że 
w gminie Białodrogi działa kilka aktywnych grup lu- 
dowych. Ostatnio organizacja w Tuliczanach jakby 
wysuwała się na czoło, zwłaszcza w agitacji na rzecz 
wiecu. Powtarzało się w nich nazwisko Wiktora La- 
tosa. Dziwne nazwisko — myślał komendant — nie 
widział nigdy człowieka noszącego je, ale i bez tego 
czuł doń nieprzepartą niechęć, sądził, że bez niego 
byłoby dużo spokojniej w nadbużańskich okolicach. 
Nie pierwszy raz spotykał je w swych dokumentach, 
już przebadał prawie wszystko, co go dotyczyło, ale 
nic nie znalazł. Szkoda, chłop by sobie posiedział, 
przemyślał to i tamto — a tu będzie trzeba zrobić 
coś, co robi się jedynie w ostateczności. Po kiego 
diabła wysforował się na przywódcę?
—  Co pan sądzi o tym Latosie, czy nie za często 
spotykamy tego człowieka na naszej drodze?
Senek przestąpił z nogi na nogę.
Było to szczegółowe, starannie opracowane donie- 
sienie traktujące o działalności bandy przestępczej, 
której przywódcą był Fiodor Chyłyński, zwany Chy- 
łypciem. Doniesienie zawierało wszystko, czego poli- 
cja mogłaby .potrzebować: nazwiska ludzi, metody 
prowadzenia rozpoznania, sposób kradzieży, nawet 
charakterystyczne cechy używanej  broni...
Czytanie przerwał powrót komendanta z jakimś 
eleganckim wachmistrzem, w świeżuteńkim, niena- 
gannie odprasowanym mundurze.
—  Poznajcie się, panowie — powiedział komen- 
dant — komendant posterunku w Białodrogach, Se- 
nek, wachmistrz Zaręba. Przeczytał pan? To świet- 
nie, i co?
—  Przyznam szczerze, dobra robota.
—  Aż nazbyt. Niestety nie nasza. Ten meldunek 
wpłynął do nas via Stronnictwo Ludowe. Widzi pan, 
czym to się tam zajmują! Ten pański Latoś umie 
więcej, niż początkowo przypuszczaliśmy.
—  Panie komendancie, uważałem, że Chyłyński 
miał na sumieniu jakiś drobiazg, za który w odpo- 
wiednim czasie wykona coś dla nas. Myślałem, wy- 
robienie mu posady w tartaku całkowicie go uspokoi. 
Nie widziałem potrzeby stałego inwigilowania.
—  I na tym polega pański błąd, komendancie. 
Z drobiazgu zrobiło się poważne przestępstwo. Pro- 
szę, wyłożone czarno na białym: kradzież, fałszers- 
two dokumentów na większą skalę, jeszcze do tego 
usiłowanie zabójstwa. Zdaje pan sobie sprawę z te- 
go, w co pan nas swym zaniedbaniem wrobił?
—  Myślałem, panie komendancie, że jest to czło- 
wiek pod waszym nadzorem...
—  Proszę się nie tłumaczyć. Komendant poste- 
runku jest samodzielnym pracownikiem policji. Nic 
pana nie usprawiedliwia. Gdybym miał takich ko- 
mendantów na posterunkach — wskazał papier —
jak ten Latoś, mógłbym spać spokojnie. Chciałbym 
panom uzmysłowić, iż mamy do czynienia z nieco 
większego formatu człowiekiem niż pospolity wiej- 
ski krzykacz, tacy ludzie pozostawieni w spokoju bę- 
dą zawsze zaczynem i jądrem zamętu. No cóż, panie 
Senek, trzeba się będzie zabrać do roboty. Co pan 
zaproponuje?
—  Aresztujemy, dowieziemy... Skoro ktoś wyko- 
nał już za nas najważniejszą robotę, wszystko już 
pójdzie gładko.
—  Tak pan sądzi? — zapytał komendant drwią- 
co. — Niechże pan sobie przeczyta ten papier.
„Po wnikliwym sprawdzeniu wszystkich po- 
danych zaszłości — czytał przodownik Senek — ko- 
munikujemy uprzejmie, iż przytoczone w donosie 
fakty kradzieży i domniemanego usiłowania zabój- 
stwa okazały się nie udokumentowanymi insynu- 
acjami wynikłymi z miejscowych, prywatnych po- 
rachunków i w świetle powyższego nie mogą służyć 
za podstawę wszczęcia śledztwa przeciwko wskaza- 
nym osobom. Mimo to jesteśmy wdzięczni za zwró- 
cenie uwagi..."
Senek nie czytał dalej, zauważył na dole papieru, 
zaopatrzonego już w pieczęć, podpis komendanta.
—  Panie   komendancie,   posłusznie  melduję,   że...
—  Że wszystko jest dla pana zrozumiałe — do- 
kończył zwierzchnik.
Senek chciał powiedzieć, że właśnie odwrotnie, 
ale spojrzał na Zarębę i umilkł.
—  Jeśli miałby pan jakieś wątpliwości, pan Za- 
ręba wszystko wytłumaczy. Jest pan wolny.
Sierżant stał obojętnie, przyglądając się swoim paz- 
nokciom, od czasu do czasu muskał wybrylantowa- 
ne, połyskujące niczym szkło włosy. Na jego twarzy 
igrał wyraz rozbawienia, który tak uraził niezbyt 
lotnego, ale za to przesadnie ambitnego Senka. Ten
wyraz twarzy uświadomił mu, jak wielka jest róż- 
nica między nim, postrachem wiejskich bab, a tym 
tutaj gogusiem.
I tak było w istocie, choć przyczyn należało szu- 
kać w zgoła czym innym, po prostu Zaręba pełnił 
w policji rolę szczególną. Już po jego zachowaniu, 
po tej gogusiowatości, która musiała irytować 
zwierzchników, można było wnosić, że jest to per- 
sona pozostająca na specjalnych prawach. Jednakże 
śladu jego specjalnej działalności próżno by szukać 
w jakichkolwiek dokumentach, co zresztą stanowiło 
o kwalifikacjach tego człowieka.
—  Cóż, panie Senek, zobowiązuję pana do zapew- 
nienia wachmistrzowi jak najdalej idącej pomocy. 
Ile pan, panie Zaręba, potrzebuje czasu na załatwie- 
nie wszystkiego?
—  Jeśli to w ogóle da się zrobić, to..
—  To musi być załatwione.
—  No, sprawa jest, jakby tu powiedzieć, deli- 
katna...
Sierżant niezwykle eleganckim gestem, jednym 
ledwie palcem musnął włosy i jakby głęboko zamy- 
ślony, zapytał: — Sprawa ma być czysta? ?— Nie 
doczekawszy się potwierdzenia ciągnął dalej. — Cóż, 
może się okazać, że całkiem czysto nikt tego nie wy- 
kona. To jest wiec, zawsze się znajdą jacyś świad- 
kowie...
—  Rozumiem — przerwał poirytowany komen- 
dant — chodzi o koszta. Będą pokryte według naj- 
lepszych stawek.
—  Myślę, panie komendancie Senek, że damy so- 
bie radę albo bardzo szybko, albo nie wcześniej niż, 
powiedzmy, w przeciągu miesiąca?
Po wyjściu podwładnych komendant długo prze- 
chadzał się po gabinecie. Dumał, jak nieprecyzyjne 
jest prawo, jakie zasadzki gotuje nawet samemu pra-
wodawcy. Czy jest gdzieś na świecie takie prawo, 
które dałoby się przestrzegać w całej rozciągłości? 
Był przekonany, że działanie, do którego pchnął wła- 
śnie Zarębę i tego tam, niczego nie rozumiejącego 
Senka, usprawiedliwia głębiej pojmowany interes 
państwa. Oczywiście, przyjdą czasy spokojniejsze, 
wszystko się ułoży pomyślniej, trzeba będzie takich 
środków poniechać...
Rozmyślanie to przerwał telefon. Sekretarz staro- 
sty zawiadamiał, że najprawdopodobniej nie nadejdą 
posiłki policyjne z sąsiednich powiatów, wobec czego 
starosta utrzymuje w mocy postawienie w stan po- 
gotowia wszystkich odwodów policji w powiecie.
Pyszni sobie! — pomyślał komendant odłożywszy 
słuchawkę. — „Odwody", a gdzie takie są? Ech, nie 
czas by było powołać, jak w innych krajach, policję 
polityczną? Można by tam specjalnie szkolić ludzi, 
zwykła policja to tutaj trochę za mało. A kryzys 
trwa i nasila się coraz bardziej. Kto to wie, jakich 
jeszcze środków będzie musiało użyć państwo?
ROZDZIAŁ XXIX
Jakiś czas Hryt chodził jak pijany, mocował się 
z myślami nie wiedząc, co z sobą zrobić. Projekt 
oświadczyn samemu Modryńcowi teraz jakoś go 
przerażał. Mijały dni, a on ciągle nie wiedział, co 
robić? Aż dzisiaj wszystko się zmieniło, miał sen: 
pożar to był, dymu pełno, a tam jej krzyk, woła go 
po imieniu, a jemu straszno skoczyć w to piekło. 
Wreszcie nie strzymał, skoczył! Dym gryzie w oczy, 
bose stopy parzą węgle, już mu płomień pali twarz 
i — jest! Jest ona, chwyta ją, ale podnieść nie może, 
łańcuchem przykuta. Napiął się w sobie, prysnął 
łańcuch, wynosi ją przez płomień, przez ogień...
Obudziło go parskanie Nastki w stajni, spocony, 
zziajany, z rozpalonym jak w gorączce ? czołem wy- 
szedł w kalesonach na podwórko, spokój, cisza, prze- 
piórki w polu wołają... — Sen mara, Bóg wiara — 
szepnął sobie, ale myśl o dziewczynie już go do rana 
nie opuściła. Taki sen musi coś znaczyć. Zanim słoń- 
ce wzeszło, już wiedział: pójdzie do Modryńca, wyr- 
wie mu córkę, jak ją dzisiaj w nocy wyratował ze 
śmiertelnej obierzy.
Z samego rana wyczyścił portki, włożył kościelną 
koszulę, przepasał ją czerwoną krajką i przyczesaw- 
szy łeb połamanym grzebieniem, który znalazł kie- 
dyś zamiatając kościół, poszedł środkiem gościńca 
poprzez stada rozgęganych gęsi wprost do tartaku. 
Dla sprawiedliwości trzeba powiedzieć, że z tą dum- 
nie podniesioną głową, z czupryną, którą raz po raz 
gniewnie potrząsał, wcale nie wyglądał na parobka. 
I również po sprawiedliwości trzeba rzec, że serce 
mu ani razu nie drgnęło z niepokoju.
Spotkał Modryńca na placu, pośród zwałów drew- 
na, przystanął nie spiesząc się z rozpoczęciem roz- 
mowy, stary, schylony, wymierzał mygłę sosnowych 
kloców; zobaczywszy parobka wsparł się na cyfro- 
wanej miarce, popatrzył niechętnie.
—  Czego chcesz? — zapytał pocierając nie ogo- 
lony, porosły siwą szczeciną podbródek — ksiądz cię 
przysyła?
—  Zaproście, gospodarzu, do chałupy, mamy do 
pomówienia ze sobą.
—  Tutaj nie możesz mówić?
—  Tutaj?... — Hryt potoczył okiem wokoło. Szu- 
kał miejsca pod sztaplem, gdzie był ukryty kufe- 
rek, ale za dnia wszystko jakoś wyglądało inaczej. — 
No cóż, tutaj chcecie, niech będzie tutaj. A siąść 
gospodarz poproszą?
Modryniec zsunął kapelusz na oczy, raziło go słoń-
ce, maleńkimi szparkami, na których dnie czaiło się 
lśnienie źrenicy, patrzył na chłopca.
—  Siadaj — wskazał kloc, dębina to była stulet- 
nia, prosta jak świeca, jeszcze lasem pachniała.
—  Może byśmy zapalili?
—  No to pal.
—  A gospodarz nie poczęstują?
Stary, który już zaczynał tracić cierpliwość, jesz- 
cze tym razem wytrzymał, wyjął kapciuch, podał. 
Patrzył chłodno, jak chłopak skręca sobie papierosa, 
przypala, smakowicie wdycha dym...
Hryt pochwalił tytoń i wreszcie przystąpił do 
rzeczy:
—  Będziecie dziadkiem, Modryniec. Nie pochle- 
biając sobie, za moją przyczyną.
—  Coś ty powiedział? — zapytał jakoś podejrza- 
nie spokojnie stary.
—  Powiedziałem, że będziecie musieli przyjąć 
mnie za zięcia, prawdę mówiąc, ludzie myślą, że je- 
stem biedny, a ja...
Na tych słowach Hrytowe oświadczyny zostały 
przerwane przez niedoszłego teścia, który bez namy- 
słu wyciął konkurenta po łbie trzymaną w ręce 
miarką. Ale uderzył tylko raz, bo parobek, które- 
mu — jak sam o sobie mawiał — ręce do tyłka nie 
przyrosły, wydarł mu listwę i przełamał z trzaskiem 
na kolanie.
—  Won! — wrzasnął Modryniec.
—  Ciszej, ojciec, jeszcze nie powiedziałem wszyst- 
kiego...
Tutaj parobek przerwał, bo Modryniec co tchu 
ruszył do szopy, gdzie był składany materiał sprze- 
dawany stolarzom na meble. Był to najbardziej ła- 
komy towar, toteż dniem i nocą pilnował go wielki, 
czarny pies, zły jak sam diabeł. Modryniec spuścił 
go  z  łańcucha.  Kiedy  zdumiony  parobek  zobaczył
w czym sprawa, na ucieczkę było już za późno. 
Czarny brytan sadził wprost na niego. Za nim biegł 
sam Modryniec.
Gorączkowo patrzył za jakąś bronią: kijem, żerd- 
ką — nie było niczego poza połamaną miarką. Schy- 
lił się choćby po płat kory i wtedy zobaczył drąg. 
Chciał go podnieść, ale leżały na nim kłody drewna. 
Jednakże strach zwielokrotnia ludzkie siły, szarpnął 
z całej mocy, drąg chrasnął, w ręku został mu ka- 
wałek nieco krótszy od kosiska.
W tym momencie nadbiegł plujący pianą pies, nie 
zdążył jednak ugryźć, dostał w łeb, padł martwy, 
w nieprzytomnej złości kończąc głupi żywot w służ- 
bie złego człowieka.
Widząc uzbrojonego w drąg chłopaka, stary zwol- 
nił biegu, spodziewał się, że zanim dobiegnie, a zdą- 
żył złapać siekierę, pies już dobrze postrzępi skórę 
niefortunnemu konkurentowi. Tylko zaślepienie 
w złości — może wspomniał tamto wydarzenie na 
łące — nie dopuściło doń rozsądnej myśli, żeby się 
w porę wycofać. Drąg parobka był dłuższy od sie- 
kiery i zanim stary zdążył cokolwiek zrobić, dostał 
po rękach, siekiera spadła mu na nogi, krzyknął 
z bólu.
—  No co? — zapytał Hryt. — Ojciec, widzę, bar- 
dzo popędliwy.
—  Pies tobie ojcem, nie ja.
—  Jak mi jej nie dasz, łeb ci rozłupię jak tykwę!
Niechybnie byłby wykonał groźbę, ale stary, wi- 
dząc śmierć nad sobą, wyrwał z miejsca jak wi- 
cher. Wrzasnął coś w stronę robotników, którzy wy- 
szli przed szopę, skąd słychać było pośpieszny szum 
gatra, przyglądali się zajściu nie bardzo rozumiejąc, 
w czym rzecz. Dopiero na rozkaz pracodawcy ru- 
szyli z pomocą.
Teraz już Hryt nie miał tu co robić, cisnął drąg
i skoczył na dyle, stamtąd na dach loszku, z loszku 
w zarośla dzikiego bzu.
Ścigający nie gonili zbyt gorliwie, nie bolały ich 
krzywdy pryncypała, nic też dziwnego, że zaraz je- 
den po drugim wracali z zarośli z pustymi rękoma.
—  Znikł jak kamień w wodę — powiedział któryś.
—  Bo tak żeście szukali, gamonie! — warknął 
Modryniec i splunąwszy poszedł obejrzeć psa. Na 
wytrzeszczonym, zachodzącym mgłą oku uwijała się 
już zielona mucha. — Zedrzyj skórę i zakop — po- 
lecił jednemu z robotników — reszta do roboty, za 
co wam płacę, darmozjady!
Wrócił do tartaku rozcierając nabrzmiałe sińce na 
rękach. Wewnątrz głównej szopy panował hałas jak 
w młynie. Pulsujący szum gatra narastał niepoko- 
jem, w miarę jak piły wchodziły w smolistą, sękatą 
kłodę. W powietrzu stał świeży zapach żywicy. Chło- 
piec z motorowni, przyjęty dla pomocy mechaniko- 
wi, wpełzał spocony pod pędzące koło, w każdej 
chwili narażony na śmierć, żeby w biegu z wielkiej 
olejarki smarować łożyska traka.
—  Gdzie Chyłyński? — zapytał Modryniec.
Ale przez granie pił chłopiec nie słyszał ani słowa, 
nawet nie popatrzył, nie tracąc więc czasu sam po- 
szedł do motorowni. Maszyna pracowała równo i spo- 
kojnie, gdzieś z wysoka, od strony dachu, skąd wy- 
chodził komin, dolatywało głuche pukanie. Ale tutaj 
słyszał tylko świst zaworów i klaskanie pasa trans- 
misyjnego. Chwilę patrzył, jak równo i łatwo bieg- 
nie wielkie kolisko; przy nim, na tej samej osi, uwi- 
jało się inne, mniejsze, ale szersze, niby gruba baba 
przy szybkim tancerzu. Z niego to w nieskończoność 
spływał klaskający rzemień, podobno taki pas, ro- 
zerwany, ściany obala?...
—? Fiodor, jesteś tutaj? — krzyknął.
—  Czego tam? — Chyłypeć wyjrzał zza drzwi pro-
wadzących do warsztatu, ręce miał uwalane w sma- 
rach.
—  Wiesz ty, co się stało? Pobili mnie, Bogu przy- 
sięgam, że nie puszczę tego 'płazem. Zabijesz go, 
zabijesz jak wściekłego psa. Oczywiście nie za dar- 
mo, umiem wynagrodzić tych, co chcą mi się przy- 
służyć.
Chyłyński wyszczerzył zepsute zęby.
—  Gospodarzu — powiedział spokojnie — złość 
wam minie i na wszystko spojrzycie inaczej, lepiej 
pójść na policję.
—  Nie, ty go zabijesz!
—  Oj, dobry to by był zawód, taki zabijaka, aż 
strach pomyśleć, jak dużo miałby zamówień na swo- 
ją robotę.
Chyłypeć sięgnął po kapciuch, skręcił sobie papie- 
rosa grubego jak kciuk i podał tytoń Modryńcowi.
—  Co, nie chcesz zrobić tego dla mnie?
—  Zapalcie,  gospodarzu,   złość  minie,  pogadamy. 
Ale staremu złość nie minęła,  przygłuchła tylko
jakby. Palnął sobie szklankę wódki i poszedł na wieś, 
szukać pocieszenia między ludźmi. Koło południa 
wrócił i długo łaził markotny po domu. Jeśli prawdą 
jest, że córka szykuje mu prezent, to zamiast się 
ciskać, należałoby raczej pomyśleć, co z tym robić? 
Najlepiej, oczywiście, szybko wydać za mąż. Tylko 
za kogo? Wprawdzie Kukiełka z Tuliczan, gospodarz 
całą gębą, coś na ten temat napomykał, ale sprawa 
jakoś się ślamazarzy. No, w tej sytuacji nawet 
i przez ludzi warto byłoby wyczuć grunt. Ostatecz- 
nie prawdą było, że Krysoczka, chociaż uchodziła 
za córkę bogacza i do tego jedynaczka, nie wniosła- 
by mężowi zbyt wiele. Tartak obciążały długi. A ro- 
boty zwożono ostatnio coraz mniej, poważniejsze za- 
mówienia dostawały firmy wyposażone w lepsze ma- 
szyny. On tutaj piłował drewno tylko na chłopskie
chałupy i stodoły, a teraz, w czasie kryzysu, chłop 
z braku pieniędzy prawie przestał budować.
—  Matka — powiedział do starej — wołaj ją tu 
zaraz do izby.
—  Po co?
—  Wołaj, nie gadaj.
Stara coś mrucząc pod nosem poszła szukać córki. 
Po chwili wróciły obydwie, widocznie dziewczyna 
była gdzieś pod ręką. Kiedy stanęła przed ojcem, 
spojrzał na nią groźnie i po chwili milczenia warknął 
głucho:
—  Rozbieraj się! Ze wszystkiego, jak cię Bóg 
stworzył...
—  Co ty, ojciec? — wybuchnęła matka — toż 
dziecku wstyd... Przy tobie,  przecieżeś chłop?
—  A gzić się z byle kim, to jej nie wstyd? Roz- 
bieraj się, powiedziałem!
—  Tato... — cicho westchnęła Krysia.
—  Co ja powiedziałem? A może mnie się tylko 
wydawało, że ja coś mówiłem? Co, już ojca nie słu- 
chasz? Stara, zasłaniaj okno. — Zaczął rozpinać rze- 
mieniak.
W półmroku panującym w izbie Krysoczka po- 
chlipując zaczęła zdejmować ubranie, a co z siebie 
zrzuciła jakiś łaszek, to zaraz głośniej chlipała, kie- 
dy wreszcie została tylko w koszulinie, płacząc 
w głos, w żadnym wypadku rozbierać się dalej nie 
chciała. Wtedy ojciec przylał jej raz i drugi rzemie- 
niem i już nic nie mówiła o wstydzie, tylko popła- 
kując stanęła nagusieńka, jak ją matka na świat 
wydała.
Stary patrzył na piękną, rosłą dziewczynę, a co 
i raz wzrok mu uciekał w stronę tej słabizny, przy- 
krytej wstydliwie odrobiną włosów i aż mu się wstyd 
zrobiło, że patrzy tak na własne dziecko.
—  Obejrzyj no ją matka sama, pono ma mieć ba- 
chora.
—  Co? Kto ci to powiedział?
—  Wróble o tym ćwierkają, a ty nic nie wiesz? Do- 
bra z ciebie matka! Dobra matka — powtórzył jesz- 
cze raz, nie wiadomo dlaczego, jakoś znacząco.
Baba przestraszona jęła oglądać córkę, ale nie za- 
uważyła niczego podejrzanego.
—  Chyba ci się, ojciec, wydało, dziewczyna płaska 
jak deska, to niemożliwe, żeby... Powiedz, córeczko, 
miałaś z kim do czynienia?
—  Miała, miała, nie pytaj się głupia, lepiej niech 
powie kiedy? — wtrącił. — No, odpowiadaj mat- 
ce! — ryknął przynaglając córkę do odpowiedzi, 
w której prawdziwość z góry wątpił.
—  Nigdy, matuś, nigdy! — przez łzy zaklinała się 
dziewczyna, próbując dłońmi przynajmniej się za- 
słonić.
—  Sucze nasienie, samem ich złapał w stogu.
—  Mogłabyś przysiąc przed obrazem? — zapytała 
matka.
—  Mogłabym.
—  No to przysięgniesz zaraz! — krzyknął ojciec 
czując, że wstępuje w niego jakaś nadzieja.
—  Dałbyś spokój, dziecko jest niewinne jak anio- 
łek, a ty ją bijesz, za co?
—  Już ona tam dobrze wie, za co... A wtedy na 
łące, jakem cię z księżym parobkiem przyłapał, to 
coście robili?
—  Całowaliśmy się tylko.
•— I dlatego byłaś rozebrana?
—  Dlatego.
—  Dziwne to teraz całowanie. A ten twój Grisza, 
powiem ci, już niedługo pociągnie, już na księżą 
oborę  patrzy,  parę  dni  i  będzie  po nim...
—  Co,   chory   jakiś?   —   zapytała   z   niepokojem
matka. — Jeszcze i jej, nie daj Boże, może coś zo- 
stawić.
—  Nie to mam na myśli. A wczoraj co było?
—  Też nic.
—  Czy aby na pewno? On tu dzisiaj przyszedł 
oświadczyć mi, że wnuk mi z jego przyczyny przy- 
będzie. Tak to sobie wymyślił?...
Nie dokończył, córka nie zważając na krępującą 
nagość prychnęła śmiechem.
—  Stul lepiej gębę! Wkładaj łachy, co tak stoisz 
jak święta turecka, wstydu żadnego nie masz. Nie 
wierzę ci ani na tyle... Żebyś na klęczkach przysię- 
gała na swoją czarną duszę, nie uwierzę. Że też mnie 
Bóg pokarał taką córką!
—? Zamknij pysk, stary, dziecko niewinne posą- 
dzasz!
—  Ty nie lepsza byłaś w jej latach, po tobie to 
ma! — Splunął i wyszedł z izby.
Potem w nocy, kiedy już leżeli w łóżku, stara 
długo stękała i wierciła się pod rozgrzaną pierzyną. 
Mamrotała coś, kalkulowała, wzdychając głośno, aż 
wreszcie otworzył oczy.
—  Co się tak kokosisz, jajo zniesiesz czy co?
—  Spać nie mogę.
—  A co masz na sumieniu?
—  Nic.
—  No to leż cicho i nie kop kulasami, bo mnie 
z wyrka zrzucisz.
—  O złocie myślę...
—  Jakim złocie, do diabła kudłatego?
—  Myślę o złocie.
—  Czym ty sobie, durna, głowę nabiłaś?
—  Chyłyński ma złoto, sama widziałam, pokazy- 
wał, jakby się ona dobrze koło niego zakrzątnęła, 
toby jej dał, bo on dałby jej wszystko.
—  Chciałabyś ją wydać za kogoś takiego?
—  Po co zaraz wydać? Patrz, ile ona już od niego 
dostała różności, widziałeś te kolczyki?
—  To ona i z nim?... Z takim wypierdkiem?... 
A może te kolczyki nawet nie ze złota?
—  Na pewno ze złota.
