TYSIĄC LAT
HISTORII
POLSKIEGO NARODU
Tom III
Jędrzej Giertych
TYSIĄC LAT
HISTORII
POLSKIEGO NARODU
Tom III

Poznań 1997
Kk   ' ?—? "^
© Copyright by Maciej Giertych
Wydanie I: Londyn 1986
Wydanie II: Warszawa 1988 (podziemne)
Wydanie III: Poznań 1997 (reprint z wydania londyńskiego)
POLSKA
ODBUDOWANA
Wydawnictwo WERS
60-962 Poznań 22
skr. poczt. 59

Printed by Veritas Foundation Press, 63 Jeddo ftd, London W12
Fotoskład "Unicom Studio", 63 Jeddo Road, Londyn W12 9EE

POLSKA ODBUDOWANA
Mickiewicz napisał w „Dziadach": ,,A ileż trzeba czasu, nim się
przedmiot świeży jak figa ucukruje, jak tytoń uleży?"
Są tacy, co uważają, że w książkach przeznaczonych dla ogółu (poza
dociekaniami specjalistycznymi) nie powinno się pisać o czasach najnowszych,
które starsi, albo i młodzi ludzie pamiętają, bo spory są jeszcze żywe i ludzie
nie są jeszcze zdolni do oceny sprawiedliwej.
Poddaję się temu poglądowi. Oczywiście, mam bardzo określony pogląd
nawet na czasy najnowsze. Ale nie chcę Czytelnikom mojego poglądu
narzucać. Muszę jednak także o historii najnowszej coś niecoś opowiedzieć.
Będę się jednak starał przedstawiać równolegle sprzeczne punkty widzenia.
Zakończę mój wykład na zakończeniu drugiej wojny światowej, a o
czasach po roku 1945 nie będę mówić nic.
PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA
' Polska odzyskała niepodległość w wyniku pierwszej wojny światowej.
Istotą tej wojny z polskiego punktu widzenia było to, że po raz pierwszy w
historii państwa zaborcze (naród niemiecki i Rosja) głęboko się ze sobą
poróżniły. (Przedtem, przez około półtora wieku, były ze sobą na wskroś
solidarne — jeśli nie liczyć takich przelotnych sporów, jak kilkutygodniowa
wojna prusko-austriacka 1866 roku). Długa, zawzięta wojna między
zaborcami pozwoliła Polsce odzyskać niepodległość.
Główną przyczyną wojny było to, że Niemcy ogromnie wzrosły w potęgę
i chciały zapanować nad całą Europą, a może i nad światem. Wzbudziło to
obawy w innych krajach. Nie tylko Francja, już raz przez Niemcy śmiertelnie
porażona (1870/71), była coraz więcej przerażona wzrostem niemieckiej
potęgi. Także Rosja — nie cała, ale w swych odłamach patriotycznych —
bała się, że będzie przez naród niemiecki całkowicie owładnięta i w istocie
znajdzie się w niemieckiej niewoli. Ale rzecz szczególnie ważna, także i Anglia,
tak dotąd przyjazna Prusom i Niemcom, poczuła nagle, że rozwój floty
wojennej niemieckiej i polityka kolonialna niemiecka może zagrażać jej roli
w świecie. Zrodziło się z tego poczucie, że państwa zagrożone przez Niemcy
muszą się zjednoczyć, by się wspólnie bronić. W roku 1893 zawarty został
sojusz Francji i Rosji, w roku 1904 porozumienie Francji i Anglii, a w roku
1907 pierścień się zamknął przez zbliżenie Anglii i Rosji, przez co wytworzyła
się koalicja — nie zaczepna, lecz obronna — trzech państw, zagrożonych
przez Niemcy i gotowych wspólnie przed potęgą niemiecką się bronić.
Niemcy nie bały się tworzącego się przeciwko nim frontu i postanowiły
same wszcząć wielką wojnę, po to, by potęgę swoją znacznie rozszerzyć.
Pretekstem do tej wojny stał się pochód Austro-Węgier — które były
wówczas już tylko satelitą Niemiec — na Półwysep Bałkański. W roku 1908
Austro-Węgry ogłosiły aneksję prowincji Bośni i Hercegowiny, które były
przez nie wojskowo okupowane już od roku 1878 (nominalnie należały do
Turcji), a miały ludność przeważnie serbską (z przymieszką Chorwatów i
mówiących |5o serbsku mahometan). Wzbudziło to w maleńkiej wówczas,
niepodległej Serbii obawy o jej byt. Zrodził się głęboki zatarg austriacko-
serbski. Dnia 24 czerwca 1914 roku serbski zamachowiec zabił w Sarajewie
austriackiego następcę tronu Franciszka Ferdynanda wraz z jego żoną. Z
poduszczenia Niemiec Austria wystąpiła w związku z tym wobec Serbii dnia
23 lipca z ultimatum (bezwarunkowymi żądaniami), które w istocie oznaczały
zagrożenie niepodległości Serbii. Serbia była w sojuszu z Rosją i opierając
się o nadzieje pomocy rosyjskiej, zaspokoiła żądania austriackie tylko
8
^ęściowo. Wobec tego Austria — wciąż z poduszczenia Niemiec —
wypowiedziała 28 lipca Serbii wojnę. Rosja w odpowiedzi na to zarządziła
^ siebie mobilizację, nie wypowiadając jednak Austrii wojny. Ale ta
^obilizacja była dostateczynym pretekstem dla Niemiec: dnia 1 sierpnia, w
^ dni po wybuchu wojny austro-serbskiej, wypowiedziały one Rosji wojnę,
^ dnia następnego, 2 sierpnia, wypowiedziały wojnę sprzymierzonej z Rosją
Francji. Wojna między Rosją a Austrią wybuchła dopiero 6 sierpnia.
Niemcy projektowały rozegrać wojnę w sposób błyskawiczny („wojna
błyskawiczna" — „Blitzkrieg"), mianowicie w ten sposób, że zapewniając
sobie faktyczną bezczynność Rosji i walcząc tylko z Francją na jednym
froncie, miałyby powalić ją w ciągu kilku tygodni, zająć Paryż i dojść do
Oceanu i do gór Pirenejskich i potem narzucić swój pokój całej Europie,
organizując tak zwaną Europę Środkową (Mitteleuropa), która byłaby takim
samym rozszerzeniem władzy niemieckiej na cały kontynent europejski, jak
yv roku 1871 utworzenie cesarstwa niemieckiego było rozszerzeniem władzy
pruskiej na całe Niemcy. (Plany szczegółowe owej „Mitteleuropy" istniały
yv kilku odmianach. Dyskutowano te plany w 1914 roku u kanclerza
niemieckiego Bethmann-Hollwega. Z grubsza, do „Związku środkowo-
europejskiego" miały wejść Niemcy, Austro-Węgry, Francja, Belgia,
Holandia, Luksemburg, Dania i Królestwo Polskie, a w luźniejszym związku
Z nim miały być Szwecja, Norwegia i Włochy. Wielkie obszary miały być
przez Niemcy i Austro-Węgry bezpośrednio anektowane. Dane Fritz
Fischera).
Warunkiem powodzenia niemieckiego planu wojny błyskawicznej było
unieruchomienie Rosji. Aby to osiągnąć, Niemcy planowali spowodowanie
wybuchu polskiego powstania przeciw Rosji w zaborze rosyjskim. Skutkiem
tego powstania byłoby w najgorszym dla Niemiec razie zajęcie się przez Rosję
przez kilka tygodni walką z tym powstaniem, a w wyniku tego zaniechanie
^zamiaru zrobienia ofensywy przeciwko Niemcom, co pozwoliłoby Niemcom
na szybkie rozprawienie się z osamotnioną Francją.* Po upadku Francji Rosja
carska nie byłaby już w stanie samotnie z Niemcami walczyć i byłaby także
zawarła z Niemcami korzystny dla Niemiec pokój. W lepszym dla Niemiec
razie — Rosja zawarłaby z Niemcami pokój zaraz po wybuchu powstania
i jeszcze przed upadkiem Francji. W najlepszym razie — w oburzonej polskim
powstaniem Rosji zwyciężyłby kierunek proniemiecki i nieprzyjazny Francji
i Rosja zmieniłaby front w wojnie, stając w niej po stronie Niemiec.
* Wedle Churchilla „Niemcy (...) wystawiły 248 dywizji (wojska), z których 207 walczyło
tia froncie zachodnim. Francja ze swej strony wystawiła 118 dywizji, z których 110 było na
zachodnim froncie, a Wielka Brytania 89 dywizji, z których 63 było na zachodnim froncie, co
stanowi łącznie 173 alianckich i 207 niemieckich dywizji na zachodzie. Równość sil została
Osiągnięta dopiero, gdy Amerykanie przyjechali ze swoimi 34 dywizjami". W 1914 roku nie
byto jeszcze 63 dywizji angielskich we Francji, a wiec nierówność sil była jeszcze większa. Przy
okazji warto wspomnieć, że armia polska (tzw. armia Hallera) osiągnęła na samym początku
1919 roku siłę 6 dywizji we Francji, a wiec tylko około 6 razy mniej niż potężna i niepodległa
Ameryka. Okazała sit już jednak we Francji niepotrzebna, bo Niemcy II listopada 1918 roku
skapitulowali.
Niemcy spodziewali się — i bardzo na to liczyli — że polskie powstanie
przeciwko Rosji wybuchnie 6 sierpnia 1914 roku. Wiemy już dziś — z
licznych, ujawnionych późniejszych źródeł — o tym, że Niemcy od wielu lat
budowali swoje plany wojenne na założeniu, że Polacy zrobią przeciwko Rosji
powstanie. Najciekawsze są pod tym względem ogłoszone w wiele lat po
śmierci autora pamiętniki szefa sztabu armii niemieckiej z lat 1888—1900,
marszałka Alfreda von Waldersee, który ongiś blisko i stale współpracował
z kanclerzem Prus i Niemiec, Bismarckiem. Wśród wielu wzmianek o
rozmowach z Bismarckiem i jego wypowiedziach, a także o poglądach
własnych, poświęconych możliwości użycia sprawy polskiej w razie wojny
na dwa fronty z Francją i Rosją, znajduje się wzmianka z dnia 12 listopada
1886 roku, której najważniejsza część brzmi: „łatwe to w każdym razie nie
będzie, bo Polacy nie powstaną ot tak sobie, bez powodu. (...) Sprawa
musiałaby być wzięta w rękę przez Austrię; my (podkreślenie Walderseego)
nie ściągniemy pod broń nawet setki Polaków".
Sprawa była rzeczywiście wzięta w ręce przez Austrię i przez 10 dni, od
6 do 16 sierpnia 1914 roku czynione były w części Królestwa Kongresowego,
przy poparciu austriackim, wysiłki, by powstanie polskie wywołać. Ale
okazało się to niemożliwe, bo w wojnie światowej naród polski stanął w
przytłaczającej większości w obozie antyniemieckim.
Polityk niemiecki Kuno Westarp pisał do przywódcy konserwatystów
niemieckich von Heydebranda und der Łasa w dniu 6 sierpnia 1914 roku „że
dzisiaj ma w Rosji wybuchnąć polskie powstanie, było mi wiadome" (Fritz
Fischer).
Austro-węgierski minister spraw zagranicznych hrabia Leopold
Berchtold w rozmowie z polskim politykiem Stanisławem Głąbińskim w dniu
2 sierpnia 1914 roku powiedział: „Czy już wszystko przygotowane do
wywołania powstania? (Gląbiński...) O jakim powstaniu Ekscelencja mówi?
(Berchtold) Przecież o powstaniu na tyłach armii rosyjskiej! (Głąbiński)
Takiego powstania nie będzie! (Berchtold) Ależ na Boga, co Ekscelencja
mówi! Takie powstanie być musi, zostało mi święcie przyrzeczone, ja
przyjąłem wobec sztabu stanowcze zobowiązanie, sztab na nie rachuje
(Gląbiński). Nie wiem, kto Panom mógł coś podobnego przyrzec. W każdym
razie był to jakiś człowiek niesumienny wobec narodu i wobec Was samych
(Berchtold). Dlaczego? (...) Berchtold chwycił się tu oburącz za głowę i wołał
rozpaczliwie: Ależ to nie może być, na to już wszyscy rachują" (Pamiętniki
Głąbińskiego).
Pułkownik von Sauberzweig, przedstawiciel armii niemieckiej,
powiedział do działacza polskiego, Michała Sokolnickiego 1 października 1914
roku: „Przewidywane powstanie w Polsce nie wybuchło" (Sokolnicki).
Powstanie polskie nie wybuchło — i to spowodowało dla Niemiec
zupełną zmianę sytuacji strategicznej. Niemcy musiały się bić na dwa fronty:
z Francją, zarówno jak z Rosją. W Rosji na kilka lat przed wojną był między
generałami spisek (być może Niemcy o tym wiedzieli) postanawiający, że
Rosja nie dotrzyma zobowiązań sojuszniczych wobec Francji, w razie wojny
nie przedsięweźmie ofensywy i wycofa swoje wojska w postawie obronnej
na linię Białystok-Brześć.
10
W pierwszych dniach po wybuchu wojny stoczona została na szczytach
hierarchii wciskowej rosyjskiej walka o to, kto ma być w tej wojnie wodzem
naczelnym ai .ii rosyjskiej: stryj cesarski wielki książę Mikołaj Mikołajewicz,
zwolennik d trzymania umowy z Francją, czy też zwolennik cofnięcia się
na linie obronną, generał Suchomlinow. „Walka o to, kto ma być wodzem
naczelnym (...) była zacięta".* Fakt, że Rosja nie miała w owej chwili
kłopotów ze sprawą polską był jedną z przyczyn, dla których zwyciężył
kierunek profrancuski i wodzem został Mikołaj Mikołajewicz, który mimo
że nic do tego nie zostało przygotowane, zaimprowizował wielką ofensywę
na Prusy Wschodnie. Niemcy musieli się więc bić na dwa fronty.
Niemcy doznali kilkakrotnej niespodzianki. Inną dla nich niespodzianką
było, że Belgia stawiła im zacięty opór i że Anglia stanęła w obronie Belgii,
wypowiedziała Niemcom wojnę i wysłała na pomoc Francji korpus
ekspedycyjny, złożony z 6 dywizji. Niemcy nie wierzyli, że będą się musieli
bić także z Anglią — i byli tym zaskoczeni.
Francja miała silną linię fortec i innej obrony na granicy z Niemcami.
Ale Niemcy postanowiły obejść tę linię od tyłu, maszerując przez neutralną
Belgię i wychodząc na Francję od strony niebronionej. Wedle umowy
międzynarodowej, podpisanej także i przez Niemcy, Belgia miała być stale
krajem neutralnym, przez nikogo nie zdobywanym. Niemcy uznali jednak
swoje zobowiązanie w tej sprawie za „świstek papieru" („scrap of paper")
i 4 sierpnia, w dwa dni po wypowiedzeniu Francji wojny, wielką masą wojsk
runęli na Belgię, po to, by poprzez Belgię wyjść na tyły armii francuskiej.
Tymczasem Belgia po bohatersku stawiła Niemcom opór i o kilka dni pochód
niemiecki opóźniła.
Wojska francuskie ustawiły się do wielkiej bitwy obronnej wzdłuż rzeki
Marny. Razem z ich frontem ustawił się i korpus brytyjski.
A tymczasem Rosja uderzyła na Prusy Wschodnie. Zaskoczone Niemcy
wycofały wobec tego z frontu francuskiego 2 korpusy i dodatkowo 1
samodzielną dywizję i posłały je kolejami do Prus Wschodnich. Nawet jeszcze
przed nadejściem tych wojsk niemiecki generał Hindenburg odniósł
druzgocące zwycięstwo — nazywane drugą bitwą pod Grunwaldem — w
dniach 25-30 sierpnia nad armią rosyjską, która wkroczyła do Prus
Wschodnich od południa. Armia ta uległa zupełnemu unicestwieniu, jej wódz,
generał Samsonow, popełnił samobójstwo. 30 tysięcy żołnierzy rosyjskich
poległo, 92 tysiące poszło do niewoli. Także i drugie uderzenie rosyjskie na
Prusy Wschodnie, od wschodu, zostało pokonane w bitwie nad Jeziorami
Mazurskimi 5-15 września i odrzucone. Rosja została już w pierwszej fazie
wojny światowej dotkliwie pobita. Ale jej strategiczny, czynny udział w
walkach w pierwszych tygodniach wojny światowej sprawił, że Niemcy wojny
tej nie wygrały.
„Rosjanie rozpoczęli ofensywę w dwa tygodnie po mobilizacji zamiast
sześciu, co plan niemiecki zakładał" (Tuchman). Plan niemiecki w istocie
milcząco zakładał coś więcej jeszcze: że polskie powstanie w ogóle Rosję
unieruchomi.
• Moje streszczenie wywodów generała Danilowa w jednej z moich książek.
11
W dniach 7-10 września, a wiec w około tygodnia, czy też 10 dni po
bitwie grunwaldzkiej, rozegrana została niemiecko-francuska bitwa nad
Marną. Zabrakło Niemcom w tej bitwie odwodów w postaci tych korpusów
i dywizji, które do walki z Rosją wycofali znad Marny i wysłali na wschód.
W rezultacie, tę wielką bitwę — jedną z największych w dziejach świata —
Niemcy przegrali.
„Bitwa pod Grunwaldem była kompletną rosyjską klęską. Ale często
tak na wojnie była, że taktyczne kieski potrafią być czynnikiem strategicznych
zwycięstw. Bitwa pod Grunwaldem rozstrzygnęła wojnę światową, nie w
kierunku zwycięstwa Niemiec, lecz w kierunku ich przegranej, bo pozwoliła
Francuzom odnieść zwycięstwo nad Marną, a tym samym przekreślić
niemiecki plan błyskawicznego powalenia Francji i wygrania wojny światowej
< Blitzkriegiem *?.(... Bitwa nad Marną) była bitwą < o włos ? — i właśnie
nieobecność niemieckich odwodów, odesłanych na wschód, przechyliła na
rzecz Francji szalę. (...) Odnosząc swoje zwycięstwo (... pod Grunwaldem),
Niemcy   odnieśli  zwycięstwo   pirrusowe:   bijąc  Rosję,   przegrali  wojnę
światową".*
Angielski mąż stanu Churchill powiedział: ,,W gigantycznych i
strasznych bojach na polach Prus Wschodnich padł kwiat rosyjskiej armii.
Ale rezultaty rosyjskiej inwazji przyniosły korzyść w rozstrzygającej
minucie". Inny brytyjski mąż stanu, Lloyd George, powiedział w brytyjskim
parlamencie: ,,W 1914 roku plany (niemieckie...) o mało nie zostały
uwieńczone powodzeniem; byłyby zostały uwieńczone powodzeniem, gdyby
nie Rosja".
Gdy umarł — w roku 1929 — wielki książę Mikołaj Mikołajewicz,
Francuzi czcili jego pamięć jako jednego ze sprawców zwycięstwa nad Marną.
Rosyjski admirał, członek rosyjskiej dynastii, napisał (to prawda, że
przesadnie), że „prawdziwe imię zwycięzcy nad Marną brzmi nie Joffre, lecz
Samsonow" (Aleksander Michałowicz Romanów).
Nie można nie doceniać wielkiej roli Rosji i wielkiego księcia Mikołaja
Mikołajewicza  w   wydarzeniach   sierpniowych   1914  roku.   Ale  byłoby
jednostronnością nie doceniać w nich i nie dostrzegać także i roli narodu
polskiego. „W bitwie grunwaldzkiej (...) narody polski i rosyjski wystąpiły
(...) jako sojusznicy i tylko to pozwoliło bitwę nad Marną, a tym samym
i pierwszą wojnę światową obozowi alianckiemu wygrać. Pięć narodów
stoczyło w owych dniach gigantyczną walkę z Niemcami, stawiając łącznie
skuteczny opór ich dążeniu do zapanowania nad światem. Były nimi Francja,
Anglia, Belgia, Rosja i Polska. Zapewne bez wkładu żadnego z tych narodów
zwycięstwo alianckie nie byłoby możliwe. Bez Polski — było może mniej
możliwe niż bez niektórych innych.
Świat nie ma o tym najmniejszego pojęcia — i nawet wielu Polaków
o tym nie wie, albo wiedzieć nie chce. Ale to nie przestaje pomimo tego być
prawdą".*
Rola Polski w wydarzeniach 1914 roku była dwojaka. Po pierwsze —
była to rola polityczna. Naród polski stanął w wojnie światowej po stronie
antyniemieckiej — i przez to nie dopuścił w dniach 6-16 sierpnia do
wywołania przez wpływ austriacki i niemiecki polskiego, antyrosyjskiego
powstania, a przez to umożliwił zwycięstwo w sporach strategicznych wśród
rosyjskiej generalicji kierunku profrancuskiego nad proniemieckim, a więc
dojście do skutku przeciwniemieckiej ofensywy rosyjskiej.
Po drugie, przez to, że dostarczył dla tej ofensywy ludzi. To nie tylko
krew rosyjska polała się pod Grunwaldem. Polała się tam obficie krew polska.
Naród polski nie tylko sprzeciwił się antyrosyjskiemu powstaniu, ale poparł
rosyjską mobilizację. Rosyjskie odległości i stan rosyjskich kolei sprawiały,
że Rosja nie mogła na czas sprowadzić do bitwy wojsk z głębi Rosji. Tylko
jeden korpus, mianowicie 13 smoleński, w armii, co walczyła pod
Grunwaldem w składzie więcej niż 7 korpusów, był w całości złożony z
Rosjan. Inne złożone były głównie z Polaków, gdyż około dwóch trzecich
ich stanów to byli pobrani na miejscu rezerwiści (Tuchman, Suchomlinow).
„Prusy Wschodnie spłynęły niestety krwią polską. Ale bitwa nad Marną
— decydująca o wyniku wojny — była wygrana". „Szaro odziane masy
rosyjskiej piechoty, złożonej (...) w znacznej części z polskich rezerwistów
(...) chętnie idących na front, bo mających świadomość, że w nienawistnym
rosyjskim mundurze idą bić się za polską sprawę, bić się z głównym wówczas
wrogiem Polski, Prusami-Niemcami (... poszły) na błonia Grunwaldu".*
Tak wiec naród polski przyczynił się już w pierwszych tygodniach wojny
do tego, że wojna nie została wygrana przez Niemców. Przyczynił się postawą
negatywną, przez uchylenie się od wszczęcia powstania i pozytywnie, przez
udział w bitwie grunwaldzkiej.
Klęska niemiecka nad Marną była przekreśleniem niemieckiego planu
błyskawicznego zwycięstwa w krótkiej wojnie. Ale nie była ona jeszcze
wygraniem wojny przez obóz antyniemiecki. Na razie, okazało się, że chociaż
główna bitwa była wygrana, wojna była nierozegrana.
Dwa obozy stanęły naprzeciw siebie, bezsilne. Ani jedna, ani druga
strona nie mogła odnieść zwycięstwa rozstrzygającego. Na zachodnim froncie,
jedna i druga strona zatrzymała się tam, gdzie stała, budując potężną linię
okopów, które nie pozwalały drugiej stronie na ofensywę, a więc na
„przełamanie frontu". Wojna okopowa trwała odtąd z górą cztery lata.
Przedsiębrano próby kilkakrotnie, by przebić się przez nieprzyjacielskie okopy
po to, by zrobić nową ofensywę w głąb nieprzyjacielskiego kraju. Olbrzymie
ofensywy, niemiecka pod Verdun, trwająca pół roku (luty-wrzesień 1916 roku),
w której poległo 281 000 żołnierzy niemieckich i 315 000 żołnierzy francuskich
oraz angielska i francuska pod Ypres i nad Sommą, gdzie straty były także
olbrzymie, nie pozwoliły nigdzie na skuteczne przełamanie frontu. Dopiero
z wiosną 1918 roku, po zawarciu przez Niemcy pokoju z Rosją, udało się
Niemcom zrobić wielką ofensywę, która sprawiła, że Niemcy byli znowu o
krok od zwycięstwa, ale przystąpienie Ameryki do wojny i przyjazd wojsk
« Cytata z innej mojej książki.
• Cytata z innej mojej książki.
Cytata z innej mojej książki.
13
12
amerykańskich w odsiecz Francuzom i Anglikom także i tę ofensywę
niemiecką zahamowały.
Także i wielkie zmagania niemiecko-rosyjskie i austriacko-rosyjskie na
„froncie wschodnim" w latach 1915 i 1916 zakończyły się, po zdobyciu przez
Niemcy Warszawy, Wilna, Kurlandii, części Wołynia i innych obszarów pod
rządami rosyjskimi ustanowieniem nieruchomego frontu okopowego.
Olbrzymie znaczenie miała wojna na morzu. Wielkie starcie głównej
floty niemieckiej z główną flotą brytyjską w bitwie tak zwanej jutlandzkiej,
niedaleko brzegów Danii, 31 maja - 1 czerwca 1916 roku nie przyniosło
zwycięstwa ani jednej, ani drugiej stronie.*
Niemcy wynaleźli inny sposób zwalczania floty brytyjskiej: zbudowali
ogromną liczbę lodzi podwodnych i tymi łodziami topili znienacka zarówno
nieprzyjacielskie okręty wojenne, jak i statki handlowe, a także jadące do
Anglii statki krajów neutralnych. Byli wskutek tego bliscy pokonania Anglii
głodem, przez pozbawienie jej możności sprowadzania niezbędnej żywności,
a także ropy naftowej, żelaza i wszelkiego sprzętu i przez zmuszenie jej do
poddania się. Churchill napisał potem: „Niemcy walczyły niemal przeciwko
całemu światu, niemal samotnie i o mało nie zwyciężyły. Ci, którzy wiedzą
najlepiej, wiedzą dobrze, że kilkakrotnie wynik Wielkiej Wojny wahał się
na szali i że przypadki i zbiegi okoliczności przeważyły szale, brzemienne w
los".
Wojna pociągnęła za zobą wynalezienie nowych sposobów prowadzenia
wojny i porobienie nowych wynalazków. Niemcy zrobili wynalazek, że można
by   nieprzyjaciela   masowo   zabijać,   wypuszczając   przeciwko   temu
nieprzyjacielowi chmury trującego gazu, korzystając z korzystnego kierunku
wiatru. Straty francuskie i angielskie, spowodowane atakami gazowymi, były
olbrzymie. Ale alianci wkrótce poradzili sobie z tym, zaopatrując swoich
żołnierzy w maski, nie przepuszczające gazu. Alianci wynaleźli czołgi (tanki),
olbrzymie wozy motorowe, grubo opancerzone i zaopatrzone w armaty,
zdolne do jazdy nie tylko po drogach, ale i na wprost przez pole, a nawet
przez mniejszy las i poprzez budynki. Ale ani gazy, ani czołgi nie zniszczyły
nieruchomości wojnu okopowej.
Do wojny stopniowo, częściowo jeszcze w roku 1914, a częściowo w
latach następnych, przystąpiły i inne państwa, prócz Niemiec, Austro-Węgier,
Serbii i związanego z nią Czarnogórza, Rosji, Francji, Belgii i Anglii. Po
stronie antyniemieckiej od razu wystąpiła Japonia i szybko zdobyła kolonie
niemieckie na Dalekim Wschodzie i na Oceanie Spokojnym, a potem także
Włochy, Rumunia, Portugalia i z czasem Stany Zjednoczone. Po stronie
niemieckiej Turcja i Bułgaria. Wojna objęła także kolonie niemieckie w
Afryce i wszystkie morza i oceany świata. We Włoszech i na Bałkanach (koło
Salonik) wytworzyły się fronty okopowe, podobne do linii okopów na froncie
francuskim. Niektóre państwa południowo-amerykańskie przyłączyły się
• Hitler powiedział 23 maja 1939 roku do niemieckich szefów sztabu: ,,W wojnie światowej,
gdybyśmy byli mieli o dwa pancerniki i o dwa krążowniki więcej i gdyby bitwa jutlandzka zaczęła
się byta rano, nota brytyjska zostałaby pobita, a Anglia rzucona na kolana". Anglik Churchill
sprzeciwia się zresztą temu poglądowi.
14
także nominalnie po stronie alianckiej do wojny, nie dla udziału w walce,
ale dla skonfiskowania u siebie niemieckich statków.
W roku 1916 Niemcy doszły do wniosku, że muszą znowu posłużyć się
sprawą polską, by jakoś usunąć, lub przynajmniej zmniejszyć front wschodni,
przerzucić swoje wojska lub ich większą część z frontu wschodniego na front
zachodni i uzyskać wskutek tego taką przewagę wojskową na zachodzie, by
móc jednak Francję i Anglię pokonać. Aby to osiągnąć, zapragnęły zrobić
pobór do wojska w zajętym przez siebie i Austrię Królestwie Kongresowym
(gdzie Rosja przeprowadziła w roku 1914 i 1915 tylko niepełny pobór),
utworzyć w wyniku tego złożoną z Polaków armię półmilionową lub nawet
milionową, armii tej powierzyć front wschodni przeciwko Rosji i zwolnioną
dzięki temu półmilionową lub milionową masę swojego własnego wojska
przerzucić do Francji. Byłoby to oczywistym pogwałceniem zasad prawa
międzynarodowego: wedle tego prawa, na okupowanych obszarach
nieprzyjacielskich poboru przeprowadzać nie wolno. Niemcy nie zdobyli się
jakoś na otwarte zrobienie tego bezpośrednio; liczyli się zresztą z tym, że
kiepskie to będzie wojsko, zmobilizowane w sposób bezprawny i że swego
zadania na wschodnim froncie nie spełni. Wymyślili wobec tego sposób też
w istocie bezprawny, ale mniej jaskrawy, a dla przyszłych poborowych w
ich przekonaniu być może pociągający. Mianowicie postanowili ogłosić w
Królestwie Kongresowym samodzielne państwo polskie i spowodować, że
pobór będzie przeprowadzony przez władze tego państwa, niejako w imieniu
polskim, a utworzona armia, do walki z Rosją, będzie armią polską, w
polskich mundurach, z polską komendą i pod polskim sztandarem.
Wykonując ten plan, Niemcy i Austria wydały w dniu 5 listopada 1916
roku wspólny akt o wznowieniu Królestwa Polskiego jako państwa, jednak
bez określenia, jakie będą granice tego państwa, kto będzie jego królem oraz
jaki będzie jego rząd. Tyle tylko było wiadomo, że państwo to miało być
wykrojone z części zaboru rosyjskiego.
Przeciwko temu aktowi niektórzy Polacy ogłosili ostry protest,
stwierdzając, że jest on tylko chwytem, mającym umożliwić Niemcom
powołanie wielkiej masy Polaków do wojska, mającego zapewnić Niemcom
zwycięstwo i że prawdziwa, odrodzona Polska musi być zjednoczona z trzech
zaborów, a do tego potrzebna jest klęska Niemiec. Inni jednak Polacy przyjęli
ten akt. Niemiecki generał-gubernator w Warszawie, von Beseler, wydał w
porozumieniu z czynnikami austriackimi rozporządzenie o utworzeniu
Tymczasowej Rady Stanu, której członków generał-gubernatorzy niemiecki
i austriacki mianowali i która miała być ciałem doradczym — wobec Niemiec
i Austrii — i miała za zadanie opracować — dla rządów tych państw —
projekt przedstawicielstwa kraju i administracji. Mianowani członkowie
Tymczasowej Rady Stanu nominację przyjęli.
Zaczęły się przygotowania do ogłoszenia poboru i do zorganizowania
armii. Niemcy uważali, że to oni tę armię zorganizują, a dowódcą jej będzie
niemiecki generał, dotychczasowy generał-gubernator warszawski, Hans von
Beseler.
Wyłoniła się w związku z tym sprawa naczelnego dowództwa owej
mającej być utworzoną polskiej armii. Józef Pilsudski, który był członkiem
15
Tymczasowej Rady Stanu, chciał by to on byl tym wodzem naczelnym, na
co Niemcy nie chcieli się zgodzić, choć chcieli wyzyskać jakoś jego nazwisko
dla zapewnienia swoim planom większej popularności. Wyłoniły się stąd
zatargi między Pilsudskim a generałem Beselerem. Sprawa jednak rozwiązała
się sama, gdyż Niemcy nagle przestali się sprawą utworzenia wielkiej polskiej
armii interesować, a to dlatego, że w Rosji — w dniach 10-15 marca 1917
roku, w cztery miesiące po ogłoszeniu przez Niemcy polskiego królestwa —
wybuchła rewolucja.
Niemcy spodziewali się teraz, że osiągną skasowanie frontu wschodniego
sposobem łatwiejszym niż utworzenie wielkiej polskiej armii pod swoim
dowództwem, mianowicie przez zawarcie z Rosją pokoju. Uznali wiec plany
tworzenia tej polskiej armii za nieaktualne. Z Pilsudskim przestali na serio
pertraktować i aresztowali go w noc z 21 na 22 lipca 1917 roku, czyli w 4
miesiące po wybuchu rewolucji rosyjskiej i pozbyli się go, internując go w
twierdzy w Magdeburgu.
Ponieważ przez akt 5 listopada 1916 roku zaangażowali się w sprawę
polską — trudno im było z tej sprawy nagle się wycofać. Porobili więc kroki,
pozorujące trwanie przy tej samej polityce, ale w istocie będące tylko fikcją.
Dnia   12   września   cesarze   niemiecki   i   austriacki   mianowali   „Radę
Regencyjną", na miejsce nie mianowanego jeszcze króla, w osobach
politycznie naiwnego arcybiskupa warszawskiego Aleksandra Kakowskiego
i otwarcie  proniemieckich  księcia Zdzisława Lubomirskiego  i  Józefa
Ostrowskiego. Rada ta mianowała rząd z Janem Kucharzewskim na czele.
Niemcy zezwolili temu rządowi na objęcie władzy nad szkolnictwem i
sądownictwem w Królestwie Kongresowym. Utworzono oddział wojskowy
polski, głównie z byłych członków Legionów galicyjskich, pod nazwą Polskiej
Siły  Zbrojnej  (Polnische Wehrmacht),  jednak  nie pod  władzą  Rady
Regencyjnej, lecz pod dowództwem general-gubernatora von Beselera.
Oddział ten w dniu 12 października 1918 roku osiągnął liczbę 5713 żołnierzy
i oficerów.
Przemiany w Rosji potoczyły się jednak wolniej, niż można by
oczekiwać. Rosja rewolucyjna dalej prowadziła wojnę z Niemcami i Austrią
— choć bez większego wysiłku. Dopiero 7 listopada 1917 roku nastąpiła w
Rosji druga rewolucja, zwana październikową od starego kalendarza, w której
wyniku   objęła   w   Rosji   władzę   partia   komunistów-,.bolszewików"
(większościowców).  (Głównym  sprawcą tej  rewolucji  był  Włodzimierz
Ulianow, czyli Lenin, który przebywał jako emigrant w Szwajcarii, ale
którego   Niemcy   w   specjalnym   wagonie   (podobno   zaplombowanym)
przewieźli przez swoje terytorium do Szwecji, skąd w kwietniu 1917 roku
mógł się udać do Rosji). Rosja bolszewicka zawarła dnia 15 grudnia 1917
roku rozejm z Niemcami. Dnia 9 lutego 1918 roku, w Brześciu Litewskim,
Ukraina, oderwana od Rosji przy pomocy niemieckiej, zawarła z Niemcami
i Austrią (także z Turcją i Bułgarią) pokój. W niecały miesiąc potem, 3 marca
1918 roku, także w Brześciu, pokój z tymi samymi państwami zawarła Rosja
bolszewicka.
Tak więc Niemcy mogły wprawdzie nie skasować, ale bardzo osłabić
swój front wschodni i przerzucić dużą część swych wojsk na front francuski,
16
zdobywając tam znaczną przewagę liczebną nad wojskami francuskimi i
innymi.
Trzeba przy okazji wspomnieć, że pokój brzeski jest dowodem, jak
bardzo Niemcy nie liczyli się w owej chwili wielkiego swojego tryumfu z
narodem polskim, ani z utworzonym przez siebie ogniskiem politycznym
polskim w Warszawie. Część Królestwa Kongresowego — Ziemia Chełmska
wraz z Chełmem i Zamościem — została traktatem ukraińskim oderwana
od Królestwa i przyłączona do Ukrainy. Rada Regencyjna i jej rząd nie zostały
w najmniejszej formie dopuszczone do udziału w rokowaniach w Brześciu,
owo „Królestwo", powołane do życia przez Niemcy i Austrię nie stało się
w najmniejszym stopniu uczestnikiem stworzonej przez Niemcy sytuacji
międzynarodowej.
Traktat brzeski, będący wynikiem niemieckiego zwycięstwa nad Rosją,
okazał światu, czym potrafi być niemieckie zwycięstwo. Niemcy podeptały
nie tylko Polskę, ale przede wszystkim Rosję. Pod niemiecką okupacją lub
trwałą władzą znalazły się, prócz ziem polskich, Litwa, Łotwa, Estonia,
Białoruś, Ukraina, Krym, Zagłębie Donieckie, takie rosyjskie okolice jak
Psków. „Rosja utraciła w wyniku pokoju brzeskiego (...) 26 procent
terytorium państwowego (...), 26 procent sieci kolejowej, 27 procent ziemi
zdatnej do uprawy, 73 procent przemysłu żelaznego, a nawet 75 procent
kopalń węgla. (...) Państwo rosyjskie poniosło stratę obszaru, który obejmuje
z górą milion kilometrów kwadratowych (podwójny obszar Rzeszy
Niemieckiej) i z górą 60 milionów ludności" (Werner Hahlweg).
Niemcy odniosły z pokoju brzeskiego nie tylko tę wojenną korzyść, że
mogły wysłać wielkie masy swoich wojsk z frontu rosyjskiego na front
francuski, ale i tę, że bardzo poprawiły swoje położenie gospodarcze. Były
już bardzo wygłodzone i gospodarczo wyniszczone przez wojnę: państwa
alianckie były razem bogatsze od Niemiec i choć słabsze wojskowo, górowały
nad Niemcami pod względem wszelkiego rodzaju zaopatrzenia. Teraz, mając
do dyspozycji pszenicę ukraińską (zabieraną z wielką bezwzględnością) oraz
ukraińskie żelazo i dostęp do kaukaskiej nafty znalazły się w znacznie
poprawionym położeniu gospodarczym.
Poczynając od 21 marca 1918, w 18 dni po podpisaniu pokoju z Rosją,
Niemcy runęli na wojska najpierw angielskie, a potem francuskie. Dzięki
osiągniętej liczebnej przewadze zaczęli odnosić olbrzymie zwycięstwa. „3
czerwca Niemcy byli znowu nad Marną, na wschód od Chateau-Thierry.
Ich odległość drogowa od Paryża wynosiła teraz 56 mil angielskich" (Cyril
Falls).
Francuzi i Anglicy stali w obliczu grożącej im całkowitej klęski. Dopiero
teraz, dnia 14 kwietnia 1918, w niewiele więcej niż w miesiąc po wycofaniu
się Rosji z wojny przez traktat brzeski, zdobyli się na ustanowienie w osobie
francuskiego marszałka Ferdynanda Focha wspólnego naczelnego wodza nad
armiami obu państw, co ułatwiło ich współdziałanie.
Ale to był kres niemieckich powodzeń. Stany Zjednoczone dnia 2
kwietnia 1917 roku przystąpiły do wojny, po stronie antyniemieckiej. „W
końcu lipca 1918 roku zastęp 27 dywizji (amerykańskich) już przybył (do
Francji), a dwie dalsze wyładowywały się" (Cyril Falls). Wojska amerykańskie
2 — Hist. Nar. Poi., t. III
17
wkroczyły do boju, wspierając francuską i angielską obronę.
Niemcy ocenili, że przewadze nieprzyjacielskiej nie poradzą i że wojnę
na zachodnim froncie przegrali. Uznali, że lepiej poddać się, gdy są jeszcze
wielką silą i mają potężną armię, niż doczekać się tego, że będą całkowicie
powaleni i bezsilni.
W rezultacie — dnia 11 listopada 1918 roku podpisali (w Compiegne)
umowę rozejmową z zachodnimi aliantami, która była w istocie ich
kapitulacją. Tym sposobem pierwsza wojna światowa się skończyła.
Niemcy przypuszczali pierwotnie, że będą stroną, która przegrała wojnę
tylko na zachodzie, to znaczy że straty ich — poza wycofaniem się z okupacji
Belgii i dużych obszarów francuskich — wynosić będą tylko zwrócenie Francji
Alzacji i Lotaryngii, utratę kolonii zamorskich i utratę floty wojennej,
natomiast że na wschodzie pozostaną nadal zwycięzcami w wyniku pokoju
brzeskiego. Ale alianci uznali ich kapitulację za całkowitą, a więc dotyczącą
także i Europy Wschodniej.
Rozważania w obozie alianckim na temat pokoju trwały długo. Niemcy
przedstawiony tekst traktatu pokoju odrzuciły, żądając poprawek. Poprawki
te zostały zrobione — i ostateczny tekst traktatu wersalskiego został podpisany
z jednej strony przez Niemcy, z drugiej strony przez państwa alianckie, a
wśród nich i Polskę, w dniu 28 czerwca 1919 roku.
ZJEDNOCZENIE A NIEPODLEGŁOŚĆ
Przez czas trwania pierwszej wojny światowej oraz w okresie
poprzedzającym jej wybuch, istniały w Polsce dwa wielkie obozy polityczne,
które prowadziły dwie polskie polityki, sobie przeciwstawne i zmierzały do
odzyskania przez Polskę niepodległości na dwa odmienne sposoby. W sposób
najogólniejszy można określić te dwa obozy dwoma nazwiskami przywódców:
Dmowskiego i Piłsudskiego. Rdzeniem obozu Dmowskiego byli narodowcy
(„endecy"), rdzeniem obozu Piłsudskiego — socjaliści. Z grup innych niż
narodowcy i socjaliści można przyjąć, że ludowcy (pod wodzą Witosa) i część
konserwatystów zaboru rosyjskiego szli z Dmowskim, konserwatyści
galicyjscy, duża część konserwatystów litewskich, lewicowi ludowcy w
Królestwie („Wyzwolenie") i różne grupy liberalne szły z Piłsudskim.
Panuje w niektórych środowiskach w Polsce przekonanie, że polityka
obu grup doprowadziła do niepodległości w sposób łączny i że ich wspólny
wysiłek złożył się na ostateczne zwycięstwo sprawy polskiej. Nie zgadzam
się z tym poglądem. Polityki te wyłączały się wzajemnie. Przeszkadzały sobie,
a nie uzupełniały się. Zwycięstwo jednej wykluczało drugą. Gdyby była
zwyciężyła ta druga, Polska poniosłaby straszliwą, historyczną klęskę. Co
więcej, wobec zwycięstwa jednej z tych polityk, druga polityka nie dołożyła
się w jakichś szczegółach dodatkowymi osiągnięciami, ale przeciwnie, w wielu
szczegółach zwycięstwo strony zwyciężającej — i zwycięstwo Polski —
zmniejszyła i ograniczyła. Odmienny pogląd, przypisujący tej drugiej polityce
pożyteczną czy też nawet główną rolę jest owocem potężnej propagandy sił
wrogich Polsce oraz podatności dużej części polskiej opinii publicznej —
odzwyczajonej przez czasy niewoli od politycznego myślenia — na hasła
efektowne, lecz naiwne, szerzone wcale nie w interesie Polski.
Trzeba zestawić ze sobą hasła i działania, w związku z pierwszą wojną
światową, obozu Dmowskiego i Piłsudskiego.
Pierwszym z zagadnień, które zasługują tu na poruszenie, jesi
przeciwstawienie obozu, który sam się nazwał „niepodległościowym",
obozowi, który można by nazwać „zjednoczeniowym".
Obóz Piłsudskiego głosił, że rezultatem wojny światowej powinna być
niepodległość Polski choćby na najmniejszym terytorium.
Piłsudski mówił późniejszemu generałowi Kukielowi, przy innych
wybitnych świadkach, w październiku 1911 roku: „Wynik może być
połowiczny. Dobrze będzie, jeśli osiągniemy odbudowanie państwa w
granicach rozszerzonego ku wschodowi Królestwa — może z przyłączeniem
Galicji. (...) Ale wolałby nawet samo Królestwo, byle całkiem niepodległe.
19
Galicja przyłączyłaby się wcześniej czy później (przewidywany rozpad Austro-
-Węgier). Tu moje (Kukiela — J.G.) pytanie: «A co, Komendancie, z
zaborem pruskimi (...) <Co się spieszycie, trzeba coś zostawić na tę drugą
wojnę>" (Kukieł).*
Podobnych oświadczeń można by przytoczyć więcej. (W niektórych
mowa jest także i o możliwości okrojenia Królestwa, w szczególności o
możliwości oddania Niemcom węglowego Zagłębia Dąbrowskiego). Celem
Pilsudskiego była niepodległość małego państwa, zasługującego na nazwę
państewka. Był to ten sam program, co polityków polskich w roku 1831.
Program ten przewidywał wprawdzie, że może można będzie granice tego
państewka w przyszłości rozszerzyć, ale na razie, to znaczy w okresie pierwszej
wojny światowej, celem jest małe państwo, wykrojone tylko z jednego zaboru.
Nie ulega wątpliwości,  że program ten odpowiadał nadziejom i
marzeniom wielu Polaków. W państewku tym byłoby polskie wojsko, polskie
mundury, polskie orły, polska flaga, polski hymn, polskie znaczki pocztowe
i pieniądze, dla wielu ludzi okazja do zostania ministrami, senatorami,
ambasadorami, generałami. Był to program, odpowiadający tęsknocie za
zaspokojeniem potrzeby zewnętrznej  godności polskości,  zarówno jak
bardziej egoistycznym pragnieniem ludzi o pragnieniach osobistej kariery.
Obóz Dmowskiego odrzucał tak pojęte rozwiązanie sprawy polskiej.
Uważał on, że niepodległość malej tylko części Polski nie zaspokaja dążeń
polskiego narodu. Naród polski zmierza do odbudowy tego, co zniszczyły
rozbiory, mianowicie Polski, dużego kraju, jednego z dużych krajów
europejskich, a złożonego z trzech części, zagarniętych przez trzech zaborców.
Państwo czy też państewko dające wolność tylko części Polaków, przy
równoczesnym pozostawieniu dotychczasowemu losowi ich pozostałej rzeszy,
będącej prawdopodobnie większością, jest zdradzeniem polskich narodowych
dążeń.
Co więcej, małe państewko nie byłoby zdolne do życia i nie byłoby
rzeczywiście wolne. Nie miałoby ono dostępu do morza, a więc nie byłoby
niezależne gospodarczo i pod względem zaopatrzenia, co w jego położeniu
uzależniałoby je od któregoś z sąsiadów. W tym miejscu Europy, na szerokiej
równinie między dwiema wielkimi potęgami, nie ma miejsca na małe państwo
w rodzaju otoczonej górami Szwajcarii. Niepodległe Królestwo Kongresowe
lub inne jakieś państewko do niego zbliżone musiałoby się w sposób
nieuchronny stać wasalem któregoś z sąsiadów, tylko pozornie niepodległym;
zresztą nawet jego pozorna niepodległość była możliwością wątpliwą, bo
potężni sąsiedzi mogli także i do niej, w ostatecznym wyniku po swojej
zwycięskiej wojnie, nie dopuścić. Co więcej, niektóre części Polski — takie,
jak Pomorze i duże inne części zaboru pruskiego — były zagrożone
wynarodowieniem  lub  zniszczeniem  przez  napływ  obcej  kolonizacji  i
zaniechanie ich wyzwolenia przy tak znakomitej okazji jak wojna światowa,
po to, by dać byt państwowy najmniej zagrożonej grupie Polaków, byłoby
* W popularnej i żartobliwej postaci, niektórzy zwolennicy obozu Pilsudskiego mówili:
„Niechby państwo polskie obejmowało tylko Saską Kępę (przedmieście Warszawy), byleby jednak
było całkiem niepodległe".
narażeniem narodu polskiego na to, że się nieodwołalnie liczebnie i
terytorialnie skurczy i swego rzeczywistego miejsca w Europie, zniszczonego
przez rozbiory, nie odzyska nigdy. I że Polska, odbudowana jako małe
państewko, na zawsze zostanie małym państewkiem i narodem, w dodatku
zagrożonym tym, że w niedalekim czasie może być znowu zniszczone.
Dmowski uważał więc, że zjednoczenie Polski, połączenie jej trzech
wielkich części w jedną całość i w jednolity organizm jest ważniejsze i
pilniejsze od budowania małego polskiego państewka. Jego pierwszym celem
było zjednoczenie, to znaczy zbudowanie całej, prawdziwej Polski, po to,
by niepodległą mogła się stać cała Polska, a nie jej część.
Dmowski wyśmiewał projekty utworzenia małego polskiego państewka.
Pisał: „Niemało było u nas ludzi, którzy się uważali za polityków, a którzy
znajdowali się w tym stadium politycznego myślenia, w którym niepodległość
państwowa wyraża się tylko w oznakach zewnętrznych, w orle jednogłowym
na sztandarach i gmachach państwowych, w widoku maszerujących polskich
żołnierzy, a dla niektórych — przede wszystkim w tym, że oni byliby
dygnitarzami państwowymi".
Są w Polsce ludzie, co twierdzą, że Dmowski, dążąc do zjednoczenia,
nie dążył do niepodległości. I że jego celem była autonomia pod władzą carów
rosyjskich. Jest to nieporozumienie. Dążył on do zjednoczenia — z tym, że
zjednoczona Polska będzie niepodległa. Hasła niepodległości w roku 1914
głośno nie wysuwał, ale w jego polityce było ono celem. Zachowało się
kilkakrotne świadectwo o nim, że przed wojną mówił poufnie kilku ludziom,
iż Królestwo Polskie nigdy nie uzyska autonomii, natomiast Polska uzyska
niepodległość. Jest wiadome, że jako poseł do Dumy wcale nie przykładał
ręki do starań o autonomię Królestwa — czego niektórzy Polacy oczekiwali
od niego, spodziewając się, że będzie usiłował osiągnąć dla Królestwa to,
co politycy konserwatywni uzyskali od Austrii dla Galicji. A w roku 1915
świadomie dążył do tego, by nie dopuścić do uchwalenia czegokolwiek przez
zwołaną z inicjatywy cesarza rosyjskiego „naradę" polsko-rosyjską i
doprowadził do tego, że narada ta skończyła się na niczym. Uzasadnieniem
tego są jego słowa: „oni myślą o szerszej lub węższej autonomii, a nas może
zadowolić tylko całkowita niepodległość. Po cóż więc teraz dyskutować?"
Nie chciał bowiem doprowadzić „do pokłócenia nas z Rosjanami podczas
wojny".*
Dmowski napisał: „Zdarza się u nas czytać polemiki na temat, (...) który
obóz pierwszy powiedział głośno, że chce niepodległości. (...) Niepodległość
nie dlatego mamy, że ktoś powiedział głośno, iż jej chce, jeno dlatego, że
byli ludzie zmierzający planowo do jej odzyskania. (...) Zadowalać się
* W kwietniu 1915 roku poseł Józef Nakonieczny informował w Lublinie wtajemniczonych
ludzi w imieniu Dmowskiego: „My chcemy w wyniku wojny uzyskać niepodległość i zjednoczenie
wszystkich ziem polskich, lecz w tej chwili nie można jeszcze oficjalnie wysunąć tego programu,
szczególnie wobec Rosji. (...) Istnieje (w Rosji) silna partia (...) która dąży do zawarcia pokoju
na zasadzie status quo (stan dotychczasowy). Wysuniecie już teraz zadania niepodległości dałoby
jej tylko silny argument przemawiający za bezcelowością dla Rosji dalszego prowadzenia wojny"
(Wojdaliński).
21
20
chceniem może przeciętny obywatel kraju, nie działający politycznie, ludzie
wszakże, mający pretensję do kierowania losami narodu muszą wiedzieć nie
tylko, co chcą mieć, ale co mają zrobić, jaką drogą pójść do upragnionego
celu. Programy chceń — to tylko jałowe, puste hasła. (...) Zresztą osiągnięciu
celu nie zawsze pomaga głośne jego zawczasu deklarowanie".
W czerwcu 1905 roku Dmowski napisał — a w roku 1907 wydrukował
powtórnie: „Według naszego mniemania, przed nami wcale nie otwiera się
okres wygodnego spoczynku na łonie konstytucji i autonomii, ani doba
przymusowego spokoju w murach więziennych. Wstępujemy bodaj w czasy
bardzo niespokojne i zmienne, w których nie wolno nam zginąć, ale z których
przeciwnie musimy wyjść zwycięsko. Nasza nawa narodowa zmuszona będzie
żeglować po burzliwych morzach — musimy tedy opatrzyć jej wiązania, dać
jej ster pewny i w silną dłoń go ująć. Musimy stworzyć rząd w narodzie i
zdobyć dla niego ogólny posłuch".
Trudno się nie zgodzić, że była to zapowiedź walki o odbudowanie
Polski. Oraz że było to odrzucenie takich czy innych dążeń do autonomii.
W latach wcześniejszych Dmowski otwarcie deklarował, że obóz jego
dąży do niepodległości Polski. W roku 1895, w stulecie ostatniego rozbioru
Polski, „Przegląd Wszechpolski", organ „endecji", wychodzący we Lwowie,
ukazał się w czarnej obwódce.
Jan Ludwik Popławski, wespół z Dmowskim twórca „endecji", napisał
w roku 1899: „Dążenie do niepodległości politycznej nie polega na ciągłym
proklamowaniu tego hasła, na powtarzaniu go przy każdej sposobności, a
czasem i bez powodu. Dla nas to dążenie jest takim logicznym, koniecznym
wynikiem naszego pojmowania patriotyzmu, że po prostu nieraz dziwnym
nam się wydaje żądanie zaznaczania lub nawet szczególnego podkreślania
tego najważniejszego postulatu polityki prawdziwie narodowej, a tym bardziej
uzasadniania go i tłumaczenia. Nie tylko dziwnym, ale nawet trochę
podejrzanym wydać się może to żądanie, nasuwa bowiem przypuszczenie,
że ludzie, domagający się, ażebyśmy im wciąż hasło odzyskania niepodległości
głosili, chcą dźwiękiem powtarzanych słów zagłuszyć bezwiednie powstającą
w ich duszy wątpliwość straszną, chcą żeby ich przekonywano, żeby w nich
wmawiano to, w co wierzyć pragną. Albo może ich pojęcia polityczne są
jeszcze tak pierwotne, że przypisują pewnym słowom cudowne, magiczne
własności.  Przyszła Polska niepodległa jest dla nas (...) koniecznym
postulatem naszego istnienia narodowego, więcej nawet, jest artykułem wiary,
nie potrzebującym uzasadnienia".*
W latach 1914-1915, a właściwie 1907-1915 Dmowski nie występował
z programem niepodległości, ale to nie znaczy, że do niej nie dążył. W roku
1916 zaczął program niepodległości wysuwać otwarcie. W końcu lutego 1916
oświadczył ambasadorowi rosyjskiemu w Paryżu, Izwolskiemu, że sprawa
dojrzała do postawienia na forum dyplomatycznym postulatu niepodległości,
zażądał od rządu rosyjskiego uznania tej niepodległości i zapowiedział, że
w duchu tej niepodległości będzie odtąd prowadzić akcję na forum
międzynarodowym. Dnia 2 marca 1916 roku wyłuszczył to samo na piśmie
•Poplawski, J. L. „Pisma Polityczne", Kraków-Wamawa 1910.
w memorialedla rządu rosyjskiego, doręczonym temu samemu ambasadorowi
Izwolskiemu. Kopie tego memoriału doręczył innym rządom sprzymierzonym.
Jeszcze w styczniu 1916 roku, będąc w Rzymie, oświadczył kardynałowi
Giuseppe Gaspariemu, watykańskiemu sekretarzowi stanu, że „dążymy do
Polski niepodległej".
Tak więc, obóz Piłsudskiego dążył do Polski niepodległej choćby na
najmniejszym terytorium, byle natychmiast, a obóz Dmowskiego dążył do
odbudowania całej, zjednoczonej Polski, przy czym ta zjednoczona Polska
odzyska pełną niepodległość albo od razu, albo może stopniowo i etapami,
a więc nie od razu. W praktyce, w początkowym okresie obóz Piłsudskiego
dążył do ustanowienia polskiego państewka, nominalnie niepodległego, a
wykrojonego tylko z części ziem zaboru rosyjskiego, z tym, że będzie ono
w rzeczywistości wasalem Niemiec i Austrii. Była to raczej irracjonalna, nie
oparta na żadnych zobowiązaniach czy obietnicach nadzieja — ale mogło
się zdarzyć, że nadzieja ta pozostanie nie spełniona, gdyż Niemcy i Austria
wcale nie zdradzały gotowości do pozwolenia na utworzenie choćby
najmniejszego, polskiego państewka. W końcowej fazie wojny i w pierwszym
okresie po jej zakończeniu, gdy okazało się, że Niemcy wojnę przegrały, obóz
PilsudskiegodążyłdoniepodległościPolski,obejmującej Królestwo,byćmoże
rozszerzone nieco na wschód — np. obejmujące także i Białystok — oraz
Galicję Zachodnią, z tym, że ta Polska, odcięta od morza, pozostanie jako
państwo satelickie, zależna od Niemiec i stanowić będzie człon w systemie
panowania niemieckiego w Środkowej i Wschodniej Europie, mimo że w skali
światowej i w Europie Zachodniej Niemcy zostały pokonane. Obóz
Dmowskiego dążył do odbudowania Polski jako wielkiego państwa (od gór
aż do morza), na nowo jednego z dużych, samoistnych państw Europy,
politycznie, jak w czasach średniowiecznych i w ogóle przedrozbiorowych
przeciwstawnego potędze niemieckiej. W latach 1914 i 1915 liczył się z tym,
że początkowo państwo to będzie zapewne zależne od Rosji, ale poczynając
od pierwszych miesięcy roku 1916 zmierzał do uzyskania dla tego państwa
od razu pełnej niepodległości.
22
Z NIEMCAMI, CZY PRZECIW NIEMCOM
Drugim podstawowym zagadnieniem, które w roku 1914 — i w kilku
latach wcześniejszych i późniejszych — podzieliło ze sobą obóz Dmowskiego
i obóz Piłsudskiego, było zagadnienie z kim iść w nadchodzącej, zaczętej i
toczącej się wielkiej wojnie: z Niemcami i obozem ich sojuszników, czy też
z koalicją anty niemiecką. Pilsudski i jego obóz opowiedzieli się i wytrwali
do końca wojny w obozie Niemiec i ich sojusznika: Austro-Węgier, obóz
Dmowskiego i przed wojną i w czasie wojny stał niezachwianie w obozie
koalicji anty niemieckiej, to znaczy w obozie Francji, Anglii, carskiej Rosji
a ostatecznie i Stanów Zjednoczonych.
Rozpatrzmy politykę antyniemiecką i proniemiecką tych dwóch obozów
po kolei.
Ostateczne postanowienie obozu Dmowskiego zajęcia w zbliżającej się
wojnie miejsca w obozie antyniemieckim powzięte zostało na tajnym zjeździe
w Pieniakach. W dniach 15 do 19 września 1912 roku zwołana została do
dworu w Pieniakach pod Brodami w Galicji, majątku narodowego polityka
galicyjskiego Tadeusza Cieńskiego, narada czołowych polityków polskich ze
wszystkich trzech zaborów. Uczestniczyli w niej Roman Dmowski, do
niedawna prezes Kola Polskiego w parlamencie rosyjskim, czyli Dumie (w
owej chwili nie będący członkiem Dumy, ale nadal Kołu Polskiemu w Dumie
przewodzący),   Władysław   Seyda,   czynny   prezes   Kola  Polskiego   w
parlamencie niemieckim oraz Stanisław Głąbiński, do niedawna prezes Kola
Polskiego w parlamencie austriackim (od lipca 1911 roku tym prezesem już
nie będący, gdyż w wyborach w czerwcu 1911 roku obóz Dmowskiego został
w zaborze austriackim pokonany, a więc Głąbiński został obalony jako prezes
Kola Polskiego, choć nadal przewodził mniejszości tego Kola, stanowiącej
blisko połowę jego członków); wreszcie 15 innych polityków. Przewodniczył
obradom  Roman  Dmowski.   Narada  uchwaliła  jednogłośnie  postawę
antyniemiecką. „Głównym tłem obrad był stosunek Polaków do Niemiec
na   wypadek   wojny.   Wszyscy   zgodzili   się   na   to,   że   Niemcy   są
najniebezpieczniejszym wrogiem Polaków. (...) Na wypadek wojny ze strony
Niemiec grozi sprawie polskiej największe niebezpieczeństwo" (Głąbiński).
I^—u" tpi narady pokazuje toast na jej zakończenie, spity na cześć
?— >.:.:., i T^Kujain ta reprezentowała wolr
najniebezpiec?iucjoŁ,......_w
Niemiec grozi sprawie polskiej największe niebezpiecz.cim.YTv,   v__,___
Ducha tej narady pokazuje toast na jej zakończenie, spity na cześć
„Najjaśniejszej Rzeczypospolitej Polskiej". Uchwala ta reprezentowała wolę
.:-).„,ni„; nnlskieeo narodu, wyrażoną przez naczelne przedstawicie
.:-----.i„wv, wvborach. Obecn
Ducha tej narady pon.az.ujv ^-----
„Najjaśniejszej Rzeczypospolitej Polskiej". Uchwala ta reprezentowała n«.v
większości polskiego narodu, wyrażoną przez naczelne przedstawicielstwo
tego narodu, obrane w wolnych, lub prawie wolnych wyborach. Obecne było
na tej naradzie przedstawicielstwo parlamentarne zaborów rosyjskiego i
pruskiego i blisko polowy zaboru austriackiego. Narada ta miała więc prawo
pobierać podstawową uchwałę w imieniu polskiego narodu jako całości.
Stanowisko więc odmienne było wyrazem tylko mniejszości tego narodu,
względnie opozycji w tym narodzie.
Sam Dmowski zajmował stanowisko antyniemieckie i proalianckie już
na 5 lat przed zjazdem w Pieniakach, mianowicie w roku 1907 w wyniku
przekonania się — po dojściu do skutku aktu porozumienia rosyjsko-
angielskiego — że uformowała się antyniemiecką koalicja i że wojna się zbliża.
Dokonał on około 1907 roku kilku wielkiej wagi posunięć. Mianowicie ogłosił
w roku 1908 książkę pod tytułem „Niemcy, Rosja i kwestia polska",
natychmiast przetłumaczoną na języki francuski i rosyjski, która była
dyplomatycznym oświadczeniem się w imieniu narodu polskiego po stronie
antyniemieckiej koalicji.* Jeszcze bardziej stanowczym posunięciem
antyniemieckim Dmowskiego była jego polityka w „Dumie" rosyjskiej.
„Koło Polskie" w Dumie, pod przewodem Dmowskiego głosowało — w roku
1907 — wraz z prawicą rosyjską, a wbrew lewicy, za wnioskami, które
wzmacniały armię rosyjską, mianowicie za kontyngentem rekruta w II Dumie
oraz w III Dumie za zamknięciem wstępu do rosyjskiej armii osobom,
będącym pod śledztwem za przestępstwa polityczne, to znaczy za
utrudnieniem akcji rewolucyjnej w rosyjskim wojsku. Stanowisko Koła
Polskiego w tych dwóch sprawach miało znaczenie dwojakie. Po pierwsze,
rzeczywiście przyczyniało się do wzmocnienia rosyjskiej armii, a wobec tego,
że zanosiło się na wojnę z Niemcami, było rzeczą ważną, by armia carska
była mocna, a więc zdatna do skutecznego udziału w tej wojnie do spółki
z Francją. (Bez głosów polskich w sprawach tych byłaby w Dumie zwyciężyła
lewica). Po wtóre, takie stanowisko Koła Polskiego w Dumie okazywało
światu, że naród polski rzeczywiście zajmuje stanowisko antyniemieckie; to
dzięki swej polityce w Dumie Dmowski zrobił się znany w kołach francuskich
i angielskich i mógł potem odegrać wielką rolę polityczną we Francji i Anglii
w latach 1916-1919.
* Dmowski napisał później o tej książce: „Książka moja milczała o wielkim celu polityki
polskiej: nie było w niej deklaracji o naszym dążeniu do odbudowania państwa.
Ma się rozumieć, przeciwnicy polityczni w kraju na tej zasadzie oskarżyli mnie i cały obóz
polityczny o to, żeśmy się wyrzekli niepodległości.
Tymczasem każdy, kto przeczytał inteligentnie i uczciwie książkę, w której kwestia polska
jest przedstawiona jako jedna, integralna całość we wszystkich trzech zaborach, musiał widzieć,
że jedynym sposobem celowego i trwałego rozwiązania kwestii, jaki z jej przedstawienia wynikał,
było zjednoczenie ziem polskich i odbudowanie państwa. Były w niej wszystkie przesłanki do
niepodległości, tylko nie wypowiedziano wniosku.
Dlaczego?
Dla bardzo prostej przyczyny. W czasie, kiedy pisałem tę książkę byłem w wieku dojrzałym,
kiedy w polityce robi się to, co prowadzi do celu, a unika się tego, co od celu oddala. (...) Ci,
co na tej (powstańczej) tradycji kształcili swe pojęcia, nie mogli rozumieć polityki jako czynności
celowej (...), która sobie stawia jasny, konkretny cel i wybiera do niego odpowiednie drogi.
W ich pojęciach polityka polska polegała na uroczystym deklarowaniu tego, czego się chce i
na protestowaniu, czynnym lub słownym, przeciwko temu, czego się nie chce. (...) Chwila, w
której się moja książka ukazała, nie była chwilą realizacji i nie wymagała wyraźnego określenia
naszych celów i żądań. Byliśmy w okresie przygotowania, kiedy potrzebne było oddziaływanie
na sytuację w sposób dla nas korzystny. (...) Dziecinną byłaby polityka, która by, uważając
25
24
Dmowski przystąpi! także do organizowania wspólnego frontu
ogólnosłowiańskiego przeciwko Niemcom, skłaniając Czechów — mianowicie
czeskiego polityka Kramarza — do wszczęcia w maju 1908 roku akcji tak
zwanej neosłowiańskiej, która podjęła hasło współdziałania Słowian pod
panowaniem austriackim (Czechów, Słoweńców i innych) z Rosją i z narodem
polskim.
Gdy wojna wybuchła, w dniu 8 sierpnia 1914 roku, a więc w 8 dni po
wybuchu wojny rosyjsko-niemieckiej, a w dwa dni po wybuchu wojny
rosyjsko-austriackiej, przedstawiciel Koła Polskiego w Dumie rosyjskiej,
poseł Wiktor Jaroński z Kielc, złożył oświadczenie w imieniu narodu
polskiego, całego, a nie tylko zaboru rosyjskiego, że naród ten w zaczętej
wojnie staje po stronie „Słowian", to znaczy po stronie Serbów i Rosji.
(Dmowski nie mógł takiego oświadczenia złożyć w Dumie osobiście, gdyż
po pierwsze nie był w owej chwili osobiście jej członkiem, a po wtóre gdyż
nie było go w Petersburgu. Wybuch wojny zastał go w zachodniej Europie.
Przybył do Petersburga — przez Szwecję i Finlandię — dopiero 12 sierpnia.
Także i Jaroński nie mógł swego oświadczenia złożyć wcześniej, gdyż
posiedzenia Dumy nie było).
Jaroński powiedział w swoim oświadczeniu, że naród polski w owej
chwili stawia sobie jako cel pokonanie „Teutonów" takie jak „pod
Grunwaldem" oraz „połączenie rozdartego na trzy części narodu polskiego".
W oświadczeniu tym nie wysunął jako bezpośredniego celu wojennego
niepodległości Polski, aczkolwiek sprawę niepodległości mimochodem
wymienił („położenie narodu polskiego, pozbawionego samoistności").
W sześć dni później, dnia 14 sierpnia, stryj cesarski wielki książę Mikołaj
Mikolajewicz, właśnie mianowany wodzem naczelnym armii rosyjskiej ogłosił
odezwę ,,do Polaków", będącą w istocie odpowiedzią państwa rosyjskiego
na oświadczenie posła Jarońskiego. W odezwie tej Mikołaj Mikołajewicz
powtórzył niemal dosłownie niektóre wyrażenia, zawarte w tym oświadczeniu.
Wspomniał o potrzebie pobicia nieprzyjaciela jak „pod Grunwaldem".
Powiedział, że ,,żywe ciało Polski zostało rozdarte". Stwierdził, że celem
Rosji w tej wojnie jest zjednoczenie narodu polskiego w „jedną całość".
Dodał nadto, czego w oświadczeniu Jarońskiego nie było, że „Polska się
odrodzi wolna w swej religii, języku i samorządzie". To znaczy, zapowiadał
zjednoczenie Polski w polityczny organizm, mający „samorząd". (W języku
francuskim tłumaczono to jako „autonomie"). Organizm ten, wedle Mikołaja
Mikołajewicza, miał być „pod berłem" cesarza rosyjskiego.
Narodził się jakby niepisany sojusz polsko-rosyjski. Owocem tego
sojuszu było uderzenie rosyjskie na Prusy Wschodnie. Dnia 25 sierpnia —
w 17 dni po oświadczeniu posła Jarońskiego, w 11 dni po odezwie Mikołaja
Mikołajewicza do Polaków — rozpoczęła się wielka bitwa w Prusach
Wschodnich, którą Niemcy ironicznie, niewątpliwie nawiązując do słów i
za konieczne dla sprawy polskiej podcięcie niemieckich wpływów w Rosji, zaczęła od wywieszania
programu niepodległości, oddania broni w ręce Niemcom, którzy swój wpływ w Rosji opierali
zawsze na straszeniu niebezpieczeństwem polskim. (...) Moją książkę na ogól w Polsce zrozumiano
nie tylko w tym, com powiedział, ale i w tym, czegom nie dopowiedział".
26
Jarońskiego i Mikołaja Mikołajewicza, nazwali bitwą pod Grunwaldem
(Tannenberg), choć główne walki wcale się pod Grunwaldem, czy
Stymbarkiem (Tannenbergiem) nie toczyły. „Zdecydowano (...) nazwać tę
bitwę bitwą grunwaldzką (Tannenberg) w spóźnionym odwecie za dawną
klęskę poniesioną tam przez rycerzy teutońsksich z rąk Polaków i Litwinów"
(Tuchman). Pewnie by tego nie zrobiono, gdyby Jaroński i Mikołaj
Mikołajewicz Grunwaldu w swoich wypowiedziach nie wymienili.
Pisałem w związku z tym: „Nie tylko powstanie, lub brak powstania,
ale same tylko uczucia, przyjazne lub niechętne Polaków, to był wybitny
element wpływający na decyzje na szczeblu rosyjskiej strategii. Rosjanie mogli
0 tym (...) nie pisać, mogli nawet nie za wiele o tym świadomie myśleć, sądząc
w swoim zadufaniu, że tylko oni sami są kowalami swojego losu (...), ale
postawa Polaków miała na ich decyzje wpływ, i to wielki. Ponieważ istniał
Dmowski i zajął taką postawę, jaką zajął i ponieważ poprowadził za sobą
polski naród — mógł w Rosji zwyciężyć Mikołaj Mikołajewicz i jego strategia
1 polityka. Gdyby nie było Dmowskiego, albo gdyby Dmowski był przegrał
w polskim narodzie — byłby w Rosji zwyciężył Suchomlinow. Pewnie byłby
został wodzem naczelnym. A jeśli by nim nie został — to rządziłby zza pleców
Mikołaja Mikołajewicza, który najpierw byłby tylko figurantem, a potem
— o wiele wcześniej, niż to się stało naprawdę — byłby został obalony, lub
sam byłby się do dymisji podał".*
Obóz Dmowskiego przez cały czas wojny pracował nad tym, by
zorganizować po stronie alianckiej wojsko polskie. We wrześniu 1914 roku
obóz narodowy w osobach Balickiego i Jarońskiego zwrócił się do władz
rosyjskich z propozycją utworzenia polskich oddziałów (Pobóg-Malinowski).
Liczono na utworzenie 200 lub 300 tysięcy wojska. Władze rosyjskie
propozycję tę odrzuciły. Ale dnia 18 października 1914 roku, z innej
inicjatywy, powstał w Puławach tak zwany Legion Puławski w ramach armii
rosyjskiej, ale o cechach odrębności i dostał się od razu pod opiekę założonego
z inicjatywy Dmowskiego, warszawskiego Komitetu Narodowego. Legion
ten poniósł w walkach z Niemcami bardzo wielkie straty. W okresie od
czerwca do września 1915 roku „stracił legion 90 procent swoich stanów;
z 17 oficerów i 909 żołnierzy wychodzących na front w marcu, pozostało
w szeregach zaledwie 7 oficerów i 105 żołnierzy" (Pobóg-Malinowski).
Jednak legion ten ostał się i został w końcu pomnożony liczebnie. Dnia 13
października 1915 roku został przekształcony w „Brygadę Strzelców
Polskich", a 21 lutego 1917, wciąż jeszcze za czasów carskich, w „Dywizję
Strzelców Polskich".
Po uznaniu przez Rosję Guż rewolucyjną) pełnej niepodległości Polski
polscy politycy obozu Dmowskiego uznali, że jest odtąd nieuzasadnionym,
by masa żołnierska narodowości polskiej przebywała nadal w szeregach
wojska rosyjskiego i że trzeba, by została ona w całości wydzielona w osobną
armię polską. W owej chwili w szeregach wojska rosyjskiego było 119
generałów, 20 000 oficerów i 700 000 żołnierzy wyznania katolickiego, z
Cytata z innej mojej książki.
27

elit
o a »a
g •< -* o
o "K' 5 <
*•§' S *
§•-?3
_. O =: o
Et


s
IIIiSlsil
K   H "   S   3   »   !f (
•o 3. k> o '
3" —
3 o
i-
-       O
N
n 3
lis
Cl <;
O  P
8 J..
N
P
O   P   S
Sj o  o
S   O   n
3.2-.|p?o«
_ -         w p  riS*

S-p-BNP
n _, ^ w- oj n
S, R JT. ?r?. a
a, R s o « °

N


a- b 2.
C -O ><  n
Cl C         Cl
Wiś1*.
%  e- a  P
3. O"? w_
?P
_ o2.fl ss-
n a <i> P a
3 3 E 5 i
Hlll

li.
n 3 -
Big"

T) 3
p   3.
O 3.
» s
o *
3" M
?.  "
a. g
^<  CA
3>-
S N
3 e
.? ?< o     o
CL        3 'O   3
c « 00 1 3.
*"    O    -1    N    3,
SS- a I S Z
2T2 ^ * °
-"•00   S   tn   O
3 3 §?*??
•aa"
3 3.
3 n
?.3
-• P
N 3
o p
K'^ r      o
R??Ł
s g
?gg.
x-K
0  ™
P
C  n
3   3-
i s.
•<§
1  "<
CL
<   Cl O
« a -    i-
3 g g cl3
•5 g- 2. o <
3.^2^1
o       er !!? 3.
!!PI
G f 3. E? ti.