—  No to na pewno kradzione, jak wszystko, co 
ma. Coś przeskrobał, trzyma z policją, bo mają na 
niego haczyk, to komendant mi go tutaj wcisnął do 
roboty, bo pożytek, prawdę mówiąc, z takiego żaden. 
Całe szczęście, że też wiele płacić nie muszę. Sam 
kradnie, a o złodziejach im donosi. Wcześniej czy 
później  ktoś go sprzątnie,  albo  jedni  albo  drudzy.
—  To jeszcze lepiej, kamień w wodę.
—  Jutro go na cztery wiatry przepędzę.
—  Ani się waż! Jeszcze wszystko, co ma, może 
być nasze.
—  A i tak wygnałbym go precz, żeby nie Senek.
—  Co ci Senek może zrobić?
—  Też ma mnie w garści, fajerkasy się nie płaci, 
podatki o tyle, o ile...
—  No to dać mu dla zatkania gęby i sprawa za- 
kończona.
—  Myślisz, że nie dostał, oho! Ile mnie to już 
kosztuje.
—  A co ci on może zrobić? Podatek można zapła- 
cić, fajerkasę też...
—  No, choćby z drzewem, ma świadków, zeznania, 
kryminał! A jakby mnie tu zabrakło, ty wiesz, co 
z tego wszystkiego zostanie? Ruina! Pożyczki! Sek- 
westrator!... Zlicytują za psi grosz. Prawdę mówiąc, 
cały nasz dobrobyt na pajęczej nitce wisi, niechby 
tylko większy wiatr powiał, niechby Żydzisko wek- 
sel zaprotestowało...
Stara milczała chwilę.
—  A jakbym temu Chyłyńskiemu zrobiła nadzie- 
ję... Przede wszystkim trzeba dowiedzieć się, ile tego
w ogóle ma, bo jakby to, to może i za mąż ją za 
niego pchnąć?
—  Głupia jesteś, na piersi chory!
—  No właśnie, jak go nie kropną, to i tak długo 
się z nim męczyć nie będzie.
—  Baba to ma akurat tyle rozumu co kura, a któż 
tam wie, ile jeszcze będzie cywał? Zostawi jej kupę 
bajstruków i biedę. Za gospodarza ją trzeba wyda- 
wać, ziemi ani ogień nie spali, ani woda nie zabie- 
rze.
—  Ma pieniędzy jak lodu, różnych różności, ma- 
teriałów, futer po ludziach poukrywanych. Nikt na- 
wet nie wie, jak dużo tego jest.
—  Nic nie ma, może i zebrałby jaki majątek, ale 
wszystko po babach porozdawał. Może mieć jakąś 
gotówkę, ale to jeszcze nie bogactwo, na tym przy- 
szłości budować nie można... Poreszcie, to krymina- 
lista. Przy tym szpetny, że obraza boska!
—  Sama widziałam, złoto ma...
—  Dużo?
—  Cały kuferek.
—  Gdzie to trzyma?
—  Żebym to wiedziała. Słuchaj, pożycz od niego 
gotówkę, dużo, ile się da!
—  Pożycz, pożycz, pieniądz śliski w ręku, nie 
utrzymasz, z czego później oddawać?
—  Może wcale nie będzie trzeba oddawać? Mó- 
wiłeś... A jakby nie zechciał, moja już głowa, żeby to 
od niego wyciągnąć.
Zamilkła, układała w głowie jakiś plan albo już 
go wcześniej umyśliła, tylko nie chciała się z tym 
przed chłopem zdradzać? Diabli wiedzą, czym baba 
może sobie łeb nabić?
A niedaleko, w izdebce nad motorownią, przewra- 
cał się z boku na bok, dręczony kaszlem i lubieżny- 
mi   myślami   ten,   o   którym   właśnie   rozmawiano.
Wreszcie nie wytrzymał, może to wina gorącej nocy, 
wstał, narzucił coś na siebie i wyszedł na dwór. D2u- 
go obserwował z ukrycia dom pryncypała. Od łąk 
szedł świeży, nasiąknięty nocną wilgocią zapach, we 
wsi wołał puszczyk. Z daleka, gdzieś z dziesiątej wsi 
przebijało się, zamierało, znów przesiąkało wskroś 
noc ujadanie psa.
Podszedł ostrożnie do okienka alkierza, otworzył, 
wszedł do środka bez najmniejszego hałasu. Poczuł 
ciepło pościeli, usłyszał lekki, szybki oddech śpiącej. 
Przyzwyczajał oczy do ciemności, zanim nie zaczął 
rozróżniać kształtów.
Dziewczyna leżała wpół okryta, głośno oddychając 
w duchocie, chyba całkiem naga. Delikatnie, dłonią 
czułą jak jedwab przeciągnął po jej udzie. Jęknęła 
przez sen i to sprawiło, że nie wytrzymał, nie pa- 
nował już nad sobą...
W tej samej chwili histeryczny krzyk, z przera- 
żenia tak zmieniony, że nierozpoznawalny —? poder- 
wał na równe nogi cały dom.
ROZDZIAŁ XXX
Wiec wyznaczono na niedzielę, na dziesiątą go- 
dzinę.
Dzień od samego rana zapowiadał się pogodny 
choć wietrzny, ale wiatr teraz był dobrodziejstwem, 
inaczej ciężko by było wytrzymać w upale, w lip- 
cowej spiekocie.
Białodrogi wyglądały dzisiaj uroczyście. Cały ry- 
nek okoliły zielone brzózki gorzko pachnące lasem, 
pomiędzy nimi na wysokich drzewcach zatknięto 
parę zielonych chorągwi, ale też i dwie biało-czer- 
wone. Od strony południowej zaś, tam, gdzie grunt 
się nieco wznosił, zbudowana była trybuna na spo-
rym podwyższeniu, osłonięta płatem zielonego per- 
kalu, na którym, jak naiwne życzenie szczęścia, była 
wymalowana rozrobioną w wodzie kredą — żeby ją 
można było sprać nie niszcząc płótna — czterolistna 
koniczynka.
Od tygodnia we wszystkich wsiach w promieniu 
kilkunastu kilometrów, na drzwiach, na kuźniach, na 
ścianach chałup przylegających do drogi, nawet 
przed kościołami wisiały zawiadamiające o wiecu 
zielone plakaty, bo organizatorzy, uzyskawszy apro- 
batę powiatowego komitetu Stronnictwa Ludowego 
oraz solenne zapewnienie, że wiec poprowadzi nie 
kto inny, tylko sam poseł tego okręgu, dwoili się 
i troili, aby zgromadzić możliwie dużą liczbę chło- 
pów. Zresztą trudności z tym wielkich nie było. Nę- 
dza, w jakiej coraz głębiej pogrążała się wieś w do- 
bie kryzysu, wystarczająco już podminowała te na- 
wet całkiem spokojne wsie. Sprawą powszechną był 
brak jakiejkolwiek nadziei na poprawę, niejeden so- 
bie myślał, że jeśli tak ma wyglądać życie, to niech 
się dzieje, co chce.
Niejednemu serce się ściskało, jak czasem na 
przednówku, gdy wychodząc w nocy słyszał popła- 
kiwanie głodnych dzieciaków, niby tych piskląt bez 
nadziei na chleb. Ci wybierali się już bez żadnego 
strachu, gotowi na najgorsze rzeczy nie tylko prze- 
ciw rządowi, ale i przeciw Polsce samej, która, choć 
jej tak wyglądano, tak wyczekiwano, tak okazała się 
niedobra.
Takie właśnie mniemania, a wiedziano o nich, 
gdzie należy, wiedziano, były podstawą obaw powia- 
towej i nie tylko powiatowej władzy. To właśnie one 
spowodowały ową huśtawkę decyzji dezorientują- 
cych policję i ludzi odpowiedzialnych za tak zwany 
ład i porządek.
Mimo że był to jeszcze czas żniwny, mimo że ten
i tamten rankiem kości nie mógł do kupy pozbierać, 
na wiec wybierano się masowo. Wszyscy, nawet ci, 
którym bieda jeszcze nie zdążyła w oczy zajrzeć, bo- 
gaci, co to im i diabeł dziecko pokołysze, czuli, że 
jeśli rzeczy  pójdą  dalej  takim  trybem,  będzie źle.
Już koło dziewiątej zaczęli się gromadzić pierwsi 
ludzie, ściekali ze ścieżek i opłotków, najpierw po- 
jedynczo, a potem już zorganizowanymi grupami, ze 
sztandarami nawet. A gdzieś tak na pół godziny 
przed rozpoczęciem wiecu, wszystkimi wiodącymi do 
wsi gościńcami, polnymi drogami od łąk, ścieżkami 
wysnuwającymi się spomiędzy stodół, zaczęli nie- 
przerwanie ciągnąć ludzie.
A tu tymczasem wszystkich witała wieść, że pan 
starosta zakazał urządzania wiecu, ale poseł, co to 
już przybył, przez gminę telegraficznie ma rozma- 
wiać z powiatem i może nawet spowoduje uchyle- 
nie zakazu. Jeśli nie, to wszyscy będą musieli na- 
tychmiast wrócić do domu.
Hej! — ale też tam ktoś pomyślał. Kto to by się 
rozchodził teraz, kiedy już tu jest przy niedzieli taka 
kupa luda! Tymczasem gdzieś spośród brzózek, z ja- 
kiejś grupy popłynął nad rozgwarem nabożno-patrio- 
tyczny śpiew:
Boże coś Polską przez tak liczne wieki, 
Otaczał blaskiem potęgi i chwały, 
Coś ją osłaniał tarczą swej opieki 
Od nieszczęść, które pognębić ją miały.
Śpiew jednak coraz łamał się i mącił w jakimś 
murmoleniu całkiem bez ładu i składu, aby wresz- 
cie, znów zorganizowany przy refrenie, wzlecieć wy- 
raźnie i mocno:
Przed Twe ołtarze zanosim błaganie: 
Ojczyźnie loolnej pobłogosław Panie.
Z gminy doszły wieści niepomyślne, poseł nie uzy- 
skał telefonicznego połączenia ze starostą, który 
przez jakąś tam lafiryndę kazał go pono zawiado- 
mić, że rozmawiać z nim nie ma o czym, w związku 
z tym o uchyleniu zakazu i mowy być nie może.
Gorzej, z posterunku policji dotarła wiadomość 
potwierdzająca zakaz urządzenia wiecu, a sam ko- 
mendant Senek już szedł z takim zakazem na piśmie, 
żeby go wręczyć posłowi.
Poseł, mając przykazane działać legalnymi jedy- 
nie środkami, wobec takiej sytuacji pozostawał cał- 
kowicie bezradny. Był to człowiek łysy, bezradosny, 
noszący się z wiejsko-miejska, to znaczy bez kra- 
watki, ale w miejskich pantoflach, kraciastych skar- 
petkach i spodniach pumpach niewiarygodnej sze- 
rokości. Za to twarz jego była szczerze chłopska 
i ten wyraz wiecznej troski także szczerze chłopski, 
i ten wąsik sołtysowski też... Pokwitowawszy papier, 
kiedy komendant wyszedł, milczał długo patrząc 
w podłogę. Potem rzekł do świty, w której Latoś 
stanowił szary koniec:
—  Nie będzie wiecu, koledzy, starostwo cofnęło 
pozwolenie, kierownictwo nasze było na taką rzecz 
przygotowane, w odwet za takie potraktowanie 
nas — ogłosimy strajk. Chodźmy na plac, trzeba po- 
wiedzieć to chłopom, ludzie muszą się rozejść możli- 
wie spokojnie.
—  Jak to, nie będzie wiecu? — zapytał Wiktor. — 
Tchórzymy w takiej chwili, kiedy wszystko gotowe? 
Mamy w zamian za ustąpienie teraz, robić strajk 
kiedyś? A jak to niby taki strajk ma wyglądać, nie 
pójdziemy do roboty na własne pole?
—  Kolego Latoś — z namaszczeniem odpowiedział 
na to poseł — jesteśmy legalnie działającą partią, 
jeśli złamiemy prawomocne zarządzenie, zostaniemy 
rozwiązani. Naszą bronią jest lojalność wobec pra-
wa, dlatego jeśli władza nie pozwala na odbycie wie- 
cu, wiec się nie może odbyć...
—  Strajk? Powiedzcie, kolego, o strajku, jak to 
niby ma wyglądać? — zapytał wąsaty chłop, sołtys 
z Tereszan.
—  O tym jeszcze będziemy mówili w każdym ko- 
le, przyślemy prelegentów. Ogólnie mówiąc, od dzi- 
siejszego dnia nie dostarczamy do miast żadnych 
produktów żywnościowych... Chodźmy powiedzieć 
ludziom, żeby szli do domu.
—  Chłopi, jak już tu przyszli, to się nie rozejdą 
bez niczego — mruknął ktoś w obronie Wiktora.
—  Jednak musimy zrobić wszystko, żeby odeszli 
stąd możliwie najspokojniej. Jeśli dojdzie do jakich- 
kolwiek ekscesów, będzie to policzone przeciwko 
wam, chłopy — zakończył poseł sztucznie z wiejska. 
Chciał już wychodzić, ale zagrodził mu drogę Wiktor.
Wszyscy ucichli, bo widać było, że dojdzie tu do 
starcia z posłem, w którym wszyscy dotychczas upa- 
trywali jakiegoś potężnego męża opatrznościowego, 
gdy tymczasem...
—? Panie pośle — Wiktor cedził słowa przez zaci- 
śnięte zęby — toż my, cośmy latali, po wsiach jak 
kot z pęcherzem z tym wiecem, nie wejdziemy te- 
raz na trybunę i nie powiemy: „Chłopy, idźta do 
dom, wiecu nie będzie, bo pan starosta miał taki ka- 
prys i zakazał nam wiecowania"... Nie powiemy te- 
go, bo by krzyknęli wszyscy, i słusznie, żeśmy głu- 
pie jak buty z lewej nogi... I poreszcie, nikt się nie 
rozejdzie, tylko zaczną krzyczeć: „Posły ludowe oszu- 
kują nas!" I będzie to, nie obrażając nikogo, rze- 
telna prawda... I będzie to najlepsza robota dla nich, 
nie dla nas, panie pośle.
Chwilę trwała cisza, po czym poseł przemówił, 
a zaczął z dziwnej beczki, dopiero po dobrej chwili 
wyszło na jaw, do czego prowadzi:
—  Drogi kolego Latoś — poseł wlał w te słowa 
całą serdeczność, na jaką go było stać mimo wiel- 
kiego wzburzenia — macie całkowitą i świętą rację. 
Czy sądzicie, że ja jestem przeciwko wiecowi? To 
przecież ja zabiegałem wszędzie, żeby stronnictwo 
nasze udzieliło jak najdalej idącego poparcia waszej 
inicjatywie. Ale łamiąc zakaz, narażamy się na naj- 
poważniejsze sankcje, na to tylko czeka policja i na- 
si przeciwnicy. Zrozumcie, kochani, możemy bez- 
piecznie działać dopóty, dopóki niczego nam nie mo- 
żna zarzucić. Jeśli zwołamy nielegalny wiec, ściąg- 
niemy na siebie represje, których skutki nawet prze- 
widzieć trudno. Powtarzam, w grę wchodzi tylko le- 
galne działanie, moi drodzy! Jeśli nie podporządku- 
jecie się, cofam wam poparcie i moje, i powiatowej 
organizacji.
—  No, tak — wyrwał się któryś z chłopów —? 
w taki sposób nawet na wiec możemy czekać la- 
tami, bo pan starosta się rychło nie zlituje! Straj- 
kować pewnie też zabroni... Poparcie organizacji?... 
Po co nam taka organizacja, która nie może nam 
nic pomóc?
—  Po mojemu — znów odezwał się Latoś — po- 
winniśmy zmusić starostę do liczenia się z chłopem. 
Jestem za tym, żeby wiec mimo zakazu odbyć, niech 
starosta dowie się, że jego zakazy nie sięgają gminy 
Białodrogi, może mu wreszcie duda zmięknie.
—  To są komunistyczne metody, panie Latoś! — 
krzyknął poseł.
—  No to niech pan poseł teraz wyjdzie do nich 
i powie, że wiecu nie będzie, bo panu staroście się 
to nie podoba!
—  Oczywiście, że wyjdę! Oczywiście, że powiem. 
Po to tutaj jestem, aby ustrzec was wszystkich przed 
nieobliczalnymi krokami!
—  No to chodźmy!...
— Idziemy! — z determinacją podjął poseł i ru- 
szył ostro na czele rozsypującej się świty.
Na placu zebrani stali zbici w gęstą ciżbę. Nikt 
już wprawdzie nie śpiewał, ale tłum szumiał rozmo- 
wami, okrzykami i nawoływaniem. Widać było, że 
napięcie oczekujących rośnie w miarę opóźniania się 
wiecu. Raz po raz przepychały się przez tłum jakieś 
grupki z zielonym sztandarem, które w dość nie- 
oględnych słowach wykrzykiwały coś i o staroście, 
i o pośle. Nawoływały do wiecu wbrew zakazom. 
Ludzie oglądali się za nimi, właściwie to nikt ich 
nie znał i nie bardzo było wiadomo, skąd się tutaj 
wzięli. Ktoś więc zapytał ich, skąd są, z jakiej wsi, 
to mu odpowiedzieli, żeby gębę zamknął. Więc Wła- 
dek Koryciński, z kilkoma innymi chłopakami umó- 
wionymi do pilnowania porządku, uprzątnęli ich tak 
zgrabnie, że już więcej tego dnia nikt ich nie wi- 
dział.
Na trybunę wszedł poseł i jeszcze parę osób. Nagle 
wszystko ucichło, przez chwilę słyszano trzepotanie 
gołębi, co stadem wzleciały z kopuły cerkwi.
— Koleżanki i koledzy — rozległ się donośny, 
wprawny w wiecowych mowach, głos posła — sta- 
rostwo nie udzieliło zezwolenia na nasz wiec. Pro- 
szę więc wszystkich tutaj zebranych, aby w spokoju 
i porządku rozeszli się do swoich wsi i domów. Wie- 
cu nie będzie!... Jednocześnie w imieniu całej orga- 
nizacji ludowej w powiecie, na znak protestu, ogła- 
szamy strajk chłopski. Od dzisiaj aż do odwołania 
nie dostarczamy do miasta żadnych produktów rol- 
nych! Bliższe informacje zostaną przekazane na ze- 
braniach kół stronnictwa.
Po tym chyba najkrótszym w dziejach swej poli- 
tycznej działalności przemówieniu poseł zeszedł z try- 
buny. Wiktor korzystając z ciszy, jaka jeszcze trwa- 
ła, krzyknął:
— Chłopi! Nie będzie to wiec, będzie to zebranie. 
Otwieram zebranie organizacji ludowej w Tulicza- 
nach, a wszystkich tu zebranych zapraszam jako go- 
ści! Koledzy, oszukano nas, łudzono obietnicami zez- 
wolenia na legalne zgromadzenie. W gruncie rzeczy 
przygotowano prowokację. W opłotkach, dowiedzia- 
łem się w tej chwili, stoi policja w dużej sile... Miej- 
cie się na baczności, nie dajcie się sprowokować do 
bójki, bo policja przyjechała tutaj rzekomo po to, 
żeby uspokajać burdy. Nasze zebranie odbędziemy 
w przykładnym spokoju. Koledzy...
Z rogu placu doleciał szum, jakby nadbiegała 
olbrzymia fala wody. Wiktor usiłował mówić dalej, 
ale szum potężniał i jakby pchał przed sobą ludzki 
zgiełk. Nagle, łamiąc i wywracając brzózki z zielo- 
nymi chorągwiami, na plac runęła ława policjantów 
w hełmach i polowych mundurach podobnych do 
mundurów wojskowych.
Cały plac w jednej chwili zawrzał i zahuczał. 
Z uliczek spływających do rynku ruszyły szeregi 
policjantów w maskach. W środku tłumu zaczęły 
wybuchać granaty z gazem łzawiącym, a sporo lu- 
dzi, powalonych już ciosami pałek, leżało na ziemi, 
tratowanych przez ogłupiałych ze strachu uciekają- 
cych...                                                         _
Wszyscy zgromadzeni rzucili się nagle w jedyne 
jeszcze otwarte miejsce, prowadzące z rynku pomię- 
dzy żydowskimi budami wprost na pola, ale kiedy 
było tam najgęściej, zza domów, stodół, a nawet 
z pobliskich dziesiątków pszenicy — wyszła na nich 
szarża zaczajonej policji. Tutaj było najgorzej. Pałki 
waliły po siwych łbach, po karkach, aż krew sikała 
uszami. Nie przepuszczano nawet leżącym, zresztą 
tym właśnie dostało się najwięcej od policjantów, 
którzy szli za plecami pierwszych szeregów, a byli 
bardziej niż inni łakomi na bicie. Krzyk skręcający
się w jeden niebotyczny zgiełk stał w powietrzu. 
Tłum pierzchał jak przerażone stado, łamiąc ogrodze- 
nia w obejściach parł w pole, w wolną przestrzeń, 
gdzie można ile sił w nogach biec, byle dalej od bez- 
litosnych ciosów, byle dalej od mundurów i oślepia- 
jących wyziewów. Załzawione od gazów oczy źle wi- 
działy, ludzie potykali się, wywracali, na tych spa- 
dały pałki.
Wkrótce po placu uwijał się tylko spory oddziałek 
policjantów w maskach przeciwgazowych, co nada- 
wało im jakiś niesamowity wygląd. Łamali flagi, 
trybunę,   słychać   było   trzask   odrywanych   desek.
Latos z grupką chłopów z Tuliczan został zasko- 
czony przez kilkunastu policjantów. Zerżnęli ich pa- 
łami, że ledwie mogli uciekać. Przez gnojowisko, 
przez wysoki księży płot zapadli w zarośla dzikiego 
bzu. Zalegli za pryzmą polnych głazów, widzieli 
przed sobą, jak po podwórku kręcą się policjanci, 
jeden z nich, całkiem jeszcze młody człowiek, zdjął 
hełm, ukazując spoconą, krótko ostrzyżoną głowę 
i przechyliwszy wiadro chciwie pił wodę.
—  Zaczekajcie tylko trochę — powiedział Szcze- 
pan Kukiełka odbezpieczając nagan — walnę do nie- 
go, może trafię...
—  Ani mi się waż! — Wiktor złapał za lufę — 
do kryminału ci się śpieszy?
—  Dali mi łupnia, oddam przynajmniej jednemu.
—  Nie oddasz, leż cicho i ani pary z gęby! Toż 
dopiero by nam dali, gdybyś go położył.
Chłopak usłuchał, co było dziwne, bo nie miał 
zwyczaju słuchać kogokolwiek, może jednak wyczuł 
przez skórę niebezpieczeństwo większe niż kiedykol- 
wiek indziej i zaniechał zemsty, chociaż długo miał 
jeszcze odczuwać działanie hagarowej pałki; którą 
namacalnie przemówiła doń władza państwowa.
Na polach, pomiędzy dziesiątkami żyta, w łanach
nie zżętego jeszcze owsa i jęczmienia, czerniały roz- 
sypane ludzkie postacie, pojedyncze i całe grupki. 
Od wsi ciągnęło chemicznym, zatykającym oddech, 
wyciskającym łzy smrodem. Do co gęściejszych gru- 
pek, zwłaszcza tych, które były bliżej, wybiegały zza 
najbliższych stodół tyraliery policjantów. Ludzie 
pierzchali wówczas na łeb, na szyję.
Chałupy stały pozawierane na głucho, tak samo 
cerkiew i kościół, gdzie za zaryglowanymi drzwiami 
schroniło się sporo chłopów i bab. Ci postanowili nie 
opuszczać swego miejsca, choćby przyszło nocować.
Właśnie tutaj, w kościele, znalazł się Walery z pa- 
roma tuliczańskimi chłopami. Ławki były zajęte 
przez innych, siedli więc pod rusztowaniem, z które- 
go korzystał malarz. Malowidło, jak zwykle w każdą 
niedzielę, było starannie zakryte. Ludzie już się wy- 
dyszeli, obcierali tylko piekące, ciągle jeszcze łza- 
wiące oczy, poprawiali ubrania, nieraz podarte, do- 
prowadzali do ładu swój wygląd, delikatnie obma- 
cując sińce i ślady po pałkach. Patrzyli na nich świę- 
ci męczennicy z obrazów, niemi i cisi, jakby chcieli 
powiedzieć, że tylko w pokorze jest ukojenie czło- 
wieczych cierpień.
Oparty o drąg rusztowania siedział nieruchomo 
Kozina, odzież miał w pożałowania godnym stanie, 
a głowę opuścił tak nisko, że aż to zaniepokoiło Ka- 
rasima, podszedł do niego.
—  Co wam, Kozina? — zapytał.
Chłop powoli dźwignął głowę. Przez czoło osło- 
nięte siwą czupryną, posklejaną teraz i brudną, przez 
policzek — biegła gruba sina krecha. Starzec pła- 
kał i nie miał siły tego ukrywać.
—  Boli?
Chłop pokręcił głową.
—  Jezu Boże — powiedział — daj lepszą dolę te- 
mu, co sieje i orze...
Paru chłopaków wlazło aż na wieżę i z okienek 
przysłoniętych drewnianymi żaluzjami obserwowało 
dalsze zajścia we wsi. A tam absolutnie i niepodziel- 
nie panowała policja.
Jednakże policjanci nie zamierzali w Białodrogach 
popasać. Spełniwszy swoje zadanie zaczęli wracać na 
plac, ostro jeszcze cuchnący gazami i zasłany czap- 
kami i kapeluszami. Trafiła się też jakaś inna szma- 
ta — płat koszuli, rękaw letnika czy jeszcze coś 
z ubrania, czego nie sposób rozeznać.
W powietrzu wisiało coś zdumiewającego — tutaj 
bito ludzi pałkami jak bydło, jak bydło...
Czy to aby wszystko prawda? Czy ktoś w to kie- 
dyś uwierzy?
Tak skończył się wiec ludowy w Białodrogach, 
który tylko dlatego nie miał szans przejścia do hi- 
storii, że dziwnym zbiegiem okoliczności nikogo przy 
tej okazji nie zabito.
Potem nad wieczorem przeszła tędy burza z pio- 
runami i na placu, w ostrych biczach deszczu, sza- 
motały się tylko połamane lub wywrócone brzózki — 
niemi świadkowie zajść.
Nazajutrz Latoś i ludowcy z Tuliczan pojechali 
furą do Białodrogów rozebrać resztki trybuny i upo- 
rządkować plac po wiecu, żeby z tej okazji policja 
nie wlepiła im grzywny za pozostawiony nieporzą- 
dek. Należało się bowiem spodziewać, że po tym 
wszystkim będą tylko czekali, aby się do czegoś 
przyczepić.
Deszcz wbił w ziemię ślady ludzi, z trybuny pozo- 
stało tylko parę ledwo trzymających się kupy de- 
sek. Nocą wyzbierano czapki, a nawet szmaty, jakie 
się po placu walały, pozostały tylko rozmokłe, osma- 
lone tekturowe krążki z granatów łzawiących i śmie- 
cie, jakie zwykle pozostawia po sobie tłum.
ROZDZIAŁ XXXI
W firmie Barga „Sklep i wyszynk" mówiono od 
paru dni niemal wyłącznie o dwu rzeczach — o straj- 
ku, co właśnie trwa, i o weselu Szczepana z Modryń- 
cówną, które się właśnie szykuje. Szły już zapowie- 
dzi głoszone co niedziela na sumie przez proboszcza 
Kiryka. O strajku i sami chłopi, i władza wyrażali 
się lekceważąco, przecież teraz nie było na razie 
z czym do miasta jechać, owszem, ten i ów młócił, 
ale to tylko na własne potrzeby. Jeśli sprzedawano, 
to osełkę masła, jaja, mleko; bez tego pewnie tam, 
w mieście, jakiś czas wytrzymają. O, gdyby rzecz 
przeciągnęła się do jesieni, mogłoby być groźnie, 
wtedy by miasto taki strajk odczuło, ale teraz?
Więc znowu powracano do planowanego wesela. 
Oczywiście, człowiekiem najlepiej poinformowanym 
był jak zwykle posterunkowy Hulewicz.
—  Pan posterunkowy na wesele idzie? — pytał 
stary Żyd podsuwając policjantowi kufel piwa. — 
Weselisko to będzie u-ha! Trzeba iść.
Hulewicz łyknął piwa, obtarł wąs i popatrzył na 
Żyda.
—  Co też pan mówisz, panie Barg, gdzie mi w ta- 
ki czas po weselach chodzić. Po wsiach niespokojnie, 
ten tam ich chłopski strajk ogłoszony, kto wie, co 
się może lada dzień wydarzyć.
—  Ee, jaki tam strajk... — oponował sprzedawca 
podpompowując powietrze do antałka, żeby piwo się 
lepiej pieniło. — Przyjedzie policja z powiatu z pał- 
kami i gazem, jak wtedy na wiec, szast-prast i po 
strajku. — Przechylił się przez ladę i spojrzawszy 
policjantowi w oczy szepnął: — Panie Hulewicz, 
u mnie chłop teraz wszystko za zboże kupuje, ja za 
tydzień będę miał dwa wozy, a może i lepiej. Jak to 
zawieźć do miasta, podobno na drogach oni pilnują?
- Podobno — odpowiedział filozoficznie policjant.
—  Nu, a jakby ja poszedł do policji o pomoc, prze- 
cież u mnie i masło jest, i jaj niemało, a tam w mie- 
ście ludzie potrzebują... Co tam ludzie, o te głodujące 
dzieci mi najwięcej chodzi.
—  No, ludzie głodują, oczywiście...
—  Nu, pan powiesz komendantowi Senkowi, że 
ja potrzebuję takiej ochrony, żeby swój towar, gdzie 
trzeba, zawieźć, ja przecież nie chłop, ja do strajku 
nie przystawałem, niech pan zapyta, czy mnie jakaś 
ochrona się należy?
—  Dobrze, powiem komendantowi. Chociaż ostrze- 
gam,  takie  przedsięwzięcie  może  być  ryzykowne!...
—  Jak to ryzykowne, z policją? Zresztą, kto nie 
ryzykuje, ten w kozie nie siedzi. Proszę jeszcze jed- 
no piwo dla pana komendanta Hulewicza... No, a na 
wesele, to ja bym panu radził iść.
Oczywiście, Hulewicz na wesele się wybierał, nie 
zamierzał bowiem odmawiać sobie takiej przyjem- 
ności. Prześladowała go tylko myśl, że nie wykorzy- 
stał szansy, jaką mu dziewczyna dawała. Takie rze- 
czy o niej opowiadano, a on przy niej tracił rezon. 
Ledwie parę razy porozmawiali... Teraz oczywiście 
wszystko przepadło. Wezbrała w nim złość na siebie, 
a jeszcze bardziej na nią. Pociągnął piwa, postawił 
kufel z hukiem na ladzie.
—  Panna młoda nie ma najlepszej opinii — po- 
wiedział.
—  A to najmniejszy kłopot, panie komendancie, 
jakbym miał się żenić z taką ładną panną, która 
w dodatku ma taki wielki tartak, toby mnie opinia 
interesowała najmniej.
Rozmawiający roześmieli się w głos. Szczera praw- 
da to była, majątek, jaki bez wątpienia stanowił tar- 
tak, pozwalał na to, by nie dawać wiary byle czemu.
—  To fabryka, nie tartak! — ciągnął dalej Żyd. —
Ile tam gatrów, a heblarka motorowa, a ile on ma 
drzewa na sprzedaż... W Nesterowie tartak, co go 
oglądałem do kupienia, naprzeciw tego nic. Modry- 
niec ma kiepełe, od zmurszałej szopy zaczynał, a te- 
raz? Teraz on pan całą gębą! Mógł córkę na kursą, 
na różne szkoły posyłać, nie chciał. Po co? Ja mu 
nie zazdroszczę, ale powiem prawdę, on nie po chrze- 
ścijańsku się dorobił, krzywdą paru Żydków, co tu 
interes z drzewem trzymali i gater postawili. On ich 
z torbami puścił. Oni musieli, biedulki, sprzedawać 
te maszyny tutaj zawleczone za psi grosz... A czasy 
szły wtedy piękne, ludzie dużo budowali, dużo ko- 
lonii tutaj w okolicy powstawało, no i z tego wynikł 
taki wielki majątek pana Modryńca, że daj Boże, 
daj Boże...
Hulewicz nie słuchał paplaniny Żyda, wypił piwo, 
wsiadł na rower i ruszył właśnie w stronę Modryń- 
cowej chałupy, gdzie — jak to wiedział z całą pew- 
nością — goszczono dzisiaj przyszłego zięcia.
U Modryńców dobrze już wszystkim dymiło z czu- 
bów. Policjant stanąwszy pod chałupą usłyszał gwar 
w mieszkaniu, uśmiechnął się pod wąsem. Oparł ro- 
wer o ścianę i wyjąwszy z kieszeni munduru buracz- 
kową chustkę, wycierał spoconą twarz tak długo, aż 
go zauważono. W progu ukazał się gospodarz.
—  Prosimy, panie Hulewicz, do mieszkania.
—  O, dziękuję, upał taki, a i goście, słyszę, są... 
Nie będę przeszkadzał?
—  Ech, jakie tam przeszkadzanie, gdzie jest dzie- 
sięciu, to i dla jedenastego starczy miejsca.
Policjant długo się nie opierał, weszli do izby.
—  Poznać pana po cholewach — pochwalił wska- 
zując na stół, który rzeczywiście zastawiono jak ni- 
gdy. — Kiedy widzę przed sobą gąsiorek krupnicz- 
ku — od razu wiem, że mam do czynienia z czło- 
wiekiem  zaradnym.  Oho!  Policjant  zna  się na lu-
»
dziach, panie Modryniec! — Przerwał, bo wszyscy 
milczeli, widać w jakiejś ważnej rozmowie przeszko- 
dził. — Ja właściwie dzisiaj służbowo, bo tak jeździ- 
łem trochę po tych zrewoltowanych wsiach, właśnie 
wracam, wszędzie spokojnie jak w kościele przed 
podniesieniem, więc myślę sobie, pora, żeby wstąpić 
do życzliwych ludzi.
—  Pewnie, pewnie — dopiero po chwili milczenia 
powiedział pod nosem Modryniec.
—  O, państwo młodzi, widzę, już razem. Piękna, 
bardzo piękna para!
Gospodyni nakładała mu na miskę mięsiwa. Po- 
sterunkowy patrzył łakomie, takich rzeczy dzisiaj, 
kiedy po chatach nie dojadano, dawno już nie wi- 
dział. Pewnie Modryniec chciał się tą gościną przed 
swoim przyszłym zięciem, a zwłaszcza przed jego 
ojcem, popisać.
Późnym popołudniem, wszyscy ożywieni wypitym 
alkoholem, z lekka już przejedzeni, gadali jeden 
przez drugiego rzeczy, których by na trzeźwo nie 
powiedzieli nigdy.
—  Tak, Krystyno — mówił Modryniec do córki, 
lubił popisywać się takim miastowo-pańskim gada- 
niem, ilekroć ich słuchał ktoś obcy — najgorsze te 
pierwsze dni, biorąc ściślej, noce.
—  Że też tata taki głupi — wypaliła Krysoczka.
—  Czego dogadujesz dziecku — wtrąciła się żo- 
na — i tak na pewno boi się. Po nocach nie śpi ze 
strachu, dawno już to wiedziałam.
—  Głupia babo, pożartować nie można? Ona już 
kobieta, można z nią rozmawiać o tym i o owym.
—  Patrząj, jak się zaczerwieniła — dalej strofo- 
wała starego żona.
Roześmieli się wszyscy, bo nie widać było żadnego 
wstydu na twarzy Krysoczki.
—  Jakże można tak o córce, panie Modryniec? - 
orędował za dziewczyną Hulewicz.
Krysoczka zaś, skorzystawszy z możliwości nadą- 
sania się, uciekła z chałupy. Hulewicz spojrzał na 
nią nieznacznie.
—  No, ale na mnie już czas. Jak to powiadają, 
służba nie drużba.
—  Pan już wychodzi, panie komendancie? — opo- 
nował uprzejmie gospodarz. — Może w takim razie 
jeszcze po kieliszeczku, strzemiennego, co?
—  Nie odmówię, strzemiennego odmawiać nie wy- 
pada. Zresztą, co tam, jeden kieliszek jeszcze niko- 
mu nie zaszkodził.
Kiedy zostali sami, Kukiełka z właściwą swej na- 
turze złośliwością, której popuścił wodze pod wpły- 
wem wódki, powrócił do osoby swojej przyszłej sy- 
nowej.
—  Powiadacie, gospodyni, że dziewczyna w nocy 
nie śpi. Wierzę, ale pewnie nie z tego, żeby się ba- 
ła... — Roześmiał się. — Ma ona swoje sekrety, wy 
nie wiecie, a my o tym wiemy.
—  Jakież to ona może mieć sekrety, o których 
my, jej rodzice, byśmy nie wiedzieli?
—  A różne takie, różne...
Modryniec jeszcze nie bardzo wiedział, o co cho- 
dzi, niejasno domyślał się, że Kukiełce trzeba wy- 
jaśnić te wszystkie plotki, jakie o jego „Krystynie" 
chodzą. Postanowił przede wszystkim uczynić sprawę 
jaśniejszą, zapytał więc:
—  Chwalicie czy ganicie?
Kukiełka powiódł mętnym wzrokiem po siedzą- 
cych przy stole, byli sami domowi, przyszła rodzina 
niby, walnął więc bez namysłu:
—  Myślę, że nie ma co za łby się wodzić, baba 
zawsze babą, co tam, że jakiś malarz czy jakiś pa- 
robek...   Który   on   dla  niej   tam   będzie,   mniejsza,
pierwszy czy piętnasty, to oni sami się dogadają. 
My musimy myśleć o ich przyszłości, ile z tego tar- 
taku, z gotowizny, z rzeczy domowych za nią idzie? 
No, nie myślcie sobie, że dam się okpić.
—  Tędy ryby chodzą — westchnął Modryniec. Po- 
woli wstał z krzesła. — Powiadacie, że ona jest?... 
Nie mógł znaleźć odpowiedniego słowa, a tego, które 
mu się na usta cisnęło, nie chciał na określenie córki 
użyć. — Dziecko moje obrażacie! — huknął, aż po- 
wała drgnęła.
—  No, nie tak chybko, po bożemu, nikt tu nikogo 
nie obraża, po co zaraz krzyki? Rozmawiamy jak lu- 
dzie interesu...
Tutaj Kukiełka, choć podchmielony, zamierzał spo- 
kojnie jeszcze jaśniej rzecz swoją wyłuszczyć, ale 
Modryniec wypił chyba za dużo i nie chciał ani rusz 
słuchać, powtarzając z pijackim uporem: „Dziecko 
moje obrażają!", złapał Kukiełkę za przyodziewek, 
przyciągnął do siebie, a że był z natury nieobliczal- 
ny, niewiele myśląc trzepnął go po gębie, aż chlap- 
nęło.
Uderzony chciał siąść, ale nie trafił na stołek, spadł 
pod stół ściągając za sobą serwetę z nakryciami. Po 
dobrej chwili dopiero wynurzył się na widok wszyst- 
kim.  Rozkrwawionymi  ustami  wymamlał  do  syna:
—  Szczepan, widziałeś?
Szczepan właśnie nakłuwał widelcem świeżego 
grzybka, bo paliła go wódka, grzybek był śliski, 
a widelec tępy, więc wszystko musiało trochę po- 
trwać, powiedział więc bez pośpiechu:
—  Widziałem, tata — gdzieś w głębi jego duszy 
kiełkowała dziwna radość, że stary dostał w zęby — 
wzięliście po pysku.
—  Zabij, za ojca!
—  Ee, zaraz „zabij"!
Nie mogąc się nijakiej pomocy od syna spodzie-
wać, stary Kukiełka sam podjął dzieło zemsty. Zła- 
pał przewrócone krzesło i z rozmachem zmiótł naj- 
pierw wszystko, co jeszcze stało na stole, a potem 
jednym ciosem połamał je w drzazgi na gospodarzu. 
Zakotłowało się. Krzyk, huk, przekleństwa mieszały 
się w jeden nierozpoznawalny kłąb łomotów.
Ta błyskawiczna burda skończyła się ucieczką Ku- 
kiełków. Obici i skrwawieni, ku wielkiemu wstydo- 
wi, zmykali przed parobkami z tartaku i samym Mo- 
dryńcem, sadzącym za nimi z siekierą w ręku.
Z chałup wylegli ludzie zwabieni krzykami. W sa- 
mą porę, bo wkrótce gonitwa przeszła w wyzwiska, 
z których można się było o obydwu rodzinach nad 
wyraz ciekawych rzeczy dowiedzieć. I tego, co było 
świętą prawdą, i tego, co tylko nią być mogło.
Potem chłopi oparci o płoty podjudzali pochwa- 
łami wracającego, zziajanego Modryńca. „Podziwiali" 
jego dzielność, no i tę otwartość w traktowaniu 
spraw rodzinnych...
W progu, cicho szepcąc przekleństwa, czekała 
z ziemistą twarzą żona.
—  Ty śmierdzący knurze — powitała chłopa — 
popsułeś wszystko!
—  Milcz babo, bo jeszcze i ty oberwiesz! — z roz- 
machem rzucił siekierę pod pryzmę oszastów. — Na- 
lej mi szklankę wódki!
—  No to chodź do chałupy.
—  Tutaj mi przynieś!
Baba mamrocząc pod nosem posłusznie spełniła 
jego polecenie. Modryniec wziął głęboki oddech i kil- 
koma łykami opróżnił szklankę, rzucił szkło w naj- 
dalszy koniec podwórka, trafiło na leżący w trawie 
głaz, rozprysło się, jakby trafione kulą.
—  Miałem słuchać, jak mi dziecko od najgorszych 
wyzywają?
—  Targował się, nie wyzywał, nie pojąłeś tego.
—  No i dobrze, takich jak ten przygłupi Szczepan 
może ona mieć, ile zapragnie, jak mnie zgniewa, to 
jeszcze ją z tym księżym parobkiem Hrytem ożenię.
—  Nie grzeszyłbyś w złą godzinę! To już lepiej za 
Chyłyńskiego. Przynajmniej pieniądze ma.
—  Ee, jakie tam pieniądze?...
—  Jakie? — baba przechyliła się niemal do ucha 
mężowi. — Mówiłam ci, ma złoto, dwudziestorub- 
lówki jeszcze carskie.
—  Widziałaś?
i    — Nie, ale mówił. Przyniesie je tu do nas.
—  Nie wydam jej za niego, resztkami płuc pluje, 
tfu!
—  On i nie chce się żenić... — Stara jeszcze raz 
pochyliła się do jego ucha coś szepcąc.
Ten jednak, jak naraz nie ryknie, jak nie złapie 
babę za gardło! O mały figiel ducha byłaby wyzio- 
nęła. Szczęściem zmiarkował się w porę, puścił ją 
z rozmachem na ścianę.
—  Tfu! babo przeklęta, własne dziecko?... Leć po 
księdza!
—  Ja? po co?
—  Bo ja nie pójdę. Godzić się trzeba.
—  Nie ja... Poślę kogoś, komu zręczniej. I nie tak 
zaraz. No, teraz my napijemy się wódeczki, stary, 
nie ma pośpiechu, gniew się odwlecze, krew nie po- 
ciecze...
Jeszcze tego samego dnia pod wieczór w stronę 
plebanii dążył posterunkowy Hulewicz. Wiadomość 
o bójce rozniosła się po całej wsi, tylko Kiryk o ni- 
czym nie wiedział. Właśnie na plebanii ksiądz za- 
ordynował wcześniejszą kolację, kiedy do kuchni 
wszedł policjant.
—  Proboszcz w domu? — zapytał zobaczywszy 
zajętą odgrzewaniem kartofli Teklę.
—  A gdzie miałby być, kolację je, zawołać?
—  Poniekąd bardzo proszę.
—  No to tymczasem niech se władza siądzie, tę 
brytfankę z krzesła można postawić na podłodze. — 
Tekla otarła ręce w fartuch, zdjęła go i podreptała 
do kancelarii.
Zaraz też wyszedł ksiądz, wycierając otłuszczone 
usta, patrząc złym okiem na policjanta, jeszcze jego 
mu tutaj brakowało, nie wiedzieć po co?
—  Cóż pana do mnie przygania, panie posterun- 
kowy? — zapytał nieżyczliwie.
—  No, nic takiego specjalnego...
—  A dlaczegóż to pan Hulewicz — ksiądz nie 
dał dojść do głosu policjantowi — jeszcze do tej pory 
nie awansuje? Przecież już i komendantem by się 
należało być?
—  Ksiądz proboszcz zaraz drwi sobie ze mnie, ja- 
kim to ja znowu komendantem byłbym? Chociaż, 
nie powiem, swoje lata służby mam i poniekąd moi 
koledzy już wszyscy komendantami posterunków 
są. — Przypomniał sobie, co go tu przywiodło i od 
razu przeszedł do rzeczy. — Wesela u Modryńców 
nie będzie, słyszał ksiądz o tym?
—  Nieee...
—  Ano tak, powiem po prawdzie, byłem tam tego 
dnia, ale wcześniej odjechałem, więc i niczego nie 
widziałem, niczego nie słyszałem... Podobno coś, co 
tyczy majątku uzgadniali i bardzo się to brzydko 
skończyło...
Duchownego nieprzyjemnie zaskoczyła ta wiado- 
mość, już był się ugodził z Kukiełką, co do kosztów 
ślubu. Skrzywił się boleśnie widząc, jak okrągła sum- 
ka umyka mu sprzed nosa. Ale głośno zapytał tylko:
—  Jak to się stało?
—  Powiedzieli sobie coś niepotrzebnie, no i zła- 
pali za stołki, wiadomo, wtedy już rozmowa się nie 
układa...
—  Bili się?
—  Jeszcze jak, poniekąd możemy być radzi, że 
skończyło się bez rozlewu krwi. Modryniec przepę- 
dził i zięcia, i jego ojca, a co im przy tym nawymy- 
ślał! Ale nie o to poniekąd chodzi, pan Modryniec 
żałuje, jest chętny do zgody. Mówi, że wina była 
jego, ksiądz rozumie, trochę za dużo wódki...
—  Paradne — bąknął duchowny — najpierw prze- 
pędza, a potem zaraz żałuje.
—  Od razu powiedziałem sobie: „Szkoda takiego 
wesela!" I doszedłem do wniosku, że wszystko jest 
do naprawienia. Świeża rana, świeży plaster; wszys- 
tko jest w ręku księdza, trzeba ich pogodzić. W tej 
sprawie przysyła mnie pan Modryniec, na jego proś- 
bę przychodzę.
Kirykowi rozjaśniła się mina, zaprosił policjanta 
na kieliszek likieru.
Nazajutrz powaśnieni zostali wezwani przed ple- 
bana. Potem, po długiej i ciężkiej rozmowie, która 
skończyła się pojednaniem, proboszcz, zadowolony 
z wykonania misji, w najlepszym nastroju ruszył 
przejść się po polach.
Było południe, kiedy wracając zajrzał do kościoła, 
żeby zobaczyć, jak idzie zbożne dzieło malarzowi. 
Z okien rozlewała się po ścianach słoneczna poświa- 
ta. Obleciał najpierw wszystkie kąty, czy gdzie kogo 
nie ma, zanim podszedł do rusztowania. Podest przed 
malowidłem już po części został rozebrany, wielka 
połać fresku aż grała barwami ubiorów ludzi, zie- 
lenią ziemi, ogniem i niebem... Malarz tymczasem 
spał na rusztowaniu, a obok niego stała butelka pio- 
łunówki, nazywana w szmulowym interesie „małp- 
ką".
Złość księdzem targnęła, ale że to dzisiaj złości 
miał dość, wstrzymał się. Owszem, malowidło jako 
ozdobę ścian cenił, nawet coś słyszał o niesłychanej
wartości obrazów, ale w ogóle malarstwo uważał za 
taką samą robotę jak tapetowanie ścian czy robienie 
stołków. Nie budził śpiącego, z zainteresowaniem 
oglądał jego trud.
Nagle pod drzewem na fresku zobaczył namalo- 
waną jakąś znajomą twarz. Drzewo to rosło przy 
drodze, a drogą wiedli człowieka upadającego pod 
ciężarem krzyża, i był to człowiek o znanych mu 
rysach... To znowu rozpoznał jawnogrzesznicę i za- 
krył oczy.
—  Mój Boże! — jęknął.
I zaczął się teraz coraz uważniej przyglądać wszyst- 
stkim twarzom wyobrażonym na malowidle. Nawet 
wlazł na deski, żeby lepiej widzieć, i krew uderzyła 
mu do twarzy. Na samym dole, w prochu, niemal- 
że — można powiedzieć —- w łajnie, zobaczył siebie 
jakby tonącego w ziemi.
Szturchnął śpiącego malarza.
—  A, proboszcz!... Tak właśnie rozmyślałem so- 
bie, jak tu przedstawić grzech pierworodny, rozmy- 
ślałem i chyba usnąłem?
—  Już przedstawiłeś, i to wszystkie grzechy głów- 
ne. A teraz zbieraj się stąd, jeszcze dzisiaj!
—  Jak to, fresk nie skończony?...
—  Nie szkodzi, i tak nie będzie go można ludziom 
pokazać.
—  Chce ksiądz zamalować? 
Kiryk zawahał się.
—  Nie, każę go zastawić konfesjonałem. Na górze 
powiesi się cztery obrazy, mam tam takie na ple- 
banii, to i widać nie będzie... Za dwadzieścia lat, 
nie wcześniej, aż trochę tych tutaj ludzi poumiera, 
gdy młodzi się postarzeją, może odsłonię. Chodź na 
plebanię, zapłacę ci i wynoś się.
Malarz patrzył osłupiały, bez żenady już pociąg- 
nął z  „mapłki".  Ksiądz  stuknął laską  w posadzkę.
— Dziewczynę, coś ją zbezcześcił, za mąż wydają. 
Lepiej, żeby cię tutaj więcej nie było, wiatr tylko 
siejesz. No, chodź, krzywda cię nie spotka, więcej 
byś tutaj krzywdy zrobił, gdybyś został.
ROZDZIAŁ XXXII
Tekla, która żywiołowo, jakoś tak z samej swojej 
natury, musiała wiedzieć o swoich bliźnich najwię- 
cej ze wszystkich, od tygodni już szpiclowała Hry- 
ta. Pewnie szpiclowałaby i Kiryka, lecz dawno prze- 
konała się, że ksiądz zbyt już leciwy na to, żeby 
mieć jakiekolwiek tajemnice.
Sporo ożywienia spowodował w jej życiu malarz, 
zawdzięczała mu największe emocje, śledziła go więc 
namiętnie, cóż, kiedy ksiądz właśnie go odprawił, 
wbrew pierwotnemu zamiarowi hojnie go na drogę 
wyposażywszy.
Największym więc zmartwieniem kobiety było to, 
że wszystkimi tymi, wprost niewiarygodnymi, wia- 
domościami nie może przed nikim błysnąć. Na swoje 
bowiem nieszczęście nie miała we wsi nikogo zaufa- 
nego, gdyż z racji swego „urzędu" uchodziła za ko- 
goś lepszego. A wiedziała aż nadto dużo, by cierpieć 
męki trzymania języka za zębami.
Zaczęła nawet przemyśliwać, czy tajemnice takie 
nie obciążają jej sumienia? Aż wreszcie wymyśli- 
ła — podając rano herbatę księdzu, szepnęła:
—  Żle ze mną, proszę księdza, bardzo ze mną źle...
—  A co tobie, Tekla? — pogodnie zainteresował 
się proboszcz. — Chora jesteś, czy może jaki wąż cię 
ukąsił?
—  Grzeszna jestem, z Bogiem się poróżniłam...
—  Doprawdy? ,— roześmiał  się ksiądz. — Uwa-
żasz, że Bóg zniżył się do waśni z takim prochem 
jak ty?