0  TT S,
1  ?.?§   * oq
O  n  .    p  O

zakresie swoich funkcji — przez główne państwa koalicyjne, mianowicie przez
Francję 20 września 1917 roku jako „oficjalną polityczną organizację
polską", przez Anglię 15 października 1917 roku, Włochy 30 października
i Stany Zjednoczone 1 grudnia. Francja — w następnym roku, mianowicie
w dniu 13 listopada 1918 roku, w dwa dni po rozejmie z Niemcami — uznała
go w całej pełni za „rząd de facto". Uzupełnieniem uznania Komitetu
Narodowego Polskiego było uznanie armii polskiej za armię „odrębną,
sprzymierzoną i współwojującą" przez Francję w sierpniu 1918 roku, przez
Wielką Brytanię 15 października 1918 roku, przez Stany Zjednoczone 1
listopada 1918 roku. Akty te poprzedzone były — 20 marca 1918 roku —.
umową między Komitetem Narodowym Polskim a rządem francuskim,
podpisaną przez Dmowskiego i generała Archinarda, przekazującą faktyczną
i formalną władzę nad wojskiem polskim we Francji z rąk francuskich w
ręce Komitetu Narodowego. (Komitet ten dnia 4 października 1918 roku
mianował generała Józefa Hallera „Naczelnym Wodzem wszystkich wojsk
polskich walczących o niepodległość i zjednoczenie całej ojczyzny").
Do powyższych aktów dodać należy deklarację z dnia 3 czerwca 1918
roku, uczynioną przez rządy Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch w Wersalu
(do której wkrótce przyłączyły się w luźniejszej formie i Stany Zjednoczone),
stwierdzającą że „utworzenie Polski zjednoczonej i niepodległej, z dostępem
do morza stanowi jeden z warunków pokoju".
Wszystkie te akty stanowiły, razem wzięte, uznanie niepodległości Polski
oraz należenia przez nią do antyniemieckiej koalicji wojennej.
Dnia 15 stycznia 1919 roku Komitet Narodowy Polski otrzymał od
francuskiego ministra spraw zagranicznych, Pichona — reprezentującego tu
całą koalicję - notę, proszącą o wyznaczenie dwóch delegatów Polski na
konferencję pokojową. Tym sposobem Polska znalazła się wśród państw
koalicyjnych i zwycięskich, które uczestniczyły w tej konferencji. Trzeba tu
zaznaczyć,   że  konferencja  pokojowa  paryska  w   1919  roku   —   w
przeciwieństwie np. do kongresu wiedeńskiego z 1815 roku — składała się
tylko z państw zwycięskich: Niemcy i ich sojusznicy w niej nie uczestniczyli,
zostali tylko potem wezwani do zapoznania się z przygotowanym przez
zwycięzców tekstem traktatu pokoju i do podpisania go.
Dopuszczenie Polski do czynnego udziału w konferencji pokojowej (a
potem do podpisania — dnia 28 czerwca 1919 roku — traktatu pokoju w
roli jednego ze zwycięzców) było olbrzymim osiągnięciem Polski. Polska nie
brała w ogóle udziału w szeregu konferencji pokojowych, XVIII i XIX wieku.
Teraz mogła w rozstrzygającej, historycznej konferencji wziąć udział wybitny.
Znaczenie konferencji paryskiej i traktatu wersalskiego dla Polski było
dwojakie. Z jednej strony, rokowania wersalskie doprowadziły do odzyskania
przez Polskę ziem zaboru pruskiego, a wśród nich także i obszarów, przez
powstania polskie (wielkopolskie i ślaske) nie objętych, takich jak Pomorze,
wraz z dostępem do morza i jak kresy Poznańskiego, to znaczy Bydgoszcz,
Leszno, Rawicz i inne. Dmowski, który był głównym negocjatorem Polski
na konferencji, okazał się dyplomatą niezwykle zręcznym i umiejętnym i
uzyskał w tych sprawach olśniewające zwycięstwo.
30
Z drugiej strony, traktat wersalski stanowił prawne ustanowienie państwa
polskiego, a więc był prawnie aktem, przywracającym Polsce niepodległość.
„Stany faktyczne", nie potwierdzone przez traktaty, są zwykle faktami
przemijającymi. Wiemy dobrze, jak nietrwała była niepodległość Ukrainy
w 1918 roku i niepodległość Słowacji i Chorwacji, ustanowiona przy pomocy
niemieckiej w czasie drugiej wojny światowej. Polska w końcu 1918 roku
zdobyła sobie fizyczną niezależność. Ale gdyby traktat wersalski nie ustanowił
w tej części Europy obowiązującego porządku prawnego, niezależność ta
zostałaby gdzieś w roku 1919 lub 1920 przez potęgę niemiecką (w
porozumieniu z potęgą Rosji bolszewickiej, lub bez tego porozumienia)
zaatakowana. Niemcy były po kapitulacji 11 listopada 1918 roku wciąż jeszcze
potężnym państwem, nieskończenie górującym silą nad ówczesną Polską.
Gdyby akty rozejmu,* a potem traktatu wersalskiego im tego nie zabraniały,
Niemcy byłyby w końcu uderzyły na Polskę i zniszczyły jej niepodległość przez
nowy rozbiór, albo w najlepszym razie, ograniczyły polską państwowość do
skali planowanego przez nie małego państewka, będącego ich wasalem.
Rzeczywista niepodległość i zjednoczenie Polski są w istocie owocem traktatu
wersalskiego.
*
Polityka obozu, stojącego w czasie pierwszej wojny światowej po stronie
niemieckiej powodowała się przekonaniem, że głównym i
najniebezpieczniejszym wrogiem polskiego narodu nie są Niemcy, lecz jest
Rosja. Powodowała się także przeświadczeniem, że aby odzyskać
niepodległość, trzeba zrobić powstanie, i to przeciw Rosji; i że trzeba do tego
odrodzić naród przez przywrócenie mu zalet żołnierskich, które w nowszych
pokoleniach utracił, nie prowadząc w ciągu ostatnich 50 lat (od roku 1864)
żadnych działań wojennych oraz nie posiadając od 83 lat (od roku 1831)
wojska regularnego.
Obóz ten uważał, że naturalnym sojusznikiem narodu polskiego jest
Austria, gdyż w nadchodzącej wojnie będzie ona wrogiem Rosji, a jest
państwem zaborczym najmniej dla narodu polskiego niebezpiecznym i
okazującym temu narodowi życzliwość przez tolerancyjne traktowanie już
od dłuższego czasu Polaków i ich dążeń w zagarniętym przez siebie zaborze.
Uważał, że trzeba wobec tego wejść w porozumienie z państwem austriackim,
celem przygotowania — na moment wybuchu wojny — powstania w zaborze
rosyjskim.
Dążenia tego obozu zbiegły się z planowaną od co najmniej trzydziestu
lat przez Niemcy akcją, zmierzającą do użycia polskiego powstania przeciw
Rosji jako środka do przeszkodzenia wojnie na dwa fronty i do osiągnięcia
zwycięstwa w wojnie błyskawicznej — oraz, co marszałek Waldersee
powiedział najdobitniej o roli w tym Austrii: „sprawa musiałaby być wzięta
w rękę przez Austrię, (bo) my nie ściągniemy pod broń nawet setki Polaków".
Tak więc dążenie Austrii (i stojących za nią Niemiec) oraz polskiego
obozu antyrosyjskiego z Piłsudskim na czele, okazały się równoległe: Austria
* Rozejm, zawarty w Compiegne 11 listopada 1918 roku, został przedłużony 16 lutego.
1919 roku w Trewirze, przy czym wprowadzony zostat do niego nakaz dla Niemiec nie atakowania
obszaru, zdobytego przez powstanie wielkopolskie.
31

i Niemcy dążyły do jednofrontowej wojny błyskawicznej, Polacy z obozu
Pilsudskiego chcieli walczyć z Rosją i uzyskać przez to niepodległość polskiego
państewka, ale i jedni i drudzy doraźnie, chcieli tego samego: polskiego
powstania.
Polacy z obozu sprzyjającego Niemcom i Austrii zdecydowali się już
na szereg lat przed wybuchem wojny nawiązać łączność ze sztabem
austriackim. Pierwsza rozmowa ich przedstawicieli, Józefa Pilsudskiego i
Witolda Jodki z pułkownikiem austriackim Franzem Kanikiem, szefem sztabu
10   korpusu   w   Przemyślu   i   zwierzchnikiem   przemyskiego   ośrodka
wywiadowczego odbyła się, z inicjatywy Polaków, 29 września 1906 roku.
W rozmowie tej Piłsudski i Jodko oświadczyli, że ich partia (PPS) „ma w
Królestwie Kongresowym 70 000 uzbrojonych ludzi, a w razie otwartej walki
potrafi wystawić do 200 000" (Arski i Chudek, dokument-fotokopia Nr 1).
Wyższe władze austriackie nakazały jednak Kanikowi dalszych rozmów z
polskimi delegatami nie prowadzić.
Ale około roku 1909 stały kontakt między Polską Partią Socjalistyczną
w  Królestwie  a  działem  wywiadowczym  sztabu  austriackiego,  został
ostatecznie nawiązany.
Austria udzieliła zgody na rozpoczęcie na terytorium pod swoją władzą
przygotowań do antyrosyjskiego powstania. Założona została w Galicji
organizacja pod nazwą Strzelec, jawnie prowadząca te przygotowania, a
przede wszystkim ćwicząca przyszłych powstańców w rzemiośle żołnierskim.
Członkowie tej organizacji jawnie nosili mundury, podobne do wojskowych.
Za przykładem Strzelca także i inne organizacje polskie w Galicji, np. Sokoli,
niekoniecznie podzielające poglądy polityczne Strzelca, zaczęły ćwiczyć swoich
członków w umiejętnościach wojskowych.
Gdy wybuchła wojna rosyjsko-austriacka (wybuchła ona 6 sierpnia, o
6 dni później niż wojna rosyjsko-niemiecka), Piłsudski, wódz Strzelca,
otrzymał dnia 5 sierpnia od władz austriackich (w których imieniu działał
oficer wywiadu austriackiego, kapitan Rybak, późniejszy polski generał)
polecenie przekroczenia nazajutrz, czyli po spodziewanym wybuchu wojny,
ze swoją organizacją austriacko-rosyjskiej granicy i wszczęcia w Królestwie
Kongresowym „rozruchów czy nawet powstania". (Rybak). Dnia 6 sierpnia
pierwszy oddział Strzelców, tak zwana „kompania kadrowa", przekroczył
granicę. Jego dowódca był zaopatrzony w austriacką przepustkę graniczną.
Piłsudski nadał temu wystąpieniu charakter wystąpienia samodzielnego,
„ogłaszając 6 sierpnia, że w Warszawie utworzył się Rząd Narodowy, z
którego   ramienia  jako   komendant  polskich  sił  wojskowych   on   ma
rozkazywać" (Kukieł). Owego Rządu Narodowego zresztą nie było, była to
propagandowa fikcja. Za kompanią kadrową ruszyły zaraz następne oddziały.
„Piłsudski maszerował na Kielce z oddziałem, liczącym 350-400 ludzi"
(Migdal - wedle T. Palczewskiego).
Napisałem 17 lat temu: „Dziarsko i z zawadiacką piosenką na ustach
maszerowali legioniści Piłsudskiego ku urzeczywistnieniu planów niemieckich,
zwycięstwu niemieckiemu i ku zmiażdżeniu Polski".* A jednak plany
• Cytata z innej mojej książki.
niemieckie przez marsz kadrówki z Krakowa do Kielc urzeczywistnione nie
zostały, gdyż powstanie antyrosyjskie w Królestwie nie wybuchło i Rosja nie
została przez to odciągnięta od koalicji antyniemieckiej. Pod dwoma
względami marsz ten nie doznał powodzenia. Po pierwsze, powstania
antyrosyjskiego w Królestwie Kongresowym nie wywołał. Po wtóre nie stal
się punktem wyjścia stworzenia kadr polskiego wojska. Wojsko polskie
odrodziło się po pierwszej wojnie światowej z innych przyczyn niż ćwiczenia
i działalność Strzelców i ich następców, legionistów. Tak się złożyło, że
pierwsza wojna wyćwiczyła w sztuce wojennej, jako szeregowców, oficerów
i generałów, a także jako marynarzy i admirałów, miliony Polaków. A
wszyscy Polacy, całkiem nizależnie od dążeń legionistów, odczuwali potrzebę
posiadania przez Polskę potężnego wojska i nabyte w siłach zbrojnych
zaborczych umiejętności oddawali Polsce z całym zapałem. Wyćwiczenie,
nabyte w wojskach zaborczych było gruntowniejsze i systematyczniejsze niż
ochotnicze poczynania Strzelca i legionistów. Wojsko Polski odrodzonej
wyrosło nie z „kompanii kadrowej", lecz z poczynań ludzi, którzy
umiejętności wojskowe uzyskali w wojsku krajów zaborczych.*
A jednak rola „kompanii kadrowej" i innych formacji, związanych z
obozem Strzelca, była w historii Polski duża. Formacje te były szkolą, w
której się uformował i wyćwiczył wybitny, solidarny i w swych dążeniach
stanowczy, a dzięki wspólnej akcji żołnierskiej liczny obóz polityczny, który
odegrał potem dużą rolę w walkach wewnętrznopolitycznych w Polsce, a więc
i w polskiej historii. Powtarzając w innej formie powiedzenie Napoleona,
można przyjąć, że każdy żołnierz kompanii kadrowej nosił w swym tornistrze
tekę przyszłego ministra, wojewody, a także może niekoniecznie bardzo
umiejętnego, ale za to politycznie wpływowego generała.
Podstawowe dążenie kompanii kadrowej i maszerujących wraz z nią
oddziałów — mianowicie dążenie do wywołania powstania przeciwko Rosji
— się nie urzeczywistniło. Wysiłki ku wywołaniu powstania — których
głównym ogniskiem było miasto Kielce — trwały mniej więcej 10 dni,
mianowicie od 6 do 16 sierpnia. Uznano je w sposób ostateczny za nieudane
na 9 dni przed rozpoczęciem bitwy grunwaldzkiej.
Przyczyną niepowodzenia było to, że naród polski w przytłaczającej
masie zajął stanowisko zgodne z uchwałami zjazdu w Pieniakadi i z
oświadczeniem posła Jarońskiego w Dumie rosyjskiej, mianowicie
antyniemieckie. Uczestnicy akcji powstańczej — nie noszący jeszcze nazwy
legionistów — mieli świadomość, że idą przeciwko narodowi, to znaczy że
stanowią w narodzie bardzo niewielką mniejszość i że prowadzą politykę przez
większość narodu nie popieraną. Wyrazili to w swej pieśni „My, pierwsza
brygada", która stała się jakby ich politycznym hymnem: „Nie chcemy już
od was uznania, ni waszych mów, ni waszych kies. Bo minął już czas kołatania
* Charakterystycznym przykładem leęo, jak sic formowały siły zbrojne Pokki odrodzonej
jesi zgodnie pracujący skład kierownictwa Pokkiei Marynarki Wojennej w Londynie w chwili
zakończenia drugiej wojny światowej, złożonego z Irzech ludzi. Na jego czele Mai wiceadmirał
Swirski, ongiś oficer carskiej marynarki rosyjskiej, a jego zastępcami hyli koniradmiral Unnią.
ongiś oficer marynarki niemieckiej, oraz koniradmiral Koryiowski. ongiś oficer marynarki ausiro-
-wcuicrskicj.
3— Hist.  Nur. Poi.,  t.  III
33
32
do waszych serc, ... was pies. 1 szliśmy tak osamotnieni, a z nami był nasz
drogi wódz". Tak więc stwierdzili w tej pieśni, że są w narodzie osamotnieni.
Dodatkową przyczyną, która sprawiała, że ogół polskiego narodu
odrzucał myśl współdziałania w wojnie z Niemcami, było zachowanie się
niemieckie w Kaliszu, które pokazało, czym Niemcy potrafią być wobec
Polaków. Niemcy, zająwszy Kalisz,"spalili to miasto pod jakimś błahym i
niesłusznym pretekstem, oraz rozstrzelali pewną liczbę jego mieszkańców jako
zakładników w dniach 4-7 sierpnia, czyli tuż przed wymarszem kompanii
kadrowej z Krakowa i w czasie jej marszu.
Rządy austriacki i niemiecki, nie doczekawszy się wybuchu polskiego
powstania, uznały, że trzeba poczynania powstańcze zlikwidować, ale że nie
należy całkowicie poniechać posługiwania się sprawą polską jako czynnikiem
politycznym, mającym osłabiać stanowisko Rosji w wojnie. W tym celu rząd
austriacki powołał do życia osobny legion polski, będący wprawdzie częścią
armii austriackiej i składający przysięgę na wierność cesarzowi austriackiemu,
ale noszący odmienne mundury, z polskimi odznakami i polską komendą.
Miały być pierwotnie dwa legiony: zachodni, oparty o Kraków i wschodni,
oparty o Lwów.
Dnia  16 sierpnia utworzony został w Krakowie Naczelny Komitet
Narodowy jako ciało polityczne, mające prowadzić politykę w oparciu o
Austrię i wydany został manifest tego Komitetu do narodu, obwieszczający
tę politykę i ogłaszający utworzenie Legionów. Dnia 27 sierpnia rozkaz
naczelnego wodza armii austriackiej, arcyksięcia Ferdynanda, potwierdził
utworzenie Legionów i mających rządzić nimi zasad, oraz wcielenie do
Legionów, jako 1 pułku, oddziałów Piłsudskiego, działających w Królestwie.
Naczelny Komitet Narodowy spodziewał się, że cesarz austriacki obieca
przyłączenie Królestwa Kongresowego (nieco okrojonego na rzecz Prus) do
Galicji i utworzenie z tych połączonych dwóch ziem nowego królestwa, tak
związanego  z  Austrią  jak   dotychczas  Węgry,  a  więc  przekształcenie
„dualistycznych ' Austro-Węgier w „trialistyczne" Austro-Węgry-Polskę.
Nadzieje te się jednak nie spełniły. Cesarz austriacki takiej obietnicy dać nie
mógł, a zapewne i nie chciał. Nie pozwalał mu na to sojusznik, jakim były
Niemcy, nie pozwalali także i Węgrzy, kt,órzy nie mieli ochoty osłabiać swej
roli przez dopuszczenie do związku austro-węgierskiego trzeciego partnera.
Legiony nie służyły więc potem idei poprawienia losu Polaków przez
przyłączenie części zaboru rosyjskiego do Galicji i rozszerzenie praw tej
Galicji, ale tylko na nie opartych na niczym mglistych nadziejach, że w
oparciu o Austrię i Niemcy naród polski jednak coś zyska.
Legion wschodni, utworzony we Lwowie, doszedł w swej masie do
wniosku, że jednak iść z Austrią i Niemcami nie ma sensu. Wobec zbliżania
się Rosjan do Lwowa, przemaszerował on ze Lwowa aż na Podhale, ale
znalazłszy się w miasteczku Mszana Dolna, między Krakowem a Zakopanem,
w swej większości odmówił złożenia austriackiej przysięgi i wobec tego został
rozwiązany. Ponad 5 i pól tysiąca ochotników odmówiło złożenia przysięgi
i opuściło Legion, złożyło ją tylko 350, na czele z kapitanem Józefem
Hallerem i zostało wcielonych do Legionu zachodniego.
34
Legion zachodni złożył przysięgę na wierność cesarzowi austriackiemu
4 września w Krakowie, niektóre jego części — wśród nich osobiście Józef
Piłsudski — dopiero 5 września w Kielcach.
Ostatecznie, Legiony uformowały się w postaci trzech brygad, z których
pierwszą, złożoną głównie z byłych powstańców w Królestwie, a częściowo
z byłych członków organizacji bojowej („bojówki") PPS z lat 1905-1908,
dowodził odtąd Józef Piłsudski, mianowany rozkazem arcyksięcia Fryderyka
z dnia 27 sierpnia dowódcą pułku, a rozkazem tegoż arcyksięcia z dnia 15
listopada brygadierem, z austriackim „uposażeniem VI grupy". Druga
brygada, złożona z ochotników raczej mniej związanych ideowo z kierunkiem
Piłsudskiego, znalazła się pod dowództwem Józefa Hallera, ongiś
zawodowego oficera austriackiego, noszącego stopień kapitana w stanie
spoczynku, ale ostatnio czynnego w polskich organizacjach np. w Sokole,
a mianowanego brygadierem dopiero w roku 1917 czy też 1918 (w roku 1916
był wciąż tylko pułkownikiem). Trzecia była pod zmiennymi dowódcami.
Komendantem naczelnym Legionów było po kolei kilku generałów
austriackich narodowości polskiej.
Legiony doszły w rok później, w sierpniu 1915 roku, do siły 22 tysięcy
ludzi, z czego 5500 w pierwszej brygadzie, 5000 w drugiej, 6000 w trzeciej,
reszta na tyłach. W roku 1916 też było w Legionach 22 tysiące ludzi.*
Zaczęły się operacje Legionów, głównie w Królestwie Kongresowym i
na Wołyniu, a II brygady w Karpatach.
Nie zawsze Legiony miały wiarę, że walka ich prowadzi do jakiejś
poprawy losu polskiego narodu. Były chwile, gdy dochodziły one do wniosku,
że akcja ich ma tylko znaczenie demonstracji, pokazującej swoim i obcym,
że naród polski nie utracił woli walczenia w imię polskiego patriotyzmu.
Piłsudski pisał (w pracy „Ulina Mała"): „Nawet nieszczęśliwy koniec
naszej próby stworzenia żołnierza polskiego będzie miał odpowiedni
scenariusz historyczny. (...) Spróbujemy umrzeć z honorem, lecz umrzemy
na swojej własnej ziemi. (...) Jeśli umierać, to tam, tam złożona z nas
hekatomba ślad zostawić musi. Nie będzie to Elstera, lecz Wisła! Do
Krakowa, albo jeszcze dalej, do Nowego Targu. (...) Trudno dostępne górskie
okolice dadzą możność trzymania się dłużej, niż gdzie indziej. Górale pewno
pomogą. (...) Gdy już hekatomba ma być złożona, to będzie ona przynajmniej
tam w górach bardziej historyczną, bo samodzielną, ba, będzie bardziej
sceniczną".
„Czy ten człowiek myśli o odbudowaniu Polski — pisałem kiedyś —
troszczy się o polskie państwo, poszukuje dróg i sposobów do położenia pod
to państwo fundamentów? Nie ulegajmy złudzeniu. On tylko myśli o
bohaterskim geście, o teatralnym efekcie, który zrobi wśród współczesnych
i potomnych wrażenie i zapisze się w historii malowniczym wspomnieniem".*
Obóz polityczny, który opowiadał się za współpracą z Niemcami (i z
Austrią) nie bardzo wierzył, że wysiłki jego będą mogły doprowadzić do jakiej
*   Liczby te zasługują na porównanie z późniejszą armią Hallera we Francji, klóra lic/yla
90 000 ludzi, z czego 21 000 ochotników z samych tylko Stanów Zjednoczonych.
*  Cytata z innej mojej książki.
35

takiej   niepodległości.   W   postawie   jego   więcej   było   romantycznego
bohaterstwa w stylu wszystkich polskich powstań niż planowego, politycznego
i strategicznego działania.
Politykę służby w formacji wojskowej ostentacyjnie polskiej, ale będącej
częścią armii austriackiej i związanej złożoną przysięgą z austriackim
cesarzem, Legiony prowadziły przez niecałe dwa lata, do sierpnia 1916 roku.
Od owego czasu Pilsudski jako główny ideolog Legionów i jeden z
najwybitniejszych w nich dowódców, zaczął się przestawiać na związek raczej
z Niemcami niż z Austrią.*
W dniu 25 lipca 1916 roku Piłsudski wraz ze swoim pomocnikiem
Sosnkowskim podali się w Legionach do dymisji. We wrześniu, na żądanie
niemieckie, dymisja ta została przez dowództwo austriackie przyjęta. W ślad
za Pilsudskim „prawie ogól oficerów i szeregowych jego brygady, a wielu
z innych oddziałów wniosło podania o zwolnienie ze służby (poddani
rosyjscy), względnie przeniesienie do wojska austriackiego (austriaccy)"
(Kukieł).
Legiony utrzymały się jednak, pod zmienioną nazwą Polskiego Korpusu
Posiłkowego, pod zwierzchnictwem austriackim, złożone głównie z żołnierzy
II brygady, pod dowództwem pułkownika Hallera.
Wkrótce potem Pilsudski zaczął odgrywać czołową rolę w
postanowionym przez Niemcy planie stworzenia armii polskiej celem
umożliwienia przerzucenia dużych sil niemieckich z frontu wschodniego na
zachodni. Wyraziło się to w akcie 5 listopada 1916 roku, w utworzeniu
polskiego „Królestwa" i w mianowaniu Tymczasowej Rady Stanu, a na
jednego z jej członków Piłsudskiego.
Muszę tu poruszyć sprawę, którą dotąd pominąłem. Obóz, który ogólnie
można określić nazwą obozu Piłsudskiego nie tylko stworzył Legiony, ale
także założył tajną organizację, pod nazwą Polskiej Organizacji Wojskowej,
która wspierała Legiony. Powstała ona we wrześniu 1914 roku, pod rządami
rosyjskimi, w Warszawie, dla prowadzenia akcji dywersyjnej przeciwko Rosji.
Po opuszczeniu Królestwa przez wojska rosyjskie,  organizacja ta —
rozszerzona także i na Galicję — stała się w istocie jawną organizacją
pomocniczą Legionów, werbującą i przygotowującą ochotników do nich. Na
terenie jednak Rosji była to w dalszym ciągu tajna organizacja bojowa
antyrosyjska.   Po rewolucji  rosyjskiej  stała się ona przede wszystkim
organizacją   akcji   przeciwko   tworzeniu   polskiego   wojska   po   stronie
koalicyjnej.
Przez szereg miesięcy Pilsudski w imieniu swojego obozu pertraktował
z Niemcami na temat utworzenia wielkiej armii polskiej w Królestwie, o czym
pisałem wyżej. Pertraktacje te nie dały wyników i ostatecznie Pilsudski został
przez Niemców internowany w twierdzy w Magdeburgu.
• Próby nawiązywania stosunków z Niemcami obóz Piłsudskiego czynił już w roku 1914.
Wyrazem tego była umowa Sokolnickiego i Jodki z niemieckim pułkownikiem Sauberzweigiem,
podpisana 3 października 1914, zobowiązująca obóz legionowy do akcji dywersyjnej na tyłach
armii rosyjskiej, do akcji wywiadowczej na rzecz Niemiec, oraz do aresztowania „podejrzanych
osób", to znaczy stronników obozu antyniemieckiego w wojnie i wydawania ich „wojskowemu
sądowi niemieckiemu".
36
Gdy wybuchła w Rosji rewolucja i gdy zaczęto na wielką skalę
organizować w Rosji polskie wojsko, oczywiście do walki przeciwko
Niemcom, powstało dla stronników obozu Piłsudskiego zagadnienie jak się
do sprawy tego wojska ustosunkować. Tajny komendant POW na Rosję,
inż. Franciszek Skąpski i główny przywódca PPS w Rosji, Bronisław Siwik,
udali się w maju 1917 roku z Rosji do neutralnego Sztokholmu, gdzie spotkali
się z przybyłym z Warszawy członkiem Tymczasowej Rady Stanu,
Włodzimierzem Kunowskim i otrzymali od niego instrukcję — pochodzącą
zdaje się osobiście od Piłsudskiego — tej treści, że „w sposób najbardziej
kategoryczny przeciwstawił się (on) idei tworzenia armii polskiej w Rosji,
zalecając, aby zwolennicy obozu niepodległościowego wszelkimi siłami
przeciwdziałali formowaniu tej armii" (Hołówko). Chodziło oczywiście o
to, że skoro tworzona ma być armia polska po stronie Niemiec, nie należy
tworzyć drugiej armii polskiej po stronie koalicji antyniemieckiej.
Przeciwstawiano temu z drugiej strony pogląd, że odwrotnie, naród polski
stoi po stronie koalicji antyniemieckiej i stworzenie dużej — być może
półmilionowej — armii polskiej po tej stronie jest koniecznie potrzebne, bo
bardzo by wzmocniło stanowisko polskiego narodu, natomiast wręcz
niedopuszczalnym z polskiego stanowiska jest tworzenie polskiej armii po
stronie niemieckiej. POW w Rosji i PPS w Rosji od czasu otrzymania przez
Sztokholm owej instrukcji z wielką energią zaczęły pracować nad
niedopuszczeniem do powstania armii polskiej w Rosji.
W dniach 7-22 czerwca 1917 roku odbył się w Petersburgu
(Piotrogrodzie) Zjazd Wojskowych Polaków, złożony z delegatów Polaków,
odbywających służbę w poszczególnych formacjach armii rosyjskiej.
Zadaniem tego zjazdu było, zgodnie z porządkiem przyjętym w Rosji
rewolucyjnej, uchwalić w sposób demokratyczny, że żołnierze narodowości
polskiej mają być urzędowo przeniesieni do armii polskiej. Wysiłkiem
członków POW i PPS zjazd ten został rozbity; główną rolę odegrał tu
podkapitan armii rosyjskiej, a potajemny działacz POW, Ignacy
Matuszewski, późniejszy wybitny polityk obozu Piłsudskiego w Polsce i
minister skarbu, a po drugiej wojnie światowej działacz obozu piłsudczyków
na emigracji. Zjazd nie uchwalił wydzielenia żołnierzy Polaków z armii
rosyjskiej i przyjął, że do tej armii mają wstępować tylko ochotnicy, uchwalił
natomiast obrać Piłsudskiego za swego honorowego przewodniczącego.
Wybrał także komitet do spraw polskiego wojska, zwany potocznie
Nacz-Polem.
Uczestnicy Zjazdu rozjechali się następnie do swoich oddziałów,
przywożąc do nich hasło, że nie należy wstępować do polskiego wojska, co
oczywiście odpowiadało nastrojom ludzi, zmęczonych wojną, a także i
wpływowi propagandy rewolucyjnej. W rezultacie, zaciąg ochotniczy do
wojska okazał się niespodziewanie nikły. Wojsko polskie powstało wiąc w
sile nie pół miliona, lecz tylko około 30 tysięcy.
Co więcej, po zawarciu przez Rosję (już bolszewicką) pokoju z Niemcami
(3 marca 1918 roku) powstało zagadnienie, co to wojsko ma robić. Instrukcje
obozu Dmowskiego brzmiały, by pomaszerowało ono na Syberię i połączyło
się z wojskami koalicji. (Tak zrobiły legiony czechosłowackie, w sile około
37
00        U
o
i  n  S;
--! O  r?

, .„   _,   m   <
>  O    P    — P




?-3 ^ o-ttH o. -? 5 " R c o ^o™ 5
^ o- e; c <T _ x —
O<»^   m   &C
e 3 ".» s;°a.3ja g-
3 g SS i s ? i i

ft fi. BJ-O   N   »   ą   w   .,   ^Ł3n,
*~°
•ÓB.RS
l?%z.n?

2. S?
P  O
= <j\ p >—• O;^
JT — O- 9" 3^«>
? a.?. o a-
•effg.
"5    >   3

g
p
?  N
o1 SL 5 SL
ĆL2 R--O c
o   X" 2   ~"   '
3—•  O    N
O   •<    3    _
M   =   R" C
OS.
p r;
O
<2 o — °
M    N
00  ^
5 »
3   _
p s
o «??«
m
ll|l
Ml.
Łi.1-;       R
?t *"R* -
o f2. o-
"R- = o ??
ca            3
o ^ § ^
5:3 ? s.

o  2.
00   ^
p   O
3  13
N   w
i =:
n>    3
P  ^
?a §
II
N    O
~ o
*•«
o
?  O   P
•o 3
?  t/l    O
rr o
P    N
' 3. Z
n  n
II
3 5
?o ?< i
33 =
Sdo
§33
TO   17 P
°-s ^
§?§2;
.   3  n
^ S p
as ^
P  o   "? ^
mm
— • ~   3   i   o   S   ,
^ 3
R 8
3-<
«T>    _.  _
2, p
Z -?
n  2
:? i-
N    U.
•p !T
P    N
: o 3
2 S
n z
3   3   3       O   3   ^
.|--ISg:oB-
5. ?— p  N  n   n  n
O   ^> 3   <J <?   3   P
n   -i   -i   3   n  S   3
00   O   N   O  <t   3   -•
_.-C   X, -T3   O r
"   3. »
?o o_:
3 3 i
3 p  :
 3 o
.1 S 5.% g.1? § g§-j
o o <«?   •     c * 3 — J
' "      —* "*      3*        *-" X*         CD
??I- i.§=:•§?: s.°s--
.-<• ?
o 3
3   3
n> 3
ii
? o. o.
•N    N
"<    P
9
5 p 5 o <= SL
e» 3 g. 5. n _ =
'O   3.
—?Ju' m.
^   N   rb
i.?
n.   ?
3
c
•<^
TT  N
o **&
n
o- ?
O   t"
§3
'la
O   -i
O
7 2   X _
Ł-5'S Ł
m   n   rr "<
w   b  n  ?"
J   3_ 3   O
p E' 5 r~
i.*
o o
er 3
ar O
'?   O
-   co-
" 5, »
w p D-
rr 3   n.
5" 2 ->
O. 3 O
P        "*
* ?3
r>   P  s>
oo w 3.
O & n
ia   -i   3

? jr O jr
O ~g n'
p. n Oo
p_ E."
p <
? s-S-
ft   O
3 -
NB"
'" P   C   p     ; — '
n 3. c 3. „ E
~ -r t*.» z.' n ,
2 a
o —
— ? ,p
§?<
1&
?  CL i
rt _
tro  rti
?J R"
p   r
•?. «
Łrt    O
P
-• - „ •< ?ią._.a
2 -a
~' 3- N-no
SJśS
# p -
O
O  n
5 3
< p
I*
P   O
3   m
^5

o -o « z.
"° ° a R-
§-a ^3
I.s-g &
*  C   |  50
P   ^
S sj
§:§.
3 o &
rs3.
, o •=: 3
O  x- g
NO    —
3 3:3.5-S-
3<•»oa.NonN>O3O•3:3
2   n
3   UL
SS-5.^ « ~
_. >"  n  n
3    i. W
o i; o
o -   -
i2   ,<T>
5/g.
2  s.o ń
O   3    s  U0
3 --4 3
n a o
>2lg"
5 -w o. •
^ O.3.
=: O  p
§???
S-3
P   C
S 2S
er
3 p
2. & S"
a §?
5S-
O   3   r
3  -"" S5
N
O""   *
NT>   P   2
P   O- 3   2"
3r  3    N-
P   O
p""
o8
§?§
3 Si.
?2. c -
§?-?§.
•<.§??
ir;
O  «-5-
o- <   l
Si * ?^
? 3 c_
co
O ? 3
3   -i
P   O
'*   2.  °
O EJ  n ?g
Q.*>  X" o

*""   -3
!••< * x-
5-10
o. 1^-3
p   p  O   C
3. r-5 3
00   O"
°R3 *
<— ? *»  N   03
c o  o- o
NlS 3 s:
I|.B"S-
o ?         :
rozwiązaniu), a potem Rady Regencyjnej w Londynie i starał się o to, by
rząd brytyjski za jego pośrednictwem wszedł z nimi w „nieoficjalny kontakt".
Popierał on w całej pełni politykę Rady Regencyjnej, także i rezultaty wizyty
księcia Radziwiłła i hrabiego Ronikiera w Berlinie i w Spa.
Napisałem w związku z tym przed kilku laty: „Zważywszy, że Piłsudski
nigdy Zaleskiego nie zdezawuowal i że darzył go potem swoim zaufaniem
i powierzył mu ster polskiej polityki zagranicznej, przyjąć trzeba, że owa
polityka Zaleskiego akceptowania posunięć politycznych proniemieckich i
proaustriackich Rady Regencyjnej (...) była w nie mniejszym stopniu polityką
Piłsudskiego jak polityka POW i Konwentu i że Piłsudski poprzez Zaleskiego
ponosi za tę politykę odpowiedzialność".*
Piłsudski niewątpliwie przegrał swoją politykę współdziałania z
Niemcami w okresie, gdy Niemcy zdawały się być w wojnie zwycięzcami.
Świadczy o tym zarówno internowanie go w Magdeburgu, jak i treść
traktatów z lutego i marca 1918 roku w Brześciu Litewskim, które w sposób
jaskrawy przeszły do porządku nad dążeniami polskimi
Polityka współpracy z Niemcami okazała się jednak zwycięstwem
Piłsudskiego i jego obozu, gdy Niemcy przestały być zwycięzcą w wojnie.
Dążeniem polityki niemieckiej w październiku i listopadzie 1918 roku
było skapitulować przed Francją, Anglią i Stanami Zjednoczonymi na
zachodzie, ale pozostać nadal zwycięzcą na wschodzie i utrzymać jak
najwięcej ze zdobyczy, osiągniętych w pokoju brzeskim.
Chcąc być panem sytuacji we wschodniej Europie, musieli jakoś, po
swojemu, rozwiązać sprawę polską. Chcieli, by powstało państwo polskie,
złożone w przybliżeniu z Królestwa Kongresowego i Zachodniej Galicji,
nominalnie niepodległe, ale będące w istocie ich wasalem. Było dla nich
niemożliwym, by władzę sprawowała w tej Polsce mianowana przez nich Rada
Regencyjna, albo też, na jej miejsce, jakiś mianowany przez nich król.
Sytuacja, gdy panowały w świecie prądy republikańskie, na takie rozwiązanie
nie pozwalała. Doszli do wniosku, że muszą zorganizować w Polsce rząd
lewicowy, najlepiej socjalistyczny, który miałby pozory rewolucyjne i
przeciwstawne Niemcom, ale który w istocie utrzymywałby Polskę w obozie
i systemie niemieckim.
Okazało, się, że człowiekiem, którym Niemcy mogłyby się tu posłużyć,
byl Piłsudski. Byl on rozwiązaniem idealnym: był niezachwianie stronnikiem
Niemiec, byl socjalistą, a równocześnie, przez fakt internowania w
Magdeburgu, miał pozory człowieka przez Niemcy prześladowanego.
Niemcy (mianowicie ostatni rząd cesarskich Niemiec, na którego czele
stal panujący książę Maksymilian Badeński) zawarły z Pilsudskim pakt,
polegający na tym, że Niemcy sprowadzą Piłsudskiego do Warszawy i
umożliwią mu objęcie tam władzy, a Piłsudski zobowiąże się, że władza jego
w Polsce sprawowana będzie zgodnie z postawionymi przez Niemcy
warunkami.
Pakt ten zawarł z Pilsudskim dyplomata niemiecki Harry Kessler, który
stykał się już z Pilsudskim w 1916 roku na froncie na Wołyniu. Odwiedził
• Cytata z innej mojej książki.
40
teraz Piłsudskiego w twierdzy w Magdeburgu. Początkowo, rząd niemiecki
nakazywał Kesslerowi, by ten otrzymał od Piłsudskiego zobowiązanie na
piśmie. (Projekt oświadczenia pisemnego, które Piłsudski miał podpisać,
opracował generał Hoffman). Kessler uznał jednak, że zobowiązania na
piśmie żądać od Piłsudskiego nie może. Rząd niemiecki depeszą z dnia 7
listopada 1918 z Berlina do Magdeburga upoważnił wobec tego Kesslera do
zadowolenia się oświadczeniem ustnym. Kessler zawarł więc z Piłsudskim
pakt, „w którym chodziło o oświadczenie ustne w formie słowa honoru",
że „nie życzy sobie ani cala terytorium niemieckiego" (Kessler).* Także, że
Polska zachowa z Niemcami pokój, to znaczy że w toczącej się wojnie (było
to jeszcze przed rozejmem 11 listopada w Compiegne) Polska pozostanie
państwem neutralnym, a więc (był to wniosek milczący) że nie tylko nie
przedsięweźmie przeciw Niemcom żadnych działań zbrojnych, ale także że
nie będzie uczestniczyć w konferencji pokojowej.
Kessler uwolnił Piłsudskiego (wraz z towarzyszącym mu Sosnkowskim)
z twierdzy w Magdeburgu dnia 8 listopada, zawiózł go samochodem do
Berlina, odbył z nim ostatnią, podstawową rozmowę w hotelu Continental
9 listopada, po czym tegoż dnia wieczorem, pociągiem specjalnym,
dostarczonym wciąż przez stary rząd cesarski, złożonym z lokomotywy i
jednego wagonu, wysłał go w towarzystwie Sosnkowskiego i niemieckiego
oficera łącznikowego, rotmistrza von Giilpen, do Warszawy. Piłsudski
przybył do Warszawy 10 listopada. Dnia 11 listopada Rada Regencyjna
przekazała Piłsudskiemu władzę nad wojskiem, mianując go wodzem
naczelnym. (Owo wojsko, czyli Polska Siła Zbrojna, podlegało pierwotnie
niemieckiemu generałowi Beselerowi, ale od 12 września poddane zostało pod
dowództwo Rady Regencyjnej i liczyło 12 października 5713 żołnierzy i
oficerów, a 11 listopada 9373 żołnierzy i oficerów, powiększywszy się o
dopływ 3 i pół tysiąca nowych ochotników, częściowo byłych żołnierzy I
korpusu generała Dowbor-Muśnickiego). Dnia 14 listopada Rada Regencyjna
przekazała władzę naczelną w państwie Piłsudskiemu i rozwiązała się. Wedle
komentarza członka tej Rady, arcybiskupa Kakowskiego, intencją Rady było
„mianowanie Piłsudskiego dyktatorem". Dnia 22 listopada Piłsudski ogłosił
dekret, oświadczający, że obejmuje on najwyższą władzę Republiki Polskiej
jako Tymczasowy Naczelnik Państwa.
Pisałem o tym: „Operacja przeprowadzona została bardzo zgrabnie.
Piłsudski objął w Warszawie władzę, i to władzę < silną >. Otrzymał ją
formalnie z rąk Rady Regencyjnej, mianowanej przez Niemców — ale
dokonało się to w okolicznościach, robiących wrażenie przewrotu
rewolucyjnego. Został w Polsce dyktatorem z nominacji niemieckiej — ale
ta nominacja nie rzucała się w oczy. Wszystko robiło wrażenie przewrotu
niemal samorzutnego i mającego za sobą poparcie polskiej opinii publicznej.
(...) Polityka wydźwignięcia Piłsudskiego udała się w całej pełni: Piłsudski
objął w Polsce rządy i to < rządy silne >. Wycisnął potem na całości życia
* Piłsudski zastrzegł sobie jednak, że jeśli alianci ofiarują mu jakąś część zaboru pruskiego
,,jako prezent", będzie wtedy musiał ten prezent przyjąć. Owo słowo „prezent" i po francusku
i niemiecku, „cadeau" i „Geschenk", pojawiało sic potem w wielu wypowiedziach Piłsudskiego.
41
odbudowanego polskiego państwa dominujące piętno, oraz utrzymał się, sam
lub przez swoich ludzi, u władzy niemal nieprzerwanie przez lat 21".*
Pilsudski nawiązał od razu stosunki dyplomatyczne z Niemcami (także
i z Austrią). Pierwszym posłem niemieckim w Polsce został sam twórca paktu
rządu niemieckiego z Pilsudskim, Kessler. Przybył on do Warszawy 20
listopada 1918 roku i pozostał posłem niemieckim w Warszawie do 15
grudnia, gdy stosunki dyplomatyczne Polski Pilsudskiego z Niemcami zostały
pod  naciskiem obozu  narodowego zerwane.  W  owym czasie Polska
Piłsudskiego miała swoich posłów w Berlinie i w Wiedniu. Pozostawała w
stosunkach dyplomatycznych tylko z państwami obozu niemieckiego.
Tak więc w chwili zakończenia pierwszej wojny światowej Polska miała
dwa rządy (Komitet Narodowy w Paryżu, uznany jako rząd przez Francję
od 13 listopada 1918 r., a w sposób bardziej ograniczony przez inne państwa
alianckie wcześniej i władzę Pilsudskiego w Warszawie od 14 listopada tegoż
roku), dwie armie i dwóch wodzów naczelnych (Haller od 4 października,
Piłsudski od 11 listopada 1918 roku).
W dniu 18 listopada 1918 roku Pilsudski mianował rząd Jędrzeja
Moraczewskiego, czysto socjalistyczny.
• Cytata z innej mojej pracy.
WYZWOLENIE POLSKI
Uwolnienie Polski od rządów zaborczych dokonało się etapami.
Pierwszy uwolnił się od rządów zaborczych Kraków i cała Galicja
Zachodnia. Miało to miejsce 30 października 1918 roku, na 12 dni przed
przyjazdem Piłsudskiego z Magdeburga i Berlina do Warszawy, a na 13 dni
przed rozejmem w Compiegne na zachodnim froncie. Było to rezultatem
rozpadania się Austrii. Manifest cesarza Karola austriackiego z 16
października 1918 roku postanowił, że Austria zostanie przekształcona w
federację czterech państw, mianowicie niemiecko-austriackiego, czeskiego,
poludniowo-słowiańskiego i ukraińskiego, a obok tego Węgier i że Galicja
Zachodnia przestaje być częścią Austrii i odejdzie do niepodległej Polski.
Politycy polscy, głównie narodowcy i ludowcy, skorzystali z tego i przejęli
w Krakowie 30 października władzę, stając się jakby dzielnicowym rządem,
noszącym najpierw nazwę Polskiej Komisji Likwidacyjnej, a potem Komisji
Rządzącej.* Pułki austriackie w Galicji Zachodniej, złożone z Polaków, stały
się wojskiem polskim i powiększyły się o wielką liczbę nowych ochotników,
głównie członków młodzieży szkolnej. (W styczniu Komisja Rządząca
przeprowadziła na swoim terenie pobór przymusowy trzech roczników).
Następnego dnia, 31 października, nastąpił przewrót i przejęcie władzy
w Przemyślu (który należał do Galicji Wschodniej), na Śląsku Cieszyńskim
i w Ziemi Lubelskiej i Kieleckiej, stanowiących okupację austriacką w
Królestwie Kongresowym.*
*  Główną rolę odegrało tu prezydium, złożone z czterech ludzi: narodowca i członka Ligi
Narodowej Skarbka, ludowca i członka Ligi Narodowej Witosa, demokraty i byłego członka
Ligi Narodowej Tertila i bezpartyjnego przedstawiciela Śląska Cieszyńskiego, księdza Londzina.
„Nie było w tym prezydium ani jednego socjalisty i ani jednego piłsudczyka" (cytata z innej
mojej książki).
*  Jak wyglądało to przejmowanie władzy, pokazuje sytuacja w Kielcach. Batalion wojska
austriackiego stanął na największym placu w mieście. Wyższy oficer oświadczył przed frontem,
że przestajemy być wojskiem austriackim, a stajemy się wojskiem polskim. Na jego rozkaz cały
batalion zdjął czapki, oderwał od nich „bączki" (odznaki) austriackie i przypiął do nich polskie
orzełki. Następnie, pod kierunkiem księdza w komży złożył przysięgę na wierność Polsce. Byłem
tego świadkiem, gdyż w grupie harcerzy byłem obecny na placu. Pułk ten w listopadzie został
przewieziony do Wadowic, a na przełomie grudnia i stycznia wprowadzony do walki o Lwów.
Obok tego, tego samego czy też następnego dnia dyrektor naszego gimnazjum (byłem
uczniem szóstej klasy) zebrał uczniów starszych klas w wielkiej sali i powiedział, że trzeba utworzyć
z nas na pewien czas oddział wartowniczy. Oddział ten został ubrany w austriackie mundury
i uzbrojony w karabiny i potem pełnił służbę przez kilka tygodni. Nie zostałem do niego przyjęty
jako za młody, choć raz pełniłem służbę wartowniczą z karabinem. Zostałem przyjęty do służby
pomocniczej, bez broni.
W innych miastach rzeczy wyglądały podobnie.
43
Ważne wydarzenia rozegrały się we Lwowie. Dekret cesarza austriackiego
z 16 października zapowiadał, że utworzone zostanie w składzie Austrii
państwo ukraińskie. Miało się ono terytorialnie łączyć z resztą Austrii poprzez
Węgry.  Władze austriackie przygotowały utworzenie tego państwa w
tajemnicy i dokonały objęcia w Galicji Wschodniej władzy przez to państwo
drogą zamachu stanu. Zgromadzone zostały w Galicji Wschodniej, a
zwłaszcza we Lwowie pułki, złożone z Rusinów (Ukraińców) i mające
oficerów głównie Niemców. Oddziały złożone z Polaków i dużą liczbę
pojedynczych meżczyzn-Polaków z Galicji Wschodniej usunięto, głównie
na front włoski.
„W nocy z dnia 31 października na 1 listopada 1918 roku austriacki
komendant we Lwowie, generał Pfeffer, Niemiec, oddal koszary, broń i
zapasy Rusinom, którzy poza tym obsadzili cytadelę i wszystkie najważniejsze
budynki w mieście".*
Na zamach ukraiński miejscowi Polacy odpowiedzieli w dniu następnym
polskim przeciwzamachem. Zrobiły ten przeciwzamach połączone siły dwóch
polskich tajnych organizacji: narodowych Polskich Kadr Wojskowych (500
członków) i legionowego POW (300 członków). Dowodził całością przywódca
Polskich Kadr Wojskowych i późniejszy poseł Stronnictwa Narodowego,
kapitan Czesław Mączyński. Polskie organizacje prawie nie miały broni,
mianowicie miały tylko 64 karabiny. Ale zaraz broń zdobyły, rozbrajając
oddziały ukraińskie, oraz zdobywając austriackie składy. Cała prawie ludność
Lwowa poparła polski zryw, pomagając mu jak mogła.
„Obrona Lwowa" jest jednym z pięknych, a szczególnie celowych i
udanych przejawów polskiego bohaterstwa. Mało było we Lwowie polskich
mężczyzn — ale doznali oni ogromnej pomocy ze strony „dzieci lwowskich",
ochotników nieraz 13- i 14-letnich, którzy zaciągali się do szeregów i potem
walczyli z bronią w ręku. Także i ze strony kobiet.
Polscy obrońcy szybko zdobyli większą część miasta i potem wytrzymali,
samotnie, jako siła całkowicie improwizowana, trzy tygodnie uciążliwego
oblężenia. W chwili zakończenia tego oblężenia, dnia 20 listopada, siły polskie
we Lwowie liczyły 329 oficerów i 2067 żołnierzy w stanie bojowym, a 662
oficerów, 4646 żołnierzy i 288 sil kobiecych na wyżywieniu (tj. łącznie z
rannymi w szpitalach, służbą sanitarną, zaopatrzenia itd.). Siły te uzbrojone
były w broń, całkowicie zdobyczną, składającą się z 5 dział polowych, 2
działek piechoty, 4 miotaczy min, 25 karabinów maszynowych, 4744
karabinów ręcznych i 288 rewolwerów. W ciągu tych trzech tygodni oblężenia
poległo 210 żołnierzy owego zaimprowizowanego, polskiego lwowskiego
wojska, a 762 było ciężej rannych. Było wśród nich wiele „dzieci lwowskich",
chłopców małoletnich. Na pięknym cmentarzu Obrońców Lwowa, jaki istniał
we Lwowie w latach 1918-1939 wiele grobów pokazywało swoimi napisami,
jaką rolę w walce o Lwów odgrywali ochotnicy, zasługujący na nazwę dzieci.
Lwów okazał swoim zrywem, wystąpieniem swego zaimprowizowanego
wojska i swoją bohaterską obroną przeciwko oblężeniu przez potężną,
regularną armię, jak gorąco pragnie należeć do Polski i jakie żywi gorące,
patriotyczne polskie uczucia.
Lwowski zryw miał miejsce, gdy Warszawa była jeszcze w ręku
Niemców, a Pilsudski przebywał w Magdeburgu. Ale z pomocą przyszedł
lwowskim obrońcom dzielnicowy rząd wolnego już skrawka niepodległej
Polski, jakim była Komisja Likwidacyjna w Krakowie. Wystawiła ona
odsiecz, w dużej części złożoną z uczniów gimnazjalnych starszych klas w
miastach Zachodniej Galicji, ale także z byłych oddziałów austriackich.
Zorganizował tę odsiecz polityk narodowy, Aleksander Skarbek. Dowódcą
tej odsieczy został mianowany podpułkownik Michał Tokarzewski, legionista
i członek POW. Odsiecz ta składała się z pociągu pancernego, 140 oficerów,
1228 żołnierzy, 8 armat, 79 wozów i 507 koni. Odsiecz ta dotarła do Lwowa
w nocy z 20 na 21 listopada. Odtąd wytworzyła się, poprzez Przemyśl, stała
łączność między Lwowem a Zachodnią Galicją, znajdującą się pod władzą
Komisji Likwidacyjnej w Krakowie.
Wojska austriacko-ukraińskie, wyparte ze Lwowa, nie przestały jednak
stanowić groźnej siły. Zajmowały one resztę Galicji Wschodniej, na północ,
wschód i południe od Lwowa.
Tak wiec Polacy w Galicji — mający swój ośrodek rządowy w Krakowie
— znaleźli się w uciążliwej wojnie z zaborcą austriackim. Bo armia ukraińska,
która w noc na 1 listopada opanowała Lwów i Galicję Wschodnią, to była
w istocie część armii austriackiej, a je} celem było uratowanie Galicji
Wschodniej (także i Bukowiny) dla przekształconej w państwo federacyjne
Austrii. To się zresztą wkrótce zmieniło: Austria się ostatecznie rozleciała,
a obszar projektowanego „samodzielnego" państwa w obrębie federacyjnej
Austrii przekształcił się w całkiem niepodległą Republikę Zachodnio-
Ukraińską. Armia jednak tej republiki, choć nosiła teraz inne odznaki, to
była wciąż armia austriacka, złożona wprawdzie z żołnierzy-Rusinów, ale
prowadzona przez korpus oficerski, złożony w przeważającej części z
austriackich Niemców. Z armią tą najpierw Polacy galicyjscy, a potem cała
Polska, musieli prowadzić dalszą wojnę przez około pół roku.
Jeszcze w czasie, gdy Lwów był oblężony i od Krakowa odcięty, Piłsudski
przyjechał do Warszawy i objął tam władzę. Zwracano się do niego, by
przysłał wojsko z Warszawy na odsiecz Lwowa, tak jak przysłał je Kraków.
Piłsudski był jednak przeciwny przyłączeniu Lwowa do Polski i odmówił.*
Ale obok rosnących sił południowo-polskich, które wprowadzone
zostały do walki z armią zachodnio-ukraińską, przyłączyła się z czasem do
tej walki wysłana z powstańczego Poznania grupa wojsk wielkopolskich.
Armia zachodnio-ukraińską została ostatecznie unicestwiona, a cała reszta
. Cytata z innej mojej książki
. za książką Mączyńskiego.
* Później stanowisko zmienił: jego przedstawiciele, kooptowani do Komitetu Narodowego
w Paryżu, oświadczyli sie za przyłączeniem Lwowa, Drohobycza i Kałusza do Polski, a tylko
za nieprzylączaniem reszty Galicji Wschodniej, „w obawie nieprzeciążania życia państwowego
kraju elementami niepolskimi" (słowa z protokołu). Byli jednak w Komitecie w mniejszości
i zostali przegłosowani przez zwolenników przyłączenia całej Galicji do Polski.
W układzie z Petlurą w 1920 roku Piłsudski stanął już na stanowisku przyłączenia do Polski
całej Galicji, a tylko za zaniechaniem przyłączenia Kamieńca Podolskiego i Płoskirowa.
45
44
 Wiitił

? o p
pNsr—^^ĘjM;
 P   O
^MŃJ»
TO    &  P
3- S a.-|42 g-^
, k- 2: "r * ~
00
3
S"

li
P  a
nil :t*i
&
3?     -§§-3
1   aa    #^_           •-?.  •** **    f«
b        St
e,« p T3 =•   s.,
n i ._r! S.
3.S
B *»
sr.
 S5
s.a 3 ?
1-aS.S
^   — o' O   P
P   O   O   3" -,
B. gr O. p   3
"   Ssff
lis I
ii«-7sF15lB.S^

 i
-    -      -   "   N   |
o. « ? o to
P- rr to  -t
s &•" is-s-oe'3 s
-?3      2. o o
rV   jj-s-a
c. o _. ?     k n o    p _. sa

p
, -     c o.
,   -    oj TO   "•*)   N
c Ł o o n ><
?!         X- E
3 3
B' S'
a. 3 o o p s; u
3 3 « p 'S c o
N5:
- o- H o
sobą skłóconych rodaków, odegra rolę głównego narzędzia projektowanej
intrygi. (...) Dal się Balfourowi oczarować i pozwolił na to, że się Balfour
nim posłużył".*
Balfour chciał wysłać Paderewskiego do Warszawy samolotem, albo
pociągiem, albo samochodem w towarzystwie angielskich samochodów
pancernych, ale Paderewski się na to nie zgodził. Zażądał okrętu wojennego,
który go zawiezie do Gdańska. Balfour dał mu więc do dyspozycji angielski
krążownik „Concord", który zawiózł go do Gdańska — gdzie przybył 25
grudnia 1918 roku — w towarzystwie żony i angielskiego pułkownika Wadę,
specjalisty politycznego od spraw środkowo-europejskich. Paderewski nie
pojechał od razu do Warszawy, ale udał się z Gdańska do Poznania. Jego
przyjazd do Gdańska i Poznania zrobił ogromne wrażenie wśród Polaków
w zaborze pruskim. Obecność jego w Poznaniu, w dniu 27 grudnia, wywołała
w mieście wielkie manifestacje, które się przekształciły w powstanie. W tymże
dniu Poznań został przez polskich powstańców zdobyty. Kilka różnych
polskich organizacji wzięło udział w tym powstaniu, ale należy przypuszczać,
że głównym powodem wybuchu tego powstania było przekonanie wśród
Polaków, iż przybycie Paderewskiego angielskim krążownikiem do Gdańska
jest  wstępem  do  przyjazdu  tam  armii  Hallera,   co  było  oczywiście
nieporozumieniem.
Paderewski udał się następnie do Warszawy. Wszedł tam w porozumienie
z Piłsudskim. Pilsudski mianował go premierem, co on przyjął, tworząc rząd
w dniu 16 stycznia 1919 roku.*
Aby móc powierzyć utworzenie rządu członkowi Komitetu Narodowego
w Paryżu, Paderewskiemu, Pilsudski musiał przekonać Moraczewskiego i
jego socjalistyczny gabinet, że muszą ustąpić i zrobić dla Paderewskiego
miejsce. W tym celu zorganizował fikcyjny, rzekomo prawicowy zamach
stanu przeciwko sobie,* w noc z 4 na 5 stycznia 1919 roku. Moraczewski
ustąpił.  Utworzony  w  rezultacie  rząd  Paderewskiego  nie był  rządem
„kompromisowym",  jak  niektórzy twierdzili.   Był  to  rząd  całkowicie
lewicowy, podobny do rządu Moraczewskiego. Powstanie tego rządu, na
którego czele stanął członek paryskiego Komitetu Narodowego w istocie
obaliło rolę tego Komitetu Narodowego jako rządu. Tak to rozumiał
Pilsudski, pisząc w liście z dnia 17 stycznia 1919 roku do Dłuskiego:
•  Cytata z innej mojej książki.
•  Paderewski jest nieraz nazywany byłym prezydentem Polski. W istocie, byt on prezydentem
rady ministrów, czyli premierem, a nie głową państwa.
•  Organizatorem tego zamachu byl zaufany stronnik Pilsudskiego, konserwatysta, książę
Eustachy Sapieha. Zdolal on przyciągnąć do udziału w tym zamachu narodowca Jerzego
Zdziechowskiego i skłaniającego się ku narodowcom, byłego legionistę, pułkownika Mariana
Januszajtisa. Istniały co do tego wątpliwości, kto byl rzeczywistym inicjatorem owego zamachu;
rozpowszechnione było szeroko przypuszczenie, iż autorami jego byli narodowcy. Przypuszczenia
te zostały ostatecznie rozproszone przez wyznanie Sapiehy Stanisławowi Skrzypkowi w warunkach
szczerości, bo w więziennym wagonie na Syberii w roku 1941, że zamach ten został zorganizowany
na życzenie Piłsudskiego. Udać się nie mógł, bo nie było to jego intencją.
Sapieha, któr- przebywał potem około dwudziestu lat na emigracji (gdzie umarł w 1969
roku) i byl zdrowy, byl potem wzywany do odwołania swej relacji, ogłoszonej przez Skrzypka,
nie uczynił tego jednak, a więc relację tę milcząco potwierdził.
48
.Moralnym efektem jest to, że Paderewski, przez przyjęcie władzy swej ode
mnie uznaje przez to samo mnie jako Naczelnika Państwa".*
Minister spraw zagranicznych w rządzie Moraczewskiego, Leon
Wasilewski, napisał: „otrzymaliśmy zapewnienie, że do gabinetu
Paderewskiego nie wejdzie żaden partyjny endek".
W okresie poprzedzającym utworzenie rządu Paderewskiego rozważana
była w Polsce możliwość utworzenia Rady Narodowej, która zjednoczyłaby
trzy ośrodki władzy w Polsce — Piłsudskiego w Warszawie, Komisji
Rządzącej (bądź Komisji Likwidacyjnej) w Krakowie i trzeciego ośrodka,
rodzącego się w Poznaniu. Owa Rada Narodowa byłaby oczywiście w
najściślejszym porozumieniu z Komitetem Narodowym w Paryżu. Wejście
Paderewskiego do ośrodka władzy Piłsudskiego w Warszawie plan ten
przekreśliło.
Tylko wojna domowa mogła teraz przekreślić dwoistość rządów
Piłsudskiego w Warszawie i rządu Dmowskiego w Paryżu (i jego stronników
w Poznaniu i Krakowie). Ale Polska nie była Finlandią: tylko Finlandia mogła
sobie na to pozwolić, by — pod wodzą generała Mannerheima — skruszyć
drogą wojny domowej rewolucyjną opozycję skrajnej lewicy, popieranej przez
Rosję Sowiecką i ustanowić rządy, które uczyniły z Finlandii czołowe państwo
panującego ładu, praworządności i sprawiedliwości. Ale Polska była
zagrożona z dwóch stron, przez Niemcy i Rosję i miała przed sobą rokowania
wersalskie, musiała więc dbać o to, by w jej życiu wewnętrznym panowała
całkowita zgoda.
Dmowski zdecydował się pozostawić władzę w Warszawie i w ogóle w
całym kraju w ręku Piłsudskiego, ale za to zachować możność walki o zabór
pruski i udział Polski — i swój osobiście — w zaczynających się rokowaniach
wersalskich. Piłsudski ze swej strony zdecydował się odstąpić od
podstawowych punktów swego paktu z Kesslerem, wedle którego Polska pod
jego rządami nie miała walczyć ani ,,o cal" zaboru pruskiego i nie miała
należeć do koalicji antyniemieckiej, a więc zgodzić się na to, że Dmowski
będzie miał swobodę prowadzenia walki w Paryżu o te ziemie i o traktat
wersalski. Z tym jednak, że Piłsudski zachowa w Warszawie i w całej Polsce
władzę. Układ ten został zawarty drogą wymiany depesz nie szyfrowanych
w języku francuskim przez Paderewskiego (działającego w imieniu
Piłsudskiego) i Dmowskiego, w dniach 14 i 15 stycznia 1919 roku. W
depeszach tych powiedziane było, że do Komitetu Narodowego w Paryżu
dokooptowanych zostanie 10 wymienionych z nazwiska kandydatów z obozu
Piłsudskiego.
Rząd Moraczewskiego rozpisał wybory do Sejmu. Piłsudski i jego obóz
liczyli na to, że w wyborach tych zwycięży lewica, tym samym dając
Piłsudskiemu mandat do rządów w Polsce już nie pochodzący z nominacji
niemieckiej, ale z wolnej woli narodu. Wybory te odbyły się — dnia 26
stycznia, a więc już pod rządami rządu Paderewskiego — w większej części
* Tekst wielokrotnie drukowany. Dzięki uprzejmości Instytutu Pilsudskiego w Nowym Jorku
posiadam fotokopię jego oryginału.
4 — Hist.  Nar.  Poi.,  t.  III
49
Królestwa Kongresowego i w Zachodniej Galicji. Gdzie indziej, ze względu
na obcą okupację lub działania wojenne, się nie odbyły.
Wybory te nie przyniosły rezultatów, jakich się obóz Pilsudskiego
spodziewał. Narodowcy uzyskali na połączoną listę, obejmującą także kilka
stronnictw   pokrewnych   (Chrześcijańska   Demokracja,   Zjednoczenie
Narodowe) 110 mandatów, a wraz z grupami pokrewnymi 160 mandatów.
Umiarkowani ludowcy (partia Witosa) 44. Lewica (obóz PiJsudskiego, w tym
także socjaliści i lewicowi ludowcy) 103 mandaty, w czym socjaliści 35. Nadto
Niemcy i Żydzi 12 mandatów. W lipcu odbyły się wybory dodatkowe, w
Poznańskiem i gdzie indziej, gdzie przedtem wyborów być nie mogło i w
rezultacie szeroko pojęty obóz narodowy (Dmowskiego), zdobył razem 210
mandatów, szeroko pojęty obóz lewicowy (Piłsudskiego) 121 mandatów,
ludowcy Witosa 44, Żydzi i Niemcy 12, bezpartyjni 8.
Narodowcy mieli więc w Sejmie większość. Sejm uchwalił, że jest w
Polsce władzą suwerenną. To znaczy, że rządy w Polsce nie są przez nikogo
mianowane, ale pochodzą od narodu. W imię jednak zgody narodowej
zatwierdził — przez tak zwaną „małą konstytucję", czyli uchwałę tymczasową
— dotychczas pełnione przez Pilsudskiego funkcje Naczelnika Państwa (czyli
głowy państwa) i wodza naczelnego. Uchwalił także zasadę, przyjętą we
wszystkich krajach o ustroju parlamentarnym, że to głowa państwa, czyli
Naczelnik Państwa, mianuje rząd.
Jest zwyczajem, przyjętym wszędzie tam, gdzie panuje porządek
parlamentarny, że głowa państwa powierza utworzenie rządu głównemu
przedstawicielowi największego w parlamencie stronnictwa. Jakoś zaniedbano
umieszczenia tej zasady w „małej konstytucji". Tak więc Piłsudski miał
swobodę mianowania premierem kogo zechce. Sejm miał prawo obalić tak
powołany rząd przez „votum nieufności", ale zwykle tego nie czynił, w imię
zgody narodowej. Zwłaszcza dlatego, że umiarkowańsze koła narodowe były
ostrej opozycji przeciwne.
Uważa się dziś dość powszechnie, że Polska od czasu wyborów
styczniowych 1919 roku stała się państwem o ustroju parlamentarnym. W
istocie nie odpowiada to rzeczywistości. Uprawnienia Pilsudskiego,
dowodzącego wojskiem, oraz powołującego rząd były tak wielkie, że w
praktyce sprawował on władzę o cechach dyktatorskich. Ówczesny ustrój
Polski to była dyktatura Piłsudskiego, częściowo ograniczona na rzecz Sejmu
i dopuszczająca Sejm do niejakiego udziału we władzy.
Największym — i to wybitnie największym — stronnictwem w Sejmie
byli narodowcy. Piłsudski nigdy przywódcy obozu narodowego nie powierzył
zadania utworzenia rządu. Rząd Paderewskiego, utworzony jeszcze przed
wyborami,   a   w   składzie   lewicowy,   czyli   przeciwny   stronnictwu
najliczniejszemu w Sejmie, pozostał u władzy do 9 grudnia, czyli przez
dalszych 10 i pół miesiąca. Cztery rządy (Ponikowski I, Ponikowski II,
Śliwiński, Nowak), razem przez rok i 3 miesiące, były „rządami zaufania
marszałka Pilsudskiego", których premierzy, a także i wielu członków, wcale
nie byli posłami do Sejmu. (Ponikowski natomiast był dwukrotnie ministrem
w rządach, mianowanych przez Radę Regencyjną). Tylko trzy rządy (Skulski,
Grabski, Witos), razem 1 rok i 9 miesięcy, miały za premierów posłów do
50
Sejmu, z których Władysław Grabski, umiarkowany narodowiec, urzędował
tylko przez miesiąc.
Raz jeden tak się złożyło — w czerwcu 1922 roku — że Sejm
zakomunikował Piłsudskiemu, że życzy sobie powołania rządu z Wojciechem
Korfantym jako premierem i że rząd ten ma z góry zapewnioną większość
sejmową. Piłsudski odmówił mianowania takiego rządu i zagroził: „wyjdę
na ulicę i kości będą trzeszczeć".
Stanisław Głąbiński, ongiś prezes Koła Polskiego w parlamencie w
Wiedniu i doświadczony parlamentarzysta, napisał o Sejmie lat 1919-1922:
„Sejm ten, przeważnie chłopski, położył podwaliny pod faktyczne
zjednoczenie Polski pod względem politycznym, finansowym i szkolnym, nie
mamy też żadnej dziedziny ustawodawczej, w której by nie było potrzeba
nawiązywać do prac pierwszego Sejmu. Sejm ten przetrwał (...) najazd
ukraiński w Galicji Wschodniej i wojnę bolszewicką, uchwalił marcową
konstytucję Rzeczypospolitej i statut organiczny dla Śląska Górnego,
ratyfikował uchwały konferencji pokojowej w Wersalu i sojusz z Francją
oraz szereg traktatów zagranicznych, odbudował częściowo wielkie połacie
kraju, zniszczone wojną, oraz zniszczone koleje i inne budowle, dał pobudkę
do budowy drugiego portu morskiego Polski w Gdyni, stworzył jednolitą
armię polską i w ogólności, pomimo swoich wad i braków, zasługuje na inną
ocenę, aniżeli jej doznał wśród chaosu partyjnych walk i demagogicznych
haseł. (...) Także wśród wybranych chłopów większość miała zapatrywania
katolickie i narodowe. (...) Sejm miał także dwie zalety. Przede wszystkim
był pilny. (...) Za wielką zasługę tego Sejmu poczytać należy jego twarde
trzymanie się idei jednolitego państwa wbrew wszelkim doktrynom
federacyjnym. (...) Ideał nowej <narodowościowej> Austrii w państwie
polskim nie przemówił ludowi polskiemu do przekonania".
Wybory do drugiego polskiego Sejmu, 5 listopada 1922 roku przyniosły
znowu zwycięstwo współdziałających ze sobą obozów narodowego i
ludowców. W wyniku wejścia w życie uchwalonej przez poprzedni Sejm
konstytucji Piłsudski przestał być Naczelnikiem Państwa i wycofał się do życia
prywatnego w Sulejówku.
Nie napisałem jeszcze o wydarzeniach w Poznańskiem po przyjeździe
tam Paderewskiego 27 grudnia 1918 roku i po wybuchu tam w tymże dniu
powstania.
W ciągu pierwszych kilku dni powstania powstańcy zdobyli w Poznaniu
forty, koszary, lotnisko, dworce kolejowe, urzędy policyjne, budynki
państwowe — oraz szereg innych miast i miasteczek. Cale Poznańskie z
wyjątkiem jego kresów, obejmujących Bydgoszcz, Leszno, Rawicz i
Międzyrzec, znalazło się w ręku powstania. Utworzył się w Poznaniu
natychmiast rząd dzielnicowy, pod nazwą Naczelnej Rady Ludowej. W
pierwszym dniu powstania walczyło w samym tylko mieście Poznaniu 2000
powstańców. W styczniu, armia powstańcza liczyła około 26 tysięcy żołnierza,
w lutym koło 70 tysięcy żołnierza. Była to przede wszystkim armia, złożona
z ochotników; służyli w niej żołnierze w wieku od 14 do 69 lat. Naczelna
Rada Ludowa zarządziła jednak także i pobór przymusowy: w styczniu 3
roczników, w marcu dalszych 3, w końcu kwietnia dalszych 4, razem wiec
51
10 roczników. Armia wielkopolska została dnia 1 września 1919 przekazana
pod ogólnopolskie dowództwo i liczyła wtedy 93 686 żołnierzy, 13 338 koni,
1015 ciężkich karabinów maszynowych, 207 dział piechoty, 146 dział
polowych, 219 dział ciężkich, 38 samolotów, 214 miotaczy min i 3 pociągi
pancerne. Cale uzbrojenie było oczywiście zdobyczne.
Od pierwszych dni powstania Poznańskie znalazło się w walce z regularną
armią niemiecką. Było to osobliwe widowisko: wojna jednej tylko, niewielkiej
prowincji z wciąż jeszcze nie zniszczoną potęgą jednego z najpotężniejszych
mocarstw świata. Zaraz w pierwszych dniach i tygodniach stoczone zostały
wielkie bitwy powstania poznańskiego z wojskiem niemieckim, z nich
największa pod Szubinem 11 stycznia 1919 roku. Były one dla Polaków
zwycięskie. W walkach tych poległo 1715 powstańców, a 600 było rannych.
Niemcy do walki z powstaniem poznańskim zgromadzili wielkie wojska
na Pomorzu Szczecińskim i na Śląsku Wrocławskim. Wobec olbrzymiej
przewagi liczebnej i technicznej niemieckiej zapewne wojska te były zdolne
w końcu powstanie poznańskie pokonać. Ale na pomoc przyszła dyplomacja.
Rozejm w Compiegne wygasł, trzeba go było odnowić. Odnowiono go,
zawierając nową umowę rozejmową 16 lutego 1919 roku w Trewirze w
zachodnich Niemczech. Na żądanie francuskiego marszałka Focha — pod
wpływem Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu — Niemcy musiały się
zgodzić na objęcie rozejmem także i Poznańskiego. Została wyznaczona linia
rozejmową -, obejmująca zdobytą przez powstanie, a więc największą część
Poznańskiego - poza którą wojskom niemieckim nie wolno było wkraczać.
Tak więc wojna Poznańskiego z Niemcami, jak dotąd zwycięska, trwała z
górą półtora miesiąca (27 grudnia-16 lutego).
W ciągu tego czasu Poznańskie stało się jakby osobnym państewkiem.
Państewko to zwracało się do Pilsudskiego o pomoc, ale Pilsudski był
wierny swej umowie z Kesslerem i uważał, że nie może dopomagać do
wyzwolenia części zaboru pruskiego. Gdy oddziały z Włocławka ruszyły
samorzutnie na pomoc do Poznańskiego, na rozkaz Pilsudskiego musiały
się natychmiast cofnąć.
Powstańcy   mieli   w   swych   szeregach   liczne   zastępy   żołnierzy,
wyćwiczonych wojskowo w armii niemieckiej. Mieli także dostateczną liczbę
doświadczonych oficerów niższych i średnich stopni. Ale brak im było
generałów, a więc dowódców wyższego szczebla. Naczelna Rada Ludowa
zwróciła się więc do Pilsudskiego o radę, kogo można by na naczelnego
dowódcę   armii  powstańczej   zaprosić.   Piłsudski,   zastrzegając   się,   iż
Poznańskie nie ma się przyłączyć do istniejącej już Polski, obejmującej
Królestwo   i   Galicję   Zachodnią,   doradził   poufnie   Józefa  Dowbór-
Muśnickiego, poprzedniego dowódcę 1 korpusu w Bobrujsku.
W cytowanym już liście do Dluskiego z dnia 17 stycznia 1919 roku
napisał: „Wysłanie Dowbora do Poznania było celowe. Liczę na to, że on
-— «fVprriw;e tak SWoją nieznajomością służby, jak i swym
"         K   ormii niemieckiej,
W cytowanym jua uav«~____
napisał: „Wysłanie Dowbora do Poznania było celowe, uczę na iu, <~ ....
sam i jego oficerowie tak swoją nieznajomością służby, jak i swym
zachowaniem wywołają wśród polskich żołnierzy b. armii niemieckiej,
----....."-"innych   do   dobrych   i   odpowiedzialnych   oficerów   —
-t_.. -^^nańcWifh czynników
sam i jego oficerowie ia*. .>..-.,-, -
zachowaniem wywołają wśród polskich żołnierzy b. armii menuci^.,,
przyzwyczajonych do dobrych i odpowiedzialnych oficerów —
niezadowolenie i rozczarowanie do jego osoby poznańskich czynników
politycznych".                                   -
52
Wynika z powyższych słów, że Piłsudski chciał raczej zaszkodzić, niż
pomóc powstaniu poznańskiemu. Zapewne było to wynikiem jego lojalności
wobec zawartego z Kesslerem i rządem niemieckim paktu.
Stało się jednak tak, że Dowbór-Muśnicki okazał się wyśmienitym
organizatorem armii poznańskiej. Armia ta okazała się potem najlepszą
częścią polskiego wojska.*
Również i Wileńszczyzna wzięła samorzutnie udział w wyzwoleniu ziem
polskich spod władzy zaborczej. Gdy Niemcy opuszczali Wilno, w noc z 31
grudnia 1918 roku na 1 stycznia 1919, władzę w mieście objęła polska
„Samoobrona". Ogłosiła ona, że Wilno jest odtąd częścią Polski.
Sprawowała ona władzę w Wilnie przez sześć dni i musiała stoczyć walkę
najpierw z Niemcami, potem z próbą powstania komunistycznego
(przedsięwziętą głównie przez Żydów), a wreszcie z ofensywą armii
bolszewickiej. W walkach tych 5 członków Samoobrony poległo, a 21 było
rannych. Ostatecznie, armia bolszewicka zdobyła Wilno. Oddział
Samoobrony w sile 632 żołnierzy przebił się przez pierścień nieprzyjacielski
i połączył się z wojskami Polski środkowej, 1089 żołnierzy Samoobrony
Niemcy rozbroili na zachód od Wilna. Polska partyzanatka przeciwrosyjska,
w sile 300 ludzi pod wodzą księdza Buklarewicza, proboszcza w Ikaźni, trwała
na północnej Wileńszczyźnie do czerwca 1919 roku. (Wojska rosyjskie ujęły
w końcu i rozstrzelały tego księdza).
Regularne wojska z Polski, pod osobistym dowództwem Piłsudskiego,
zdobyły Wilno 19 kwietnia 1919 roku, a więc w z górą 3 miesiące po
pokonaniu przez wojska bolszewickie polskiej, miejscowej Samoobrony.
Walki o Wilno były początkiem polsko-rosyjskiej wojny, która miała potem
trwać, formalnie, przez dwa lata, a faktycznie przez z górą półtora roku.
Piłsudski wkroczył do Wilna nie w duchu dalszego ciągu akcji
Samoobrony, ale w myśl dążenia do utworzenia osobnego państwa
litewskiego, zaprzyjaźnionego z Polską, ale nie należącego do niej. Zgodnie
z tym, ogłosił w Wilnie odezwę „Do mieszkańców b. Wielkiego Księstwa
Litewskiego" jako do ludności, nie będącej częścią ludności Polski. Nie
podporządkował także Wilna i Wileńszczyzny ministerstwu spraw
wewnętrznych, ale utworzył „Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich" podległy
wojsku, jakby zarząd okupacyjny w obcym kraju. Spowodowało to na szereg
lat spór między Piłsudskim a Wilnem i Wileńszczyzna, które chciały należeć
do Polski.
* Jest ciekawe posłuchać, co o naszym wojsku mówią nasi przeciwnicy wojenni, Rosjanie.
Historycy rosyjskiej wojny z Polską, Kakurin i Mielikow, piszą: „Z najlepszej strony pod
względem uporczywości (stojkosti) i zdolności bojowej zaprezentowały się dywizje poznańskie,
za nimi szły hallerowskie, a wreszcie dywizje legionowe (tak autorzy nazywają wojska z Królestwa
Kongresowego i b. Galicji — J.G.). Najsłabszymi pod każdym względem okazały się tak zwane
dywizje litewsko-białoruskie".
53
bezpośrednio do Polski.
* Powstania na Górnym Śląsku miały miejsce niezależnie od powstania poznańskiego.
Pierwsze z tych powstań wybuchło w sierpniu 1919 roku i zostało wkrótce przez Niemców
stłumione. Drugie powstanie w sierpniu 1920 roku — gdy w związku z postanowionym plebiscytem
Śląsk był już zajęty przez wojsko francusko-angielsko-wloskie — było odpowiedzią na próbę
niemiecką usunięcia tych neutralnych wojsk i odzyskania Śląska dla Niemiec bez plebiscytu;
było to w chwili gdy wojska rosyjskie zbliżały się do Warszawy i gdy wydawało się, że Polska
będzie przez Rosję podbita; powstańcy oddali po zwycięstwie Śląsk z powrotem w ręce wojsk
alianckich. Trzecie powstanie, w maju i czerwcu 1921 roku, miało miejsce już po plebiscycie,
gdy komisja wlosko-angielska, wbrew plebiscytowi, postanowiła tylko małą cząstkę Śląska oddać
Polsce. Owo trzecie powstanie wsławiło się wielką bitwą polsko-niemiecką pod Górą Świętej
Anny 21-22 maja. Wodzem wszystkich trzech powstań był Wojciech Korfanty, poprzednio jeden
z wodzów powstania poznańskiego. W powstaniach śląskich — zwłaszcza trzecim — wzięło udział
także i POW, politycznie związane z Piłsudskim.
Wynikiem trzeciego powstania była zmiana decyzji komisji rozjemczej — pod wpływem
francuskim — i przyłączenie dużej, dalszej części Górnego Śląska do Polski, bardziej zgodnie
z wynikami plebiscytu.
Warto tu wymienić spór, jaki się później toczył w Polsce w sprawie trzeciego powstania.
Korfanty, wódz obozu polskiego na Górnym Śląsku, wykreślił linię, zwaną odtąd „linią
Korfantego", która oznaczała obszar, na którym przewagę miała w plebiscycie strona polska
i domagał się przyłączenia tego obszaru w wyniku plebiscytu do Polski. Dążył także do
opanowania tego obszaru przez trzecie powstanie. (Na obszarze tym padło 443 409 głosów za
Polską, a 404 883 za Niemcami. Trudność stanowiło tam to, że na obszarze tym leżały wielkie
miasta przemysłowe, które głosowały za Niemcami: Chorzów tylko 25,3 procent głosów za Polską,
Bytom 25,3 procent, Gliwice 21,1 procent, Katowice 14,6 procent. Ale głosy tych miast ginęły
w masie głosujących za Polską wsi i miasteczek).
Działacze POW, przeważnie nie pochodzący z Górnego Śląska, uważali, że nie trzeba zważać
na wyniki plebiscytu i zdobyć także i obszary, które za Polską nie głosowały i leżały poza „linią
Korfantego".
Nawet w 10 lat po powstaniu prasa, popierająca politykę POW („Polska Zachodnia", 3
i 4 maja 1931 roku) pisała o tym, że Korfanty odpowiedzialny jest za nieuznanie „prawa wojny
i pokoju" i „prawa faktów dokonanych".
Trudno zrozumieć, czy poglądy takie były tylko wyrazem nierozumienia sytuacji, czy też
były po prostu inspirowane przez wrogów Polski. Gdyby rozstrzygać miały „prawa wojny i
pokoju" i „prawo faktów dokonanych", jest jasne, że w ostatecznej instancji decydowałyby
Niemcy, nieskończenie od Polski potężniejsze i zdolne wygrać z Polską wojnę i narzucić Polsce
swoje „fakty dokonane". Polska mogła coś osiągnąć tylko przez trzymanie sie prawa
międzynarodowego i wyników plebiscytu.
Jeszcze w roku 1979 „Słowo Powszechne" w Warszawie (25-26 sierpnia) w artykule o
powstaniu śląskim pisze: „Powstańców nie wiążą wersalskie traktaty" i że wedle hymnu
powstańczego powstańców „nie wiązały wersalskie traktaty". Ładnie by sprawa śląska wyglądała,
gdyby traktatu wersalskiego nie było!
54
NIEPODLEGŁOŚĆ POLSKI A REWOLUCJA ROSYJSKA
Rozpowszechniona propaganda głosi, że jedną z głównych przyczyn
niepodległości Polski była rewolucja rosyjska. Muszę się temu poglądowi
sprzeciwić.
Niepogległość Polski była przede wszystkim rezultatem pobicia Niemiec.
Już od roku 1915 Rosja nie panowała nad większą częścią ziem polskich.
W końcu wojny cała Polska była zajęta przez wojska niemieckie i austriackie
i to Niemców i Austriaków, a nie Rosjan, trzeba było z ziem polskich usuwać
i pokonywać, czy to pokojowo, jak w Krakowie, Lublinie i Warszawie, czy
też powstaniami zbrojnymi, jak we Lwowie i w Poznańskiem. Także i traktat
wersalski oznaczał zwycięstwo nad Niemcami.
Gdyby nie było w Rosji rewolucji i gdyby Rosja rewolucyjna nie zawarła
była pokoju w Brześciu, Rosja carska byłaby nadal członkiem zwycięskiej
koalicji i byłaby uczestniczyła w konferencji wersalskiej. Stworzyłoby to dla
Polski niejedne kłopoty; mianowicie w sprawie polsko-rosyjskiej granicy.
Ale nie miałoby to wpływu na sprawę niepodległości. Duża część mężów stanu
rosyjskich była jeszcze przed rewolucją pogodzona z niepodległością Polski.
Ostatni akt oficjalny Rosji carskiej w sprawie polskiej, mianowicie rozkaz
cara do armii i floty z 25 grudnia 1916 roku nie przewidywał wprawdzie
jeszcze całkowitej niepodległości Polski, przewidywał tylko państwo polskie
z własnym rządem, parlamentem i wojskiem, jakimiś węzłami (może osobą
króla?) związane z Rosją. Pełną niepodległość Polski uznał dopiero rząd Rosji
republikańskiej w trzy miesiące później. Należy jednak przypuszczać, że
gdyby Rosja carska nadal istniała, przeszłaby tę samą ewolucję i po owych
trzech miesiącach także niepodległość Polski uznała. W najgorszym razie,
odzyskanie przez Polskę niepodległości wyglądałoby podobnie, jak oderwanie
się Indii od imperium brytyjskiego: najpierw jakaś faza przejściowa, w postaci
formalnej zależności, a po kilku latach oderwanie się zupełne. Ale jest mało
prawdopodobne, by taka faza przejściowa okazała się w wypadku Polski
potrzebna.
Czy musielibyśmy toczyć z carską Rosją wojnę o ziemie wschodnie, to
znaczy o Wilno i Lwów, a może i o Mińsk i Kamieniec Podolski? Być może.
Ale zapewne z tym samym rezultatem, co wojna, jaką stoczyliśmy w latach
1919-1920 z Rosją bolszewicką.
Być może również, w odmiennym wypadku, musielibyśmy niestety się
zgodzić na jakąś niezbyt pomyślną dla Polski granicę kompromisową.
55
1
'''
.i; 11
OBLICZE POLSKI
Dwa polskie obozy polityczne, obóz Dmowskiego i obóz Piłsudskiego,
różniły się w poglądzie na to, jak niepodległa Polska ma wyglądać.
Pierwszą różnicą było to, że obóz Dmowskiego dążył do utworzenia
Polski jednolitej narodowo, natomiast obóz Piłsudskiego do Polski, której
ustrój określono niezbyt ściśle nazwą ustroju federacyjnego.
Obóz Dmowskiego pragnął Polski, która byłaby własnością i siedzibą
narodową polskiego narodu. To naród polski był pognębiony przez 123 lat
niewoli (niektóre dzielnice jeszcze dłużej) i to naród polski pragnął odzyskania
zupełnej   wolności   w   swoim   domu   i   możności   nieskrępowanego
gospodarowania u siebie, a przez to odrobienia strat i krzywd, jakie w ciągu
lat niewoli poniósł. Obóz Dmowskiego troszczył się o każdą grupę Polaków.
Każdy powiat o polskiej ludności i każde sto tysięcy czy pięćdziesiąt tysięcy
Polaków było mu drogie i chciał je granicami Polski objąć, dlatego, by ich
liczbą dodatkowo Polskę wzmocnić, a także i dlatego, by obdarzyć ich
dobrodziejstwem znalezienia się w wolnej ojczyźnie. I dlatego odczuwał
bardzo boleśnie oddanie przez Piłsudskiego w obce ręce niektórych ziem,
całkowicie lub częściowo zamieszkanych przez Polaków, które można było
do Polski przyłączyć i które nawet chwilowo były już objęte polską władzą,
a które Piłsudski innym narodom oddał. Takimi ziemiami były Spisz, oddany
na pozór Węgrom, a w istocie Czechosłowacji (dolina Popradu z miastami
Lubowlą i Podolińcem, wówczas całkowicie polska, a zajęta przez oddziały
z Krakowskiego, dziś już zesłowaczona), Iłłukszta, Dyneburg i Kraslaw,
bardzo polskie, a oddane bez koniecznej potrzeby Łotwie i Kamieniec
Podolski  i Płoskirów,  mieszane etnicznie,  ale o licznej  —  miejscami
przeważającej — polskiej ludności, w układzie z Petlurą odstąpione Ukrainie.
Piłsudski przez długi czas sprzeciwiał się przyłączeniu do Polski całości
Ziem Wschodnich oraz Galicji Wschodniej (początkowo także i miasta
Lwowa). Sprzeciwiał się przyłączeniu do Polski Wilna. 1 oczywiście, w myśl
układu z Kesslerem, sprzeciwiał się, przynajmniej w zasadzie, przyłączeniu
zaboru pruskiego.
Obóz Dmowskiego pragnął Polski całkowicie polskiej. I dlatego zrzekał
się — z bólem — ziem historycznie polskich, ale o przeważającej niepolskiej
ludności, takich, jak Żytomierz, Berdyczów, Witebsk, Mohylew. Ale za to
chciał przyłączenia do Polski ziem takich, jak Galicja Wschodnia, w których
ludność polska była tak liczna, że mogła swoją przewagę reszcie ludności
narzucić. Chciał Polski, w której panem byłby naród polski, a mniejszości
narodowe wprawdzie byłyby tolerowane, miałyby prawo do własnych szkół
i innych urządzeń odrębnych, aie Kiore nie narażałyby swoją rolą i wpływem
przewagi polskości.
Obóz Piłsudskiego myślał o Polsce jako o członie porządku wschodnio-
-europejskiego, w którym współżyłyby różne narodowości.
Najbardziej stanowczym zwolennikiem federacyjnego ustroju Polski był
Paderewski. Pragnął on federacji trzech państw: Polski w granicach
etnicznych, dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rusi. Było to jakby
wznowienie pomysłów z czasów powstania 1863 roku. Nie wskazywał on
jednak na to, jak skłonić Rusinów i Białorusinów do federacji z Polską. Nie
przewidywał także, że pomyślane przez niego państwa, sfederowane z Polską,
będą prześladować żywioł polski u siebie i dążyć do jego całkowitego
zlikwidowania. Pomysł Paderewskiego zmierzał w praktyce do zlikwidowania
wpływów polskich i obecności ludności polskiej na ziemiach poza Polską
etnograficzną.
Piłsudski w istocie nie był prawdziwym federalistą, wbrew ogólnemu
mniemaniu.
Dążył on do zorganizowania państwa litewsko-białoruskiego i państwa
ukraińskiego, które nie byłyby sfederowane z Polską, lecz całkowicie
niepodległe, ale byłyby z Polską w sojuszu i tworzyły razem z Polską blok
państw zaprzyjaźnionych. Liczył się z tym, że z czasem wejdą one raczej w
skład federacji rosyjskiej.* Przez wzgląd na te państwa sprzeciwiał się
przyłączeniu do Polski obszarów takich jak Wilno i Galicja, a potem, po
zgodzie na wcielenie Galicji, takich, jak Kamieniec Podolski.
Także i Piłsudski nie mówił, co zrobić, by np. Ukraina była na stałe
przyjaciółką Polski, a nie np. Niemiec.                                          _
Po nastaniu pokoju obóz Piłsudskiego sprzeciwiał się traktowaniu Polski
jako państwa narodowego i skłaniał się do idei Polski jako państwa
„narodowościowego", będącego wspólną własnością Polaków, Żydów,
Ukraińców, Białorusinów i Litwinów.
W ostatnich jednak latach przed drugą wojną światową obóz
Piłsudskiego coraz więcej od tych poglądów odchodził i skłaniał się ku idei
polskiego państwa narodowego.
Obozy Dmowskiego i Piłsudskiego różniły się także i poglądem na to,
jakie oblicze cywilizacyjne Polska powinna mieć. Obóz Dmowskiego uważał,
że Polska — przy całej swej tolerancji wobec mniejszości wyznaniowych,
a także i narodowych — jest narodem i państwem katolickim i że powinna
być wierna swym tysiącletnim, katolickim tradycjom. Obóz Piłsudskiego,
I w podstawowym zrębie wywodzący się z socjalizmu, miał poglądy ideowe,
* W dniu 15 czerwca 1920 r. Piłsudski oświadczy! generałowi G. Kutiepowowi,
przedstawicielowi w Warszawie „białego" rządu rosyjskiego Wrangla, że „Myśli, że Rosja wyłoni
sie ze swobodnego porozumienia oddzielnych, obecnie niepodległych państw na podstawie
różnorodnego stopnia federacji i że do tego związku narodów przyłączą sie swobodnie Finlandia
> Polska". (Dokumenty i materiały).
57
56
cywilizacyjne i religijne tak zwane postępowe, to znaczy sprzeciwiające się
narodowym i religijnym tradycjom.
Wyraziło się to najdobitniej w sprawie narodowej symboliki, mianowicie
państwowego herbu. Pierwotnie, odrodzona Polska posiadała herb (orla),
ustanowiony przez Sejm ustawą z dnia 1 sierpnia 1919 roku. Herb ten został
skasowany i zastąpiony herbem zmienionym przez rozporządzenie Prezydenta
Rzeczypospolitej z 13 grudnia 1927 roku, podpisane przez prezydenta
Mościckiego, premiera Piłsudskiego i 13 ministrów, w ich liczbie Kazimierza
Bartla, Slawoja Skladkowskiego i Augusta Zaleskiego. Było to w przerwie
między dwoma sejmami, a więc ustawy sejmowej nie wymagało. Różnica
między dwoma herbami polegała na tym, że orzeł „sejmowy" miał na koronie
krzyż, a orzeł, zwany „sanacyjnym", krzyża nie miał, natomiast miał trzy
pięcioramienne gwiazdy masońskie, na koronie i na obu skrzydłach.*
* Dmowski byt cale życie gorącym zwolennikiem zachowania i umocnienia katolickiego
ducha Polski. Osobiście, przez długie lata — pomimo swego pochodzenia z żarliwie katolickiej
rodziny — ogarnięty byl duchem religijnego wątpienia. Ala w końcowym okresie życia nawróci!
się do żarliwej wiary. Przystępował do sakramentu pokuty i komunii świętej nie tylko na tożu
śmierci, ale i dużo wcześniej, gdy wysłuchiwał Mszy świętej na klęcząco. Ale nawet przed owym
osobistym nawróceniem głosił potrzebę mocnych związków polskich z katolicyzmem. W
książeczce „Kościół, naród i państwo", napisanej i ogłoszonej, to prawda, dopiero w roku 1927,
a więc na 12 lat przed śmiercią, głosił, że „Katolicyzm nie jest dodatkiem do polskości,
zabarwieniem jej na pewien sposób, ale tkwi w jej istocie, w znacznej mierze stanowi jej istotę.
Usiłowanie oddzielenia u nas katolicyzmu od polskości, oderwania narodu od religii i od Kościoła,
jest niszczeniem samej istoty narodu. (...) Polityka narodu katolickiego musi być szczerze
katolicka, to znaczy, że religia, jej rozwój i siła musi być uważana za cel, że nie można jej używać
jako środka do innych celów, nic wspólnego z nią nie mających". W zaprzyjaźnionej z nim
rodzinie nalegał na to, by dzieci przy pacierzu odmawiały także i „Wierzę w Boga", a więc
dobrze miały wpojone zasady katolickiej wiary. W obozie jego było wielu wybitnych księży.
Ksiądz Kazimierz Lutoslawski byl jednym z wybitnych polityków narodowych. Biskup krakowski,
późniejszy arcybiskup i kardynał, Sapieha oraz lwowski arcybiskup ormiański Teodorowicz,
obrani byli w roku 1922 jako posłowie „endeccy" do Sejmu i złożyli mandaty dopiero, gdy
im to Ojciec święty nakazał. Późniejszy biskup łomżyński, ks. Łukomski, infułat ks. Prądzyński
w Poznaniu, ks. Bolt na Pomorzu i inni, byli członkami Ligi Narodowej.
Pilsudski był socjalistą. Jeszcze za gimnazjalnych lat „przetrawiano grube tomy ekonomii
politycznej. Byl Darwin i Huxley, Comte, Spencer, Draper i Buchner". Na Syberii Pilsudski
„czytał dużo, wiadomo, że Spencera, wielu Rosjan z Bakuninem na czele, powtórnie Marksa"
(ks. Warszawski za Pobóg-Malinowskim i R. Zielińskim). W roku 1899 wystąpił z Kościoła
katolickiego: Dokument z jego podpisem, który stwierdza, że „po dostatecznym przygotowaniu
i pełnym wewnętrznym przekonaniu przeszedł z wyznania rzymsko-katollckiego na ewangelicko-
-augsburskie" wielokrotnie reprodukowany w fotokopii, także i przez ks. Warszawskiego. W
rozmowie zresztą z generałem Józefem Hallerem (zapisanej w jego pamiętnikach) Pilsudski
oświadczył: „jestem bezwyznaniowy". A więc jego oświadczenie z 1899 roku było nie tyle
nawróceniem na wiarę ewangelicką, co przede wszystkim tylko zerwaniem z wiarą katolicką.
— Z drugiej strony kult Piłsudskiego dla obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej świadczy, że
miał on tradycyjne, uczuciowe przywiązanie do niektórych form obyczaju katolickiego.
Twierdzenie, że w roku 1916, po 17 latach przynależności do kościoła protestanckiego powróci!
na wiarę katolicką, nie znajduje potwierdzenia w wiarogodnych dokumentach. Nie pojednał
się z Bogiem i z Kościołem na łożu śmierci: póki byt przytomny, nie okazywał chęci otrzymania
sakramentów świętych. Ksiądz Korniłowicz namaścił go na łożu śmierci w sposób warunkowy,
gdy już byl nieprzytomny (ks. Warszawski).
W obozie Piłsudskiego bardzo liczni byli masoni i ateiści. Rządy Piłsudskiego miały charakter
niekatolicki lub wręcz antykatolicki. Aczkolwiek jest prawdą, że do obozu Piłsudskiego należał
także biskup „in partibus infidelium" Bandurski i kilku lewicowo usposobionych księży.
58
WERSAL
Muszę raz jeszcze powrócić do sprawy zawarcia 28 czerwca 1919 roku
pokoju w Wersalu i ustanowienia — nie tylko przez traktat wersalski, ale
i przez kilka innych traktatów (z sojusznikami Niemiec) — tego, co nazywano
potem „systemem wersalskim", to znaczy sposobem urządzenia Europy,
który zastąpił ustanowiony w 1815 roku i tylko nieznacznie w ciągu około
stulecia w kilku punktach zmieniony „system wiedeński".
System wersalski miał dla Polski znaczenie dwojakie.
Po pierwsze, był on urządzeniem Europy, takim, w jakim wypadło potem
Polsce przez 20 lat żyć. Po drugie, załatwiał on sprawę granicy polsko-
niemieckiej, zwracając Polsce większą część zaboru pruskiego i duży skrawek
Śląska oraz mniejszy skrawek Prus Wschodnich. Pod obu względami, system
wersalski był dziełem obozu Dmowskiego, a przede wszystkim osobiście
samego Dmowskiego.
Sprawa traktatu wersalskiego i ustanowienia systemu wersalskiego w
Europie jest tak ważnym wydarzeniem w dziejach Polski, że wymaga
poświęcenia mu osobnego rozdzialiku. Pokój wersalski jest w historii Polski
wydarzeniem, które pod względem ważności stoi mniej więcej na równi z
chrztem Polski, koronacją Bolesława Chrobrego, sprowadzeniem Krzyżaków,
unią z Litwą, bitwą pod Grunwaldem i rozbiorem Polski (w trzech etapach).
Pisałem juł wyżej, że przebudowanie Europy w porządek wersalski było
w znacznym stopniu dziełem osobistym Dmowskiego. Miał on plan
urządzenia Europy i wyłożył ten plan w rozpowszechnionej poufnie wśród
polityków alianckich broszurze - memoriale „Problems of Central and
Eastern Europę" z lipca 1917 roku. A tymczasem główne mocarstwa
zachodniej koalicji planu urządzenia Europy nie miały. Przyczyną tego było
to, że pierwotnie główny głos w urządzeniu Europy wschodniej i środkowej
przypadał carskiej Rosji, a tymczasem carska Rosja jako czynnik politycznie
decydujący czy wpływowy znikła przez fakt rewolucji, a tymbardziej potem,
przez zawarcie przez Rosję rewolucyjną pokoju brzeskiego. Francja nie miała
na to miejsce planu żadnego. Wielka Brytania miała plan organizowania
obozu antyfrancuskiego (nie tylko przez oszczędzanie Niemiec, ale i przez
utrzymanie przy życiu Austro-Węgier), ale byl to plan tak nierealny, że
utrzymać się nie mógł. Stany Zjednoczone nie miały w sprawie kontynentu
europejskiego określonego planu, miały tylko doktrynerskie poglądy
prezydenta Wilsona, a te, o tyle, o ile były wykonalne, pasowały do planu
Dmowskiego. I w rezultacie alianci zachodni przyjęli w praktyce główny zrąb
planu Dmowskiego. Przyjęli tym bardziej, że był to plan zgodny z życiem
59
i odpowiadający samorzutnym wydarzeniom „w terenie", takim, jak
pochwycenie przez Polaków władzy nie tylko w Krakowie i Warszawie, ale
i w Poznańskiem, przez Czechów w Czechach, a przez Jugosłowian w
Jugosławii i Rumunów w Siedmiogrodzie. Plan Dmowskiego został przyjęty
w rokowaniach dyplomatycznych — a zarazem urzeczywistnił się na miejscu,
na ziemiach, których dotyczył.
Byl to plan niezmiernie korzystny dla Polski. Istotą jego było, że
ustanowiona została w Europie przewaga bloku antyniemieckiego, złożonego
z Francji, Polski i Czechosłowacji, do którego w sposób nieunikniony należeć
musiały przyjaciółki Czechosłowacji Jugosławia i Rumunia oraz nominalnie
neutralna, ale w istocie będąca przyjaciółką Francji Belgia, a także, który
w razie większego kryzysu w sposób tak samo nieunikniony poprzeć musiała
i Anglia. Blok ten był na tyle mocny, że byl w stanie trzymać w szachu
przeciwne mu Niemcy. Był także w możności, jako siła ogólnoeuropejska,
oprzeć się możliwym zamiarom zaborczym Rosji.
Mówiono nieraz, że system wersalski był systemem francuskim, to znaczy
stworzonym przez Francję i służącym jej interesom. Nie jest to prawdą.
Francja tego systemu bynajmniej nie stworzyła. Nie miała wizji takiego
systemu i nad urzeczywistnieniem go nie pracowała. Tyle tylko, że w erze
rokowań wersalskich go poparła. A potem częściowo go podtrzymywała, choć
były we Francji czynniki — np. wpływowy polityk Aristide Briand — które
porządek wersalski zwalczały. Był to w istocie plan polski i leżał przede
wszystkim w interesie Polski. Jeśli miał być w sposób trwały utrzymany i
broniony przed zagrożeniem, powinien byl być broniony przez Polskę. Taki
pogląd w okresie dwudziestolecia międzywojennego powinien był, zdaniem
obozu Dmowskiego, być osią polskiej polityki zagranicznej. Zadaniem
głównym tej polityki, wedle tego poglądu, powinna była być obrona systemu
wersalskiego, a jedną z dróg, wiodących do tego celu powinno było być
oddziaływanie na Francję, celem skłonienia jej do podtrzymywania tego
systemu.
Przeciwnikiem systemu wersalskiego była Wielka Brytania. Dążyła ona
do obalenia go, a w związku z tym do rewizji traktatu wersalskiego na korzyść
Niemiec.
W Polsce przeciwnikiem systemu wersalskiego byl obóz Pilsudskiego.
Program zastąpienia go innym systemem, mianowicie planem rozbioru
Czechosłowacji i zaatakowania Rosji celem jej rozczłonkowania, wyłożył,
nie bez talentu, Adolf Bocheński w swojej książce „Między Niemcami a
Rosją". Rozstrzygającym polskim aktem politycznym, który spowodował
zawalenie się systemu wersalskiego była polityka polskiego ministra spraw
zagranicznych, Józefa Becka, zwolennika i ucznia Pilsudskiego. Odegrała
ona rozstrzygającą rolę zwłaszcza w roku 1938. Minister Beck prowadził
politykę, która była jakby planowym urzeczywistnieniem programu Adolfa
Bocheńskiego. Polityka ta polegała w owym czasie na dążeniu do rozbioru
Czechosłowacji.*
* Nie chodziło tu tylko o Zaolzie — które Polska mogła była odzyskać także i w systemie
współpracy z Czechosłowacją, mianowicie w wyniku listu prezydenta Benesza do prezydenta
Mościckiego w tej sprawie — ale o wspólną granicę z Węgrami przez oderwanie od Czechosłowacji
60
W rezultacie Czechosłowacja uległa rozbiorowi, a przez to runął jeden
z filarów systemu wersalskiego. Nieuniknionym tego skutkiem było
wywrócenie się we wrześniu 1939 roku także i drugiego, ważniejszego jeszcze
filaru, którym była Polska. Wraz z wybuchem drugiej wojny światowej
system wersalski w Europie się skończył. Trwał on pięć razy krócej niż system
wiedeński 1815 roku.
Jeśli idzie o rokowania w Wersalu o polsko-niemiecką granicę, były to
rokowania bardzo trudne, gdyż Polska miała przeciwko sobie politykę
angielską, której wyrazicielem był premier Lloyd George, a która była nieraz
formułowana przez doradcę rządu angielskiego, Lewis Namiera,
pochodzącego z Polski, a wielkiego wroga Polski (ongiś nazywającego się
Bernstein-Namierowski) i przez wpływy grupy naciskowej żydowskiej z
Nowego Jorku na prezydenta Stanów Zjednoczonych Wilsona, a była tylko
słabo popierana przez Francję i tylko częściowo i chwiejnie przez Wilsona.
Mimo ogromnych trudności, Dmowski zdołał jednak doprowadzić do
zwycięstwa podstawowych polskich dążeń terytorialnych. W pierwotnej
redakcji traktatu Polska miała otrzymać większą część Poznańskiego, większą
część Pomorza wraz z Gdańskiem, mniej więcej cały Górny Śląsk, skrawki
Śląska Średniego i powiat działdowski z Prus Wschodnich. Na Mazurach,
na południowej Warmii i w Ziemi Malborskiej plebiscyt (głosowanie ludności)
miał o losach tych ziem zdecydować.
Lloyd George zdołał następnie przekonać Wilsona, że Gdańsk jako
miasto niemieckie nie powinien być przyłączony do Polski, lecz powinien
stać się wolnym miastem, tylko z niejakimi uprawnieniami polskimi,
dotyczącymi portu, kolei i poczty. Aby przełamać opór Dmowskiego,
odsunięto go i sprowadzono premiera Paderewskiego z Warszawy i zdołano
go zmusić — pomimo łez, jakie przy tej okazji wylał — do pogodzenia się
ze zmianą traktatu.
Potem, przedłożono tekst traktatu Niemcom. Ci nie zgodzili się na
podpisanie go w tej formie i zażądali przeprowadzenia plebiscytu też i na
Rusi Podkarpackiej. Czechosłowacja skapitulowała przed uchwałami konferencji mocarstw w
Monachium 30 września 1938 roku, gdyż była całkowicie otoczona przez trzy chcące ją rozebrać
państwa: Niemcy, Węgry i Polskę.
Jeszcze w czerwcu 1938 roku rozegrało się zmaganie w Stronnictwie Narodowym w Polsce,
spowodowane zamiarem części tego stronnictwa przeprowadzenia akcji, mającej za cel obalenie
polityki zagranicznej Becka i zapewnienie Czechosłowacji pomocy ze strony Polski. Dążenia
<e zostały w Stronnictwie Narodowym obalone przez przeciwników akcji zbyt śmiałej. (Roman
Dmowski byl już wtedy umierający). Należy przypuszczać, że gdyby Czechosłowacja miała po
swojej stronie Polskę, nie byłaby przyjęła uchwał monachijskich i stawiła zbrojny opór. Druga
wojna światowa byłaby w takim razie wybuchła o rok wcześniej, w sytuacji o wiele dla Polski
korzystniejszej.
W wyniku rozbioru Czechosłowacji — to znaczy w wyniku polityki Becka — Polska we
wrześniu następnego, 1939 roku, okazała się strategicznie osamotniona, a także pokłócona z
Francją. Były to zapewne główne z przyczyn klęski wrześniowej.
61
 traktatu wprowadzona
część Śląska Górnego.
* Plebiscyt na Warmii, Mazurach i w Malborskiem odbył się w chwili, gdy wojska rosyjskie
stały pod Warszawą, toteż Polska ten plebiscyt przegrała. Uzyskała większość tylko w 27 wsiach
w-ik~„n„m w 5 na Mazurach i w 4 na Warmii, a wiec razem w 36. Z nich tylko 8, położonych
• - -- w..,..,,,,.^ _ 7nsta|0 przyłączonych do Polski.
iscyt na Warmii, Mazuracn i w m<u.«.._____
suu? t~~ ..arszawą, toteż Polska ten plebiscyt przegrała. Uzyskała większość tylko w z; «»^,.
w Malborskiem, w 5 na Mazurach i w 4 na Warmii, a wiec razem w 36. Z nich tylko 8, położonych
inicy Polski — 5 w Malborskiem i 3 na Mazurach — zostało przyłączonych do Polski.
—™ <4i,sVn 845 miejscowości głosowało za Niemcami, ale 691 za Polską. W wyniku
? ? ? ? — i--...™„„iH które za Polską głosowały
.. ...alborskiem, w 5 na Mazuracn i»»?»..- --------,
tuż przy granicy Polski — 5 w Malborskiem i 3 na Mazurach — zostało przyłączonym u«» „.„„..
Na Górnym Śląsku 84S miejscowości głosowało za Niemcami, ale 691 za Polską. W wyniku
tego duża cześć Górnego Śląska — choć nie wszystkie miejscowości, które za Polską głosowały
— została przyłączona do Polski.
Wedle zasad plebiscytu prawo głosowania miały wszystkie osoby, urodzone na Górnym
Śląsku. W wyniku tego brało udział w głosowaniu blisko 200 000 osób, mieszkających stale
w Niemczech i przywiezionych na głosowanie. Wywarło to duży wpływ na wynik głosowania.
A zapewne były to w niemałym stopniu osoby o fałszywych, wystawionych przez urzędy niemieckie
metrykach.
62
WOJSKO
Zarówno obóz Dmowskiego, jak obóz Piłsudskiego przykładały wielką
wagę do stworzenia licznego polskiego wojska. Podejście obu tych obozów
do sprawy tego wojska było nieco różne.
Obóz Piłsudskiego patrzał na sprawę wojska nieco romantycznie.
Widział w wojsku urzeczywistnienie marzeń powstańczych i ideału
bohaterstwa i chwały żołnierskiej, a w żołnierzach widział wyjątkową,
moralną elitę narodu. Oddziały, uformowane przez ten obóz zaznaczyły się
tworzeniem wielkiej obfitości pięknych piosenek żołnierskich, w których
mowa była o żołnierskiej legendzie, o wyjątkowości żołnierskiego losu, o
rzuceniu ,,na stos" swego życia, o poświęceniu i żołnierskiej sławie. Oddziały,
tworzone przez obóz Dmowskiego, na ogół piosenek ani poezji żołnierskiej
nie tworzyły.
Obóz Dmowskiego widział w wojsku czynnik walki o konkretne cele
i wsparcia wojskową siłą poczynań politycznych. Dążeniem obozu
Dmowskiego było zorganizować wojsko liczne, zdyscyplinowane i sprawne,
będące skutecznym narzędziem politycznych poczynań. Tak wiec cel jego.w
sprawach wojskowych był prozaiczny i praktyczny. Był on — na o wiele
większą skalę — podobny do celu zorganizowania dobrych kolei żelaznych
czy dobrych straży ogniowych.
Obóz Piłsudskiego jeszcze w latach 1907-1914 głosił na wielką skalę hasło
odrodzenia ducha żołnierskiego w polskim narodzie i wychowania polskiej,
żołnierskiej kadry. W chwili wybuchu wojny „w ciągu kilku dni zebrało się
w Krakowie do 4000 żołnierza, a do końca sierpnia dołączały się dalsze
strzeleckie kompanie marszowe z całego kraju" (Kukieł), tj. z całej Galicji.
Do akcji powstańczej w Kieleckiem Piłsudski poprowadził kilkuset ludzi.
Wyłoniły się z tego Legiony. Osiągnęły one<yv sierpniu 1915 roku 22 tysiące
żołnierza.
W roku 1917 i 1918 duża część ilegio.nów znalazła się w obozach
internowanych, brygada Hallera przeszła pod Rarańczą na przeciwną stronę
frontu i uległa pod Kaniowem pokonaniu i zniszczeniu, natomiast po części
z dawnych legionistów powstała Polska Siła Zbrojna (Polnische Wehrmacht)
pod niemieckim dowództwem w Warszawie, która 11 listopada 1918 roku,
gdy Piłsudski objął nad nią dowództwo, liczyła 9373 żołnierza.
Po usunięciu okupantów utworzono w Królestwie Kongresowym 5
pułków z członków POW (w Warszawie, Łodzi, Włocławku, Kaliszu i
Łowiczu). Kukieł twierdzi, że do wojska napłynęło jako ochotnicy 50 000
członków POW. Jeśli wstąpili oni tylko do owych 5 pułków i jeśli liczba
63



1.11111|; 1

5" N

o
K 7 =" —
3   €  o   ~
P
N   "i   »,   P
1? i i
II »!. i.
N  3   i   »r
3 |2.r
as s-^
n   <  „   p
2-5  3^.
— -. tu   o
: O' i

WOJNA O ZIEMIE WSCHODNIE, WYPRAWA
KIJOWSKA, NAJAZD ROSYJSKI, POKÓJ W RYDZE
Świeżo odbudowana Polska musiała w latach 1919-1920 stoczyć wielką
wojnę z dawnym zaborcą rosyjskim.*
W istocie, była to wojna o to, jaka ma być wschodnia granica Polski.
Polska określiła, jaką chce mieć wschodnią granicę, w sposób bardziej
ogólny w memoriale Dmowskiego o „Terytorium Państwa Polskiego" dla
prezydenta Wilsona z dnia 8 października 1918 roku, czyli jeszcze w czasie
wojny, a w sposób szczegółowy w nocie delegacji polskiej na konferencję
pokojową (czyli też Dmowskiego) o wschodnich granicach Polski, przesianej
przewodniczącemu Komisji terytorialnej 3 marca 1919 roku.
Wschodnia  granica  Polski,   wedle  tej   noty,   miała  objąć  powiat
illuksztański, będący najdalej na wschód wysuniętym powiatem Kurlandii,
a potem miała przejść na północny brzeg Dźwiny i biec równolegle do tej
rzeki w odległości 30 kilometrów od niej, włączając do Polski południową
część dawnych Inflant wraz z Dyneburgiem i Krasławiem oraz powiaty
drysieński i połocki, a potem biegnąc na zachód od Witebska ku Berezynie
i Berezyną ku Polesiu, przekraczając Polesie i następnie na zachód od
Owrucza i Zwiahla, do rzeki Uszycy i jej biegiem do Dniestru i granicy
rumuńskiej. Linia tej projektowanej granicy, nosząca odtąd nazwę „linii
Dmowskiego", obejmowała więc na rzecz Polski Połock, Bobrujsk, Borysów,
Mińsk, Sluck, Mozyrz, Płoskirów i Kamieniec Podolski. Wedle tej linii,
etniczna część Litwy (Kowieńszczyzna, północna Suwalszczyzna, skrawek
Wileńszczyzny) miała stanowić autonomiczny obszar litewski w obrębie
państwa polskiego.
Wojna polsko-rosyjska (czy raczej tylko polsko-bolszewicka, bo w Rosji
toczyła się wojna domowa, a z „białą" częścią Rosji Polska w wojnie nie
była) zaczęła się najazdem bolszewickim na posiadane przez polską
Samoobronę Wilno w pierwszych dniach stycznia 1919 roku. Starcia mniejszej
skali, które stopniowo przekształciły się w operacje wojenne coraz większe,
toczyły się od owej chwili nieprzerwanie przez cały rok 1919.
• Z zaborcą niemieckim wojsko polskie bilo się jeszcze przed zakończeniem wojny światowej
we Francji (armia Hallera, bity się tam dwie pierwsze dywizje) i na froncie wschodnim (1 korpus
Dowbor-Muśnickiego, a potem II korpus wraz z II brygada legionów pod Kaniowem) oraz
po zakończeniu wojny światowej w powstaniu poznańskim. Także i w powstaniach śląskich.
Z Austrią druga brygada pod Rarańczą, a potem w wojnie z armią ukraińską, która była w
istocie armią austriacką.
Ale wyżej wymieniona wojna z Rosją była największą naszą wojną z zaborcami.
Dnia 9 lutego 1919 roku wojska polskie zajęły Brześć Litewski oraz część
Wołynia wraz z Kowlem. 13 lutego — za zgodą oddziałów niemieckich,
stojących jeszcze w Białymstoku — dywizja generała Iwaszkiewicza zajęła
Wołkowysk. Dnia 18 lutego obsadzony został Białystok. Dnia 2 marca generał
Iwaszkiewicz zdobył Słonim. Dnia 6 marca gen. Listowski zdobył Pińsk. Dnia
17 kwietnia zajęto Lidę, a 19 kwietnia kolumna kawalerii z Lidy pod
dowództwem pułkownika Beliny, a w ślad za nią inne wojska pod
dowództwem marszałka Pilsudskiego wkroczyły do Wilna. Dnia 28 kwietnia
zajęto opuszczone przez Niemców Grodno, dnia 8 sierpnia zajęto Mińsk,
dnia 28 sierpnia Bobrujsk, 19 listopada Kamieniec Podolski, dnia 3 stycznia
1920 roku generał Rydz-Śmigły zajął Dyneburg.
Front ustawił się najdokładniej wzdłuż „linii Dmowskiego", z tą jedną
tylko różnicą, że wojska polskie nie zajęły miasta Połocka, choć zajęły
przedmieścia tego miasta na lewym brzegu Dźwiny. Było to „najlepszym
dowodem, że linia ta obmyślona wszak o wiele wcześniej, była najtrafniej
przewidzianą, naturalną rubieżą między Polską a Rosją, wzdłuż której
automatycznie skłonna się była układać równowaga sił".*
Wodzem naczelnym w polsko-rosyjskiej wojnie był Piłsudski,
poszczególne operacje prowadzone były przez generałów, pochodzących z
dawnej armii rosyjskiej (np. Listowski, Iwaszkiewicz), z armii austriackiej
(np. Szeptycki) i z Legionów (Rydz-Śmigły, Belina).
Pod koniec 1919 roku powstało przed narodem polskim i przed wojskiem
polskim zagadnienie: co w sprawie wojny z Rosją robić dalej.
Teoretycznie, istniały dwie możliwości: wmieszać się w rosyjską wojnę
domową i dopomóc do zwycięstwa, w imię obrony chrześcijaństwa i
tradycyjnego, europejskiego porządku stronie „białej", albo uznać, że nas
sprawy rosyjskie nie obchodzą i zawrzeć z Rosją bolszewicką pokój.
Pierwsza z tych możliwości wymagała zawarcia porozumienia z
generałem Denikinem, najwybitniejszym z wodzów obozu „białych" w Rosji,
sprawującym w 1919 roku władzę w całej południowej Rosji. Szykował się
on — zdobywszy miasto Orzeł — do ostatecznej ofensywy na Moskwę i do
obalenia bolszewizmu w Rosji. Zwracał się on do Polski z propozycją, by
Polacy zrobili ofensywę przez Mozyrz do miasta Homla na wschodniej stronie
Dniepru i by przez to odcięli znaczne siły bolszewickie. Był to moment zwrotny
w rosyjskiej wojnie domowej: polska akcja, nieduża i stosunkowo łatwa,
mogła była rozstrzygnąć losy rosyjskiej wojny domowej w kierunku
antybolszewickim. Ale Polska przecież nie mogła takiej akcji przedsięwziąć,
nie uzyskawszy od Denikina zapewnienia, że uzna sprawiedliwą polsko-
rosyjską granicę, to znaczy linię Dmowskiego. Próby ułożenia się z Denikinem
jednak z polskiej strony nie przedsięwzięto, a jego propozycję sojuszu
pozostawiono bez odpowiedzi. Stało się nawet coś przeciwnego: Piłsudski
zawarł (w Mikaszewiczach, około 1 listopada 1919 r.) cichy rozejm z
bolszewikami, zapewniając ich, że Polska nie przedsięweźmie przeciw nim
ofensywy i przez to będą oni mogli ściągnąć wojska z polskiego frontu i rzucić
je przeciw Denikinowi. Piłsudski wolał zwycięstwo w Rosji bolszewików od
Cytata z innej mojej książki (z roku 1936).
67
66

III
g « g 11
»  w"/3 *
o  e » ~ 2.
™' 3 ?. ?o g
"-? n   w  o   i
 3   *? ra   2
» o —• r.
Ę3 s g
|
2-8
i  *
TB 3
-» o »
i
? o- —
? i;
|.s.bb&1S1!5?3   za
n
ł&III|:
.n cl w - 2.
o ?§ ° * ff k:
°- a o. "S N' 3
lilps.
=r^_   —o ?  °
Ifllii
5- 2 §•?.
u>    U    5   u     I    "      O    Ł<        O    S    M
O    N
3   "   N   i
? 5-P   r.   K.TI   O   3    O   -
:If!l?SlfiS
? ? fi a. 2
—? C ?rt  "~
* 2.D.2
= B 3 g"
CL
O
»»    r*
S.56
T   ><    __
*=   "fl 2. 2 "O  3  i
IfttJr
S      -   a 3
liii
$* «"?i^ ASs-3
P!I!I!|I
?2. 2. 3
2.  W^B
 -2- S H a 8
riiif-
o 3 s ° "^
o' ?r

3 2.
S
. * ? 2.
O. X" N
_  n' Cl
i >-??<   O
?2.B
5' o 5 n c 2 *• «
o- S; -o vd     n "<
Cl O   -i
 'a
 O

 i
 5. o

W Sejmie przeważał pogląd, że trzeba propozycje sowieckie przyjąć i
pokój zawrzeć. Taki byl przede wszystkim pogląd obozu Dmowskiego. Ale
Pihudski — będący przecież Naczelnikiem Państwa i wodzem naczelnym —
byl innego zdania. Uważał, że trzeba wojnę prowadzić dalej.
Rezultatem tego było zwlekanie z odpowiedzią na sowieckie propozycje.
A wreszcie, w dniu 6 kwietnia 1920 roku, w dwa i pół miesiąca po
oświadczeniu Lenina, Cziczerina i Trockiego, Polska wysłała do rządu
bolszewickiego notę, podpisaną przez wybitnego piłsudczyka, ministra
Stanisława Patka, zawierającą oświadczenie, że Polska rozmowy na temat
rokowań pokojowych zrywa.
Przyczyną tego było, że Piłsudski miał inne plany. Ani nie chciał pomóc
„białym" Rosjanom i ich wybitnemu wodzowi, Denikinowi, ani nie chciał
pokoju z bolszewikami. Chciał, by utworzona została niepodległa Ukraina
— i chciał rzucić siły polskiego narodu na szalę wysiłku budowania tej
Ukrainy.* Dnia 22 kwietnia 1920 roku, w niewiele więcej niż dwa tygodnie
• Czy Piłsudski myślał tylko o zbudowaniu niepodległej Ukrainy w granicach dawnej
Rzeczypospolitej?
Wyprawa kijowska miała dać władzę Petlurze tylko po Dniepr. Ale wiemy od Leona
Wasilewskiego, że Piłsudski mu mówił, iż połączy się ona z drugą Ukrainą: zadnieprzańską.
„Żądamy — to była instrukcja Piłsudskiego dla Wasilewskiego, jadącego 30 marca 1920
roku na zerwane później rokowania pokojowe z bolszewikami — zneutralizowania Kijowa dla
zwołania tam konstytuanty w granicach, uznanych przez nas na prawym brzegu, a przez nich
— tj. przez Ukrainę bolszewicką Rakowskiego — na lewym brzegu Dniepru. Ta konstytuanta
rozstrzygnie sprawę ukraińską" (Wasilewski). Skomentowałem to w jednej z moich prac, w
związku z tym, że Ukraina Rakowskiego obejmowała także i Charków: „bez wycofania się Rosji
z Charkowa — Polska pokoju nie zawrze".
Byl to program nie tyle zbudowania sojusznika dla Polski, co rozczłonkowania Rosji. Bo
oderwanie od Rosji całego rosyjskiego południa i odepchnięcie jej od Morza Czarnego byłoby
całkowitą przebudową Rosji, a więc programem nie tyle ubezpieczenia Polski systemem
federacyjnym, co zniszczeniem Rosji jako państwa jednolitego i urzeczywistnieniem systemu
„prometejskiego" (zapewne obmyślonego w Anglii) i zreorganizowania Rosji.
Ze Piłsudski dążył do przerobienia Rosji i gotów był poświęcić temu celowi siły i interesy
Polski, świadczą dwa fakty, ujawnione w brytyjskich dokumentach dyplomatycznych.
Po pierwsze, propozycja wobec aliantów, uczyniona ustami Paderewskiego, ale pochodząca
od Piłsudskiego, na konferencji międzyalianckiej 15 września 1919 roku w Paryżu, na której
Paderewski byl obecny, że Polska może dostarczyć aliantom 500 000 żołnierza celem marszu
na Moskwę, pod warunkiem, że alianci pokryją związany z tym koszt, który wyniesie 30 milionów
marek polskich, czyli jeden milion funtów brytyjskich dziennie. Marszałek Foch obalił ten projekt
(Documems on British Foreign Policy, 1919-1939, tom 1, str. 685 i następne).
Projekt ten nie byl przecież obliczony na budowanie federacji, mającej za oś Polskę, nie
byl takie dyktowany chęcią dopomożenia narodowi rosyjskiemu, ale byl pomyślany w interesie
przebudowy Rosji przez kogoś trzeciego, być może Anglię.
Po drugie, propozycja ministra Eustachego Sapiehy w imieniu Piłsudskiego odstąpienia
przez Polskę kapitałowi brytyjskiemu całości polskich kolei państwowych, uczyniona posłowi
brytyjskiemu w Warszawie sir P. Loraine na tydzień przed pierwszym grudnia 1920 roku, czyli
wtedy, gdy Polska miała już rozejm z Rosją, ale jeszcze nie miała pokoju. Miało to być „całkowite
odstąpienie" (outright concession) „całości" polskiego „systemu kolejowego" (the entire Polish
railway system). Jako jeden z motywów tej propozycji powiedziane było, że „ktokolwiek sprawuje
władzę nad systemem kolejowym w Polsce i rozwija go, jest we wspaniałej pozycji strategicznej
(is in a magni.ftcent strategical position) do przedsięwzięcia jakiegokolwiek dzieła odbudowy
Rosji — które musi kiedyś dojść do skutku — i będzie znacznie wyprzedzał (will have a very
long start) każdego możliwego konkurenta". Powiedziane było także w tej propozycji, że „Polska
posiada w swym systemie kolejowym znaczny, nadający się do spieniężenia zasób majątkowy,
70
po zerwaniu, notą ministra Patka, rokowań pokojowych, podpisana została
tajna umowa między Pilsudskim w imieniu Polski a ukraińskim rządem
Semena Petlury, postanawiająca wspólną akcję celem marszu na Kijów i
zbudowania niepodległej Ukrainy.
Rząd Petlury był dawnym ukraińskim rządem rewolucyjnym, który przez
czas krótki sprawował władzę w Kijowie, ale został pokonany najpierw przez
Denikina, a potem przez bolszewików i wyparty do Polski i przebywał w
Polsce jako rząd emigracyjny, a jego niewielkie wojsko jako goście Polski.
Wedle zawartej umowy, Polska, do spółki z oddziałami Petlury, miała zrobić
ofensywę na obszarze Ukrainy, zająć prawobrzeżną Ukrainę, a wraz z nią
i Kijów i osadzić w Kijowie rząd Petlury, który miał objąć władzę na całym
obszarze od Dniepru do granicy polskiej. Tym sposobem Polska miałaby
otrzymać, od strony południowej, zamiast Rosji, życzliwego jej, ukraińskiego
sąsiada. Umowa ta zarazem określała granicę między Polską a Ukrainą.
Granica ta miała biec rzeką Zbrucz, oraz nieco dalej na północ przecinać
Wołyń. Tak więc tym razem Piłsudski (a wraz z nim Petlura) zgadzał się na
to, że cała Galicja ma należeć do Polski. Natomiast oddawał Ukrainie miasto
Kamieniec Podolski oraz powiatyJcamieniecki i płoskirowski, które nie tylko
objęte były linią Dmowskiego, ale były faktycznie w polskim posiadaniu,
od listopada 1919 roku będąc zajęte już przez wojska polskie.
Pisałem w związku z tym: „W umowie tej podarowano ciepłą ręką
innemu narodowi zakątek tak do głębi polski, jak Kamieniec Podolski —
jedno z ważniejszych miast polskich na całym obszarze ziem naszych —
prastary ośrodek kultury polskiej, odwieczny i drogi polskiemu sercu bastion
graniczny starej Rzeczypospolitej. Podarowano również i Płoskirów, polskie
miasto, będące stolicą okręgu, w którym nawet wśród ludności wiejskiej
żywioł polski przeważa. Podarowano pomimo, że nic nas do tego nie
oceniany przed wojną na okoio pięciu miliardów franków i powinna wobec tego być w możności
uzyskać zań poważną sumę pieniędzy w obcej walucie". Propozycja przewidywała także
„dodatkową, równoległą koncesję", dotyczącą drzewa i ropy naftowej („Documents" jak wyżej,
tom XI, str. 683-686).
Napisałem w związku z tym: „Pamiętajmy, że koleje w Polsce były w owej chwili w całości
(poza kilku liniami wąskotorowymi o wyłącznie lokalnym znaczeniu) własnością państwa. (...)
Stanowiły one olbrzymie bogactwo Polski; by zdać sobie sprawę z tego, jaki w postaci tych
kolei Polska posiadała skarb, wystarczy porównać pod tym względem Polskę np. z Argentyną
czy niektórymi innymi państwami Ameryki Łacińskiej, w których koleje były własnością kapitału
zagranicznego (głównie angielskiego) aż do drugiej wojny światowej i stanowiły w istocie państwo
w państwie, jakby oazę panowania kolonialnego obcego mocarstwa.
Trzeba także pamiętać, że koleje w Polsce były dobrze administrowane i miały personel
rdzennie polski, fachowy, kompetentny, umiejętny i sumienny. Wynikało to stąd, że wielu
Polaków pracowało na kolejach państwowych i w Polsce i w państwach zaborczych daleko od
Polski. (...) Mało która dziedzina życia zbiorowego w Polsce funkcjonowała tak dobrze i była,
jeśli idzie o personel, tak całkowicie polska, jak kolej. (...) Chodziło (...) o to, by Anglia,
obejmując kiedyś władzę nad Rosją, miała w ręku jeden atut więcej przy ustanowieniu w tej
Rosji systemu rządów o cechach mniej więcej zbliżonych do systemu kolonialnego. Polska miała
dopomóc do tego, by Rosja stała się faktycznie czymś w rodzaju angielskiej kolonii (niewątpliwie
przy udziale niemieckim), a przy okazji miała także i sama zejść na poziom tworu typu
kolonialnego". Napisałem także: „Tak więc wysprzedawanie Polski miało także objąć lasy i
kopalnie nafty".
71
zmuszało, że cala ta polać ziemi odwiecznie i do gruntu polskiej znajdowała
się w ręku naszych wojsk, którym znikąd nie zagrażało niebezpieczeństwo".*
Wykonując umowę z Petlurą, wojska polskie przedsięwzięły „wyprawę
kijowską", przeprowadzając wielką ofensywę na Ukrainę. Dnia 25 kwietnia
Piłsudski jako polski naczelny wódz wydał odezwę do ludności Ukrainy,
podobną do odezwy wileńskiej z poprzedniego roku, w której zapowiedział
zajęcie Ukrainy przez wojska polskie celem oddania jej w ręce rządu republiki
ukraińskiej. Wojska sowieckie w swej głównej masie wycofały się za Dniepr,
tak że ofensywa polska na Ukrainie odbyła się niemal jak spacer, bez walk.
Dnia 26 kwietnia wojska polskie zajęły Żytomierz, 27 kwietnia Korosteń,
Berdyczów, Koziatyn, Chmielnik i Bar, 29 kwietnia Winnicę i Zmierzynkę,
a wreszcie 7 maja Kijów. Ponadto 9 maja zajęte zostały Bracław i Rzeczyca,
a 11 maja podjazdy polskie dotarły do Kaniowa.
Niestety, wyprawa kijowska okazała się przedsięwzięciem pod każdym
względem niefortunnym. Przede wszystkim — nie przyniosła spodziewanych
owoców politycznych. Rząd Petlury nie miał po swojej stronie mas ludu
ukraińskiego i nie został przyjęty w Kijowie ani na całej Ukrainie ze
spodziewanym entuzjazmem. Nie znalazł w Kijowie i na całej Ukrainie
oparcia i nie wytworzył zaczątków samodzielnej siły, która by rządy polskie
wsparła. Polacy w Kijowie — mieście niemal całkiem rosyjskim — okazali
się tylko okupacją. A obok tego — wyprawa kijowska ogromnie osłabiła
reputację polską w świecie, psując te niewielkie możliwości poparcia, na jakie
mogła liczyć w obozie alianckim. Polska naraz ukazała się jako państwo
imperialistyczne, nie ograniczające się do bronienia swoich własnych interesów
i swojego terytorium, ale występujące jako najezdnik, atakujący Rosję.
Propaganda rosyjska w świecie, w obu swoich postaciach, obozu „białych",
bardzo w owej  chwili wciąż jeszcze w świecie wpływowego i obozu
komunistycznego, sprawiła, że nikt w świecie nie uważał, iż Polska walczy
w obronie wolności narodu ukraińskiego, natomiast zapanowało przekonanie,
że pod fałszywym pretekstem dobra tego narodu ukraińskiego prowadzi
własną ekspansję i sięga po odwiecznie rosyjskie miasto Kijów, będące
kolebką rosyjskiego państwa i narodu. Polska z narodu uciśnionego,
wybijającego się po 123 latach niewoli na wolność, naraz przekształciła się
w naród zaborczy, sięgający po ziemie rosyjskie niby dla Ukrainy, a w istocie
dla siebie.
Jeszcze bardziej niefortunnym przedsięwzięciem okazała się wyprawa
kijowska pod względem wojskowym. Polski front wojenny, nawet gdy stal
wzdłuż linii Dmowskiego dość już rozciągnięty, zrobił się naraz długim,
cienkim kordonem na przestrzeni od Połocka nad Dźwiną do Kaniowa nad
* Cytata z innej mojej książki.
Wedle tendencyjnego, jedynego rosyjskiego spisu ludności z roku 1897, miasto Kamieniec
miało 30 procent ludności polskiej, 20 procent ludności rosyjskiej i ruskiej (tak licznej z powodu
obecności tam wielu urzędników gubernialnych i rodzin wojskowych) i 50 procent Żydów. Katedra
katolicka w Kamieńcu, zbudowana w roku 1361, za czasów tureckich zamieniona na czas pewien
w meczet, jest najdalej na wschód wysuniętą, średniowieczną katedrą, autentycznie gotycką.
Powiat płoskirowski, wedle tegoż spisu, miał 23,2 procent polskiej ludności. W niektórych
jego częściach ludność polska przeważała.
72
Dnieprem — bardzo słabym i w każdym punkcie łatwym do przełamania.
Jest zasadą wojskowej strategii, że rozciągnięty kordon wojskowy jest nic
nie wart jako linia obrony. Wojsko w obronie powinno być skupione w jednej
lub kilku mocnych grupach, kordon może być tylko cieniutką linią obserwacji
dla stwierdzenia w porę co nieprzyjaciel przedsiębierze. Skupiona grupa, po
dowiedzeniu się, gdzie nieprzyjaciel atakuje, może skutecznie, w dostatecznej
sile na nieprzyjaciela uderzyć. Ale kordon, poza którym żadnej skupionej
siły nie ma, jest wobec nieprzyjaciela bezsilny. Nieprzyjaciel może przebić
ten kordon w dowolnym punkcie — i nic już potem nie może mu się
przeciwstawić.
Wyprawa kijowska sprawiła, że istniejące polskie odwody, jako tako
skupione na najniebezpieczniejszym kierunku na Białorusi, zostały użyte do
ofensywy na Ukrainie i wskutek tego rozproszone, a front polski rozciągnął
się w przerażająco długą linię bez odwodów.
Już od początku 1920 roku polski wywiad zauważył, że Rosja
bolszewicka, pokonawszy Denikina, ściąga wojska z denikinowskiego frontu
na front polski i skupia je na Białorusi, tam, gdzie przebiega wielka linia
strategiczna Moskwa-Brama Smoleńska-Warszawa. Tworzy się tu potężna
masa sowieckiego wojska, bardzo dla Polski niebezpieczna. Polscy wodzowie
tego odcinka frontu zwracali uwagę Naczelnego Dowództwa na zagrożenie
dla Polski, jakie to narastające skupienie wojsk rosyjskich na Białorusi
przedstawiało. Naczelne Dowództwo jednak uważało, że losy polsko-
rosyjskiej wojny rozstrzygną się na Ukrainie i skierowało na Ukrainę główny
swój bojowy wysiłek, posyłając tam znaczne wojska, a nawet przesuwając
tam odwody, ściągnięte z frontu na Białorusi.* Wskutek tego front północny
okazał się szczególnie osłabiony i ogołocony z wojsk.
Głoszony jest dziś pogląd, że istniał zamiar, przez zebranie wojsk na
Ukrainie, rozbicia tamtejszych wojsk rosyjskich i dzięki temu zdobycia
możności pomaszerowania z południa na tyły wojsk rosyjskich na Białorusi
i wzięcia ich we dwa ognie i pobicia. Jest to jednak w sposób oczywisty
fantazja. Przede wszystkim — wojska rosyjskie na Ukrainie nie zostały
pobite, po prostu się wycofały. Ale nawet gdyby były rozgromione — to
jeszcze nie znaczy, że armia polska mogła zwycięsko maszerować na północ.
To byłoby możliwe, gdyby Polska miała wojska szybkie: zmotoryzowane,
albo choćby wielką masę kawalerii. Ale to nie były jeszcze czasy drugiej wojny
światowej i wojska zmotoryzowane jeszcze prawie były nieznane, a kawalerii
Polska miała mało.
Po co Rosja zgromadziła wielkie wojska na Białorusi? Zgromadziła je
w sposób oczywisty celem uderzenia na Polskę. Czy nosiła się z zamiarem
uderzenia na Polskę, a poprzez Polskę w głąb środkowej i może zachodniej
* „Wojsko polskie liczyło wówczas blisko 700 tysięcy, z czego niespełna pół miliona na
froncie wschodnim, a z tego 300 tys. (...) na ukraińskim. Na ofensywę na tym froncie szła prawie
polowa polskiej piechoty, (...) cala niemal jazda, a dochodziła do tego od razu dywizja ukraińska
i osobne zgrupowanie, w sile zbliżonej do dywizji" (Kukieł). Wedle Churchilla, bolszewicy mieli
na białoruskim froncie 81 200 żołnierza liniowego w styczniu, ale 132 600 w kwietniu 1920 roku.
Wedle Kutrzeby 1 stycznia 4 dywizje piechoty i 1 brygadę kawalerii. 25 kwietnia 20 dywizji
Piechoty, 5 brygad (Komarnicki).
73
Europy także i wtedy, gdy proponowała Polsce zawarcie pokoju? To jest
możliwe. To by potwierdzało pogląd tych Polaków, którzy uważali, że
rosyjskie propozycje pokojowe były nieszczere. Ale nawet, gdyby sowieckie
propozycje pokojowe z grudnia i stycznia były szczere i gdyby w grudniu
i styczniu (1919-1920 roku) Sowiety się z zamiarem uderzenia na Polskę nie
nosiły, mogły one powziąć zamiar takiego uderzenia, gdy stawało się coraz
widoczniejsze, że Polska zawrzeć pokoju nie zamierza.
Sowiety nie tylko zgrupowały wielką masę wojsk na Białorusi, ale skupiły
wielką siłę także i na Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru naprzeciw sil
polskich oraz od strony Morza Czarnego, otaczając siły polskie od południa.
Cechą znamienną owego zgrupowania sowieckiego na Ukrainie było to, że
jedną z najważniejszych jego części były wojska szybkie, mianowicie
kawaleria. To nie była jedna brygada czy jedna dywizja, czy nawet jeden
korpus. To była cała Armia Konna. Dowódcą jej był Siemion Budionny,
niezwykle uzdolniony, samorodny wódz kawaleryjski, ongiś podoficer
(wachmistrz) w carskim wojsku kozackim, a potem bolszewicki marszałek.
Armia sowiecka zaatakowała front polski niemal równocześnie w dwóch
miejscach. Z jednej strony na północy, na linii Moskwa-Warszawa, z drugiej
strony na Ukrainie, gdzie Armia Konna Budionnego okazała ogromną
przewagę nad siłami polskimi, często wyrębując szablami cale duże polskie
oddziały.
Dnia 14 maja 1920 roku, w siedem dni po zajęciu przez polskie wojska
Kijowa, bolszewicy rozpoczęli wielką ofensywę na północy. Po bohaterskiej
walce, wojska polskie cofały się krok za krokiem, aż w okolice jeziora Narocz.
Odegrał tu rozstrzygającą rolę dowódca polskiego frontu północnego, generał
Szeptycki. Wielką rolę odegrał także legionista, generał Sosnkowski. Do 9
czerwca sytuacja była opanowana, a wojska polskie wróciły na linię Berezyny.
Ale to była tylko przygrywka.
W czasie, gdy Szeptycki i Sosnkowski odpierali ofensywę bolszewicką
na północy, Budionny i inni wodzowie sowieccy rozpoczęli równie wielką
ofensywę na południu. Wojska polskie 11 czerwca musiały opuścić Kijów.
A w następnych dniach front polski na Ukrainie całkowicie się zawalił. Jak
napisał francuski generał Weygand, ,,w momencie nieszczęsnych wydarzeń
kijowskich armie polskie przez około dwóch tygodni były pozbawione
rozkazów'' — gdyż Naczelne Dowództwo polskie utraciło panowanie nad
całością operacji i w pewnym sensie jakby przestało działać. Poszczególne
polskie armie,  a nawet dywizje czy pułki wycofywały się same, jak
umiały .często wśród walk bohaterskich, czasem w chaosie a zawsze z wielkimi
stratami. Sceny ataków kawalerii rosyjskiej, spadających potężnymi szarżami
na mniej liczną od nich polską piechotę nieraz były wstrząsające.
A na północy rozpoczęła się dnia 4 lipca druga na tamtym terenie
ofensywa sowiecka. Tym razem była to ofensywa zwycięska. Północny front
polski, pozbawiony odwodów, się załamał. Wojska polskie, broniąc się jak
mogły, cofały się krok za krokiem, coraz szybckiej i w coraz mniejszym
porządku. Około 10 lipca bolszewicy dotarli w okolice Mińska, 14 lipca zajęli
Wilno, 20 lipca — Grodno. Tymczasem na południu wojska polskie musiały
74
całkowicie opuścić Ukrainę i utraciły nawet niektóre ziemie, położone na
zachód od „linii Dmowskiego".
Zaczęło się to, co w historii Polski nosi nazwę „inwazji bolszewickiej",
wielkiego najazdu, który zagroził niepodległości Polski, a który został odparty
bohaterskim wysiłkiem żołnierza polskiego i mądrym planowaniem polskiego
dowództwa, w sposób, w którym się przejawiła wola całego polskiego narodu
niedania się i odniesienia za wszelką cenę, kosztem największych poświęceń,
zwycięstwa.
Polska stanęła naraz w obliczu dążenia jednego z dawnych zaborców
do jej ponownego podbicia. Nikt nie myślał w Polsce o tym, czy politycznie
i strategicznie ktoś zawinił przez nadmierne rozciągnięcie i osłabienie frontu
i przez „wyprawę kijowską", która się okazała błędem. Cały naród naraz
doznał jakby elektrycznego wstrząsu. Wszyscy Polacy, starzy i młodzi, biedni
i bogaci nagle zapomnieli o wszystkim, co mogło ich dzielić i różnić i
powiedzieli sobie, że rosyjski najazd musi być zatrzymany i Polska musi być
uratowana.
W ciągu niewielu dni dokonały się dwie rzeczy. Po pierwsze, nowy duch
zapanował w Naczelnym Dowództwie, co było spowodowane tym, że na
miejsce ludzi zmęczonych i doprowadzonych do uczucia beznadziejności
doznanymi klęskami, mianowany został człowiek nowy i niezwykle
uzdolniony, a nie zmęczony, gdyż ostatnio pełniący obowiązki wojskowo-
dyplomatyczne w dalekim Paryżu, generał Tadeusz Rozwadowski — człowiek
o niezwykle mocnym charakterze i woli zwycięstwa, który swoje przekonanie
o tym, że można i trzeba zwyciężyć, narzucił całemu polskiemu dowództwu
na wszystkich szczeblach, a co więcej, potrafił w sposób spokojny i
systematyczny obmyślić i wojsku narzucić plany opanowania sytuacji.
Po drugie, naród został wezwany do masowego zgłaszania się do wojska
jako ochotnicy celem pomnożenia siły liczebnej wojska — i wezwania tego
usłuchał. W ciągu kilku dni rzesze ochotników zgłosiły się do wojska, wśród
nich młodzież szkolna wyższych klas całymi klasami, harcerze, starsi wiekiem
prawnicy, inżynierowie, nauczyciele, niezliczone rzesze robotników z fabryk,
chłopi. Z jednej strony utworzono z nich szereg nowych pułków, które po
tygodniu pospiesznego wyszkolenia rzucone zostały od razu do walki na front
jako nowe posiłki, z drugiej strony do istniejących pułków, batalionów i
kompanii przydzielone zostały liczne dodatkowe partie ochotników, które
nie tylko wzmocniły bardzo znacznie siłę liczebną tych oddziałów, ale
obecnością swoją i ożywiającym je zapałem i wolą zwycięstwa dodały nowego
ducha żołnierzom, zmęczonym długim odwrotem (zwykle na piechotę) i
zniechęconym ciągłymi klęskami. Dzięki tym ochotnikom i częściowo
nowemu poborowi wojsko polskie wzrosło w ciągu niewielu dni o blisko
dwieście tysięcy żołnierza.
Wojska sowieckie zdobywają tymczasem Białystok i maszerują w głąb
Polski, ku Warszawie. Wódz północnego frontu rosyjskiego, Tuchaczewski,
w rozkazie dziennym do swego wojska mówi: ,,na zachodzie rozstrzygają
się losy powszechnej rewolucji, po trupie Polski wiedzie droga do światowego
Pożaru. Na Wilno, Mińsk, Warszawę marsz!"
75
i"1' i1'1!'1;,;1,'
ii i1 ,!' ?ł1'!
W dniu 13 sierpnia wojska sowieckie uderzają na miasteczko Radzymin
na przedpolu Warszawy. Armia sowiecka atakuje Warszawę od frontu. Ale
część tej armii, śladem wojsk rosyjskich z 1831 roku, próbuje ominąć
Warszawę od północy, dochodzi do Płocka, Włocławka i kilku miast
pomorskich w kierunku na Toruń i usiłuje — bezskutecznie — przekroczyć
Wisłę i zaatakować Warszawę od tylu.
W dniach 13-16 sierpnia stoczona została bitwa warszawska, jedna z
największych i najważniejszych bitew w historii Polski, stojąca w tej historii
w jednym szeregu z bitwami na Psim Polu, pod Legnicą, pod Grunwaldem,
pod Kircholmem, pod Kłuszynem, pod Cecorą, pod Beresteczkiem, pod
Chocimiem, pod Wiedniem i niewielu innymi, a uzupełniona uderzeniem
Piłsudskiego na pobite i cofające się wojska rosyjskie w dniach 16-18 sierpnia.
Bitwa ta zakończyła się druzgocącym zwycięstwem Polski. Wojska,
atakujące Warszawę od frontu, zostały zatrzymane i odparte. Kluczowy
punkt, jakim było miasteczko Radzymin, przechodził kilkakrotnie z rąk do
rąk. Zginął chlubnie w tych walkach kapelan wojskowy, ksiądz Skorupka,
idący do ataku wraz z wojskiem, niosąc w ręku krzyż. Wódz frontu
północnego, generał Józef Haller, a wraz z nim ówczesny premier, przywódca
polskich chłopów, ludowiec Wincenty Witos, tak samo szli w pierwszym
szeregu wraz z atakiem polskiej piechoty.
A równocześnie, nieco na północ od Warszawy, piąta armia polska, pod
dowództwem generała Władysława Sikorskiego, nie tylko broni się, ale
przechodzi do przeciwnatarcia, stacza zwycięską bitwę nad dopływem Narwi,
rzeką Wkrą oraz tak uderza na armie sowieckie, maszerujące na zachód celem
okrążenia Warszawy, że je całkowicie odcina i skazuje na zagładę. Komisarz
Tuchaczewski (późniejszy sowiecki marszałek) wydaje 17 sierpnia rozkaz
ogólnego odwrotu i przegrupowania się na linii rzeki Liwiec.
Decydującym dniem bitwy warszawskiej był dzień 15 sierpnia, dzień
Wniebowzięcia Matki Boskiej. Naród polski ma przekonanie, że to Matka
Boska opiekowała się wtedy polską armią i że świetne zwycięstwo polskie
osiągnięte zostało dzięki Jej cudownej pomocy. Zwycięstwo to nazywane jest
nieraz „cudem nad Wisłą".
Wojska sowieckie nie zdołały, tak jak zamierzały, zatrzymać się na linii
rzeki Liwiec. W dniu 16 sierpnia marszałek Piłsudski z grupą dwóch armii,
czekających w odwodzie nad rzeką Wieprz od strony Lublina, rozpoczyna
marsz w kierunku flanki zaczynających się cofać bolszewików, w noc z 16
na 17 sierpnia nawiązuje z nimi kontakt bojowy i w końcu zamyka dużej
ich części drogę odwrotu i przypiera je do granicy niemieckich Prus
Wschodnich (tak samo, jak to już nastąpiło z wojskami odciętymi przez
generała Sikorskiego), a częściowo rozbija. (Gdyby Piłsudski był zaczął swój
pochód, tak jak sobie tego życzył generał Rozwadowski, o 48 lub nawet tylko
o 24 godziny wcześniej, wojsko bolszewickie zostałoby otoczone i zniszczone
w całości). Części pobitych bolszewików udaje się wycofać na wschód i
zatrzymać się na linii Niemna, w rejonie Grodna, gdzie tworzą nowy front.
General Rozwadowski chciał ten front przełamać uderzeniem prawego
skrzydła, otoczyć i zepchnąć na w owej chwili sprzymierzoną z Sowietami
Litwę Kowieńską i tam go całkowicie zniszczyć, lub zmusić do kapitulacji.
76
Marszałek Piłsudski, od 18 sierpnia pełniący znowu rolę naczelnego wodza,*
nie chciał jednak pozwolić na to, by polskie wojska zajęły etniczną Litwę
i zarządził ofensywę lewym skrzydłem i frontalną, dzięki czemu wojska
sowieckie nie zostały otoczone, lecz — pobite, ale nie zniszczone — cofnęły
się na wschód, do Rosji. W każdym razie — Rosja bolszewicka nie czuła
się na siłach do dalszej walki. Dnia 12 października 1920 roku podpisany
został polsko-sowiecki pokój preliminaryjny (tymczasowy), będący zarazem
rozejmem. Dnia 18 marca 1921 roku podpisany został w łotewskiej, neutralnej
Rydze ostateczny polsko-sowiecki pokój.
Odparcie „inwazji bolszewickiej" to nie było tylko uratowanie Polski
przed nowym, obcym podbojem. To było zarazem zahamowanie naporu
komunistycznego na całą Europę. Tuchaczewski mówił, że „po trupie Polski"
wojska sowieckie rozniosą pożar w całym świecie. To rzeczywiście było
możliwe, że. przebicie się przez ziemie polskie pozwoli wojskom sowieckim
połączyć się z siłami rewolucyjnymi w zmęczonej wojną Europie — w
Niemczech, Francji, Włoszech, może i w Hiszpanii — i wzniecić przez to
rewolucję ogólnoeuropejską. Ale Polska nie okazała się „trupem". Okazała
się narodem tęgim i mężnym, zdolnym obronić i siebie i resztę Europy.
Odegrała tu raz jeszcze, jak w czasach Legnicy czy Chocimia, rolę
„przedmurza chrześcijaństwa".
Było także możliwe, że wojska sowieckie nie będą dążyły do wzniecenia
rewolucji w Niemczech, lecz połączą się z Niemcami tradycyjnymi. Na taki
obrót sytuacji wskazywałaby postawa niewielkiej mniejszości niemieckiej w
Działdowie i w innych miastach pomorskich, do których wojska sowieckie
tuż przed bitwą warszawską wkroczyły. Owe grupy niemieckie witały wojska
sowieckie kwiatami, manifestując wcale niebolszewicką solidarność zaborczą
niemiecko-rosyjską. Mogło sią zdarzyć, że wojska komisarza
Tuchaczewskiego wesprą imperialistyczne Niemcy i że dwie połączone siły
uderzą na Francję i Anglię, przekreślając rozejm w Compiegne i wznawiając
wojnę światową. Także i takim możliwościom położyło kres zwycięstwo
polskie pod Warszawą.
Muszę tu wspomnieć, że dookoła sprawy bitwy warszawskiej wytworzyły
się czy też zostały wytworzone dwie „legendy": „legenda Piłsudskiego" i
„legenda Weyganda". Obie te legendy są, zdaniem moim, nieprawdziwe.
Nie mogę ich jednak pominąć milczeniem. Nie będę się wdawać w szczegółowe
* Dnia 12 sierpnia, gdy wojska sowieckie zbliżały sią do Radzymina, Piłsudski podpisał
akt zrzeczenia się stanowiska zarówno naczelnego wodza, jak Naczelnika Państwa i doręczy!
ten akt premierowi Witosowi, do ogłoszenia, kiedy Witos uzna to za stosowne. Witos tego aktu
nie ogłosił, uważając, że wywarłby on przygnębiające wrażenie na wojsku i narodzie. Akt ten
zosta! ogłoszony publicznie dopiero w roku 1962 i 1964 na emigracji, w 42 bądź 44 lata po fakcie,
gdy Pilsudski, Rozwadowski i Witos już nie żyli. Dnia 18 sierpnia Piłsudski objął z powrotem
urząd wodza naczelnego i Naczelnika Państwa, uznając akt swej dymisji za niebyty.
Tegoż dnia, w którym podał się do dymisji, 12 sierpnia, a raczej w nocy z 12 na 13 sierpnia
Piłsudski opuścił Warszawę, gdzie znajdowało się naczelne dowództwo i udał się samochodem
do żony we wsi Bobowa między Tarnowem a Nowym Sączem. Stamtąd wrócił, przypuszczalnie
około 14 sierpnia, nie do Warszawy jednak, lecz do Puław, gdzie objął dowództwo nad tzw.
..grupą Wieprza" złożoną z dwóch armii, czyli z sześciu dywizji, przeznaczoną do flankowego
te           na siły sowieckie.
77
i
siaiiil&B «
0Q   co
POO   N
? ff >3
*< OT   3   3  » Ł
O1    O.    fj     *     »     «
•< v; p
?_? O.
* «• 3 S. o n
•s p' a g-"3" 3
B-^3i"B-
S's-ss-1-
I 2 S-g »?
^łp s s
Wl     O.   <=     Ł,    fl>
B-.^ps-g
S!  O  a  n
S o