—  Spowiedzi mi trzeba, dobrodzieju, spowiedzi.
—  Jeszcze czego? — przeciął te fanaberie Kiryk, 
który znając swoją gospodynię wiedział, że nic jej 
tak doskonale nie robi jak podniesiony głos. — Do 
roboty ci trzeba. Na spowiedź nie mam teraz czasu. 
Odpust będzie, wszystkie przewiny będą ci darowa- 
ne. A teraz pilnuj swoich obowiązków, pracuj i miej 
nadzieję, to i na duszy ci się przejaśni.
Tekla odeszła z niczym, nielekko jej było, chlip- 
nęła od czasu do czasu w kącie.
„Pan Grisza" także chodził milczący czegoś, coś 
jakby chory na zęby, bo gęba mu opuchła. Rzadko 
wdawał się w rozmowy z Teklą. Teraz jednak wpadł 
do kuchni jak bomba.
—  Jest proboszcz?
—  Jest w kancelarii albo na pokojach, a ty po co?
—  Tyle razy mówiłem, żeby Tekla nie paliła się 
do moich spraw. Chcę rozmawiać z Kirykiem i nikt 
mi tego nie zabroni.
—  Chryste, z Kirykiem! A co to, on twój kolega? 
Trza by ci trochę skórę złoić, żeby namiejkła, bo ze 
wszystkim stwardnieje!...
Nie zważał na gderania, okrążył szaflik z dymią- 
cymi kartoflami i poszedł do kancelarii. Sposobem 
zapożyczonym od Tekli najpierw zajrzał przez dziur- 
kę od klucza, sprawdził, czy pleban jest u siebie. 
Zapukał ostrożnie.
—  Hryt — powiedział proboszcz ujrzawszy pa- 
robka — jutro w pole wyjdziesz. Ja tu czytam w tej 
agronomii — stuknął palcem w otwartą książkę — 
natychmiast po skoszeniu zboża trzeba robić podo- 
rywki, żeby ratować wilgoć i chwasty niszczyć. Trze- 
ba orać ściernisko po życie, na popielicy pod lasem 
najbardziej zawsze sucho. Weźmiesz skibowiec i za-
orzesz płyciutko, jak tylko można... Po południu 
machniesz — przerwał, popatrzył nagle z gniewem 
na parobka. — A buty z gnoju wyczyściłeś? Psia- 
krew, po co ty w lecie w butach chodzisz, gospo- 
darza udajesz? Czego potrzebujesz?
—  Chciałem  z księdzem porozmawiać.
—  Mało brakuje, herbaty z rumem zażądasz. Nie 
dość, że roboty nie pilnujesz, to jeszcze na poga- 
wędki chcesz przychodzić i czas mnie, i sobie mi- 
trężyć?
—  Chciałem wszystko wytłumaczyć i poradzić 
się — Hryt przestępował z nogi na nogę zmiesza- 
ny — ja już dawno chciałem...
—  No, mówże wreszcie!
—  Nie mogę... Nie mogę tak zwyczajnie.
—  To mów niezwyczajnie.
—  Ja muszę na spowiedzi.
—  Tyli czas u spowiedzi nie byłeś, aż teraz nagle 
nie możesz wytrzymać? Za dobrze ty u mnie masz, 
fanaberie ci w głowie. Wynoś się!
Chłopak ruszył ku drzwiom, ale ksiądz zatrzy- 
mał go.
—  Co tam masz dzisiaj do roboty?
—  Chomąta obejrzę, jak jutro w pole, postronki 
całkiem postrzępione.
—  Zrobisz to wieczorkiem, teraz, póki jeszcze 
dzień, wyczyść wychodek, tak żeście go z Teklą za- 
paskudzili, że wejść nie można. Wstyd, jakby kto 
obcy wszedł, goście na odpust będą.
Nazajutrz Hryt pracował w polu całe przedpo- 
łudnie. Dwuskibowym pługiem lekką ziemię dobrze 
mu się orało, ale coraz dawał koniom odsapnąć, bo 
duchota i gorąc stały w powietrzu jakby na deszcz, 
szkapiny całe były w mokrych łatach. Zatrzymał je, 
po gospodarsku obejrzał, wsunął dłoń pod grzywy, 
skąd ziało gorącym, zwierzęcym potem.
—  ZmachaneL. — pieszczotliwie klepnął Nast- 
kę. — No, hajda do fury chrupnąć siana!
Chwycił za lejce i powiódł konie do wozu pozo- 
stawionego na skraju lasu. Sam wyciągnął z zanad- 
rza grubą skibę z ukradzioną Tekli gotowaną sło- 
niną i zasiadłszy wygodnie na wozie, zabrał się do 
jedzenia.
Żuł powoli, jakoś mimowolnie popadając w coraz 
głębsze zamyślenie. Przyszła mu na pamięć noc 
w stogach koniczyny, dawne, już zapomniane rado- 
ści i święta, z przejęcia nawet głód przestał odczu- 
wać. Nagła gorycz zaległa usta, jakby nie chleb, ale 
łozinowe pręcie gryzł.
—  Krysoczka, Krysoczka!... — westchnął gło- 
śno. — Za tego przygłupiego Kukiełkę wychodzisz, 
dziewczynę jak malowanie on rzucił, w świat poszła 
na poniewierkę, z tobą będzie podobnie. Malarz przy 
tobie noc w noc siedział... Jak tu ciebie zrozumieć? 
Dla majątku cię wydają, a przecież nie wiesz, że 
Hryt też już dzisiaj majętny.
—  Ee, głupstwa sam sobie opowiadam! Naplewać 
na taki świat!
Byłby może i zapłakał z wielkiej żałości, ale na- 
raz złość go zdjęła na Krysoczkę, na starego Mo- 
dryńca, na cały świat, tak podle urządzony. Chciał 
wczoraj o tym wszystkim porozmawiać z Kirykiem, 
poradzić się, on przecie ksiądz, uczony, i jest po to, 
żeby ludziom pomagać, kiedy im ciężko.
Musi porozmawiać z dziewczyną, pokaże jej, że 
to, co mówi, nie jest przechwałką, że naprawdę jest 
bogaczem. W tym celu postanowił najbliższej nocy 
kuferek znów ukryć w Modryńcowej tarcicy, żeby 
go tam mieć pod ręką. Cała trudność była tylko 
w tym, żeby dziewczyna zechciała przyjść. Ale na 
to miał już sposób, pokaże jej jedno z tych świeci- 
dełek, jakie są w kuferku. Czasu miał mało, wesele
ma być na Zielną, w odpust... To ledwie kilka dni.
Ostro ruszył do roboty, już nie oszczędzał koni, 
chciał możliwie szybko zrobić, co ma do zrobienia, 
i wracać na plebanię.
Jeszcze upał nie osiągnął swego największego na- 
tężenia, kiedy zjechał po skończonej, byle jak zby- 
tej pracy do domu. Na środku podwórka stał ksiądz, 
obeierał pot z tłustej twarzy. Musiało mu nieźle 
dopiec słońce, sutannę pod brodą miał rozpiętą. Zo- 
baczywszy wracającego parobka zapytał z niedowie- 
rzaniem:
—  Skończyłeś już?
—  A co — odpowiedział Hryt z przechwałką — 
miałbym rzucać nie skończoną robotę? Pewnie, że 
skończyłem.
—  Zegnałeś konie jak ostatni kat. Nie dawaj im 
teraz wody, ochwacisz.
Ksiądz odwrócił się, ruszając w stronę drzwi ple- 
banii. Przy furtce stał w nowiutkiej koszuli, z za- 
winiątkiem pod pachą, w kapeluszu na głowie Szcze- 
pan Kukiełka.
—  O, patrzcie go, przyszedł ten żeniuch! — po- 
wiedział parobek zeskakując z wozu.
Księdzu przypomniało to o czymś, zawołał do 
Hryta:
—  Weźmiesz później siekierę i odbijesz drzwi do 
dzwonnicy. Są tam stare świeczniki, będą potrzebne.
—  Te wielgachne, co to do jednego paczka świec 
wchodzi?
—  Te.
—  A po co to komu takie koromysło, przecież nie 
ma tyle świec? — mówił Hryt, niezadowolony z no- 
wego polecenia, liczył, że w południe odsapnie tro- 
chę, a potem poleci czatować na  Krysoczkę.
—  Przestań, ty Hryt, głupstwa pleść, przypilnuj 
lepiej,    żeby   konie,    jak   trochę    ostygną,    napoić.
Świeczniki przyniesiesz do komórki, pomalujesz, Te- 
kla rozrobiła w saganku farbę.
Tekla widziała księdza i Szczepana przechodzą- 
cych przez pokoje, widziała, jak zamykają się za 
nimi drzwi kancelarii, co od razu rozbudziło jej cie- 
kawość. Kilka razy podchodziła tam, przykładała 
ucho, ale niczego nie słyszała. Wracała do swojej 
roboty, aby po chwili na palcach znów przez dziur- 
kę od klucza zaglądać do środka.
Kiryk przecierał okulary patrząc z wyrzutem na 
sennie mrugającego rozmówcę, widać wszystko, 
o czym tu ksiądz z nim gadał, nudziło go niepomier- 
nie. Duchownego natomiast irytowała tępota przy- 
szłego męża, ale uświadomiwszy sobie, kogo ten oto 
człowiek bierze sobie za żonę, jaki ogrom utrapień 
spadnie nań w tym małżeństwie, trwał w iście apo- 
stolskiej łagodności.
Chwilę pomilczał, chrząknął, pogrzebał w papie- 
rach na stole, poprawił i tak już porządnie leżący 
brewiarz... Coś mu nagle przyszło do głowy, wstał, 
podszedł do drzwi i nie otwierając ich krzyknął:
—  Tekla, a daj nam herbaty!
Za drzwiami zaszeleściło coś i dopiero po chwili 
z głębi kuchni odezwał się kobiecy głos:
—  Co ksiądz mówił?
—  Prosiłem o herbatę, dla mnie i dla pana Szcze- 
pana.
Ksiądz wrócił do swojego rozmówcy, sapnąwszy 
zasiadł w krześle.
Chłopak przestał mrugać, |ego zdziwienie rosło, 
wytrzeszczał oczy, przygotowany był na to, że go 
ksiądz odpyta na różne tematy, na przykład, skąd 
się wziął Bóg, albo czy człowiek został ulepiony 
z gliny i skąd się wzięli potomkowie Adama i Ewy. 
A tu tymczasem rzecz szła o sprawy bardziej pod- 
stawowe, których, dalibóg, nie spodziewał się wcale.
—  Spróbuj jeszcze raz: „Ojcze nasz, któryś jest 
w niebiesiech..."
Szczepan powtórzył zachowując ton księdza, po 
czym jakoś dziwnie westchnął i zamilkł.
—  Nie pamiętasz dalej? „Święć się imię Twoje..." 
Znów słowa tak  samo wolno,  w tym samym do- 
kładnie tonie i milczenie.
—  Nie „świeć", tylko „święć" —? poprawił Szcze- 
pana proboszcz, daremnie oczekując dalszych słów 
modlitwy.
Zaległo milczenie, ksiądz wstał, zaplótłszy ręce 
na brzuchu spacerował, bezmyślnie licząc deski po- 
dłogi. Z kuchni dochodziło pobrzękiwanie szkła. 
Przyleciało gdzieś od podwórka rżenie klaczy, 
a z kościelnego dziedzińca niosły się odgłosy ude- 
rzeń czegoś ciężkiego o deski, pewnie Hryt rozpo- 
czynał odbijanie drzwi. Proboszcz, jak ślepiec, nie- 
omylnie łowił każdy dźwięk, by po głosach orien- 
tować się w otoczeniu. „Bęcwał Hryt, tak zgnoić 
konie!" — pomyślał i złość nim targnęła. Złym 
okiem potoczył po meblach, widok nieruchomej twa- 
rzy Szczepana przywrócił mu  świadomość  sytuacji.
—  Ile liczysz sobie lat?
—  Na dwudziesty trzeci mi poszło.
—  No tak — bąkał ksiądz — stary koń z ciebie, 
a pacierza nie umiesz. Powiedz ojcu, że chcę z nim 
rozmawiać.
—  Dobrze, pogadam z nim. Zresztą ojciec i bez 
tego ma tu przyjść.
Weszła Tekla, niosąc na tacy dwie szklanki her- 
baty i kopiastą cukiernicę z granatowego szkła. Przy 
herbacie rozmawiali mało, księdzu wyraźnie ciążyła 
obecność gościa, odetchnął głęboko, kiedy zamknął 
za nim drzwi kancelarii.
A przy dzwonnicy Hryt podważał deski siekierą, 
próbował ćwieków zardzewiałym dłutem — wszys-
tko na darmo. Rygiel nie puszczał i nic nie wska- 
zywało na to, aby wkrótce ustąpił. Zniechęcony pa- 
robek poszedł do drewutni po łom. Nie znalazł, wró- 
cił i dalej walił w deski siekierą. Naraz, zobaczyw- 
szy Szczepana, rzucił robotę.
—  Co  to  za  prezent  księdzu  zrobiłeś,  Szczepan?
—  Kuropatewki ojciec strzelił.
—  Teraz kuropatwy strzelać to grzech!
—  Głupiś, teraz są najtłuściejsze...
—  A patent na strzelbę twój ojciec ma?
—  To idź i go zapytaj. A po prawdzie, co tobie 
do tego?
—  Żenisz się, co?
—  Ano, żenię się.
—  Krysoczka fajna kobieta, tylko nie dla ciebie.
—  Czemu niby?
—  Za głupiś, nie utrzymasz jej, to ogień nie dziew- 
czyna.
—  Poczuje chłopa, będzie jak trusia.
—  A jak nie?
—  To za łeb i do studni. A coś ty myślał, z ba- 
bami nie można inaczej, Hryt.
—  Nie nazywaj mnie Hryt!
—  Tylko niby jak?
—  Dla ciebie to ja jestem „pan Grisza". Kiedy 
wesele? — W tonie chłopca przebijała ledwie ukry- 
wana nienawiść, czego Szczepan nie zauważał.
—  No, w przyszłym tygodniu chyba, zresztą je- 
szcze nie wiadomo... Bo widzisz, Kiryk mnie prze- 
egzaminował i wyszło, żem niegramotny. Czego szu- 
kasz w dzwonnicy?
—  Ano, odbijam, żeby się troszeńkę przewietrzy- 
ła przed odpustem, bo diabły się jeszcze zalęgną, 
jak zawsze, kiedy długo coś stoi bez powietrza.
Szczepan spojrzał z politowaniem na parobka. 
Z gościńca dobiegł turkot przejeżdżającego wozu, po-
szedł obejrzeć zaprzęg. Kiedy wrócił, drzwi były już 
otwarte ukazując ciemne wnętrze. Ciągnęło stam- 
tąd pleśnią, w krypcie stał czarny, obłażący z farby 
katafalk. Spoczywała na nim prosta, czarna trum- 
na. Na ziemi pośród gruzów leżały zrudziałe wieńce, 
z obnażonymi żebrami gałązek. Splątany drut z ja- 
kiegoś naręcza bibułkowych kwiatów gęsto obsiadły 
pajęczyny i kiedy parobek pociągnął go, śmiecie za- 
szeleściły sucho.
Cofnął się przejęty mimowolnym dreszczem, wy- 
szedł na dwór. Zobaczył Szczepana i zagadkowy uś- 
miech wykwitł na jego gębie, postanowił mu spłatać 
figla. Udał nagłe zainteresowanie zgrają wróbli 
świergocących w koronie starej lipy. Prysnął zeb- 
ranym ze ścieżki, wypłukanym przez deszcz żwi- 
rem — wróble osypały się z gałęzi.
—  A wariat ty, Hryt, co ci wróbel winien?... O, 
trumna tutaj stoi? — Szczepan wszedł ostrożnie do 
ciemnego wnętrza.
—  No i co tam widzisz? — zapytał go parobek.
—  Nic, bo ciemno.
—  Popatrz dobrze, może co zobaczysz.
Kłapnęły wierzeje, podparte zgrabnie toporzys- 
kiem siekiery, a potem, kiedy parobczak zaczął szyb- 
ko pociągać za drut wystający ze szpary, buchnął 
krzyk.
—  O, Boże, czort!...
I Szczepan przypuścił do drzwi taki szturm, że 
nawet przygotowany na to Hryt nie wytrzymał, ude- 
rzony drzwiami bęcnął na ścieżkę, lecz mimo bólu 
śmiał się jak opętaniec.
Tego Kukiełce było za wiele, zniósłby wszystko, 
ale nie ośmieszenie, za coś takiego gotów byłby za- 
bić. Niewiele więc myśląc, wyrżnął Hryta w zęby.
—? Idź, głupi! — warknął parobek. — Sam tchórz, 
a do bicia się sadzi.
Strzelił Szczepana po gębie i nie chcąc dalszej 
bójki drapnął do otwartej właśnie dzwonnicy. Ale 
Szczepan nie był z tych, co to znają umiar, spolicz- 
kowanie rozwściekliło go, ruszył więc pędem za „pa- 
nem Griszą", dopadł go na samej górze, na wymia- 
tanej wiatrami, otwartej z czterech stron platformie, 
gdzie parobek chcąc nie chcąc musiał przyjąć walkę.
Szczepan miał w ręku znalezioną po drodze po- 
łupaną cegłę, walnął nią przeciwnika w łeb. Hryto- 
wi w uszach zadzwoniło, poczuł krew zalewającą 
oko... I wtedy złość w nim zawrzała, uczuł taki przy- 
pływ siły, jakby weń sam diabeł wstąpił. Złapał 
Szczepana za gardło i zwarł palce.
—  Uduszę, gadzie, uduszę za nią, za Krysoez- 
kę!... — syczał wprost w wyłażące z orbit oczy Szcze- 
pana. — Ona moja, słyszysz?...
Duszony, wymachując bezładnie ręką uzbrojoną 
w cegłę, trafił prześladowcę po raz drugi w głowę.
Hrytowi zadzwoniło w uszach, jakby ktoś młotem 
w sygnaturkę walnął. Ryknął wściekle, uniósł Szcze- 
pana w powietrze, zakręcił nim jak miotłą i cisnął 
orecz. Rozległ się krzyk przerażenia, Kukiełka ba- 
lansował przez moment na krawędzi przepaści, 
chciał się czegoś złapać, ale na próżno — krzyk- 
nąwszy rozdzierająco poleciał...
W sekundę później Hryta oblał zimny pot, zdał 
sobie sprawę z tego, co zaszło.
—  Boh moj — sapnął — zabiłem.
Na miękkich nogach zbiegł na dół, ale ciała Szcze- 
pana nie było pod dzwonnicą. W górze, w gałęziach 
lipy coś zatrzeszczało, to tam zatrzymał się spadają- 
cy z wieży przyszły mąż Krysoczlki.
ROZDZIAŁ XXXIII
Krótko przed śniadaniem Władek Koryciński pę- 
dził gościńcem wzbijając kurz spod gum roweru. 
Skręcił do Latosa, rzucił rower w pokrzywy pod 
drewnianym parkanem i jak bomba wpadł na pod- 
wórko. Zobaczył tam Reginkę.
—  Ojciec w domu? —? zapytał pokazując na drzwi 
chałupy.
Dziewczyna skinęła głową, zresztą niepotrzebnie, 
bo właśnie ojciec stanął w progu.
—  Co tam się znowu urodziło?
—? Dziada widziałem, ślepego i kulawego...
—  Ślepego i kulawego? — Wiktor przez chwilę 
głowił się,  jakie to może  mieć  znaczenie.
—  Nie pamiętasz? Tego z jarmarku!
—• Ach tak! ?— Już wszystko było jasne. — Ga- 
dajże, gdzie?
—  Do Wiewiórowej polazł... Jadę sobie tamtędy 
rowerem, patrzę, coś kuśtyka. Ki diabeł?... Podjeż- 
dżam  bliżej,  rogatywka,  no i ta  drewniana noga...
—  Jesteś pewny, że to ten sam dziad, z którym 
Chyłyński rozmawiał na jarmarku?
—  Jak to, że ciebie tutaj widzę, a nie tfu! komen- 
danta Senka.
Wiktor poskrobał się po głowie. 
—• Mówisz, do Wiewiórowej? Może zaczyna stam- 
tąd obchód?
—  Nie, zaszedł tam i siedzi, z godzinę stałem, nie 
wyszedł. Do Mrozika ma interes i czeka tam na nie- 
go.
—? Skąd wiesz?
—  Dziecko posłali do sołtysa, właśnie za nim po- 
jechałem i zobaczyłem.
—  Słuchaj no mnie dobrze, Władek — zaczął Wi- 
ktor. —  Za  oborą  Wiewiórowej  rośnie  na miedzy
kępa tarniny, powinno być stamtąd widać całe pod- 
wórko. Smyknij no tam od lasu! Patrz i czekaj na 
mnie. Przyjadę, pomyślimy, co dalej robić. Ja po- 
lecę do Mrozika, zobaczymy, co tam się teraz będzie 
działo... No, już leć, bo nam poznikają z oczu!
Koryciński zaklął pod nosem, tak mu nie na rękę 
była ta cała zabawa.
—  Niech to diabli, żniwa nie skończone, toż ro- 
bota w polu. Może na lepszą okazję z tym zacze- 
kajmy?
—  Nie będzie lepszej okazji! — przeciął ostro Wi- 
ktor. —? Jedź! Żyto skosiłeś, pszenicę też, zostało 
ci trochę jęczmienia, zdążysz z tym, nie masz się 
co handryczyć.
Władek machnął ręką i wsiadł na rower.
Cóż, do sołtysa można właściwie zajść, kiedy się 
chce.
W obejściu było pusto, jakieś obce dziecko, dziew- 
czynka nie więcej niż lat dziesięć, siedziała na ła- 
wie pod ścianą chałupy. Drzwi do sieni były otwarte, 
wszedł do ciemnego wnętrza pachnącego ziołami 
i jakby zjełczałym twarogiem, może to z powodu 
suszących się na drabinie powązek? Doleciał go os- 
try, podniesiony głos kobiety:
—  Zawsze mówisz, że to ostatni raz. A potem 
przepadasz nie wiadomo na ile! Robota w polu, nie 
szkoda ci tego, co się zmarnuje?
Sołtys oponował spokojnie:
—? Przestań, kobieto, czy ty musisz zawsze tym 
swoim ozorem mleć?
Wiktor odczekał jeszcze chwilę, zrobił parę kro- 
ków potrącając jakiś sagan, zastukał i nie czekając 
na zaproszenie wszedł.
Gospodarze byli zmieszani. Sołtys popatrzył nie- 
chętnie na sąsiada.
—  Czego potrzebujesz, Latoś?
—  Chciałbym zobaczyć w kwitach, czy ja w tam- 
tym roku podatek za psa zapłaciłem? Coś mi się 
zdaje, że tak, a wczoraj mi wezwanie przyszło.
—  Znalazłeś sobie porę! Teraz, we żniwa, zawra- 
casz mi głowę takimi rzeczami? W powszedni dzień, 
jak robota w polu, i człowieka aż w tyłek podpieka, 
kiedy musi choćby na chwilę do domu wpaść, chu- 
dobę poobrządzać?! W niedzielę przychodzi się do 
sołtysa w takich sprawach.
—  No, niby nie pora, ale... — Wiktor wziął pod 
ramię sołtysa wyprowadzając go na dwór, żeby się 
pozbyć świadka. — Nie chciałem przy kobiecie mó- 
wić. Sołtysie, prawda to, że przyszły wezwania na 
sąd starościński wszystkim, co wiec robili? Podobno 
w Tereszanach podostawali?
—  Tu cię boli... — roześmiał się sołtys. — Nie 
o psa tu chodzi, od razu sobie pomyślałem, że coś 
nie tak. Na razie żadnych wezwań w Tuliczanach 
nie było.
—  To dobrze!
—  Teraz się boisz? Chciałeś nie wiadomo czym 
we wsi być, no to i masz. Latałeś, pyskowałeś, to 
teraz dobiorą ci się do sadła, nowy Jakub Szela 
się znalazł, patrzajcie.
—  A co tam w gminie mówili o wiecu, była wczo- 
raj sesja sołtysów?
—  Człowieku, czy ty sobie myślisz, że dzisiaj 
święto? Że ja mam czas tutaj z tobą gadu—gadu? 
Była sesja, nic o wiecu nie mówili i głowy mi nie 
zawracaj.
—  No bo ludzie mówią tylko o wiecu i strajku.
—  Niech sobie ludzie guzy wyleczą po pałkach, 
nie gadają na darmo, już ich chyba więcej na nic 
nie namówisz?... No, śpieszy mi się. — Zajrzał do 
izby. — Stara, no co, gotowa jesteś? W pole idzie- 
my!...
—  Jeszcze słowo, sołtysie. Słyszałem trybówkę, 
młóciliście coś? Żeby wam do głowy nie przyszło 
wieźć cokolwiek do Chełma.
—  A co to kogo obchodzi? Ja do strajku nie przy- 
stępowałem,  cyrografu  nie  podpisywałem.
—  Nie radzę, mogą być jakieś przykrości od sa- 
mych sąsiadów.
—  Tylko mnie nie strasz.
—? Boże broń, nie straszę, chcę tylko powiedzieć, 
że drogi są pilnowane przez strajkujących, nie pa- 
tyczkują się z nikim.
—  W nocy pojadę.
—  Jeszcze gorzej. No, do widzenia. A czyje to 
dziecko pod ścianą siedzi u was?
—  Krześnica moja, na gruszki przyszła. No, idź 
sobie do sadu, słyszałem, tam dzisiaj pospadały klap- 
sy, pewnie mięciuteńkie...
Wiktor odjechał, ale zaraz za najbliższymi grab- 
kami zapadł w krzaki i patrzył, czy sołtys rzeczy- 
wiście w pole rusza, jak obiecywał, czy też zrobi coś 
całkiem innego. Jego obawy były słuszne, sołtys 
wcale nie zamierzał wychodzić w pole, przeciwnie, 
krzątał się po podwórku, wóz z szopy wytoczył i za- 
czął szykować uprząż. Założył potem konie i w skok 
ruszył na gościniec. Z tyłu na wozie bielała dziecięca 
główka „krześniaczki". Latoś jednakże nie mógł w 
te pędy lecieć za nim, nie chciał, by go sołtys wy- 
krył. Odczekał więc chwilę, zanim zaprzęg nie znikł 
za zakrętem. Zresztą nie potrzebował pędzić, wie- 
dział, gdzie sołtys śpieszy.