Ru

p «
I"
ST"
g"5"
sr -   p
O"1
o <
5"!
i n ;

JJ   O- "i   K*
a. o- n p.    «
p      E n ? o
O
2!3      %gS-^3a
^"3o-^.3>f0:?|
o. p _
3    -
s-a.^ - 5 zr 9 o n
^ "i o- cr3
?;• p ^ o p
p'
CJ- —. <l   ii   Ł
--  O   Q. 3   m
N \-. 3
™ cr
3  n  o g-tS
°         <*    Q    t»'  [C    O    O
E. Ji. tn" N
.,   n   X   N   P
lltl-i-
B--S.8 S"g-
a" p 3- N cr
*— co   O
i?. E 3- 3.     ?. ?f
<»   d   3   O         •-

li

się na oddanie polskiego naczelnego dowództwa w ręce fachowego generała
zachodnioeuropejskiego. (...) A ten generał (...) żeby tak tę armię ujął w garść,
by stworzyła przeciwko naporowi bolszewickiemu mocny wał. Armia polska,
oczywiście, byłaby tu potraktowana jak zwykłe mięso armatnie: ujęta w karby
europejskiej dyscypliny zostałaby zmuszona do tego, by się jednak zacząć       ,
skutecznie bronić".*
Francja i Anglia wysłały więc do Polski francusko-angielską misję pod
przewodnictwem brytyjskiego ambasadora, lorda d'Abernon, która przybyła
do Warszawy 24 czy też 26 lipca 1920 roku, a której członkiem był jeden
z najwybitniejszych generałów francuskich, były szef sztabu francuskiego
marszałka Focha, Maxime Weygand. To on był upatrzony na wodza armii
polskiej. Francja i Anglia postanowiły, że on tym wodzem będzie i po to
do Polski jedzie.
Ale Polacy to nie byli „biali" Rosjanie. Wcale im nie byl potrzebny obcy
naczelny wódz.
Misja lorda d'Abernon przekonała się, że Polacy nie chcą mianować
generała Weyganda ani swoim wodzem naczelnym, ani nawet swoim szefem
sztabu. Sprawa została załatwiona kompromisowo: generał Weygand został
do polskiego szefa sztabu, generała Rozwadowskiego, przydzielony jako
„doradca".
Słowo to stało się powodem nieporozumienia, które w literaturze polskiej
i zachodnioeuropejskiej trwa po dziś dzień. Polacy rozumieli, że „doradca"
to jest człowiek, który „doradza". Generał Weygand będzie informowany
0  wszystkim, co dotyczy położenia na froncie i opierając się na tych
informacjach, formułować będzie, jako francuski fachowiec, swoje wnioski
1 rady. A rady te będą przyjmowane lub nie. Francuzi i Anglicy, mający swoje
doświadczenia kolonialne i pólkolonialne uważali, że „doradca" to jest
grzeczne słowo, oznaczające alianckiego „zwierzchnika", którego „rady"
będą w istocie rozkazami: generał Weygand będzie udzielał rad, a te rady
będą bez zastrzeżeń wykonywane, to znaczy generał Weygand będzie (lub
jest, lub był) rzeczywistym, choć nieoficjalnym wodzem naczelnym armii
polskiej.
Polska musiała się bardzo liczyć z wolą aliantów zachodnich:
potrzebowała zarówno alianckiej pomocy dyplomatycznej, jak i dostaw
alianckiego, zwłaszcza francuskiego sprzętu wojennego, za który zresztą
musiała wielkie sumy w gotówce płacić. Toteż udzielenia poważnego miejsca
generałowi Weygandowi w polskim dowództwie nie mogła odmówić. Co
więcej, generał Weygand to byl człowiek bardzo rozumny, szlachetny,
umiejętny i szczerze Polsce życzliwy.
Jest dzisiaj szeroko rozpowszechnionym poglądem na zachodzie — we
Francji przyjętym niemal powszechnie — że istotnym zwycięzcą w bitwie
warszawskiej i w całej wojnie polsko-bolszewickiej był generał Weygand:
przyjechał, udzielał dobrych rad, rady te były skrupulatnie wykonywane i
wojna została wygrana. Przeciętny francuski historyk, wojskowy, czy
dziennikarz w ogóle sobie dziś nie wyobraża, by sytuacja mogła wyglądać
• Cytata z innej mojej książki.
80
inaczej. A ci, co badają sprawę dokładniej — napotykają przeciwstawienie
,,legendzie Weyganda" — „legendy Piłsudskiego". A „legenda
piłsudskiego" jest w sposób tak oczywisty nieprawdziwa, że bezstronny
historyk, który ją bada, odrzucić ją musi. Jest więc umocniony w przekonaniu
o słuszności legendy Weyganda.
Weygand nieraz zaprzeczał temu, że rzeczywiście kierował bitwą
warszawską. Ale historycy i wojskowi francuscy uważają, że te zaprzeczenia
sa tylko aktem grzeczności: niech Polacy mają uczucie, że osiągnęli
zwycięstwo sami.
A jednak Weygand zwycięzcą w bitwie warszawskiej i w całej wojnie
polsko-bolszewickiej nie był. Jego rola była rzeczywista — ale skromna.
Postawa niektórych Polaków, którzy odnoszą się do Weyganda i jego
roli niemal drwiąco, jest nierycerska. General Weygand przyjechał do Polski
po to, by nam pomóc. I obmyślał swoje rady z najlepszą wolą. Należy mu
się za to wdzięczność. I jemu, i Francji.
Francji należy się wdzięczność także i za to, że przysłała nam — dużo
wcześniej — pomoc w postaci Misji Wojskowej, złożonej z 200 francuskich
oficerów, którzy pomagali w szkoleniu niektórych polskich oficerów,
zwłaszcza sztabowców. Jednym z nich był późniejszy generał i prezydent
Francji, De Gaulle. (Oficerów polskich było w wojnie 19 000, ale potrzebowali
oni pomocy owych 200 znakomitych fachowców. A ci francuscy fachowcy
nie tylko uczyli naszych oficerów, ale w bitwie warszawskiej się bili. „Pod
Radzyminem 14 i 15 sierpnia i w Mińsku Mazowieckim 17 francuscy
oficerowie, w białych rękawiczkach i ze szpicrutami w ręku maszerowali w
pierwszej linii polskich wojsk aby podnieść ducha żołnierzy" — podaje
Colloque).
A jednak, Weygand nie odegrał w bitwie warszawskiej" decydującej roli.
Jego podstawowa rada, udzielona polskiemu naczelnemu dowództwu,
polegała na tym, by wycofać się na linię Wisły i Sanu i wzdłuż tych rzek
utworzyć mocny, trwały front obronny. Rozwadowski tę radę odrzucił. Jego
planem było stoczyć bitwę na przedpolu Warszawy, a więc po wschodniej
stronie Wisły. Weygand przyjął to do wiadomości. I potem pomagał w
urzeczywistnieniu tego planu.
Napisałem kiedyś:
„Osobiście, dzisiaj, po upływie 61 lat, jestem skłonny myśleć, że gdyby
generał Weygand był wówczas został polskim wodzem naczelnym, Polska
byłaby bitwę warszawską przegrała. Bitwę wygrały energia i siła woli generała
Rozwadowskiego i entuzjazm wojsk pod jego dowództwem. Kompetentny,
ale raczej biurokratyczny wódz naczelny, dostarczony przez obce mocarstwa,
nie byłby w stanie osiągnąć tych samych wyników".*
Największą pomoc okazał generał Weygand w organizowaniu ofensywy
piątej armii generała Sikorskiego w północnej części frontu. A był to wcale
nie mały fragment bitwy warszawskiej. O ofensywie generała Sikorskiego
generał Weygand sam potem napisał: „W ciągu dni 14, 15 i 16 sierpnia stacza
5 armia z 15 i częścią 4 armii bolszewickiej zaciekłe boje, które dnia 17 sierpnia
* Cytata z innej mojej książki.
6 — Hist. Nar. Poi., t. III
81
kończą się odwrotem w popłochu 15 armii bolszewickiej. Armia 5 zaczyna
natychmiast pościg w łączności z lewym skrzydłem 1 armii. (...) Gen. Sikorski
(...) powstrzymał swymi 44 000 ludzi, mającymi 450 karabinów maszynowych
i 140 armat siły nieprzyjacielskie w liczbie około 60 000 ludzi z 1200
karabinami maszynowymi i 330 armatami, a następnie je pobił. W ten sposób
uwolnił całość układu sil polskich od groźby oskrzydlenia, ciążącej nad nimi
od kilku tygodni".
Zakończę rozważania o roli generała Weyganda słowami, które napisał
on w 1957 roku, w 37 lat po bitwie, w swoich pamiętnikach: „Świat zaciągnął
w 1920 roku wielki dług wdzięczności wobec Polski, która raz jeszcze była
przedmurzem cywilizacji chrześcijańskiej".
Porównując generała Weyganda z generałem Rozwadowskim, trzeba
stwierdzić, że Rozwadowski wcale nie był gorszym fachowcem od Weyganda.
Był ongiś znakomitym generałem austriackim. Był nim jeszcze przed rokiem
1914. Dowodził potem w szeregu bitew wojskiem austriackim, dowodząc po
kolei brygadą, dywizją i kilku dywizjami, a więc w istocie korpusem i
wszystkie te bitwy były zwycięskie. Wszystko to były bitwy przeciwko Rosji.
Rozwadowski był jednym z tych Polaków zaboru austriackiego, którzy
uważali Rosję za głównego wroga Polski — i prowadząc swoje bitwy, uważał,
że prowadzi je jako Polak w interesie Polski. Później, w Polsce niepodległej,
dowodził od 15 listopada 1918 roku do 21 marca 1919 „armią Wschód"
przeciwko armii austriacko-ukraińskiej.  Miał nie tylko nie gorszę qd
Weyganda przygotowanie fachowe — może nawet lepsze — ale miał duże
doświadczenie dowódcze. A tymczasem Weygand nigdy nie był wodzem. Był
tylko szefem sztabu, a więc pomocnikiem i wykonawcą poleceń wodza. A
wreszcie, rzecz najważniejsza: generał Rozwadowski bitwą warszawską
dowodził, a tymczasem generał Weygand nią nie dowodził. A przy tym, gen.
Rozwadowski był Polakiem i polskim patriotą, a Weygand był mimo
wszystko człowiekiem obcym. Nawet nie znal polskiego języka, a więc języka,
którym mówiła polska armia wraz ze swoim dowództwem.
Wojna polsko-rosyjska została zakończona w sposób tymczasowy
rozejmem z dnia 12 października 1920 roku, w niecałe dwa miesiące po bitwie
warszawskiej, a w sposób ostateczny pokojem 18 marca 1921 roku. Granica
polsko-rosyjska została ustalona już październikowym rozejmem, który był
nie tylko rozejmem, ale i tak zwanym pokojem preliminaryjnym, czyli
tymczasowym, potem przez pokój ostateczny zatwierdzonym i w szczegółach
rozwiniętym. Obie umowy zawarte zostały w łotewskiej Rydze.
Pokój w Rydze dał Polsce mniej, niż Polska poprzednio żądała,
zgłaszając „linię Dmowskiego" i niż Rosja przed wyprawą kijowską i inwazją
bolszewicką ofiarowywała w formie linii „Lenin-Cziczerin-Trocki". Polska
nie otrzymała w Rydze ani Mińska, Bobrujska, Słucka i Mozyrza, już nie
mówiąc o Połocku, ani ustąpionego Ukrainie umową Pilsudski-Petlura
Kamieńca Podolskiego i Ploskirowa. Polska w Rydze zażądała od Rosji linii,
która się później stała ostateczną granicą — i Rosja żądanie to bez sprzeciwu
przyjęła. Jest możliwe, że Rosja przyjęłaby też i linię Dmowskiego, albo też
82
jej odmianę, linię Lenina-Cziczerina-Trockiego, ale linii tej od niej nie
żądano.
A jednak — w ogólnym zarysie wojna polsko-sowiecka urzeczywistniła
program Dmowskiego, a nie program „federacyjny" Piłsudskiego i
Paderewskiego. Polska nie osiągnęła w całości „linii Dmowskiego" — na
zachodzie, a więc w Gdańsku, na Górnym Śląsku i tak dalej, z powodu
przyczyn zewnętrznych, a na wschodzie z powodu nieżądania tej linii przez
delegację pokojową w Rydze. Ale Polska po traktacie wersalskim i po
traktacie ryskim, to była Polska Dmowskiego. To było państwo jednolite
o charakterze polskim, o większości polskiej ludności, mające charakter
własności bezspornej polskiego narodu, który był w niej bezspornym
gospodarzem. Pozbawiona była niektórych okręgów, które chciała mieć, ale
także i bez tych okręgów była krajem dużym, od gór aż do morza, od Pucka
do Zaleszczyk, od Cieszyna do Dzisny, odgradzającym Niemcy od Rosji
jednym z dużych, choć nie największych państw europejskich.
Ze strony ukraińskiej wysuwano potem zarzut, że Polska, zawierając
w Rydze pokój z Rosją rzekomo pogwałciła umowę Pilsudski-Petlura, wedle
której Polska miała dokonać podboju Ukrainy i osadzić w Kijowie rząd
* Było to potem krytykowane.
Historia granicy ryskiej polega na tym, że rokowania w Rydze prowadzone były nie przez
rząd, ale przez komitet, złożony z przedstawicieli istniejących w Polsce stronnictw.
Komitet ten był przedstawicielstwem nie Sejmu, ale tak zwanej Rady Obrony Państwa
Rada ta została utworzona w lipcu 1920 roku, by zastąpić Sejm, gdy chodzić będzie o uchwalanie
szybkich postanowień i ustaw, których uchwalanie normalną procedurą sejmową byłoby zbyt
powolne. Rada ta tym się różniła od Sejmu, że po pierwsze jej przewodniczącym był Piłsudski
jako Naczelnik Państwa oraz wchodziło w jej skład 4 członków rządu, 3 przedstawicieli wojska
i marszałek Sejmu, a tylko 10 przedstawicieli stronnictw sejmowych. A po wtóre, że w Sejmie
największym stronnictwem byli narodowcy, a razem z ludowcami mieli znaczną większość,
natomiast w Radzie Obrony Państwa przewagę mieli członkowie obozu Piłsudskiego i lewicy
także i dlatego, że stronnictwa sejmowe, duże i małe, były reprezentowane na równym poziomie
„Rokowania te (... w Rydze) powinien był prowadzić Dmowski. Mieliśmy w jego osobie
znakomitego, wypróbowanego negocjatora. (...) Cała operacja powołania do życia dziwnej
aeiegacji pokojowej ryskiej zrobiona była po to, by nie dopuścić do powierzenia rokowań ryskich
umowskiemu" (cytata z innej mojej pracy).
Przedstawiciel „endecji" w Radzie Obrony Państwa, Aleksander Skarbek, postawił wniosek
oy rokowania pokojowe z Rosją były prowadzone przez rząd, a nie przez komitet międzypartyjny'
«ic wniosek ten został przez Radę Obrony Państwa odrzucony. W rezultacie, mianowano
Skah i*' ? me byla ajń orBanem rzadu- ?"• przedstawicielką Sejmu, przedstawiciel „endecji"
mia           mC ZOStal do nie} dopus^zony- Jako rzekomy przedstawiciel „endecji" został
knowany Stanisław Grabski, który nie był członkiem Rady Obrony Państwa, a znany był
a wT      !fi' opo?:ycyJnie usposobiony wobec Dmowskiego i sprzeciwia się „linii Dmowskiego"
Pilsnri ?             ' jeSt Przeciw"y Przyuczeniu do Polski Mińska i chce być wierny układowi
obmv<nr8° * Petlur»- t0 zniczV nie cnce ^dać Kamieńca Podolskiego i Ploskirowa. To on
w ka»Jv C • ZWaną rySka.' Żadal jej <** delegacji sowieckiej. (Zasługą Grabskiego było
°dgrodztf Litw' 'O> ŻC °bmyŚlił tak ZWany "korytarz Grabskiego" do granicy Łotwy, który
 -1"151^ by' zdaJe sie nadaI wierny swemu programowi, zwanemu federacyjnym I wierzył
?w   ?    okaże sic nietrwały-
nowa w Wasiiewski napisał, że Piłsudski „nie bardzo wierzył w trwałość pokoju i przewidywał
__woj.ne z bolszewikami. (...)
__ Kledyż, twoim zdaniem, może wybuchnąć ta wojna?
Jeszcze w tym roku — odpowiedział z przekonaniem" (Wasilewski).
83
*  3
?§11
s-l 2 g-jg i