Władek, siedzący w zaroślach tarniny niby jaka 
dzierzba, obserwował zabudowania Wiewiórowej 
i nudził się jak kundel na łańcuchu; w zasięgu jego 
wzroku panował martwy bezruch. Czasem przez po- 
dwórko przeleciało któreś z dzieci, zagdakała kura, 
to znów gęsi podniosły krzyk wniebogłosy. Począt-
kowó myślał, że wszyscy do żniw poszli, ale na po- 
lu też nikogo widać nie było, a pole stąd aż do lasu 
leżało widoczne jak na dłoni. Dziesiątki tam stały 
nie pozwożone, a pod samym lasem smuga owsa na 
pniu, jeszcze miejscami zielonego.
Od drogi doleciał turkot fury. Zobaczył skręcają- 
cego z gościńca Mrozika. Sołtys wjechał na podwór- 
ko pewnie jak do siebie, postawił konie w cieniu, 
okręcił lejce na kłonicy i niespiesznie ruszył do 
chałupy.
I znów spokój, konie odpędzające muchy plątały 
lejce, ale z domu nikt nawet nie wyjrzał.
Od lasu, dróżką niewidoczną z podwórza, nadje- 
chał Latoś. Ukrył rower w tarninach i chyłkiem 
dołączył do Władka.
—  No, co?
—  Siedzą w mieszkaniu, nic  nie widać.
—? Goszczą się pewnie. Wiesz, co myślę? Teraz 
Mrozik i ten drugi pojadą do Białodrogów, ale chy- 
ba nie gościńcem, Tereszańskim Borem raczej, żeby 
ich nikt nie widział.
—  Do Białodrogów? A to po co?
—  Do Chyłyńskiego.
—? Zbierają  się  w  kupę,  sucze  syny.  Coś  knują.
—  I ja tak myślę.
Wiktor zamilkł, patrzył jakiś czas na podwórko, 
jakby i jemu udzielił się bezruch, wreszcie przemó- 
wił wolno:
—? Do Koziny strzelał Chyłyński, nazywany Chy- 
łypciem... Jak za nimi Paweł wyleciał, to ktoś krzyk- 
nął: „Uważaj, Chyłypeć!", Paweł na pewno to sły- 
szał. Ale mu się to wydało do niczego niepodobne, 
więc mówił mi, że słyszał, jak ktoś krzyknął „Uwa- 
żaj, kapeć!" Bo kto nie dosłyszy, ten sobie domyśli. 
Miałem w ręku jego broń...
—  Tego Chyłypcia?
—  Tak, Wicek Trzy Palce mu ukradł w Piaskach 
na moich oczach, bo mu pieniędzy za książeczki koń- 
skie nie oddał, chciał mi nawet tę broń sprzedać. 
Bo to Wicek dostarcza im książeczek. Tego się do- 
wiedziałem najpierw i to mnie natchnęło, gdzie szu- 
kać. Brauling iglicę ma rzeczywiście kowalskiej ro- 
boty, niewypał i łuski z niego... Baba dziadówka to 
oczywiście szpieg i posłaniec. Ten kulawy i ślepy 
dziad jest też chyba gońcem albo za chwilę go cał- 
kiem innego zobaczymy, ani ślepego, ani kulawego... 
Cóż, Mrozik wie, czego można od konia wymagać, 
lubi je, dobry furman, to i furmani tym draniom, 
nieraz skradzione konie trzeba dosyć daleko przepro- 
wadzić. A czasem może i niedaleko...
—  Czemuż to do Koziny babę na przeszpiegi wy- 
słali? Przecież to samo mógł zrobić Mrozik. Jako 
sołtys, może do każdej dziury zajrzeć.
—  Otóż mógł i nie mógł, jego ciekawość byłby so- 
bie później, po kradzieży, Paweł przypomniał. Po- 
myśl, urządzasz coś takiego, polazłbyś sam? Poza 
tym myślę, że ta baba musi wszystko zobaczyć sa- 
ma, bo to fachowiec... Jednego tylko nie wiedziałem: 
gdzie szukać miejsc, w których trzymają konie, mo- 
gły być wszędzie. Tutaj — nawet mi do głowy nie 
przyszło, bardzo poręcznie, przy lesie, zawsze można 
wpaść niepostrzeżenie i w taki sam sposób zniknąć 
bez świadków, bez zwracania czyjejkolwiek uwagi. 
To bardzo, powiem ci, dobre miejsce, można tu ja- 
kiś czas trzymać konie i nikt ich nie znajdzie. Kto 
tu zachodzi? —? nikt. Myślę, że muszą mieć jeszcze 
jedno takie miejsce, gdzieś u Rudego. Widzisz, oto 
i wszystkie ich tajemnice.
—  Przedstawić to policji i sprawa załatwiona, wy- 
biorą ich jak pisklęta z gniazda.
Wiktor  roześmiał  się.
—  Widzisz, Władek, mnie się widzi, że policja 
o nich prędzej wiedziała niż my.
—  Co ty opowiadasz?
—  Tak wnioskuję. Wysłałem ja do stronnictwa 
wszystko, co wiedziałem, powiedzieli mi, że pismo 
poszło do policji, już ładny czas minął i nic.
—  No to wołać ludzi, iść i brać ich!
—  Nie takie proste, brać; śpieszy ci się do grobu? 
Wziąć ich trzeba bez narażania się, bez hałasu 
i sprytnie, żeby od razu z kradzionymi rzeczami, 
z dowodami przestępstwa. Inna wtedy będzie roz- 
mowa.
—  A może tam  już są  jakieś skradzione konie?
—  Myślałem o tym, można by pójść w nocy po- 
patrzeć, ale po co? Posiedzimy tutaj, zobaczymy. Ko- 
nie trzeba poić, do studni ich nie wypuszczą, wodę 
trzeba wiadrami tachać. Jak myślisz, gdzie byś te 
konie zostawił? Obora ciasna, krowa i kobyła tam 
stoją, w szopie pewnie torf, tylko stodoła pozostaje. 
Wjeżdżam do stodoły i koniec, nic nie widać. Zoba- 
czymy,  czy  będą  nosić   wodę   do  stodoły?
—  Cicho, sołtys z chałupy wychodzi! 
Rzeczywiście,  w  drzwiach  stał  Mrozik,  rozejrzał
się niby od niechcenia skręcając sobie papierosa, za- 
palił. Poprawił zmotaną uprząż na koniach, wlazł 
na wóz i pojechał dróżką za stodołę, wprost do Te- 
reszańskiego Boru. Po chwili już zamierało w lesie 
niespieszne kołatanie jego fury.
—  Myślisz, że pojechał do Białodrogów? — za- 
pytał Władek.
—  Tak myślę, chociaż żadnej pewności nie ma, 
dlatego zaraz pojadę za nim.
—  No to na co czekasz, wjedzie w las, nie znaj- 
dziesz.
—  Coś taki prędki? W lesie to on nie ma nic do 
szukania. Pewnie zaraz skręci przez Tereszany i po-
jedzie,  gdzie mu potrzeba. O, popatrz, dlaczego od 
razu za nim nie poleciałem.
Z chałupy wyszedł rosły chłop w koszuli, w port- 
kach do kamaszów, popatrzył po obejściu, ziewnął. 
Żeby nie rogatywka na głowie, nic by w nim nie 
przypominało ślepego i kulawego dziadygi.
—  Tam do cholery! — zaklął Koryciński. — Że- 
bym go na własne oczy nie widział, jak kuśtykał ma- 
cając drogę laską, to bym nigdy nie uwierzył.
—  Ma Wiewiórowa, widać, jakieś cudowne lekar- 
stwo — powiedział na to Wiktor.
—  Ma, ma —? roześmiał się Władek — i na oczy, 
i na nogi.
—? Słuchaj, Władek, masz teraz czas?
—  No, znowu pytasz, czasu to ja nie mam, sam 
wiesz, ale jak trzeba...
—  Zostań tutaj, jak ściemnieje, zmienię cię. Przyj- 
dę ja albo może Walery. Ale marne twoje widoki, 
jak co przegapisz. Teraz tu już musimy warować 
dzień i noc.
Kiedy nieznajomy wrócił do chałupy, Latoś wy- 
ciągnął rower z krzaków i bez pośpiechu ruszył do 
lasu śladem sołtysa. Z dopędzeniem fury nie miał 
żadnych trudności. Mrozik nie poganiał koni, a i ko- 
łatanie wozu, wskazujące ścigającemu drogę, słychać 
było doskonale.
Rzeczywiście, Wiktor miał rację, sołtys w lesie od 
razu wykręcił na Tereszany. Pewny już kierunku 
Mrozikowej wyprawy, Wiktor wybrał jeszcze dalszą 
okrężną drogę, byle nie jechać przez wieś. Pedałując 
ostro, po pół godzinie już leżał w maliniaku, w po- 
bliżu Modryńcowej chałupy. Wkrótce zajechał furą 
sołtys.
Do samej nocy siedział Władek w tarninach cier- 
piąc głód i pragnienie, patrząc jak sroka w gnat 
w Wiewiórowa  chałupę.  A  tutaj,  jak na  złość,  co
chwila od lasu ktoś przychodził. Raz był to gajowy, 
jeszcze innym razem jakiś chłop, co kosił w pobliżu 
pszenicę i przyszedł z kanką do studni. Władek pa- 
trzył na niego, jak chciwie pije zimną, dopiero co 
wyciągniętą wodę; poruszał wtedy spieczonymi od 
pragnienia wargami, szepcąc przekleństwa. Jeszcze 
innym razem przyszły jakieś dwie baby z torbami, 
jakby po prośbie, ale żadna z nich nie wyglądała 
na biedną, więc pewnie nie żebraczki. Szły, prawda, 
boso, ale w całych kieckach, nawet jakby odświęt- 
nych, chustki też miały czyste, dookoła głowy wy- 
wiązane niby kornety zakonnic. Być może, były to 
pątniczki tej ostatnio modnej sekty baptystów czy 
innej schizmy. Samo jednak gospodarstwo całymi 
godzinami nie zdradzało żadnych objawów życia.
Nad wieczorem przyszedł Latoś; na jego widok 
Władek ucieszył się szczerze, dość już miał tego sie- 
dzenia w krzakach jak zając.
—  No i co? — zapytał przybyły.
—? Nic, spokój — odpowiedział Władek. — Byłeś 
w Białodrogach?
—? Byłem.
—  I?
—  Jak tylko się trochę ciemniej zrobi, idziemy 
stąd do domu. Trzeba się trochę przespać. Gdzieś na 
północek zbierzemy paru chłopów. — Widząc zdzi- 
wione spojrzenie Władka ciągnął dalej: — Jeśli mój 
rachunek jest słuszny, to teraz Chyłyński, Mrozik 
i może jeszcze ktoś jadą w pobliże uplanowanego 
skoku. Wcześniej poszły dziady, wszystko wypatrzy- 
ły. Ukradną, póki ciemno i przyprowadzą konie tu- 
taj. Trzeba więc nam czekać na nich w stodole Wie- 
wiórowej. Jeśli kradzież się im uda, przyjadą. Jeśli 
nie, będziemy czekać drugiej okazji. No, idziemy do 
domu.
Zapadał wieczór, gdzieś od Młynarczyków niosło 
się porykiwanie bydła pędzonego z pola. Nadchodzi- 
ła późna, letnia noc.
ROZDZIAŁ XXXIV
Dobrze już było po północy, we wsi trwała mart- 
wa cisza, ludzie, spracowani spali snem kamiennym. 
Czasem tylko psy zaszczekały, w Kozinowych mu- 
rach wołał puszczyk. Nad Tereszańskim Borem mig- 
nęła błyskawica, rozświetlając miedzianym światłem 
równą smugę chmur. Ale rychło światło zgasło, i na 
niebie,  podobnie   jak  na   ziemi,   zapanował  spokój.
Wiktor stojąc przed chałupą zapinał portki. Zie- 
wając i trąc kłujące od niewyspania oczy ruszył na 
wieś. Chodził od chałupy do chałupy. Stukał w szy- 
bę i wyciągał zaspanych i złorzeczących chłopów. 
Przemykali potem opłotkami, tu i tam wzniecając 
zajadłe szczekanie zbudzonego psa.
Nad ranem wszystko ucichło. Niebo po wschod- 
niej stronie zaczynało czerwienieć. Chmury znikły, 
tu i ówdzie mrugnęła blada, letnia gwiazda. .
Tuż przed wschodem słońca na podwórze Wie- 
wiórowej zajechała fura. Jeden z siedzących na wo- 
zie mężczyzn zeskoczył i rozwarł wrota stodoły. Ko- 
nie jakiś czas nie chciały wchodzić w ciemną, obcą 
czeluść. Przynaglone batem, chrapnąwszy kilkakrot- 
nie, niemal w skok wpadły na klepisko.
I tutaj nagle zakotłowało się, furman stęknąwszy 
ledwie, legł na ziemi pod czyimś przygniatającym 
mu pierś kolanem.
Jeszcze wcześniej zaś ten, co otwierał bramę, nie 
wydawszy nawet głosu poczuł, że mocne ręce krę- 
pują mu wykręcone do tyłu ramiona.
Chwilę  trwała cisza wypełniona jakimiś posapy-
Waniami, wreszcie jeden z pojmanych, a był to soł- 
tys, zdołał wykrztusić:
—  Co to znaczy, kim jesteście?
Jęknął nie kończąc, dostał od kogoś po łbie.
—  Uspokój się, Mrozik, ludzie są rozwścieczeni, je- 
szcze krzywdę jaką po znajomości ci zrobią — po- 
wiedział spokojny głos.
—  Uważajcie, możecie tego ciężko pożałować! — 
powiedział Chyłyński chrapliwym, ledwie wydoby- 
wającym się z krtani głosem.
—  Dobrze — odpowiedział mu ten sam głos — 
bardzo będziemy uważać. Masz jeszcze coś do po- 
wiedzenia, Chyłypeć?
—  Nie.
—  To i dobrze. Wyłóżcie konie, widzę, że dymią, 
zgoniłeś je, sołtysie, a taki dobry furman z ciebie...
—  Latoś, to ty? — zapytał Mrozik, widać nie 
rozpoznając   jeszcze   twarzy   w  rzednącej   pomroce.
—  Tak, a co myślałeś, że to Archanioł Gabriel 
cię wiązał?
—  Nie daruję ci.
—  Myśl raczej o sobie.
Za wozem ktoś repetował broń, Wiktor krzyknął 
w tamtą stronę:
—  Schowaj tam to żelastwo, a to oko komu po 
ciemku wybijesz!
Przejaśniało się powoli. Wkrótce w stodole było 
już wystarczająco widno, by rozeznać nie tylko po- 
stacie, ale i twarze. Złodzieje, związani, stali oparci 
o zapolnicę. Chłopi, którzy ich pojmali, jeszcze kręci- 
li się przy furze, paru z nich miało broń, widocznie 
szli przygotowani jak na jaki bój. W rogu klepiska 
stał Kozina na lasce oparty. Nie ciskał się jak inni, 
nie wrócił, widać, jeszcze do zdrowia. W niespokoj- 
nym ruchu ludzi, w krótkich okrzykach wyczuć by-
ło można, że czekają na to, by tu zaraz, po swoje- 
mu, policzyć się ze schwytanymi.
—  Chłopy — powiedział Latoś — póki co ob.- 
szukajcie obejście, stodołę, szopę, furę i tych tutaj. 
Nuż znajdziemy co ciekawego?
Wkrótce na klepisku oprócz Koziny zostali tylko 
Wiktor i Walery, który wsparty na karabinie stró- 
żował przy więźniach.
—  Jak nas wymacaliście? ... To ty, Latoś, wpadłeś 
na nasz ślad? — zapytał Chyłyński, wyraźnie chętny 
do rozmowy.
—? Może i  ja... — odpowiedział Wiktor.
—  Jak, do diabła? Wszystko chodziło jak w ze- 
garku!
—  Miałem sen — zażartował — przyśniłeś mi się 
w nocy i od razu wszystko było jasne.
—  Bez żartów, powiedz, długo za nami chodziłeś?
—  A jak myślisz?
—  Musiałeś trochę pochodzić. Dziw tylko dlaczego, 
przecież ciebie nie zaczepialiśmy? Co z nami zrobi- 
cie?
—  Nie wiem jeszcze.
—  Dam wszystko, co mam, puść.
—  Dużo ty tam masz, przepuściłeś wszystko na 
baby, przepiłeś.
—  Używało się życia, nie narzekam, ale coś nie- 
coś oszczędziłem. Coś tak ucichł, sołtysie? — zwró- 
cił się nagle do Mrozika. — Trudno, raz na wozie, 
raz pod wozem.
Ale sołtys milczał, nie do żartów mu było, właśnie 
wszedł Szczepan Kukiełka, przykucnął przy nim.
—  Może  to  nie nasz  Mrozik,  coś  za cichy?
—  Co z nami zrobicie? — zapytał sołtys. Widać 
i jego dręczyła niepewność.
—? Co mamy zrobić, do lasu i w łeb! — zaspokoił 
jego ciekawość Szczepan.
Chyłyński zachichotał cicho.
—  Oj, nieładnie się bawicie, bracia włościanie. 
Musicie oddać nas policji, inaczej to nie my, ale wy 
staniecie przed sądem.
—  Może i niebezpiecznie — powiedział Szcze- 
pan —? ale ciekawie! Mówisz o sądach, sam dzisiaj 
jeszcze możesz stanąć na boskim sądzie.
—  Wolne żarty — bąknął z wymuszoną wesołoś- 
cią złodziej.
Było już widno, chłopi kończyli myszkowanie po 
obejściu, przetrząsnęli wszystko, obszukano także 
wóz, którym przyjechali złodzieje.
Znaleziono tam ostrą stolarską piłę i krótki, zgrab- 
ny łom. W azpolu, w resztkach zeszłorocznej słomy, 
leżało sporo ukrytej, zeschłej już, dawno nie używa- 
nej uprzęży. Kozina rozpoznał jeden ze swoich pół- 
szorków, znalazła się też tabliczka z jego nazwis- 
kiem, widać zdjęta z wozu.
—  Nie mam wątpliwości, były tu moje konie — 
powiedział Kozina. — A myśmy myśleli, że za siód- 
mą górą.
—  No, jakże tak — rzekł Wiktor w stronę Chy- 
łypcia  — lis  nie  kradnie  koło  swojej   dziury.
—  Lis nie, ale człowiek nie przepuszcza okazji. 
Najtrudniej znaleźć coś, co jest pod nosem.
Rozmowę przerwał Stryj:
—    Patrzcie no tylko, tabliczki z wozu nie zdąży- 
li zdjąć!
Wszyscy teraz popatrzyli na tabliczkę, nie dziwo- 
ta, że jej do tej pory nie zauważono, ciemno było. 
Wymalowane tam stało nazwisko: Gadek.
—? Coś takiego! — zawołał Walery — Gadek 
z Fajsławic, to ten chłop, cośmy go na jarmarku 
w Piaskach widzieli! Ale kawał drogi machnęli przez 
noc! Toż to prawie niemożliwe.
—  Jechali na skróty, przy dobrych koniach bar-
dzo możliwe, choć trzeba powiedzieć, trudne — po- 
wiedział któryś z chłopców. — No i z samą kradzie- 
żą musieli się uwinąć.
—  Mamy więc nazwisko właściciela skradzionych 
koni. Nie zdążyli, psie syny, zatrzeć śladów.
—  Przyprowadź no, Szczepan, z chałupy tę tam 
panią! — rzucił Wiktor. — Zaraz nam tu zaczną 
śpiewać.
Chłopak skoczył, zaraz też przywiódł opierającą 
się, bardzo zmarnowaną, zarówno na gębie, jak i na 
ubraniu, babę żebraczkę.
—  Baba ta nazywa się Albina Bałabuch, pełniła 
w bandzie rolę szpiega, między innymi rozpoznawa- 
ła sytuację przed kradzieżą Kozinowych koni — wy- 
jaśnił Latoś. — Przyznajesz się do udziału w kra- 
dzieży?
—  Tak,  tak... Przyznaję  się  do wszystkiego.
—  Zamkniesz mordę, wy włóko?! — warknął Chy- 
łyński.
—• To ty się zamknij — powiedział Krasim. — 
O mało nie zabiłeś człowieka.
—  Tegom nie chciał. Potem, jak mi w Białodro- 
gach powiedzieli, że wyżył, uspokoiłem się. Ten skok 
był źle przygotowany. Sołtys parł do tego, mówił, 
że wszystko wie. Guzik wiedział.
—  Tę nieudaną kradzież koni u Kukiełki też Mro- 
zik przygotował?
—  Tak, i też źle.
—  Ty śmierdzący trupie, masz!... — sołtys plunął 
w stronę swego kompana, ale nie trafił, tylko kropel- 
ki śliny opryskały twarz złodzieja.
—  No co, sołtysie, odkupisz Kozinie konie z wo- 
zem?
—  Odkupię — zgodził się.
—  Zapłacisz trzysta złotych za szpital i jego cier- 
pienia?
—  Dobra...
—  Sprowadziłeś złodziei do wsi. Masz tam koło 
Koziny taki dwumorgowy kawałek ziemi, odrejen- 
tujesz go Pawłowi.
—  Nie, zabijcie, ale nie będzie takiej zgody... Toż 
to dla mnie ruina, na dziady zejdę!
—   Odrejentujesz albo wypędzimy ze wsi.
—  Gdzieś tu widziałem smarówkę, zaraz gałgan 
na kołku okręcę i jak taką pochodnią mu po pysku 
przejadę... — powiedział rzeczowo Kukiełka.
—  Możesz mnie najwyżej pocałować w... 
Sołtys nie dokończył, bo zanim ktokolwiek zdążył
krzyknąć, skoczył do niego Szczepan i tak go bryz- 
nął kolbą nagana w łeb, że sołtysa z miejsca zamro- 
czyło i krew trysnęła mu z ucha.
To, co od dawna wisiało na włosku, teraz runęło. 
Chłopi, rozwścieczeni bezczelnością złodzieja, rzuci- 
li się na związanych, nie oszczędzając nawet baby.
Zaczęło się bezładne bicie wśród wyzwisk i wrzas- 
ków. Wszystko pomieszało się w jednej wielkiej 
kotłowaninie. Nikt nie zwracał uwagi na głos La- 
tosa.
Wiktor widząc, że sprawa przybrała zły obrót, że 
słowem    już    tutaj    niczego    nie    zdziała,    wyrwał 
Kozinie   laskę   i   nie   szczędząc   razów,   rzucił   się « 
w tłum.
—  Na belki z nimi!... — darł się stryj Młynar- 
czyk odpinając lejce z uprzęży. Już robił stryczek. 
Związanego Chyłypcia już wleczono w kierunku, 
gdzie wisiała naprędce przygotowana pętla.
Walery widząc, co się święci, natarł z drugiej 
strony. Ale nic nie poradził, odtrącono go rychło, 
więc nie namyślając się wiele, podniósł karabin i 
strzelił w powietrze.
W ciszy, jaka nagle zaległa, słychać było powtór- 
ne ładowanie broni. Walery wprowadzał drugi nabój
do lufy. W tym samym momencie odezwał się zdy- 
szany glos Koziny:
—  Do kryminału wam spieszno!
Wiktor skoczył do Chyłypcia i korzystając z chwi- 
lowego spokoju, jednym ruchem noża przeciął mu 
więzy. Odgrodził go od grupy chłopów.
—  Uciekaj! — krzyknął.
Gwar wybuchł z nową siłą. Ława chłopów zrobiła 
krok do przodu, jakby gotowa rzucić się za uwol- 
nionym.
—  Stać! — krzyknął Walery. — Walę do każdego, 
kto się ruszy z miejsca.
—  Chcecie być takimi samymi bandytami jak 
oni!? — zawołał Latoś.
—  A krzywdy? Krzywdy, jakie nam wyrządzi- 
li?... — odezwał się Stryj zmienionym, obcym gło- 
sem.
—  Nie my jesteśmy powołani do wymierzania 
sprawiedliwości, nawet bandytom. Rozbiją nas, wy- 
aresztują, tylko czekają, żeby takich jak my w wię- 
zieniach gnoić, komu dajecie do ręki bat na własny 
grzbiet? Jeszcze teraz, w czasie strajku?... Odsuńcie 
się, co jest z tym Mrozikiem?
Sołtys leżał na ziemi nieprzytomny, powalany 
krwią i ziemią. Zdjęto mu pęta. Ktoś poleciał po 
wodę, żeby chlusnąć na gębę. Liczono, że nie wyzio- 
nął całkiem ducha.
Baba żebraczka znikła jak kamfora.
ROZDZIAŁ XXXV
Skończyły się żniwa. I chociaż roboty było jesz- 
cze teraz co niemiara, wieś się jednak uspokoiła. 
Opadła gorączka pracy, a i dni jakoś nadeszły chłód-
niejsze, ziemia wydawszy plon leżała wymęczona 
i pustoszejąca.
Trwał strajk chłopski, początkowo traktowany nie- 
zbyt poważnie, teraz jednak powoli zaczynały się 
rysować jego oczekiwane skutki. Wprawdzie miastu 
nie groził głód, ale rosły ceny, a wraz z nimi nie- 
zadowolenie... Przemyśliwano, co będzie, jeśli chłop 
widząc możliwość takiego strajkowania, zechce straj- 
kować częściej, dezorganizując normalne życie spo- 
łeczne? Mówiono więc tu i tam o możliwościach 
przełamania tej chłopskiej blokady.