N   O"
o

WILNO
Na osobne omówienie zasługuje skomplikowana sprawa Wilna i Ziemi
Wileńskiej. Miasto to i ziemia były ważną dzielnicą Polski i miały całkowicie
polski charakter. Odegrały nie tylko ogromną rolę w dziejach Polski i w
polskiej   kulturze,   ale  miały  przeważająco  polską  ludność.   (Wedle
okupacyjnego niemieckiego spisu ludności z 1916 roku — jak już wyżej
pisałem — miasto Wilno miało 50,1 proc. Polaków, 2,6 proc. Litwinów, 43,5
proc. Żydów i 2,7 proc. innych. Wedle tegoż niemieckiego spisu wszędzie
w poszczególnych powiatach Wileńszczyzny Polacy byli w większości. Wedle
polskiego spisu z 1931 roku miasto Wilno miało 65,6 procent ludności
polskiej, 0,8 proc. litewskiej, 28,0 proc. żydowskiej, 4,4 proc. rosyjskiej i
białoruskiej. Wedle tegoż polskiego spisu na całej Wileńszczyźnie było 59,7
proc.   Polaków,   5,5   proc.   Litwinów,   8,7   proc.   Żydów,   22,7   proc.
Białorusinów, 3,4 proc. Rosjan). Wilno było stolicą Litwy historycznej —
która sięgała ongiś prawie do Morza Czarnego i do Smoleńska — ale wcale
nie było miastem Litwy etnicznej.
Zarówno Polska pragnęła posiadać Wilno, jak przytłaczająca większość
ludności Wilna i Wileńszczyzny pragnęła należeć do Polski.
Polska Samoobrona w Wilnie opanowała miasto — i część okolicy —
gdy Niemcy opuszczali Wilno po zakończeniu wojny światowej i wycofywali
się w kierunku na Kowno i Prusy Wschodnie, ale po sześciu dniach polskich
rządów, miasto zostało zdobyte przez armię bolszewicką.
Ale w trzy miesiące później polskie wojsko regularne wkroczyło, pod
wodzą Piłsudskiego, ponownie do Wilna. Wilno było odtąd w posiadaniu
Polski od 19 kwietnia 1919 roku do 14 lipca 1920 roku, czyli przez rok i 3
miesiące. W dniu 14 lipca zostało na nowo zajęte przez wojska sowieckie
(które przedtem, po pokonaniu wileńskiej Samoobrony, były w Wilnie przez
3 miesiące i 12 dni, mianowicie od 6 stycznia do 19 kwietnia).
Wilno nie zostało 19 kwietnia 1919 roku wcielone do Polski, ale objęte
administracją wojskowo-okupacyjną „Zarządu Cywilnego Ziem
Wschodnich", rozwijało się jednak pod polskimi rządami w sposób
całkowicie polski. Między innymi, to w owym czasie wznowiony został
uniwersytet wileński, zamknięty przedtem przez władze rosyjskie, a będący
słynnym centrum polskiej kultury, które wydało z siebie, albo było miejscem
twórczości takich polskich znakomitości, jak Adam Mickiewicz, Piotr Skarga,
Maciej Sarbiewski, Jakub Wujek, Krzysztof Warszewicki, Joachim Lelewel,
bracia Śniadeccy.
86
Rząd sowiecki zawarł pokój z republiką litewską — która była
zorganizowana przy pomocy niemieckiej i miała postawę antypolską. Pokój
ten podpisany został 12 lipca, a przyznawał Wilno Litwie. Rzecz ciekawa,
że w owej chwili były wciąż w Wilnie wojska polskie, a armia sowiecka
wkroczyła do Wilna dopiero w dwa dni później, 14 lipca.
Pokojem tym republika litewska zmieniła orientację: z satelity
niemieckiego zamieniła się w satelitę sowieckiego. Od owej chwili niewielka
armia litewska przyłączyła się — zresztą bez wypowiedzenia wojny — do armii
sowieckiej i wzięła udział w działaniach wojennych przeciwko Polsce.
Ze strony litewskiej1 powoływano się później na pokój sowiecko-litewski
z 12 lipca 1920 roku jako na tytuł dla Litwy do posiadania Wilna i jako powód
do nieuznawania praw Polski do tego miasta. Jest to oczywiście niesłuszne.
Była to umowa między państwami innymi, a nawet nieprzyjacielskimi, która
dla strony trzeciej, w danym razie Polski, nie stwarzała żadnych obowiązków.
W prawie umowa taka nazywa się po łacinie ,,res inter alios acta" (rzecz
zawarta między innymi).*
Wilno było potem przez więcej niż miesiąc (od 14 lipca do 28 sierpnia
1920 roku) w ręku władz sowieckich. Gdy wojska sowieckie poniosły potem
pod Warszawą klęskę, oddały Wilno republice litewskiej i Wilno było
następnie 1 miesiąc i 13 dni w ręku wojsk i władz litewskich (od 28 sierpnia
do 9 października 1920 roku).
I tutaj zaczyna się skomplikowana sprawa sporu o Wilno. Większość
polskiego narodu chciała, by Wilno i Wileńszczyzna należały do Polski. Ale
obóz Piłsudskiego dążył do utworzenia osobnego państwa, które by miało
ustrój federacyjny i składało się z trzech „kantonów" (samorządnych
prowincji), Litwy Zachodniej o charakterze etnicznie litewskim ze stolicą w
Kownie, Litwy Środkowej o charakterze polskim ze stolicą w Wilnie i Litwy
Wschodniej, o charakterze białoruskim, ze stolicą w Mińsku. Litwę białoruską
można było utworzyć dopiero po nowej wojnie z Rosją, ale wydawało się,
że Litwę Środkową, polską, ale nie należącą do Polski, można będzie
utworzyć od razu, przy okazji toczących się rokowań pokojowych.
Polska była w wojnie z Litwą Kowieńską. Ze strony obozu Piłsudskiego
pospieszono się, by zawrzeć z nią — jeszcze nie pokój, ale rozejm — jeszcze
przed zawarciem rozejmu i pokoju z Rosją.
Dwaj wybitni przedstawiciele obozu piłsudczyków, przedstawiciel
naczelnego wodza, pułkownik Mieczysław Mackiewicz i młody, naonczas 28-
letni dyplomata, Juliusz Łukasiewicz, późniejszy, w roku 1938 i 1939
ambasador polski w Paryżu, zawarli w mieście Suwałkach w dniu 7
października 1920 roku, czyli na 5 dni przed rozejmem polsko-sowieckim
w Rydze, umowę z delegacją litewską, ustanawiającą rozejm polsko-litewski
i linię rozejmową, pozostawiającą Wilno po stronie litewskiej. Umowa
suwalska wywołała olbrzymie oburzenie w całej Polsce, wyobrażano sobie
w narodzie polskim, że polski rząd i naczelne dowództwo zawarły umowę,
* Jeśli Wojciech umówi się bez wiedzy Stanisława z Maciejem, że Stanisław odda Maciejowi
swój zegarek, Stanisław wcale nie musi czuć się zobowiązany do słuchania tej umowy i nie musi
Maciejowi swego zegarka oddawać.
87
ulegając jakimś międzynarodowym naciskom. Rzekomo poddając się temu
oburzeniu, a w istocie spełniając rozkaz marszałka Piłsudskiego, generał
Lucjan Żeligowski, dowodzący dywizją ochotników z Wilna, ogłosił 9
października, w dwa dni po umowie suwalskiej, że się przeciw tej umowie
buntuje, że wobec tego, iż Polska Wilno opuściła, występuje wraz ze swoją
dywizją z armii polskiej i działa odtąd tylko w imieniu samego Wilna i
Wileńszczyzny. W tymże dniu wkroczył ze swoją dywizją do Wilna i ogłosił
w Wilnie utworzenie nowej republiki, Środkowo-Litewskiej.
Rzecz ciekawa, że formalnie nie pogwałcił przez to umowy suwalskiej:
pomaszerował przez odcinek, na wschód od stacji Bastuny, który umową
rozejmową nie był objęty oraz wkroczył do Wilna 9 października, podczas
gdy umowa rozejmowa miała obowiązywać dopiero od 10 października. Ale
ta formalistyka nie miała znaczenia: cały świat uznał, że Polska popełniła
akt wiarołomstwa, że zawarła umowę i zaraz ją złamała. Wrażenie również
było to, że rzekomy „bunt" generała Żeligowskiego zrobiony był po to, by
zdobyć Wilno dla Polski, choć z jakichś przyczyn Polska otwarcie Wilna
zdobyć nie mogła. W istocie, Polska mogła zająć Wilno w sposób całkiem
otwarty, bez żadnego buntu, swoimi regularnymi wojskami, tak jak zajęła
Grodno, też przez bolszewików, umową z 14 lipca, odstąpione Litwie. „Bunt"
Żeligowskiego miał miejsce nie dlatego, by Wilno do Polski przyłączyć, ale
przeciwnie dlatego, by przyłączeniu go do Polski przeszkodzić i by utworzyć
odrębną „Republikę Srodkowo-Litewską".
Pisałem w związku z tym: „Ogólne wrażenie było, że Polska (...) opuściła
Wilno. To spowodowało olbrzymie oburzenie w całym polskim narodzie,
a także i w samym Wilnie — które było wciąż pod litewską okupacją, a
wiedziało o umowie (suwalskiej) (...) w formie, podanej przez litewską
propagandę. A co jest szczególnie ważne — spowodowało to olbrzymie
oburzenie wśród żołnierzy dywizji Żeligowskiego, którzy byli ochotnikami
z Wilna i gorąco pragnęli wrócić do swego miasta. Rewolta przeciwko tym,
co tchórzliwie zrzekli się Wilna, stała się możliwa. Gdy generał Żeligowski
zbuntował się przeciwko Polsce i ogłosił ustanowienie w Wilnie nowego,
polskiego mini-państewka, zostało to przyjęte przez polską opinię publiczną
i przez żołnierzy jego dywizji jako rozwiązanie, które jest bolesne i
nieprzyjemne, ale które jest lepsze od pozostawienia Wilna w rękach
litewskich".*
Narodziła się „sprawa wileńska" i narodziło się nowe państwo, Litwa
Środkowa. Jego rządcy, ludzie z obozu Piłsudskiego, prowadzili potem długą
kampanię dyplomatyczną, zmierzającą do utworzenia Litwy dwukantonalnej,
obejmującej  Kowno i Wilno,  która by się może,  ale niekoniecznie,
sfederowala z Polską. Nie odnieśli powodzenia. Skończyło się na tym, że
trzeba było przeprowadzić w tym państwie wybory i zwołać sejm środkowo-
-litewski. Wybory te odbyły się 8 stycznia 1922 roku, wedle ordynacji o
charakterze   powszechnym,   równym,   bezpośrednim,   tajnym   i
proporcjonalnym. Wzięło w tych wyborach udział 64 procent uprawnionych
do głosowania, co jest całkiem dużo jak na kraj rolniczy w czasie surowej
* Cytata z innej mojej książki.
88
zimy. Ani jeden zwolennik „Litwy Środkowej" nie został obrany.* Dnia 20
lutego 1922 roku Sejm Litwy Środkowej uchwalił jednogłośnie skasowanie
„niepodległości" Litwy Środkowej i przyłączenie Litwy Środkowej do Polski.
Ze strony oficjalnej Polski czyniono jeszcze potem pewne trudności z
uznaniem tej uchwały Sejmu wileńskiego. Urzędował wtedy w Warszawie
rząd, nie będący wyrazem woli Sejmu, lecz będący „rządem zaufania
marszałka Piłsudskiego". Premierem tego rządu był p. Antoni Ponikowski,
nie będący posłem do Sejmu. Rząd Ponikowskiego opracował umowę Polski
z delegacją Sejmu wileńskiego, dotyczącą wcielenia Wileńszczyzny do Polski
i napisał w tej umowie o „statucie" Wileńszczyzny w obrębie Polski.
Delegacja Sejmu wileńskiego odmówiła podpisania tej umowy, widząc w niej
zapowiedź nadania Wileńszczyźnie cech politycznej odrębności, np.
autonomii i żądając skreślenia z tekstu umowy słowa „statut". Rząd
Ponikowskiego dnia 5 marca 1922 roku został przez Sejm obalony. Piłsudski
powołał 10 marca nowy rząd, znowu pod premierostwem Ponikowskiego.
By nie podważać prestiżu rządu polskiego zmianą opracowanego przezeń
tekstu, załatwiono sprawę kompromisowo. Delegacja wileńska zgodziła się
podpisać przygotowany tekst umowy, dopisując do niego jako „post
scriptum" zastrzeżenie, że słowo „statut" nie ma być rozumiane jako
zapowiedź wyodrębnienia politycznego. Sejm warszawski uchwalą z dnia 24
marca 1922 roku uznał Wileńszczyznę za przyłączoną do Polski.
Państwa zachodnie uznały przyłączenie Wileńszczyzny do Polski w rok
później, uchwałą z dnia 15 marca 1923 roku. Ta sama uchwała oznaczała
również uznanie całej polskiej wschodniej granicy.
I
* Za odrębnością Litwy Środkowej opowiadała się garstka szlachty i inteligencji, głównie
związanej z masońską lożą Gorliwego Litwina w Wilnie, która istniała tam jawnie w latach
1780-1822, a łajnie od 1822 roku do wieku dwudziestego. Zwolennicy środkowo-litewskiej
odrębności, zresztą wszystko Polacy, z reguły nie znający litewskiego języka, ponieśli w wyborach
druzgocącą klęskę.                                                                                                         ,,
89
CZASY MIĘDZYWOJENNE
Polska w granicach ustalonych przez traktaty wersalski i ryski, a
uzupełnionych przez umowy i rozstrzygnięcia, dotyczące Wilna i
Wileńszczyzny oraz Śląska Górnego i Cieszyńskiego,* istniała potem, od
pokoju ryskiego do wybuchu drugiej wojny światowej przez lat z górą 17,
a jeśli wliczyć czas wojen, toczonych już przez Polskę niepodległą, lat niemal
równo 21 (październik 1918 — wrzesień 1939).
Nie był to czas długi. W tysiącletnich dziejach Polski był to tylko okres
niewielki. Ale był to czas niezmiernie ważny: po 123 latach niewoli Polska
się w tym okresie całkowicie odrodziła, zjednoczyła, skrystalizowała i
okrzepła. Polska stała się na nowo Polską. W okresie niewoli istniał tylko
jeden polski naród, ale kraj dzielił się na zabory i dzielnice, każda część Polski
żyła jakby odrębnym życiem. Przez te 21 lat Polska zrosła się ponownie i
stała się z powrotem jednym, jednolitym krajem.
Dokonało się w tym czasie w życiu Polski niezmiernie wiele.
Dokonało się przede wszystkim — zjednoczenie. Polacy na nowo się
ze sobą zrośli. W pierwszych kilku latach po odzyskaniu niepodległości, gdy
mieszkańcy trzech byłych zaborów zetknęli się ze sobą blisko — gdy cala
Polska stała się pełna urzędników z Galicji i kupców i rzemieślników z
Poznańskiego i rządzona była z Warszawy — Polacy z poszczególnych
zaborów poczuli się sobie nagle obcy. W innych byłych zaborach pokpiwano
z „Galileuszy", czyli Galicjan, dziwiono się sztywności Poznaniaków,
narzekano na rządy „warszawistów". I nagle — wszystkie dawne zabory
zrosły się ze sobą. Polacy poznali się wzajemnie, często powstępowali w
międzyzaborowe związki małżeńskie, pracowali w tych samych instytucjach,
służyli w tych samych oddziałach wojskowych i nagle przekonali się, że są
wszyscy takimi samymi Polakami, których nic nie dzieli.
Tak samo zrosło się ze sobą życie gospodarcze trzech dzielnic. Zabory
gospodarczo złączone były przedtem z państwami zaborczymi: wytwory
wielkopolskiego  i  pomorskiego  rolnictwa  sprzedawane  były  do  miast
* Plebiscyt na Górnym Śląsku odbył się dnia 20 marca 1921 roku: przyznana Polsce w
wyniku plebiscytu, zresztą niesłusznie za mała część Górnego Śląska (nie obejmująca kilku
powiatów, które głosowały za Polską — Bytom 59,1 procent głosów polskich, Gliwice 57,5
procent, Strzelce 50,7 procent) została do Polski przyłączona 15 czerwca 1922 roku.
Śląsk Cieszyński został podzielony pół na pół przez alianckie rozstrzygnięcie rozjemcze w
lipcu 1920 roku. Tak zwane „Zaolzie", na którego terenie leżą polskie miejscowości Karwina,
Jabłonków, Frysztat, Orłowa i położone za rzeką Olzą przedmieście Cieszyna, zostały przyłączone
do Czechosłowacji.
90
niemieckich, tkaniny i stal z fabryk w Królestwie Kongresowym znajdowały
rynek zbytu w głębi Rosji, drzewo z lasów galicyjskich wywożone było do
Wiednia. Teraz cała Polska stała się połączonym rynkiem zbytu dla wytworów
wszystkich trzech byłych zaborów. Także: wytwory tych trzech byłych
zaboró,w znalazły wspólną, połączoną drogę wywozu drogą morską przez
porty Gdańska i Gdyni.
Połączyło się ze sobą szkolnictwo całej Polski, wszędzie zapanował ten
sam system szkolny, zaczęto wszędzie uczyć z tych samych podręczników
i dokładnie tych samych przedmiotów, a nauczyciele pracowali bez przeszkody
w szkołach na całym obszarze Polski. Prawo było na całym obszarze Polski
różne, to się nie dało skasować zbyt szybko, ale zaczęto prawo ujednolicać.
Wojsko było początkowo różne, zorganizowane według wzorów austriackich,
niemieckich, francuskich (armia Hallera), trochę także i rosyjskich
(„dowborczycy"), ale połączono je ze sobą i.stopniowo upodobniono
wszystkie formacje do siebie.
Część ludności napływowej niemieckiej wyniosła się w tym czasie z
Polski, dzięki czemu miasta w byłym zaborze pruskim uległy gruntownemu
spolszczeniu. Np. Poznań, który za niemieckich czasów miał tylko 58 proc.
ludności polskiej, w roku 1921 miał jej 94 procent, a w Bydgoszczy ludność
polska z 15 procent wzrosła do 74 procent.
Duże znaczenie miało połączenie, zjednoczenie i ujednolicenie takich
aparatów życia zbiorowego, jakimi są koleje czy poczta. Dużo trzeba było
wysiłku, by ujednolicić przepisy i metody pracy, także i sprzęt. A co więcej,
trzeba było pobudować nowe linie kolejowe, by stworzyć'między dawnymi
zaborami połączenia, których przedtem nie było. Tak więc zbudowano nowe
odcinki kolei, które pozwoliły na krótkie połączenie między Warszawą i
Poznaniem oraz Warszawą i Krakowem oraz ulepszono zbudowane przez
władze okupacyjne austriackie w czasie wojny połączenie kolejowe Warszawy
ze Lwowem. Zbudowano także wielką, nową linię kolejową z zagłębia
węglowego śląskiego do Gdyni, z ominiąciem terytorium wolnego miasta
Gdańska, pozwalającą na masowy wywóz polskiego węgla drogą morską.
Ale Polska musiała dokonać w tym czasie czegoś więcej jeszcze:
odbudowy. Połowa pierwszej wojny światowej — tak zwany wschodni front
— toczyła się na ziemiach polskich. Także na ziemiach polskich odbywała
się potem większa część wojny polsko-bolszewickiej. A każda wojna
powoduje zniszczenia. Duża część mostów kolejowych i drogowych była w
Polsce powysadzana w powietrze, fabryki były popalone, a maszyny z nich
pozabierane przez wojska okupacyjne na złom jako metal, tabor kolejowy
był nie odnawiany, a więc zużyty, a ponadto częściowo wywieziony do innych
krajów. Ludność z niektórych okolic, np. z Chełmszczyzny i ziem
białoruskich, została częściowo wysiedlona i wywieziona w dalekie strony
do obcych krajów, a ziemia, opuszczona i nie uprawiana, zarosła lasem, który
się sam wysiał i był już całkiem wysoki. Trzeba to było wszystko odbudować,
uporządkować, przywrócić do nowego życia. I jakoś to wszystko w ciągu
niewielu lat wykonano.
Trzeba było stworzyć polskie pieniądze — na miejsce marek niemieckich
(i niemieckich okupacyjnych, nazywanych polskimi), koron austriackich i
91
rubli rosyjskich. Ustanowiono Bank Polski i stworzono nowy, polski
pieniądz: złoty.
Musiano stworzyć niektóre rzeczy całkiem nowe: na przykład polską
żeglugę morską. Zbudowano całkiem nowy port w Gdyni. Gdynia w roku
1914, a tak samo w chwili odzyskania przez Polskę Pomorza w roku 1920
to była mała wioska, bez żadnej przystani morskiej. Ale w 19 lat później,
w roku 1939, to było wielkie miasto o 120 000 mieszkańców i wielki port,
z największym obrotem ze wszystkich portów na Bałtyku. Musiano także
stworzyć polską żeglugę i wyćwiczyć do niej załogi. Zamówiono i kupiono
za granicą, a potem zaczęto budować i w Polsce wiele statków handlowych
(także i okrętów wojennych) i uruchomiono stopniowo dużą flotę handlową,
która zaczęła wozić polskie towary, także i pasażerów, po wszystkich morzach
i oceanach świata. Wielu Polaków służyło ongiś w marynarkach obcych,
zwłaszcza rosyjskiej i niemieckiej. Obsadzili oni jako starsi fachowcy polskie
statki. A zarazem wyszkolili całe młodsze pokolenie polskich marynarzy.
Wśród nich młodych oficerów, kształconych w Szkole Morskiej w Tczewie,
potem przeniesionej do Gdyni.
Pisałem juł o tym, że Polska wybrała sobie już z początkiem 1919 roku
Sejm i że od Sejmu, a więc z wyborów powszechnych pochodziła polska
władza naczelna.
Jeszcze socjalistyczny rząd Moraczewskiego, mianowany przez
Piłsudskiego po przywiezieniu go przez Niemców do Warszawy, ustanowił
ordynację wyborczą. Ordynacja ta była całkowicie dobra — z wyjątkiem
jednego punktu: że wprowadziła zasadę głosowania proporcjonalnego.*
* Głosowanie proporcjonalne polega na tym, że poszczególne okręgi wyborcze obierają
nie po jednym pośle, lecz po kilku, dzięki czemu ci, co otrzymali mniejszą liczbę głosów, też
zostają wybrani. (Np. jeśli okrąg wybiera 6 posłów, stronnictwo, które otrzymało najwięcej
głosów, otrzymuje np. 3 mandaty, stronnictwo mniejsze 2 mandaty, a stronnictwo najmniejsze
1 mandat. W wyborach nieproporcjonalnych byłoby 6 okręgów, wybierających po jednym pośle
każdy i być może wszystkie 6 mandatów przypadłoby jednemu stronnictwu).
System proporcjonalny wydaje się na pozór najsprawiedliwszy. Ale zadaniem sejmu w ustroju
parlamentarnym nie jest tylko dyskusja między różnymi punktami widzenia, lecz powołanie
rządu. W systemie nieproporcjonalnym zdobywa w wyborach większość obóz, mający przewagę
w narodzie i może utworzyć rząd silny i trwały. A trochę przedstawicieli poglądów odmiennych
przecież także będzie wybranych, a więc pożyteczna dyskusja w sejmie i tak będzie mieć miejsce.
Natomiast wybory proporcjonalne powodują rozproszkowanie sejmu. Wybranych zostaje wiele
stronnictw i utworzenie jednolitego rządu staje się trudne. W polskich warunkach, wybory
proporcjonalne miały jeszcze tę wadę, że pozwalały na wybór dużej stosunkowo liczby posłów
Żydów i Niemców, przedstawicieli ludności rozproszonej, tylko wyjątkowo mogących odnieść
zwycięstwo w okręgach jednomandatowych.
W Wielkiej Brytanii po dziś dzień nie ma wyborów proporcjonalnych. Rząd, urzędujący
obecnie, otrzymał w wyborach wprawdzie największą liczbę głosów, ale jednak ich mniejszość.
Otrzymał jednak większość mandatów. Największe w kraju stronnictwo otrzymało od wyborców
prawo utworzenia rządu, bo jest stronnictwem największym. Rząd angielski jednolity, posiadający
prawo prowadzenia jednolitej polityki, dostał prawo rządzenia Wielką Brytanią na pięć lat. Gdyby
był w Wielkiej Brytanii system proporcjonalny, w parlamencie byłoby wiele stronnictw, a rządy
tworzone by były przez przymierza różnych stronnictw i ciągle by się zmieniały.
W roku 1918 także i w większości innych krajów europejskich nie było systemu wyborów
proporcjonalnych. System ten w Polsce został zaprowadzony w wyniku demagogii i
doktrynerstwa.
92
I
Jednak, pomimo systemu proporcjonalnego, miał w Sejmie
zdecydowaną przewagę jeden tylko obóz: narodowy, tj. obóz Dmowskiego,
z którym sprzymierzony był obóz ludowcowy Witosa. Obóz ten nie sprawował
władzy — bo nie chciał obalać rządów Piłsudskiego i popierającej go lewicy,
aby nie stwarzać w narodzie głębokiego rozdźwięku — ale wywiera! na tę
władzę wpływ.
Za czasów, gdy urzędował w Polsce pierwszy Sejm, tak zwany
Ustawodawczy (1919-1922) i gdy Naczelnikiem Państwa o uprawnieniach
pół-dyktatorskich w wyniku nominacji przez mianowaną przez Niemców
Radę Regencyjną i zatwierdzenie tego przez ,,małą konstytucję", uchwaloną
przez Sejm, był Józef Piłsudski (1918-1922), dokonało się w Polsce wiele
bardzo ważnych rzeczy.
Stoczona została zwycięska wojna z armią austriacko-ukraińską i druga,
też zwycięska, o wiele większa wojna z Rosją bolszewicką i bolszewickim
najazdem, poprzedzona wyprawą kijowską. Podpisany został przez Polskę
i ratyfikowany (zatwierdzony przez Sejm) traktat wersalski z Niemcami.
Zawarty został i ratyfikowany pokój w Rydze z Rosją. Odbył się plebiscyt
na Górnym Śląsku i całkiem spora część Górnego Śląska przyłączona została
do Polski. Przyłączone zostało do Polski Wilno. Uchwalona została
„marcowa" konstytucja. Uchwalona została przez Sejm reforma rolna,
rozwiązująca w sposób kompromisowy stosunki własności rolnej, tj.
przeznaczająca dużą część ziemi posiadanej przez wielkich właścicieli
ziemskich na parcelację między chłopów bezrolnych i małorolnych, ale jednak
utrzymująca przy życiu, w zmniejszonym zakresie, ziemiaństwo, tj. duże
majątki ziemskie, będące własnością prywatną i pozostające w ręku tych
samych rodzin, do których należały od pokoleń.
Zgodnie z konstytucją „marcową" okres urzędowania Sejmu
„ustawodawczego" oraz tymczasowego Naczelnika Państwa musiał się z
czasem skończyć. Nastąpiło to pod koniec roku 1922.
Odbyły się 5 listopada 1922 roku wybory do nowego Sejmu (oraz do
ustanowionego przez konstytucję marcową Senatu). W wyborach tych obóz
Dmowskiego (narodowy) wybrał 169 posłów, ludowcy Witosa 70, zbliżona
do obozu Dmowskiego Narodowa Partia Robotnicza 18, natomiast lewica,
czyli obóz Piłsudskiego, 97 posłów (w czym 41 socjalistów i 48 ludowców
z ..Wyzwolenia"). Ponadto „Blok Mniejszości Narodowych" pod wodzą
P- Griinbauma, późniejszego polityka w niepodległym Izraelu wybrał 88
posłów (w czym 35 Żydów, 16 Niemców, 25 Ukraińców i 11 Białorusinów).
W sposób oczywisty wybory zostały wygrane przez obóz Dmowskiego,
a przegrane przez obóz Piłsudskiego. Razem ze stronnictwem Witosa obóz
narodowy miał w Sejmie większość bezwzględną (239 posłów). Sam obóz
narodowy bez Witosa nie miał większości w Sejmie, choć miałby ją, a
zwłaszcza wespół z Narodową Partią Robotniczą wśród posłów-Polaków.
(169 narodowców, 18 NPR, razem 187, innych Polaków 167). Mniejszości
narodowe razem z lewicą stanowiły w Sejmie mniejszość (razem 185).
'Isudski wobec tego przestał być Naczelnikiem Państwa i osiadł jako osoba
Prywatna w Sulejówku.
93
Nastąpił w życiu polskim szereg wypadków smutnych i tragicznych, które
głęboko życiem polskim wstrząsnęły.
Obóz narodowy i obóz Witosa wystąpiły pierwotnie łącznie, głosując
razem na wspólnie wyznaczonych kandydatów. Przy pierwszych wyborach
na marszałków Sejmu i Senatu obrani zostali głosami narodowców i
ludowców narodowiec Trąmpczyński w Senacie i ludowiec Rataj w Sejmie.
Różnili się jednak narodowcy i ludowcy w poglądzie na osobę kandydata
na Prezydenta Rzeczypospolitej i do dnia i godziny wyborów (na połączonych
posiedzeniach Sejmu i Senatu) wspólnej kandydatury nie uzgodnili.
Ostatecznie narodowcy wysunęli osobnego kandydata, hrabiego Maurycego
Zamoyskiego, a ludowcy — profesora Stanisława Wojciechowskiego. W ciągu
trzech kolejnych głosowań odpadali kandydaci, którzy otrzymali najmniejszą
liczbę głosów. W końcu, do czwartego głosowania stanęło już tylko dwóch
kandydatów:  kandydat prawicy Zamoyski i kandydat lewicy Gabriel
Narutowicz.
Był to ze strony narodowców wielki błąd, że wysunęli kandydaturę
Zamoyskiego. Był to, co prawda, kandydat znakomity. Był on ambasadorem
w Paryżu, a w czasie wojny wiceprezesem, zastępcą Dmowskiego, w
Komitecie Narodowym w Paryżu. Był on ostentacyjnym wyrazicielem obozu
przyjaznego Francji i w ogóle mocarstwom zachodnim, a przeciwnikiem
Niemiec. Był obok tego człowiekiem wielkich zalet moralnych, gorącym i
ofiarnym patriotą, a zarazem wytrawnym politykiem i dyplomatą. Był także
dobrze znany w świecie. Ale miał jedną wadę: był hrabią i bardzo wybitnym
ziemianinem, właścicielem wielkiego klucza majątków, zwanego Ordynacją
Zamojską, zapewne najbogatszym z żyjących Polaków. A chodziło o to, by
głosowali na niego także i ludowcy, czyli chłopi. Witos osobiście sprzyjał
Zamoyskiemu, ale nie było pewności, czy poprą go inni ludzie z jego partii.
Hrabia i wielki obszarnik nie był dla chłopów odpowiednim kandydatem.
Narutowicz, osobiście godny szacunku, inżynier, dotąd wyśmienity
minister Robót Publicznych i w tych robotach zasłużony, poprzednio profesor
politechniki w Szwajcarii, miał tę wadę, że był masonem i ateistą, a więc
trudność przedstawiało nie tylko sprawowanie naczelnej władzy w katolickim
narodzie, ale i samo złożenie chrześcijańskiej przysięgi, jeśli urząd prezydenta
miał objąć.
Ostatecznie, ludowcy zdecydowali się głosować nie na Zamoyskiego, lecz
na Narutowicza. W ostatecznym głosowaniu Zamoyski otrzymał 227 głosów,
a Narutowicz 289 (w czym 176 Polaków i 113 Żydów, Niemców, Ukraińców
i Białorusinów).
Wywołało to w polskim społeczeństwie wielkie oburzenie: przeważająca
opinia publiczna polska uważała to za niedobry precedens, że głowa państwa
w Polsce została obrana w taki sposób, iż „języczkiem u wagi" w głosowaniu
okazały się mniejszości narodowe, doprowadzając do obioru kandydata,
którego większość głosujących Polaków odrzucała.
Gdy Narutowicz jechał powozem do Sejmu, by złożyć jako prezydent
przysięgę, wielkie manifestacje uliczne narodowe wzywały go, by wyboru nie
przyjął. Jakieś dziwne grupy ludzi przyłączyły się do tych manifestacji i
obrzucały jadącego powozem przyszłego prezydenta kulami ze śniegu oraz
94
wskakując na stopnie powozu wykrzykiwały pod jego adresem zniewagi.
Dzisiaj wiemy, że nie byli to manifestanci narodowi, lecz prowokatorzy z
obozu lewicy.
Także i Witos, jeszcze przed tymi manifestacjami, złożył Narutowiczowi
wizytę i prosił go, by wyboru nie przyjął.
Narutowicz jednak wybór przyjął i przysięgę złożył.
Na drugi dzień po objęciu władzy przez prezydenta Narutowicza złożył
mu wizytę przywódca sejmowy narodowców Stanisław Głąbiński, by
nawiązać z nim poprawny kontakt. Powiedział mu, „że wzburzenie
społczeństwa i protesty przeciwko wyborowi jego nie są zwrócone przeciwko
jego osobie, ale przeciw złamaniu zasady przez większość Sejmu, że głowy
państwa w Polsce nie wolno wybierać przeciw większości polskiej głosami
Żydów i mniejszości narodowych. (...) Gdy skończyłem, powiedział mi, że
mam zupełną rację. (... Gotów jest ustąpić z prezydentury, ale nie w tej
chwili). Ta chwila ogólnego wzburzenia jest niemożliwa, bo byłby
napiętnowany jako tchórz" (Głąbiński, pamiętnik).
Na drugi dzień, dnia 16 grudnia 1922, na wystawie obrazów w Warszawie
prezydent Narutowicz został zastrzelony przez malarza, Eligiusza
Niewiadomskiego, który oddał się od razu sam w ręce policji. Nie był on
członkiem żadnej narodowej organizacji, ale oświadczył i wtedy, i potem
przed sądem, że chciał zaprotestować przeciwko temu, że prezydent obrany
został przez mniejszość polityczną polską, ale uzyskał większość w Sejmie
przez poparcie Żydów i innych wrogów Polski, to znaczy użył argumentacji
narodowej i zdeklarował się jako narodowiec. Został wkrótce potem
wyrokiem sądu skazany na śmierć i w dniu 31 stycznia 1923 roku, w półtora
miesiąca po swym czynie, rozstrzelany.
„Z wypadków tych pozycja obozu narodowego wyszła znacznie
osłabiona",* stwierdziłem pól wieku temu. Zabójstwo nie było przez polską
etykę polityczną nigdy w przeszłości uznawane za dopuszczalną metodę
politycznego działania. Zamordowanie prezydenta zostało przez polską opinię
publiczną mniej wieęcej jednomyślnie uznane za zbrodnię godną najbardziej
bezwzględnego potępienia i najbardziej z duchem polskiego narodu
niezgodną.
Zbrodnia uznana została za jakby dalszy ciąg manifestacji narodowych
sprzed kilku dni. Argumenty, którymi Niewiadomski uzasadniał swój czyn,
to były argumenty narodowe. Powszechnym przekonaniem było, że czyn
Niewiadomskiego był krańcowym wystąpieniem, wynikającym z poglądów,
głoszonych przez obóz narodowy i że to obóz narodowy w całej pełni
odpowiada za ten czyn, choć nie spowodował go bezpośrednio, a tylko
Niewiadomskiego niejako pośrednio podburzył. Nawet i narodowcy czuli się
zbrodnią 'Niewiadomskiego zawstydzeni i zgadzali się z poglądem, iż czyn
jego przynajmniej pośrednio obciąża obóz narodowy.
Dopiero wiele lat po wojnie okazało się, iż sprawa czynu
Niewiadomskiego wcale nie wyglądała tak, jak się wydawało na pozór.
Napisałem o tym w wielkim skróceniu:
Cytata z innej mojej książki.
95
„Piłsudski nie chciał się z tym pogodzić, że przegrał w 1922 roku wybory
na rzecz Dmowskiego i Witosa i usiłował trzykrotnie obalić wynik tych
wyborów drogą gwałtu (w 1922, 1923 i 1926 roku), za trzecim razem z
powodzeniem, ustanawiając swoją dyktaturę. Jak wiemy od Adama Pragiera
i z innych źródeł pamiętnikarskich, zamierzał w roku 1922 dokonać — wedle
ustalonej  listy ofiar — rzezi polityków  prawicowych,  czemu jednak
przeszkodził przede wszystkim socjalistyczny polityk Daszyński. Wiemy dziś
także, że zamordowanie prezydenta Narutowicza było dziełem jego obozu,
a zapewne za wiedzą lub z inspiracji jego osobiście: zamierzał on w grudniu
1922 roku dokonać zamachu stanu, połączonego z rzezią narodowców, a do
tego potrzebne mu było jako pretekst zamordowanie Narutowicza, koniecznie
przez < endeka >. Znaleziono takiego  < endeka >  w osobie w istocie
apolitycznego,  ale bliskiego   < endecji>,  niezrównoważonego malarza
Niewiadomskiego, byłego urzędnika Oddziału II. Jest rzeczą udowodnioną,
że w Oddziale II wiedziano o zamierzonym zabójstwie co najmniej na kilka
godzin przed faktem. Natomiast żaden ślad porozumienia czy wtajemniczenia
między Niewiadomskim a ośrodkami politycznymi narodowymi nie został
ani współcześnie, ani w ciągu następnych z górą 60 lat wykryty".*
W wyniku zabójstwa prezydenta Narutowicza nastąpiło osłabienie
stanowiska obozu narodowego w Sejmie, także i rozluźnienie węzłów między
obozem narodowym i ludowcami Witosa. Do zamachu stanu Piłsudskiego
jednak w roku 1922 nie doszło, częściowo z tego powodu, że socjaliści
przeszkodzili zorganizowaniu rzezi polityków narodowych.
Powołany do życia po śmierci Narutowicza rząd nie był jednak rządem
parlamentarnym. Był nim rząd generała Władysława Sikorskiego, który nie
był posłem do Sejmu. Rząd ten urzędował przez z górą 5 miesięcy od dnia
zabójstwa prezydenta Narutowicza 16 grudnia 1922 roku do 26 maja 1923
roku. Cechą znamienną tego rządu było, że ministrem spraw zagranicznych
w tym rządzie był Aleksander Skrzyński, zgoła nie pracujący nad
podtrzymaniem porządku wersalskiego w Europie, lecz współpracujący ze
światowym obozem pacyfistycznym.
Dopiero w maju 1923 roku narodowcy i ludowcy zbliżyli się ponownie
do  siebie,   dzięki  czemu  utworzony  został  rząd  parlamentarny,  pod
* Cytata z innej mojej książki.
Głównym dowodem tego, że zabójstwo było zorganizowane przez Oddział II są dwa wypadki
posiadania przez ten oddział wiadomości o mającym nastąpić zabójstwie na kilka godzin przed
samym zabójstwem. Jacyś oficerowie usiłowali powstrzymać księdza senatora Bolta przed
wyjazdem z Warszawy (być może, by mógł być objęty zamierzoną rzezią), mówiąc mu, że
prezydent Narutowicz został zamordowany, choć było to na kilka godzin przed zabójstwem.
Władysław Ludwik Evert w Sosnowcu wiedział na kilka godzin przed zabójstwem nie tylko o
zabójstwie, ale i o osobie zabójcy, malarzu Eligiuszu Niewiadomskim. Evert związany był w
latach 1912-1914 ze „Strzelcem" w Krakowie, w roku 1917 był członkiem POW w Moskwie,
a w latach 1927-1934 był redaktorem gazety „Polska Zbrojna", co wszystko wskazuje na jego
związki z obozem, który rządził Oddziałem II.
Innych, mniej jaskrawych poszlak jest wiele.
Szczegółowe informacje o całej tej sprawie zawarte są w artykułach moich i mojego syna,
prof. dr. Macieja Giertycha w „Komunikatach Towarzystwa im. Romana Dmowskiego", Londyn
tom 1, 1970/71 i tom II 1979/80.
96
przewodnictwem Witosa. Rząd ten, złożony z ludowców i narodowców,
urzędował potem przez 6 i pół miesiąca (28 maja - 14 grudnia 1923 roku).
W rządzie tym — nie od razu, ale pod koniec — zasiadał przez 7 tygodni
(27 października - 14 grudnia) jako minister Spraw Zagranicznych, Roman
Dmowski.
Rząd ten został obalony pośrednio przez rozruchy, zorganizowane w
sposób oczywisty w interesie obozu Piłsudskiego. W dniu 6 listopada 1923
r. krwawe zaburzenia wybuchły w Krakowie, w których czołową rolę odegrał
wybitny polityk obozu Piłsudskiego, pułkownik Wacław Kostek-Biernacki.
Bojówki socjalistyczne uderzyły na wojsko, rozbroiły niektóre oddziały
piechoty, zdobyły samochód pancerny, wreszcie otwarły ogień na oddział
ułanów, kładąc trupem wielu żołnierzy i oficerów. W innych częściach kraju
miał miejsce szereg zamachów bombowych, wśród nich wybuch prochowni
w cytadeli warszawskiej.* Wydarzenia te nie spowodowały upadku rządu
narodowo-ludowcowego bezpośrednio, ale skłoniły niektórych członków
stronnictwa Witosa do zbuntowania się i wystąpienia z tego stronnictwa,
wskutek czego utracił on większość sejmową i upadł 15 grudnia 1923 roku,
w miesiąc i 8 dni po wypadkach krakowskich.
Utworzony został na to miejsce parlamentarny rząd, reprezentujący
wspólnie prawicę i lewicę, pod przewodnictwem zbliżonego do obozu
narodowego Władysława Grabskiego. Rząd ten, o przewadze umiarkowanych
narodowców, ale do którego należeli na zmianę bliski Piłsudskiemu generał
Sosnkowski oraz generał Sikorski oraz w którym wicepremierem przez czas
dłuższy był przywódca lewicowych ludowców „Wyzwolenia", Stanisław
Thugutt, był w możności być u władzy przez blisko dwa lata (19 grudnia
1923 - 14 listopada 1925). Rząd ten zajął się przede wszystkim reformą
finansową, założył Bank Polski i ustanowił polską walutę, złoty. Rząd ten
— w osobie Władysława Grabskiego (brata wymienionego przedtem
Stanisława) — przyjął tak zwaną „wojnę celną" z Niemcami (to znaczy walkę
gospodarczą, polegającą na zwalczaniu polskiego życia gospodarczego przez
nałożenie w Niemczech na polskie towary wysokiego cła) i „wojnę" tę
zwycięsko rozegrał.
Został on obalony przez Sejm. Powstał na jego miejsce rząd lewicowy
pacyfisty Aleksandra Skrzyńskiego, który urzędował potem 5 i pół miesiąca
(20 listopada 1925 - 5 maja 1926). Prowadził on politykę popierania
pacyfistycznych prądów w Europie, które się przejawiły w tak zwanym
„układzie w Locarno", w październiku 1925 roku, ustanawiającym
nienaruszalność granic zachodnich sąsiadów Niemiec, ale nie ustanawiających
takiej nienaruszalności granic Polski i Czechosłowacji, co wprowadzało
różnicę w traktowaniu granic ustalonych pokojem wersalskim, a więc
podważało ten traktat. W rządzie tym zasiadali wybitni politycy socjalistyczni,
tacy jak Moraczewski, Ziemięcki i Barlicki. Szczątkiem wpływu narodowego
w tym rządzie było pozostanie w ręku narodowym polityki skarbowej,
* Ten ostami wybuch zosial spowodowany przez dwóch zawodowych oficerów, Bagińskiego
i Wieczorkiewicza, jakoby członków „jaczejki" komunistycznej, ale o których się przypuszcza,
« byli członkami Oddziału II.
 — Hist.  Nar. Poi., t.  III
97
mianowicie w osobie ministra Jerzego Zdziechowskiego, który prowadził dalej
politykę gospodarczą i walutową Władysława Grabskiego. Ministrem Spraw
Wojskowych w tym rządzie został generał Lucjan Żeligowski, ten sam, który
ogłosi) przedtem utworzenie Litwy Środkowej. Okazało się, że zajął się on
teraz takim poprzesuwaniem wojsk, by przygotować zamach majowy.
ZAMACH MAJOWY
Obóz narodowców i ludowców, po rozłamie w partii ludowców, który
spowodował w grudniu 1923 roku upadek rządu Witosa, nie miał w Sejmie
większości. Ale teraz przyłączyła się do tego obozu Narodowa Partia
Robotnicza, która poprzednio rządu Witosa nie popierała. Mógł więc na
nowo powstać rząd wspólny narodowców i ludowców Witosa, tym razem
także i z udziałem Narodowej Partii Robotniczej. Rząd ten, znowu pod
premierostwem Witosa, powstał 10 maja 1926 roku, ale urzędował tylko przez
5 dni (do  15 maja 1926), gdyż został obalony przez zamach, zwany
„majowym".
Na utworzenie tego rządu Pilsudski odpowiedział wojskowym zamachem
stanu. Generał Żeligowski, tuż przed ustąpieniem, zarządził sprowadzenie
szeregu dowodzonych przez pilsudczyków oddziałów wojskowych do
Rembertowa pod Warszawą na rzekome manewry i oddał je pod dowództwo
Piłsudskiego. Pilsudski pomaszerował z tymi oddziałami do Warszawy.
Obok tego przeprowadzono w ostatnich kilku tygodniach przed
zamachem gwałtowną kampanię propagandową w postaci artykułów i
broszur, oskarżających — kłamliwie — polityków narodowych i
ludowcowych o rzekome nadużycia pieniężne,* co miało przygotować opinię
publiczną do obalenia rządu narodowców i ludowców. Szczególnie
znienawidzony przez tę propagandę był odgrywający teraz czołową rolę
przywódca chłopski, Witos. Również i sam zamach zaczął się od kłamstwa:
że na życie Piłsudskiego zrobiono w Sulejówku zamach, co było nieprawdą.
Pilsudski dnia 12 maja przybył ze swym wojskiem do Warszawy, żądając
od Prezydenta Rzeczypospolitej (był nim Stanisław Wojciechowski, dotąd
stronnik Piłsudskiego), by się podporządkował zamachowi. Na moście
Poniatowskiego w Warszawie odbyło się słynne spotkanie Piłsudskiego z
prezydentem Wojciechowskim. Wojciechowski, wbrew oczekiwaniu
Piłsudskiego, odmówił żądaniom Piłsudskiego i oświadczył w sposób
stanowczy swą wierność konstytucji i praworządności, nakazując obecnej
na moście załodze podchorążych, by nie przepuścili Piłsudskiego i jego wojsk.
Piłsudski wszczął więc wojnę domową. Była ona ułatwiona dlań przez
to, że skupione były w Warszawie tylko niewielkie oddziały, wierne
konstytucji.   Wojska   zgromadzone   przez  generała   Żeligowskiego   w
* Kierował tą kampanią propagandową dziennikarz Wojciech Stpiczyński. Już po
przewrocie, oskarżeni przez niego ludzie pozwali go do sądu na szereg procesów o oszczerstwo.
Wszystkie te procesy przegrał: udowodniono mu, że po prostu kłamał. Skazano go na wysokie
kary. Kar tych jednak nie odcierpiał.
98
Rembertowie miały nad nimi wielką liczebną przewagę. Ponadto, położenie
Piłsudskiego ułatwione było przez to, że na jego życzenie socjaliści i komuniści
ogłosili strajk kolejowy, wzbraniając się przewozić wojska, idące na pomoc
Prezydentowi Rzeczypospolitej i rządowi, a przewożąc oddziały, idące na
pomoc Piłsudskiemu. W organizowaniu tego strajku odegrał pewną rolę
młody działacz komunistyczny, Gomółka, który miał się później stać sławny
pod nieco zmienionym nazwiskiem Gomułka.
Wojna domowa trwała 3 dni. Poległo w niej 379 Polaków, a 920 było
rannych.
W całym kraju przewagę miały wojska, wierne konstytucji i rządowi.
Ale znajdowały się one daleko od Warszawy. Silne wojska z Poznańskiego
dotarły w trzecim dniu walk w pobliże Warszawy, ale nie do samej Warszawy.
Prezydent i rząd schronili się w pałacu belwederskim w Warszawie. Pałac
ten został w końcu przez wojska Piłsudskiego po krwawej walce zdobyty.
Prezydent i rząd wycofali się piechotą do Wilanowa.
Doszły tam do nich pogłoski, że Niemcy i Rosja, korzystając z wojny
domowej w Polsce, chcą na Polskę uderzyć. Po naradzie, uznali, że
wprawdzie wojna domowa będzie zapewne w końcu wygrana, ale może
potrwać długo. Polska nie może sobie na to pozwolić. Lepiej jest, by Polska
miała zły rząd, niż by miała długą wojnę domową. Zdecydowali wobec tego,,
że powinni skapitulować, to znaczy podać się do dymisji.
Piłsudski objął więc w Polsce pełnię władzy. Była to władza dyktatorska,
choć zamaskowana takimi pozorami, jak utrzymanie istnienia Sejmu, który
jednak nie miał udziału w rzeczywistej władzy. Sejm obierany w wolnych
wyborach, został jednak zresztą po zaprowadzeniu tak zwanej „konstytucji
kwietniowej" 1935 roku, mającej charakter czysto już dyktatorski,
przekształcony w ciało, do którego nie można było przedstawiać swobodnie
kandydatów, a więc i dokonywać wolnych wyborów. Piłsudski umarł w maju
1935 roku, po jego śmierci rządził Polską jego obóz, a wśród niego takie
osobistości jak prezydent Mościcki, marszałek Rydz-Śmigły, premier Sławek
i generał Sławoj-Składkowski. Rządy dyktatorskie obozu piłsudczyków
trwały z górą 13 lat, do kampanii wrześniowej.
Sejm, obrany w 1922 roku, z którego łona pochodził obalony przez
zamach majowy rząd Witosa, wybrał zgodnie z życzeniem Piłsudskiego
Prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego, który potem sprawował
ten urząd przez cały okres pomajowy aż do klęski wrześniowej, przez więcej
niż 13 lat.
Po objęciu władzy, Piłsudski dokonał „czystki" w wojsku, usuwając
z wojska oficerów i generałów nie związanych z jego obozem politycznym.
Oznaczało to pozbawienie wojska najwybitniejszej kadry zawodowej i
powierzenie tego wojska ludziom, którzy byli więcej działaczami politycznymi
niż żołnierzami. Tacy wybitni wojskowi, jak generałowie Władysław Sikorski,
Stanisław Szeptycki i Stanisław Haller (także i jego brat Józef) znaleźli się
poza szeregami wojska. Zwycięzca w bitwie warszawskiej, generał Tadeusz
Rozwadowski i inny wybitny generał, Włodzimierz Zagórski zostali pod
oszczerczymi zarzutami uwięzieni i przez rok trzymani w więzieniu, przy czym
Rozwadowski w rok po uwolnieniu z więzienia (w 1928 roku) umarł, a
99
Zagórski został zaraz po uwolnieniu go w niewyjaśnionych okolicznościach
zamordowany.*
Zamach majowy uzasadniano przede wszystkim tym, że rządy
przedmajowe były rzekomo nieuczciwe. Oświadczano w związku z tym, że
Piłsudski, objąwszy znów władzę, przeprowadzi „sanację moralną" i
moralnie uzdrowi życie polskie. Do obozu Pilsudskiego zaczęto od tego czasu
stosować ironiczną nazwę „sanacja", a do pilsudczyków — „sanatorzy".
W istocie, rządy „sanacyjne" żadnych nadużyć czy objawów nieuczciwości
u rządów przedmaj owych nie wykryły i żadnych procesów przeciw nim nie
wszczęły.
Drugim argumentem, którym uzasadniano przewrót, było to, że rządy
parlamentarne w latach 1919-1926, a zwłaszcza w okresie 1922-1926 ciągle
się wskutek rozbicia Sejmu na mnóstwo stronnictw zmieniały i że Polska była
wskutek tego słaba, a więc trzeba było wprowadzić rządy silne.
RZĄDY SANACYJNE
Argument ten o tyle nie trafia w sedno, że rządy „pomajowe" zmieniały
się równie często, jak rządy „przedmajowe", a co więcej, że rządy
„przedmajowe" nie zawsze miały charakter rządów parlamentarnych oraz
że niektóre rządy rzeczywiście parlamentarne upadały czasem wskutek aktów
rewolucyjnych. Rządów „pomajowych" było w ciągu 13 lat 16, a więc
przeciętnie trwały one po 10 miesięcy.*
Rządów „przedmajowych" było 8 przed rokiem 1922, a 5 po roku 1922,
razem 13 w ciągu 7 i pół lat, a więc przeciętnie po około 6 i pół miesięcy,
ale z tych 13 rządów 6 wcale nie było rządami parlamentarnymi (Paderewski,
Ponikowski I, Ponikowski II, Śliwiński, Nowak, Sikorski), a dwa, oba
* Historyk-pilsudczyk Pobóg-Malinowski pisze o tym: „Nikt już chyba i nigdy nie zdoła
wyjaśnić kto i w jakim celu popetnit tę zbrodnię, oburzającą przez istotę swoją i formę, a
zadziwiającą jednocześnie bezmierną głupotą. (...) Podejrzenia szły w kierunku pewnej mafii,
rekrutującej się z młodszych elementów legionowych, politycznie przeważnie głupców. Mafia ta
(...) w nadmiernym uwielbieniu i oddaniu dla Piłsudskiego — oskarżała ona starszyznę legionową
o to, że -^osłabła*-, <skapcaniała»•, <«obrosla w piórka*- i że nie ma już ani energii, ani
chęci ?* walczyć o Komendanta >. Nie rozumiało to niemądre grono, jak wielką krzywdę robi
swoimi metodami Pilsudskiemu właśnie".
Istnieją podstawy do podejrzewania, że Zagórski, były oficer austriackiego wywiadu, byl
w posiadaniu jakichś dokumentów, dotyczących stosunków Piłsudskiego z austriackim wywiadem
w latach 1907-1914 i że nie chciał ich wydać, a więc za to go zamordowano.
Śledztwo w sprawie jego śmierci, prowadzone niezbyt gorliwie, okoliczności tej śmierci nie
wyjaśniło.
* Bartel 1 maj-czerwiec 1926, Banel 11 czerwiec-wrzesień 1926, Bartel III 27-30 wrzesień
1926, Piłsudski I październik 1926 - kwiecień 1928, Bartel IV czerwiec 1928 - kwiecień 1929,
Świtalski kwiecień-grudzień 1929, Bartel V grudzień 1929 - marzec 1930, Sławek I marzec-
sierpień 1930, Piłsudski II sierpień-grudzień 1930, Sławek II grudzień 1930-maj 1931, Prystor
maj 1931 - maj 1933, Jędrzejewicz maj 1933 - maj 1934, Kozłowski maj 1934 - marzec 1935,
Sławek 111 marzec-pażdziernik 1935, Zyndram-Kościałkowski październik 1935 - maj 1936,
Slawoj-Skladkowski maj 1936 - wrzesień 1939.
100
tk
Witosa, obalone zostały metodą rewolucyjną. Po odliczeniu tych 8 rządów,
przeciętna wynosi z górą 10 miesięcy.*
Piłsudski jako Naczelnik Państwa w istocie był przeciwny rządom
parlamentarnym i uniemożliwiał powstawanie rządów, będących wyrazem
większości parlamentarnej. W ustroju parlamentarnym (takim, jak we
Francji, w Anglii, w krajach skandynawsksich itd.) głowa państwa mianuje
zwykle rząd z przywódcą największego w parlamencie stronnictwa jako
premierem. Gdyby w Polsce w latach 1919-1922 panował system
parlamentarny, Piłsudski jako Naczelnik Państwa, czyli głowa państwa,
mianowałby rząd z przedstawicielem „endecji" jako największego
stronnictwa jako premierem — i rząd ten miałby po swojej stronie większość
sejmu i byłby u władzy być może przez całe lata. Piłsudski nigdy nie mianował
rządu, będącego wyrazicielem największego w sejmie stronnictwa, natomiast
mianował rządy pozaparlamentarne, tak zwane „rządy zaufania marszałka
Piłsudskiego", albo też rządy na pozór parlamentarne, tak skonstruowane,
że nie reprezentowały głównego w sejmie nurtu politycznego i miały charakter
niejako neutralny.
Trzeba bez żadnego wahania stwierdzić, że rządy „sanacyjne" okazały
się bardzo złe. Przyczyniły się one w znacznym stopniu do upadku Polski
w wyniku klęski wrześniowej.
Ogólną cechą tych rządów było, że we wszystkich dziedzinach życia
państwowego zastąpiły one dotychczasowy jako tako uformowany personel
nowymi ludźmi, o wyraźnym prosanacyjnym obliczu politycznym. Oznaczało
to, że w miejsce dotychczasowej, jako tako fachowej, kadry zjawili się ludzie
niefachowi, o typie amatorów i samouków. Spowodowało to wielkie
obniżenie poziomu funkcjonowania aparatu państwowego i innych dziedzin
życia. Co więcej, w nowym aparacie „sanacyjnym" pojawiła się wielka liczba
karierowiczów, myślących więcej o własnym wywyższeniu i powodzeniu niż
o Polsce. Obóz „sanacyjny" głosił potrzebę usunięcia objawów nieuczciwości.
W istocie to właśnie on wprowadził w życie polskie na ogół dotąd nieznane
zjawisko nieuczciwości.
Napisałem o tym: „Polska w latach 1918-1926 była krajem
odznaczającym się dużą ideowością, ofiarnością i oczywiście uczciwością
swego aparatu państwowego. Pamiętano w Polsce o łapownictwie rosyjskim
— i naród polski patrzał na wspomnienie rządów rosyjskich ze wstrętem;
miano w Polsce gorącą wolę nie być w najmniejszym stopniu do Rosji
podobnym. Jeżeli idzie o inne zabory, zabór pruski — cokolwiek mielibyśmy
* Paderewski od wyborów luty 1919 do grudnia 1919, Skulski grudzień 1919 - czerwiec
1920, Grabski I czerwiec-lipiec 1920, Witos I lipiec 1920- wrzesień 1921, Ponikowski 1 wrzesień
1921 - czerwiec 1922, Ponikowski II marzec-czerwiec 1922, Śliwiński czerwiec-lipiec 1922, Nowak
lipiec-grudzień 1922, Sikorski grudzień 1922 - maj 1923, Witos II maj-grudzień 1923, Grabski
U grudzień 1923 - listopad 1925, Skrzyński listopad 1925 - maj 1926, Witos III 10-15 maj 1926.
101
rządom pruskim pod innymi względami do zarzucenia — był dla naszego
narodu dobrą szkołą rządów, które były w najwyższym stopniu praworządne,
sumienne, kompetentne i uczciwe; a zabór austriacki, choć wsławił się
nadużyciami politycznymi (nadużycia wyborcze, popełniane przez rządy partii
< stańczyków > w Galicji), posiadał warstwę urzędniczą może nie tak
wyśmienitą, jak biurokracja pruska, ale także sumienną, uczciwą i
powodującą się poczuciem obowiązku i honoru. Nadużyć w Polsce aż do
czasu przewrotu majowego nie było. Polska była rządzona przez aparat
polityczny i urzędniczy, któremu nic tej natury zarzucić nie było można.
To się całkowicie zmieniło — właśnie pod rządami Piłsudskiego. To
rządy sanacyjne w bardzo szybkim tempie Polskę zdemoralizowały. Rządy
te przeprowadziły we wszystkich dziedzinach życia państwowego < czystki ?,
w których wyniku ludzie uczciwi i kompetentni zostali na ogól wyeliminowani,
a na ich miejsce poprzychodzili przedstawiciele systemu nepotyzmu i
protekcji. Byli oni przede wszystkim niekompetentni, ale zarazem, w
ogromnym odsetku, byli to ludzie bezideowi i po prostu nieuczciwi.
Traktowali oni swoje posady i dygnitarstwa jako -^żłób^, jako okazję do
kariery, do przyjemnego życia, lub po prostu do wzbogacenia się.
Trzynaście lat rządów obozu Piłsudskiego straszliwie Polskę
zdemoralizowało, a przede wszystkim zdemoralizowało i zdezorganizowało
jej aparat państwowy. Dzisiaj, niestety, łapownictwo i korupcja są w Polsce
zjawiskiem równie częstym jak ongiś w carskiej Rosji. Przypisujemy to zwykle
właściwościom systemu komunistycznego, który jest niezgodny z życiem i
do nadużyć w sposób nieuchronny prowadzi. (...) Ale nie przesadzajmy. (...)
Kręgosłup moralny przetrąciły polskiemu narodowi rządy Piłsudskiego i jego
obozu. To one Polskę zdemoralizowały — i uczyniły ją na trudności i pokusy
warunków życia pod rządami komunistycznymi nieodporną."*
Oczywiście, nie należy w ujemnej ocenie rządów sanacyjnych przesadzać.
Także i w obozie sanacyjnym nie brak było ludzi ideowych, gorliwych i
kompetentnych. Tylko tytułem przykładu wymienię Eugeniusza
Kwiatkowskiego, sanacyjnego ministra przemysłu i handlu, a potem skarbu
i wicepremiera, który dokończył na wielką skalę dzieła budowy portu w
Gdyni, zaczętego jeszcze na długo przed majem, ale dokończonego za rządów
sanacyjnych, rozwinął Centralny Okrąg Przemysłowy i miał wiele innych
zasług gospodarczych. Albo Stefana Starzyńskiego, od roku 1934 aż do wojny
komisarycznego (mianowanego, nie obranego) prezydenta Warszawy, który
rządził tym miastem bardzo dobrze, a wsławił się udziałem w organizowaniu
obrony miasta w czasie niemieckiego oblężenia w dniach kampanii
wrześniowej i zginął (rozstrzelany?) w obozie koncentracyjnym w Dachau.
Także trzeba pamiętać, że na wszystkich polach życia państowego i
społecznego pracowały pod rządami sanacyjnymi tysiące gorliwych,
uczciwych patriotycznych Polaków, którzy na polityce się nie znali, nie byli
ani „sanatorami", ani przeciwnikami „sanacji",a po prostu tylko służyli
Polsce. Tak więc i pod rządami sanacyjnymi zrobiono w Polsce wiele i
dokonano osiągnięć, które posunęły rozwój Polski naprzód. Ale to nie
Cytata z innej mojej książki.
102
zmienia faktu, że rządy sanacyjne ogólnie biorąc poziom życia polskiego
obniżyły.
Jednym ze skutków majowej wojny domowej 1926 roku jest ogromne
skłócenie narodu. Duch wojny domowej, przyniesiony przez owe trzy dni
walk, nagle ogarnął cały naród — i zapanował nad tym narodem na długie
lata.
Wymienione wyżej, wyrządzone Polsce przez przewrót majowy szkody
nie zostały okupione przez dokonanie przez system sanacyjny jakichś
szczególnie wielkich osiągnięć. Większych niż te, które byłyby dokonane bez
tego przewrotu.
Pisałem wyżej, co Polska osiągnęła przez pierwsze lata swego bytu
niepodległego, to znaczy w czasach przedmajowych: osiągnęła zjednoczenie
kraju po 123 latach niewoli i odbudowę po zniszczeniach wojennych, stoczyła
także dwie duże, zwycięskie wojny. A rządy przedmajowe trwały 7 i pól lat.
Co zostało osiągnięte w ciągu 13 i pół lat rządów pomajowych? — Właściwie,
niewiele.
Szereg spraw wymagało rozwiązania. Rozwiązania wymagała sprawa
mniejszości ruskiej (ukraińskiej). Rządy sanacyjne nie miały żadnego planu
urządzenia sprawy żyjącej w Polsce masy Rusinów, poza przygotowaniami
(głównie na Wołyniu) do oderwania części terytorium od Polski i oddania
go przyszłej, niepodległej Ukrainie. Rządy te popierały niektóre ugrupowania
ukraińskie, ale weszły w głęboki konflikt z innymi i doprowadziły do tego,
że te inne czynniki ukraińskie nie tylko zajmowały stanowisko opozycyjne
wobec Polski, ale popierały to stanowisko na szeroką skalę akcją
terrorystyczną, na co rządy „sanacyjne" umiały tylko odpowiadać
„pacyfikacjami", a więc paleniem ruskich wsi i biciem ich mieszkańców bez
względu na to, czy są winni, czy niewinni.*
Tak samo, rządy sanacyjne nie zrobiły niczego dla rozwiązania sprawy
żydowskiej. Ani dla poprawienia stosunków agrarnych. Ani do wielkiej
przebudowy stosunków gospodarczych w ogóle.
Ale rzecz najważniejsza: nie zrobiły nic, by przygotować Polskę
(wojskowo i dyplomatycznie) do czekającej ją w sposób nieuchronny wojny
z Niemcami.
Cechą rządów sanacyjnych była wielka mściwość wobec przeciwników
politycznych. Na niższym i średnim szczeblu mściwość ta zwracała się głównie
przeciwko „endekom", których życie w niektórych wypadkach stawało się
wprost nie do zniesienia, ale na szczeblu rządowym zwracała się przede
wszystkim przeciwko Witosowi i jego obozowi oraz przeciwko niedawnym
sojusznikom Piłsudskiego, politykom lewicowym, a zwłaszcza socjalistom,
którzy przecież jeszcze całkiem niedawno pomogli Piłsudskiemu do
zwycięstwa w wojnie domowej 1926 roku, urządzając strajk kolejowy, a w
• Napisałem w książce, która ukazata sie w Polsce, nie oglądając sie na względy cenzuralne,
w roku 1932, a więc w dwa lata po owych „pacyfikacjach": „Godny Afganistanu system karania
ogółu ludności za winy jednostek jesl nie tylko niemoralny i ze względów zasadniczych
niedopuszczalny w cywilizowanym państwie, lecz jest zawsze, w każdych warunkach, politycznie
nieskuteczny".
103
roku 1922 gotowi byli — to prawda, że tylko w jednym odłamie — do
zrobienia w interesie Pilsudskiego rzezi polityków narodowych.
Wyraziło się to w „procesie brzeskim". 30 września 1930 roku
aresztowanych zostało około 70 polityków opozycyjnych, lewicowych i
centrowych (także i ukraińskich), wśród nich przywódca ludowców Witos,
przywódcy socjalistyczni Barlicki, Lieberman, Pragier, Ciolkosz i Dubois,
przywódca partii Wyzwolenie Bagiński, inny przywódca ludowców Kiernik,
ale także i formalnie chrześcijański demokrata, ale w rzeczywistości
narodowiec, Korfanty oraz inny narodowiec, były wojewoda wołyński,
Aleksander Dębski. Umieszczeni zostali oni na dwa miesiące w twierdzy w
Brześciu Litewskim, nie pod jakimkolwiek śledztwem sądowym, ale
nominalnie pod władzą wojskową, a w istocie pod władzą pułkownika Kostek-
-Biernackiego, tego samego, który poprzednio organizował rozruchy
krakowskie, a w roku 1914 był komendantem żandarmerii legionowej —
okrutnika i sadysty.*
Ofiarami uwięzienia w Brześciu pod pretekstem mającego nastąpić
procesu (o przestępstwa „polityczne", zakończony w pierwszej instancji
karami po półtora roku do trzech lat) stali się ludzie nieraz o wielkiej
narodowej zasłudze, tacy jak Witos, który był premierem w okresie inwazji
bolszewickiej, albo jak Korfanty, który był głównym bojownikiem o wolność
Śląska i sprawcą odzyskania jego części dla Polski, a także jednym z
przywódców powstania Wielkopolskiego. Sam proces brzeski, już przed
sądem (w Warszawie) odbył się na przełomie lat 1931-1932, a rozprawy
apelacyjne przeciągnęły się do lipca 1933 roku. Niektórzy więźniowie brzescy,
np. Witos, jeszcze przed uprawomocnieniem się wyroków, wyjechali na
emigrację i przebywali na obczyźnie do wybuchu drugiej wojny światowej.
Witos powrócił do kraju z emigracji 29 marca 1939 roku w przewidywaniu
nadchodzącej wojny. Został zaaresztowany. Po tygodniu został zwolniony
z więzienia „na półroczny urlop". Umarł w roku 1945. Podobny był do jego
losu los innego więźnia brzeskiego, Kiernika. (Nieco później niż Witos i inni
— pod groźbą ponownego aresztowania — wyjechał w  1935 roku na
emigrację Korfanty. Wrócił do kraju 27 kwietnia 1939 roku wobec zbliżania
się wojny i oświadczył: „Wobec niebezpieczeństwa, które Polsce grozi, ja
muszę  być   w   kraju   razem  ze  wszystkimi".   Następnego   dnia  został
aresztowany. Trzymano go w więzieniu przez 82 dni, zwolniono go z więzienia
do szpitala dopiero, gdy był już bardzo chory. Umarł w szpitalu w Warszawie
? Historyk-pilsudczyk Pobóg-Malinowski napisa): „Zastosowane przez nich (Kostka-
Biernackiego i jego zastępcy, Ryszanka) sposoby i metody przekroczyły granicę wymyślnych
szykan — weszły w dziedzinę bezspornej przestępczości. (...) Liebermana pobito już w drodze
do Brześcia; kazano mu gdzieć w lesie wysiąść z auta; na wpół nagiego zbito pasami i kijami.
(...) Bagiński zbity został bezpośrednio po przywiezieniu go do Brześcia. (...) Wszystkich innych
— z jednym wyjątkiem Witosa — zbito w ciągu jednego dnia: każdemu kolejno po przesłuchaniu
narzucano nagle worek na głowę, po czym powalonego na ziemię chłostano pasami. (...) Zdarzały
się (...) wypadki policzkowania. (...) Ponadto (...) zmuszano więźniów do prac i czynności
upokarzających, poniewierano ich godność ludzką stałym na nich krzykiem, wyzwiskami,
groźbami, lżejszymi uderzeniami w kark; znęcano się moralnie przez wytwarzanie atmosfery
strachu i niepewności jutra". Pobóg-Malinowski jest zdania, że Kostek-Biernacki przekroczył
otrzymane od Piłsudskiego instrukcje („poszedł znacznie dalej").
104
17 sierpnia 1939 roku, na dwa tygodnie przed wybuchem drugiej wojny
światowej).
Pod rządami żyjącego jeszcze Pilsudskiego w roku 1934 (Piłsudski, jak
wiemy, umarł w roku 1935) założono w Polsce obóz koncentracyjny w Berczie
Kartuskiej. Organizatorem i zwierzchnikiem także i tego miejsca niezgodnego
z prawem trzymania w uwięzieniu i maltretowania przeciwników politycznych
był ten sam co w więzieniu brzeskim pułkownik Kostek-Biernacki. Obóz ten
powstał tylko o rok później niż pierwszy obóz koncentracyjny w hitlerowskich
Niemczech, w Dachau, założony w roku 1933. Obóz w Berezie Kartuskiej
istniał potem do wybuchu drugiej wojny światowej, czyli przez 5 lat. Wieziono
w nim głównie polskich narodowców oraz Ukraińców. Pobyt w Berezie
Kartuskiej nie był związany z oskarżeniem o cokolwiek, ani nie prowadzi}
do żadnego procesu.
Smutne to są sprawy. Muszę tu jednak stwierdzić, że są one czymś
drobnym w porównaniu do faktu potężnego odrodzenia się życia polskiego
w owym 21-leciu wznowionej niepodległości, zjednoczenia się Polski w jedną
całość, potężnego wybuchu patriotyzmu we wszystkich warstwach
społecznych i we wszystkich dzielnicach, zrośnięcia się Polski także i pod
względem gospodarczym. Nie było polskiego państwa przez lat 123 — bo
Księstwo Warszawskie, Królestwo Kongresowe lat 1815-1831, wolne miasto
Kraków, autonomiczna Galicja i inne, to były tylko drobne fragmenty. Jest
nieuniknione, że te 123 lat niewoli musiały pociągnąć za sobą wiele ujemnych
skutków. Nie ma w tym nic dziwnego, że wyrosła w Polsce spora garść
Polaków, którzy się wynarodowili, albo że ulegli demoralizującemu i
odpolszczającemu wpływowi tego czy innego państwa zaborczego, że jedni
stali się „Austriakami polskiego języka", a inni socjalistami tak związanymi
uczuciowo z Rosją, że więcej dbali o to, by przerobić Rosję niż o to, by
odrodzić Polskę oraz że mentalność ich uległa pod wpływem rosyjskim
takiemu przerobieniu, że stali się, na polskim gruncie, wyrazicielami
rozpowszechnionej w Rosji cywilizacji „turańskiej", czyli azjatyckiej. Albo
inaczej: że nauczyli się tak nienawidzieć Rosję, że aż zapomnieli kochać
Polskę. Można raczej się dziwić, że pojawiło się ich tak mało. I że Polska
okazała się, biorąc ogólnie, tak zdrowa, tak wierna swoim tysiącletnim
tradycjom, tak katolicka i tak patriotyczna.
Trzeba także wziąć pod uwagę i to, że Polska leży między dwoma
krajami, w których narodziły się zjawiska wobec tradycji cywilizacji
europejskiej i chrześcijaństwa szczególnie niszczycielskie: Rosją leninowską
i stalinowską i Niemcami hitlerowskimi. Trudno się dziwić, że trochę złego
przykładu od tych dwóch sąsiadów przedostało się i do Polski. Można tylko
podziwiać i cieszyć się, i być dumnym, że mimo tak złego sąsiedztwa, Polska
się tak dobrze ostała i tak zwycięsko zachowała swego przez tysiąc lat historii
ukształtowanego, mocnego i niezłomnego, katolickiego i prawdziwie
łacińskiego ducha.
Trzeba także pamiętać, że Polska była przez kilka ostatnich wieków
miejscem masowego osiedlenia ludności żydowskiej. Liczne grupy tej ludności
dołączyły się do szeregów polskiego narodu. W niektórych wypadkach przyjęli
oni całkowicie polskiego ducha. Zasługują na to, byśmy widzieli w nich
105
naszych braci, którzy stali się jednymi z nas. Są oni na równi z rdzennymi
Polakami gorącymi polskimi patriotami i dobrymi katolikami. Ale większość
tych zewnętrznie spolszczonych Żydów, która weszła licznymi zastępami w
szeregi zwłaszcza polskiej inteligencji, choć zerwała ze swoją tradycyjną
religią* oraz ze swoją narodowością, już nie mówiąc o języku, przybrała
ideologię ateizmu i zachowała obcą nam mentalność, którą najlepiej określa
termin Feliksa Konecznego „cywilizacja żydowska". Wywierali oni i nadal
wywierają wielki wpływ destrukcyjny na polskie życie zbiorowe i na polską
kulturę. Ale jakoś poradziliśmy sobie z tym wpływem i obroniliśmy się —
i nadal bronimy — przed nim.
Obok Żydów powierzchownie spolszczonych istniała w Polsce masa
Żydów, którzy pozostali wierni swojej religii i swojej narodowości — to
znaczy także i językowi „jidysz". Wedle spisu ludności z 1931 roku było
w Polsce 3 136 000 Żydów, deklarujących się jako wyznawcy żydowskiej
religii. Wedle obliczenia z roku 1939, uwzględniającego przyrost naturalny,
było ich 3 351 000.
Byłoby także niesprawiedliwością nie rozumieć, że wielu Polaków miało
i ma dotąd błędne poglądy na podstawowe sprawy życia polskiego w dobrej
wierze. Zostali oni w tych poglądach wychowani przez szkołę zaborczą i przez
ogólną atmosferę życia w państwach zaborczych, a także i przez szkołę czy
propagandę w Polsce w okresach rządów dyktatorskich i myślą, że tak właśnie
prawda wygląda, jak ich nauczono. Nieraz życiu polskiemu przynoszą wiele
szkody — ale nie są temu winni.
Napisałem wyżej o losach polskich mężów stanu, którzy działali i
poumierali w czasach międzywojennego dwudziestolecia: o Witosie, o
Korfantym, o Rozwadowskim, także i o Piłsudskim. Muszę jeszcze napisać
kilka końcowych słów o Dmowskim. Pogwałcenie przez Piłsudskiego wyniku
wyborów sejmowych 1922 roku i objęcie przez niego władzy wbrew tym
wyborom drogą zamachu stanu i wojny domowej, przekonało Dmowskiego,
że osiąganie przewagi drogą zwycięstw wyborczych nie wystarcza: w walce
o władzę mogą także zwyciężyć ci, co nie mając przewagi wyborczej, mają
przewagę siły fizycznej.* Założył on w grudniu 1926 roku, w 7 miesięcy po
przewrocie majowym, organizację polityczną pod nazwą Obozu Wielkiej
Polski, która stawiała sobie za cel walkę o władzę środkami innymi niż walka
wyborcza. Organizacja ta nie zdołała jednak skutecznie przeciwstawić się
rządom dyktatorskim Piłsudskiego i została w roku 1933 przez te rządy
rozwiązana.
Dmowski, po swoim udziale w rządzie Witosa w roku 1923, przez
następnych 15 lat nie zajmował żadnego urzędowego miejsca w życiu polskim.
?   Nie jest to bynajmniej religia Starego Testamentu. Jest to od dwóch tysięcy lat religia
całkiem nowa, której świętą księgą jest Talmud, a dla niektórych także i Kabała.
*   Sto starych paniuś ma przewagę w wyborach nad pięciu drabami, uzbrojonymi w mocne
kije, ale tych pięciu drabów ma przewagę nad tymi stu paniusiami, gdy chodzi o fizyczną walkę.
Ale czy tych pięciu drabów jest więcej warte dla ojczyzny od tamtych stu paniuś? Te paniusie
wychowują wnuków, uczą najmłodsze pokolenie wiary w Boga i miłości ojczyzny. Oraz robią
wiele pożytecznych rzeczy, od robótek ręcznych do pomagania młodszym w ich obowiązkach.
A czy wiele pożytku ma ojczyzna i społeczeństwo z tych pięciu drabów?
106
ale odgrywał dużą rolę jako ideolog i doradca obozu narodowego oraz jako
pisarz i wychowawca dużej części narodu. Umarł 2 stycznia 1939 roku, a
więc na 8 miesięcy przed wybuchem drugiej wojny światowej.
Mówiłem wyżej o wielu ujemnych cechach trzynastoletniego systemu
rządów „sanacyjnych" w Polsce, ale nie wymieniłem rzeczy najważniejszej.
Wymienię więc ją teraz, na zakończenie rozdziału o czasach
międzywojennych. System „sanacyjny" prowadził złą, wiodącą Polskę ku
klęsce politykę zagraniczną.
Z niepojętych powodów postawił on sobie za cel obalenie systemu
wersalskiego w Europie. Być może, odegrał tu rolę wpływ angielski, z którym
obóz Piłsudskiego był blisko związany.
ZBLIŻANIE SIE NOWEJ WOJNY
W Niemczech nastąpił tymczasem duży przewrót: w roku 1933 duszedł
tam do władzy, zresztą drogą legalną, przez zwycięstwo wyborcze, Adolf
Hitler i jego partia, zwana narodowo-socjalistyczną. Hitler był to wysoce
utalentowany, a pozbawiony skrupułów demagog, głoszący wypaczone hasła
niemieckiego przesadnego patriotyzmu, dążenia do niemieckiego panowania
nad światem oraz walki z Żydami i z prądami liberalnymi. Był to wróg Prus
i Prusaków. I sam Hitler, i jego partia narodzili się w katolickich Niemczech
zachodnich i południowych, sam Hitler był nawet z urodzenia Austriakiem.
I Hitler, i wszyscy czołowi działacze jego partii urodzili się w rodzinach
katolickich i byli kiedyś ochrzczeni jako katolicy. Ale byli ateistami i wrogami
wiary katolickiej i w ogóle chrześcijańskiej. To nie była opozycja Niemiec
katolickich przeciwko protestanckim Prusom: to była antychrześcijańska i
antykatolicka rewolta Niemców z ziem katolickich, która z czasem ogarnęła
całe Niemcy, łącznie z Prusami.
Doraźnie, na czas krótki, dojście Hitlera do władzy w Niemczech było
nawet dla Polski z niejakim pożytkiem: Niemcy, rządzone przez Prusaków
i ich przyjaciół dążyły całą siłą do wielkiej rozprawy z Polską, uważały
• odebranie Polsce zaboru pruskiego, a zwłaszcza tak zwanego „korytarza",
czyli Pomorza, za najważniejszy cel polityki niemieckiej. Ale dla Hitlera i
hitlerowców cele były inne. Tuż przed przyjściem Hitlera do władzy
Trewiranus i inni politycy niemieccy głosili program zaboru polskiego
korytarza — i zdawali się mieć po swojej stronie politykę brytyjską. Robiło
się to dla Polski bardzo niebezpieczne. Ale hitlerowcy nie uważali sprawy
korytarza za najpilniejszą. Najpierw, na wiosnę 1938 roku zagarnęli Austrię.
Potem, w dwóch etapach, w październiku 1938 i w marcu 1939 roku, zagarnęli
Czechosłowację. I dopiero w trzeciej kolejności zamierzali napaść na Polskę.
Ale na dalszą metę, dążyli do całkowitego unicestwienia Polski.
Obóz sanacyjny dążył do obalenia systemu wersalskiego i stawiał sobie
za cel rozbiór Czechosłowacji. Wykonawcą polityki obozu sanacyjnego pod
tym względem był pułkownik Józef Beck, w latach 1931-1939 wiceminister
i minister spraw zagranicznych Polski.
107
Hitler, po zagarnięciu Austrii, zwróci! swe wysiłki ku Czechosłowacji.
Wysunął najpierw — popierając ruchy odśrodkowe w samej Czechosłowacji
— program zamienienia Czechosłowacji w państwo federacyjne, w którym
obszary o ludności niemieckiej (ludności tej było w tym państwie 3 i pół
miliona, wobec 9 milionów Czechów i Słowaków) stałyby się autonomicznym
państwem w państwie. Ale zaraz potem zażądał, by obszary te zostały
oderwane od Czechosłowacji i przyłączone do Niemiec.
Do żądań tych przyłączyły się Węgry, domagając się oddania im
południowego pasa Słowacji. Oraz w osobie ministra Becka przyłączyła się
Polska, żądając Zaolzia, to znaczy należącej od 1920 roku do Czechosłowacji
części Śląska Cieszyńskiego oraz żądając wspólnej granicy z Węgrami, to
jest przyłączenia do Węgier czechosłowackiej Rusi Podkarpackiej. Trzeba
tu dodać, że jeśli idzie o Zaolzie, Polska mogła je odzyskać w drodze
pokojowej, gdyż prezydent Czechosłowacji Benesz, listem do prezydenta
Polski Mościckiego wyraził zgodę na rewizję w tym punkcie granic
czechosiowacko-polskich na korzyść Polski. Ale minister Beck nie chciał
odzyskania Zaolzia w drodze pokojowej. Chciał je zdobyć, maszerując w
orszaku Hitlera.
Polityka angielska poparła dążenie Hitlera do rozbioru Czechosłowacji.
Z inicjatywy brytyjskiego premiera, Neville Chamberlaina zwołana została
we wrześniu 1938 roku konferencja Anglii, Francji, Włoch i Niemiec do
Monachium, która uchwaliła upoważnienie Niemiec do zabrania
Czechosłowacji ziem o ludności niemieckiej.
Czechosłowacja otoczona była dookoła przez trzy państwa, chcące ją
rozebrać: Niemcy, Węgry i Polskę. Nie miała ona ani skrawka wspólnej
granicy z żadnym innym państwem. Stanęła wiec przed zagadnieniem: bronić
się, czy też ustąpić. Było jasne, że jeśli się miała bronić — byłaby szybko
pobita i zmiażdżona. Mogła się była bronić, gdyby Polska przyszła jej z
pomocą: opierając się plecami o Polskę, mogła walczyć skutecznie. Polska
powinna była oświadczyć, że staje po stronie Czechosłowacji. Druga wojna
światowa byłaby wtedy wybuchła o rok wcześniej. Ale Polska polityką Becka
opowiedziała się przeciw Czechosłowacji.
Była w części Stronnictwa Narodowego dążność do zrobienia wielkiej
akcji przeciwko polityce Becka i wsparcia Czechosłowacji. Ale nie doszło
to do skutku.*
Gdyby wojna wybuchła była w 1938 roku o Czechosłowację, Polska i
Czechosłowacja broniłyby się razem i miałyby szansę wyjścia ze zmagania
obronną ręką. Ale polityka Becka do tego nie dopuściła.
Czechosłowacja skapitulowała, zgadzając się na wykonanie postanowień
monachijskich. Niemcy zabrali kraje o ludności niemieckiej. Węgry w wyniku
tego zabrały Ruś Podkarpacką i południową Słowację. A Polska otrzymała
• Na posiedzeniu komitetu głównego Stronnictwa Narodowego w czerwcu 1938 roku, na
więcej niż 3 miesiące przed konferencją w Monachium, powiedziałem: „Tu w tej sali, w tej
chwili rozstrzygają się losy Polski, a nawet losy świata. Jeśli zdecydujemy sie być bierni, sanacja
pójdzie z Hitlerem przeciw Czechosłowacji, a to przyniesie konsekwencje straszliwe. Jeśli
zdecydujemy się działać — to zmienimy bieg historii i uratujemy Polskę". (Cytata z innej mojej
pracy).
108
Zaolzie. Słowacja wkrótce potem oderwała się od Czechosłowacji, stając się
osobnym państwem pod protektoratem niemieckim.
Polska znalazła się w wojskowym okrążeniu. Niemcy otaczały teraz
Polskę dookoła z trzech stron, od Słowacji, czyli od okolic Sanoka i Krosna
do Prus Wschodnich i okolicy Suwałk.
W marcu 1939 roku Niemcy zrobili wobec Czechosłowacji drugi krok
zaborczy i zagarnęli także i ziemie rdzennie czeskie, tworząc z nich tak zwany
Protektorat Czesko-Morawski pod władzą niemiecką.
Ale zaraz potem — zwrócili się przeciwko Polsce. Pokazali teraz, co
była warta polityka Becka.
Na początek, zażądali skasowania wolnego miasta Gdańska i
przyłączenia go do Niemiec oraz rodzaju korytarza poprzez polskie Pomorze
od Prus Wschodnich do właściwych Niemiec. (Trzeba przypomnieć, że także
i w Czechosłowacji na początek wysuwali żądania dużo skromniejsze od
późniejszego zaboru).
Beck okazał tyle godności, że żądania te odrzucił.
Zaborem ziem czeskich i naporem na Polskę zaniepokoiła się Anglia.
Okazało się, że układ w Monachium nie zaspokoił apetytów Hitlera, ale był
początkiem dalszej hitlerowskiej ekspansji. Złożyła ona więc oświadczenie,
że jeśli Polska będzie przez Niemcy zaatakowana, Anglia przyjdzie Polsce
z pomocą.
Zanosiło się teraz na wojnę nie o Czechosłowację, ale o Polskę.
Polityka sanacyjna była błędna nie tylko w dziedzinie polityki
zagranicznej. Była błędna także i w dziedzinie polityki wojskowej.
Polska sanacyjna szykowała się przez 13 lat nie do wojny z Niemcami
— choć od dnia podpisania traktatu wersalskiego było jasne, że ją taka wojna
czeka — ale do nowej wojny z Rosją.
Na przykład, opierając się na doświadczeniu walki z Armią Konną
Budionnego, rozbudowała sobie liczną kawalerię. Natomiast wcale nie
stworzyła sobie wojsk motorowych, już nie mówiąc o bardzo kosztownych
pancernych. A tymczasem generał Rozwadowski jeszcze przed przewrotem
majowym zmierzał do rozbudowy w Polsce licznych wojsk motorowych i
twierdził — choć na pozór mogło się to wydawać nieprawdopodobne — że
wojska motorowe są od kawalerii tańsze, a więc dadzą się zbudować
mniejszym nakładem pieniędzy niż kawaleria. Ale projekty te przewrót
majowy przekreślił.
Co więcej, Polska wcale nie miała opracowanego planu wojny z
Niemcami, a taki plan wymaga przygotowań wieloletnich. Musiała od wiosny
1939 roku opracować niejako „na kolanie" coś w rodzaju planu
przybliżonego.
Do czekającej ją wojny z Niemcami Polska stanęła zupełnie
nieprzygotowana.
109
DRUGA WOJNA ŚWIATOWA
Dnia 1 września 1939 roku o świcie Polska została bez wypowiedzenia
wojny przez Niemcy zaatakowana. Lotnictwo niemieckie napadło na szereg
lotnisk wojskowych polskich, niszcząc drogą zaskoczenia znajdujące się na
ziemi na tych lotniskach polskie samoloty. Pancernik niemiecki „Schleswig
Holstein" zaczął ostrzeliwać polską pozycję wojskową Westerplatte pod
Gdańskiem oraz miasto i port Gdynię. Lądowe wojsko niemieckie w szeregu
punktów przekroczyło polską granicę i zaczęło atakować polskie wojsko
lądowe.
Na trzeci dzień Wielka Brytania i Francja, wykonując zaciągnięte wobec
Polski zobowiązania, wypowiedziały Niemcom wojnę. Tym sposobem druga
wojna światowa się zaczęła.
Nie należy twierdzić, że Anglia i Francja nie przyszły nam z pomocą.
Owszem, przyszły. I należy im się za to od nas wdzięczność. Nie pomogły
nam taktycznie, to prawda. Były wojskowo bierne w czasie naszej kampanii
wrześniowej. Ale wdały się w naszej obronie w wojnę — w jedną z
największych w ich dziejach wojen — w której poniosły ogromne ofiary.
Dzięki temu wyszliśmy z wojny z Niemcami jako tako obronną ręką.
KAMPANIA WRZEŚNIOWA
Polska, jej wojsko, marynarka wojenna i lotnictwo, od pierwszej godziny
wojny broniły się bohatersko. Jest to jedna z wojen w tysiącletniej historii
Polski, w której bohaterskiego polskiego wysiłku i poświęcenia oraz ofiarnego
rozlewu polskiej krwi było szczególnie wiele. Niestety, starcie polsko-
niemieckie, zwane „kampanią wrześniową", zakończyło się klęską.
Przyczyn tego było wiele. Najważniejsza z nich była ta, że Polska była
od Niemiec o wiele słabsza oraz gorzej uzbrojona. Wojsko polskie było
dziesiątkowane przez nawałę niemieckiej artylerii i karabinów maszynowych
oraz przez bombardowania i ostrzeliwania niemieckiego lotnictwa. A że wojna
okazała się nie pozycyjna, lecz ruchowa, ogromne przesunięcia wojsk
odbywały się w sposób, jaki wobec polskich jeńców określił żołnierz niemiecki
z Mazur Pruskich, umiejący mówić po polsku: „wy na piechty, a my
jadziem". To znaczy, kolumnom zmotoryzowanym Polska przeciwstawiła
masy doskonałej i mężnej, ale w rywalizacji marszowej bezsilnej piechoty.
Ale nie mniejszą przyczyną tej klęski było, że wojska polskie były źle
przygotowane i źle dowodzone. Wódz naczelny, marszałek Rydz-Śmigły,
110
okazał się bardzo nieumiejętnym wodzem. Co więcej, Polska nie miała
rozumnego planu wojny. Wojsko polskie zostało uszykowane do bitwy
kordonem wokół całego państwa, a kordon ten został od razu w kilku
punktach przebity przez niemieckie kolumny pancerne i zmotoryzowane, w
wyniku czego poszczególne grupy polskich wojsk zostały od siebie poodcinane
i otoczone. Naczelne dowództwo nie miało także dobrej łączności, wskutek
czego nieraz nie wiedziało, co poddane mu grupy wojsk i fronty robią.*
Polskie wojsko powinno było być uszykowane w „jeże" — grupy
nieruchome i dobrze umocnione, które broniłyby się, bez wdawania się w
długie pochody, do upadłego w jednym miejscu i byłyby zapewne w stanie
dotrwać do zimy, by po zaczęciu działań na froncie zachodnim przejść do
ofensywy.   Przyjęta przez polskie  wojsko  doktryna wojny ruchowej,
lekceważąca zasady wojny obronnej, była w warunkach polskiej wojny z
Niemcami nie do zastosowania. Pułkownik Kędzior napisał, że „już trzeciego
dnia wojny Niemcy osiągnęli pełne i decydujące zwycięstwo. Polski kordonik
trząsł. Pierwszego dnia wojny rozbili nasze północne skrzydło, drugiego
południowe, a trzeciego dnia Niemcy przeszli z północy (...) na nasze głębokie
tyły dla zamknięcia miażdżących wszelkie możliwości obrony kleszczy". Było
to wynikiem złego, ogólnego strategicznego dowodzenia. Stwierdził to nawet
nasz wróg, Hitler. Powiedział po zakończeniu kampanii wrześniowej, że
„polski żołnierz wzięty pojedynczo, bił się w niejednym miejscu mężnie, ale
jego dowództwo może być określone — poczynając od samej góry — jako
nieodpowiedzialne, pozbawione sumienia i nieumiejętne".* Nie takie było
nasze dowództwo w bitwie warszawskiej 1920 roku!
•   W wywiadzie, udzielonym Melchiorowi Wańkowiczowi w miejscowości Craiova w
Rumunii już po kampanii wrześniowej na pytanie, kogo uważa za głównego sprawcę kieski
marszałek Rydz-Śmigły odpowiedział: „Józefa Piisudskiego, który zajmując się zbytnio polityką
wewnętrzną i zagraniczną zaniedbał całkowicie armię. Gdyby wojna wybuchła nie w 1939 r.
a w 1935 — trwałaby jeden dzień. Musiałem użyć nadludzkich wysiłków, aby armia mogła walczyć
kilkanaście dni z wielokrotnie przeważającym przeciwnikiem. Drugim sprawcą jest wicepremier
Kwiatkowski, który kilkakrotnie odmawiał mi kredytów na rozbudowę i unowocześnienie Armii".
Jest to tłumaczenie niewystarczające. Nie ma w nim wyjaśnienia, dlaczego nie było planu
wojny z Niemcami i dlaczego marszałek Rydz-Śmigly nie zarządził już w roku 1935, by taki
plan polski sztab opracował.
Zacytowany wyżej wywód Rydza-Smiglego w wywiadzie z Melchiorem Wańkowiczem nie
znajduje się w artykule Melchiora Wańkowicza „Ostatnia rozmowa z Beckicm i Rydzem-
Śmigłym" („Więź" 1953, przedruk w książce „Z problemów najnowszej historii Polski —
Wrzesień 1939", praca zbiorowa, Warszawa 1972). W artykule tym Wańkowicz pisze: „Na
propozycję < Więzi > podaje materiał, który zebrałem dla celów reportażowych. Opieram go
częściowo (...) na pamięci, notatki bowiem zginęły". Jest to w sposób oczywisty relacja
niekompletna.
Cytowane wyżej słowa marszałka Rydza-Śmiglego znajdują się w artykule „Marszałek Rydz-
-Śmigly przypisywał klęskę wrześniową Piłsudskiemu" („Komunikaty Tow. im. R. Dmowskieeo).
nadesłanym przez śp. inż. Wacława Drzewieckiego. Wedle tej relacji, „brzmienie (...) wywiadu
nadesłał do MSWojsk. w Paryżu ppłk. dypl. Rudnicki Tadeusz, z nadmienieniem, że oryginał
posiada p. Birkenmayer i mjr. Lepecki."
W artykule w „Więzi" p. Wańkowicz pisze krótko: Rydz-Śmigły „mówi, jak po śmierci
Piłsudskiego zastał stan mobilizacji, grożący katastrofą" i dodaje kilka szczegółów oraz że:
„skóra na mnie cierpła".
•   W mowie, ogłoszonej w gazecie ,,Vólkischer Beobachter" z 7 października 1939 roku.
Dosłownie po niemiecku: „Der polnische Soldat hat im einzelnen an manchen Stellen tapfer
111
5 września, w piątym dniu wojny, Niemcy zajęli Kraków. W noc z 6
na 7 września polski rząd i naczelne dowództwo opuściły Warszawę. 8
września Niemcy dotarli do przedmieść Warszawy, ale zostali odparci. Armie
polskie poznańska i pomorska, wycofując się z zachodu ku Warszawie,
uderzyły od zachodu na skupione pod Warszawą wojska niemieckie i stoczyły
z nimi w dniach 8-14 września wielką bitwę nad rzeką Bzurą, w rejonie Kutna
i Łowicza. Była to naprawdę wielka bitwa, największa w kampanii
wrześniowej. Początkowo Polacy odnosili w tej bitwie powodzenie, ale w
końcu Niemcy tę bitwę wygrali.* 15 września Niemcy zajęli Brześć Litewski.
14 września dotarli do przedmieść Lwowa. Rząd polski i Naczelne Dowództwo
ulokowały się w Kołomyi, blisko rumuńskiej granicy.
I oto 17 września Polska została zaatakowana od wschodu przez Rosję
Sowiecką. Dwie potężne armie sowieckie przekroczyły wschodnią granicę
Polski i uderzyły na wojska polskie, które się z zachodu na ziemie wschodnie
wycofały.
Już 23 sierpnia, na 9 dni przed wybuchem wojny Niemcy Hitlera i Rosja
Stalina zawarły ze sobą pakt o „nieagresji", tj, w istocie pakt przyjaźni, o
czym ogłoszono w prasie, ale do paktu tego dołączona została umowa tajna
0 podziale Polski między Niemcy i Rosję na „sfery wpływów", to znaczy
w istocie o rozbiorze Polski. Niemcy hitlerowskie i Rosja bolszewicka
powtórzyły więc to, co przed półtora wiekiem uczyniły w stosunku do Polski
cesarzowa Katarzyna i królowie pruscy.
Jako faktyczny sprzymierzeniec hitlerowski i niejako wykonując pakt
z 23 sierpnia, Rosja przyłączyła się 17 września do kampanii wrześniowej.
W krótkim czasie wojska sowieckie zajęły całą wschodnią Polskę, łącznie
ze Lwowem, Wilnem, Grodnem i Brześciem Litewskim, ogłaszając
równocześnie, że czynią to, by wyzwolić spod polskich rządów ludność
gefochten, seine Fiihrung aber kann — von oben beginnend — nur als unverantwortlich,
gewissenlos und unfahig bezeichnet werden".
* O bitwie nad Bzurą powiedział jeden z jej wodzów, wódz armii poznańskiej generał
Tadeusz Kutrzeba, ongiś oficer austriacki: „Ta bitwa mogła być naszą nadzieją, wprawdzie
nie na wygranie kampanii — bo ta była już przesądzona — ale na wygranie bitwy z jedną lub
dwiema armiami niemieckimi w pięknym stylu i w starciu w otwartym polu". „Nasza bitwa
nad Bzurą, która powinna była spowodować pod Łodzią kieskę 8 armii niemieckiej gen.
Blaskowitza, a może nawet i gen. Reichenau, stała się po 10-dniowych zmaganiach naszą klęską
w złowrogiej Puszczy Kampinoskiej, gdzie strumienie krwi polskiej wsiąkały w suchy las nad
Wisłą bez żadnego strategicznego zysku dla całości działań frontu polskiego". Streściłem w jednej
z moich książek dalszą część wywodów gen. Kutrzeby: „Generał Kutrzeba jest zdania, że bitwa
nad Bzurą była przegrana m.in. dlatego, że Wódz Naczelny odnosił się do tej bitwy sceptycznie
oraz ponieważ nie wzięły udziału w tej bitwie istniejące pod ręką siły z armii Łódź i z armii
Modlin".
„Gdyby armie niemieckie Blaskowitza i Reichenaua zostały były (...) pobite, najmniejszym
rezultatem tego byłby wielki zysk dla prestiżu Polski, podobny do tego, jaki przyniosły Grecji
jej zwycięstwa z zimy 1941/42 roku, po których w końcu także przyszła klęska". (Cytata z innej
mojej książki). Oczywiście, tym większe byłyby w wyniku takiego zwycięstwa korzyści strategiczne.
Angielski historyk pisze: „Nie tylko Niemcy byli zaskoczeni (polskimi sukcesami w tej bitwie).
Także i polskie Naczelne Dowództwo wahało się między chęcią nakazania armiom (poznańskiej
i pomorskiej — J.G.) wyzyskania ich powodzeń a decyzją ściągnięcia ich do Warszawy. (...)
Ostatecznie powzięto decyzję i od 14 września obie armie cofały się ku Warszawie" (Nicholas
Bethell).
112
ukraińską i białoruską. Oczywiście, był to tylko propagandowy pozór.
(Niemieckie wojska w szeregu punktów nieco się cofnęły, by zrobić dla wojsk
sowieckich miejsce). Istotnym powodem sowieckiego ataku na Polskę było
przyłożenie ręki do zniszczenia Polski, tej Polski, która o 19 lat wcześniej
Rosję Sowiecką pobiła. Była także ukryta myśl, by położyć tamę ekspansji
niemieckiej: na przyszłość Sowiety wolały mieć potęgę niemiecką na Bugu
i Sanie, niż na Zbruczu i Dźwinie.
Szeroko rozpowszechniony jest pogląd, że Polska dlatego przegrała
kampanię wrześniową, że została wzięta w dwa ognie przez Niemcy i Rosje
i że wspólnie przez te dwa państwa została pobita. Pogląd ten jest słuszny
politycznie: Hitler być może nie byłby napadł na Polskę, gdyby nie pakt z
23 sierpnia, który mu dał pewność, że żadne niebezpieczeństwo mu ze strony
Rosji nie grozi i że Rosja odnosi się do jego planów przyjaźnie. Ale wojskowo,
rola Rosji w kampanii wrześniowej była drugorzędna. Polska została pobita
przez Niemców już przed wkroczeniem do wojny Sowietów. Została pobita
— a przedtem napadnięta. Musimy sobie z tego dobrze zdawać sprawę: przez
20 lat groziła Polsce wojna z Niemcami — i w końcu wojna ta nastąpiła.
Rosja przyłączyła się do tej wojny już po pobiciu naszych wojsk w bitwie
nad Bzurą i po dojściu wojsk niemieckich od północy do Brześcia
Litewskiego, a od południa do Lwowa. Wcale nie istnieje pewność, że Rosja
byłaby się do wojny przyłączyła, gdyby Polacy stawili byli opór mocniejszy
i dłużej się bili. Rosja przystąpiła do wojny, bo widziała polską kieskę i chciała
z tej kieski skorzystać i nie pozwolić na to, by wszystkie owoce polskiej klęski
zagarnęły tylko Niemcy. Jeśli zagarnęła wielkie masy polskich jeńców,
żołnierzy i oficerów, to dlatego, że cofająca się armia polska wprowadziła
na ziemie wschodnie zarówno wiele rozbitych oddziałów, a wraz z nimi
żołnierzy pogubionych, jak mnóstwo wojskowych biur i urzędów, szpitali
z rannymi itd.
Co do opieki nad ludnością ukraińską i białoruską, trzeba wziąć pod
uwagę że na zajętych przez Sowiety w 1939 roku polskich ziemiach Polacy
stanowili najliczniejszą, choć nie mającą absolutnej większości grupę ludności:
w przybliżeniu na podstawie polskiego spisu ludności z roku 1931, przyjąć
trzeba, że było na tych ziemiach 39,9 (czyli prawie 40) procent Polaków, 34,5
procent Ukraińców i Rusinów, 8,7 procent Żydów, 8,3 procent Białorusinów,
2,2 procent Poleszuków, 1 procent Rosjan, 0,7 procent Niemców, 0,6 procent
Litwinów, 0,3 procent Czechów.*
Ludność katolicka (wszystkich obrządków, a więc razem z unitami,
przeważnie Rusinami i Ukraińcami) stanowiła na tych ziemiach większość
bezwzględną, mianowicie 58,8 procent. Unicki biskup stanisławowski,,
Chomyszyn, Ukrainiec, oświadczył publicznie — na wiele lat przed wojną
— że w interesie ludności ruskiej jego diecezji leży ze względów religijnych
należenie do Polski.
• Obliczenie zrobione przeze mnie na slr. 377-378 mej książki po angielsku ,,ln Defence of
my Country". Nawet licząc razem wszystkie grupy wschodniosJowiańskie (Ukraińcy i Rusini,
Białorusini, Poleszucy i Rosjanie), stanowiły lam one 47 procent ludności, czyli były mało co
liczniejsze niż Polacy.
 — Hist. Nar. Poi., t. III
113
Duża część polskiej ludności ziem, zajętych przez Rosję Sowiecką została
w latach 1939-1941 wywieziona do Rosji. Po roku 1945 pozostała większość
tej ludności została wysiedlona do Polski w nowych granicach. Duża część
ludności, wywiezionej do Rosji, z czasem wróciła do Polski, lub wyjechała
do krajów zachodnich.
Z chwilą wkroczenia wojsk sowieckich do Polski rząd polski, z generałem
Sławoj-Składkowskim na czele i Prezydent Rzeczypospolitej Mościcki
przekroczyli w tymże dniu 17 września — w Kosowie — granicę rumuńską.
(Wielu polskich żołnierzy i cywilnych przekroczyło tę granicę w
Zaleszczykach). Około północy tegoż dnia przekroczył w Kosowie granicę
rumuńską wódz naczelny polskiej armii, marszałek Rydz-Śmigły. Wszyscy
polscy dygnitarze zostali w Rumunii internowani i umieszczeni w obozach
internowanych — z wyjątkiem prezydenta Mościckiego, który jako były
obywatel szwajcarski uzyskał prawo wyjazdu do Szwajcarii.
Muszę tu omówić przykrą sprawę przekroczenia granicy rumuńskiej
przez wodza naczelnego, marszałka Rydza-Śmigłego i dopuszczenia do tego,
że został on tam internowany. Miało to miejsce dnia 17 września. A
tymczasem Warszawa, Modlin, Hel i wiele innych punktów oporu jeszcze
się w Polsce broniły.
Marszałek Rydz-Śmigły przebywał w rumuńskim internowaniu do 1941
roku, gdy z tego internowania uciekł i pod fałszywym nazwiskiem powrócił
do Polski, usiłując włączyć się do polskiego ruchu podziemnego, do czego
go jednak nie dopuszczono. Wkrótce potem, w tymże 1941 roku, umarł.
Losy marszałka Rydza-Śmigłego pod koniec kampanii wrześniowej są
czymś w historii Polski wyjątkowym. Wojsko polskie w swoich tysiącletnich
dziejach nie tylko odnosiło zwycięstwa, ale ponosiło i klęski. Wódz polskiego
wojska w takich klęskach zwykle ginął wraz z tym wojskiem. Książę Henryk
Pobożny zginął pod Legnicą, Spytko z Melsztyna zginął nad Worsklą, król
Władysław Warneńczyk zginął pod Warną, hetman Stanisław Żółkiewski
zginął pod Cecorą, hetman Kalinowski zginął pod Batohem, Tadeusz
Kościuszko dostał się do niewoli ranny i nieprzytomny, książę Józef
Poniatowski zginął pod Lipskiem, generał Józef Sowiński zginął na szańcu
Woli w Warszawie, Romuald Traugutt nie uniknął niewoli i dostawszy się
do niej, został powieszony. Tylko rola wodzów w bitwie pod Piławcami (1648
roku) daje się porównać z tym, jak się zachował w roku 1939 marszałek
Rydz-Śmigły.
Co marszałek Rydz-Śmigly powinien był we wrześniu 1939 roku zrobić?
Miał przed sobą kilka dróg. Przede wszystkim, powinien był być jakoś lepiej
poinformowany i zdawać sobie sprawę z tego, co mu grozi i nie siedzieć w
Kołomyi i Kosowie. Mógł bronić się do upadłego w Warszawie, na Helu,
lub pod Kockiem — i zginąć, lub choćby dostać się, walcząc do ostatka, do
niewoli. Mógł ukryć się w Polsce w przebraniu i zająć się pracą podziemną.
Mógł samolotem lub okrętem podwodnym, albo konspiracyjnie, w przebraniu
przez Rumunię lub Węgry udać się do Francji lub Anglii, by prowadzić dalej
walkę. Ale iść do internowania w kraju neutralnym — to przyniosło Polsce
wobec całego świata wstyd. Wódz naczelny walczącego o swój byt kraju tak
nie postępuje.
114
A jednak chciałbym wziąć marszałka Rydza-Śmigłego w obronę. Uciekł
on do Rumunii nie przez tchórzostwo, lecz przez bezmyślność, nierozumienie
co ma robić i co jest jego obowiązkiem. Nie stał on na należytym poziomie
intelektu i charakteru, by być polskim wodzem naczelnym. Winę za jego
kompromitację ponoszą ci, co go do tej odpowiedzialnej roli wydźwignęli
i co wzbudzili w nim ambicje, do których nie dorósł.*
A tymczasem polska wojna z Niemcami i także i z Rosją toczyła się dalej.
Oblężona Warszawa broniła się nadal i skapitulowała dopiero 27 września,
w 10 dni po przejściu przez marszałka Rydza-Śmigłego rumuńskiej granicy.
(W oblężonej Warszawie poległo około 2000 polskich żołnierzy i 10 000
ludności cywilnej, a 12 procent warszawskich budynków zostało zburzonych
— Nicholas Bethell). Modlin, a w nim duża armia, skapitulował 28 września.
Najdłużej   broniący   się,   zorganizowany   skrawek   terytorium   Polski
niepodległej, półwysep Hel, 2 października. (Przedtem, niezwykle bohaterska,
broniąca się w krwawym boju, Kępa Oksywska, to jest pasmo wzgórz nad
Gdynią, padła w walce 19 września, czyli w dwa dni po wyjeździe marszałka
Rydza-Śmigłego do Rumunii. Jej dowódca, pułkownik Dąbek, legionista
i piłsudczyk, popełnił w chwili upadku Kępy samobójstwo). Ostatnia armia
polska, pod dowództwem generała Franciszka Kleeberga, złożona z resztek
kilku innych armii, stoczyła pod Kockiem na Podlasiu bitwę równocześnie
z wojskami niemieckimi i sowieckimi, zakończoną 6 października, w 19 dni
po przekroczeniu przez marszałka Rydza-Śmigłego granicy. Dwa polskie
okręty podwodne,,,Orzeł" i,,Wilk" z Helu, przedostały się przez cieśniny
duńskie i dotarły do Anglii, przy czym „Wilk" przeszedł przez cieśninę Sund
15 września, a „Orzeł", uciekłszy z bezprawnego, estońskiego internowania
(14-18 września) i spędziwszy 10 dni na dalszym patrolowaniu na Bałtyku
z nadzieją, że może uda mu się zatopić jakiś nieprzyjacielski okręt, przebył
cieśninę Sund 11 października, czyli w 9 dni po kapitulacji Helu. (Trzy
pozostałe polskie okręty podwodne, uszkodzone w boju, schroniły się w
Szwecji, gdzie zostały internowane. Kontrtorpedowce (niszczyciele) „Burza",
„Grom" i „Błyskawica", na 2 dni przed wybuchem wojny — 30 sierpnia
—  opuściły Gdynię i udały się do Anglii).
Straty poniesione w kampanii wrześniowej były, wedle przyjętych
obliczeń, więcej, niż dziesięć razy większe po stronie polskiej niż po stronie
niemieckiej. „W czasie kampanii (wrześniowej) 70 000 Polaków i 11 000
* Jaka szkoda, że nie żyli — i nie byli wodzem naczelnym lub uczestnikami dowodzenia
— tak wybitnie utalentowani generałowie polscy, jak Rozwadowski i Zagórski! Pierwszy z nich,
gdyby wiezienie nie złamało mu zdrowia i nie przyprawiło o przedwczesną śmierć, miałby w
roku 1939 73 lata, o rok tylko więcej niż marszałek Mannerheim w fińskiej „wojnie zimowej",
a o 4 lata mniej, niż tenże Mannerheim w chwili zakończenia w 1944 roku przez Finlandie wojny
—  wojny, w której dowodził. Generał Zagórski, gdyby go nie zamordowano, miałby w 1939
roku 57 lat!
Jaka szkoda zresztą, że w kampanii wrześniowej nie dowodził generał lak wybitny i
wypróbowany, jak generał Władysław Sikorski, który w owej chwili żył, był w pełni sił i miał
58 lat!
115
Niemców poległo w walce. A 700 000 polskich żołnierzy znalazło się w
niemieckiej niewoli i 300 000 w rosyjskiej" (William Carr).*
Pisałem 38 lat temu: „Kampania wrześniowa ma tę dobrą stronę, że się
(w ogóle) odbyła, krew polska, rozlana w tej kampanii, nie poszła na marne:
uratowała nas od szeregu nieszczęść. Nie uratowała nas jednak — od
nieszczęść wszystkich. Chociaż mogło nam się powieść jeszcze gorzej — nie
ulega wątpliwości, że powiodło nam się w sposób tragiczny. (...) Trzeba mieć
odwagę patrzenia prawdzie w oczy. (...) Nasze dzisiejsze położenie nie jest
niezawinione. Dużą część winy, że znaleźliśmy się w takim położeniu,
ponosimy sami. Przyczyną naszego dzisiejszego położenia jest polityka Becka
w roku 1938 i jest kampania wrześniowa. (...)
Przez kampanię wrześniową skompromitowaliśmy się w oczach świata.
Jest wielkim błędem lekceważyć sobie zdanie, jakie o nas ma świat. Polityką
wszystkich państw kierują — żywi ludzie; ich wyobrażenia, ich oceny, ich
wiara lub nieufność wywiera wpływ na wiele ważkich decyzji. Nie jest wcale
rzeczą bez znaczenia to, czy świat się z nami jako z siłą, z wolą i z mądrością
liczy, czy też nas lekceważy. Przez kampanię wrześniową okazaliśmy, że
jesteśmy słabi, nieumiejętni, źle zorganizowani, nie przewidujący, niedojrzali,
lekkomyślni.
Do potencjału wojennego i politycznego państwa należy nie tylko liczba
jego ludności, rozległość jego terytorium, bogactwo jego zasobów, wydajność
jego przemysłu, ale także dojrzałość i mądrość jego wodzów i polityków oraz
organizacja i sprawność całego jego aparatu. (...) Myśmy się w kampanii
wrześniowej skompromitowali — i przez to zaczęto się z nami mniej liczyć,
niżeśmy zasłużyli. Przez kampanię wrześniową utraciliśmy dużą część naszego
ciężaru gatunkowego w polityce.
Oceniając kampanię wrześniową, skłonni jesteśmy bardzo często mierzyć
rozmiary naszej katastrofy miarą porównawczą Francji. — Jest to bardzo
szkodliwy sposób rozgrzeszania się z własnych win i błędów. Francja
skompromitowała się również; skompromitowała się nawet więcej niż my.
Ale w niczym nie narusza to faktu — że skompromitowaliśmy się i my także.
Kampania wrześniowa — i wojna z Niemcami — to był egzamin wartości
naszego odbudowanego państwa. Świat zapomniał o tym, że byliśmy kiedyś
wielkim mocarstwem, że byliśmy silni i sprawni i mądrzy - że wygrywaliśmy
Grunwald i Wiedeń, i Kłuszyn i Kircholm, że zawieraliśmy unię z Litwą, że
doprowadzaliśmy do skutku unię kościelną; polityka Dmowskiego była
polityką jednego człowieka, zwycięstwo 1920 roku było zwycięstwem w wojnie
na nienowoczesnym poziomie — nie wystarczały na to, aby dwa wieki upadku
naszego prestiżu przekreślić. Dopiero wojna w wielkim stylu — nowoczesna
wojna z Niemcami — byłaby ostatecznym egzaminem wykazującym, czy
jesteśmy państwem na serio, czy też, jak twierdzili Niemcy, tylko
< Saisonstaat > (państwem na jeden sezon, jak np. Ukraina w 1918 roku),
sezonowym tworem chwilowej, historycznej koniunktury. (...) Tego wielkiego
• Jak twierdzi Pobóg-Malinowski, straty niemieckie, wedle poufnych danych niemieckich
były o wiele większe. Wyniosły one jakoby 91 278 zabitych, 63 417 ciężko i 34 938 lżej rannych,
czołgów zniszczonych 198, uszkodzonych 361, samolotów 421.
116
egzaminu — nie zdaliśmy. (...) Francja też się skompromitowała — ale
Francja o wiele bezkarniej od nas mogła sobie na kompromitację pozwolić.
Francja nie potrzebowała składać egzaminu. (...) Żaden sojusznik ani wróg
nie wątpił o tym, co to jest Francja, nie potrzebował się dopiero o wartości
Francji upewniać. (...) Dla Francji klęska, to była tylko klęska — jedna z
tych klęsk, które się w dziejach przeplatają ze zwycięstwami. A jednak —
jakże straszne skutki przyniosła Francji klęska 1940 roku! Przed klęską
Francja była wielkim mocarstwem; po niej, nawet po ostatecznym
zwycięstwie, wielkim mocarstwem już nie jest. (...) Jakże się tu dziwić, że
dla nas — skutki klęski są tym większe.
Nasze niezdanie, jako państwo, egzaminu jest potrójne. Po pierwsze nie
zdaliśmy egzaminu w dziedzinie politycznej: dopuściliśmy do tego, że wojna
wybuchła w politycznie najbardziej dla nas niedogodnych warunkach —
mianowicie w chwili współpracy sowiecko-niemieckiej, w chwili gdy
zdruzgotany już został wrogi Niemcom system polityczny w Basenie
Naddunajskim i zlikwidowane Czechy oraz w chwili, gdy główna siła naszych
wrogów zwalała się bezpośrednio na nas, a nie na naszych sąsiadów. Po wtóre,
nie zdaliśmy egzaminu, bo nie przygotowaliśmy się do wojny w sposób
należyty — byliśmy ubożsi i gorzej zorganizowani, niżeśmy być mogli oraz
zaniedbaliśmy dokonania tych przygotowań technicznych, na które było nas
stać, lub byliśmy z nimi spóźnieni. Po trzecie, nie zdaliśmy egzaminu, bo
również i samą kampanię wojenną rozegraliśmy źle i nie wyzyskaliśmy tych
skromnych możliwości, jakie istniały dla nas nawet w ramach sytuacji z
września 1939 roku, to jest w warunkach ówczesnego złego położenia
politycznego oraz gruntownego nieprzygotowania technicznego. (...)
Oczywiście nie chcę twierdzić, że kampania wrześniowa mogła być
kampanią wygraną: nikt trzeźwo myślący podobnych złudzeń mieć nie może
— sytuacja ogólna była zbyt zła, by można było o wygranej marzyć. Ale
mogła mieć przebieg — lepszy. Mogła była trwać dłużej. Mogła była zadać
Niemcom większe straty i zaabsorbować dłużej ich siły. Mogła była zabłysnąć
paru zwycięstwami".*
Napisałem kiedyś: „kraj o 35 milionach ludności, jako tako
uprzemysłowiony i o tysiącu lat świetnej historycznej tradycji nie wali się
jak domek z kart w ciągu kilku tygodni".* Napisałem — tamże — również:
„Zostaliśmy pobici nie przez Rosję, lecz przez Niemcy". Oczywiście, jest
prawdą, że Rosja nas swoim atakiem dobiła. Ale wystąpiła ona zbrojnie
przeciw nam, gdy wojna polsko-niemiecka była już rozstrzygnięta i gdy nawet
bitwa nad Bzurą była już od trzech dni skończona.
„Panika na szosie zaleszczyckiej (była) dziełem najgorszych żywiołów
w tym (sanacyjnym) obozie, jego peryferii. Ale jest faktem, że widowisko
polskiej elity rządzącej, przedostającej się do Rumunii, gdy walka o Polskę
jeszcze trwa, zrobiło w świecie wrażenie tchórzostwa, egoizmu i prywaty.
•   Cytata z innej mojej książki
*   Cytata z innej mojej książki.
117
Dało ono wdzięczny materiał wrogiej propagandzie i przyniosło prestiżowi
Polski w świecie bezmierną szkodę".*
To prawda, że z punktu widzenia skutków politycznych klęski
wrześniowej mieliśmy wyjątkowy brak szczęścia. Klęska nasza miała miejsce
przed klęską francuską. Gdyby miała miejsce po niej, budziłaby mniej
zdziwienia i mniej by reputację narodu polskiego psuła. Ale po klęsce
francuskiej o okolicznościach klęski wrześniowej jakoś zapomniano — a
ogólna ocena niezdania przez państwo polskie wielkiego, historycznego
egzaminu w świadomości świata pozostała. Co więcej, wkrótce po naszej
kampanii wrześniowej miał miejsce napad potężnej Rosji Sowieckiej na
maleńką Finlandię — przy czym Finlandia, okazując nie tylko ogromne
bohaterstwo, ale i wspaniałą umiejętność, dobre przygotowanie i dobre
dowodzenie, odniosła szereg zadziwiających sukcesów w obronie i różnica
w spisaniu się Finlandii i Polski rzucała się całemu światu w oczy. Churchill
powiedział w styczniu 1940 roku przez radio: „Tylko Finlandia — wspaniała,
więcej: wzniosła — w paszczy niebezpieczeństwa — Finlandia pokazała, co
potrafią zrobić ludzie wolni". Niestety, nic takiego o polskiej kampanii
wrześniowej Churchill ani nie powiedział, ani powiedzieć nie mógł. Napisałem
w związku z tym: „Tylko Finlandia. Było to w kilka miesięcy po naszej
kampanii wrześniowej. Co za policzek dla Polski — i jak zasłużony".*
Jak dalece nikłą reputację miała Polska w erze klęski wrześniowej,
świadczy fakt, że już 12 września w Abbeville we Francji odbyła się rada
wojenna aliancka z udziałem premierów i wodzów Francji i Anglii, ale bez
udziału Polski, przy czym „protokóły świadczą, że odpisali już oni Polskę
na straty" (Nicholas Bethel).
PO KAMPANII WRZEŚNIOWEJ
Rezultatem kieski wrześniowej i internowania polskiego rządu i polskiego
wodza naczelnego w Rumunii było utworzenie nowych polskich władz we
Francji. Szczęśliwie, we wprowadzonej po przewrocie majowym nowej
konstytucji polskiej, tak zwanej kwietniowej, istniała klauzula, że Prezydent
Rzeczypospolitej może w wyjątkowych sytuacjach, takich jak wojna,
mianować swojego następcę, a więc że ten nowy prezydent nie musi być
obierany przez Sejm i Senat. Prezydent Mościcki dokonał więc aktu zrzeczenia
się swego urzędu i mianowania nowego prezydenta. Tym nowym prezydentem
był p. Władysław Raczkiewicz, polityk z obozu piłsudczyków, na tyle jednak
umiarkowany, że był dla przeciwników tego obozu do przyjęcia. A po
kompromitacji obozu piłsudczyków przez 13 lat rządów, których
zakończeniem była kampania wrześniowa i nowy rozbiór Polski, było rzeczą
niemożliwą, by rzeczywista władza państwowa była nadal w ręku tego obozu.
Tę  rzeczywistą  władzę  prezydent  Raczkiewicz  oddał  w  ręce  generała
Cytata z innej mojej książki.
1 Cytata z innej mojej książki.
118
Władysława Sikorskiego. Generał ten wprawdzie w czasie pierwszej wojny
światowej służył w Legionach, a więc należał do obozu proniemieckiego. Ale
nie tylko odznaczył się jako niezwykle wybitny generał w bitwie warszawskiej
1920 roku, ale w ciągu dwudziestolecia niepodległości skrystalizował się jako
przeciwnik Niemiec i wielki przyjaciel Francji oraz jako czynny polityk,
będący przeciwnikiem polityki obozu Piłsudskiego, a w szczególności
przeciwnikiem polityki zagranicznej pułkownika Becka. Był więc niewątpliwie
wyrazicielem opozycji, a nawet jednym z jej wodzów.
Został mianowany zarazem premierem i wodzem naczelnym. Tak więc
skupiła się w jego osobie władza polityczna i wojskowa. Reszta rządu oraz
mająca zastępować Sejm, mianowana Rada Narodowa, złożone były z
polityków opozycyjnych. Te polskie władze osiadły najpierw w Paryżu, a
potem w wyznaczonym im przez rząd francuski na siedzibę francuskim
mieście prowincjonalnym Angers.
Cały naród polski skupił się teraz jednomyślnie pod przywództwem
generała Sikorskiego.
Generał Sikorski dokonał w następnych kilku miesiącach ogromnego
dzieła odbudowy nowej polskiej armii. Armia ta, złożona na razie z kilku
dywizji, uformowana została we Francji — z polskich żołnierzy i oficerów,
którzy zdołali się wydostać z Polski po klęsce poprzez Węgry, Rumunię i
państwa bałtyckie oraz z nowego poboru i zaciągu ochotniczego wśród
polskich emigrantów na zachodzie, szczególnie licznych w samej Francji,
zwłaszcza w okręgach górniczych. Uzbrojenia i umundurowania dostarczyła,
na zasadzie pożyczki, Francja. Równocześnie polska Marynarka Wojenna,
złożona z okrętów, które się z Bałtyku zdołały wydostać, znalazła bazę w
Wielkiej Brytanii — i została powiększona przez otrzymanie przez Polskę
nowych okrętów i przez dopływ oficerów i marynarzy z kraju i z okrętów
zarówno szkolnych, jak marynarki handlowej, pływających po świecie oraz
z nowego poboru i zaciągu. Marynarka Wojenna, w przeciwieństwie do
Armii, nie była formacją nową: stanowiła „pływające terytorium" polskie,
które nigdy i nigdzie broni nie złożyło.
Generał Sikorski był znakomitym organizatorem i wodzem polskich sił
zbrojnych. Natomiast nie był zbyt dobrym politykiem. Było zapewne błędem,
że wziął w swoje ręce także i kierownictwo polskiej polityki i że nie oddał
tego kierownictwa w ręce któregoś z obecnych na emigracji, wybitniejszych
polskich polityków dotychczas opozycyjnych.
Pisałem o nim: „Niestety, samo założenie, na którym się polityka obozu
generała Sikorskiego oparła, było błędne; a nie można prowadzić polityki,
opartej na błędnym założeniu.
Istotą polityki tego obozu było zrezygnowanie z polityki własnej i
oddanie steru politycznej akcji w ręce potężnych aliantów. Obóz ten uważał,
że jesteśmy małym państwem i małym narodem, że jesteśmy za słabi na to,
by prowadzić politykę niezależną — i że wskutek tego powinniśmy się ufnie
oprzeć o jakąś sile potężniejszą od nas. (...) Postawa tego obozu wobec spraw
wielkiej polityki była mniej więcej taka, jak postawa dowódcy kompanii w
czasie bitwy; nie jest moją rzeczą kłopotać się o całość bitwy, od tego mam
nad sobą wodzów, którzy o tym myślą — zadaniem moim jest robić to, co
119
do mnie należy, na moim odcinku. (...) Otóż postawa tego rodzaju w stosunku
państwa do państwa jest z samego założenia biedna. Niepodległe państwo,
choćby najmniejsze, nie jest oddziałem wojska; a my nie jesteśmy państwem
najmniejszym. (...)
Jesteśmy, jak na skalę europejską, narodem dużym, a jak na skalę
światową narodem średnich rozmiarów. Co więcej, nasz ciężar gatunkowy
w polityce jest powiększony przez geograficzne, historyczne i cywilizacyjne
okoliczności naszej egzystencji. Leżymy w takim punkcie Europy, na takim
skrzyżowaniu dróg, sil i konfliktów, że w wielu sytuacjach i w wielu chwilach
dziejowych nasza pozycja geograficzna jest wręcz pozycją kluczową. (...)
Jest rzeczą jasną, że jako naród tej skali nie możemy zdać się na opiekę
żadnej siły większej, ale musimy prowadzić politykę własną i zupełnie
niezależną — dlatego, że posiadamy nasze własne, zupełnie odrębne polityczne
oblicze i nasze własne, zupełnie odrębne i z nikim nie identyczne polityczne
interesy".*
Istota naszego późniejszego losu jest ta, że nasi sojusznicy, Anglia i
Ameryka, pokierowali w latach 1944 i 1945 naszymi losami w sposób, który
uważali za zgodny z ich interesami, a który był niezgodny z interesami
naszymi. Wynikało to w niemałym stopniu stąd, że polityka nasza była za
mało niezależna — za bardzo pierwotnie wobec Francji, a potem wobec Anglii
„satelicka" — już poczynając od zimy z 1939 na 1940 rok.*
A tymczasem wojna światowa toczyła się dalej. Toczyła się przede
wszystkim na morzach: znamiennym wydarzeniem była bitwa morska
niemiecko-angielska dnia 13 grudnia 1939 roku, gdy angielskie okręty
pokonały niemiecki krążownik „Graf Spee" w Ameryce Południowej, w
ujściu rzeki La Pląta, w pobliżu brzegów Urugwaju. Ale na lądzie, obie strony
okazały się zadziwiająco bierne. To się wydawało tak dziwne, że we Francji
*  Cytata z innej mojej księżki.
•  Kluczowa jest tu polityka nasza w sprawie rosyjskiej poczynając od wybuchu wojny
niemiecko-rosyjskiej w dniu 22 czerwca 1941 roku, gdy zaczai ja napad niemiecki bez
wypowiedzenia wojny na Rosje Sowiecką.
Było to wydarzenie, które obchodziło Polskę więcej niż kogokolwiek innego. Powinniśmy
byli mieć wobec tego wydarzenia politykę własną, a nie tylko liczyć na to, co w związku z tym
wydarzeniem uczyni Wielka Brytania.
Jest jasne, co rząd generała Sikorskiego powinien był wówczas zrobić. Powinien był z miejsca
ogłosić publicznie manifest, stwierdzający solidarność z Rosją, która doznała takiego samego
losu jak Polska, będąc ofiarą najechania i to bez wypowiedzenia wojny przez Niemcy i która
znalazła się w roli naszego sprzymierzeńca. Oraz wyrażając przekonanie, że wszystko, co Rosja
w ostatnim półtoraroczu uczyniła wespół z Niemcami i pod wpływem niemieckim staje się teraz
automatycznie niebyłe, a więc stosunki polsko-sowieckie regulowane są obecnie po staremu
przez traktat ryski, granica polsko-sowiecka, ustalona w Rydze, nadal obowiązuje, a wszyscy
obywatele polscy po dniu 17 września 1939 roku przez władze sowieckie uwięzieni, zostają
wypuszczeni, a jeśli są skazani wyrokami sądowymi lub pod śledztwem, będą natychmiast poddani
całkowitej amnestii, a skoro przebywają w głębi Rosji, oddani będą pod opiekę polskich
konsulatów.
Taki polski manifest postawiłby Polskę w pierwszym szeregu tych, co wyciągają rękę do
Rosji Sowieckiej jako do sojusznika. Po takim manifeście ani Rosja, ani Wielka Brytania, ani
opinia publiczna aliancka i światowa nie mogłyby uważać Polski za wroga Rosji i musiałyby
120
ukuto na określenie toczącej się tylko formalnie wojny nazwę: „śmieszna
wojna" (dróle de guerre).
I nagle dnia 9 kwietnia Niemcy bez wypowiedzenia wojny napadli na
Danię, która bila się tylko pól godziny, po czym król jej skapitulował. Tegoż
dnia napadły na Norwegię, lądując w szeregu punktów. Norwegia wszędzie
stawiła opór, ale wszędzie została pobita, tak że wkrótce Niemcy zajęli mniej
więcej całą Norwegię, przy czym także i niewielka siła brytyjska, wysadzona
w środkowej Norwegii, została pobita i prawie cała zniszczona. Wielkie walki
zostały stoczone na morzu, przy czym szereg okrętów, zarówno niemieckich,
jak brytyjskich i norweskich, a także i polskich, został zatopiony, przy
wielkich stratach w ludziach. Wkrótce potem wojska brytyjskie, francuskie
i polskie wylądowały w północnej Norwegii w Harstad, skąd przedsięwzięły
ofensywę na zajęty przez Niemców ważny port północnonorweski Narvik,
który zdobyły dnia 28 maja, przy czym pierwsza wtargnęła do Narviku —
w walce — polska brygada Strzelców Podhalańskich, przybyła z Francji. Król
norweski i rząd zdołali wyjechać do Anglii.
A oto 10 maja Niemcy zaatakowali Holandię, Belgię i Francję —
pierwsze dwa z tych krajów bez wypowiedzenia wojny, Francję jako będącą
już z nimi w wojnie. Kampania ta okazała się straszliwą klęską Francji i
oczywiście także Belgii i Holandii, zarówno jak stacjonującego we Francji
Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego. W ciągu niewielu tygodni armie
niemieckie — mimo, że siły niemieckie i alianckie były mniej więcej równe*
— całkowicie zmiażdżyły front aliancki. Holandia skapitulowała po czterech
dniach (15 maja). Belgia biła się dłużej (skapitulowała 28 maja, po 18 dniach
walki). Armie francuskie zostały pobite w kilku wielkich bitwach, w których
zostały otoczone i pobite lub zmuszone do kapitulacji. Główne przyczyny
klęski francuskiej były dwie. Po pierwsze, Francuzi — zupełnie nie biorąc
pod uwagę doświadczeń kampanii polskiej — nie przypuszczali, że Niemcy
uznawać za konieczność oczywistą przyjęcia przez Rosję zawartych w tym manifeście polskich
żądań.
Polska bezczynność sprawiła, że uznano Polskę za wroga Rosji, którego trzeba dopiero
z Rosją pogodzić. Anglia wystąpiła w rezultacie w roli pośrednika, który miał tę zgodę sprowadzić.
Rezultatem tego był zawarty przy pośrednictwie angielskim, 31 lipca, a więc dopiero w 5 i pół
tygodnia po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej, układ polsko-sowiecki w Londynie,
podpisany przez Sikorskiego i w imieniu Stalina przez sowieckiego ambasadora Majskiego.'
Układ ten w sytuacji, wytworzonej przez polską, pięciotygodniową bezczynność był teraz
konieczny: to ten układ dał wolność półtoramilionowej masie Polaków i innych obywateli
polskich, wywiezionych do Rosji oraz wznowił na czas dłuższy stosunki międzypaństwowe polsko-
-sowieckie i umożliwił utworzenie armii polskiej w Rosji. Ale zamiast zawierać taki pakt pod
naciskiem angielskim, niejako jako przeciwnicy Rosji, powinniśmy byli umieć porozumieć się
z Rosją z własnej inicjatywy, co miałoby ogromne polityczne skutki.
* Niemcy mieli w maju 1940 roku na zachodzie 132 dywizje (z czego 114 dywizji piechoty,
10 pancernych, 6 lekkich, 1 kawalerii i 1 przewożoną przez lotnictwo). Francja, Wielka Brytania!
Belgia i Holandia miały na zachodnim froncie 153 podobne dywizje. Obie strony miały jednakową
liczbę 2700 czołgów, „ale niemiecka broń pancerna była zgrupowana w pancerne dywizje i
korpusy, a większość francuskich czołgów była rozproszona pomiędzy francuskimi formacjami
piechoty. Tylko pod względem samolotów przewaga niemiecka była wyraźna: Niemcy mieli około
3000 samolotów pierwszej linii, a alianci razem około 1800" (Goodspeed). Piechota niemiecka
przeważnie była zmotoryzowana (jechała samochodami, a nie szła piechotą).
121
uderzą zmasowanymi siłami pancernymi, ustawili wiec swe siły w płytki
kordon, który z łatwością Niemcy przebijali, nie mieli gotowych do
przeciwuderzenia wielkich odwodów oraz rozproszyli swoje czołgi na całym
froncie, zamiast użyć je w wielkiej masie dla przeciwstawienia niemieckim
dywizjom pancernym. Po wtóre, duch wojska francuskiego — tak znakomity
w latach 1914-1918 — okazał się zły: żołnierze francuscy byli niechętni
wojnie, niezdyscyplinowani, tchórzliwi i skłonni do wpadania w panikę. Nie
będę się tu szczegółowo rozwodzić nad przyczynami, które to spowodowały.
Wobec wydarzeń we Francji, alianci zdecydowali się przerwać swoją
kampanię norweską. Wojska brytyjskie, polskie i francuskie zostały z
Narwiku wycofane i przewiezione do Wielkiej Brytanii i Francji, a cała
Norwegia znalazła się w rękach niemieckich.
W niewiele dni po wszczęciu niemieckiej ofensywy nastąpiła zmiana
rządu i naczelnego dowództwa we Francji. Dnia 16 maja francuskim
premierem został 84-letni marszałek Petain, ongiś wsławiony jako wódz w
bitwie pod Verdun w 1916 roku, a 19 maja wodzem naczelnym 73-letni generał
Weygand, ongiś szef sztabu marszałka Focha, a potem doradca polskiego
dowództwa w czasie bitwy warszawskiej 1920 roku. Było już za późno, by
mogli coś naprawić. I ostatecznie Francja skapitulowała, podpisując 22
czerwca rozejm w tym samym Compiegne, w któryrmNiemcy podpisali swój
kapitulacyjny rozejm 11 listopada 1918 roku. Tak więc bitwa o Francję, w
której Francja wspierana była przez Belgię, Holandię i korpus ekspedycyjny
brytyjski (a także i przez parę dywizji polskich), trwała od 10 maja do 22
czerwca, czyli 43 dni, o 7 dni dłużej niż kampania polska (36 dni od napadu
niemieckiego 1 września do kapitulacji armii generała Kleeberga pod Kockiem
6 października), w której Polska nie była wspierana przez żadnego bliskiego
sojusznika, a była zaatakowana od tyłu przez Rosję.
Armia brytyjska, odcięta przez kapitulację belgijską i przez klęski
francuskie, została otoczona i przyparta do morza wokół miasta Dunkierka.
Broniła się tam dzielnie, wraz z odciętą częścią wojsk francuskich i była, pod
niemieckim ogniem artyleryjskim i pod bombami niemieckich samolotów
ewakuowana do Anglii, nie tylko okrętami z portu Dunkierki, ale wprost
z plaży około 800 małymi cywilnymi łodziami sportowymi i rybackimi,
przybyłymi z Anglii na ratunek rodaków. W rezultacie, 338 000 żołnierzy
zostało przewiezionych z Dunkierki do Anglii, żołnierzy głównie brytyjskich,
ale wśród nich 139 000 francuskich (Goodspeed). Musieli oni zostawić we
Francji swoją artylerię i ciężki sprzęt, ale ewakuacja uratowała rzecz dla Anglii
najważniejszą: ludzi, to znaczy wyćwiczone i zorganizowane wojsko. Sporo
wojsk angielskich, nie objętych dunkierskim okrążeniem wywiezionych
zostało z Francji także i przez inne porty.
Nie tylko w kampanii norweskiej, ale i w kampanii francuskiej brało
udział — chwalebny i bohaterski — odtworzone przez generała Sikorskiego,
nowe polskie wojsko. Brygada podhalańska biła się w Norwegii. We Francji
ta sama brygada bila się w Bretanii, a ponadto dwie dywizje piechoty i 1
brygada pancerno-motorowa w Lotaryngii, w rejonie gór Jury i nad Marną
i całkiem sporo mniejszych oddziałów w innych miejscach. Biły się one
dzielnie, gdy Francuzi już kapitulowali. Naczelne dowództwo francuskie w
122
II
ostatnim swoim komunikacie z dnia 21 czerwca — w wigilię kapitulacji —
napisało: „Z powodu przygotowań do zawieszenia broni ustała wszelka
zbrojna działalność na frontach. Walczą jeszcze tylko Polacy w Lotaryngii
i w rejonie Belfortu". „Odtąd mieliśmy cały naród francuski na nasze usługi
w czasie trudnego odwrotu i rozproszenia się" — pisze pułkownik
Krzeczunowicz.
Także i polska Marynarka Wojenna i Handlowa brały — w ramach
swoich możliwości — wybitny udział w walkach w Norwegii i we Francji.
Trzy polskie kontrtorpędowce „Grom", „Burza" i „Błyskawica" brały
udział w zdobywaniu Narwiku w Norwegii. „Grom" u wjazdu do Narwiku
został przez Niemców zatopiony. Okręt podwodny „Orzeł" zatonął w
związku z kampanią norweską około 4 czerwca wraz z całą załogą. Wielki
polski statek pasażerski „Pilsudski", przeznaczony teraz do transportu
wojska, został zatopiony jeszcze pod koniec 1939 roku. Ponad 20 polskich
statków handlowych brało udział w ewakuacji brytyjskiej z Dunkierki, a
polskie kontrtorpędowce „Burza" i „Błyskawica" w obronie tej ewakuacji.
Jeden polski dywizjon lotniczy brał udział w kampanii francuskiej.
Z wojsk polskich we Francji część przedostała się do Szwajcarii, gdzie
została internowana, część została ewakuowana wraz z wojskami brytyjskimi
do Anglii, część dostała się do niewoli, a część, rozproszona, przedostała się
później do Anglii indywidualnie rozmaitymi drogami, część zaś pozostała
we Francji, najczęściej w ukryciu.
Wedle umów Polski z Anglią i Francją państwa te miały przyjść Polsce
z pomocą. Przyszły z tą pomocą o tyle, że wypowiedziały Niemcom wojnę,
nie przyszły jednak działaniami (na lądzie, morzu czy w powietrzu) w czasie
kampanii wrześniowej. Okazało się natomiast, że to całkiem odwrotnie,
Polska okazała i Francji, i Anglii pomoc swoim wojskiem, swoją marynarką
wojenną i — zwłaszcza później, w bitwie o Wielką Brytanię — udziałem w
działaniach lotniczych.
Miało to dla Polski niemałe znaczenie: umocniło pozycję Polski w
antyniemieckiej koalicji, oraz okazało światu oczywistą wolę polskiego
narodu do walki o ostateczne zwycięstwo nad Niemcami.
Francja została w dużej części okupowana przez wojska niemieckie.
(Okupowana została także Belgia, Holandia, Luksemburg i należące do
Wielkiej Brytanii wyspy normandzkie: Jersey, Guernsey i Sark). We władaniu
wojskowym Niemiec znalazła się cała północ Francji wraz z Paryżem, cały
jej zachód z wybrzeżem aż po granicę hiszpańską, z portem Bordeaux i z
połwyspem bretońskim, cały jej wschód. Nie zajęta przez Niemców część
Francji ostała się jako twór jako tako niezależny obejmując środek i południe
Francji i ustanawiając sobie stolicę w miejscowości Vichy. Sprawował tam
władzę zbliżoną do dyktatorskiej sędziwy marszałek Petain. Półtora miliona
żołnierzy francuskich znalazło się w niewoli niemieckiej; Niemcy użyli ich
— tak jak i jeńców polskich poczynając od kampanii wrześniowej — do pracy
półniewolniczej na roli i w przemyśle. Rząd w Vichy był wobec Niemiec w
wysokim stopniu ugodowy, odgrywając rolę jakby niemieckiego satelity. W
roku 1944 Niemcy pogwałcili częściową samodzielność tej części Francji, która
123
podlegała Vichy i okupowali ją. Rzeczywista niepodległość Francji uchowała
się przede wszystkim w północnej Afryce: w Algerii, Tunezji i Maroku.
Część Francuzów nie poddała się kapitulacji wobec Niemiec i polityce
rządu w Vichy. Spora liczba żołnierzy francuskich zdołała się dostać do Anglii.
Na ich czele stanął generał de Gaulle, który przybył do Anglii i ogłosił tam
swoje przeciwstawienie się polityce marszałka Petaine i rządu w Vichy. Duża
część kolonii francuskich, położonych dalej niż północna Afryka,
opowiedziała się po stronie de Gaulle'a albo została do tego przez Anglików
przymuszona.
Rząd polski, na czele z generałem Sikorskim, przedostał się do Anglii
i osiadł w Londynie. Do Anglii także przedostała się duża część uratowanego
z Francji polskiego wojska. Co więcej, zgromadziła się tam duża liczba
polskich lotników, to prawda, że bez samolotów, ale stanowiących cenną
kadrę ludzi dobrze w swoim rzemiośle wyćwiczonych.
Anglia stała się teraz jedynym ośrodkiem oporu w Europie przeciwko
potędze hitlerowskich Niemiec. Jako wyspa u brzegów Europy stała się na
kilka lat jakby oblężoną, samotnie się broniącą twierdzą. Londyn, na te same
lata, stał się także i tymczasową stolicą Polski.
Hitler postanowił Anglię zdobyć. Anglia była o wiele potężniejsza od
Niemiec na morzu. Niemcy nie mogliby zdobyć Anglii, gdyby chodziło tylko
0 walkę floty z flotą. Ale Niemcy miały potężniejsze od Anglii lotnictwo.
Górowało ono nad angielską flotą. Było w stanie ją zniszczyć, a przez to
zdobyć sobie możność przewiezienia do Anglii swoich wojsk drogą morską
1 zdobycia Anglii — gdyby było w stanie wpierw zniszczyć to lotnictwo, jakie
Anglia miała i jakie było w możności flotę angielską skutecznie wesprzeć.
Rozpoczęła się więc w drugiej połowie roku 1940 i trwała przez dużą część
roku 1941 „bitwa o Wielką Brytanię", polegająca na tym, że lotnictwo
niemieckie masowo najeżdżało Anglię,  starało się zniszczyć angielskie
lotniska, a równocześnie bombardowało angielskie miasta — z Londynem
na czele — porty i fabryki i przez to zmuszało lotnictwo angielskie do walki
powietrznej z lotnictwem niemieckim, w której lotnictwo angielskie, jako
słabsze,  stopniowo topniało,  a fabryki angielskie z wyrobem nowych
samolotów nie nadążały. Początkowo, sami tylko lotnicy angielscy walczyli
w bitwie o Wielką Brytanię. Ale stopniowo, w miarę jak ginęli, zaczęło ich
być za mało. Uzupełnili ich szeregi cudzoziemcy, trochę Francuzów, trochę
Czechów i Norwegów, ale przede wszystkim Polacy. Jak stwierdził marszałek
brytyjskiego lotnictwa Portal of Hungerford* w bitwie o Wielką Brytanię
jedna siódma część zestrzeleń atakujących wyspę brytyjską niemieckich
samolotów była dziełem lotników polskich, to prawda, że latających na
brytyjskich maszynach.
Bitwa o Wielką Brytanię została przez Niemców przegrana, choć
zostawiła po sobie ślad w postaci wielu miast brytyjskich gruntownie
zbombardowanych. Hitler zrezygnował z zamiaru zdobycia Anglii.
• W liście otwartym, ogłoszonym w gazecie „The Daily Telegraph" w Londynie 24 czerwca
1946 roku.
124
Zaatakował natomiast Jugosławię 6 kwietnia 1941 roku — i po krótkiej
walce zajął ją całą.
Włochy Mussoliniego, widząc klęskę Francji, przystąpiły jeszcze w 1940
roku do wojny światowej po stronie Niemiec, wypowiadając wojnę Francji
i Anglii. Jeszcze przed wybuchem wojny światowej, w kwietniu 1939 roku,
zagarnęły Albanię. Jeszcze 28 października 1940 roku, po klęsce francuskiej,
uderzyły z baz albańskich na Grecję,  ale doznały kompromitującego
niepowodzenia: w warunkach ostrej zimy w albańskich i epirskich górach,
Grecy stawili najazdowi włoskiemu zwycięski, bohaterski, wielomiesięczny
opór i wszystkie ataki włoskie odparli. Teraz hitlerowskie Niemcy, zdobywszy
Jugosławię, przyszły Włochom z pomocą w ich wojnie z Grecją i w krótkim
czasie całą Grecję, łącznie z najdalej na południe wysuniętą wyspą Kretą,
mimo bohaterskiego oporu greckiego, zdobyli. Anglicy z okupowanego przez
siebie Egiptu wysłali do Grecji, na pomoc Grekom, zbrojną odsiecz, ale nie
przyniosło to wyniku: Anglicy zostali pobici w Grecji na równi z Grekami.
Na okres kilku lat zaciągnęła się wojna Anglii z Włochami, a potem ze
wspierającymi ich wojskami niemieckimi w północnej Afryce. Włosi usiłowali
ze swej kolonii Libii zaatakować brytyjską pozycję w Egipcie i zbliżali się
do miasta Aleksandria, to znów Anglicy spychali wojska włoskie prawie z
całej Libii i na nowo spędzani byli przez przybyłe Włochom na pomoc wojska
niemieckie. W tych walkach na libijskiej pustyni i na śródziemnomorskim,
afrykańskim wybrzeżu brała dzielny udział polska Brygada Karpacka,
utworzona z polskich ochotników w Libanie i Palestynie, którzy zdołali się
po kampanii wrześniowej wydostać z Polski przez Węgry i Rumunię, jakoś
unikając węgierskich i rumuńskich obozów internowanych, albo uciekając
z nich. Brygada ta odegrała niemałą rolę w obronie oblężonej twierdzy Tobruk
na afrykańskim brzegu Morza Śródziemnego, której broniły do spółki wojska
brytyjskie, australijskie i polskie.
Anglicy mieli na Morzu Śródziemnym ważne pozycje w postaci
Gibraltaru i wyspy Malty i utrzymywali łączność między nimi a Anglią i
Egiptem przy pomocy lotnictwa i trochę przy pomocy okrętów Marynarki
Wojennej. Brały w tym udział i okręty polskie.
I oto dnia 22 czerwca 1941 roku Niemcy bez wypowiedzenia wojny
napadły na swego dotychczasowego sojusznika, Rosję Sowiecką. Rosja nie
była na ten napad przygotowana i doznała w początkowej fazie wielkich
niepowodzeń. Ale Niemcy przeceniły swoją siłę: ugrzęzły w rosyjskiej
przestrzeni, nie osiągając swoich zamierzonych celów. Myślały, że rozprawią
się z Rosją w ciągu kilku miesięcy, ale choć odniosły początkowo wiele
zwycięstw, okrążając całe armie sowieckie i biorąc do niewoli setki tysięcy
i miliony jeńców, nie osiągnęły większych rezultatów strategicznych, a gdy
nadeszła bardzo ostra zima, wojsko niemieckie, nie zaopatrzone w ciepłą
odzież i w sprzęt bojowy i komunikacyjny, dostosowany do warunków
zimowych, zaczęło ginąć od mrozu i tracić możność poruszania się po
zdobytym kraju. Nie udało się Niemcom zdobyć Moskwy, choć wojska
niemieckie podeszły w jej pobliże. Nie zajęły Petersburga (Leningradu), choć
otoczyły go poczynając od września 1941 roku i trzymały go przez 900 dni,
do roku 1944, pod oblężeniem. Dotarły do dolnej Wołgi i na północny
125
Kaukaz, a na północy do jeziora Ładoga i do Tweru (Kalinina). Zajęły całe
północne wybrzeże Morza Czarnego wraz z Krymem, oraz całość wybrzeży
Morza Azowskiego.
A jednak poniosły w Rosji klęskę. Kolejne, w ciągu kilku lat klęski
niemieckie w Rosji były jednym z najważniejszych i najbardziej
rozstrzygających wydarzeń w drugiej wojnie światowej. Zaczęły się one od
bitwy o Stalingrad (dziś Wołgograd, dawniej Carycyn), nad dolną Wołgą,
stoczonej w czasie od 17 lipca 1942 roku do 2 lutego 1943. Była to bitwa
równie krwawa i straszna, jak bitwa niemiecko-francuska pod Verdun w roku
1916. Zaczęta początkowymi sukcesami niemieckimi, zamieniła się w
straszliwą niemiecką klęskę. Liczące 350 000 żołnierza wojsko niemieckie
uległo pod Stalingradem całkowitemu okrążeniu i musiało się poddać. Od
owej bitwy zaczął się niemiecki odwrót, krok za krokiem, w ciągłej walce,
z Rosji, który się zakończył zdobyciem przez wojska rosyjskie (z niewielkim
udziałem wojsk polskich) Berlina, w dniu 2 maja 1945 roku, więcej niż w
dwa lata po zakończeniu bitwy stalingradzkiej. (Dyktator niemiecki Hitler
w dniu 30 kwietnia 1945 roku popełnił w Berlinie samobójstwo, a druga wojna
światowa zakończyła się w kilka dni potem niemiecką bezwarunkową
kapitulacją w dniu 8 maja 1945 roku).
W chwili wybuchu wojny niemiecko-rosyjskiej organizacje ukraińskie
uroczyście poparły akcję Hitlera. 30 czerwca 1941 roku proklamowały
niepodległość Ukrainy w oparciu o Niemcy, do czego przyłączył się unicki
metropolita lwowski, arcybiskup Szeptycki, listem pasterskim z 1 lipca.
Ukraińscy politycy z arcybiskupem Szeptyckim na czele zwrócili się w grudniu
1941 roku z apelem do „Jego Ekscelencji" Hitlera o poparcie ukraińskich
dążeń. Hitler pominął te apele milczeniem. A w roku 1943 organizacje
ukraińskie na okupowanych przez Niemcy ziemiach Czerwieńskiej i
Wołyńskiej zdecydowały się osłabić na tych ziemiach żywioł polski przez
przeprowadzenie rzezi Polaków i dokonały — zwłaszcza we wsiach o ludności
mieszanej, w których Rusinów było więcej niż Polaków — masowej rzezi
polskich mężczyzn, kobiet i dzieci.
Wybuch wojny rosyjsko-niemieckiej i zawarty w z górą pięć tygodni
potem układ polsko-sowiecki pozwolił na odzyskanie osobistej wolności
półtora miliona Polaków, wywiezionych do Rosji, na otoczenie ich opieką
przez wznowioną ambasadę polską w Rosji i jej delegatury i utworzenie w
Rosji polskiej armii — na prawach armii sojuszniczej — podlegającej rządowi
polskiemu w Londynie i osobiście generałowi Sikorskiemu.
Część tej armii, pod wodzą generała Andersa, a wraz z nią i część
ludności cywilnej, została potem przewieziona do Persji, a z Persji pod władzę
brytyjską do Palestyny, Iraku, Libanu i Egiptu. Ludność cywilna (kobiety,
dzieci i starcy) przewieziona została następnie do obozów tymczasowego
pobytu w Afryce, Indiach, Nowej Zelandii i Meksyku, skąd po zakończeniu
wojny część jej wróciła do Polski, część została na stałe w krajach pobytu,
ale przytłaczająca większość została przewieziona do Wielkiej Brytanii.
Wojsko, po niejakiej reorganizacji, stało się potężnym „drugim korpusem",
czyli „korpusem generała Andersa", który — obok wojsk angielskich,
amerykańskich i innych — wziął udział w zdobywaniu od strony Afryki
126
zajętych do owego czasu przez wojska niemieckie Włoch i wsławił się
zwycięską bitwa — 11 do 18 maja 1944 roku — o Monte Cassino — pasmo
górskie, które zagradzało drogę do Rzymu — w której zdobył to pasmo
górskie i sam słynny klasztor Monte Cassino, ponosząc w tej bitwie straty
w wysokości 948 zabitych i 2822 rannych. Także i bitwą pod Bolonią w 1945
roku.
Sprawa wyjechania korpusu Andersa z Rosji na Bliski Wschód była
współcześnie przedmiotem sporu w polskich ośrodkach politycznych i jest
i dziś przedmiotem sporu w polskiej publicystyce i nauce historycznej. Zdaje
się, że co do celowości opuszczenia Rosji przez generała Andersa i jego korpus
oraz towarzyszącą mu ludność cywilną istniała różnica zdań między
przebywającym w Londynie generałem Sikorskim, który był jakoby za
pozostawieniem tego korpusu i tej ludności w Rosji, a generałem Andersem,
który był zwolennikiem wyjazdu.
Podnosi się, że wyprowadzając wojsko i ludność cywilną z Rosji, generał
Anders uratował około 150 000 Polaków przed okropnymi warunkami, a
nawet częściowo przed zagładą, na rosyjskim wygnaniu. Jest to argument
o tyle niesłuszny, że liczba polskich wygnańców w Rosji oblicza się (wszystko
to są zresztą liczby tylko przybliżone) na półtora miliona, czyli że uratował
tylko 10 procent wygnańców, podczas gdy warunki bytu pozostałych 90
procent uległy przez wyjazd armii generała Andersa pogorszeniu. Owe 90
procent wróciło w znacznej większości do Polski po roku 1945.*
Podnosi się także, że zjawienie się całego, nowego polskiego korpusu
wśród wojsk angielskich i amerykańskich ogromnie wzmocniło pozycję Polski
w obozie zachodnich aliantów. W chwili zakończenia wojny polskie wojska
lądowe na zachodzie liczyły blisko 300 000 ludzi* (a obok nich była przecież
Marynarka Wojenna i Lotnictwo). Bez korpusu Andersa byłoby ich znacznie
mniej.
Z odwrotnego punktu widzenia podnosi się, że wyjazd korpusu generała
Andersa do obszaru Morza Śródziemnego leżał w interesie Anglii, która dzięki
niemu poważnie zwiększyła swe siły na ważnym froncie wojennym oraz w
interesie Rosji, która pozbyła się kłopotu posiadania na własnym terytorium
wojska, podlegającego rządowi, rezydującemu w Londynie, ale że nie leżało
to w interesie Polski.
Wedle tego poglądu, należało utrzymać w Rosji wojsko, podlegające
rządowi, mającemu siedzibę w Londynie. Gdy generał Anders z Rosji
wyjechał, drugie tyle organizującego się wojska polskiego w Rosji tam
pozostało. Dowodził nim generał Berling. Stopniowo, dostało się ono pod
władzę   Związku   Patriotów   Polskich,  początkowego   zawiązku   rządu
*  Nie wszyscy. Przykładem jest mój szwagier, brat mojej żony, inż. AdamŁuczkiewicz,
wywieziony przed 1941 rokiem ze Lwowa, wypuszczony z „lagru" po umowie Sikorski-Stalin,
a potem aresztowany ponownie. Byl on w „lagrze" do roku 1956 i umarł tuż przed zwolnieniem
stamtąd. Według jednej z relacji — nie potwierdzonej przez inne relacje — umarł na atak serca
z radości, że ma być zwolniony i może do Polski powrócić. Takich długoletnich wygnańców
było bardzo wiele.
•  Krakowski „Tygodnik Powszechny" w wielkim artykule Ryszarda Terleckiego „Koniec
wielkiej armii" (Nr 33/1985) ocenia sile tej armii tylko na 250 000 żołnierzy.
127
komunistycznego w Polsce. Byłoby nadal podlegało władzom polskim w
Londynie, gdyby i gen. Anders z „drugim korpusem" był tam pozostał.
Wedle tego poglądu, armia polska w Rosji, podlegająca rządowi
polskiemu w Londynie, złożona z kilku korpusów, powinna była wkroczyć
do Polski od wschodu wraz z armią rosyjską. Umożliwiłoby to rządowi
polskiemu w Londynie powrót do Polski i objęcie tam władzy, choćby nawet
przy jakimś rozwiązaniu kompromisowym, które by jej zakres ograniczyło.
Tak właśnie postąpili Czesi. Ich jedyna brygada wkroczyła do Słowacji
i Czech z Rosji. A prezydent Benesz i minister spraw zagranicznych Masaryk
(młodszy) powrócili z Londynu i objęli te właśnie funkcje i sprawowali je
przez trzy lata aż do przewrotu 1948 roku, w którym Masaryk zginął w
zagadkowych okolicznościach (śmiercią samobójczą, wyskakując przez okno,
czy też przez kogoś przez to okno wyrzucony), a Benesz przestał być
prezydentem i w tymże roku umarł. Gdyby w Polsce sprawy potoczyły się
w 1945 roku podobnie jak w Czechosłowacji, może by się te dwa państwa
razem jakoś skuteczniej w końcu obroniły i może przewrotu 1948 roku także
i w Czechach w ogóle by nie było.
Z drugiej strony, stwierdzić trzeba, że zjawienie się korpusu Andersa
na Zachodzie i świetne zwycięstwo pod Monte Cassino ogromnie wzmocniły
niezależną pozycję polskiego narodu. Bez roli korpusu generała Andersa
udział Polski w drugiej wojnie światowej w jej późniejszym okresie byłby
zbyt nikły — i być może rozgrywka polityczna o przyszłość Polski
zakończyłaby się w 1945 roku jeszcze gorzej, niż się zakończyła.
Do ostatecznego zerwania Rosji z rządem polskim w Londynie
przyczyniła się „sprawa katyńska".
W wyniku kampanii wrześniowej około 14 tysięcy polskich oficerów
znalazło się w niewoli sowieckiej. Było wśród nich także i wielu oficerów
w stanie spoczynku, nie mających przydziału do żadnego oddziału, którzy
znaleźli się na ziemiach wschodnich, cofając się przed naporem niemieckim.
Byli jednak wśród nich także i liczni oficerowie liniowi.
Umieszczeni oni zostali w trzech wielkich obozach jeńców: w Kozielsku,
Starobielsku i Ostaszkowie. Pisywali najpierw bez przeszkód listy do swoich
rodzin w Polsce, co w pewnej chwili ustało. Po nawiązaniu stosunków polsko-
-sowieckich przez układ Sikorski-Stalin jakoś nie zostali oni z niewoli
zwolnieni. Na stawiane rządowi sowieckiemu zapytania, zaopatrzone w listę
14 tysięcy nazwisk, rząd sowiecki nie udzielił jasnej odpowiedzi.
Dnia 13 kwietnia 1943 roku rząd niemiecki ogłosił, że wojsko niemieckie,
okupujące tereny rosyjskie, znalazło w lasku koło stacji Katyń niezbyt daleko
od Smoleńska groby polskich oficerów. Rząd polski zwrócił się wtedy do
Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Szwajcarii z prośbą, by tę sprawę
zbadał.* Rząd sowiecki uznał ten krok za nieprzyjazny wobec siebie i zerwał
stosunki z polskim rządem w Londynie. Tym sposobem uzyskał swobodę
• Groby katyńskie, przy udziale Polskiego Czerwonego Krzyża z Warszawy i lekarzy
cudzoziemskich, rozkopano. Było w nich z górą 4000 trupów. Wszyscy byli w polskich oficerskich
mundurach i byli zabici strzałem rewolwerowym w kark. Mieli w kieszeniach mnóstwo rzeczy,
także i papiery osobiste i dzięki temu ustalono niemal wszystkie nazwiska. Byli to wszystko
128
utworzenia w Rosji (a potem w Lublinie, po wkroczeniu wojsk sowieckich
do Polski) całkowicie od siebie zależnego, nowego polskiego rządu o obliczu
komunistycznym, którego początkiem stał się istniejący już w Rosji,
komunistyczny Związek Patriotów Polskich, na którego czele stała Wanda
Wasilewska, córka Leona Wasilewskiego, jednego z ongiś najbliższych ludzi
Piłsudskiego.
Powracam do wydarzeń wojennych na innych frontach wojny światowej.
Dnia 7 grudnia 1941 roku japońskie lotnictwo i okręty podwodne
napadły bez wypowiedzenia wojny na amerykańską bazę Marynarki
Wojennej w Pearl Harbor na Wyspach Hawajskich na środku Oceanu
Spokojnego i zatopiły wielką liczbę okrętów amerykańskich i zniszczyły wiele
urządzeń wojskowych na lądzie. Od owej chwili Ameryka znalazła się z
Japonią w wojnie.
Japonia była już od kilku lat w wojnie z Chinami. Teraz jednak znalazła
się w wojnie z całą zachodnią koalicją. Z błyskawiczną szybkością wojsko,
marynarka i lotnictwo japońskie, które już były w posiadaniu dużej części
Chin, zaatakowały amerykańskie Filipiny, angielski Hong-Kong, Singapur
i Malezję, francuskie Indochiny i holenderskie Indie Wschodnie (dzisiejszą
Indonezję) i po pokonaniu oporu sił, głównie morskich, ale także lądowych
amerykańskich, angielskich, holenderskich i francuskich w tych krajach,
zdobyły te kraje w całości. Był to początek „wojny na Oceanie Spokojnym"
między Japonią a głównie flotą amerykańską, ale także i siłami angielskimi
w Birmie oraz wojskiem, lotnictwem i flotą australijską. Oczywiście, trwała
nadal wojna lądowa japońsko-chińska.
Znalazłszy się w wojnie z Japonią, Stany Zjednoczone wypowiedziały
także wojnę Niemcom, a więc wmieszały się w wojnę europejską.
Wojska amerykańskie wylądowały w wielkiej masie w Wielkiej Brytanii,
przychodząc na pomoc oblężonej wyspie brytyjskiej. Na początek, dużą rolę
odegrała pomoc w sprzęcie wojennym i także i w żywności i innym dobytku
dla Anglii i Rosji Sowieckiej. W konwojach w „bitwie na Atlantyku" (a także
w konwojach z Anglii wzdłuż okupowanej przez Niemców Norwegii do Rosji
Sowieckiej, mianowicie do Murmańska) brała u boku marynarki angielskiej
także udział i marynarka polska. (A polscy lotnicy brali udział w licznych
angielskich i amerykańskich nalotach bombardujących na Niemcy, głównie
na niemieckie fabrki sprzętu wojennego, ale także i na miasta, w odwecie
za bombardowanie przedtem przez Niemców miast angielskich, polskich i
innych).
Wkrótce wojska amerykańskie, wespół z angielskimi, wylądowały w
Maroku i Algerii, a wsparte ofensywą angielską przez Tunezję z dawnej
jeńcy z obozu w Kozielsku. Co się slalo z jeńcami w obozach w Siarobielsku i Oslaszkowie,
nie jest wiadomo po dziś dzień, mimo upływu 40 lal od zakończenia wojny.
Ci,co dokonali rozkopania grobów lwierdzą, że polscy oficerowie, co w tych grobach leżą,
zoslali zabici i pochowani około kwietnia 1940 roku, a więc, gdy między Rosją a Niemcami
panował pokój, natomiasi rząd sowiecki ogłosił, że zostali oni zabici przez Niemców »? roku
1941, po zajęciu tych slron i także obozu w Kozielsku, przez wojska niemieckie.
Rząd generała Sikorskiego zapewne popełnił błąd, nie ogłaszając jeszcze w 1941, a może
1942 roku pełnej listy nazwisk jeńców, których nie może się doszukać. Sytuacja w 1943 roku
byłaby wskutek tego inna.