Z drugiej znów strony, organizacje ludowe w tros- 
ce o skuteczność swoich poczynań pikietowały drogi, 
udaremniając przedostawanie się produktów rolnych 
na rynek. Oczywiście, nie zawsze i nie całkowicie 
się to udawało, ale główny strumień towarów rol- 
nych został na sporym obszarze zatrzymany. Każda 
wieś, każda sadyba pilnowała, aby nie tylko pośród 
nich nie znalazł się ktoś próbujący strajk przerwać, 
ale również dyżurowano na drogach i gościńcach, 
aby wyłapać tych, którzy się już przedarli.
Było takich przypadków coraz więcej, krążyły 
słuchy o drastycznych zajściach między łamistraj- 
kami i pikietującymi szlaki organizacjami ludowymi.
Dzisiaj przy trakcie chełmskim dyżurowały właś- 
nie Tuliczany.
Noc była pogodna i ciepła, jakby nie za długo od- 
chodzące lato chciało się jeszcze jak najlepiej lu- 
dziom przysłużyć. W takie noce można spać w polu 
i człowiek nie marznie, chyba że nad samym świta- 
niem nadleci chłodniejszy powiew. Nic też dziwnego, 
że chłopi, ci zaczajeni w krzakach przy drodze i ci, 
co siedzieli w rowie, zaczynali po trochu przysypiać, 
może też i dlatego, że Sadłak namówił ich, aby zło- 
żywszy się, wysłali do Żyda po wódkę, sam zresztą 
honorowo dał najwięcej. Zaraz też wysłano chłopaka
po dwie butelki do firmy Barga, toteż humory lu- 
dziom dopisywały.
Wódkę, z braku kieliszków, pito z jednej szklanki, 
którą zabrał ktoś z przezornych. Zaczynał Sadłak, 
a dalej kończyli inni, chwaląc moc Szmulowej pio- 
łunówki. Zakąszano, czym tam kto miał, najczęściej 
suchym chlebem, co to już każdy z nowego zboża 
go upiekł. Nastrój był wyborny, a polepszył się jesz- 
cze bardziej, kiedy Sadłak zaproponował, aby z dru- 
gą butelką nie czekać do rana, lecz rozpić ją od razu, 
póki jeszcze wszyscy mają czym zagryźć. Po krót- 
kich targach przystano na tę propozycję.
Potem uradzono, że dwóch będzie wartowało, resz- 
ta zaś zdrzemnie się w krzakach. Warta wypadła na 
Sadłaka i stryja Młynarczyka. Reszta poszła w krza- 
ki, i nie minęło pół godziny, kiedy dookoła zaległa 
cisza. Latoś leżał na wznak z otwartymi oczyma, pa- 
trzył, jak przez ciemne, lecz cienkie chmury prze- 
pływają gwiazdy, maleńkie i błyszczące niby łebki 
gwoździ.
Po północy wiatr się zerwał jakby silniejszy, nagły 
powiew przeleciał przez ciarachy, przeczesał drze- 
wa, aż zaszumiały, i opadł uspokojony na pole.
Dziwne myśli chodziły Wiktorowi po głowie. Oto 
przed stu, dwustu laty też tu ktoś tak leżał, obser- 
wując te same gwiazdy. Czytał gdzieś, że co sto lat 
pogoda się powtarza, więc być może, układ chmur 
był ten sam? Tamten człowiek też o czymś myślał... 
Co go gnębiło? Dzisiaj on tu leży, myśli o strajku, 
o tym, że nie wszyscy go pochwalili za wypuszcze- 
nie złodzieja Chyłypcia. Nie był pewny, czy Mrozik 
dotrzyma słowa, pewnie w części, ale czy odrejen- 
tuje te dwie morgi? Czas pokaże. Dostał termin do 
pierwszego śniegu...
Czy ten, kto tutaj za sto lat legnie, by patrzeć 
w te gwiazdy, będzie miał jakiekolwiek pojęcie o je-
go, Wiktora Latosa, myślach? Sto lat, co to jest! Oto 
on ma już prawie czterdzieści, a kiedy się to stało, 
nie wie. A mimo to, sto lat naprzód, to warstwa 
czasu bardziej nieprzenikliwa niż kamień, beton czy 
ziemia. Nic nie wie o tym swoim poprzedniku, dla- 
czego by o nim samym miał ktoś kiedyś wiedzieć? 
Ostatecznie, każde życie ludzkie idzie w przepaść 
niepamięci. Czas wszystkich wgniata w ziemię bez- 
powrotnie i może jest to jedyna sprawiedliwość, na 
jaką człowiek może liczyć?
Może najważniejszy w tej całej „zabawie" jest ja- 
kiś smak?... Smak życia, jego barwa w momencie, 
kiedy trwa, kiedy się przeżywa? Dobrze jest żyć bez 
strachu, nie trząść się o każdą minutę, jak skąpiec 
drżący nad każdym groszem.
Dobrze mu było żyć, nawet w wojnę, kiedy strze- 
lano do niego, a on, zaryty w okopie, wiedział, że 
każdy nadlatujący ze świstem szrapnel może być 
jego śmiercią, ale czuł, że tak się stać nie może, pierś 
pęczniała mu życiem bujnym i młodym, jakimś wa- 
riackim, zadufanym życiem. Aż niektórzy uważali go 
za pomylonego, którego nie przeraża nawet śmierć. 
Owszem, może go i przerażała, ale czuł, że nie 
śmierć, lecz życie mu pisane. Widział wtedy jakąś 
przyszłość. Teraz odwrotnie. Miał przed sobą tylko 
ciemność; kryzys, biedę. Czy warto wobec tego aż 
tak kurczowo trzymać się tego życia? Po co?
A jednak — przyszedł do wniosku — jest w czło- 
wieku coś, co zawsze chce żyć, nawet tym najpodlej- 
szym, choćby psim życiem. Zresztą pies też chce 
żyć, mimo że swym psim rozumem na pewno ogar- 
nia tę prostą prawdę, że w jogo losie nie zajdą zmia- 
ny na lepnze, że z coraz większymi trudnościami bę- 
dzie mu przychodziło pokonywać niewygody łańcu- 
cha i budy... A dzikie zwierzęta? Czy one wiedzą 
o swoim losie, jak wie człowiek? A przecież żyć im
się chce strasznie... Nie ma wśród nich samobójców. 
Gdzieś od Białodrogów doleciało powolne kołata- 
nie furmanki albo nawet i dwóch.
—  Walery, Walery... — szepnął pociągając za rękę 
przyjaciela. — Nie śpij, coś słychać.
—  Przecież nie śpię, co chcesz?
—  Słyszę wozy.
—  Eee, może fury po torf jadą.
—  Za ciężko się jakoś tłuką. Pobudź ludzi, niech 
nie śpią.
—  Nie śpimy, nie śpimy — doleciały go szepty. 
Wiktor  wstał  i  niepostrzeżenie  ruszył  w  stronę
drogi, w rowie chrapał Stryj. Szarpnął go parę razy 
za ramię, obok błysnęła butelka, pusta. Młynarczyk 
mamrotał coś bez związku, spity jak bela. Widać 
Sadłak uruchomił jeszcze jakieś zapasy z okazji dy- 
żuru. Zresztą, bohater znad Wisły znikł, rozpłynął 
się w powietrzu bez śladu.
Turkot zbliżał się.
Teraz już nie ukrywali swojej obecności. Wiktor 
rozdzielił ludzi na dwie części, jedna zajęła stano- 
wiska w krzakach po obydwu stronach drogi, aby od 
razu nie zdradzać swych sił, druga — wyciągnąwszy 
długi, gruby drąg zagrodziła szosę.
Wstawał ciężki, wietrzny świt. Niebo już sączyło 
blade, zimne światło. Wozy zbliżały się nie zwalnia- 
jąc
—  Może to podwody Barga, jakieś beczki, skrzynie 
widzę — powiedział Koryciński.
—  Ano, zobaczymy — westchnął Wiktor. — Łap- 
cie od razu konie za mordy, żeby woźnica nie zaciął 
i nie próbował uciekać. Jak tylko po towar jadą, 
przepuścimy.
Zaległa cisza. Kołatanie wolno nadjeżdżających 
wozów narastało, już było widać woźniców, jeden 
na   pierwszym  wozie,   dwóch   na   drugim.   A  więc
trzech, nie tak źle. Po tym, że były to fury z Bia- 
łodrogów od Barga, a przede wszystkim po tym, że 
znikł Sadłak, który wyraźnie starał się ich spoić — 
Latoś przeczuwał jakąś przeprawę.
Ludzie stali w pogotowiu, gdy wozy nadjechały. 
Wiktor podniósł rękę.
—  Stać, kto jedzie?
I wtedy stało się to, co przewidywano, konie nagle 
podcięte ruszyły kłusem wprost na przegradzający 
drogę drąg. Niedaleko jednak, bo przygotowani na to 
chłopi wstrzymali je.
Druga fura usiłowała wyminąć pierwszą zatrzy- 
maną, ale spotkał ją podobny los, z tym, że ktoś 
z lewej nie zdążył chwycić konia na kantar, tamten 
z prawej złapał i ściągnąwszy konie do rowu wy- 
walił cały ładunek.
—   Czyje to wozy? — spytał Wiktor.
—  Co ciebie to obchodzi?
—  Co wieziecie?
—  Nic takiego...
—  Obszukać fury!
Ale rewizja okazała się niepotrzebna, z wywróco- 
nego wozu wypadły worki ze zbożem i jaja 
w skrzynkach z sieczką.
Wytaszczono woźnicę pierwszego wozu, który wi- 
dząc sporą grupę chłopów stracił rezon, wyglądało 
na to, że powie wszystko, o co go zapytają.
—  Czyje to zboże?
—? Barga,  Szmula Barga z Białodrogów.
—  Na obydwu furach? Nie wiesz, że jest strajk, 
że nie wolno?
—  Wiedziałem, ale zapłacili... Ja jestem tylko fur- 
manem.
—  Wysypać ziarno do rowu, żeby przejeżdżający 
widzieli, co tu zaszło.
Teraz z krzaków wyszła również i druga grupa.
Zaczęto rozbijać skrzynie z jajami. W trawie zaja- 
śniało od rozsypanej pszenicy.
—  Ten, co siedział koło furmana na drugiej furze, 
kto to taki?
—  A nie wiem, przysiadł się, no to wzięliśmy. 
Wiktor podszedł do  stojącego przy wywróconym
wozie człowieka i zdumiał się.
—  A, ChyłypećL. Powitać, dawnośmy się nie wi- 
dzieli.
—  Owszem, jakiś czas już minął ?— powiedział 
beztrosko złodziej.
—  Tak ci było pilno znów zobaczyć się ze mną?
—  Mam u ciebie dług, bądź co bądź. Wiesz, co ci 
chciałem powiedzieć?...
—  No?
Złodziej podsunął się tak blisko, że Wiktor poczuł 
jego smrodliwy oddech.
—  Jesteś za miękki. Na twoim miejscu nie uwal- 
niałbym kogoś takiego jak ja.
Nagłym ruchem zrzucił z ramion burkę i brzytwą, 
wcześniej już widać przygotowaną, chlasnął Wiktora 
po brzuchu, od dołu ku górze, rozcinając nie tylko 
ubranie, ale nawet pasek od spodni.
Wiktor daremnie usiłował osłonić ranę rękoma. By- 
ła zbyt wielka, krew bluzgała mu spomiędzy palców.
Bandyta, korzystając z osłupienia zebranych, sko- 
czył do rowu, stamtąd ku krzakom.
Wszyscy patrzyli nadal tylko na Wiktora. On je- 
den nie stracił głowy, krzyknął, żeby gonić i po- 
woli ukląkł, potem położył się wprost na szosie.
Walery wyciągnął ukryty w krzakach karabin. 
Roztrzęsionymi rękoma zarepetował, przyklęknął, 
wziął na muszkę uciekającego i strzelił.
Huknął strzał, ale złodziej już był daleko. Teraz 
paru ludzi naraz kopnęło się za nim, więc strzelać 
po raz drugi nie było można...
Na szosie koło rannego kłębili się ludzie. Wszyscy 
wiedzieli, że tak olbrzymia rana musi być śmiertel- 
na, lecz nikt jakoś nie myślał o ratunku.
Latoś, przytomny jeszcze, uniósł głowę, powiedział 
nienaturalnie spokojnym głosem:
—  To ze mną koniec. Dajcie te butelki, cośmy je 
mieli sobie wypić po wszystkim, chcę zdrowo po- 
ciągnąć, zanim zacznie boleć.
—  Felczera! Wykręcać, zwalić wszystko z jednego 
wozu i galopem po felczera!... — krzyknął Koryciń- 
ski.
—  Dajcie spokój — Wiktor ruszył ręką. Całą dłoń 
i rękaw aż po łokieć miał we krwi. — Nie ma po co.
Mimo to podwodę z dwoma chłopami wysłano.
Wydobyli ukrywane w zaroślach butelki, obydwie 
były prawie pełne. To na polecenie Wiktora oszu- 
kano Sadłaka, który chciał, aby na ten wieczór byli 
wszyscy pijani. Nalali do szklanki i przytknęli umie- 
rającemu do ust. Nie miał już siły pociągnąć. Szep- 
nął tylko:
—  No, to już po kłopotach... ja...
Żył jeszcze godzinę, zanim wzeszło słońce — oddał 
ducha.  Zaraz też przybył niepotrzebny  już felczer.
Do wsi ruszył pochód niosący nieboszczyka.
Wiadomość o śmierci Latosa mimo wczesnej pory 
obleciała chałupy lotem błyskawicy. Na gościniec 
wyległ, kto żył. Wszyscy chcieli zobaczyć zabitego — 
pokazywano go, nie ukrywając nawet owej strasz- 
liwej rany.
ROZDZIAŁ XXXVI
W rozgardiaszu, jaki zapanował na szosie po za- 
biciu Wiktora, nikt nie zauważył zniknięcia Karasi- 
ma. Tymczasem Walery uzbrojony w karabin szedł
tropem zabójcy. Spokojnie, dokładny jak przy roz- 
wiązywaniu jakiegoś zadania, zapamiętale szukał 
śladów.
Złodziej wypadłszy z krzaków, przeskoczył nie- 
wielkie, łyse już o tej porze roku pole i zaraz znikł 
między pierwszymi sosnami lasu.
Idąc jego tropem Walery stwierdził, że, dziwna 
rzecz, uciekający nie zmierzał w głąb lasu, nie szu- 
kał jakichś dzikszych ostępów dla przeczekania po- 
goni czy nawet spodziewanej obławy, ale podążał 
brzegiem, zaroślami, jakby szukał kogoś albo chciał 
widzieć większą przestrzeń. Miał stąd rzeczywiście 
wgląd na spore połacie łąk porosłych kępami olch.
Walery liczył, że wcześniej czy później złodziej 
musi zaprowadzić go do swojej kryjówki. Raz, po- 
chylając się nad śladem, zobaczył na jakimś źdźble 
kroplę krzepnącej krwi, potem zaczął szukać na pia- 
chu i też znalazł. Widocznie jednak, strzelając tam 
przy szosie, trafił. To by wyjaśniało, dlaczego ucie- 
kający nie usiłuje zmylić pogoni. Jest ranny, nie 
ma czasu na takie zabawy, idzie najprostszą drogą 
do miejsca, gdzie będzie bezpieczny. To utwierdzało 
go w przekonaniu, że mimo wszystko dostanie ban- 
dytę.
Wkrótce też wiedział, dlaczego Chyłyński nadal 
idzie skrajem lasu — chce się niepostrzeżenie dostać 
do Białodrogów, czyżby tam było najbezpieczniejsze 
dlań miejsce?
Ale zbliżywszy się do wsi, uciekający zaczął ją 
okrążać, i to cały czas ukryty w chaszczach, być 
może zmierzał na jakieś umówione spotkanie, co 
wskazywałoby, że zabójstwo z góry uplanowano.
Wszystko to zaniepokoiło Karasima, przyśpieszył. 
Słońce już świeciło wysoko, zaczynało się robić cie- 
pło i lada chwila wyschnie rosa, przepadnie więc 
i ślad.  Tam,  gdzie trawa  była  w  cieniu,  ślad  był
jeszcze wyraźną, ciemniejszą smugą, ale gdzie słońce 
dogrzało, nikł zupełnie. Szukał tedy kropel krwi. 
Ranny krwawił coraz obficiej.
W miejscu, gdzie tylko szerokość łąki porzniętej 
torfiankami dzieliła las od wsi, ślady skręcały ostro, 
biorąc kierunek niemal dokładnie na posterunek po- 
licji.
Koło torfianek, już przy samych budynkach, coś 
się poruszało. Rozpoznał Chyłypcia, mimo rany szedł 
całkiem rześko. Już się nawet nie krył.
O dopędzeniu go nie było mowy. Walery zaklął, 
splunął przez zaciśnięte zęby, gdyby tak trochę jesz- 
cze przyśpieszył, byłby go dostał tutaj, na łąkach... 
Za minutę, dwie wejdzie do wsi i pewnie skręci 
w opłotki, będzie za późno na cokolwiek. Jedyna 
rzecz, jaką mógł jeszcze zrobić, to strzelać.
Otarł pot z czoła, wsparł karabin na grubej ga- 
łęzi olszyny i czekał, aż złodziej wyjdzie na wolną 
przestrzeń, tak żeby nie zasłaniała go żadna gałązka.
Chyłyński był już przed posterunkiem, wszedł na 
schodki, stukał do drzwi, o tej porze jeszcze chyba 
zamkniętych. Walery dokładnie naprowadził muszkę 
na jego plecy, błysnęła mu blaskiem słońca wytarta 
szczerbina i oko załzawiło...
Przymknął powieki, wytarł dłonią oczy i zaczął 
mierzyć od początku, aż wszystko znieruchomiało — 
i przyrządy celownicze, i cel. Wstrzymał oddech, jął 
łagodnie, jak tylko było to możliwe, ściągać spust...
Broń odbiła wściekle. Przeładował szybko i znów 
zmierzył, zobaczył ponad szczerbiną, jak tamten 
przed nadal zamkniętymi drzwiami osuwa się na 
ziemię.
— Dostał! —? szepnął. — Jeśli wyżyjesz i tak cię 
dopadnę. Pójdziesz do ziemi za Wiktora, żebym miał 
to głową nałożyć, pójdziesz...
Trzeba było prędko uciekać. Za parę minut mogła
tu być policja. Jeszcze poszukał w trawie łuski, scho- 
wał do kieszeni. Ruszył kłusem wybierając miejsca, 
gdzie ziemia była twarda jak skała i nie pozostawały 
ślady butów. Pomyślał jednak, że policja może użyć 
psów, pies mógłby wskazać kierunek ucieczki.
Po drodze, jako że i ranek już późny się zrobił, 
nie mógł otwarcie wracać do wsi z bronią, ukrył ka- 
rabin. Potem wyszedł z lasu na łąkę i może kilometr, 
może lepiej, aż do samej szosy, biegł strumieniem. 
Gdyby puszczono za nim psy, tutaj musiałyby zgu- 
bić trop.
Wczesnym popołudniem do wsi zjechali Senek 
i Zatryba. Kazali sobie pokazać Wiktora, potem za- 
częli przepytywać wszystkich świadków zajścia. Za- 
pisali nazwiska, wypełnili jakieś drukowane blan- 
kiety i pojechali sobie, jakoś dziwnie mało przejęci 
wydarzeniami, które zaszły tego ranka.
Jeszcze tego samego dnia zawiadomiono powiato- 
we władze stronnictwa o wypadkach w Tuliczanach, 
ale nie było żadnych tego skutków, poza jakąś męt- 
ną obiecanką przysłania sztandaru na pogrzeb.
Pogrzeb Latosa odbył się na trzeci dzień.
Okolica aż huczała z oburzenia, toteż ludzi waliło 
do Białodrogów masę, liczono na mowy, na jakieś 
wyjaśnienia, zapewnienia o ukaraniu winnego, na 
jakąś demonstrację — wreszcie, i Bóg raczy wie- 
dzieć, na co jeszcze.
Niczego takiego nie było, z powiatu nie tylko że 
nie przysłano żadnego sztandaru, ale nie przyjechał 
żaden delegat. Ktoś później wyjaśniał ów fakt tym, 
że nie była to śmierć spowodowana działalnością po- 
lityczną, lecz osobiste porachunki, zemsta złodzieja 
za wytropienie, schwytanie i pobicie. Dlatego niby 
nie ma potrzeby nadawania pogrzebowi charakteru 
demonstracji ludowej, chociaż właśnie na ten temat 
kilkakrotnie obradowano w powiecie. Widać śmierć
takiego szeregowca jak Latoś nie zasługiwała na po- 
wiatowe honory — albo — co jest jeszcze pewniej- 
sze — działacze powiatowi nie chcieli mieszać się do 
sprawy, gdzie bądź co bądź chodziło o złodziejstwo.
Tak więc grzebanie Wiktora przebiegało zwyczaj- 
nie, po chłopsku, mimo rzeszy ludzi. Poza żoną i cór- 
ką Reginka nie płakał nikt.
Po nabożeństwie ksiądz Kiryk zaintonował: „Wi- 
taj, Królowo nieba..." i kondukt zaczął wychodzić 
z kościoła; uformował się na drodze prowadzącej 
przez pole w kierunku cmentarza.
Dzień był słoneczny, choć wietrzny — sierpniowy, 
na pustych polach panował już prawie jesienny smu- 
tek. Po domach było spokojnie i dostatnio. Głupio 
umierać w taką porę dosytu.
Nad konduktem kłębiła się pieśń śpiewana przez 
stare baby wronimi głosami. To lodowate śpiewanie 
było gorsze niż sam pogrzeb, od takiego śpiewania 
łatwiej można przenieść się na tamten świat niż od 
choroby. Trzepotały na ciepłym wietrze wyblakłe, 
czarne chorągwie.
I może niejeden idący za trumną myślał sobie, że 
oto teraz Wiktor Latoś puka do drewnianej bramy 
chłopskiego nieba, nieba ze stodołami pełnymi plonu 
dojrzałej pszenicy, z soczystymi pastwiskami żywią- 
cymi dorodne bydło...
Na cmentarzu ceremonia nie trwała długo, ksiądz 
odczytał, co miał odczytać, odśpiewano, co było do 
odśpiewania, i trumna poszła do wyrytej w rudym 
piachu jamy. Ludzie zaczęli garściami rzucać ziemię, 
wkrótce poszły w ruch łopaty grabarzy.
Po pogrzebie ludzie rozchodzili się grupkami, żona 
zmarłego i Reginka chciały pozostać przy rdzawym 
wzgórku piachu, ale odciągnięto je siłą i zabrano do 
domu, a potem jeszcze przez czas jakiś pilnowano, 
żeby kto ze wsi był razem z nimi, bo to wtedy prze-
cież łatwiej  otrząsną  się  i  może  powoli,  powoli  — 
zaczną zapominać.
Przez parę dni Walery Karasim czekał na wia- 
domość o śmierci Chyłyńskiego, kiedy nie nadcho- 
dziła, zaczął kręcić się po Białodrogach. Z chłopami 
wiozącymi kloce zaszedł nawet do tartaku. Zagadnął 
o niego Modryńca, udając, że ma do motorniczego 
sprawę. Tamten pokręcił tylko głową.
—  Tydzień temu, jak przepadł niczym kamień 
w wodę, darmozjad.
—  Gdzie go szukać? — nastawał Karasim.
—  A pies go wie.
Tak więc, przyjmując, że właściciel tartaku nie 
łże, tutaj złodzieja nie było.
Jeżeli zabójca Wiktora został ranny — rozumował 
Walery — o czym przecież niezbicie świadczyły śla- 
dy krwi, jeśli nie dostał i wtedy, przy drzwiach po- 
sterunku, to najpewniej trzyma go gdzieś policja. Mo- 
że w areszcie?
Wkrótce odrzucił tę możliwość. Zaczajony w za- 
roślach, obserwował areszt przez dwa dni bez przer- 
wy. Nikt tam nie zachodził, nikogo nie wprowadzał 
ani nie wyprowadzał, jedzenia nie nosił. Koza stała 
pusta.
Organizacja ludowa w Tuliczanach też nie przeja- 
wiała chęci poszukiwań. Z kim by nie rozmawiał, 
każdy mówił, że to sprawa dla policji. Ludzie zaczy- 
nali zaraz z innej strony, o nawale roboty, o braku 
czasu. Wyczuwał za tym wszystkim strach.
Na nic też się zdało molestowanie w powiecie 
o śledztwo, o poszukiwanie bandyty. Któryś tam 
z działaczy na jego nalegania napomknął, iż jest opi- 
nia władz powiatowych w tym względzie: zabójstwo 
Latosa miało charakter bandyckich porachunków 
i w tym wypadku nie wolno angażować autorytetu 
organizacji.
Wkrótce też i strajk został odwołany. W gazetach 
napisano o nim sporo, ale jakoś tak zawile i tak 
mądrze, że nikt w końcu nie wiedział, czy miał jakiś 
skutek, czy nie?
Walery aż poczerniał na twarzy ze zgryzoty. 
Wkrótce stwierdził z goryczą, że może liczyć tylko 
na siebie. Postanowił milczeć i zakończyć sprawę 
w pojedynkę. On też, mimo poprzysiężonej zemsty 
na Chyłypciu, musiał się zająć robotą w polu, było 
jej  dość i to zaniedbywanej  od jakiegoś czasu.
Obrobiwszy się z grubsza, wznowił poszukiwania. 
Oderżnął kolbę od karabinu i odpiłował lufę, aby 
w ten sposób zyskać broń łatwą do ukrycia, choćby 
pod marynarką. Ale jak na razie, całe te przygoto- 
wania były daremne, nie trafił nawet na ślad mor- 
dercy.
Zastanawiające było w tym wszystkim zachowa- 
nie policji. Najpierw robili wrażenie, że nie śpieszy 
im się z szukaniem go, a nawet jakby nie dowie- 
rzali, że mordercą jest Chyłyński, którego rozpoznało 
wielu świadków. A po tygodniu czy dwóch raptem 
zaczęli szczegółowo wypytywać o niego wszystkich, 
którzy byli tamtej  nocy na szosie,  rychło  w czas.