6 — HisL  Nar. Poi., t. III
129
włoskiej Libii oraz poparte przez miejscowe siJy francuskie, utworzyły potężny
bastion antyniemiecki w tej części świata. Wkrótce — Amerykanie i Anglicy
razem — zdobyli Sycylię, a potem, przeszedłszy z Sycylii na wioski ląd stały,
wespół z polskim korpusem generała Andersa i z siłami francuskimi zaczęli
etapami zdobywać — najpierw na Włochach, a potem, po przejściu Włoch
na stronę aliancką, już tylko na Niemcach — poszczególne części półwyspu
włoskiego.
Dnia 6 czerwca 1944 roku wojska angielskie i amerykańskie, skupione
w Anglii, dokonały pod osłoną floty angielskiej i amerykańskiej (także i
okrętów polskich) oraz angielskiego i amerykańskiego lotnictwa, lądowania
na Półwyspie Normandzkim we Francji, tworząc wielką bazę wojny lądowej,
skąd od razu wyruszyła wielka lądowa ofensywa. W sierpniu alianci zajęli
Paryż, we wrześniu Brukselę. Polska dywizja pancerna z Anglii nie brała
udziału w samym lądowaniu, ale w kilka dni potem została przywieziona do
Francji i odegrała kluczową rolę w bitwie pod Falaise, zamykając okrążenie
wojsk niemieckich. Zdobyła potem Gandawę w Belgii, Bredę w Holandii i
Bremerhafen w Niemczech. Dnia 16 sierpnia wojska angielskie i amerykańskie
wylądowały także od strony Morza Śródziemnego w południowej Francji,
w Tulonie i Nicei. Cala Francja, Belgia i Holandia zostały zdobyte, skrawek
Niemiec zajęty. Polska Brygada Spadochronowa, wespół z wojskami
angielskimi, zajęła z powietrza kawałek terytorium holenderskiego wokół
Arnem, co zresztą okazało się operacją dla Anglików i Polaków pierwotnie
nieudaną. W następnym 1945 roku wojska angielskie i amerykańskie po kolei
zdobyły kraje Niemiec Zachodnich, dochodząc do Łaby, gdzie spotkały się
z wojskami sowieckimi.
ZAGŁADA POLSKIEGO ŻYDOSTWA
Druga wojna światowa przyniosła ze sobą wydarzenie, które zapisać
trzeba jako jedno z ważnych wydarzeń w dziejach Polski: zagładę społeczności
żydowskiej w Polsce, która przez kilka ostatnich wieków wybitnie się w życiu
ziem polskich zaznaczała, a odegrała także wielką rolę w historii narodu
żydowskiego w skali światowej. Stało się to wskutek przeprowadzenia przez
Niemcy hitlerowskie masowej rzezi Żydów w Polsce i w krajach ościennych.
Nie sposób określić, ilu Żydów w hitlerowskiej rzezi zginęło, zapewne
jednak zbliżoną do prawdy będzie liczba około 3 milionów. Uratowli się ci
Żydzi, którzy uciekli lub byli wywiezieni w latach 1939-1941 do Rosji oraz
pewna liczba Żydów, która przetrwała w Polsce, zwykle przy pomocy
Polaków lub udając Polaków. (Ci ostatni, to byli przeważnie członkowie
inteligencji, dobrze mówiący po polsku i zewnętrznie się od Polaków nie
różniący). Po wojnie, duża część tych uratowanych w Polsce lub wracających
z Rosji polskich Żydów wyjechała do Izraela, do Ameryki i do innych krajów.
Dzisiaj, z owej potężnej ongiś społeczności pozostała już w Polsce mała tylko
garstka Żydów wiernych swojej religii i narodowości (większa, ale nie o wiele
większa od takich społeczności w Polsce, jak Karaimi i Tatarzy) oraz dużo
130
liczniejsza grupa Żydów wynarodowionych, zewnętrznie deklarujących się
jako Polacy, ale przeważnie usposobionych wobec polskości opozycyjnie,
nie ze stanowiska żydowskiego jednak, lecz ze stanowiska internacjonalnego
i ateistycznego. (Ocenia się, że Żydów wierzących jest dziś w Polsce 30 000,
ateistów żydowskiego pochodzenia językowo spolszczonych — ćwierć
miliona).
Wstrząsająca zbrodnia niemiecka, popełniona na narodzie żydowskim
jest największą tego gatunku zbrodnią, popełnioną w czasach nowożytnych.
(Podobną zbrodnią, liczebnie mniejszą, choć proporcjonalnie do liczebności
dotkniętego nią narodu nawet większą, jest rzeź Ormian przez Turków,
głównie w roku 1915, w mniejszym stopniu później, aż po rok 1924. Mniejsze
podobne „ludobójcze" rzezie, to były rzeź Cyganów przez Niemców w tymże
czasie co rzeź Żydów oraz rzeź Polaków przez Ukraińców na Wołyniu i w
Ziemi Czerwieńskiej w latach 1943-1944).
Napisałem w roku 1947 (w przedmowie do wydanej wówczas książki)
słowa, które uważam za słuszne powtórzyć i teraz. „Poglądu na to, że Żydzi
wywierali na życie polskie przed wojną wpływ destrukcyjny, nie zmieniłem.
Tragedia jednak, jakiej pod rządami hitlerowskimi Żydzi stali się w Polsce
ofiarą — tragedia, która napełnia uczuciem zgrozy każdego cywilizowanego
człowieka i każdego chrześcijanina — każe mówić dziś o sprawie żydowskiej
w Polsce innym niż przed wojną tonem: powściągliwiej i ciszej".
Stwierdzając kres wielkiej roli Żydów w życiu naszego kraju i narodu,
muszę przypomnieć o tym, że polscy Żydzi dali literaturze w naszym języku
kilku wybitnych poetów (Słonimski, Tuwim), naszej nauce wybitnych, choć
czasem kontrowersyjnych historyków (Askenazy i inni), a także
przyrodników (Hirszfeld) i innych, wojskowości może niezbyt wybitnych,
ale jednak zasługujących na wymienienie żołnierzy (Berek Joselewicz) oraz
ruchliwych polityków, zresztą na ogół o roli raczej ujemnej, a nawet wręcz
złowrogiej (Róża Luksemburg). Dali z drugiej strony wielką liczbę wybitnych
uczestników twórczości kulturalnej narodowi żydowskiemu w świecie i w
Izraelu (powieściopisarze Szalom Asz, J. Opatoszu, Baszewis Singer) oraz
polityków i patriotów (Weizmann, Grynbaum, Adolf Berman, Begin).
Dzieje zagłady Żydów były następujące.
Niemcy hitlerowskie postanowiły — taką samą metodą, jak Ukraińcy
Polaków nad Dniestrem, pod Karpatami i na Wołyniu, ale na większą skalę
i wcześniej, co dla Ukraińców stało się przykładem — zlikwidować drogą
rzezi sprawę żydowską w środkowej Europie. Zaczęli prześladowanie Żydów
w Niemczech zaraz po objęciu tam władzy, tj. w roku 1933, ale jeszcze nie
zastosowali rzezi. Po wkroczeniu w 1939 roku do Polski zastowali najpierw
metodę usuwania Żydów ze wsi i mniejszych miasteczek i skupiania ich w
„gettach", osobnych, otoczonych murem dzielnicach w wielkich miastach,
takich jak Warszawa, Łódź, Wilno i inne. Nosili się także z zamiarem
utworzenia samorządnego, czysto żydowskiego obszaru w Ziemi Lubelskiej,
skąd polska ludność byłaby wysiedlona, a kilkumilionowa ludność żydowska
z Polski i innych krajów tam osiedlona. (Także i niektóre grupy Żydów, w
szczególności partia „syjonistów-rewizjonistów" pod wodzą W.
Żabotyńskiego, poparły ten projekt). Ale po wybuchu wojny z Rosją
131

hitlerowcy zmienili zdanie i postanowili Żydów caiicowicie wymordować. W
latach 1942-1943 z wielką systematycznością przeprowadzili rzeź Żydów w
Polsce, na zajętych obszarach sowieckich i w innych krajach, głównie przez
masowe trucie ich w komorach gazowych w obozach zagłady takich, jak
Oświęcim, Treblinka, Majdanek i inne, ale także przez wystrzeliwanie całych
ich gromad z karabinów maszynowych. W getcie warszawskim pod koniec
rzezi, pozostała przy życiu część Żydów postanowiła nie dać się wytępić biernie
i stawiła zbrojny opór w postaci żydowskiego powstania w czasie od 19
kwietnia do czerwca 1943 roku. Niemcy stłumili to powstanie i zakończyli
je rzezią (na miejscu w getcie warszawskim i w obozie w Treblince) pozostałej
reszty mieszkańców warszawskiego getta.
Tym sposobem ludność żydowska znikła z Polski, z wyjątkiem tych,
co się uratowali, znajdując schronienie u Polaków. (Wielka, nie ustalona
dokładnie liczba Polaków, także kobiet i dzieci, zginęła w obronie Żydów).
Uratowali się także i ci Żydzi, którzy w latach 1939-1941 wyjechali w głąb
Rosji. Wielu z nich wróciło do Polski po roku 1945. Nie są to wyznawcy
religii żydowskiej, ani patrioci żydowscy. Są to — oni, a zwłaszcza ich dzieci
— przeważnie ateiści i internacjonaliści, wyznawcy doktryny Marksa, często
zwolennicy opozycyjnej frakcji komunistycznej Trockiego, stanowiący w
Polsce opozycję przeciwko tradycyjnemu duchowi polskiego narodu, całkiem
inną niż opozycja Żydów sprzed 1939 roku.
Zadziwiająca akcja propagandowa niektórych kół żydowskich w świecie,
usiłująca uczynić naród polski współodpowiedzialnym za dokonaną przez
niemieckich hitlerowców rzeź Żydów jest zarówno w treści swej nieprawdziwa,
jak oburzająca swą antypolską tendencyjnością. Polacy nie brali udziału w
niemieckiej akcji tępienia Żydów. Jednomyślnym odruchem polskiego narodu
wobec tej akcji było oburzenie i chęć przyjścia ofiarom rzezi z pomocą.
Niezliczone — i zliczyć się nie dające, bo często bezimienne i pogrążone w
niepamięci — zastępy Polaków zostały przez Niemców ukarane śmiercią i
to razem z rodzinami, także i drobnymi dziećmi, za okazanie jakiemuś Żydowi
pomocy. W okupowanej Polsce okazywanie ukrywającemu się czy
uciekającemu Żydowi jakiejkolwiek pomocy, nawet takiej, jak podanie
szklanki wody do picia, było karane śmiercią razem z rodziną. W innych
krajach okupowanych przez Niemców, tak nie było: najsurowszą karą, na
jaką można się było narazić za okazywanie Żydom nawet bardzo wybitnej
pomocy, było zesłanie — samego tylko winowajcy, a nie jego rodziny — do
obozu koncentracyjnego, gdzie mógł zginąć, ale mógł także przeżyć. A jednak
Polacy masowo Żydom, narażając się na wielkie niebezpieczeństwo,
pomagali. Także i wybitni przed wojną polscy politycy, znani z uczestnictwa
w walce z przewagą żydowską, czynnie w czasie wojny pomagali Żydom.
Tak np. ksiądz prałat Godlewski w Warszawie, główny ongiś organizator
„kas bezprocentowych", uważanych za antysemickie, opiekował się w czasie
wojny na wielką skalę ludnością warszawskiego getta. Polityk narodowy i
w pewnym okresie oenerowski, Mosdorf, brał udział w organizowaniu
pomocy dla Żydów w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu i został przez
Niemców rozstrzelany między innymi i za to.
Niemcy dokonywali rzezi w zasadzie sami. Utworzyli jednak do pomocy
sobie w tym przedsięwzięciu także i oddziały nieniemieckie, ale wbrew
rozpowszechnionym oszczerstwom, Polaków w oddziałach tych nie było.
Składały się one głównie z Ukraińców i Łotyszów.
Jeśli rzeź miała miejsce głównie w Polsce (w utworzonych w Polsce
obozach), miało to za powód, że główna masa skazanych na śmierć Żydów
mieszkała w Polsce i że łatwiej, a także taniej było ich uśmiercić na miejscu,
niż przewozić do innych krajów. Także i Żydów z niektórych innych krajów
łatwiej było przewieźć dla zamordowania do obozów potworzonych w Polsce,
niż organizować dla nich nowe obozy w innych krajach. Twierdzenie, że w
Polsce istniały szczególnie sprzyjające warunki do zorganizowania takiej rzezi
jest oszczerstwem.
Przykładem szczególnej antypolskiej tendencyjności propagandy
żydowskiej są gwałtowne protesty w całym świecie przeciwko założeniu w
Oświęcimiu klasztoru polskich karmelitanek, które mają się stale za ofiary
tego obozu koncentracyjnego modlić. Jest rzekomo zniewagą dla narodu
żydowskiego ustanawiać katolicki klasztor w miejscu, w którym tylu Żydów
zginęło. W istocie, obóz w Oświęcimiu został pierwotnie przez Niemców
założony, już w roku 1939, niemal wyłącznie dla Polaków. To właśnie
Polaków Niemcy przede wszystkim, poczynając od początku wojny tępili,
wprawdzie nie wszystkich, ale ich warstwę przywódczą. (Np. już w roku 1939
wymordowali dużą część polskiego duchowieństwa na Pomorzu. Wkrótce
potem, w latach 1939, 1940 i 1941, wymordowali dużą część profesorów
uniwersytetów krakowskiego i lwowskiego). Jako miejsce zagłady Żydów
Oświęcim zaczął być używany dopiero poczynając od roku 1942. Zginęła w
nim ogromna rzesza Polaków, wedle szeroko rozpowszechnionych obliczeń
znacznie więcej niż milion — wśród nich wielu Polaków szczególnie
wybitnych, takich jak święty Maksymilian Kolbe. Nie wiem, ilu Żydów
zginęło w Oświęcimiu. Ale nawet jeśli zginęło ich więcej niż Polaków (co
może jest, a może nie jest prawdą), jest rzeczą zupełnie nieuzasadnioną
zabraniać Polakom na polskiej ziemi, w miejscu polskiego, masowego
męczeństwa, ustanowić katolicki, polski klasztor, poświęcony modlitwie za
tych, co w tym miejscu ponieśli okrutną, z reguły męczeńską śmierć.
Utrata ważnej pozycji narodowej, jaką dla żydostwa światowego była
zagłada społeczności żydowskiej w Polsce, została dla tego narodu
skompensowana przez ustanowienie innej, jeszcze potężniejszej pozycji
narodowej żydowskiej w wyniku tej samej wojny światowej: republiki Izrael
w Ziemi Świętej.
Przygotowania do odzyskania Ziemi Świętej dla narodu żydowskiego
czynione były już od dawna. Żydzi osiadali w Ziemi Świętej, pod panowaniem
tureckim, już w wieku XIX, przy czym uległo to znacznemu wzmożeniu po
narodzeniu się, poczynając zwłaszcza od roku 1897, tzw. ruchu
syjonistycznego, stawiającego sobie za cel powrót do Palestyny (Ziemi
Świętej) i utworzenie tam państwa żydowskiego. Ruch ten został założony
przez Żyda z Wiednia, Teodora Herzla i zaczął się na wielką skalę od kongresu
syjonistycznego w Genewie w 1897 roku.
132
133
T
Młodzi Żydzi i Żydówki, często synowie żydowskiej inteligencji,
adwokatów, lekarzy czy bankierów, z godnym podziwu i szacunku
poświęceniem, decydowali się zostać w Ziemi Świętej żydowskimi chłopami
i osiadali w założonych tam, czysto żydowskich wioskach i zaczęli się
zajmować rolnictwem, często obejmując obszary, dotąd przez ludność
arabska uważane za nieużytki: kawałki pustyni, które nawadniali i bagna,
które osuszali. (Mogli tego dokonać, mając potrzebne do tego kapitały,
dostarczane przez Żydów z całego świata). Te żydowskie osady stały się
stopniowo kwitnącymi ośrodkami rolnictwa zbożowego i sadów uprawianych
na eksport pomarańcz. Osady te były częściowo oparte na zasadzie własności
prywatnej (żydowskie fermy i gospodarstwa chłopskie), a częściowo na
zasadzie spółdzielczej („kibuce", w których własność rolna była wspólna).
Osadnicy ci nie tylko stworzyli żydowskie rolnictwo i żydowską warstwę
rolniczą, ale mogli się poszczycić innym jeszcze, niezwykłym osiągnięciem:
odrodzeniem hebrajskiego języka. Postawili sobie za zasadę, że będą ze
sobą rozmawiać tylko po hebrajsku. Było to dla nich ułatwione tym, że wielu
z nich, jako pochodzących z inteligencji, nie znało języka jidysz (tzw.
„żargonu"), a mówiło w swoich domach rodzicielskich po polsku, po
niemiecku, po rosyjsku, po rumuńsku, po węgiersku, po angielsku itd., a
więc język hebrajski był dla nich jedynym językiem wspólnym, którym mogli
się porozumiewać między sobą. (Znali go jako język liturgiczny — mniej
więcej tak, jak katolicy znali łacinę — i udoskonalili jego znajomość przez
wytrwałe studia. Wprowadzili do tego języka — który był językiem martwym
od około 2400 lat — utworzone sztucznie wyrazy, na określenie pojęć
technicznych i innych, potrzebnych w życiu nowoczesnym). Do dzieci swoich
mówili wyłącznie po hebrajsku i dzieci te wyrosły, mając unowocześniony
język hebrajski jako język ojczysty. Żydzi zaczęli osiadać w Palestynie nie
tylko na roli, ale i w miastach.
W chwili wybuchu pierwszej wojny światowej, w roku 1914, istniała w
Palestynie dość już liczna społeczność żydowska, głównie rolnicza i mówiąca
po hebrajsku. W roku 1917 rząd angielski, dążący do zdobycia Palestyny
dla Anglii, ogłosił tzw. „Deklarację Balfoura" (Balfour był brytyjskim
ministrem spraw zagranicznych), zawierającą obietnicę, że Palestyna pod
rządami brytyjskimi będzie „żydowską siedzibą narodową". Po wojnie,
Palestyna stała się w istocie kolonią angielską (pod nazwą Mandatu Ligi
Narodów) i była potem przez 30 lat (1918-1948) rządzona przez władze
brytyjskie, które traktowały ją jako wspólną własność Arabów i Żydów, a
język arabski i hebrajski jako równouprawnione języki krajowe. W ciągu
tego czasu dokonał się ogromny napływ ludności żydowskiej do Palestyny
(z Polski i innych krajów), a w czasie drugiej wojny światowej i po niej, w
wyniku prześladowania i wyrzynania Żydów przez Niemców w środkowej
Europie napływ ten stal się ruchem żywiołowym, mimo że rządy brytyjskie
starały się go zahamować. W roku 1948 Wielka Brytania opuściła Palestynę.
Żydzi, będący już połową ludności Palestyny, ogłosili niepodległość republiki
żydowskiej w Palestynie pod nazwą Izrael. Arabowie palestyńscy, zarówno
jak ościenne państwa arabskie: Egipt, Jordania, Syria, Irak stawiły temu
opór. Wyniknęło z tego kilka wojen, w których Izrael poodnosił druzgocące
134
zwycięstwa. Stało się to dlatego, że po pierwsze Żydzi byli lepiej uzbrojeni,
zakupując zwłaszcza w Ameryce najnowocześniejszy sprzęt wojenny, a po
wtóre, że Żydzi, walcząc o swój byt i mając za sobą doświadczenie przeżyć
drugiej wojny światowej, a więc będąc bardziej zahartowani i zawzięci,
okazali się lepszymi od Arabów żołnierzami i byli lepiej dowodzeni i lepiej
zorganizowani. W rezultacie, utrwaliło się państwo Izrael o z górą 3 milionach
ludności, mówiącej po hebrajsku, wspierane przez Stany Zjednoczone i
Anglię, wzmocnione nowym napływem żydowskich przybyszów z Europy
i Ameryki, a na ogół uwolnione od mniejszości arabskiej, której dużą część
z całą bezwzględnością wysiedlono.
Żydzi nosili się z zamiarem utworzenia w wyniku drugiej wojny
światowej nie jednego, lecz dwóch żydowskich państw niepodległych. Drugie
miało powstać w polskiej Lubelszczyżnie. Głosił taki program żydowski
polityk Żabotyński. Program ten nie doszedł jednak do skutku.
W obecnej chwili panuje wśród żydostwa światowego (choć w Republice
Izraelskiej dużo mniej niż gdzie indziej) gwałtowna, powszechna nienawiść
do narodu polskiego. Trudno zrozumieć jej przyczyny. Zapewne przyczyną
główną jest zniknięcie w Polsce żydostwa jako społeczności, roszczącej sobie
pretensję do roli współgospodarza ziemi polskiej i zawód, że ziemia polska
została spod nóg narodu żydowskiego przez okoliczności dziejowe wyrwana
i stała się na nowo wyłączną własnością narodu polskiego.
POLSKI RUCH PODZIEMNY
Muszę tu jeszcze poruszyć sprawę ruchu podziemnego w Polsce.
W okresie niemieckich powodzeń i niemieckiego panowania nad większą
częścią europejskiego kontynentu („od przylądka północnego w Norwegii
do Sycylii i Krety, od Pirenejów i francuskich wybrzeży Atlantyku do Wołgi
i  jeziora  Ładoga")  we  wszystkich  wojujących  z  Niemcami   krajach
europejskich,   a  więc  we   Francji,   Belgii,   Holandii,   Danii,   Norwegii,
Jugosławii, Grecji oraz trochę w Czechach, wytworzył się „ruch oporu" w
postaci tajnych organizacji wojskowych, które dokonywały zamachów na
niemieckie oddziały wojskowe oraz fabryki broni i amunicji itd. Akcja ta
np. we Francji tuż przed lądowaniem alianckim miała duże znaczenie
taktyczne, ułatwiając to lądowanie. Tak samo w Rosji, oddziały partyzanckie,
zrzucane z samolotów, albo powstałe z oddziałów okrążonych, które nie
zdołały się przebić do swoich i ukrywały się w lasach, były bardzo pomocne,
poprzedzając i ułatwiając sowieckie ofensywy. W lesistych górach Jugosławii
działalność partyzancka — dwojaka: monarchiczna generała Mihajlovića
(później przez komunistów rozstrzelanego) i komunistyczna Tity — miała
charakter lokalnych powstań, które oczyszczały niektóre skrawki kraju z
Niemców. Ale wszędzie indziej — i w innym czasie — ruch partyzancki,
zwany także ruchem podziemnym lub ruchem oporu, nie przyczyniał się w
istocie do pobicia Niemiec i miał znaczenie raczej tylko psychologiczne:
135
okazywał ogółowi ludności, że walka trwa i że nie należy tracić wiary w
odzyskanie wolności i ostateczne zwycięstwo.
W Polsce było trochę inaczej.
Trzeba przede wszystkim stwierdzić, że ruch oporu w Polsce był
imponująco potężny. Przybrał on rozmiary masowe.
Polskie oddziały „podziemne" przedsiębrały akcje bojowe, które
utrzymywały Polskę, a zwłaszcza jej ziemie środkowe i wschodnie w ciągłym
wrzeniu i sprawiały, że rządy niemieckie w Polsce czuły się jak na wulkanie.
Polskie formacje podziemne atakowały oddziały wojskowe niemieckie,
wykolejały niemieckie pociągi i zabijały niemieckich dygnitarzy oraz
wysługujących się Niemcom polskich szpiegów i zdrajców. Zwracały się także
przeciwko niemieckiej ludności, np. wsiom niemieckich kolonistów.
W przedsięwzięciach tych ujawniło się wiele polskiego bohaterstwa i
poświęcenia. Całe zastępy polskiej młodzieży wychowały się w niebezpiecznej
i trudnej „walce podziemnej". W niektórych wypadkach walka ta była
konieczna: Niemcy dokonali w Polsce tyle okrucieństw i aktów gwałtu, że
było rzeczą konieczną stosować wobec nich, tytułem odwetu, terror, który
by ich od dalszych okrucieństw i gwałtów powstrzymywał.* Ale w sumie,
owej akcji podziemnej, która miała często charakter bezwzględnej akcji
terrorystycznej, było w Polsce za dużo. Miała nieraz skutki odwrotne od
zamierzonych: zamiast chronić polską ludność, jeszcze ją narażała. Tak np.
za zabitego Niemca Niemcy potrafili odpowiadać spaleniem oraz
wymordowaniem całej wsi lub ulicy w mieście. Powodowała także
zdemoralizowanie licznych Polaków, którzy przyzwyczajali się do
pobłażliwego patrzenia na metody postępowania politycznego, niezgodne z
duchem naszej cywilizacji.
Napisałem 38 lat temu: „Jest z naszej strony wielkim błędem wyobrażać
sobie, że nasza kilkuletnia akcja terrorystyczno-sabotażowa budziła dla nas
w Anglii i innych krajach alianckich sympatię i wzmacniała w nich naszą
pozycję.   Anglia   może,   jeśli   tego  jej   interes   wymaga,   popierać   i
• Niemcy wymordowali w Polsce w czasie wojny 2224 polskich księży i zakonników (w
czym 6 biskupów), z czego 818 rozstrzelanych lub zamordowanych, 93 zmarłych w więzieniach
i 1313 zmarłych w obozach koncentracyjnych. W niektórych diecezjach rzeź równała się jednej
trzeciej lub nawet blisko połowie ogółu duchowieństwa. Np. w diecezji chełmińskiej — na
Pomorzu — na 701 księży. Jakich diecezja miała, 217 zostało rozstrzelanych lub zamordowanych,
a 85 zginęło w obozach koncentracyjnych, razem 302, czyli blisko połowa ogółu. A 117 było
w obozach koncentracyjnych, ale z nich wróciło.
Miemcy wymordowali ogromną liczbę polskiej inteligencji i polskich działaczy — także
chłopów i robotników. Często*— zwłaszcza w Poznańskiem — rozstrzeliwali Polaków masowo,
w publicznych egzekucjach na rynkach i przed kościołami.
Wszystkich profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie zaaresztowali w 1939
roku i umieścili w obozach koncentracyjnych, gdzie większość z nich pomarła. We Lwowie w
dniu 4 lipca 1941 roku Niemcy rozstrzelali 41 profesorów uniwersytetu lwowskiego, wszystkich,
których udało im się znaleźć, niektórych razem z rodzinami.
Ogromną rzeź Niemcy przeprowadzili wśród chłopów w Ziemi Zamojskiej, którą chcieli
przeznaczyć na niemiecką kolonizację. Wiele wsi w Zamojskiem spalili, a ludność ich
wymordowali. Wielką tragedią był los dzieci zamojskich, które poodbierano rodzicom i chciano
przeznaczyć do adopcji przez rodziny niemieckie i do germanizacji, ale których wielka liczba
pozamarzała na śmierć w drodze w pociągach.
136
subwencjonować tych, którzy rzucają bomby, wykolejają pociągi i strzelają
zza węgla do przejeżdżających dygnitarzy — ale nigdy ich nie darzy sympatią
i szacunkiem; raczej odnosi się do nich z pogardą; jej instynktowne sympatie
— sympatie starego narodu administratorów i władców — są raczej po stronie
tych, co ludzi tych pakują do więzienia. I wcale nie należy się jej dziwić: żaden
cywilizowany naród nie może pochwalać, nie może w najlepszym razie
uznawać za coś więcej niż za konieczność bardzo smutną, anarchii, samowoli,
wyroków sądów kapturowych, rozlewu krwi na ulicach. My także nie
pochwalaliśmy nigdy terroru macedońskiego, meksykańskiego, ukraińskiego;
niemal jednomyślnym odruchem opinii publicznej ocenialiśmy ujemnie terror,
prowadzony w Polsce przez organizację, reprezentującą drobną mniejszość
narodu w erze rewolucji 1905 roku (...) Nie możemy się dziwić, jeśli świat
zewnętrzny patrzał w czasie wojny na akcję terrorystyczną w Polsce trochę
tak, jak my patrzyliśmy o parę dziesiątków lat wcześniej na wydarzenia w
Macedonii, walczącej z uciskiem tureckim.
Akcja terrorystyczno-sabotażowa była z wojskowego punktu widzenia
faktem o znaczeniu bardzo nikłym; a z punktu widzenia znaczenia
propagandowego przynosiła nam — wbrew rozpowszechnionym złudzeniom
— pożytek zdecydowanie wątpliwy. Tak więc, korzyści jakie akcja ta nam
dawała, wielkie nie były. A jaka była cena, którą za korzyści te musieliśmy
płacić? Cena ta była — straszliwa.
Po pierwsze, akcja terrorystyczno-sabotażowa pociągała za sobą
straszliwe, krwawe ofiary. Za każdy akt terroru i sabotażu padały, tytułem
represaliów, dziesiątki, setki, a nawet tysiące ofiar — najczęściej niewinnych.
Każdy z nas może wyliczyć całe zastępy ludzi spośród swoich bliskich i
znajomych, których zastrzelono, powieszono lub w domach ich spalono
żywcem tylko dlatego, że mieli nieszczęście mieszkać, lub przechodzić ulicą
koło miejsca, gdzie zdarzył się wypadek terroru. Miałem w ręku niemiecki
afisz z Okręgu Białostockiego, obwieszczający, że tytułem odwetu za akty
terroru w tym okręgu, w których utraciło życie 17 Niemców i niemieckich
konfidentów, rozstrzelano w każdym powiecie tego okręgu po 17
przedstawicieli polskiej inteligencji wraz z żonami i wszystkimi dziećmi, a
ponadto rozstrzelano 1000 osób w powiecie łomżyńskim, rozstrzelano całą
ludność jednej z wsi w powiecie wolkowyskim, a wieś spalono i zrównano
z ziemią, rozstrzelano rozmaite kategorie osób i w innych powiatach. To
wszystko było w jednym tylko afiszu; a ile takich afiszów w ciągu lat wojny
Niemcy ogłosili? W całym świecie jest głośno o spaleniu i wymordowaniu
czeskiej wsi Lidice po zamachu na gubernatora Heidricha; w Polsce Lidie
takich jest bez liku — a niemal wszystkie mają do zawdzięczenia swój los
aktom sabotażu i terroru. — Nie mówmy, że ofiary tych wszystkich represji
byłyby i tak zginęły w niemieckich obozach koncentracyjnych i komorach
gazowych, bo wszak Niemcy i tak prowadzili wobec nas politykę
eksterminacyjną! — Może by zginęli, a może i nie. Terror dostarczał
Niemcom dogodnych pretekstów. Tu i ówdzie, wyjątkowo, mógł jakiegoś
Niemca przestraszyć, skłonić do opamiętania i akcję eksterminacyjną
zahamować, lub opóźnić — w skali jednak ogólnokrajowej akcję tę wybitnie
pobudzał i przyspieszał. W sytuacjach tak trudnych, jak nasza sytuacja pod
137
okupacją chcących nas wytępić Niemiec hitlerowskich obowiązkiem polityki
narodowej była niesłychana ostrożność i przezorność, było unikanie
wszystkiego, co mogło niebezpieczeństwo eksterminacji powiększyć; niektóre
ośrodki (... podziemne), niestety zachowywały się — ochoczo i beztrosko
— tak, jakby żadne niebezpieczeństwa nam nie groziły albo też jakby krew
polska, którą narażały na przelanie, nie miała wartości.
Po wtóre, akcja terrorystyczno-sabotażowa przynosiła nam wielkie
szkody przez to, że anarchizowala i rozstrajała życie kraju oraz
demoralizowała naród, a zwłaszcza młodzież. Długie jeszcze lata będziemy
się musieli leczyć ze wszystkich tych zgubnych skutków moralnych — z całej
tej anarchii, samowoli, skłonności do gwałtu, bezprawia i rozlewu krwi —
jakie akcja terrorystyczna w Polsce za sobą pociągała; przez akcję tę po prostu
cofnęliśmy się cywilizacyjnie i moralnie — staliśmy się mniej europejscy,
mniej zachodni i chrześcijańscy. Długie również lata plagą naszego życia będą
rzesze wykolejeńców, którzy się wskutek udziału w tej akcji zwichnęli".*
Jedną z głównych przyczyn pojawienia się w Polsce w latach 1940-1944
nadmiernej akcji terrorystyczno-sabotażowej jest pochwycenie w Polsce
kierownictwa ruchu oporu przez czynniki polityczne, będące dalszym ciągiem
tego kierunku politycznego, który organizował taką samą akcję
terrorystyczno-sabotażowa po roku 1905, a potem sprawował w Polsce
władzę — w wyniku zamachu stanu i krótkiej wojny domowej — w latach
1926-1939. Obóz ten sprawował władzę nad polską wojskową służbą
wywiadowczą i kontrwywiadowczą. Miał on ważny powód do walki o to,
by być na czele poczynań podziemnych w Polsce: chciał się odegrać po klęsce
wrześniowej, którą ogół społeczeństwa przypisywał jego 13-letnim rządom
i jego wrześniowemu dowodzeniu. A miał tę wyższość nad innymi kierunkami,
że jego niedawne sprawowanie władzy nad wojskiem pozostawiło w jego
rękach cenne dziedzictwo: tajny aparat wywiadowczy, wraz z łącznością,
mogący być punktem wyjścia dla aparatu ruchu podziemnego oraz informacje
o pochowanych po kampanii wrześniowej składach ukrytej broni i resztkach
państwowych pieniędzy. A jednak, obóz ten stawać na czele ruchu oporu
nie był powinien: miał on błędną postawę polityczną oraz był
skompromitowany w oczach społeczeństwa, które czyniło go
odpowiedzialnym za politykę Becka, za niespisanie się marszałka Rydza-
Śmigłego i za katastrofę wrześniową. To raczej siły polityczne w narodzie,
które w latach 1926-1939 były w opozycji powinny były teraz organizować
przeciwko Niemcom ruch oporu.
Generał Sikorski popełnił ten błąd, że kierowanie podziemną akcją w
kraju powierzył obecnemu w Paryżu generałowi Sosnkowskiemu, a ten
powierzył konspiracyjną działalność w kraju czynnikom wojskowym, to
znaczy w praktyce ludziom swojego obozu. W rezultacie oficjalna,
upoważniona przez rząd polski we Francji, a potem w Londynie organizacja
podziemna w kraju, po kilku zmianach ostatecznie nazwana Armią Krajową,
okazała się aparatem, kierowanym przez ludzi tego samego obozu, który
kierował armią polską w czasie kampanii wrześniowej. Szeroki ogól Polaków,
Cytaia z innej mojej książki.
138
zarówno niedawnych żołnierzy, byłych uczestników kampanii wrześniowej,
którym udało się uniknąć dostania się do niewoli, jak i młodzieży, która
jeszcze nie miała przedtem sposobności w wojsku służyć, wstępował do AK
(Armii Krajowej) nie dlatego, że podzielał poglądy polityczne jej
kierownictwa, ale dlatego, że był posłuszny dyrektywom polskiego rządu,
znajdującego się we Francji, a potem w Londynie (zwykle ogłaszanym przez
radio). W praktyce jednak znalazł się pod rozkazami określonego
politycznego obozu, którego poglądów często nie podzielał, albo których po
prostu nie znał.
Zorganizowane jednak siły polityczne, dotąd opozycyjne, które się
przewadze czynników dotąd Polską rządzących sprzeciwiały, nie godziły się
z tą przewagą i zorganizowały się pierwotnie oddzielnie, jako organizacje
niezależne. Organizacje te były w o tyle trudnym położeniu, że nie korzystały
z pomocy polskiego rządu emigracyjnego, a nawet w praktyce okazywały
się wobec niego nieposłuszne. Organizacje te to były przede wszystkim
Narodowa Organizacja Wojskowa, utworzona przez Stronnictwo Narodowe,
Bataliony Chłopskie, utworzone przez Stronnictwo Ludowe oraz kilka
mniejszych.  Z czasem, organizacje te pouznawały,  że nie mogą być
nieposłuszne rządowi polskiemu w Londynie i podporządkowały się AK. Nie
zawsze było to zgodne z nastrojami ogółu ich członków. Np. duża część
członków   NOW   (Narodowej   Organizacji   Wojskowej)   odmówiła
podporządkowania się AK i połączywszy się z niewielką organizacją,
utworzoną przez tak zwany Obóz Narodowo-Radykalny (ONR), utworzyła
wielką, niezależną organizację Narodowe Siły Zbrojne. Nie podlegały AK,
a więc rządowi londyńskiemu także i organizacje komunistyczne lub do
komunizmu zbliżone, takie jak AL (Armia Ludowa).
Oblicza się, że Armia Krajowa, łącznie z organizacjami, które się jej
podporządkowały, liczyła około 300 000 potajemnych, jako tako uzbrojonych
i dobrze zorganizowanych żołnierzy, z nich większość o poglądach
politycznych całkiem innych niż poglądy formalnego kierownictwa.
Myślą przewodnią ruchu podziemnego było to, że może zajść taka
chwila, gdy potrzebne będzie zrobienie wielkiego, ogólnonarodowego
powstania, które w chwili załamania się potęgi niemieckiej pochwyciłoby w
Polsce władzę, a także opanowałoby obszary sporne, takie jak cały Śląsk
i jak zachodnie Pomorze, a do tego potrzebne będą na miejscu siły
zorganizowane i uzbrojone, a więc trzeba takie siły przygotować. Oczywiście,
możliwość takiego wielkiego powstania — to była tylko jedna z dających
się przewidzieć ewentualności: powstanie takie mogło się także okazać
niepotrzebne albo po prostu niemożliwe.
POWSTANIE WARSZAWSKIE
Nieoczekiwanym i przez odpowiedzialne czynniki nie zamierzonym
skutkiem kierowniczej roli w AK grupy politycznej, będącej dalszym ciągiem
systemu politycznego, rządzącego Polską w latach 1926-1939 było powstanie
warszawskie w dniach 1 sierpnia do 2 października 1944 roku, które nie było
139
powstaniem ogólnonarodowym i nie miało, ani nie mogło opanować całej
Polski, a więc nie było tym, co miałoby w razie zwycięstwa spowodować
wielką przemianę w położeniu Polski. Powstaniu temu były przeciwne
zarówno kierownicze czynniki polityczne i rządowe polskie w Londynie, jak
przeważna część patriotycznego społeczeństwa w kraju, rozumiejąca, że
powstanie to żadnego pożytku Polsce nie przyniesie. Spowodowała wzniecenie
tego powstania decyzja kierowniczych kół AK o charakterze spisku czy też
zamachu stanu, powzięta w wyniku woli czynników politycznych,
reprezentujących sposób myślenia obozu, odgrywającego w AK rolę
kierowniczą. Decyzja ta była potem często uzasadniana rzekomym naciskiem
„dołów organizacyjnych", żołnierzy organizacji podziemnej, chcących się
bić. Pisałem w związku z tym 38 lat temu:
„Warszawa jako zbiorowość była powstania spragniona; zbiorowy
instynkt miasta pchał do wybuchu w sposób żywiołowy; żołnierze
konspiracyjnych oddziałów AK pragnęli walki i domagali się poprowadzenia
ich do walki od swoich przywódców. Ale zadaniem przywódców nie jest
działanie pod wpływem < parcia od dołu ?, pod wpływem uczuć i odruchów
podkomendnych; obowiązkiem ich jest kalkulować na zimno i <dołom >
swoją wolę, opartą o przemyślany plan, narzucić. Przywódcy powinni byli
rozumieć, że powstania w Warszawie być nie powinno, że jest ono połączone
z ryzykiem zbyt wielkim i ceną zbyt wielką, by możliwe do osiągnięcia przy
pomocy powstania korzyści mogły się opłacić. Powinni byli dążenia
powstańcze albo całkiem rozładować, albo skierować na prowincję".*
Powstanie zostało wszczęte, bo życzyli go sobie wodzowie AK i życzył
go sobie obóz polityczny, do którego należeli. Po pierwsze, byli oni
wyznawcami ideologii powstańczej, wedle której, w imię irracjonalnych
wyobrażeń i uczuć, każde pokolenie polskie powinno ozdobić swoje życie
zrobieniem powstania; oni się szykowali do powstania od pięciu lat — i nagle
okazuje się, że to powstanie jest w tej chwili niepotrzebne, a nawet szkodliwe;
nie mogli tego znieść i powstanie musieli zrobić. Po wtóre, powstanie dawało
im okazję do zrehabilitowania się po kompromitacji, jaką była
kompromitacja wrześniowa, która przecież była przede wszystkim ich
kompromitacją. Po trzecie, przez pięć lat wyobrażali sobie, że przez powstanie
osiągną to, że nowy polski rząd utworzony będzie w kraju i będzie ich rządem,
przez co usunięta będzie perspektywa, że wróci do kraju i obejmie władzę
rząd emigracyjny, złożony przecież z polityków do niedawna opozycyjnych;
jakoś nie zdawali sobie sprawy z tego, że sytuacja się zmieniła i że widoki
na ich rząd zrobiły się całkiem nierealne. Po czwarte, do wszczęcia powstania
skłaniała ich myśl przeciwstawienia się nadchodzącej armii sowieckiej i idącej
wraz z nią polskiej armii, politycznie zależnej od komunistycznego Związku
Patriotów Polskich; powodowali się oni naiwną strategią objęcia w stolicy
władzy zanim armia „trzeciej siły", w danym razie armia sowiecka, przyjdzie
i wyobrażeniem, że ich pierwszeństwo będzie przez nowych przybyszów
uszanowane i uznane.
Cytata z innej mojej książki.
140
Powstania nie należało robić. Nie mogło ono przynieść żadnych
większych politycznych korzyści, przeciwnie, przyniosło tylko polityczną
szkodę. Gdyby się Warszawa, objęta powstaniem, doczekała przybycia armii
sowieckiej — co było nadzieją złudną — armia ta potrafiłaby rządy
powstańcze w Warszawie skutecznie obezwładnić i usunąć. A powstanie na
czas pewien wypaliło energię polskiego narodu. Armia Krajowa została przez
powstanie w znacznej części zniszczona — a gdyby nadal istniała jako utajona
siła, byłaby istnieniem swoim wywierała na sytuacją polityczną znaczny
wpływ. Naród polski zrobił się zmęczony — i pragnął na razie tylko spokoju.
A dla polskiej polityki i akcji społecznej zamiast walki o osiągnięcie w
zwrotnym politycznym momencie wielkich politycznych celów, głównym
zadaniem stało się dążenie do ulżenia cierpieniom ludności Warszawy.
A obok szkód politycznych — powstanie pociągnęło dla narodu
polskiego olbrzymie straty i koszta. Przede wszystkim — olbrzymią cenę krwi.
Wedle powściągliwych obliczeń przyjmuje się, że w powstaniu warszawskim
poległo 16 do 18 tysięcy powstańców (rannych około 25 tysięcy), a ludności
cywilnej około 150 tysięcy zabitych, nie licząc rannych. Niemcy ogłaszali
jednak — być może przesadnie — że poległo w Warszawie 300 tysięcy
Polaków. Wina tego niepotrzebnego rozlewu krwi obciąża tych wszystkich
generałów Okulickich, Pełczyriskich i innych, którzy powstanie wywołali.
Trzeba tu dodać, że Niemcy byli w tłumieniu powstania niezmiernie okrutni:
w niektórych częściach miasta, po ich zdobyciu wycinali w pień całą ludność.
Przez długi czas — aż do uznania w pewnej chwili powstańców za regularnych
„kombatantów" — rozstrzeliwali większą część powstańców, wziętych do
niewoli.
Ale na tym nie koniec. Niemcy postanowili skorzystać z powstania, by
całkowicie zniszczyć „die polnische Metropole" — polskie wielkie miasto.*
Zniszczyli je w niemałym stopniu w czasie samej walki; bombardując je bez
ustanku, artylerią i lotnictwem oraz zdobywając w uporczywej walce ulicę
za ulicą spowodowali zniszczeń bardzo wiele. Ale po stłumieniu powstania
postanowili zniszczyć je całkowicie. Wypędzili z niego całą ludność (rzekomo
pół miliona - dlatego tak mało, że nie mieli w swoich ręku Pragi, a Żydów
już w Warszawie nie było). A potem systematycznie burzyli miasto,
wysadzając ulicę za ulicą w powietrze oraz polewając budynki sikawkami
strażackimi naftą i podpalając. Zawaliły się lub spłonęły warszawskie
kościoły, pałace, gmachy publiczne, muzea, kamienice mieszczańskie,
fabryki, domy robotnicze, spłonęły zbiory muzealne, archiwa, urzędy,
biblioteki, sklepy, mieszkania prywatne, będące w tych mieszkaniach pamiątki
rodzinne, meble, zbiory prywatne, dobytek gromadzony pokoleniami.
Warszawa jako wielkie miasto, jako polska stolica, jako serce polskiego życia
i kultury, także jako wielkie centrum kulturalne i gospodarcze oraz jako
siedziba setek tysięcy polskich rodzin, przestała istnieć.
? Miałem w ręku — jeszcze w roku 1945 — niemiecką mapę, wydrukowaną pod sam koniec
roku 1944, na której były umieszczone różne drobne miejscowości około Warszawy, ale na której
Warszawy nie było. Wydawcy tej mapy uważali, że Warszawa już nie istnieje.
141
Warszawa została po wojnie odbudowana. Jest wielką zasługą tych, co
Polską od 1945 roku rządzili, że się na to wielkie dzieło zdobyli. Kościoły,
zamek królewski, pałace, teatry, ministerstwa i także domy i kamienice
mieszkalne znowu stoją, odbudowane ze wzruszającym pietyzmem. A ludność
częściowo wróciła po okresie wygnania, a częściowo uzupełniła się nowym
dopływem ludzi ze wsi i z innych miast i dzielnic Polski, a także i z emigracji.
Warszawa jest znowu wielkim miastem i stolicą Polski. Ale jednak miasto
odbudowane — to nie jest to samo, co miasto dawne. Kościoły, zamek
królewski, pałace, kamienice, odbudowane nawet najstaranniej, nie są
przecież tym samym, czym były. A wiele rzeczy zginęło bezpowrotnie: nikt
nie odtworzy starych obrazów w kościołach, które spłonęły, ani spalonych
archiwów i zbiorów muzealnych, ani tysięcy zbiorów rodzinnych, choćby
nawet tak skromnych, jak rodzinne fotografie. To już jest nie to samo miasto,
to jest tylko odtworzona kopia prawdziwej, wielowiekowej Warszawy. A ile
jej odbudowa kosztowała! Jeśliby nie trzeba było odbudowywać Warszawy,
0  ileż więcej środków Polska by miała na inne, ważne cele!
Tyle złego musiałem powiedzieć o powstaniu warszawskim. Ale muszę
przecież pomówić o tym powstaniu i ze strony odwrotnej.
Powstanie to było olbrzymim osiągnięciem wojennym. Niejako gołymi
rękoma, bez udziału wojsk regularnych, wielkie miasto, trzymane przez duże
formacje potężnej armii niemieckiej, zostało przez powstańców zdobyte —
1  potem trzymane, jeśli nie cale, to w dużej, choć stopniowo kurczącej się
części, przez dwa miesiące, przeciwko potężnemu oblężeniu, posługującemu
się nowoczesnym sprzętem wojennym i licznym, regularnym, doświadczonym
wojskiem.
Proszę się zastanowić, czy inne narody potrafiłyby się zdobyć na coś
podobnego! Czy było możliwe, by były przez powstańców zdobyte i przez
dwa miesiące utrzymane Paryż, Bruksela, Amsterdam lub Haga, Oslo,
Kopenhaga, Praga Czeska, Belgrad, Ateny? Polacy taką rzecz zrobić potrafili.
Powstanie warszawskie było imponującym przejawem polskiego
bohaterstwa. Oddziały powstańcze, złożone zarówno z wytrawnych żołnierzy
w sile wieku, jak ze starców, jak z młodzieży w wieku niemal dziecięcym,
biły się z niesłychaną odwagą i niesłychaną wytrwałością, nieraz walcząc na
swoich posterunkach przez długie dnie i noce bez przerwy i ginąc całymi
oddziałami. A ludność cywilna, kobiety, starzy mężczyźni i dzieci
jednomyślnie i ofiarnie powstańców wspierała, gasiła pożary, budowała
barykady i rowy, odkopywała ludzi zasypanych, nosiła i pielęgnowała
rannych, dzieliła się z powstańcami żywnością. A cała Warszawa żarliwie
się modliła: wszędzie, na klatkach schodowych i w mieszkaniach wznoszono
tymczasowe ołtarze, odprawiano Msze, gromadnie się modlono.
Chwała powstańczej Warszawy to nie tylko ubrani po cywilnemu
żołnierze na barykadach, ale także i stróże, dający schronienie rannym w
swoich suterenach i babcie, kubłami wody gaszące pożary i dwunastoletni
łącznicy, roznoszący meldunki.
Powstanie warszawskie — to była jakby osobna wojna. Można i trzeba
potępiać tych, co tę wojnę niepotrzebnie wszczęli. Ale trzeba chwalić, a nawet
opiewać tych, co w tej wojnie mężnie się bili i tych, co cierpliwie znosili
142
związane z tym powstaniem trudy, i cierpienia, i choroby, i głód. Z chwilą,
gdy powstanie wybuchło, dla dobrych Polaków w Warszawie nie było innego
wyjścia, jak się bić. I to bić się dobrze.
KONIEC WOJNY
A tymczasem wojna dobiegała końca. Po upadku powstania
warszawskiego Niemcy bili się jeszcze w Europie przez dalszych siedem
miesięcy. Japończycy bili się jeszcze o dalsze cztery miesiące dłużej; do
ostatecznej, japońskiej kapitulacji — 2 września 1945 roku — skłoniły Japonię
dwie bomby atomowe, zrzucone przez lotnictwo amerykańskie na dwa
japońskie miasta: Hiroszimę (80 000 czy nawet 100 000 zabitych) i Nagasaki
(75 000 zabitych — przy czym bomba wybuchła nad katedrą katolicką na
przedmieściu Uragami i zniszczyła główne centrum japońskiego katolicyzmu,
które przetrwało tam — od XVI i XVII wieku — przez 214 lat prześladowań,
,,w katakumbach" i zostało niejako odkryte w roku 1865, a teraz, w 1945
roku, przez amerykańską bombę wprawdzie nie zniszczone, ale fizycznie
zdziesiątkowane).
Nie napisałem jeszcze, że 4 lipca 1943 roku zginął w wypadku lotniczym
w Gibraltarze generał Władysław Sikorski, w podróży powrotnej od wojsk
generała Andersa na Bliskim Wschodzie. Osłabiło to ogromnie polski ośrodek
rządowy i dowódczy w Londynie: środowisko polskie w Londynie nie
posiadało drugiego męża stanu o podobnym autorytecie, charakterze i
mądrości jak on. Utraciło ono trochę ze swojej powagi. Jego premierzy i
wodzowie naczelni zaczęli się odtąd zmieniać. Nie cechowała ośrodka
polskiego w Londynie ta sama stałość co przedtem. Ale środowisko to, rzecz
prosta, nadal istniało. Podlegało mu wojsko lądowe oraz Lotnictwo i
Marynarka Wojenna, a także Armia Krajowa, a dopóki trwało powstanie
warszawskie także i wojska tego powstania. Podlegał mu także rozgałęziony
aparat polskiej służby dyplomatycznej. Rząd polski w Londynie był uznawany
za polski rząd prawowity przez wszystkie, z wyjątkiem Rosji, państwa
antyniemieckiej koalicji oraz większość państw neutralnych.
A tymczasem wojsko Związku Sowieckiego wkroczyło — wypędziwszy
Niemców z ziem sowieckiego państwa — na ziemie polskie. Nie uznawało
ono przynależności do Polski Ziemi Czerwieńskiej i Kresów Wschodnich.
Ale wkroczyło 22 lipca 1944 roku do Chełma, 24 lipca do Lublina, 2 sierpnia
do Rzeszowa, których przynależność do Polski uznawało. Dawny Komitet
Patriotów Polskich przekształcił się w Komitet Wyzwolenia Narodowego,
z siedzibą najpierw w Chełmie, a potem w Lublinie i o cechach władzy
rządzącej. W dniu 31 grudnia 1944 roku ogłosił się on Rządem Tymczasowym
Rzeczypospolitej Polskiej. A tymczasem wojsko sowieckie zdobyło dnia 17
stycznia 1945 roku ruiny Warszawy, 19 stycznia Kraków, 23 lutego Poznań,
30 marca Gdańsk. We wszystkich tych miastach i dzielnicach objął władzę
dawny „komitet lubelski", obecnie przekształcony w Rząd Tymczasowy.
Oba rządy głównych koalicyjnych państw zachodnich, angielski i
amerykański od dłuższego czasu skłaniały się po cichu do oddania Polski
pod wpływ Rosji Sowieckiej oraz do przekazania Rosji wschodniej połowy
143
polskiego terytorium, a więc przejścia do porządku nad zobowiązaniami
sojuszniczymi, zaciągniętymi wobec Polski. Główni kierownicy rządu i
polityki Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Rosji Sowieckiej, F.D.
Roosevelt, W. Churchill i J. Stalin, spotkali się najpierw na przełomie
listopada i grudnia 1943 roku w stolicy Persji (Iranu) Teheranie i po raz drugi
w dniach 4-11 lutego 1945 roku w Jałcie na Krymie i uchwalili — obok
uchWal, dotyczących dalszego prowadzenia wojny, niemieckiej spodziewanej
kapitlulacji i urządzenia innych, mniejszych i średnich państw — że Polska
znajdzie się w sowieckiej sferze wpływów, że powstanie w Polsce rząd, będący
połączeniem utworzonego w Polsce Rządu Tymczasowego z rządem polskim
w Lpndynie oraz że wschodnia połowa Polski, aż po tak zwaną „linię
Curzona" (wedle depeszy lorda Curzona z 11 lipca 1920 roku) zostanie
przyłączona do Związku Sowieckiego, natomiast Polska otrzyma nowe
terytoria od Niemiec. (Uchwały teherańskie były tajne i Polacy o nich
współcześnie nie wiedzieli. Uchwały jałtańskie, o nieco więcej niż o rok
późniejsze, były jednak najzupełniej jawne). ?
Nie ulega wątpliwości, że był to ze strony Anglii i Ameryki akt zdrady
wobec Polski. Anglia i Polska związane były formalnym sojuszem
(podpisanym 25 sierpnia 1939 roku), a sojusz ten — wyraźniej zintepretowany
w tajnym załączniku do niego z tego samego dnia — wprawdzie ustalał, że
tylko w razie napaści niemieckiej obie strony mają obowiązek przyjść sobie
zbrojnie z pomocą, a tym samym nie mają takiego obowiązku w wypadku
napaści sowieckiej, ale mają za obowiązek bronić wzajemnie swej
niepodległości oraz nie wchodzić w nieprzyjazne sobie porozumienia ze
stronami trzecimi, a więc także i z Rosją. Tak więc Wielka Brytania nie miała
obowiązku bić się z Sowietami o Polskę, ale niewątpliwie nie miała prawa
wchodzić w porozumienie z Sowietami, zwrócone przeciwko Polsce. Tak
samo, fakt współdziałania polsko-brytyjskiego w wojnie w latach 1939 aż
do końca wojny, przy czym były takie czasy, gdy Polska była jedynym
sojusznikiem, jakiego Wielka Brytania posiadała, rodził zobowiązania
brytyjskie wobec Polski, nie pisane, ale natury moralnej. Tak samo i
Ameryka, choć nie miała z Polską sojuszu formalnego, miała wobec Polski
obowiązki moralne, wynikające z faktu współdziałania na wojnie. Prezydent
Roosevelt miał także zobowiązania moralne wobec obywateli amerykańskich
narodowości polskiej, którzy go popierali w amerykańskiej polityce
wewnętrznej, licząc na to, że będzie bronił interesów ich starej ojczyzny,
Polski.
Jest oczywiste, że Anglia i Ameryka wcale Polski w pertraktacjach ze
Stalinem w sposób stanowczy nie broniły. Trochę się ze Stalinem spierały
na temat, jaki ma być w Polsce rząd, ale zgoła nie walczyły o to, by utrzymać
w mocy polską wschodnią granicę, ustaloną przez pokój w Rydze. Jeśli mi
wolno wyrazić swoje własne przypuszczenie, podejrzewam, że Churchill, a
wraz z nim i Roosevelt nie wierzyli w to, by polskie ziemie wschodnie,
obejmujące Lwów, Wilno i wiele innych polskich miast rzeczywiście się Polsce
moralnie należały oraz, że wróg Polski, Lewis Namier, który był rzeczywistym
autorem „linii Curzona", ongiś przekonał Churchilla, tak jak i innych
brytyjskich polityków, o tym, że ziemie na wschód od „linii Curzona" wcale
144
nie stanowią integralnej części Polski i że polityka brytyjska w istocie właśnie
do tego dążyła, by te ziemie oddać Rosji i że inicjatywa oderwania tych ziem
od Polski wcale w latach 1941-1945 nie pochodziła głównie od Rosji, lecz
raczej od Wielkiej Brytanii, a więc że Rosja stanowczo się tych ziem w
Teheranie i Jałcie domagała przede wszystkim dlatego, że wiedziała, iż
poważnego oporu w tej sprawie wcale ze strony brytyjskiej nie napotka.
Także potem, na konferencji poczdamskiej Quż po zakończeniu wojny
w Europie, 17 lipca - 2 sierpnia 1945 roku) to przede wszystkim Anglia
sprzeciwiała się tymczasowemu ustaleniu polskiej granicy zachodniej na
Dolnej Odrze i Nysie Łużyckiej, w ostatniej fazie usiłując oznaczyć tę granicę
nie na Nysie Łużyckiej, lecz na Nysie Śląskiej, a więc pozostawić dużą część
Śląska przy Niemczech.
Tak więc Polska znalazła się co najmniej od chwili Jałty w położeniu
porzucenia jej przez Wielką Brytanię i podporządkowania jej przez obu
zachodnich sojuszników woli Rosji.
Trzeba tu omówić sprawę stałych stosunków między Polską i Anglią.
Dmowski zakończył jeden z końcowych rozdziałów swej podstawowej
książki o odbudowaniu państwa polskiego słowami: „Na Konferencji
Pokojowej dowiedzieliśmy się w aż nadto dobitny sposób, że Anglia jest
wrogiem Polski".
Anglia, reprezentowana przez Lloyd George'a, była wrogiem naszej
sprawy na konferencji paryskiej 1919 roku i w erze formułowania „linii
Curzona" w roku 1920. Więcej nawet: była także wrogiem naszej sprawy
w erze rozbiorów, i na kongresie wiedeńskim 1815 roku i w gruncie rzeczy
— mimo odmiennych pozorów — w latach 1830 i 1863. Była wreszcie
wrogiem naszej sprawy w roku 1945.
Ale popełnilibyśmy wielką jednostronność, gdybyśmy wyciągali stąd
wniosek, że stanowi ona przeciwnika naszej sprawy zawsze i w sposób
konieczny. W istocie, interesy jej są, choć ona często tego nie rozumie,
niejednokrotnie bardzo bliskie naszym. To nie jej rzeczywiste interesy, ale
panujące w niej pojęcia i tendencje polityczne ustawiają ją niejednokrotnie
przeciw nam.
Zważmy: przecież w pierwszej i drugiej wojnie światowej Anglia była
naszym sojusznikiem. Walczyła przeciwko naszemu głównemu wrogowi:
Niemcom.
Gdyby nie rozlana krew blisko miliona brytyjskich żołnierzy w pierwszej
wojnie światowej — Polska nie byłaby odzyskała niepodległości;
niepodległość Polski była rezultatem pokonania w tej wojnie Niemiec przez
koalicję, której jednym z głównych, niezmiernie ofiarnych uczestników była
Anglia. 1 także i w drugiej wojnie światowej zapewne nie byłoby klęski
Hitlera, gdyby nie długa, uporczywa walka z tym Hitlerem Anglii — w
krytycznym roku między klęską Francji a napadem niemieckim na Rosję
prawie zupełnie, a po bohatersku samotnej.
(To samo zresztą możemy powiedzieć o Francji. W erze XVII i XVIII wieku
była ona niekiedy jawnie naszym wrogiem: stała po stronie Szwecji, Prus,
a nawet Turcji. Ale czasy napoleońskie związały nas z Francją węzłem
solidarności. A wiek XIX, mimo nieszczerości polityki francuskiej, połączvł
10-
• Hist. Nur. Poi., t. III
145