Coś tam zaszło, wnioskował Walery, ale co, tego 
nie mógł dociec. Wyglądało to tak, jakby go już 
mieli, a potem im nawiał. Ale przeczył temu zdrowy 
rozsądek, Chyłyński został ranny, ucieczka w jego 
stanie nie była rzeczą prostą.
W południe skoczył rowerem do felczera w Biało- 
drogach, zastukał do oszklonych drzwi. Stary Żyd 
spojrzał na niego podejrzliwie zza drucianych oku- 
larów.
—  Coś dolega? — zapytał.
—  Tak — odpowiedział chłop — brzuch... 
Felczer wpuścił go do środka i kazał zdejmować
ubranie.
—  Kiedy.chłopa boli w brzuchu tak, że szuka po- 
mocy, to widać bardzo go boli... Nu, czego się pan 
jeszcze nie rozebrał?
—  Bo mnie nic nie boli.
—  Tak prędko przeszło?
—  Nie, nie bolało wcale. Czego innego chciałem, 
wiem, że jest pan porządnym człowiekiem...
—  A do czego to panu moja porządność potrzebna?
—  Nie opatrywał pan ostatnio żadnej poważnej 
rany?
—  Z kim ja mam przyjemność, jeśli łaska?
—  Jestem z Tuliczan, Karasim moje nazwisko. Na 
moich oczach Chyłyński zabił Latosa, człowieka bliż- 
szego mi niż brat... Oczywiście, zabójca uciekł, ktoś 
za nim strzelił i chyba trafił, bo została na trawie 
krew. Ten Chyłyński pracował tutaj, w Białodro- 
gach, w Modryńcowym tartaku, pan musiał go znać. 
Opatrywał go pan?
—  Panie Karasim, ja z chłopami z Tuliczan nie 
chcę mieć nic wspólnego. Toż tam u was trafiają się 
tylko ciężkie rany. Nie, niczego takiego ostatnio nie 
widziałem. Nikogo nie opatrywałem.
—   I policja nie wołała pana do nikogo?
—  Panie Karasim, co pan sobie myślisz, że ja mam 
coś wspólnego z policją?! Ja żyję pośród chłopów 
i ja potrzebuję żyć wśród chłopów w spokoju.
—  To był koński złodziej, ten sam, co strzelił do 
Koziny, podwoziliśmy pana w czerwcu do niego, ura- 
tował go pan... Chyłyński uciekł tu, do Białodrogów 
i znikł bez śladu.
—• To nie jest dzisiaj takie dziwne. Takie rzeczy 
się zdarzają nie tylko panu Chyłyńskiemu, także 
i panu komendantowi Senkowi.
—  Jak to, i komendant Senek znikł?
—  Ja tego nie powiedziałem, ja tylko stwierdzam 
dziwny fakt, że był pan komendant i nie ma pana
komendanta. A czy on znikł, czy nie, tego ja nie 
wiem. A po co pan zadajesz mi takie pytania, jakie 
mi już zadawano na policji?...
—  Dziękuje., ile płacę za poradę?
—  Jak pana nic nie boli, nic pan nie płaci, zapłaci 
pan dopiero wtedy, kiedy zaboli.
Żyd zdjął swoje druciane okulary, zaczął je prze- 
cierać wydobytą z kieszeni szmatką i patrzył na 
chłopa wyblakłymi, zmęczonymi oczyma. Złamał oto 
zakaz policji: o zadawanych mu na posterunku py- 
taniach miał nikomu nie wspominać.
Wracając do domu Walery dostrzegł pod ścianą 
chałupy Sadłaka, wstąpił tam. Jeśli prawda, że Sad- 
łak donosi o wszystkim policji, to warto byłoby bą- 
knąć mu coś o Senku może, jak po uderzeniu 
w stół, odezwą się nożyce?
—  Byłem wczoraj w Chełmie — powiedział wyj- 
mując kapciuch z machorką.
—  W stronnictwie? — zapytał Sadłak nie patrząc 
na sąsiada.
—  Nie, na targu, sprzedałem parę jaj, trochę zbo- 
ża... Po strajku jakby wszystko trochę droższe, ale 
ludzie napakowali tyle tego wszystkiego, że chyba 
niedługo ustoją takie ceny. Widziałem naszego ko- 
mendanta Senka.
—  No  i  co?  —  zaciekawił  się  Sadłak.
—  Powiedziałem mu: „dzień dobry". 
—? Aon co?
—  Nic, odpowiedział: „dzień dobry".
—  Poznał cię?
—  Dlaczego by miał nie poznać, kiedy rozmawia- 
łem z nim tak, jak teraz z tobą.
Czy sąsiada zainteresowała ta wiadomość nie wia- 
domo, nie dopytywał się więcej, ale może nie chciał 
zdradzać swego zainteresowania. Porozmawiali jesz- 
cze o pogodzie, o wyczuwalnej po strajku wrogości
w mieście do chłopa i rozstali się. Przekazana Sadła- 
kowi wiadomość była wymyślona na poczekaniu, 
Karasim nie był w Chełmie od dawna.
Nie minęły trzy dni, kiedy na jego podwórko, po- 
przedzany zajadłym szczekaniem psa, zajechał ro- 
werem posterunkowy Hulewicz.
Najpierw, oczywiście, była awantura i mandat za 
psa, że nie chodzi na łańcuchu, tylko wolno, potem 
policjant sięgnął do kieszeni i wyjął wezwanie na 
posterunek, znowu na jakieś przesłuchanie.
Zawiadomienie trzeba było pokwitować i stawić 
się obowiązkowo pod karą grzywny, jeszcze większej 
niż za psa.
Karasim, dobrze pamiętając, jak wyglądało „prze- 
słuchanie" Latosa, szedł ze strachem. Kazano mu 
przede wszystkim czekać z godzinę na przeszywa- 
nym wiatrem ganku, nigdzie się nie oddalać. Po- 
tem, kiedy już nie wiadomo co zaczął sobie wyobra- 
żać, wrócił skądś jakiś nieznajomy policjant i kazał 
mu iść za sobą.
Weszli do gabinetu komendanta Senka. Tutaj po- 
licjant zdjął pas z pistoletem, schował do szafy 
i przyczesawszy nabrylantowane włosy usiadł za 
biurkiem. Spojrzał w jakieś papiery i przeczytał.
—  Walery Karasim, syn Walentego?
—  Niby tak.
—  Bez „niby", tak czy nie?
—  Tak.
—  No to w porządku. Wezwanie otrzymaliście?
—  Otrzymałem, panie komendancie.
—  Dlaczego nazywacie mnie komendantem?
—  A nie jest pan?
—  Przede wszystkim, panie Karasim, pytania to 
będę zadawał ja, nie pan. Pan będzie tylko odpo- 
wiadał. No, więc pytałem, dlaczego nazwaliście mnie 
komendantem?
—  No bo stopień, niby sierżant, i rozmawiamy 
w tym gabinecie...
—  Tylko dlatego?
—  No, tak mi się wydało...
—  Wiecie, w jakiej sprawie was wezwaliśmy?
—  Nie wiem.
—  No to zastanówcie się.
—  Co tu się zastanawiać — powiedział Walery 
przestępując z nogi na nogę, usiąść go nie proszono, 
choć przed biurkiem stał stołek —? jak nie wiem, to 
nic nie wymyślę.
—  Jak byście chcieli, to byście wymyślili — rzekł 
policjant.
—  A co policji po takich wymyślonych rze- 
czach? — zapytał rezolutnie chłop.
—  Tego człowieka poznajecie? — policjant rzucił 
na biurko fotografię wydrukowaną na małym arku- 
szu gładkiego papieru.
Fotografię okrojono ze wszystkich stron papierową 
ramką, zdaje się po to, żeby nie można było prze- 
czytać, co tam jest napisane.
Zadzwonił  telefon,  policjant  podniósł  słuchawkę.
—  Sierżant Zaręba melduje się... Tak jest, panie 
komendancie... Tak jest!
Walery zaczął się przyglądać człowiekowi na zdję- 
ciu, nawet odgiął trochę papierową ramkę. „Do 
wszystkich komisariatów i posterunków policji 
RP..." — przeczytał ze zdziwieniem, nic z tego nie 
rozumiejąc. Chyba nie był to list gończy? Policjant 
tymczasem skończył rozmowę i znów wrócił za 
biurko.
—  No, poznajecie tego człowieka? — przynaglił.
—  To jest jakby komendant Senek.
—  To ,,jakby" znaczy tak, czy nie?
—  Znaczy tak.
—  Jesteście pewni?
—  Jak najpewniejszy.
—  Gdzie i kiedy widzieliście ostatnio tego czło- 
wieka?
—  Pana komendanta?
— Tak, komendanta Senka — przyciskał go po- 
licjant.
-— No, chyba jak był w Tuliczanach, żeby zoba- 
czyć zabitego Latosa.
—  Gdzie widzieliście go później, może gdzieś poza 
Białodrogami? Może w Chełmie?
„No więc Sadłak już zdążył donieść. Widać bardzo 
szukają pana Senka, skoro ryzykują nawet ujawnie- 
nie swojego szpicla. A wiedzą mniej więcej tyle co 
ja" — pomyślał Walery. Głośno jednak powiedział:
—  I owszem, mignął mi taki człowiek, nawet ko- 
muś mówiłem, ale teraz widzę, że chyba będzie po- 
myłka, tamten był człowiekiem jakby starszym.
—  Był w cywilu? W mundurze?
—  W cywilnym ubraniu, w kapeluszu.
—  Może to ubranie go odmieniło?
—  Możliwe.
—  Na jakiej to ulicy widzieliście go?
—  No, zaraz przy targu, pewnie na Lwowskiej.
—  O której godzinie?
—  Szarówką. _
—  Trzeźwi wtedy byliście?
—  Ma się rozumieć.
—  To wszystko, możecie odejść — Zaręba przestał 
się interesować przesłuchiwanym, już zabierał się do 
pisania.
—  A czy to był pan komendant, czy nie, to chyba 
jego samego najlepiej byłoby zapytać — stwierdził 
Walery na odchodne.
Policjant podniósł oczy znad papierów. Uważnie 
przyjrzał się chłopu.
—  Oczywiście,  oczywiście,  że go o to zapytamy.
—  Panie komendancie, ten mandat, co mi wlepił 
Hulewicz...
—  Posterunkowy Hulewicz.
—  To było niesłusznie, bo pies się właśnie z łań- 
cucha zerwał na widok policjanta, ale cały czas był 
przecież przywiązany.
—  To posterunkowy Hulewicz tak strasznie wy- 
gląda, że na jego widok psy zrywają się z łańcu- 
chów?
—  Jak to policjant.
—  Psa należy wiązać na takim łańcuchu, żeby się 
nie urwał. Macie ten mandat przy sobie?
Walery wyjął wymiętoszoną karteczkę i podał po- 
licjantowi, ten wziął, stwierdził, że jeszcze wpłaty 
nie dokonano i przedarł ją na dwoje, potem na czwo- 
ro i wrzucił do skrzynki na śmiecie.
—  No, tego mandatu możecie nie płacić.
—  Uratował mi pan parę groszy, a teraz o pie- 
niądze niełatwo, dziękuję.
—  Więc jak?... Ten spotkany człowiek, to był ko- 
mendant Senek, czy nie, powiedzcie, tak uczciwie?
—  To musiał być ktoś inny.
—  Dobra, wynoście się! — policjant machnął ręką, 
jakby odganiał od siebie muchę.
Wracając do domu Karasim zastanawiał się nad 
całym tym przesłuchaniem. Tak, Senek im przepadł 
bez wieści, ta cała fotografia, to nie mogło być nic 
innego, tylko taki list za poszukiwanym...
Coś tu śmierdzi! Kto wie, czy wszystko to nie jest 
związane z Chyłypciem. Coś tu śmierdzi... — chciał 
stwierdzić jeszcze raz i aż stanął ze zdumienia: albo 
wzrok go mylił, albo na podwórzu Modryńcowym 
zobaczył babę żebraczkę. Nie przyjrzał się jej jed- 
nak, bo weszła do chałupy jak do siebie.
ROZDZIAŁ XXXVII
Odpust w parafii to wielkie święto, ale na plebanii 
to trzęsienie ziemi. I z powodu odpustu, i z powodu 
zapowiedzianych licznych gości, szykowano się tutaj, 
jak corocznie do owego dnia, z wyjątkową staran- 
nością.
Odpust w Białodrogach wypadł na Matki Boskiej 
Zielnej, zazwyczaj już po żniwach, więc w czasie 
dosytu. Był to dzień nie tylko święta, ale także ja- 
kiegoś powszechnego przeglądu wszystkiego niemal, 
co w okolicy żyło i mieszkało.
Z samego rana na plebanię zjeżdżały bryki z nie- 
znajomymi, było paru duchownych, którzy mieli 
wziąć udział w uroczystościach, było też i wielu in- 
nych, świeckich ludzi, z dalszej i bliższej rodziny 
Kiryka. Na plebanii więc trwała straszliwa gorączka 
i krzątanina. W kuchni pachniało ciastem i mięsi- 
wami, to znów zaleciało terpentyną od wystawionych 
na ganek księżych butów albo zapachem delikatnego 
mydła, którego używał proboszcz; wszystkie te aro- 
maty mieszały się z wilgotnym jeszcze oddechem 
wyszorowanych w nocy podłóg.
Ale rozgardiasz na plebanii ani umywał się do 
tego, co można było zobaczyć na gościńcu przed ko- 
ściołem, gdzie rozłożyli swoje kramy wędrowni 
sprzedawcy, gdzie była loteria urządzona przez radę 
parafialną, gdzie tłum przewalał się to w jedną, to 
w drugą stronę, rozlewał po opłotkach, po krzakach, 
nawet po sąsiadujących z kościołem podwórkach.
Od dłuższego już czasu trwała susza, a w dzisiej- 
szy świąteczny dzień wyjątkowo doskwierały upał 
i duchota. Wiatr niósł tumany kurzu pomiędzy stra- 
ganami, piach zgrzytał w zębach, co chwila tarł ktoś 
oczy. Od spiekoty zasychało w gardle. Przy stud- 
niach zbierały się całe gromady ludzi, głównie bab,
dziewcząt i dzieci, dla zaczerpnięcia świeżej wody. 
Nad wszystkim panował potężny, nieopisany hałas, 
jak głos wielkiego wodospadu, składało się nań ja- 
kieś wołanie fujarek, dziecinnych piszczałek i trą- 
bek, rżenie koni, czasem śpiew podpitego parobka, 
a przede wszystkim głośne rozmowy i jeszcze gło- 
śniejsze okrzyki ze wszystkich stron. Krzyżowały się 
słowa ukraińskie z polskimi, bo tutaj, nad Bugiem, 
przeplatał się żywioł polski z ukraińskim. Nikt się 
temu nie dziwił, ani to nikomu nie przeszkadzało. 
Od czasu do czasu z kościoła dolatywał mocny, 
przebijający się przez zgiełk, dźwięk organów, a po- 
tem, w czasie procesji, śpiew tłumu prowadzonego 
wolno w dymach kadzideł przez księdza pod balda- 
chimem, gdzie połyskiwała złotem monstrancja 
wzniesiona nad głowami ludzi.
Ślub Krysoczki i Szczepana został wyznaczony na 
godzinę po nabożeństwie, żeby odpowiednio przygo- 
tować kościół, a także, aby proboszcz, odsapnąwszy 
nieco, mógł się odpowiednio na tę okazję przebrać. 
Hryt spędzał ten uroczysty dla parafii dzień w na- 
stroju wprost grobowym, leżał w stodole na snop- 
kach, popijając ukradzioną księdzu okowitę i popa- 
trując przez szparę w facjacie na spaloną słońcem 
łąkę i stogi koniczyny.
Łąka była płowa i rozedrgana od spiekoty, niosło
się stamtąd piskliwe, niespokojne nawoływanie sójki.
Ech, ileż to czasu minęło od tamtych zdarzeń na
łące? Gdzież to szczęście jest dzisiaj? A ileż się od
tamtego czasu zmieniło?
Krysoczka nie dała wiary jego bogactwu, na umó- 
wione spotkanie, gdzie chciał jej pokazać cały ku- 
ferek — nie przyszła. Może nie mogła?... Jeszcze 
wczoraj czatował na nią w ogródku, ale widać w jej 
alkierzu był już Szczepan i żadne spotkanie w grę 
nie wchodziło...
A dzisiaj wychodzi za mąż i też nie będzie miała 
chwili czasu dla niego. Przepadło... Już nie wysłu- 
cha go, nie rzuci tego Kukiełki, pójdzie do ołtarza 
i powie mu „tak". I co się dziś stanie, nie odstanie 
się już nigdy...
Wczoraj widział na gumnach wymoszczone wozy 
i bryczki — na wesele. Na płotach wisiały smaro- 
wane dziegciem szleje, już przybrane we wstążki 
i kolorowe pompony, wszystko to na obce szczęście, 
nie na jego przecież.
Ale klamka jeszcze nie zapadła, jeszcze by poleciał 
teraz, może w zamęcie, w rozgardiaszu, w całym tym 
krzyku i szumie, jak w tym ostatnim momencie 
ów głupi w bajce, co to kiedy już wszystko ma 
przepaść — los obraca koło szczęścia na jego ko- 
rzyść?
Nie, przecież i dzisiaj już był, przecież próbował — 
i niczego nie wskórał.
Chciał pójść obejrzeć odpust, ale na myśl o we- 
sołym, rozgadanym tłumie, jeszcze tylko bardziej po- 
smutniał. I w tym momencie, on, Hryt, poczuł, czym 
właściwie jest w tym mrowiu ludzkim — najmniej 
znaczącym prochem, śmieciem, któremu nawet my- 
śleć o szczęściu nie wolno! A tamto przy stogach, 
to kaprys, przypadek, zabawa dla kogoś, kto w życiu 
ma do takiej zabawy prawo...
Jakoś niespodziewanie dla samego siebie, zaczął 
myśleć o sprawach ostatecznych, o życiu, śmierci, 
zrobiło mu się jeszcze smutniej. O, chciał się u Ki- 
ryka wyspowiadać, podobno po spowiedzi najbardziej 
cierpiący człowiek czuje ulgę, ale ksiądz wypędził 
go, ciągle uważa go za prawosławnego, a to przecież 
nieprawda...
Wstał, bo mu się wydało, że koło krzaków łoziny 
ktoś chodzi. Obleciał oczyma łąkę, najpierw zara- 
stające doły przy torfowiskach, trzciny i na koniec
stogi — nie było nikogo. Znów legł na snopkach 
i sięgnął po butelkę. Naraz z gościńca doleciał go 
turkot pędzących wozów.
Wyskoczył za stodołę, przez zarośla wypadł na 
gościniec. Rzeczywiście, nadjeżdżały fury z weselem, 
przy kantarach i uprzęży powiewały barwne wstąż- 
ki. Grała orkiestra jadąca na pierwszym wozie — 
piszczały skrzypce zanoszące się wysokim, łzawym 
śmiechem jak łaskotana dziewczyna i ciężko, gro- 
bowo dudnił bęben.
Hryt rozepchnął gapiów, wysunął się, żeby wi- 
dzieć wszystko na własne oczy. Wzniecając kurz mi- 
nął go wóz z orkiestrą, wciąż pohukiwał bęben. Za 
nim jechała bryczka z weselnikami, na tylnym sie- 
dzeniu pomiędzy druhnami siedziała ona, Krysoczka, 
cała biała... Hryt aż przymknął oczy, oczywiście, nie 
widzi go, nic nie widzi! Krzyknął coś, wyciągnął 
ręce, lecz bryczka przemknęła z turkotem, chciał 
biec, ale nadlatywała druga, woźnica strzelił mu 
z bata nad samą głową, odskoczył więc, ktoś go po- 
trącił, rymnął w piach jak długi...
Zerwał się szybko i pobiegł do kościoła, tam ją 
jeszcze zobaczy, jak będzie wchodziła.
W beznadziejnej rozpaczy zdawało mu się, że na- 
wet teraz zdąży jej jeszcze szepnąć coś takiego, co 
ją powstrzyma. Ostro pracując łokciami przedarł się 
do kruchty, zaczaił, ale kiedy przechodził orszak, lu- 
dzie odepchnęli go, nawet jej nie dotknął, zobaczył 
tylko z tyłu głowę w welonie upiętym w koronę, 
przybraną w zielony asparagus.
Za późno, wszystko przepadło! — zaskomliło w nim 
coś.
Orszak przeszedł do ołtarza, tam już czekał ksiądz 
Kiryk w purpurowej kapie. Błyszczały wszystkimi 
świecami żyrandole. Zdyszany po śpiewie tłum mil- 
czał, raz po raz ktoś pokaszliwał, raz po raz ktoś
głośno wzdychał. Wszyscy patrzyli ciekawie, bez 
skrępowania, jakby to gapienie było z góry opłacone 
i dozwolone. Jakiś bezruch ogarnął tłum i trwał, 
trwał... Ale nagle wszystko drgnęło, oto młodzi za- 
częli podchodzić do ołtarza. Pierwszy parł Szczepan, 
w ładnym, brązowym ubraniu i białej, mocno za- 
piętej pod szyją koszuli.
—  Wolniej, wolniej! — szepnął ktoś z tyłu roz- 
kazująco i przytrzymano go za rękaw. Zatrzymano 
także podążającą za nim Krysoczkę. Dopiero gdy lu- 
dzie odstąpili całkiem od ołtarza, można było mło- 
dych postawić obok siebie i pchnąć na przygotowane 
klęczniki, gdzie już w iskrzących się płomykach świec 
czekali ministranci. Wkrótce ciągle jeszcze zatopiony 
w modlitwie ksiądz podszedł do młodej pary. Po 
chwili jakiegoś burmotania dał się słyszeć jego wy- 
raźny głos:
—  Ja, Krystyna, biorę sobie ciebie, Szczepana, za 
małżonka...
—  Ja, Krystyna, biorę sobie ciebie, Szczepana, za 
małżonka... — powtórzyła dziewczyna zdławionym, 
niewinnym głosem.
—  I ślubuję ci wiarę, miłość i uczciwość małżeń- 
ską...
—  I ślubuję ci wiarę, miłość i uczciwość małżeń- 
ską...
—  Oraz to, że cię nie opuszczę aż do śmierci. 
Krysoczka  nagle  przełknęła  łzy i  dopiero  teraz,
wzruszona, dokończyła:
—  Oraz to, że cię nie opuszczę aż do śmierci.
Uroczystość miała się ku końcowi, ksiądz, zwią- 
zawszy nowożeńcom ręce stułą, udzielał im ostatnie- 
go błogosławieństwa, a w sklepienie kościoła uderzył 
jak grom, wyrzucony ze wszystkich piszczałek orga- 
nów „Veni, Creator Spiritus...", kiedy przez ciżbę za- 
czął się przedzierać posterunkowy Hulewicz, w od-
świetnym mundurze obwieszonym sznurami. W nos 
bił mu cmentarny zapach zleżałej odzieży. Dyszał 
ciężko, przeszedł w najbliższym sąsiedztwie młodej 
pary i złapał krzepko za rękę Modryńca. Stary ofuk- 
nął go i uwolnił łokieć. Wtedy policjant siłą pociąg- 
nął go ku sobie, urywanym głosem szepnął:
—  Tartak...!
—  Co tartak? — sapnął zniecierpliwiony Modry- 
niec.
-—? Pali się... Tylko patrzeć, jak ogień przeniesie się 
dalej ?— charczał policjant, ciągnąc starego do wyj- 
ścia.
W drzwiach już się kotłowało, musieli walczyć co 
sił w łokciach. Kiedy wybiegli przed kościół, zastali 
tu dziwny widok, kramy stały same, ludzi jakby wy- 
miotło, ten i ów spóźniony biegł jeszcze w stronę, 
skąd niedawno przyjechały wozy z weselem.
Zza opłotków, ponad słomianymi dachami chałup, 
stojących teraz trwożnie jak zestrachane kury, wa- 
liły w niebo kłęby smolistego dymu. Jednakże do- 
piero z bliska można było ocenić rozmiar niebezpie- 
czeństwa. Paliły się składy drewna wyschniętego na 
wiór, tartak i przyległy budynek motorowni. Nie 
wiadomo, dlaczego pracował motor i ktoś puścił 
w ruch traki...
Istne piekło zapanowało we wsi, ostry wiatr darł 
iskry i niósł je całym mrowiem na inne domy, na 
strzechy. W obawie przed pożarem wsi wypędzano 
pośpiesznie z obór ryczące z przerażenia bydło. Po- 
nad wszystkie inne głosy wzbijało się w niebo prze- 
raźliwe, ścinające krew w żyłach wycie psa.
Dym zasnuł niebo, poszarzało wszystko jak 
o zmierzchu.
Budynek tartaku stał w płomieniach, wewnątrz, 
ziejąc ogniem, coraz szybciej pracował oszalały trak. 
Dym przesłaniał murowane ściany motorowni, oknem
buchał rdzawy płomień, paliły się widocznie jakieś 
smary.
Dymiła już strzecha na chałupie, gdzie wiatr prze- 
niósł iskry, a susza i żar bijące od ognia dokonały 
reszty. Z chałupy tłum weselnych gości, co dalszych 
chyba — bo nie rozpierzchli się jak miejscowi do 
obrony własnego dobytku — wyrzucał pościel, pa- 
siaste pierzyny, tobołki z odzieżą i licho wie jeszcze 
jakie sprzęty, walizy, kufry, a jeden, pewnie już cał- 
kiem ogłupiały, taszczył nawet, nie wiadomo po co 
drabinę, co stała w sieni i prowadziła na strych, 
gdzie też pewnie było wiele do uratowania.
Z trzaskiem płonęły na placu tartacznym wielkie 
sztaple tarcicy. O wejściu na podwórze nawet mowy 
być nie mogło. Odcięty też został dostęp do studni.
Nagle stała się rzecz zdumiewająca i przerażająca 
zarazem: nagrzana do niemożliwości strzecha na cha- 
łupie, w jednej chwili, sama z siebie, fuknęła 
ogniem, jakby rozsadził ją wybuch. Iskry, snopki sło- 
my z dachu, jakieś deski z facjaty ?— poleciały na 
ludzi. Rozległ się krzyk grozy. Płomień z niebywa- 
łym trzaskiem i hukiem objął cały budynek, w jed- 
nej chwili zrobiło się nagle tak gorąco, że na sto 
kroków nie można było ustać.
Kiedy zaczęły trzaskać belki, ktoś zażądał przy- 
bycia księdza, słychać było wykrzykiwane wniebo- 
głosy paskudne przekleństwa — to klął Modryniec. 
Nie wiadomo, kto cudem jakimś wpadł jeszcze do 
płonącego domu, zaraz też oknem zaczęły wyla- 
tywać pozostawione tam- sprzęty, odciągano je w bez- 
pieczne miejsce, niektóre już płonęły. Krokwie w do- 
mu, chociaż jeszcze stały, groziły lada chwila za- 
waleniem.
Na  sąsiednim  dachu  siedzieli  ludzie,  okładając 
strzechę mokrymi płachtami. Dopiero teraz z sąsied-
nich studzien i z torfianek poza stodołami niesiono 
wiadra z wodą.
Środkiem gościńca biegła, trzymając w ręku zdar- 
ty z głowy welon Krysoczka, zziajana, z rozczochra- 
nymi włosami, na których jeszcze teraz pozostał 
przypięty zielony wianek z asparagusowych gałązek, 
widomy symbol niewinności panny młodej. Biegła 
nie zwracając uwagi na przelatujące obok niej puste 
fury. Wystraszone konie, poganiane jeszcze przez sto- 
jących na wozach furmanów, rwały galopem.
Ludzi z wiadrami przybywało szybko, Hulewicz 
zaprowadził nawet jaki taki porządek, pokazywał 
donoszącym wodę, gdzie mają najobficiej polewać, 
sam tylko czasem chwytał za wiadro. Rozdzierano 
bosakami brusy obórki, aby słup ognia, kiedy zrąb 
się zawali, nie rzucił iskier na sąsiednie budynki.
Potem to samo robiono z brusami i belkami cha- 
łupy. Na ludzkich oczach to, co tak długo było do- 
mem, co dawało ludziom dach i schronienie, prze- 
stało istnieć, aż dziw brał, jak łatwo się to stało.
Pośród huku i trzasku płomieni śmigał jeszcze ja- 
kiś cień w składzie drzewa, może go nawet ten i ów 
widział wcześniej, ale brał za kogoś z gaszących. Do- 
piero kiedy zobaczono usmolonego jak sam diabeł 
człowieka z płonącą głownią w ręku i kiedy ze sto- 
jącego całkiem na uboczu stogu słomy strzeliły pło- 
mienie, tłum zaczął wrzeszczeć. Ludzie pokazywali 
sobie podpalacza i bez niczyjej komendy zaczęli ota- 
czać pożar pierścieniem. Zaczęto uzbrajać się w drą- 
gi i widły. Cierpiało na tym gaszenie, ale zajadłość 
ludzka jakby brała górę nad żalem z powodu odnie- 
sionych szkód. Teraz, gdy gaszono mniej gorliwie, 
ogień zahuczał mocniej, ciżba tylko cofnęła się nieco, 
nie przerywając pierścienia. Czekano, którędy będzie 
się próbował prześliznąć sprawca.
Kilka  bab  pędziło  na  plebanię,   skąd  już  Tekla
taszczyła olbrzymi obraz świętego Floriana. Nieba- 
wem też przybył i Kiryk z kropidłem i kropielnicą, 
ale pożarowi to tyle pomogło, co umarłemu kadzidło. 
Zresztą, ceremoniał zażegnywania pożaru nie trwał 
długo — proboszcz z zaperzoną twarzą obleciał wszę- 
dzie, gdzie tylko był dostęp do ognia, kropiąc go 
z rzadka wodą święconą, bez przekonania zresztą, 
jakby sam wstydził się tego, co czyni.
Od strony, z której dął wiatr, wystawiono świę- 
tego, zapędzając do trzymania obrazu dwoje niewin- 
nych, usmolonych dzieci, które pełniły swą rolę 
z wielkim przejęciem, pewne, że narażone są na 
ogromne niebezpieczeństwo.
Ale święty, choć sam pono specjalista od ognia 
i straży pożarnych, beznamiętnie patrzył na pożar, 
widać nie zamierzał wtrącać się w ludzkie pora- 
chunki. Na połyskującym papierze igrały skaczące 
poblaski, jakby na obrazie zaczynało się coś dziać, 
ale zaraz to wszystko nikło.
Ogień pochłonął skład drewna, chałupę, tartak 
i przyległe budynki, nie rozprzestrzenił się na szczę- 
ście dalej, zgliszcza dymiły i żarzyły się do wieczo- 
ra. Do wieczora czuwano też bacząc, by wiatr nie 
przeniósł iskier. Dopiero w nocy, kiedy spadł deszcz, 
zmęczeni ludzie odetchnęli. Ciężkie krople sycząc pa- 
dały na rozżarzone głownie, pogorzelisko zadymiło 
czerwoną parą.
Po północy ludzie, straciwszy ostatecznie nadzieję 
na ujęcie żywcem podpalacza — musiał już zresztą 
dawno nie wiadomo w jaki sposób zniknąć — ro- 
zeszli się, pozostawiając opadły z sił żywioł. Tylko 
garstka weselnych gości, Hulewicz i przybyły wie- 
czorem Zatryba, pozostali do świtu.
Rankiem, gdy wzeszło słońce, podwórze i skład 
drewna okazały się nieprawdopodobnie duże. Nikt 
nie przypuszczał, że od powalonego traka ze skrę-
conymi piłami, do sterczącego z popiołów komina 
chałupy, znaczącego miejsce, gdzie kiedyś mieszkali 
ludzie, jest aż tak daleko, że całą tę przestrzeń zaj- 
mowały do niedawna wysokie jak sterty, sztaple de- 
sek, dłużyce na brusy, dyle i jakieś tam jeszcze inne 
krawędziaki, obałki, okrąglaki i drągowina na szta- 
chety. Ocalało tylko trochę mokrych oszastow, które 
zwalono bezładnie na kupę w pokrzywach. Pomiędzy 
tymi ocalałymi deskami a pomieszczonym po prze- 
ciwległej stronie placu loszkiem, rzadko do czego 
używanym, była teraz przestrzeń wielka i równa 
jak rynek.
Hulewicz przechodząc tamtędy nagle zapadł się, 
nie zauważył lochu, przedtem nikt go nie zauważył 
pośród darni i chwastów. Policjant wygramolił się 
poparzony, w głębi syczał jeszcze ogień. Tlało drew- 
no pod warstwą ziemi.
—  Cholera! — wykrzyknął ?— śmierdzi spalonymi 
szmatami, ubranie tam jakie mieli, czy co?
•— Ubranie? A może ktoś tam wpadł? — zastana- 
wiał się Zatryba.
—  Chyba nie, sklepienie było całkiem dobre, za- 
łamało się dopiero pode mną.
— Ano zobaczymy. Gdzie bosaki?
Wkrótce wyciągnięto z lochu podłużny, prawie 
całkiem zwęgiony tłumok. Z jednego końca spalone 
szmaty opadły, wyraźnie zaświeciła kość.
—  Tam do licha, tfu! Jak mi Bóg miły... To prze- 
cież człowiek! — Policjant zakrztusił się, od tleją- 
cych jeszcze szmat szedł gryzący smród. — Przecież 
tam, o! Widać zęby!
Zaległo milczenie, policjanci wstrzymując oddech 
przewrócili trupa na drugą stronę, pokazały się gu- 
ziki na nie dopalonych szmatach. Utytłane ziemią 
i popiołem, nienaturalnie białe zęby obnażyły się 
teraz całkowicie, ciało rozpadało się.
—  Trzeba przeszukać zwłoki! — stwierdził Hule- 
wicz, ale nie kwapił się do tego, odszedł na bok i za- 
czął sobie skręcać papierosa, mdliło go. Zanim zdą- 
żył przypalić, zgarbił się raptownie, złapał za brzuch 
i zwymiotował obficie.
W tym czasie Zatryba obszukał jednak na wpół 
spalone ubranie.
—  Znalazłem tylko to.
Podał zwęglony pakiecik zrobiony z gazety, omo- 
tany nićmi.
Rozwinęli, była tam nadpalona fotografia, na niej, 
w ułańskim mundurze, z szablą u boku stał księży 
parobek Hryt, poważny jakiś i skupiony, jakby od- 
powiednio do powagi chwili, na zdjęciu wyglądał 
jak człowiek światowy, ale i zawadiaka.
—  Zachowamy to, poniekąd na dowód rzeczowy — 
powiedział Hulewicz i wsunął fotografię do kieszeni 
munduru. — Nie było żadnych dokumentów?
—  No przecież powiedziałem, że nic innego nie 
znalazłem.
Hulewicz, zielony na twarzy — widać znów zro- 
biło mu się niedobrze — spluwał odruchowo raz za 
razem, wreszcie machnął ręką i powiedział do Za- 
tryby:
i— Chodźmy, trzeba spisać protokół. — Przypalił 
mimo wszystko papierosa, puścił kłąb gryzącego, ma- 
chorkowego dymu, ale po tym wszystkim był to za- 
pach samego zdrowia i co najważniejsze, zapach to- 
warzyszący żywemu człowiekowi.
ROZDZIAŁ XXXVIII
Walery szedł za babą żebraczką, która już teraz 
nie nosiła się tak, jak poprzednio, bardziej była do 
ludzi  podobna. Niestety, nauczona jakże przykrymi
dla niej wydarzeniami, zachowywała przesadną 
wprost ostrożność. To pełzła powoli jak żółw, to 
przyspieszała i nagle skręcała z drogi zapadając 
w krzaki, czekała, aby ktoś, kto by próbował ją śle- 
dzić, zdradził swą obecność. Kiedy nic takiego nie 
następowało, ruszała dalej, oglądając się raz za ra- 
zem. Walery musiał przeskakiwać od krzaka do krza- 
ka, szybko i niepostrzeżenie, przy tym starał się jesz- 
cze dotrzymać jej kroku, bo znikłaby mu z oczu 
i wielodniowe trudy znów poszłyby na marne. Na 
szczęście las tu był pusty i na tyle rzadki, by mógł 
podążać  za  nią  w  przyzwoitej  odległości.
Kiedy przypadkowo zobaczył żebraczkę w Biało- 
drogach, od razu pomyślał, że tylko ona może go za- 
prowadzić do kryjówki Chyłypcia. Nie poszedł wów- 
czas z posterunku wprost do domu, ale zasiadł się 
i czekał, co owa jejmość zrobi dalej.
Baba była tu zadomowiona, za pan brat nie tylko 
ze starą Modryńcową, ale ciągle też miała jakieś 
konszachty z Krysoczką. Niestety, nie mogąc pro- 
wadzić obserwacji jak wtedy, przy chałupie Wiewió- 
rowej, dzień i noc, kiedy czuwało ich trzech, nie był 
pewny, czy baba w ogóle nie opuszcza domu, czy 
też on nie trafia na odpowiednią porę.
Pożar tartaku i wydarzenia z nim związane skom- 
plikowały Waleremu sprawy. Modryńcowie zamie- 
szkali u sąsiadów, baba zaś znikła bez śladu. Tylko 
przypadek sprawił, że wpadł ponownie na jej ślad 
i dowiedział się, że nadal trzyma z Modryńcową. 
Teraz obserwował dom sąsiadów udzielających go- 
ściny pogorzelcom.
Kiedyś przyszedł tu nad ranem, z zamiarem po- 
zostania do południa. O świcie zobaczył żebraczkę. 
Wracała cała niemal mokra od rosy, buty miała ub- 
łocone mimo trwającej już od dawna suszy, w ręku 
niosła kobiałkę  z rogożyny.  To  pozwoliło  przynaj-
mniej z grubsza ustalić kierunek jej wyprawy — 
bagna.
Teraz już nie warował pod chałupą, ale na skraju 
lasu, co gwarantowało, że starucha nie wykryje go 
zaraz na początku, bo jeśli spodziewała się śledze- 
nia, to przez kogoś, kto czatowałby we wsi i stam- 
tąd dopiero ruszał jej śladem.
Ale w lesie baba znikła jak kamień w mętnej wo- 
dzie. Nie pozostawało nic innego, jak tylko przeszu- 
kać Tereszański Bór, a zwłaszcza Koźle Bagno.
Przez wiele dni krążył więc Walery po bagnie, 
zbadał wszystkie dostępne miejsca — niczego nie 
znalazł. Owszem, były jeszcze wielkie i nie zbadane 
obszary, ale jak tam dojść, nie wiedział, każdy nie- 
n^yażny krok mógł się skończyć tragicznie. Nie- 
mniej czuł, że kryjówka Chyłyńskiego musiała być 
gdzieś tam właśnie, szukał więc dalej.
I właśnie dzisiaj szczęście mu dopisało: odpoczy- 
wając wśród rachitycznych, bagiennych brzózek po- 
słyszał jakiś szelest, ktoś szedł przez bagno i to 
gdzieś bardzo blisko. Zobaczył babę żebraczkę, nie 
zachowywała zwykłej ostrożności, najpewniej czuła 
się tu zupełnie bezpiecznie. Drogę musiała znać wy- 
bornie, przeskakiwała z kępy na kępę, gdzie trzeba 
podpierała się rzuconym tu niby przypadkiem brzo- 
zowym drągiem, gdzie trzeba przeskoczyła kładkę 
nad topieliskiem, zaraz ją za sobą ściągając. Musiała 
używać nie lada forteli, żeby taką topiel pokonać. 
Sobie tylko wiadomymi przejściami brnęła w co- 
raz dziksze uroczyska, zmierzając do jakiegoś nie- 
dostępnego, zapomnianego przez Boga i ludzi miej- 
sca.
Idąc za nią, Walery nieraz się o śmierć otarł, pa- 
rokrotnie tylko gałęzie nikłych brzózek ratowały go 
przed utonięciem. Ubłocony po pas, późnym popo- 
łudniem stanął wreszcie,  jak sądził,  przed kryjów-
ką. Nie szedł jednak dalej, zaszyty w kępie trzcin 
przyglądał się okolicy.
Na wyniesionej ponad bagna, nieco suchszej niż 
otoczenie polance, stała na pół rozwalona szopa, przy- 
kryta starą, obsiadła przez muchy strzechą. Nieco 
dalej, prawie całkiem przysłonięty zaroślami, wid- 
niał zrujnowany szałas. Może kiedyś była tu jakaś 
sadyba Smolarzy czy maziarzy, których bieda już 
dawno stąd wygnała, jakimś cudem lata całe przetr- 
wały budynki, a nawet studnia. Jej drewniana cem- 
browina ostała się czasowi, zapewne była też czyn- 
na, bo leżała tam niedługa tyczka, do której czepia- 
no wiadro. Przed szopą — złamana niedawno, zielo- 
na jeszcze brzózka, przy szałasie druga... A więc ktoś 
tu mieszkał.                                                                         ^
Walery bez pośpiechu oczyścił z błota obrzyna, 
wytarł naboje i czując miękkie ustępowanie sprę- 
żyny, wciskał je do magazynku, wchodziły z cichym 
chrzęstem. Nie zakładając zamka, spojrzał przez lu- 
fę — czysta. Wsunął zamek, nabój wszedł bez oporu. 
Zaryglował. Nie zabezpieczając broni odgarnął nieco 
gibkich trzcin. Dookoła pachniało rozgrzanym bag- 
nem, powietrze miało posmak brzozowych liści i tor- 
fu.
Baba, która znikła w szopie, wyszła teraz. Z sza- 
łasu wzięła naręcze chrustu, popatrzyła jakoś podej- 
rzliwie dookoła i weszła z powrotem do szopy. Za- 
raz spod kalenicy, dziurami w dachu zaczął wycho- 
dzić niebieskawy dym — widać przyrządzała jakąś 
strawę. Ruszył w kierunku szopy.
Był parę kroków od wejścia, kiedy z wiadrem 
w ręku znów pokazała się baba. Stanęła jak wryta, 
nie wierząc własnym oczom, z przerażenia niezdolna 
do wydania głosu.
— Wracaj! — skinął głową w stronę drzwi.
Jej wzrok przez chwilę spoczął na broni. Chyba
go poznała, spotkali się przecież u Wiewiórowej. Je- 
śli nawet nie poznała, to sposób, w jaki się tutaj 
pojawił, nie pozostawiał żadnych wątpliwości, co do 
celu  jego  wizyty.  Upuściła wiadro  na  ziemię.
—  Atamanie!... — zaskrzeczała.
—  Milcz! — szturchnął ją pękatą lufą obrzyna 
pod żebro. — Gdzie on jest?
Nagle baba wpadła w drzwi prowadzące do szopy 
i znikła. Nie gonił jej, odskoczył, spodziewając się 
stamtąd strzału. Nic takiego nie nastąpiło. Mimo to 
zapadł w najbliższe zarośla i czekał. Nie minęła mi- 
nuta, kiedy zobaczył żebraczkę, wypełzającą z dziury 
pod podwaliną, już rwała ku ścieżce.
—  Stój, zastrzelę! — zawołał za nią.
^fie stanęła, huknął strzał, niecelny, ale baba zmie- 
nlra kierunek ucieczki, skręciła wprost w bagno.
—  Zabrałam wszystko, atamanie!... — rozległ się 
jej śmiech.
Tam do diabła, zwariowała starucha, czy co? Po 
chwili namysłu ruszył za nią. Zdumiewające było to, 
że nie starała się już niczego omijać, waliła wprost 
przed siebie, w największą topiel.
Wyłamał suchy brzozowy drąg i ruszył za ucieka- 
jącą. Niejasno domyślał się, że baba, wziąwszy, co 
było do zabrania, wabi go za sobą możliwie najdalej 
od kryjówki, nie dbając już o własne życie. Wkrótce 
upewnił się co do tego: na suchszym miejscu, mając 
pewną możliwość pozostawienia go w tyle przynaj- 
mniej w takiej odległości, by nie zagrażał jej celny 
strzał, nie skorzystała z tego, a nawet jakby czekała, 
brnąc w coraz straszniejsze trzęsawisko.
Macał przed sobą grunt drągiem i szedł jej śla- 
dem. Coraz trudniej było wyciągać nogi z błota, za 
każdym krokiem na powierzchni wody pękały z sy- 
kiem pęcherzyki śmierdzącego powietrza. Nagle po- 
śliznął się na jakiejś zgniłej kłodzie i od razu zapadł
po pas. Kiedy wygrzebał się przy zbawiennej pomo- 
cy drąga, baby nie było widać.
Cztery kroki przed sobą zobaczył, jak szamoce się 
i miota krzak czarnej, bagiennej brzozy. Nagle krzak 
poszedł w głąb, a w jego miejsce wynurzyła się ludz- 
ka głowa, jak zjawa z błota i włosia.
Obok głowy wynikała z głębi i ręka, z czymś, co 
zapewne było jakimś węzełkiem utytłanym w błocie. 
— Masz, to skarb, bierz!... — zaskrzeczała baba 
i odrzuciła węzełek od siebie.
Ten ruch musiał ją pozbawić oparcia. Zobaczył 
strach w jej oczach. Gwałtownie zaczęła chlapać rę- 
koma, usiłując dostać się do najbliższej brzozy od- 
ległej o dwa kroki. Podał jej drąg, chwyciła tak 
mocno, że drugi koniec, oślizły od błota i szlarfc^, 
uciekł mu z rąk.
Nagle stało się coś nieprawdopodobnego, bagno 
wokół niej jakby zawrzało, z sykiem zaczęły pękać 
pęcherzyki gazu. Musiała kurczowo trzymać drąg, bo 
jego drugi koniec poszedł do góry, stając niemal 
sztorcem. Trwało to sekundę, po czym drąg także, 
jakby wciśnięty jakąś siłą, poszedł pionowo w wodę. 
Może był tam jakiś podziemny bełt?
Patrzył osłupiały, bagno przed nim syczało i pry- 
chało, jakby za chwilę miał się stamtąd wynurzyć 
jakiś baśniowy potwór. Poczuł, że włosy mu się je- 
żą, stał tylko na cienkim kożuchu wodorostów, pod 
spodem była już głębia.
Chwytając się brzozowych gałązek albo cienkich 
niczym włos sitów, powolutku zaczął pełznąć z po- 
wrotem. Odetchnął głęboko dopiero, kiedy poczuł 
twardy grunt pod nogami. Koszula na piersiach 
i plecach lgnęła mu do skóry, choć przecież tak "głę- 
boko w błoto nie właził. Oddychał szybko i niere- 
gularnie, jak po jakiejś gonitwie.
Spojrzał na broń, cały obrzyn był znów u taplany
w błocie, wi,c opatrzył go, a i ubranie doprowadził 
do jakiego takiego ładu. Zrobiwszy to ruszył ostroż- 
nie do szopy, z której ciągle jeszcze wydobywał się 
dym.
Kiedy wszedł do środka z bronią gotową do strza- 
łu, musiał przez chwilę przyzwyczajać wzrok do 
ciemności. Panowała tutaj taka wilgoć, że nawet 
ogień tlił się z trudnością. Pod powałą warstwa dy- 
mu słojami pełzła gdzieś w kąt, gdzie zapewne była 
dziura prowadząca na dwór. Przy ogniu stał garnek, 
pachniało rosołem.
—  Wody... —: posłyszał czyjś słaby głos.
W rogu szopy, na barłogu cuchnącym stęchłizną, 
leżał ktoś, prawdopodobnie ciężko chory. Podszedł- 
szy bliżej rozpoznał Chyłypcia, spotkał jego wzrok. 
Złodziej patrzył nań rozjarzonymi od gorączki oczy- 
ma.
Walery powoli podniósł obrzyna, kciukiem odru- 
chowo sprawdził, czy bezpiecznik jest odwiedziony. 
W tej samej chwili Chyłyński roześmiał się cicho.
—- Chcesz strzelić? — wyszeptał z trudem, poru- 
szając spieczonymi wargami.
—  Nie trafiłem cię wtedy na szosie ani jakżeś 
uciekł na posterunek... Przyszedłem teraz.
Chory zachichotał.
—  Owszem, dostałem i na szosie, i przy posterun- 
ku. Nie musisz poprawiać. Żeby nie ty, byłbym dzi- 
siaj szczęśliwszy niż sam hrabia Potocki. — Znów 
roześmiał się krótko. — Zanim mnie kropniesz, zaj- 
rzyj tam, do szałasu.
Walery żachnął się.
—  Nie ucieknę. Już nigdy stąd nie ucieknę... 
I przynieś wody.
Karasim popatrzył uważnie po wnętrzu, nic nie 
wskazywało na to, żeby poza babą i Chyłyńskim 
był   tu   ktoś   więcej.   Pewnie   ona   go   tylko   doglą-
dała. Rozejrzał się za jakimś naczyniem, przypomniał 
sobie drewniane wiadro pozostawione przed wejś- 
ciem.
Wyszedł, nabrał wody, dał pić rannemu i wstąpił 
do szałasu. Było tu nieco widniej niż w szopie, ale 
nie na tyle, żeby swobodnie rozróżniać kształty. 
W nozdrza bił ciężki, trupi fetor. Wyrwał parę strze- 
szaków z dachu, wpuszczając nieco światła i powie- 
trza.
Na ławie zbitej z dwóch desek leżały mocno już 
rozłożone zwłoki człowieka. Mimo to, jeszcze można 
było rozpoznać straszliwą ranę, powód nagłej śmier- 
ci: brzuch rozpruty do samej klatki piersiowej. Po 
bokach wisiały jakieś granatowe czy czarne łach- 
many z wojskowymi guzami, jakby mundur?...
Walery wyszedł pośpiesznie z szałasu. Na dwo- 
rze splunął kilka razy, chcąc pozbyć się trupiego, 
smrodliwego posmaku. Wrócił do szopy.
—  Widziałeś? — zachichotał chory na jego widok.
—  Kto to jest?
—  To był pan komendant Senek, taki jeden, co 
to myślał, że Chyłypcia można oszukać... Bo widzisz, 
oprócz tego, że byłem koniokradem, byłem jeszcze 
u nich od tego, czego nikt nie chce robić. Ale jak 
mnie dosięgła kula, to już panowie z policji nie ra- 
czyli załatwić szpitala. Kanalie, nawet felczera mi 
odmówili, komendant znalazł tę dziurę, żebym tu 
cicho i bez świadków zdechł. Mam jeszcze jego pi- 
stolet — Chyłypeć obrócił lekko głowę, co oznaczało, 
że broń ma pod poduszką — weź, może ci się przyda.
Walery sięgnął pod głowę rannego i w tym mo- 
mencie poczuł wyraźnie taki sam trupi fetor jak 
w szałasie, widocznie rana gniła.
—  Jak mnie stukniesz, wrzuć do bagna. Kamień 
do nóg, nie wypłynę, przyrzekam... Niech policja 
myśli, że jeszcze gdzieś żyję. Ot, widzisz, było się,
żyło, konie kradło, wódkę piło, bab miałem, że i po- 
liczyć do tylu nie potrafię...
Złodziej pierwszy raz podczas tej rozmowy roze- 
śmiał się jakoś po ludzku. Umilkł, a po chwili znów 
tym samym tonem ciągnął dalej:
:— Ostatnia rzecz, jaka się może komuś takiemu 
jak ja zdarzyć: okradli mnie, okradli ze wszystkiego. 
Gdyby nie to, miałbym ją... Mój Boże, jedyna baba, 
jaką w życiu kochałem. Kto mnie okradł? Zabij, nie 
wiem, chyba sam diabeł, za karę. A jak ja ją ko- 
chałem... Ty wiesz, co to znaczy? Nie. Ty nie wiesz, 
co tam chłop może o tym wiedzieć...
Walery nie słuchał dalej zaślinionego, chyba ma- 
jaczącego już złodzieja. Wyszedł z mrocznej szopy 
na świeże powietrze. Słońce skłaniało się ku zacho- 
dowi, ustał duszny smród trzęsawiska, powietrze 
przenikał cierpki zapach brzozy. Wrzucił do bagna 
pistolet Senka, a potem, po namyśle, cisnął z roz- 
machem i swojego obryza, usłyszał ciężkie pluśnię- 
cie.