narody polski i francuski rosnącym uczuciem przyjaźni. A w pierwszej, także
i w drugiej wojnie światowej, byliśmy sojusznikami Francji. Nie
odzyskalibyśmy w roku 1918 i 1919 niepodległości, gdyby nie ofiara półtora
miliona poległych Francuzów. A i w latach 1939-1945 wkład francuski we
wspólną sprawę wcale nie był mały.
To samo możemy powiedzieć o Rosji. Wysiłek wojenny Rosji w latach
1914-1917, a potem 1941-1945 przyczynił się do zwycięstwa — lub jakiego
takiego zwycięstwa — naszej sprawy w sposób rozstrzygający).
32 lata temu napisałem: „Gdy w roku 1940, w erze bitwy o Wielką
Brytanię, zarówno jak w latach następnych przebywałem w obozach jeńców
w środowisku polskiego korpusu oficerskiego, zwykłem był mówić do moich
kolegów, oficerów-jeńców rozpływających się w entuzjazmie na cześć
Wielkiej Brytanii: powoli, powoli, poczekajmy, jak się ona do nas odniesie
w chwili zakończenia wojny! Nie ulegajmy zbyt optymistycznym złudzeniom!
Ale wręcz na odwrót od roku 1945 mówię ludziom, którzy przerzucili się
wobec Anglii w nastrój nienawiści: nie wpadajmy w przesadę; Anglia
zachowała się, jakby była nie naszym sojusznikiem, lecz wrogiem, ale to
jeszcze nie powód, byśmy i my mieli stawać się jej wrogami.
Anglia nie jest i nigdy nie była naszym rzeczywistym przyjacielem —
choć zresztą z drugiej strony jest faktem, że istnieje w Anglii — i to nie od
dziś — odłam opinii publicznej, który jest nam przyjazny szczerze i głęboko.
Ale Anglia jest państwem, które jest nam potrzebne i którego upadek nie
leży w naszym interesie.
Gdyby Anglia upadła, zwichnęłoby to równowagę w Europie w sposób
bardzo dla nas niepożądany. (...)
Jest w naszym interesie, by Anglia była silna. Toteż byłoby nonsensem,
gdybyśmy z uczucia zemsty i rozczarowania prowadzili jakiekolwiek działania
na jej szkodę, przeciwnie, powinniśmy — w naszym własnym, dobrze
zrozumianym interesie — pomagać jej i czuć się w sposób lojalny i szczery
jej sojusznikami.
Istotnym niebezpieczeństwem, jakie nam ze strony Anglii grozi, jest
możliwość jej ścisłego (...) zbliżenia się do Niemiec i zdecydowania się,
zgodnie z (jej) tradycyjnymi skłonnościami na przyłożenie ręki do
wprowadzenia w czyn urządzenia środkowej i wschodniej Europy w system
niemiecki. Ale bronią przeciw temu niebezpieczeństwu nie jest zajęcie postawy
antyangielskiej, lecz rzucenie naszego, polskiego wpływu na szalę koncepcji
zbliżenia Anglii do Francji i w ogóle do obozu antyniemieckiego w Europie.
Nie jest jeszcze wcale powiedziane, że Anglia trwale na niemieckiego konia
w Europie postawi. Ponowny wzrost potęgi niemieckiej jest i dla Anglii
niebezpieczny. (...)
Ale (...) nie można być od Anglii zależnym. Jesteśmy zbyt dużej miary
narodem, by być angielskim wasalem, a polityka nasza, mimo że wobec Anglii
przyjazna i lojalna, musi być ze zbyt wielu tendencjami w angielskiej polityce
w nieustępliwej walce".*
Cytata z innej mojej książki.
146
Mimo upływu 32 lat od napisania tych słów, podtrzymuję ich treść i dziś,
w roku 1985.
Dość podobnie także patrzę na stosunek nasz do Stanów Zjednoczonych.
Nie są one naszymi przyjaciółmi. Ale leży w naszym interesie, by były silne.
Choć obawę wielką musi budzić w nas ich coraz większe zbliżanie się polityczne
do Niemiec.
Muszę tu jeszcze poruszyć sprawę: co nam przyniósł udział nasz w drugiej
wojnie światowej.
Żądania niemieckie w 1939 roku musieliśmy odrzucić. I na najazd
niemiecki musieliśmy odpowiedzieć zbrojną obroną. To jest jasne. Gdybyśmy
tego byli nie zrobili — bylibyśmy runęli w przepaść. Mniej więcej każdy Polak
to rozumie.
Odpowiedzieć trzeba na pytanie nieco inne. Są Polacy, którzy
zastanawiają się, czy warto było, by polskie wojsko walczyło w Norwegii,
we Francji, a potem pod Tobrukiem, pod Monte Cassino, pod Falaise i pod
Arnem i na szlaku Normandia-Belgia-Holandia-Bremerhafen. I by
Marynarka Wojenna polska uczestniczyła w bitwie pod Narwikiem i
Dunkierką, i w konwojach atlantyckich, maltańskich i murmańskich i w
desancie normandzkim. I by lotnicy polscy bili się w bitwie o Wielką Brytanię
i w nalotach na Niemcy. Innymi słowy, czy warto było zdobywać się na
wysiłek uczestnictwa — i to dużego uczestnictwa — w bojach Wielkiej
Brytanii, Francji i Ameryki już po kampanii wrześniowej przez 5 i pół lat
aż po wiosnę 1945 roku. Dopomogliśmy naszym sojusznikom do ich
zwycięstw — a oni nas w końcu zdradzili.
Pragnę na to odpowiedzieć, że bez naszego udziału w wojnie, i to nie
tylko udziału wojsk pod sowieckim dowództwem, ale owej potężnej Armii
i Marynarki Wojennej i Lotnictwa na Zachodzie Polska byłaby utraciła swoją
pozycję dużego, niepodległego państwa. Naszym niezachwianym,
nieustannym, nieprzerwanym od 1 września 1939 roku do 8 maja 1945,
czynnym udziałem w wojnie uratowaliśmy nasze miejsce w zwycięskiej koalicji
i dzięki temu wyszliśmy z wojny obronną ręką.
Bo przecież wyszliśmy z wojny właśnie tak: obronną ręką.
Nad Niemcami odnieśliśmy tryumfalne zwycięstwo. Nie tylko że nie
pozwoliliśmy na zabranie nam Gdańska i „korytarza", już nie mówiąc o
„kraju Warty" i „Generalgubernatorstwie", rządzonym z krakowskiego
„Burgu", który przestał nazywać się Wawelem — ale uzyskaliśmy Śląsk,
zachodnie Pomorze i część Ziemi Lubuskiej, które utraciliśmy od czasów
średniowiecza (oraz Malborskie, Warmię, Pomezanię i Mazury). Ba!
Odzyskaliśmy je nie tylko politycznie, ale i etnicznie.
Ale wobec świata, a także i wobec Rosji Sowieckiej, która zaatakowała
nas 17 września 1939 roku, ponieśliśmy klęskę. Posadzeni zostaliśmy niżej
w hierarchii narodów; nie jesteśmy tym samym, czym byliśmy w latach
1919-1939. A co więcej, utraciliśmy rozlegle Ziemie Wschodnie, na czele ze
147
Lwowem i Wilnem. Oraz zostaliśmy od wschodniego sąsiada uzależnieni.
Mamy ustrój, który narzuciła nam wola tego sąsiada, a który wcale nie jest
wyrazem woli naszej własnej. I mamy rząd, nie mniej zależny od sąsiada niż
rząd polski byl zależny od Saksonii przez długą część osiemnastego wieku.
A jednak — państwo polskie istnieje. I jest zjednoczone. Stanowi trwały
fakt w układzie politycznym Europy. Nie zmarnował się dorobek Wersalu.
Ani znaczna część dorobku wysiłków organizacyjnych i także i zbrojnych
lat 1918-1920. Szkoły i sądy, i urzędy, zarówno na Kaszubach, jak na
Podhalu, zarówno w Cieszynie, jak w Białowieży, ba! nawet pod Zgorzelcem
i nad Zalewem Szczecińskim oraz nad Zalewem Wiślanym, podlegają
Warszawie. 1 język polski wszędzie tam panuje. A nasz narodowy Kościół,
rzymsko-katolicki, tworzy jedną całość, obejmując cały kraj, pod władzą
— jak od prawie tysiąca lat — prymasów gnieźnieńskich, a obejmując także
i niektóre diecezje, wznowione po wiekach. Co jest w naszym życiu złe —
jest przemijające. Ale byt państwowy i osiągnięte granice — to są fakty trwałe.
Nie biliśmy się w drugiej wojnie światowej na próżno. W niejednym
ponieśliśmy klęskę. Co robić. W narodowej historii odnosi się zarówno
zwycięstwa, jak klęski. Ale odnieśliśmy także i wielkie zwycięstwa. I
uratowaliśmy rzeczy najważniejsze.
Dnia 5 lipca 1945 roku Stany Zjednoczone i Wielka Brytania, a już 29
czerwca 1945 roku Francja przestały uznawać rząd polski w Londynie.
Zaczęły się odtąd nie kwestionowane dzieje Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej.
Okręty polskiej Marynarki Wojennej zostały przekazane nowemu
rządowi, sprawującemu władzę w Warszawie. Pojechały do Polski bez załóg
— bo załogi, wsławione tylu bojami, opuściły je na znak protestu.
Także i wojsko lądowe i lotnictwo, poza wyjątkami, mianowicie ludźmi,
którym obowiązki rodzinne nakazywały powrót do kraju, zostało na znak
protestu na emigracji — i w dużej części, pod naciskiem trudności
gospodarczych, rozproszyło się potem po świecie, po różnych Australiach,
Argentynach, Amerykach Północnych, także i po Francji i Anglii, tworząc
odtąd potężną polską społeczność emigracyjna.
Ale Polska nie zginęła. I żyje od tego czasu już przez lat czterdzieści,
w nowym kształcie, ale wciąż ta sama. Ta sama, co za Mieszka i Chrobrego.
I za Kazimierza Wielkiego, Jadwigi i Jagiełły. I za Batorego i Wazów. I za
Michała Wiśniowieckiego i Sobieskiego. I za Sasów. I za Stanisława Augusta.
I za Kościuszki i księcia Józefa. I za Piłsudskiego i Dmowskiego. I za
Sikorskiego.
I żyć nadal będzie.
KONIEC    ,.     «.."
SPIS KSIĄŻEK, ROZPRAW I ARTYKUŁÓW,
Z KTÓRYCH AUTOR CZERPAŁ CYTATY
ADAMCZEWSKI JAN Tajemnice starego Krakowa, Kraków 1965.
ALFRED WIELKI A Description oj Europę and the voyages ofOthers and Wulfstan
written in Anglo-Saxon by King Alfred the Great by the Rev Joseph Bosworth Londyn
1840.
ARNOLD S. i A. WYCZAŃSKI Rozwój gospodarczo-spoleczny wsi w dziale
Wykształcenie się wielonarodowościowej Rzeczypospolitej szlacheckiej od polowy
XV do trzeciej ćwierci XVI w. w: Historia Polski, pod redakcją Henryka
Łowmiańskiego, tom I, Warszawa 1957.
ARSKI STEFAN i CHUDEK JÓZEF Galicyjska działalność wojskowa Piłsudskiego
1906-1914, Warszawa 1967.
ASIN MIGUEL (Palacios), Professor of Arabie at the University of Madrid. „Islam
and the DMne Comedy", Londyn 1926, przekład z hiszpańskiego.
ASKENAZY SZYMON Przymierzepolsko-pruskie, wyd. III, Warszawa 1919 (wyd.
pierwsze, Lwów 1900).
BAINVILLE JACQUES Histoire de France, Paryż 1924.
BAINVILLE JACQUES Histoire de dewc peuples. Paryż, wydanie z roku 1933.
BAINVILLE JACQUES Napoleon, Paryż 1931.
BARRUEL AUGUSTINE Abbe Memoirespour servir a /'histoire du Jacobinisme.
wyd. I, Londyn 1798; Osiem dalszych częściowo uzupełnionych w latach 1799-1911
w Londynie, Luksemburgu, Augsburgu, Hamburgu i Paryżu. Wydanie nowe Chire-
-en-Montreuil 1973.
BARTOSZEWICZ JULIAN Znakomici mężowie polscy XVIII wieku, Petersburg
1853.
BELLOC HILAIRE The Campaign of 1812 and the Retreatfrom Moscow, l.ondon
1924.
BELLOC HILAIRE The Elisabethan Commentary, Londyn 1942.
BELLOC HILAIRE Cromwell, Londyn 1934.
BELLOC HILAIRE Napoleon, Hamburg 1933.
BELLOC HILAIRE Richelieu, Londyn 1930.
BEŁCH STANISŁAW, ks. Paulus Vladimiri and his doctrine concerning internat ional
law and polities, Haga 1965.
BEŁCH STANISŁAW, ks. Święty Stanisław, biskup, męczennik, patron Polaków,
Londyn 1977.
BENEDYKT XIV, PAPIEŻ Sanctissimi DominiNostri Benedicti XIV Pupce Nostri
Bullarium, Malines 1827.
BETHEL NICHOLAS The war Hitler Won, Londyn 1972.
B1ELAWSKI   AUGUST   Geograf bawarski  860-890,   „Monumenta   Poloniac
Historica", tom I, wydal... Lwów 1864.
BISMARCK OTTO Gedanken und Erinnerungen, Stutlgart 1898.
BLOCH CZESŁAW Generał Ignacy Prądzyński 1792-1850, Warszawa  1974.
BOBRZYŃSKI MICHAŁ Dzieje Polski w zarysie, wyd. V, tom I i II, Jerozolima 1944.
BOBRZYŃSKI M. i SMOLKA ST. Jan Długosz, Kraków 1893.
BOCHEŃSKI ADOLF Między Niemcami a Rosją, Warszawa 1937.
bocheński Aleksander Dzieje głupoty w Polsce, warszawa 1947.
149
BOGUCKA MARIA Kazimierz Jagiellończyk i jego czasy, Warszawa 1981.
BOROWY WACŁAW O poezji polskiej w wieku XVIII, Kraków 1948.
BRANDENBURGER CLEMENS, PROF. DR. i DR. MANFRED LAUBERT
Polnische Geschichte, Sammlung Goeschen, Berlin i Lipsk 1927.
BRUSIŁOW A.A. Moi wospominanija, Ryga 1923, nowe wydanie Moskwa 1943.
BUDZ1AREK MAREK Odsiecz wiedeńska, fakty i mity, „Ład", Warszawa 1983.
BtLOW BERNARD. FURST von Denkwurdigkeiten, Berlin 1930.
BrLOW BERNARD. FURST von Deutsche Politik, Berlin 1916.
CAHILL E., REV. S.J. Freemasonry and the Anti-Christian Movement, Dublin 1921.
CARR WILLIAM Poland to Pearl Harbor, Londyn 1985.
CARSTEN F.L. The Origins of Prussia, Oksford 1954,
CASES, LE COMTE DE LES Le Mćmorial de Sainte Helenę, wydanie nowe,
Argenteuil 1935.
CASPAR ER1CH DR. Hermann von Salza und die Griindung des Deutschen
Ordcnstaates in Preussen. Tybinga 1924.
CECIL ALGERNON Metternich 1773-1852. A Study of his Period and Personality,
CHARPENT1ER JOHN Vordre des Templiers, Paryż 1944.
CHESTERTON G.K., przedmowa do książki profesora Sarolea Letters on Polish
Affairs, Edynburg 1922.
CHESTERTON G.K., rozdział The Rebellion of the Rich w: A Short History of
England, Londyn 1917.
CHŁOPOCKA  HELENA  Procesy Polski z  Zakonem  Krzyżackim.  Studium
iródloznawcze, Poznań 1967.
CHOŁONIEWSKI ANTONI Duch dziejów Polski, Kraków 1917.
CHRIST1ANSEN ER1C The Northern Crusades. The Baltic and the Catholic Frontier
1100-1525, Londyn 1980.
CHUDEK JÓZEF, patrz Arski.
CHURCHILL WINSTON The Gathering Storm, Londyn 1948.
CIAŁOWICZ JAN Strategia powstania styczniowego. Kraków 1963, „Tygodnik
Powszechny", 27 stycznia.
C1CHOWSKI JERZY i SZULCZYŃSKI ANDRZEJ Husaria, Warszawa 1977.
CIESIELSKA-BORKOWSKA STEFANIA Mistycyzm hiszpański na gruncie polskim,
Kraków 1939, „Rozprawy Wydziału Filologii Poi. Akad. Umiej."
CLAUSEWITZ  CARL,   von,   GENERAL  Strategische Beleuchtung  mehreren
Feldziige, Berlin 1837, tom 10, rozprawa „Sobiesky".
COLLOQUE, LABORATOIRE DE SLAVISTIQUE La guerre polono-sovietique
1919-1920. Paryż 1975.
COOPER DUFF Tatleyrand, Londyn 1932.
CYBULSKI HENRYK Czerwone noce, Warszawa 1977.
CZAPLINSKl WŁADYSŁAW „Rola magnaterii i szlachty w pierwszych latach wojny
szwedzkiej" w: Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, Warszawa 1957.
CZAPLINSKl WŁADYSŁAW Rządy oligarchii w Polsce nowożytnej, „Przegląd
Historyczny", Warszawa 1961.
CZARTORYSKI  WŁADYSŁAW Pamiętnik  1860-1864,  Opracował i  wstępem
opatrzył Henryk Wereszycki, Warszawa 1962.
150
DANIELEWICZOWA  MARIA  Nostrowe  vashia! Nieznana karta z.dziejó*
wolnomularstwa polskiego w Anglii, „Wiadomości", Londyn 1962.
DANIŁOW JU.N. generał Wielikij KniażNikolaj Nikolajewicz, zwłaszcza rozdział
„Dwaj kandydaci", Paryż 1930.
DAVIES NORMAN God's Playground. A History of Poland, tomy I i II, Oksford
1981.
DĄBROWSKI JAN, patrz Gródecki.
DEB1DOUR A. Histoire diplomatiąue de l'Europe depuis l'ouverture du Congres
de Vienne jusqu a la clóture du Congres de Berlin (1814-1878), Paryż 1891.
DEN1KIN ANTON generał Kto spaś sowietskuju wlast' od gibieli, Paryż 1937.
DENIK1N ANTON generał Oczerki russkoj smuty, Berlin 1926.
DMOWSK1 ROMAN Kwestia litewska, Lwów 1895, „Przegląd Wszechpolski", także
w Pismach, tom III, Dziesięć lat walki, Częstochowa 1938.
DMOWSKI ROMAN Niemcy, Rosja i kwestia polska. Warszawa 1908, przedruk w
Pismach, tom II, Częstochowa 1938.
DMOWSKI ROMAN Podstawy polityki polskiej, „Przegląd Wszechpolski", Lwów
1905, dołączone do III wydania Myśli nowoczesnego Polaka, Warszawa 1907. Także
w wydaniu siódmym Myśli nowoczesnego Polaka, Londyn 1953.
DMOWSKI ROMAN Polityka polska i odbudowanie państwa, Warszawa 1925,
wydanie hanowerskie 1947.
„Documents on British Foreign Policy 1919-1939", pierwsza seria, tom I, Londyn
1947 oraz tom XI, Londyn 1961.
„Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich", tom  111,
Warszawa 1964.
DUBNOW JAKOV SIEMIONOWICZ History of the Jews in Russia and Poland,
przekład z rosyjskiego, Filadelfia 1916.
DUNDULIS BRONIUS Napoleon et la Lithuanie en 1812, Paryż 1940.
DVORNIK FRANC1S The Making of Central and Eastern Europę, Londyn 1949.
DZIĘCIOŁ WITOLD Tysiąclecie związku Ziemi Czerwieńskiej z Polska. „Teki
Historyczne", tom XV, Londyn 1966-1968.
FALLS CYRIL The First World War. Londyn 1960.
FAY BERNARD Louis XVI ou la fin d'un monde, Paryż 1955.
FELDMAN JÓZEF Bismarck a Polska, Katowice 1938, wydanie drugie, Kraków 1947.
F.M.S. „Jędrzej Olszowski" w: Encyklopedia Powszechna Olgelbranda, tom XIX,
Warszawa 1865.
FISCHER FRITZ Griffnach der Weltmachl. Die Kriegszielpolitik des Kaiserlichen
Deutschland 1914-1918, Diisseldorf 1961.
FOLKIERSK1 WŁADYSŁAW Klasycyzm Wacława Borowego, „Życie", Londyn
1951.
FORST DE BATTAGLIA OTTO Jan 111 Sobieski, Kónig von Polen, Einsiedeln-
Zurych 1946.
FRĄŚ LUDWIK ks. dr. Obrona Jasnej Córy w r. 1655, Częstochowa 1935.
FRIEDBERG MARIAN Kultura polska a niemiecka, Poznań 1946.
FRYCZ KAROL Początek naszej nowoczesności, „Myśl Narodowa", Warszawa
1934.
GALL ANONIM Kronika Polska, przełożył Roman Gródecki, wydanie z roku 1965,
Wrocław.                                                                      ?.*?
151
GAXOTTE P1ERRE Frederic II, Paryż 1938.
GEISS IMANUEL Derpolnische Grenzstreifen 1914-1918. Ein Beilrag zurdeutschen
Kreigszielpolitik im Ersten Weltkrieg, Lubeka i Hamburg 1962, polski przekład Jerzego
Krasuskiego Tzw. pas graniczny 1914-1918, Warszawa 1964.
GIERTYCH JĘDRZEJ About Freemasonry and the Church. An open letter to His
Eminence Cardinal Franjo Seper, Prefect ofthe Sacred Congregation for the Doctrine
of lhe Faith, broszura, Londyn 1975.
GIERTYCH JĘDRZEJ A jednak przedmurze, „Ład" Warszawa 1983.
GIERTYCH JĘDRZEJ Buenosajreńskim sanatorom w odpowiedzi, „Opoka" Nr
10, Londyn 1974.
GIERTYCH   JĘDRZEJ   Canossa,   „Komunikaty   Towarzystwa   im.   Romana
Dmowskiego", tom II, Londyn 1979-1980.
GIERTYCH JĘDRZEJ Co byli warci staroświeccy księża, „Opoka" Nr 12, Londyn
1976.
GIERTYCH JĘDRZEJ Czy Polska miała króla w latach 1079-1295?, „Komunikaty
Tow. im. R. Dmowskiego", tom I, Londyn 1970-71.
GIERTYCH   JĘDRZEJ   Dwieście  lat  służby  narodowi,   artykuł   w   numerze
jubileuszowym „Gazety Warszawskiej", Londyn 1974.
GIERTYCH JĘDRZEJ Elproblema del separatismo en Ucrania y Polonia suroriental,
„Revista de Estudios Politicos", Madryt 1956.
GIERTYCH JĘDRZEJ Geneza rządów Pitsudskiego: Uwagi o pakcie Kessler-
Pilsudski,   „Komunikaty Towarzystwa im.  R.  Dmowskiego",  tom  I,  Londyn
1970-1971.
GIERTYCH JĘDRZEJ In Defence of my Country, Londyn 1981.
GIERTYCH JĘDRZEJ Jan III Sobieski, Londyn 1953.
GIERTYCH JĘDRZEJ Jerzy Lojek o szansach powstania listopadowego, „Opoka",
Nr 17, Londyn 1982.
GIERTYCH JĘDRZEJ Józef Pilsudski 1914-1919, Londyn, tom I 1979, tom II 1982.
GIERTYCH JĘDRZEJ Kulisy powstania styczniowego, Kurytyba 1965.
GIERTYCH JĘDRZEJ Kilka dokumentów, w tym rozdział „Kompromis Dmowski-
-Paderewski w styczniu 1919 roku" z pełnym tekstem wymienionych depesz w języku
francuskim, Londyn 1970-71, „Komunikaty Towarzystwa im. R. Dmowskiego", tom
I.
GIERTYCH  JĘDRZEJ List otwarty do członków i sympatyków Stronnictwa
Narodowego, Londyn 1953.
GIERTYCH JĘDRZEJ List otwarty do społeczeństwa polskiego w sprawie polityki
polskiej. Warszawa, marzec 1939.
GIERTYCH JĘDRZEJ Masoneria w dziejach Polski, „Horyzonty", 13 czerwca 1957,
Paryż.
GIERTYCH JĘDRZEJ My, nowe pokolenie, Warszawa 1929,   wydanie trzecie,
Londyn 1947. Przedmowa do trzeciego wydania.
GIERTYCH   JĘDRZEJ   Niedoszłe  państwo   żydowskie   w  Lubelszczyźnie,
„Komunikaty Towarzystwa im. R. Dmowskiego", tom II, Londyn 1979-80.
GIERTYCH   JĘDRZEJ   Notatki z  rozmów  z generałem  Józefem  Hallerem,
„Komunikaty Towarzystwa im. Romana Dmowskiego", tom I, Londyn 1970-71.
GIERTYCH JĘDRZEJ O Józefie Retingerze, „Komunikaty Towarzystwa im. R.
Dmowskiego", tom I, Londyn 1970-71.
152
GIERTYCH JĘDRZEJ O kulisach powstania styczniowego. Uwagi o metodzie
polemicznej p. Bóbr Tylingo, „Komunikaty Towarzystwa im. R. Dmowskiego", tom
I, Londyn 1970-1971.
GIERTYCH JĘDRZEJ O odbudowanie cerkwi ruskiej grecko-katoBddej. „Opoka"
Nr 13, Londyn 1976.
GIERTYCH   JĘDRZEJ   O pradziejach  Ziemi  Czerwieńskiej.   „Komunikaty
Towarzystwa im. R. Dmowskiego", tom I, Londyn 1970.
GIERTYCH JĘDRZEJ O program polityki kresowej. Warszawa 1932.
GIERTYCH JĘDRZEJ O przyczynach katastrofy wrześniowej, broszura, Londyn
1960.
GIERTYCH JĘDRZEJ O tym, jak ułatwiono komunistom zwycięstwo w rosyjskiej
wojnie domowej, „Opoka" Nr 10, Londyn 1974.
GIERTYCH JĘDRZEJ O strategii tworzenia jak najwięcej wojska. „Komunikaty
Towarzystwa im. R. Dmowskiego", tom I, Londyn 1970.
GIERTYCH JĘDRZEJ O Zygmuncie III Wazie, „Opoka" Nr 17, Londyn 1982.
GIERTYCH JĘDRZEJ Pamiętniki Becka, „Komunikaty Towarzystwa im. R.
Dmowskiego", tom I.
GIERTYCH JĘDRZEJ Pamiętniki Marszałka Mannerheima. „Ruch Narodowy" Nr
2-3, Londyn 1955.
GIERTYCH JĘDRZEJ Pilsudski i Anglia. „Komunikaty Towarzystwa im. R.
Dmowskiego, 1970-71, tom I.
GIERTYCH JĘDRZEJ Polityka Olszowskiego, Londyn 1953.
GIERTYCH JĘDRZEJ Polityka polska w dziejach Europy. Londyn 1947.
GIERTYCH JĘDRZEJ Pół wieku polskiej polityki. Uwagi o polityce Dmowskiego
i polityce polskiej lat 1919-1939 i 1939-1947. Wschodnie Niemcy (w istocie Hanower)
1947.
GIERTYCH JĘDRZEJ (red.) Rozważania o bitwie warszawskiej 1920 roku. Londyn
1984.
GIERTYCH JĘDRZEJ Rola dziejowa Dmowskiego. tom I, Rok 1914. Chicago 1968.
GIERTYCH JĘDRZEJ Ruch ukraiński a masoneria, „Komunikaty Towarzystwa im.
R. Dmowskiego", tom II, Londyn 1979-80.
GIERTYCH JĘDRZEJ Sprawa litewska", broszura, Wilno 1938.
GIERTYCH JĘDRZEJ Stronnictwo Narodowe a kryzys dziejowy 1938 roku. Relacja
pamiętnikarska, „Ruch Narodowy" Nr 1, Londyn 1955.
GIERTYCH JĘDRZEJ Tragizm losów Polski, Pelplin, bez daty, w istocie 1936.
GIERTYCH JĘDRZEJ (WOJCIECH POLAK) Tysiąc lat Polski chrześcijańskiej,
Rzym 1966.
GIERTYCH JĘDRZEJ U źródeł katastrofy dziejowej Polski. Jan Amos Komensky,
Londyn 1964.
GIERTYCH JĘDRZEJ Seria artykułów w dyskusji ze Stanislawem Grabskim w
sprawie traktatu ryskiego, „Myśl Narodowa", Nr 3,11, 17, 31, 34, Warszawa 1933.
GIERTYCH JĘDRZEJ Wspomnienia księdza Meysztowicza, w tym zwłaszcza
rozdziały „O wykształceniu księży" i „Pokój w Rydze", „Opoka" Nr 15, Londyn
1978.
GŁABIŃSK1 STANISŁAW List otwarty, „Warszawski Dziennik Narodowy", 3
marca 1936, Warszawa.
GŁĄBIŃSKI STANISŁAW Wspomnienia polityczne, Pelplin 1939.
153
GOMULSKI EDWARD Improwizator, czy strateg? w pracy zbiorowej pod redakcją
Henryka   Kocója   Zwycięstwo   czy   klęska?   W  190  rocznicę powstania
kościuszkowskiego, Katowice 1984.
GOODSPEED D.J. The German Wars iM-l&f, Londyn 1978"
GORCE PIERRE DE LA Histoire du Second Empire, Paryż 1899.
GÓRSKI KAROL dr Stare i nowe idee w Prusach Wschodnich, „Front Zachodni"
1 listopada 1933, Poznań, zacytowane „Historische Zeitschrift" z 1917 roku.
GRABSKI WŁADYSŁAW JAN Dwieście miast wraca do Polski, „Informator
Historyczny", Poznań 1947.
GRAETZ HIRSCH Geschichte der Juden von den altesten Zeiten bis zur Gegenwart,
Lipsk 1853-1875.
GRÓDECKI ROMAN, ZACHOROWSKI STANISŁAW, DĄBROWSKI JAN Dzieje
Polski średniowiecznej, tomy I i II, Kraków 1926.
HAHLWEG WERNER Der Diktat-Frieden von Brest-Litowsk 1918 und die
Bolschewistische Weltrewolution, Monastyr w Westfalii (Miinster) 1960.
HAMMAN A. Guide pratiąue des Peres de l'Eglise, Bruges 1967.
HAMMERSTEIN HANS von Der Waffenstillstand 1918-1919, Berlin jakoby 1918.
HAZARD PAUL La crise de la conscience europienne 1680-1715, Paryż 1935,
wydanie wojenne Poitiers bez daty.
HELCEL ANTONI ZYGMUNT Listy Jana Sobieskiego do tony Marii Kazimiery
wraz z listami tej królewskiej rodziny i innych znakomitych osób, Kraków 1860.
HERBST STANISŁAW Wojna obronna 1655-1660 w: Polska w okresie drugiej wojny
północnej 1655-1660, Warszawa 1957.
HEYBERGER ANNA Jean Amos Comenius (Komensky), sa vie et son oeuvre
d'educateur, Paryż 1928.
HIRSCH FERDINAND DR. Zur Geschichte Christian Ludwigs von Kalkstein,
„Forschungen zur Brandenburgischen und Preussischen Geschichte", Lipsk 1890.
HIRSCH FERDINAND DR. Zur Geschichte der polnischen Kónigswahl von 1662.
Danziger ..Gesandschaflberichte aus den Jahren 1668 und 1669". Gdańsk 1889.
„Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins".
HIRSCHBERG ALEKSANDER, Maryna Mniszech, Lwów 1908.
HIRSCHHORN SAMUEL Historia Żydów w Polsce, Warszawa.
HOŁÓWKO TADEUSZ Przez dwa fronty, Warszawa 1931.
IBBEKEN RUDOLF Die auswartige Politik Preussens 1858-1871, Oldenburg 1932.
1BRAHIM BEN JAKUB, patrz: Relacja Ibrahima ben Jakuba.
IVERSON, H.C. The Polish National Lodge Nr 534, Londyn 1937.
JABOTINSKY, patrz ŻABOTYŃSK1.
JAROCHOWSK1 KAZIMIERZ Z dziejów przedkrólewskich Jana Sobieskiego.
Rozprawy historyczno-krytyczne, wydanie pośmiertne, Poznań 1889.
JASIENICA PAWEŁ Dwie drogi. O powstaniu styczniowym, Warszawa 1963.
JASIENICA PAWEŁ Polska Jagiellonów, Warszawa 1963.
JASIENICA PAWEŁ Polska Piastów, wyd. III, Warszawa 1966.
JASIENICA PAWEŁ Rzeczpospolita Obojga Narodów, cześć pierwsza Srebrny wiek,
Warszawa 1967.
JASIENICA PAWEŁ Rzeczpospolita Obojga Narodów, cześć druga, Calamilatis
regnum, Warszawa 1967.
154
JASIENICA PAWEŁ Rzeczpospolita Obojga Narodów, część trzecia, Dzieje agonii.
Warszawa 1972.
JEDRZEJEWICZ WACŁAW Kronika życia Józefa Pilsudskiego 1867-1935, 2 tomy.
Londyn 1977.
KAKURIN J.E. i W.A. MIELIKOW Wojna s bietopoliakami 1920, Moskwa 1925.
KALINKA WALERIAN Sejm czteroletni, tom I, Kraków 1880, tom II, Lwów 1881,
tom III wydany pośmiertnie.
KAPŁAN HERBERT H. The First Partition of Poland, Nowy Jork 1962.
KAUPUŹ A.W. Iz istorii nabliudienij nad polskim jazykom w Litwie. O statji
professora wilenskogo uniwersiteta Jewzebija Slowackogo, „Polskije gowory w
SSSR", Mińsk 1973.
KERSTEN ADAM Rola i udział mas ludowych w walkach z najazdem szwedzkim,
w: Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, Warszawa 1957.
KESSLER HARRY GRAF Tagebiicher 1918-1937, Frankfurt nad Menem 1961.
KLOPPENBURG BONAVENTURA DR. A masoneria no Brasil, Orientacao para
os catolicos, trzecie wydanie, Rio de Janeiro 1957.
KNIGHT STEPHEN The Brotherhood, The Secret World of the Freemasons, Londyn
1984.
KOCÓJ HENRYK O sukcesję saska. Sprawa następstwa tronu polskiego w czasach
Sejmu Czteroletniego, Warszawa 1972.
KOCÓJ HENRYK W190 rocznicę powstania kościuszkowskiego, w: Zwycięstwo czy
klęska, red. H. Kocój, Katowice 1984.
KOLANKOWSKI LUDWIK Polska Jagiellonów, Lwów 1936.
KOMARNICKI TITUS Rebirth of the Polish Republic, Londyn 1957.
KONECZNY FELIKS Cywilizacja żydowska, Londyn 1974.
KONECZNY FELIKS Dzieje Śląska, Bytom 1931.
KONECZNY FELIKS O pierwotnej polskości Rusi Czerwonej, Kraków 1913. „Świat
słowiański". Przedruk: „Komunikaty Towarzystwa im. R. Dmowskiego", tom II,
Londyn 1979-1980.
KONECZNY FELIKS O wielości cywilizacyj, Kraków 1936.
KONECZNY FELIKS Polskie Logos a Etos. Roztrząsanie o znaczeniu i celu Polski,
Poznań 1921.
KONECZNY FELIKS Prawa dziejowe, Londyn 1982.
KONOPCZYŃSKI WŁADYSŁAW Dzieje Polski nowożytnej, tom I i II, Cieszyn
1936, wydanie drugie, Londyn 1959.
KONOPCZYŃSKI WŁADYSŁAW Fryderyk Wielki a Polska, Poznań 1947.
KORDECKI A. ksiądz Pamiętniki oblężenia Częstochowy, 1658, wydanie nowe,
Londyn 1956.
KORZON TADEUSZ Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629-1674, Kraków 1918.
KOSTRZEWSKI   JÓZEF   Zagadnienie  ciągłości zaludnienia  ziem  polskich   w
pradziejach (od połowy drugiego tysiąclecia p.n.e. do wczesnego średniowiecza),
Poznań 1961.
KOT STANISŁAW Jerzy Niemirycz. W 300-lecie Ugody Hadziackiej, Paryż 1960.
KOZ1CKI STANISŁAW Historia Ligi Narodowej, Londyn 1964.
KRYPJAKEWYCZ I.P. Bohdan Chmielnyćkij, Kijów 1954.
KRZECZUNOWICZ KORNEL Księga 200-lecia ułanów ks. Józefa, Londyn 1984.
KUBALA LUDWIK Jerzy Ossoliński, wyd. drugie, Lwów 1924.
155
KUBALA LUDWIK Proces Radziejowskkgo w: „Szkice Historyczne", wydanie piąte,
Warszawa 1923.
KUCHARSKI EUGENIUSZ „Pani pana zabiła" jako zabytek średniowiecznej poezji
dworskiej, „Pamiętnik Literacki" 1931, odbitka Lwów 1932, (czytałem blisko 50 lat
temu, nie mam teraz dostępu, cytuję z pamięci).
KUCHARZEWSKI JAN Sprawa żydowska w tomie VI Od białego caratu do
czerwonego.
KUCHOWICZ ZBIGNIEW i SPIERALSKI ZDZISŁAW W walce z najazdem
szwedzkim 1655-1660, Warszawa 1956.
KUJAWSKI MARIAN Z bojów polskich w wojnach napoleońskich, Londyn 1967.
KUKIEŁ MARIAN Czartoryski and European Unity 1770-1861, Princeton, N.J.
USA 1955.
KUKIEŁ MARIAN Dzieje Polski porozbiorowe 1795-1921, Londyn 1961.
KUKIEŁ MARIAN Lelewel i Czartoryski po stu latach, „Wiadomości", 18 marca
1962, Londyn.
KUKIEŁ MARIAN List do Redakcji, „Dziennik Polski" 10 stycznia 1970, Londyn.
KUKIEŁ MARIAN Od Wiednia do Maciejowie. Studia i szkice historyczne, Londyn
1965.
KUKIEŁ MARIAN Uwagi i przyczynki do genezy rewolucji listopadowej i wojny
1831 roku, „Teki Historyczne", listopad 1958, Londyn.
KUŁAKOWSKI MARIUSZ Roman Dmowski w świetle listów i wspomnień, tom I
1968, tom II 1972, Londyn.
KUTRZEBA STANISŁAW Historia ustroju Polski w zarysie, tom I, Korona, wyd.
piąte, Lwów 1920.
KUTRZEBA TADEUSZ generał Tragiczne dzieje najkrwawszej bitwy września.
Wywiad, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza", 31 paździemika-1 listopada 1946,
Londyn.
KUTRZEBA TADEUSZ Wyprawa kijowska 1920 roku. Warszawa 1937.
LABUDA GERARD (red.) Historia Pomorza, tom I i II, Poznań 1972.
LAM STANISŁAW Podręczna encyklopedia powszechna, Paryż 1954.
LANCKOROŃSKA KAROLINA Studies on the Roman-Slavonic Rite in Poland,
Rzym 1961.
LANDAU ROM Paderewski, Londyn 1934.
LASKOWSKI OTTON Grunwald, wyd. II, Londyn 1943.
LASKOWSKI OTTON Jan III Sobieski, Londyn, bez daty (około roku 1943), nowe
wydanie.
LASKOWSKI OTTON Nowa monografia Sobieskiego, „Wiadomości" 4 marca 1951,
Londyn.
LAUBERT MANFRED, patrz Brandenburger.
LERSKI JERZY/I Polish Chapter of the Russo-Japanese War, w: „TheTransactions
of the Asiatic Society of Japan", Nr 7 listopad 1959, Tokio.
LESLIE R.F. Polish Politics and the Revolution of November 1830, Londyn 1956.
LEWICKI ANATOL Zarys historii Polski, wydanie nowe i uzupełnione przez dr.
Janowskiego i dr. F. Lenczowskiego, Londyn 1943.
Lites ac Res Gestae inter Polonos Ordinemąue Crudferorum. Spory i sprawy pomiędzy
Polakami a Zakonem Krzyżackim, staraniem i nakładem Tytusa hr. Działyńskiego,
156
tom 11855-56, wydanie drugie, Poznań 1890; tom II, wydanie drugie, Poznań 1892;
tom III opracowany przez dr. Jadwigę Karwasińską, Warszawa 1935.
LOMBARD JEAN La cara oculta de la historia moderna, tom I, Madryt 1979. Także
przekład francuski Laface cachie de 1'histoire modernę, tom I; La montieparallele
du capitalisme et du collectivisme (nie wiem, gdzie wydany i jaka data, mam tylko
fotokopie fragmentów).
LORD ROBERT HOWARD Bismarck and Russia in 1863, „The American Historical
Review", Nowy Jork 1923.
LORD ROBERT HOWARD The Second Partition ofPoland. A Study in Diplomatic
History, Harvard 1915.
LORENZ REINHOLD Turkenjahr 1683, Wiedeń 1934.
LADA B1EŃKOWSKI ADAM Legiony i legendy, „Więź" październik 1969, Kraków.
ŁOJEK JERZY „Gazeta Warszawska" księdza Luskiny, Warszawa 1959.
ŁOJEK JERZY Geneza Powstania Listopadowego. Ksiątę Adam, „Kierunki". 22
XI 1981, Warszawa.
ŁOJEK JERZY Geneza Powstania Listopadowego. Rosyjskie Królestwo Polskie,
„Kierunki". 29 listopad 1981, Warszawa.
ŁOJEK  JERZY  Geneza Powstania Listopadowego.  Rozwatania historyczne,
Warszawa 1980.
ŁOJEK JERZY Szansę powstania listopadowego. Rozwatania historyczne, Warszawa
1980.
ŁOWMIAŃSKI HENRYK, patrz Arnold.
ŁUKAWSKI ZYGMUNT Kolo Polskie w rosyjskiej Dumie Państwowej w latach
1906-1909, Wroclaw-Warszawa-Kraków 1967.
MACKIEWICZ STANISŁAW Herezje i prawdy, Warszawa 1962.
MADERIAGA SALVADOR de The Fali of the Spanish-Ameńcan Empire, Londyn
1947.
MAŁACHOWSKI-ŁEMP1CKI STANISŁAW Wykaz polskich lóz wolnomularskich
oraz ich członków w latach 1738-1821, poprzedzony zarysem historii wolnomularstwa
polskiego i ustroju Wielkiego Wschodu Narodowego Polskiego, Kraków 1930, Polska
Akademia Umiejętności.
MARC1NKOWSKI KAROL Krwawe nieszpory we Frysztaku 1898. Patriota ks.
Stojaiowski, Filadelfia 1985.
MAŚKIEWICZ SAMUEL Pamiętniki. Wilno 1830.
MATŁACHOWSKI JAN Kulisy genezy powstania warszawskiego, Londyn 1978.
MATTER PAUL Bismarck et son temps, tom I, Paryż 1906.
MA"CZYŃSKI CZESŁAW Boje lwowskie, Warszawa 1923.
MEYSZTOWICZ ks. WALERIAN Poszło z dymem. Gawędy o czasach i ludziach,
Londyn 1973.
M1KOŁAJEWICZ WIELKI KSIĄŻE ALEKSANDER (Romanów) Admirał Kniga
wospominanij, Paryż 1933.
MICKIEWICZ ADAM Dziady część III, Paryż 1832, wydanie w Wyborze pism,
Warszawa 1952.
MICKIEWICZ ADAM Księgi Pielgrzymstwa, Paryż 1832.
MICKIEWICZ ADAM Pan Tadeusz,  Paryż 1834, wydanie w  Wyborze pism,
Warszawa 1952.
MIELIKOW W.A., patrz Kakurin.
157
MIGDAŁ STEFAN Pibudczyzna w latach pierwszej wojny światowej, Katowice 1961.
MORAWSKI   KAZIMIERZ   MARIAN   Bractwo   wrogów   wstrzemięźliwości,
„Kwartalnik Historyczny", Lwów 1961.
MORAWSKI KAZIMIERZ MARIAN Wolnomularstwo w Polsce w dobie dziejowej
przed rewolucją francuska, „Pamiętnik V Zjazdu historyków polskich w Warszawie",
Lwów 1931.
MORTON J.B. Sobieski, King of Poland, Londyn 1932.
MOSSE W.E. England and the Polish Insurrection of 1863, Londyn 1956.
Narodnyje pieśni Galickoj i Ugorskoj Rusi, tom I, wydawnictwo „Dumy bylewyja
Kozackija", zebrał J.T. Golowackij, Moskwa 1878.
NICOLSON HAROLD The Congress of Vienna, Londyn 1946, wydanie z 1961.
NOWAK TADEUSZ „Geneza agresji szwedzkiej" w: Polska w okresie drugiej wojny
północnej 1655-1660, Warszawa 1957.
OCHMAŃSKI JERZY Historia Litwy, Wrocław 1967.
OLLIVIER EMILE Napolćon III et Bismarck en Pologne, „Revue de Deux Mondes"
tom IV, Paryż 1901.
ORZECHOWSKI MARIAN Wojciech Korfanty. Biografia polityczna, Wrocław 1975.
OTT MICHAEL „Hosius Stanislaus" w: The Catholic Encyclopedia, tom VIII, Nowy
Jork 1913.
PACZKOWSKI J. Der Grosse Kurfiirst und Christian Ludwig von Kalkstein,
„Forschungen zur Brandenburgischen und Preussischen Geschichte", Lipsk 1889.
PAJEWSKI JANUSZ Wokół sprawy polskiej Paryt-Lozanna-Londyn 1914-1918,
Poznań 1970.
PASEK J.CH. Pamiętniki, opracował Jan Czubek, wydanie wojenne, Jerozolima
1944.
PASTOR LUDWIG FREIHERR von, edited by Ralph Francis Kerr. The History
ofthe Popes, wydanie angielskie, tom XX, Londyn 1930, tom XXXII Londyn 1940.
PIERLING, le P.S.J. La Russie et ta Saint-Siege. Etudes Diplomatiaues, tom III,
Paryż 1908.
PIŁSUDSKI   JÓZEF Moje pierwsze boje.   Wspomnienia spisane  w twierdzy
magdeburskiej. Ulina Mała, Warszawa 1926.
PIŁSUDSKI JÓZEF Rok 1920, Warszawa 1924, wydanie emigracyjne Londyn 1941.
PIŁSUDSKI JÓZEF Wspomnienia o Grzybowie, artykuł z 1929 w: 1926-1929,
Przemówienia, wywiady i artykuły, zebrali A. Anusz i Wł. Pobóg-Malinowski,
Warszawa 1930.
PIRENNE HENRI A History of Europę. Londyn 1940, przekład z francuskiego.
P1RENNE JACQUES Lesgrands courantsde 1'histoire universetle, Neuchatel 1948.
PIWARSKI KAZIMIERZ Dzieje polityczne Prus Wschodnich 1621-1772, Gdynia
1938.
PŁOSKI S. Powstanie warszawskie 17-18 kwietnia 1794, „Kuźnica" Nr 18(36) z
13.V. 1946, cytowane w pracy Kocója W190 rocznicę powstania kościuszkowskiego.
POBÓG-MALINOWSKI WŁADYSŁAW Akcja bojowa pod Bezdanami 26.1X. 1908,
Warszawa 1933.
POBÓG-MALINOWSKI WŁADYSŁAW Józef Pitsudski 1867-1914, Londyn bez
daty, po roku 1962.
158
POBÓG-MALINOWSKI WŁADYSŁAW Najnowsza historia polityczna Polski
1861-1945, tom I, Paryż 1953, tom II Londyn 1956, tom III, wydanie III, Londyn
1983.
PONCINS, VICOMTE LEON de Freemasonry and the Yatican. A Struggle for
Recognition, Londyn 1968, przeki. z francuskiego.
POPIEL PAWEŁ Pamiętniki 1807-1892. Kraków 1927.
POPŁAWSKI JAN LUDWIK Pisma polityczne, Kraków-Warszawa 1910.
PRUS BOLESŁAW (Aleksander Głowacki) Dzieci, Warszawa 1905.
PRZEWALSKI STEFAN General Maciej Rybiriski, ostatni wódz naczelny powstania
listopadowego (1784-1874), Wrocław 1949.
PRZYBOROWSKI   WALERY  (także  Z.L.S.,  skrót  pseudonimu  ZYGMUNT
LUCJAN SULIMA) Historia dwóch lat 1861-1882, Kraków 1892-18%.
PRZYBOŚ ADAM Stefan Czarniecki w latach <potopu > 1655-1660 w: Polska w
okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, Warszawa 1957.
PUZYNA JÓZEF W sprawie pierwszych walk Litwinów z Tatarami o Ruś w latach
1238-1243, „Przegląd Historyczno-Wojskowy, Warszawa 1937.
RACHEL HUGO Dr. Der Grosse Kurfiirst und die ostpreussischen Stande 1640-1688,
Lipsk 1905.
RATAJCZYK LEONARD Po klęsce maciejowickiej,  „Kierunki" 2 XII 1984,
Warszawa.
RECKE WALTER Die polnische Frage als Problem der europaischen Politik". Berlin
1927.
Relacja Ibrahima Ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie Al
Bekriego, wydał, wstępem, komentarzem i przekładem opatrzył Tadeusz Kowalski
przy współudziale J. Kostrzewskiego, K. Stołyhwy, K. Moszyńskiego i K. Nitscha,
Kraków 1946, komentarz językowy słowiański: Kazimierz Nitsch.
REWUNIENKOW E.G. Polskoje wozstanije 1863 goda i jewropiejskaja dipłomatija,
Leningrad 1957.
RHODE GOTTHOLD Brandenburg-Preussen und die Protestanten in Polen
1640-1740. Ein Jahrhundert preussischer Schutzpolitik, Lipsk 1941.
ROTH CECIL A life of Menasseh Ben Izrael, Rabbi, Printer and Diplomat,
Filadelfia 1934.
RYBAK JÓZEF Pamiętniki generała Rybaka, Warszawa 1954.
RYCHCICKI M.J.A. (M. Dzieduszycki) Piotr Skarga i jego wiek, Kraków 1850.
SCHEURING HERMAN ZDZISŁAW Czy królobójstwo? Krytyczne studium o
śmierci króla Stefana Wielkiego Batorego, Londyn 1964.
SEYDA MARIAN Polska na przełomie dziejów. Dokumenty i fakty, tom I i II,
Poznań 1927.
SIERADZKI JÓZEF Biatowieta i Mikaszewicze, Warszawa 1959.
SKAŁKOWSKI A.M. Aleksander Wielopolski, Poznań 1947.
SKAŁKOWSKI A.M. Kościuszko w świetle nowych badań, Poznań 1924.
SKAŁKOWSKI A.M. Z dziejów insurekcji 1794, Warszawa 1926.
SKRZYPEK STANISŁAW Dr Rosja, jaka widziałem, Newton Montg. 1948.
SMOLKA STANISŁAW Mieszko Stary i jego wiek. Warszawa 1881, wydanie nowe.
Warszawa 1959.
SMOLKA ST., patrz Bobrzyński.
SMOLEŃSKI WŁADYSŁAW Dzieje narodu polskiego, wyd. piąte, Kraków 1919.
159
SMOLEŃSKI WŁADYSŁAW Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII, Warszawa
1923.
SOBIESKI WACŁAW Dzieje Polski, Warszawa 1924.
SOKOLNICKI MICHAŁ Rok czternasty, Londyn 1961.
SULIMA, patrz Przyborowski.
SPIERALSKI ZDZISŁAW, patrz Zbigniew Kochowicz.
STOMMA STANISŁAW Z kurzem krwi bratniej, „Tygodnik Powszechny", 20
stycznia 1963, Kraków.
STONE NORMAN The Many Tragedies of Haiti, "Times Literary Supplement",
15 luty 1980. Recenzja książki Davida Nichollsa From Dessalines to Duvalier: Race,
colour and National Independence in Haiti, Cambridge 1980.
STROŃSKI STANISŁAW Biały orzeł w Koronie z krzytem, Londyn 1954.
SUCHOMLINOW W. Wospominanija, Berlin 1924.
SYBEL HEINRICH von Die Begriindung des Deutschen Reiches durch Wilhelm I,
Monachium i Lipsk.
SZACHMATOW A.A. Drewnije, liaszskije posielenija w Rossii, „Sławianstwo",
1911, cyt. w książce F.P. Filin Proischozdienije russkogo, ukrainskogo i biełoruskogo
jazykow. Istoriko-dialektologiczeskij oczerk, Leningrad 1972.
SZAJNOCHA KAROL Jadwiga i Jagiełło, wydanie warszawskie 1902.
SZULCZYŃSKI A., patrz Cichowski.
SZYMAŃSKI WIESŁAW PAWEŁ Budowa Świętego Przymierza,  „Tygodnik
Powszechny", 6 stycznia 1985, Kraków.
ŚLIZIŃSKI JERZY Z działalności literackiej Braci Czeskich w Polsce XVI-XVII
w., Wrocław 1959.
ŚREN1AWSKI STANISŁAW „Państwo polskie w połowie XVII w. Zagadnienia
ekonomicznej i politycznej władzy oligarchów", w: Polska w okresie drugiej wojny
północnej 1655-1660, Warszawa 1957.
TAYLOR A.J. The Origins of the Second World War, Londyn 1961.
TAZBIR JANUSZ „Nietolerancja wyznaniowa i wygnanie arian", w: Polska w
okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, Warszawa 1957.
TOKARSKI JAN Pamiętnik oblężenia Częstochowy 1655 ks. Kordeckiego, wstęp,
Londyn 1956.
TOKARZ WACŁAW Ostatnie lata Hugona Koltątaja, Kraków 1905.
TOKARZ WACŁAW Sprzysiężenie Wysockiego i noc listopadowa, Kraków 1925.
TOPOROWSKI WIESŁAW Minister Bukaty w Londynie,  „Dziennik Polski i
Dziennik Żołnierza", 1 września 1982, Londyn.
TREITSCHKE HEINRICH von Treitschke's Origins of Prussianism (The Teutonic
Knights), translated by Eden and Cedar Paul, Londyn 1942.
TUCHMAN BARBARA August 1914, Londyn 1962.
WADDINGTON ALBERT Le GrandElecteur Frediric Guillaume de Brandebourg.
Sa politiąue extirieure 1940-1688, Paryż 1908.
WALDERSEE ALFRED GRAF von, Denkwiirdigkeiten, Stuttgart i Berlin 1925.
WAHL E.F. von (Fon Val) Kak Pilsudskij pogubił Denikina, Tallin 1938.
WAKAR WŁODZIMIERZ Oświata publiczna w Królestwie Polskim 1905-1915,
Warszawa 1915.
WALEWSKI ANTONI Historia wyzwolonej Rzeczypospolitej,  wpadającej pod
jarzmo domowe za panowania Jana Kazimierza (1655-1660, Kraków 1870.
160
I
WALISZEWSKI KAZIMIERZ Marysieńka, Marie de la Grange d'Arquien, Paryż
1898, przekład angielski, Londyn 1898.
WALSH WILIAM THOMAS Philip II, Londyn 1938.
WARSZAWSKI, KSi JÓZEF, T.J. Studia nad wyznaniowościa religijna marszałka
Józefa Piłsudskiego, Londyn 1978.
WASILEWSKI LEON Józef Piłsudski, jakim Go znałern, Warszawa 1935.
WASIUTYŃSKI WOJCIECH Talleyrand. Artykuł, „Dziennik Polski i Dziennik
Żołnierza", 11 sierpnia 1973, Londyn.
WEBSTER ŃESTA Secret Societies and Subversive Movements, wydanie piąte,
Londyn 1936.
WERESZYCKI HENRYK, patrz Czartoryski.
WERESZYCKI HENRYK Anglia a Polska w latach 1860-1865, Lwów 1934.
WERNER TADEUSZ Stanisław Konarski, „Tygodnik Powszechny", 1 sierpnia 1973,
Kraków.
WEYGAND MAXIME, generał Bitwa o Warszawę, odczyt wygłoszony w Brukseli,
Warszawa 1932.
WEYGAND MAXIME, generał La bataille de Varsovie, „La Revue des Deux
Mondes" Nr 15, Paryż 1957.
WEYGAND MAXIME- La ąuestion de Commandement polonais et la bataille de
Varsovie, z archiwów francuskich przedrukowane w „Colloque".
WIELHORSKI WACŁAW Polska a Litwa. Stosunki wzajemne w biegu dziejów,
Londyn 1947.
WITOS WINCENTY Moje wspomnienia, Paryż, 1964.
WOJCIECHOWSK1 KONSTANTY Dzieje literatury polskiej, wydanie emigracyjne,
Londyn 1945.
WOJDALIŃSKI RYSZARD FELIKS Moja droga polityczna w Zarzewiu 1910-1915,
w: Zarzewie 1909-1920. Wspomnienia i materiały, red. Andrzej i Aleksandra Garliccy,
Warszawa 1973.
WOJTKOWSKI  ANDRZEJ  Procesy polsko-krzyżackie przed procesem  z  lat
1320-1321, Olsztyn 1972.
WOJTKOWSKI   ANDRZEJ   Stosunek   Prus   i  Niemiec   do  polskiego   ruchu
niepodlegioic\ov/ezo, Pamiętnik z V Zjazdu historyków polskich w Warszawie, Lwów
1931.
WOJTYSKA HENRY DAMIEN C.P. Cardinal Hosius, Legate to the Council of
Trent, Rzym 1967.
WROTNOWSKI A. Porozbiorowe aspiracje polityczne narodu polskiego, Kraków
1898.
WYCZAŃSK1, patrz Arnold.
ZACHOROWSK1 ST., patrz Gródecki.
ZAŁESKI STANISŁAW Jezuici w Polsce, Lwów 1900-1902.
ZAŁESKI STANISŁAW O masonii w Polsce od roku 1738 do 1821 na źródłach
wyłt/cznie masońskich, Kraków 1889, drugie wydanie poprawione, Kraków 1908.
ZAŁUSKI ZBIGNIEW Siedem grzechów głównych, drugie wydanie, Warszawa 1963.
ZAMORSKI JAN Uwagi nad powstaniem listopadowym, „Myśl Narodowa", numery
z 16, 23 i 30 listopada 1930, Warszawa.
ZATORSK1 WACŁAW rtm dypl. Pierwszy najazd Mongołów na Polskę w roku
1240-41, „Przegląd Historyczno-Wojskowy", 1936 Warszawa.
11 — Hist   Nur. Poi.,  t. III
161
T
ZECHLIN EGMONT Bismarck und die Grundlegung der deutschen Grossmacht.
Stuttgart i Berlin 1930.
7ABOTYŃSK1 (V  JABOTINSKY) The Jewish War Front, Londyn 1940.
ŻÓŁKIEWSKI   STANISŁAW   hetman   Expedition   to  Moscow.   A   Memoir,
Introduction and Notes by Jędrzej Giertych, Londyn 1959.
ŻÓŁTOWSKI ADAM Border of Europę. A Study ofthe Polish Eastern Prov,nces,
Londyn 1950.
I
•         UWAGI JĘZYKOWE
Od niektórych osób, które zapoznały się z niniejszą książką, lub jej
częścią, w rękopisie, usłyszałem krytykę kilku właściwości mojej polsz-
czyzny. Uważam za potrzebne uzasadnić na końcu tej książki te zaata-
kowane cechy języka, jakiego używam.
1)  Piszę nieraz „w swoich ręku", „w mocnych ręku"   itd.   Zwrócono
mi uwagę, że powinieniem pisać i mówić „w moim ręku", czy „w mocnym
ręku".  Sprostowanie  to   odrzucam.   (Stwierdzam   nawiasowo   mówiąc,   że
w niektórych moich własnych, wydrukowanych tekstach forma, obca mo-
jej polszczyźnie się trafia. Nastąpiło to wbrew mojej   woli.   Są   to   błędy
drukarskie).
Wśród Polaków generacji młodszej ode mnie jest to błąd częsty. Ale
proszę uważnie przeczytać teksty generacji starszej, zarówno powieści
Sienkiewicza, jak młodsze od Sienkiewicza książki Dmowskiego, czy Bo-
brzyńskiego. Błędu tego oni nigdy nie popełniają, piszą zawsze „w swo-
ich ręku", nigdy „w swoim ręku".
„W ręku" jest szczątkową-pozostałością po „liczbie podwójnej", któ-
ra — jak w starożytnej grece — istniała w języku staropolskim, ale zani-
knęła w polszczyźnie nowoczesnej. (Istnieje ona po dziś dzień w całej
pełni w języku łużyckim). Już się dziś nie rozróżnia trzech form:
„w ręce" — liczba pojedyncza, „w ręku" — liczba podwójna, „w rę-
kach" liczba mnoga. „W ręku" jest dziś odmianą liczby mnogiej. Ale wo-
bec tego towarzyszące temu zwrotowi przymiotniki powinny być w licz-
bie mnogiej, nie w liczbie pojedynczej.
Także i inne pozostałości liczby podwójnej w polskim języku stały
się odmianą liczby mnogiej, a nie liczby pojedynczej. „Oczyma", „uszy-
raa", „rękoma" znaczy to samo, co „oczami", „uszami", „rękami".
Choć zdaje mi się, że nie jestem w błędzie, odnosząc wrażenie, że
w czasach mojego dzieciństwa w gwarze ludowej Ziemi Kieleckiej istnia-
ło wciąż rozróżnienie między liczbą podwójną, a liczbą mnogą w wyra-
żeniach, kończących się na „wa" i „ta", oraz „my" i „cie". Że „chodźwa"
i „chodźta" dotyczyło tylko dwóch osób, a „chodźmy" i „chodźcie" wię-
cej niż dwóch.
2)  Uważam za niesłuszne  upodobnianie języka  polskiego  do  niemie
ckiego w niektórych wypadkach terminologii geograficznej. Tak na   przy-
kład w dawnej  polszczyźnie  przyjęty był termin   „Brandeburgia"   i   jego
pochodne:   „Brandeburczyk",  „brandeburski" itd. W bieżącym stuleciu   u-
tarło się upodobnienie tych terminów do języka  niemieckiego: „Branden-
burgia"  itd przez „n". Ta zgodność z wymogami  poprawności  językowej
niemieckiej obowiązuje dziś w polskiej pisowni całkiem  formalnie. Ja   się
z tym nie zgadzam i piszę po staremu,  po staropolsku  także  i  w niniej-
szej   książce  „Brandeburgia"   itp.   bez   „n".   Nie   widzę  powodu,   dlaczego
mielibyśmy się oglądać na to, jak mówią i piszą Niemcy. Także i Francu-
zi na to się nie oglądają: piszą i mówią „Brandebourg".
3)  W dawnej  polszczyźnie dwa główne  twory  polityczne  rumuńskie
(wołoskie) nazywały się Mołdawia (ze stolicą w Jassach)   i   Multany   (ze
stolicą w Bukareszcie). Słowo „Wołoszczyzna" oznaczało  tyle,   co   „Ru-
munia", to znaczy wszystkie kraje, w których mieszkają Wołosi (Rumu-
ckim („Moldau" i „Walachei") przyjął się w  nowych   czasach w   Polsct
ni i w których się mówi  po wołosku   (rumuńsku). Pod wpływem niemiee
163
zwyczaj mówienia „Mołdawia i Wołoszczyzna", a wiec ograniczanie po-
jęcia Wołoszczyzny tylko do Multan. Nie uznaję tego. Uznaję po stare-
mu „Wołoszczyznę" za synonim Rumunii, a południową dzielnicę ru-
muńską nazywam „Mułtanami".
4) W okresie międzywojennym propagowano w niektórych kołach w
Polsce zwyczaj pisania i mówienia „Brześć nad Bugiem" zamiast „Brześć
Litewski". Było to dyktowane chęcią okazywania, że miasto to nie leży
w Republice Litewskiej, ale w Polsce, tak jakby były co do tego wątpli-
wości.
Termin „Litwa" oznacza dwie różne rzeczy: historyczne pojęcie
Wielkiego Księstwa Litewskiego, wielkiego kraju, sięgającego prawie do
Morza Czarnego i prawie pod Moskwę, będącego w unii z polską Koro-
ną i stanowiącego część Rzeczypospolitej Polskiej; oraz pojęcie obszaru
etnograficznego litewskiego, tworzącego dzisiejszą litewską republikę. Dla
tego ostatniego kraju, dla odróżnienia pojęć, Feliks Koneczny proponował
nazwę „Ltetuwa", co się zreszą nie przyjęło.
Uważam, że powinniśmy przestrzegać rozróżnienia tych dwóch po-
jęć o jednej nazwie. A więc przestrzegania także i nazwy Litwy w odnie-
sieniu do byłych ziem Wielkiego Księstwa. Ważne to jest ze względu na
sprawę Wilna. Wilno jest stolicą Litwy. Ale wcale nie jest stolicą Litwy
etnograficznej. Dzisiejsze uczynienie Wilna stolicą republiki litewskiej
jest aktem litewskiej zaborczości. Wilno jest stolicą byłego Wielkiego
Księstwa Litewskiego, ale wcale nie jest stolicą Litwy dzisiejszej. Tak sa-
mo, jak nie jest częścią Litwy dzisiejszej Brześć Litewski, ani Kamieniec
Litewski, ani Wysokie Litewskie, ani Mińsk Litewski (nazywany dziś Miń-
skiem Białoruskim).
Sztuczna nazwa Brześć nad Bugiem jest równie nieuzasadniona, jak
nieuzasadnione byłyby nazwy Brześć nad Zgłowiączką zamiast Brześć Ku-
jawski, albo Kamieniec nad Smotryczem zamiast Kamieniec Podolski, al-
bo Wysokie (bez nazwy rzeki, bo nie leży nad żadną rzeką) zamiast Wy-
sokie Mazowieckie.
PODZIĘKOWANIE
Dziękuję żonie mojej, Marii, za opracowanie Tndeksu do niniejszej
książki oraz córce mojej, Barbarze, za sporządzenie rysunku okładki.
INDEKS
(TOMY OZNACZONE WĘGRAMI
RZYMSKIMI)
A
Aaaron I 341
Aibbe/iile IH 116
d-Albernon, lord IH 80
Abisyma (Etiopia) I 375, n 286
Abraham ze Zbąszynia I 198
AJbuKir U 196
Adam, Juliette II 361
Adelaida I, 51, 146, 147
Adrianopol (Edime) I 362
Afganistan Ul 103
Afryka I 12, 13, 82, 88, 182, 190, 249,
255, 25b\ II, 146, 199,   217, 286,   392,
in 14 124-128
Afryka Południowa n 97
Afryka Wschodnia n 97
Agnieszka żona Władysława III 81
fAiffdiUon n 77
Akadia II 69
Aikermar.   (Cetatea Alba,   Btałogród,
Bielgorod Dniestrowaklj) I 205,   210,
386 II 88, 132
Akko (St   Jean d'Accre)  89, 110   H
196
Akwizgran   (Aachen,    Aix-la-Chapel-
te) I 15, 46
Alaaka K 69
Alba I e 2
Albania III 125
Albańczycy I 5
Al-Bekri I 28
AJbrecat wójt I 128-129
Albrecht I I 126
Alorecht Habsburg I 99, 238
Aibrecht Hohenzollern I 221-223, 238
Albrecht. Niedźwiedź I 89, 02, 94
Aibuhera II 209
Alchirnowicz I 166
Aldona I 130, 138, 140, 143, 146, 150,
161, 165
Aleksander Macedoński I 175
Aleksander III papież I 87, 96, 105
Aleksander, król Polski   I   190,   209-
Sil, 215, 221, 246, 247, 257
Aleksander I, car rosyjski, II187, 200,
201, 205-207, 211, 217,  224, 245-260,
263, 265, 266, 270, 271, 274, 276, 281,
285, 323, 349
Aleksander II car rosyjski II 318, 323,
328, 345, 349, 361, 363
Alekrancer III car rosyjski II 230
Aleksandria III 125
Alemure I 34
Alfred Wielki I 16
Algeria I 13, 88, III 124, 129
Ałkantart n 43
Alpy I 38, 144 U 194, 197
Alsen I 326
Altn.iarlk (Stary Targ) I 279
Altnanssrtadt II 29, 30, 60, 62
Alvenslet)en, Gustaw von- II 354, 35?
359, 363
Alzacja Ii. 62, 307, 361, 363
Ameryka Łacdńska II 209, ni 71
Ameryka Południowa H 217, in 120
Ameryka Środkowa I 289, II 198,
199 III 148
Amiens I 88, n 197-199
Amsterdam I 250, 251, 310, 315, 320
DI 142
Anczyc I 165
Andejfaweni I 99, 126, 142,  149,   153,
156  187
Anders 1H 126 - 128, 130, 143
AndrioHi I 166
Andruszow I 330                               :
Andrzej II, król węgierski I 111
Andrzej III, król węgierski I 127
Andrzej, książę halicki I 143
Andrzej, biskup poznański I, 129
Andrzejkcwicz II, 251
Angers III 119
Anglia (Wielka Brytania, Wyspy
Brytyjskie) I 13, 33, 52, 67, 145. 166.
168, 182, 217, 227, 228, 230, 237-240.
250, 256, 259, 268, 303, 310, 316, 318,
336, 337, 354, 388 H 8, 17, 24, 29, 3(i,
68, 89, 72-75, 90, 92, 95, 101, 111.
126, 142, 146, 148, 150, 151, 170, l«i
188, 196 - 210, 216 - 222, 243 - 249
254, 259, 267, 268, 277, 279, 302, 30i,
314, 327, 339, 346, 349. 350. Mil,
375, 390, 393 III 11 - 15, 25, 20, 40.
80, 70, 77-80. 85, 108-110, IM.
115, 120 - 148
 I 11, 190
 I 33
Ankara (Aangora) II 181
Ankwice, Józef II 178
Anonim Gali, patrz Gali
Anna, żona Zygmunta III Wazy I 290
Ant'?ehii, I 88
Antwrpia I 371
Arabowi.1 I 88
Arad fl 31?
Arandfi U 100
Armijjti IT 210
Arc'1-.iK'olsk I 235 III 68
Aicole JX 196
Arp,.nty.,ii II 32 III 71, 148
165
Arfcrna I 24
Arnem IH 130, 147
Arno II 361
Arnold 1 256, 257, 259
Arpadowie I 126
Aiseniew, generał II 177
Araki ni 32
Aakenazy Szymon U 134, 136, 143,
144, 264, 273, 280 m 131
Assyż I 67
Astrachań I 36, 206
Astruc, rabin n 303
Astryk (Atanazy) arcybiskup wg-
gierald! I 51
Ateny m 142
AUantyk 1 66 H 217 3H 135
Attyla 1 14
Aumstedi II 201
Augsburg I 273
Augsburska Liga I 388
August II Mocny (Der Starkę) I 302,
325, 334, 349, 389, U 6-12, 19-32,
35, 42, 43, 54 - 63, 74, 87, 88, 99, 101,
115
August III H 9, 10, 36, 37, 45, 55, 69,
63 - 67. 72, 74, 89, 115, 207
Auksztcta I 162
Aulard Ailons II 185
Aurich II 36
Aunllac I 47
Austr^ila I 12, 182, m 148
Austeriitz (Slavkov u Brna) II, 191,
200, 201, 207, 222, 224, 234, 239, 256
Austria 1 23, 71, 145, 169, 185, 202,
243, 267, 297, 301, 319, 326, 335, 337
344 - 347, 350, 351, 354, 355, 369, 367,
368, 371, 372, 376 - 385, 388-391 H
5 - 9, 17, 21, 24, 29, 40, 41, 54, 66, 67,
63, 64, 68, 70-75, 78-82, 89, 101,
111, 117, 119-124, 132, 1'33, 138-141,
151, 157-160, 168, 170, 171, 180-186,
189, 193-201, 210-212, 216, 220, 222,
234, 235, 239, 243-249, 257, 260-267,
274, 277, 281-284, 296, 296, 299, 300,
306 - 312, 317, 318, 322, 339, 341,
346, 347, 352, 355-359, 380-384 IH
8-10 14-17, 21, 29, 31, 36-39, 42-48,
51, 55, 66, 105-110
Austro-Wegry II 263, 264, 380 Ul 8,
9, 14, 20, 24, 34, 39, 94
Autun II 221
Avila I 43
Awunior (Avignon) I 135, 129
Azja I 12, 13, 37, 39, 88, 114-116, VfM,
182, 373 n 209, 216, 392
Azja ?roctowa II 375
Azow I 386, 388
Azowskie Morze I 386 III 126
166
Babimost I 322
Bacc-irUIi H 131
Backvis, profesor II 44
Baden II 59
Badenia II 228, 357
Baden:. Kazimierz, II 313, 380
Badeński, Maksymilian  (von Balen)
Ul Ł0
Bagdad I 114
BagińsKi m 97, 104
Bainville U 21, 22, 200, 204-208, 211-
214, 218, 2H9
Bafcunin II 267, Ul 68
Balicki III 27
Balfou? III 47, 48, 134
Balzac I[ ?32
Bałaklawa II 314
Bałkański Półwysep I,   15,   183,   195,
385 IH 8, 14
Bałta If 252
BałtyK 1 14, 28, 34, 37,   90,   91,   105,
109, 113, 203, 204, 221, 234-238,   272,
290, 327, 334, 352, 374, 386, U 26. 29,
58, 83, 125, 212, 353, 356, 357, 392
Baka, józef II 44-46
Band i; 1*1, biskup IH 58
Banglaćesz II 98                          *
Bar I 226, II 64, 80, 114-116, 170, VZ*.
252 III 69, 72
Barabasz I 304, 306
Barabaszenko Iwan I 305
Baranowiki Walenty II 397
Barl I 212, 226
Barlicni III 97, 104
Barras II 195
Barruel Augustyn, 'ksiądz n 219
Bartei II 100, 101 m 58, 100
Baruss-Głowaoki II 174, 188
Bartoszewicz JuHan II 106, 107
Baryczka, Marcin I 147
Bask (Baskowie) I 5, II 385
Bastuny III 88
Baatyli?. I 203, II 145
Batoh I 315, 328, 370 ni 114
Batory Gabriel I 292
Batory Stefan, król   I   227,   266-273,
287-294, 316, 343, 361 U 82, 129.   III
148
Batowaki I 138
Batuahan I 116
Baudelaire II 232
Bawaria 1 388, II 40, 41, 74, 207, 222,
270, 357
Bazylea 1 191, U 184, 180
Bażyńscy (von Baysse) I 203
Beaunamais Józefina II 211, 212
Beck, Józef I 170, m 60, 61, 107-lu9,
ni 135
Begermsrji Wilhelm II 92
Begin III 137
Bela I 64
Belfort III 123
Belgia I 137, 355, 371, 389, U 24, 163,
196, 197, 217, 260, 266, 278, 302, 339,
385, 390 ni 9, 11, 12, 14, 60, 121, 127,
128, 130, 135
Belgrad III 142
Belina 111 67
Belloc II 201, 204-206, 208, 212, 214
Belweder II 287
Belch Stanisław, ks. prałat I 68, 69
Bełz I 90, U 122
Bem Józef II 295, 312, 315
Bendery II 30
Bendick, lord William II 210         ;
Benedykt VIII, papież I 51
Benedykt XIV, papież II 36
Benesz, czeski mąż stanu III 60, 128
Bentwent I 126
Beniowaki   Maurycy   August   II   117
Benisławska, Konstancja II, 45, 109
Benzo, biskup I, 62
Berberowie I 28
Berchtold, III 10
Berdy2zów, II 116, 170, 297, III 56, 72
Beres.eczko, I 314, 316, 328, 332, 363,
365 Ii 180, 226, 297, III 76
Bereśniak Daniel II 92
Bereza Kartuska III 105
Berezowski, Zygmunt II 361, 362
Berezynj. II 215, 222, 237, III 66
Berg Mikołaj, hrabia II 339, 340, .TiS,
349, 350
Be:ln 1 12, 91, 92, 170, 293, 371, II 2r>,
23, 32, 35, 53, 56, 70, 87, 90, 136,
156, 162, 187, 194, 202, 205, 206, 222
239, 249, 298, 311-313, 323 328, 359
ni 40-43, 67, 126
Berling III 127
Bermun Adolf III 131
Berman, Jakub
Bern Szwajcarski II 309
Bernsteiln-Namierowskd Ludwik (Na-
mier) II 38 III 61
Bersza^ II 163 III 38
Bertranć II 205
Besarr.bia III 28
Beschoner II 23
Beseler, Hans von, generał III 15, 16,
41
Bes ngirr Jan II 397
Best\:ew II 74                      '            -1
Bethe), Nicholas III 112, 115, 118
Bethman Hollweg, kanclerz nie-
miecki III 9                  '
Bezboiodko II 142
Bezdany II 395
Bezprym I 51, 53, 54, 78, 102, 160
Bedr.ir. I 135
Biała II 211
Biała Cerkiew I 305, 312, 315, XI 30
222, 3(2
Biała Góra I 274, 276, 372
Białe Morze I, 171, 206
Białobr. esk , ksiądz II 327
Bialogiod — patrz Skerman
Białokorowicze III 68
Biatoruś.  Białorusini I 165,  235, 237
256,  299,  300, II 37,   161,  170,  189.
221, 222, 225, 344. 353, 354, 372-374,
387, III 17, 38, 57, 73, 76, 86  93  94
113, 148
Białowieża II 80
Białystok II 37, 80, 81, 183, 206, 201.
234,  297,  354,   368,  370,  HI 10   23,
39, 67. 75, 84, 137
Biecz I 118. 323
Biegański I 376
Bielstowlcz II 280
Bielsk Ti 109
BieL-ki Marcin I 211
Bielsko I 120 n 181
Biei.=skr,-Eiała II 368
Bieinacki II 257, 258   ....
Biliński, Leon II 380
BirKcnmai-er I 45 III 111
Birma II 97 III 129
Birie (Birżai) I 324. 390, II 344
Biskupin,  Biskupińskie jezioro   I   13,
14, 21
Bismarck I 110, 224 n 259, 267   310.
327, 328, 354-363,  376   377, 379 JII
10
Bizancjum,    Bizantyńskie    cesarstwo
I   14,   31,   42,   151,   183-185   II   168
Blandra: I 266
Blasków ."•.z, generał In 112
Blenhoim I 389
Bliski W.~.7hód I 295
Bloch Czesław II 280, 292, 294, 301
Blumer I 288, 289
Blucher II 217, 242
Bobowa III 79
Babrowski   Stefan   II   339,   348,   360
Bobru is'< II 170, 225, 250, 252, 254 III
38, 39. 52, 67, 82
Bobrzyński Michał I 96, 163, 169, J70
181, 187, 189. 195, 196, 212, 214, 242^
257.  274, 275, 340,  349,  357, 360 TI
10, 11. 38, 49, 370
Bocheński Adolf III 60
Bocheński Aleksander II 8, 9, 12
Bochr.ia II 122, 310, 311
Bo'jr"-ip,fa I 147
BocUtrhów II 343
Bogdan Mołdawski I 215
Bofcii«.'-:3 Maria I 188, 203
167
Bogumii  arcybiskup I 66
Bogusław IV Pomorski I 334, 335
Bogusławski II 131
Bogusławski, pułkownik II 289
Bogus7 I 128, 129
Boh 1 IV, ::86. II 88, 125, 156
Bonomolec,  ks.  Franciszek I  165, II
lu9
Bohomolcc Jan II 109
Buliomolec Piotr II 110
Bohuilf.w II 30
Boissy d'Anglas II 184
Bolesław ?Jhrobry 1 10, 34-53, 35, 57,
59, 73-75, 80, 90, 91, 103, 106   113,
130,   136,  137, 141,  160,  167, 178 II
41, 103, 225, 297, III 59, 145
Bolesław czeski I 29
Bolesłp.w Kędzierzawy   I   82,   87,   92,
Bolesław Krzywousty I 19, 73, 80, 82,
89-9Ó   JOO, 101, 130, II 297
Bolesław Pobożny I 145
Bolesiaw Rogatka I 31
Bolesław Rudy (czeski) I 48
Bolesluw śmiały I 25, 59,   63-71,   74-
li, 80. S9, 130, 147, 201
Bolesław Trojdenowicz I 143
Bolesław Wstydliwy   I   82-85,   97-63,
147
Bolesław Wysoki I 81
Bolesław zapomniany I 55
Bolesław,   syn   Bolesława   Krzywous-
tego I 78
Bolesław, syn Władysława Hermana
I 72
Bolesław z rodu Przemyślidów I 78
Bolivar II 209
Bolonia I 68 III 127
Bolt, ks:$dz prałat, senator III 58. 96
Bomarnsund II 314
Bomasz, doktor, poseł do Dumy II 37
Bona Sfor^a, polska królowa, I 109,
212, 2ij, 216, 219, 225-22?
Bonaparte, Napoleon — patw Napo-
leon
Bonaparte Lucien II 196
Bonifacy VIII Papież I 125, 126, 128
Borchowie I 236
Bordeaux III 123
Borecka Marta I 208
Borecki :n rodzina I 207, 20S
Boreml II 295
Borodino II 214, 237
Borowy II 45, 46
Borusz.<owce II 163
Borys Godunow I 280
Borysław II 368
Borysowicz Michał I 208
Borysów II 170, III 66, 69
168
Korzeń I 312
Borzysław arcybiskup I 129
Boskomp - Lasopolski    Karol   II 12?,
178
Bossuet II 40
Boston I 36, II 69, 146
Bosutów II 175
Bośnia I 154, 376 III 8
iBouilogue II 200
Bourbon, de, d'Enghien I 338, 343 II
314
Bouvłnes I 337
Bracław I 233 II 30, 80, 117, 170, 222,
252 III 72
Brandenburgia, Brandeburczycy I 12,
92, 93, 38, 99, 113, 127-129, 13'.. 133,
135, 137, 153, 222, 276, 303, 320 325
334-345 351-361, 368, 372, 376, 377,
387-390 II 5, 7, 10, 15, 10, 20, 22, 54,
56, 57, 73, 123
Brandepburger Clemens I 127. 168
Brandt I 144, 356, 357 II 58
Branecki Jan, biskup I 322
Branicki II 39, 128, 133, .154, 159, 100,
304
Braniewo (Brunsberga) I 231, 278
Brasilia I 300
Bratysława   (Preszburg)   I   218.   382
II 201
Braun, Daniel II 46
Brazylia II 32, 95, 101,   365,   388   III
28
Brda II 83, 204
Breda ni l?0
Bretania, Brecończycy II 383, III 128
Briand Aristide III 60
Brno II 200
Broderu '. TI 210
Brodnica I, 177. 279
Brody Itl 24
Broe II 42
Bron!ko.vs:ki II 283
Brown II 210
Bnicizewo T 212
Briihl II 35, 59, 66. 72, 74, 251
Bruksela I 137, 371 U 24,  t4, 303 III
130. 142
Rruno, bioTaf św. Wojciech I 44
Rn>n«w'k IT 90
Brn=iłow, rosyjski generał II 376, III
Bruzze — patrz Prusacy (Prusowie),
I  34
Brzeg I 22
Brześć  Litewski   I  96,   190,   294,  326
II  123, 169, 170, 182, 183, 207, 233,
252, 371, 387 III 10,   16,   10,   55,  67,
104, 112. 113
Brześć .kujawski I 104, 124-127, 178
Brzetysław I 53, 56-58
Brzewnów I 44
Brzozowski, Tadeusz II 105
Brzostowaki n 175
Brzóaka, ksiądz Stanisław XI 344, 355
Buiber, Marcin II 33
Buczacz I 367, 361, 364
Buda (Budapeszt) I 134, 216, 377-383
U 262
Buda Zaborowska U 343
Budkmny, sowiecki marszałek m 74
Budziaki I 382, 384, 387
Budzlaiek I 373, 379
Budzićska, Józefa U 397
Budziszyn I 12, 49, 50
~    ' "      ; n 136, 137, 140
 "8>
nffalo I 118
rjujr I 17, 50,   175, 250,   U   163,   164,
•"69 III 84, 113
Bukuitazt I 167
Bukaty,  Franciszek II 126-128
Buli.ainwicz, ksiądz Ul 53
Bulw wina I 210, 387 H 311 III 45
Eułp.akow II 154, 156, 161
Bułgaria, Bułgarzy I 6, 12, 26, 31, 288,
376 ni 14, 16
Buonacorsd (Kallimaeh) I 190
Burboni I 135, 389 n 24, 218, 262, 270
„Burg" (hitlerowska nazwa krakow-
skiego Wawelu) m 149
Busk II 128
Buzanie (plemię) I 16
Bużenin I 70
Btlchner 1H 48
Bttlow  Bernard,   niemiecki   kanclerz
I 170, n, 18, 351, 360, 379
Byozyna I 272, 291, 292
Bydgoszcz I 140, 326, 328, U 122, 181,
193, 202, 203, 206, 244, 369 m 30, 51,
91
Byron II 30
Bytom I 326 n 368 m 90
Bytów I 327, 335
Bzura II 295 HI 112, 113
Caohet, de II 156
Calisia — patrz Kalisz I 14
Calvi Robert II 96
Camlbacćres II 196, 214
Oampo >«orm1o II 196, 197
Canaletto II 131
Canaparius I 44
Canossa I 61, 63-66, 73, 93 U 41
Caracas Ii 206
Caro I 229
Carr, «;lliam m 116
Oarsten I 334
Carycyn (Stalingrad, Wołgograd)
68, W
Caspar 1 10, 112
Cassmo, Monte I 44, 62 Dl
144, 147
CaatafioB n 210
Castel Franco H 198
Castelfidardo H 332, 33S         ,. M
Caotelereagh II 246-250, 257, 2«°' *"
Cavour, Camillo II 318
Cecil, Algernon H 261, 262         ~.
Cecora (Tutora) i 287, 289, Mf- %
313, 360, 370, 373, U 180, 22». ivl
Ta 76, 114
CecyUŁ Renata I 303
Cedyna (Cydyna) I 34
Cejlon II 97
Cebatea AJiba — patrz Akermsa
Cerekwioa I 243
Ceaarini, kardynał I 184
Ohabaud U 303
Ohajn, Leon n 96, 100, 101
Chałupy I 303
Chamberlain, Neviile m 108
Chantilly I 372
Charków HI 68, 70
Charleston II 210
Chateaufort n 118
Chateaux-Thierry ni 17
Chaucer I 132                            ,<
Chełm I 144, U 80, 181, III 17. J*°    .
Chełmno II 122, 206, 244, 245
Chełmoński Józef H 370
 ó      H              „^
Chełmaka     Ziemia, ChebMf^rg
34, 296-298, H 1-22, 270, 307, 361. »»
m 98
Chersoń I 386
Cherubin, biskup I 96                -
Chesterton, GjK. I 316, H 76, v»*
<3hevalier, Pierre I 306
Chicago I 118, 161 n 388
Chile II 32, 209                      „ rt 28
Chiny I 6, 12, 114, 146, 178, 2*9, "?
48, 98, 222, 368 m 129
Chłapowski n 295
Chłopdctal Józef, generał II I80-
293
Cnmielniokl Bogdan, hetman
I 115, 304-321, 324, 328, 330-332
Chmdelnicki Jerzy I 331
Chmielnioki Michał I 313
Ohmielnlckl Tymoteusz 1328
Chmielnlk m 72
Ohocietou* I 12                              293
Chocim (Hotln) I 287,  289,  280-  ZcZ
301,   342,  359,   364-368,  373-376-   3OV-
II 28, 180, 226, 297, m 76, 77
Chochołów II 310                          M7
CSwyJkiewicz I 161, 233, 264, 276. *"??
289, 291, 293, 366, 369, U 226        _-,
Chodźko, Leonard I 165, H 279, *="
Choiseul n 74, 104, 118
169
I
Chojnice I 204, 243 U 122, 206
GnołonlewaM I 240
Chomyszyn, Grzegorz, biskup n 386
Chopin n 302, 303
Chorwaci TU 8, 31
Chorzów (Królewska Huta) U 368,
m 54
Chreptowicz I 166, II 178
Christiansen, ErJc 1105
Chrulew II 325
Chrystian, biakup I 106, 112
Chrzanowski n 29, 313
ChudeOc m 32
Ohudzińakl, Jenzy, ksiądz U 108
Chuquet, Artur II 185
ChurchdU I 389, m 9, 12, 14, 73, 144
Chwastów II 30
Ctałowicz, puJkwwnlk n 234, 328, 341
CtohowaMII 10
Ciechanowski U 341
Cłeneki Tadeusz m 24
Cleatelska-Boitkowska n 43, 44
Cieszyn I 16, n 117, 354, 369 Ul 46.
83, 90. 148
Cieszyńska księżna U 60
Cieszyńska ziemia H 70
Ciołkoez DI 104
Clausewitz I 141, 380
Clegg Robert Ingham U 91
Cłtmy I 43, 44
Odbenzl II 166-16©
Coelln nad Sprawą I 344
Coknria, Kolonia - przypuszczalna da-
wna nazwa Kołomyi I 14
Canrmendone, Francesco I 230
Compiegne HI 1-8, 31, 41, 43, 46, 62,
77, 122
Comte m 58
Condamina - la II 101
Conti H 57, 58, 63
Cooper. Duff n 247
Cosel hrabina U 60
Cox n 210
Craccoa - (Kraików), I 34
Crźcy I 136, 168
Cretinau-Joly Jacquea II 275
Cromwell, Oliver I 310, 31«, 319, 362,
H 76, 77, 102
Cudka 147
Cudnów I 330, 333, 376, U 116, m 69
Cuneo U 320, 330, 331, 360
Curzon, lord n 38, 384, m 68, 84, 85,
144, 145
Cuszima II 392
Cybulski Henryk H 119
Cyganie II 373
Cylejsika Anna I 164
Cypr I 1O7, 118, 250, n 234
Cyprian, święty I 88
Cyryl Aleksandryjski, święty I 88
170
Cyaałpińaka repUbMka II 197
Cyapadańaka reputotOca II197
Oaaokt U 194
Ozajkowaki Michał (SadyJk Passa) I
144, H 323
CzapÓńska z Komorowaklch, Motro-
nal 309
Czaiplinsld Danieli 309
Cmplttskl Władysław (motoryk) I
318
Czarne Morze I 37, 157, 171, 174, 178,
179, 184. 185, 199, 200, 205, 221, 233,
249, 284, 285, 288,330, 382-387, 390,
n 83, 88, 89, 125, 132,  314, m  70,
79,  86, 126
Czanrieckt Stefan I 316, 321-330, 364,
369. U 114
Czarnogórze m 14
Czarny Ostrów I 326
Czartoryacy I 166, H 12, 67,  72,   85-
87, Ul
Czartoryatal Adam  II 128,  133,  137,
138,  163,  194,  201, 203,   224,   229,
238, 245, 255-258, 275, 290. 302, 304,
314, 319-302, 328, 375
Gzartoryaki Władysław U 319
CzartorysW Witold II 304, 375
Z Czartoryskłch Konstancia II 85
Cactbor (brat Mieszka) I 34
Ozechosłowacia U 101, 264 m 56, 60.
61, 90, 97, 107-109, 128, 133
Czechy. Czesi, I 12, 16. 17, 23, 29-32,
41-45.   48,   51,   56-60,  64.  65,  70-74,
80.  83, 92, 101, 103,   121,   125,  130,
133, 137, 141, 142, 153, 169, 177, 178,
190, 192. 198, 202. 203, 215, 216, 224,
267, 273-276, 319, 323, 343,  355,   H
70, 312, 356, 382. 385, IH 26, 38, 39,
60. 113, 117
Czeczot I 165
Czehryń I 312
Czenkasy I 312
Czerniaikow I 330
Czerniehów m 68
Czemiewicz St. II 105
Czerwień I 34
Czerwieńska Ziemia   I  169,   170,   Ul
131
Czetwertydski Antoni II 149
Ozetwertyński kasztelan II 178
Częstochowa I 151, 301, 321, 324, 372,
II 80, 103, 116, 120,   122,   170,   202.
203, 206, 270
Cziczerin II 116, m 69, 70, 82, 83
Człuchów II 379
Czorsztyn I 135, II 120
Czuwasze I 9
Dachau III 104
Dacja (dzisiaj Rumunia) I 16
Dago (Hiumaa) I 236
(Daleki Weahód II 391, 392, m 14
(Dalmacja I 25
Damaszek I 295
Dania, Duńczycy I 23, 52, 58, 75, 105,
106, 217, 222, 235-238, H 9,  24,  25,
111, 365-359, m 14, 121, 126
Daniel, król halicki I 142
Daallewiczowa II 304
iDanUow, generał rosyjski m 11
iDaaittowdcz Stanisław I 370
Daniłowlcz Łiubard II 339
Dante I 142
Dantonll 166
Daru U 200
Darwtn JH 68
Daszówn 204
iDaszynakl Ignacy Ul 46, 66
Daugeza Mikołaj I 189
Davies, Norman I 260-252, 255
Davout n 201
Dąbie I 334
Dątokowski W. n 180
Dąbrowa Górnicza n 368
(Dąbrówka (DUbrava) I 20, 30, 34, 38
Dąbrowskie Zagłębie m 20
Dąbrowska H 232
Dąbrowski Henryk U  160,  181,   193,
194, 197,   198,   203,   204,   226,   227,
238, 230, 297
Dąbrowski Jan (historyk) I 197, 244
Dąbrowski Józef H 91
Dąbrowski n 342
Dąmbskt biskup U 57
Debkłour n 363
iDeboH Augustyn U 138. 163
Dedeagacz U 234
Derabe H 289
DembinaM II 295, 312.
Denfooflf I 236,,
Denbofif    Marianna   (z domu Bieon-
ska) II 60
DentWn, rosyjski generał m 66,   68,
,70-73
DeraznSa II 11«, m 69
Derdowski Jarosz U 333
Deschamps ksiądz U 303
Descorches Maria Louisa n 170
Des Noyens H 76
Dessalmes J. J. n 199
Detroit 1118
Debe WieBde n 181, 293, 299
Dpblm n 341
DębsM Aleluander, wojewoda m 104
Dlctanan, admirał I 279
(Diderot n 36, 79, 84, 1232
Dieakau II 60
Dinder, arcybiskup n 379
DtoraeU n 261
Długosz, Jan I 31, 70, 85, 110, 132,
135, 164, 169, 171, 190, ł»3, 198, Ml,
213, II 82, 83, 103
DłuskilH 48 52
Dmowski I 237 H 108, 116, 262, 264,
279, 339, 342, 355, 366, 370, 375, 376,
381,  386, 388-394, m 10-30, 37,   39,
46-60, 56-64, 66-72, 76,   82,   93,  94,
96, 106, 116, 148
Dn4«ł>r I 19, 37, 207, 216, 233, 260,
253, 284, 285, 304, 309. 315, 330. 331,
382, 386, U 29. 83, 88, 122, 123, 125,
161, 167.   189,   216,   221,   222,   252
258, 339, 372, m 38, 39, 67. 71-74
Diriepropetrowsk I 304
Dnfestr I 200, 205, 216,  289,   386,   H
30, 88, 116, 136, 132, 161, 252, 372.
m 68. 122, 123, 147
(Dobre II292
Dotmogiewa *ona  Kazfanleraa  Odno-
wtateta.1 58
IDobrowolskl U 289
Dobrzyńscy toratSa I 106, 113
Dodekanez U 234
DoBwa Jan, biskup I 146
DolgOFuki, ikniaz H 31
Don I 284, 286
Domeokie Zagłębie m 17
Doroszenko Michał I 288
Doraszenko Piotr I 331, 3«1
Dorpat (Tartu) I 235, 236, 271, 272
DowtmSMu&nlcki, generał JH 28,  38.
39, 41, 52, 53, 66
Doyle H 210
Draper m 68
Drezno 112, H 22, 23. 36, 70, 100, 156-
D58, 213, 271, 303, 360
Drohiczyn I 96. U 292
Dnohobycz II 368, m 46
Druckl-LAibedki    I  166,   II 194,  224,
251, 273, 301, 308
Druć I 330
Drysa m 69
Dirzeo (Drezdenko) I 91, 144
Drzewdecki Wacław m 111
Drzymała II 378
DuUenka H 163, 164, 171, 181, 226
Dubicz n 344
Dutmow II 33
Dtfbofa m 105
Duoos II 196
Dunaj I 199, 200, 205, 362, 377, 382,
383,  385, 387
Dundulia n 213, 216
DunMenka IH 122, 123, 147
Duparc n 60
Duquesnes Port  (dzisiaj Pitsburg) I
36
Durand II 74
Dury, John I 370
171
Dusbung-1 1H2
Duwr (Dover) II 200
Dvornik, Francós I 44, 46
Dwernioki Józef, generał n 292, 295,
302
Dyblcz (Diebibsch)   rosyjski  generał
H 291, 2»3, 294
Dyer sir Thomaa II 210
Dymln I 75
Dymitr Samozwaniec (Łżedmitrtj)   1
280, 281
Dymitr Samozwaniec Drugi I 281
Dyneburg  (Daugawplls, Dwinsk)     I
236, 278, 327, H 80, 122, 364, III 96,
66, 67
Dywifttnol 284
Dzladoszyci I 16
Działdowo II 172
Dzierżoniów U 243, 257
Dzierżyńflki H 391, HI 84
Dzików II 64
Dziana II 170, HI 69, 83
Dźwlna I 106, 207, 234, 235, 270, 279,
n 26, 28, 122, 12S, 125, 167, 213, 214,
216, 221, 222, 252, 258, 339, 372, III
66, 67, 69, 72, 113
Dżynglschan      (Czengisohan,   Tomu-
dżyn) I 114, 178, 179
E
Eberhandyna Krystyna n 59
Efbro II 210
Edwarda Wyspa II 69
Efratm II 36
Egelstrom II 376
Egipt I 13, 14, 87, 88, 178, 296, 337,
II 97, 196, 197, 237, III 125, 126, 134,
Elba H 217, 2413
Elbląg I 105, 112, 203, 204, 219, 220,
249, 268, 279, 344, 362, H 30, 122,
206, 374
?Eleonora, królowa, żona Michała Wi-
śnlowieckieg-o I 350, 362
EJ Greco I 212
Elstera H 217, III 35
Elżlbieta Austriacka I 225
Elżbieta Bośniacka, królowa węgier-
ska I 153, 154
Elżibdeta. cesarzowa U 71, 73
EJżbieta Łoktetkówna, królowa wę-
gierska I 130, 138, 146, 147, 151,
154
Elżbieta, protestancka królowa an-
gielska I 273
Elżbieta (Piotrowna II 74
Engels II 390
(Enighlen, patrz: de Bourbon
Enoch, Julian II 324
Erfurt II 207
Eryk Zwycięski, ikról Szwecji I 51
172
Eaaea n 362, 376
Esterka I 147
Esterle, hraibla II 60
Estonia, Estońozycy I 6, 106, 113, 188,
234-236, 270, 272, H 26, 136, 386, m
17, 68, 69
Estredeher 8, II 44
Eugeniusz, 'książę II 74
Euipatorta n 314
Europa — passtm
Evert Władysław Ludwik HI 96
Ezzelino   da   Romano,   alęć   cesarza
Fryderyka n, I 108
Falbre Jean H 100, 101
Falalse III 130, 147
Falkenfoerg Joannes I 180, 181, 194
FaMs, Cyril m 17
Fałat, Julian I 144, II 370
Fatyma, Gruzinka II 60
FeclYtner H 376
Fedorowlcz, Taras I 288
Fehrbelffln I 358
FeJdmam. Józef H 327-329, 363
FeMnskl, poeta I 144, 226
Feliński Szczęsny, arcybiskup II 231,
329, 351
Ferber, Eberhart, burmistrz gdansM
I 251
Ferdynand, cesarz I 225
Ferrol II 200
Fersen n 182
Fiialkowski  Antoni,   arcybiskup     II
3S7
FiladeMia I 36, 296, II 69
Filareci II 90
FOib Macedoński I 175
SWd n Wszoański I 290, 302
•FWto TV Piękny, francuski I 107, 126,
226
Filip V hiszpański I 389
FiUp Wilhelm Neoiburski I   304,   S39,
340, 343, 347, 350, 367, 390
FiMpiny II 209, IH 129
Filipowicz Tytus II 391, 382
FiltiDOwaki I 266
Fiinlan*a,  Finowie I 9, 77, 106, 217,
235, n 32, 121, 264,  255,   314,  318.
385, m 26, 49, 57, 69, 116, 11«
iFińska Zatoka I 199, 236
Fiodor I, I 280
Pirley Jan, Firleje I 263, II 19
Fisoher Fritz III 9, 10
Fkunandowie I 76, U 385
Flaubert II 232
Flemming II 59, 74
Fleury I 45
Florencja I 183, H 361
Floryda II 69
Motwedl n 310
Foch, Ferdynand, manszałek m 17,
52, 70, 80, 122
Focjusz I 25
Fojśtawloe H 343
FoHderskł U 44-46
ForUn-Janson I 368
Fonst de BatagłUa I 349, 362, 3A5, 371,
372, 376, 379, 380
Fouche H 220
FrancHBzek I austriacki U 207, 243
Fnanctezefk U nSerałedkł t austriacki
n 200, 207
FnaT»ol3zek Józef U 318
Franciszek Ferdynand HI 8
Francja — pasaim
Framik Sylwester, duński admirał I
238
Frankfurt nad Menem n 261, 262,
356, 357
Frankfurt nad Odrą I 02, 133
Frankowie I 15, 16, 22, 33, 42
FrancM Abraham H 36
Franckl Moses II 36
Fredro, A. I 144, 297, II 370
Fredro, kasztelan I 347
Frombork I 278
Frobel n 61
Frycz-Modrzewakl Andrzej I 211
Frycz Karol n 130
Fryderyk August saski, kaląic war-
szawski II 158, 207
Fryderyk I Barbarosa, cesarz, I 62,
81, 86, 87, 91-96, 107, 108
Fryderyk I król pruski U 20, 22, 30,
31, 90
Fryderyk II cesarz I 62, 98, 108-112,
126, 299, 349
Fryderyk Mądry, książę saski I 261
Fryderyk, ipalatyn reński, czeski
„król zimowy" I 274, 372
Fryderyk Saski W, Mistrz Krzyżacki
I 221
Fryderyk II Wielki, król pruski I 103,
110, 224, H 5, 6, 18, 19, 23, 34-36,
66, 70-73, 79, 89-93, 101, 103, 110,
111, 113, 119, 120,124, 161, 162, 201,
204
Fryderyk Wilhelm Hohenzollern, ele-
ktor brandenburski, „Wielki Ele-
ktor" I 318, 334, H 89, 158, 162, 181,
185-187, 201, 205
Frvdervk WWielm  TI 7. lfl, 20
Fryderyk Wilłhelm TV n 318
Frvdervk Saski Wielki Mietrz Krzy-
żaków I 221
Frydland II 204, 206, 207, 214
Fryaztat HI 90
Frysztak U 382
Fuengttrola n 209
Gedon, Lubomir H 280
Gagarin H 316
Galaczl 383
Galicja (Hattcja) I 297, H 120, 132,
124, 139, 141, 168, 204, 205, 222, 229,
233, 236, 245, 274, 294, 291, 298, 306,
308-313, 362, 366-369, 380-366, 391,
m 19, 21, 24, 32, 34, 36, 39, 67, 59,
63,  90, 102, 105
Galicja Waohodma HI 44, 45,  51, 56,
66
Galicja Zachodnia HI 23,  29,   40, 43,
44, 50, 64
Gali (Gall-us Anonimua) I 21, 55, 60,
64,  65, 68, 76
Gallowfe, GaiŁa I 9, 14, 38, 39
GałecM H 58
Gałęzowakl Seweryn H 303
Gamrat Piotr, prymas-arcyibiakup I
213
Gandawa HI 130
Ganganem, papdaż Klemens XTV, H
104, 106
Garczyński, Stefan H 51
Gardle, Magnus de la I 324
Gardzlec (Gartz) I 335
Garibaldi Gluaeppe H 267, 312, 317,
318
Gaspani, kardynał HI 27
Gasztołd, wojewoda, mąż Barbary
Radziwiłłówny I 225
Gaudenty (Radzlm) pierwszy arcybi-
skup gnieźnieński I, 44, 45, 48, 86
Gaulle, De, francuski generał HI 81,
124
Gawarczewskl Wojciech, ksiądz I
322
Gawlina, ks. arcybiskup H 229
Gaxotte Piotr n 77
Gay Jan n 397
Gay Jan n 397
Gąbta I 105
Gąsawa I 97
Gdańsk I 45, 84, 105, 128, 129, 131,
133, 203, 219, 23«, 244, 249, 251,
254, 268, 279, 289, 303, 327, 352, 358,
n 7, 8, 18, 30, 36, 63, 64, 74, 80, 81,
112, 122-125, 128, 138-142, 150, 167,
170, 203-207, 210, 216, 245, 249, 259,
282, 300, 361, 389, Iii 47, 61, 62,
116, 143, 147
Gdańska Zatoka n 58
Gdów n 310
Gdvnla n 174, ni 51, 62, 91, 92, 110,
115
Ge<ss II 245
Gejsmer II 292
Gejza (Geza), władcy Węgier I 51,
64
173
J
Gemfcicflci, prymas I 276
Gendre, generał n 287
Genewa I 137, 214, 222, m 133
Gentz, IFrdedrlch H 261
Genua I 206, U 310, 320
Georgia (stan amerykański) U 146
Gerard, biskup Toul I 44
Gerbert z Aurlllac (parpdeż Sylwester
II) 147
Germanie I 11
Getruda, siostra Kazimierza Odno-
wiciela I 58
Geretenzweig U 326
Gesket H 376
Gessler n ISO
Getko, biskup krakowski I 66
Ghana U 97. 98
Glbelitai I 62, 93, 109
Gibraltar U 199, III 125, 143
Gdecz 166
GleSdko, biskup I 94
Gtedrojć, Mikołaj, biskup imudzkt I
189
Giedymin I ISO, 199-161, 165, 187,
331, n 67, 387
aiedymJnowicze I 247
Gdelgudll 295
Olertyoh Jedreej, peaslm
Giertych Maciej IH 96
Gijon n 210
Giller. Acaton U 361
Gilson I 212
Glronde (Żyronda) II 146
Gizeh H 196
Giżycki Bartłomiej U 291
Glappo, staropruski wódz I 112
Gliniany I 366
Glinka I 283
GllńaM, Michał I 216
Gliwice n 368, IH 90
Glonek, Jan U 397
Głątalnskl, Stanisław n 380, III 10,
24, 51, 64, 96
Gtoęow I 14, 16, 74
Gneisenau, August U 294, 299
Gniazda II 120
Gniew I 279, U 206
Gntewkowo I 84, 138
Gniezno I 13, 21-23, 30, 45-48, 51, 56,
58, 73, 78, 83, 92, 94, 101, 102, 120
127, 129, 196, U 80, 122, 167, 170,
161, 187, 203, 276, 282, 360, 369
Godlewski II 397, m 138
Goethe n 232
Goleniów I 334
Goleszycow plemię I 16
Goltz Wilhelm H 112
Gołąb I 361, 364
Gołowacki I 254, 366
Gołuchowaki, Agenor I 380
174
Gołymierz n 203
Gomulaki U 181, 189, 190
Gonnartf U 216
Gonta II 118, 119
Gopło I 21
Gorce, Fierre de la H 346, 362, 363
Gorczakow U 321-328, 346, 346
Gorzów I 91
Gostynin I 216
Goszczynakl I 144
Goodspeed m 121
Gotland (wyspa) I 103                   >:
Gotowie I 15, II 69
Góra Bouffałowa H 177                   ?
Góra Świętej Anny Ul 54
Górnicki Łukasz I 221
Górski Karol n 309, 310
Grabowakl Jan, generał U 112
Grabówek* I 144
GralbowaM S. U 178, 182
Gratoowskl gen. Paweł U 173
Oratotó Stamisław n 84
Gralbski Władysław H 348, 349, m 60,
51, 97, 101
Graham H 210
Graetz H. 33, 35
Granowska Elżbieta z PUecWch I 164
Grauman, Jan Filip n 36
Orairtna II 200
Grecja I 13, 16, 37. 41, 47,   117,   175.
n 198, 233, 234, 274,   HI   112,  125
136
Green U 210
Grenada I 186, H 43
Gresser II 376
Grocholaki H 397
Grochowtoka II 343
Grochowski gen. n 181
Grochów n 212, 289, 292, 293, 320
Gródecki I IZ, 76, 82
Grodno H 29, 80, 81, 123, 169, 170, 177.
183, 206, 207, 233, 243, 260, 262, 344,
354, 369-372, HI 67, 74, 76, 87, 112
Grody Czerwieńskie I 50, 54, 68,  59.
65, 67, 72, 137, 167
Grotnńkł I 182, 198
Grottęer Artur 1144, H 344, 370
Gniber Gabntel II 105
Grud7,la<Jz n 122, 203, 204, 206, 244
Grumlbkow II 7
Grunwald (Taimenberg) I 37, 45, 136,
IM, 169-174. 177, 180. 1)91, 196, 199,
2M, 247, 323, 332. H 180, 226. 226,
297,  381, IH 11-13, 26, 27, 59, 76.
116
Grftnlbaum, Gnmlbaum IH 93, 131
GrMf-a I 76, 334
OrvnwaaBer HiooHt H 348
Grzegorz VTI papież I 61-67
Grzegorz IX papież I 108
Grzegorz. XVI papież U 315
Grzegorz, metropolita kijowski 1295
Grzegorz z Sanoka II 316
Grzymałfcd I 153
Grzymisława, wdowia po Leszku Bia-
łym I 97
GrzymułtowsM, pokój Grzymułtow-
skSego I 316, 330, 331, 383, H 58
Guadarrama n 208
Gttam U 209
Gucmkow m 28
Guernsey, wyspa m 123
Gutee, de (Gwizusz) I 265
Gumpertz Moses II 36
Gustaw Adolf I 277-279, 317, 343
Gutertberg- n 106
Guzów I 292, 293, 096
GUldenstem Zygmunt H 19
Gttlpen von, m 41
GweM I 62, 93
Gy5r (Raob) I 377
H
Halbabwrg Ernest I 264-267
Habsburg Ferdynand I 202
Hababurg- Kaiksymiilian I 202, 206,
216, 266, 267, 272
Habsburg- Stefan m 39
Hatosburg Wilhelm I, 162, 154
Habsburgowie I 201, 213-216, 223,
237, 272-276, 290, 303, 389, II 21,
24, 90, 136, 186
Hadrian IV, papież I 221
Hadzrfacz I 332
Hadżi Girej I 205
Hadztbej — patrz Odessa I 216
Haga I 372, Ul 142
HaWweg Werner Ul 17
Haiti I 12, II 199
Halicka Ziemia I 25, 26, II 211, 248,
386
Halicz I 67, 96, 143, H 80, 116
Haller, Józef, 'generał I   336,   II   184,
236, III 7, 9, 28, 30,   34-38,   42, 46,
47, 56, 63, 66, 76, 91, 99
Haller Stanisław, generał Ul 99
Hamibuic I 371, II 393
Hammerstetn, von II 194
Hannemann Xl 378
Hanilbal I 14
Hanower H 70, 201, 259, 356, 367, 359
Hanza I 235
Harbirt U 280
Hardenberg II 250, 260, 263
Haretatf m 121
Hartig II 156
HartWb Samuel I 320
Hass Ludwik H 96, 100, 101
Hauke, generał U 284, 289, 302
Mauke-IBosak Józef II 344
Hawajskie wyspy IH 129
Hazard Paufl I 329, n 40, 84
Heidelberg I 146
Heddrtdh m 137
Hel m 113-116
Helena córka Iwana Groźnego I 210
Helena, wdowa po Kazimierzu Spra-
wiedliwym I 96
Helena, żona wielkiego księcia Kon-
stantego II 329
Hellespont (Bardaiwfle) I 313
Helatafloi (iHełsingitora) H 121
Helska Mierzeja I 303
Henryk książę, brat Fryderyka Wiel-
kiego n 120
Henryk, syn oeaarza Batibaroay I 94
Henryk U, cesarz I 37, 49, 91, 63
Henryk III cesarz I 57
Henryk IV, cesarz I 6H, 62, 66. 72
Henryk V, cesarz I 62, 74
Henryk Ul angielski I 230
Henryk ni francuski I 266
Henryk IV francuski I 265, 27S
Henryk VTH anglelskf I 230
Henryk Brodaty I 97, 99, 101, 103,
106, 141, 147
Henryk Pobożny I 97, 99, 101-103,
114-116, 4, H 226, 291, HI 114
Henryk Prawy (Prdbus) I 61, 62, 103,
104,  118, 126, 127, 141
Henryk Sandomierski I 89, 96
Henrykowie śląscy I 101-104
Herbat S, II 190
Hercegowina TU 8
Herman von Sadza I 108-112
Herachelmann II 376
Herzen n 267
Heral Teodor m 133
Hesja H 357
Hessen (Hesse) II 376
Heydebrand und der Lassa m 10
Higłier, William James II 92
Hlndenlburg, mąż stanu niemiecki II
380                                                 ;
Hiroszima m 143
Hirsoh I 340, 356
Hlrszfeld III 131
Hirszhom n 325, 333
Hiszpania, Hiszpanie I 13, 16, 28, 33,
41, 64-66, 73, 88, 145, 182, 186, 201,
226, 229, 237, 267, 275, 279, 301, 337,
354, 355, 371, 373, 388, 389, II 8, 11,
24, 32, 33, 41,   64, 68,   77,   78,   104,
105,    111,   124,   184,   197, 199,   204,
207-213, 220-223, 255, 266, 260, 263,
266-268, m 77
Hitler I 40, 42, 110, 148, 171, 224, 268,
384, 385, n 242, IH 14, 107, 109,
111-113, 124, 126, 146
175
Htond, teartJynał, Prymas Potoki n
229
Hodon, margrabia I 34
Haffman, gpeneral m 41
HotoenHnden U 197, 297
Hohenzollern Albrecht 221
Hohenzollernowie I 238, 334, 348, U
18, 23, 162, 186, 24»
Hohenzolleni Ludna H 307
Hohenaalza — patrz Inowrocław n
3S0
Hohenertaurttowie I 86, 89, 106, 108,
126, 129
Holandia, Holendray I 117, 182, 217,
221, 228, 237, 303, 328, 344, 348, 371,
388, U 9, 24, 68, Ul, 142, 134, 187,
188, 207, 812, 260, 266, 278, Ul 9,
121-123, 130, 136
Holstein von n 361
HoUrzanaka Zofia (Sońka), żona Wła-
dysława Jagiełły I 164, 197
Holsztyn n 305-367
Hołówkoin 37
Homel I 216, 330, U 122, TO. 67
Hantgkong n 98, IH 139
Honortuez, papież I 112
Horacy I 14,
Horyniec I 376
Hoym hralhia n 60
Hozjusz, Stanisław, kardynał I 31,
212, 229, 231, 273, 291, II 82, 103
Hradczyn (góra zamkowa w Pradze
Czeskiej) I 274
HruszewaW n 313
Hubertijdburg II 71
Human I 312, II 118, 123, 166, 163,
170, 222, 3712, II 38
Hunowle I 14, 284
Hunter II 210
Hunyadi Jan I 202
Hurko, Bazyli III 29
Hus, Jan I 194, 196, 218
Hussein I 366
Huxley III 58
Hytzen Józef (HUlsen) XE 99
Hylizenowie I 236
Ibbeken n 329
IbrahJm Ibn Jakub I 28, 29
Icznlaó I 312
łganie U 289, 299
Igelstrttm U 177
Ignaców II 343
Ilmeń, jezioro I 206
Dawka II 203
Iljakowlraówna I 165
Iłłukszta I 236, m 56
Iłża n 343
Indianie I 374, II 69
176
Indie I 12, 182, 249, 296, H 68, 69, 72,
»7, m 106
Indodhiny I 100, IH 129
Inflanty I 171, 18©, 234-237, 269-272,
278, 299, 303, 320, 327, H 6, 25, 26,
30, 54, 09, 161, 182, 344, 353, 372,
374, 887
Ingria U 30
Inkerman II 314
Innocenty n, papież I 75
Innocenty MI, papież I 97, 106
Innocenty IV, papież I 67, 108, 110,
161
Innocenty XI, papież I 381, 382, 389
Inowrocław I  15,  U 122,  203,  380
Irak I 89, IH 126, 134
Iran — patrz Persja III 144
Irlandia, Irlandczycy I 117, 310, II
95, 349
Irlandia Północna H 340
tskander Pasza I 284
Islandia, Islaridozycy I 6, 38, 217
Iaaac Moses II 36
Itzig Daniel II 36
Iwan m Srogi I 207, 208, 210
Iwan IV Groźny I 206, 208, 235-237,
269, 270, 280, U 29
Iwanowicz Wasyl I 216
Iwaszldewiaz Jarosław I 144
Iwaszkiewicz Wacław, generał m 67
Izabela, córka Zygmunta Starego I
216
Izasław I 58, 64-66
Izrael II 196, m 130, 131, 133, 134
Izwolski ni 22, 23
Izydor, metropolita Udjowski i kardy-
nał I 184, 295
Jabłonków in 90
Jaibłonowski Jan II 52
Jaibłoński Daniel Ernest II 20
Jadwiga, królowa I 130, 151-156, 162,
163, 167, 168, 192, 193, 201, 232,   H
41, 103, in 148
Jadżwingowie I 43, 90, 165, 166, 190
Jagiellonka Anna I 263, 264, 266, 272
Jagiellonka Barbara I 221
Jagiellonka Katarzyna I 272
Jagiellonowie I 152, 187, 190, 195, 196,
199, 201, 203, 216, 239, 245, 283, 343,
390, II 67
Jagiełło, komunistyczny poseł do Du-
my II 375
Jasrełło   Władysław, król I 154, 155,
161-163, 167-173,  175-179, 183, 186,
191-199, 232, 243, 323, II 41, 82, 226,
381, ni 148
Jahorlik II 252
Jakobson, czeski językoznawca I 45
Jaksa z Kopanicy I 92
Jakut) ze żnina, arcybiskup I 81
Jałta Ul 144-145
Jam Zapolski I 270
Jamajka I 12, n 198
Jampol II 252
Jan XV, papież I 44
Jan XIX, papież I 51
Jan XXni, papież I 129, 132
Jan   Kazimierz I   190,   311-518,   321-
329, 332-344, 347, 349,   356,   370,   II
30, 103, 167, 226
Jan L.U'ksembUTCzyk I   121,   130,   133,
141, 142
Jan Olbracht I 190, 198, 209, 210
Jan, opat, fałszywy biskup I 146
Jan VII, cesarz bizantyński I 183
Jan Paweł U, papież I 154
Jan m Waza, król szwedzki I 272
Jandołowiez, ksiądz Marek II 114
Janicki, Klemens I 31, 311, 257,
Janisław, arcybiskup I 129, 141
Janusz     Piast,   książę   mazowiecki I
216
Januszajtis Marian, generał in 48
Januszkiewicz Eustachy n 303
Japonia I 12, 22, 231, 249, II 9, 48, 49.
117, 391-394, III 129, 143
Jaraczewski Andrzej n 11
Jarochowski I 371, 372
Jaronski Wiktor m 26, 33
Jarosław Mądry I 50, 57, 58
Jarosławiec n 313
Jasienica Paweł I 68. 96, 136, 147,
148, 325, II 7, 8, 10, 12, 27, 28, 42
43, 46, 57-59, 63, 73, 77. 89, 100-103
106-108, 110, 115, 121, 153, 155, 162-
64,   175-179,   185.   187,  340,   345,  348
Jasiński, pułkownik II 77, 178, 183
Jasiołda II 83
Jassy I 156, 283, 289
Jastrzębiec, biskup I 177
Jaszczurczy Związek I 203
Jaworski Józef II 339
Jaworów I 358
Jaworzno n 368
Jazłowiecki Mikołaj I 287
Jedlno I 179
Jefferson II 239
Je>katerynosław I 304
Jena II 201-205, 234, 239
Jerozolima I 89, 107, n 37
Jerozolimskie królestwo I 89, 107.
110, 190
Jersey, wyspa ni 123
Jerzy Brodaty, książę Saksonii I 221
Jerzy I, król angielski II 74
Jerzy z Podiebradu I 193, 197, 198
Jezierzyszeze I 237
Jeziorański Jan II   346.
Jezuici I 231
Jeż,  Teodor Tomasz   (pseudonim  Zy-
gmunta     Miłkowskiego)   I    144      n
303, 365, 388
Jędrzejewicz II 100, III 100
Jędrzejów I 99, 266
Joannici I 107
Jódko-Narkiewicz II 375. 391
Jońskie Wyspy II 198
Jordan biskup I 30
Jordan III 134
Joselewicz Berek II 180. 188, III 131
Joteyko I 225
Józef II cesarz austriacki n 119-122
Józef II metropolita kijowski I 295
Józefiak Tomasz II 397
Judenicz, rosyjski generał m 68
Judycki II 163
Judyta,   pierwsza   żona   Władysława
Hermana I 72
Judyta, druga żona Władysława Her-
mana I 72
Jugosławia,  Jugosłowianie   I   12,   13,
25, II 101, III 60, 125, 135
Juliusz Cezar, cesarz rzymski I 9. 38,
39
Jura III 122
Jutlandzki półwysep II 355
K
Kabała II 97
Kaczkowski Z. II 108
Kadłubek Wincenty I 31.   65,   68.   84,
85, 96, 97, 99, 106
Kadyks II 210
Kaffa  (Teodozja, Fieodosja) I 205
Kahlenberg I 378. 380
Kair II 196
Kakowski     Aleksander,     arcybiskup
warszawski, kardynał III 16. 41
Kakurin III 53
Kalifornia I 36
Kalikst II, papież I 62
Kalikst III antypapież I 87
Kalinin  (Twer) II 254
Kalmka ksiądz Walerian I   214,   230.
II 10, 132-144. 153, 162
Kalinowski    Marcin,     hetman I   309,
315, III 114
Kalisz I 14. 15, 21, 78. 133.   142,   320.
324.   II   80.   170,   181,   202-206,   233.
244.   250.   254,   258,   259,   270,   341.
369, ni 34, 63
Kalkstein, Chrystian Ludwik von,     I
356-358, 362
Kaiksteinowie n 389
Kalkuta II 98
Kalmar I 277
Kalwin I 219, m 120
Kałka I 114
12 — Hist. Nur. Poi., t. III
177
Kaługa II 112, 115, 215        :
Kałusz I 376, TU 45
Karna I 208
Kamczatka I 37, 171, H 117
Kamieniec Lritewslki I 180
Kamieniec Podolski I   144,   215,   367,
361, 366, 381, 382, 388,   33   80,   170,
252, 299, 322, 369, 372,   m   45,   55-
57, 66, 67, 71, 72, 82-84
Kamieniecki, Mikołaj I 216
'Kamień (na Pomorzu) I 46, 75
Kamień (pod Warszawą) n 63
KamińskL II 183
Kampinoska Puszcza II 337, 338,   IH
112
Kanada I 137, 190, 250, H 32, 68, 69,
72, 146, 147, 298
Kanik, Franz m 32
Kaniów I 312, II 88,  89,   174,  ni  38,
63, 66, 72
Kant I 109
Kanut Wielki I 52
Kapetyngowie I 139, 154
Kapłan II 113, 118-120, 122
Kapostas II 179
Kara Mustafa I 374-378, 382
Karaibskie Morze I 284, II 69
Karakorum I 115
Karelia II 254, 255
Karen  Franciszek, ksiądz jezuita   II
105
Karłowice I 388, II 256
Karłowicz I 165
Karnkowski, biskup I 266
Karol Habsburg, arcyksiążę I 276
Karol V, cesarz I 224
Karol Ferdynand I 312
Karol (austriacki) m 39, 43
Karol Gustaw, książę Dwóch Mostów,
król szwedzki, niedoszły „protek-
tor" w Polsce I 317-320, 324-326,
328, 333, 371, II 76, 254
Karol Luksemburczyk I 122
Karol     Robert   Andegaweński,    król
węgierski I 126, 128, 130, 312
Karol  Sudermański, król szwedzki   I
277, 278
Karol Wielki, cesarz I 15, 16, 22,   24,
32, 42
Karol I angielski I 310
Karol II   Habsburg,   król hiszpański
I 77. 389
Karol m szwedzki II 124
Karol VTI cesarz II 74
Karol IX, król francuski I 264
Karol X król francuski II 62, 277
Karol XII król szwedzki I 263, II 25,
26, 30, 32, 61
Karolina cesarzowa II 35
178
Karolina    Północna i  Południowa U
146
'Karolingowie I 22, 23
Karoliny wyspy II 209
Karpaty I 34, 115, II 250, 383, In 38
85, 131
KarpdńskS I 144
Kartagina I 14, 208       :    ,
Karwiina ni 90                            '
Karyntfa I 14
Kasprowicz, Jan n 232, 381
Kaszkowic  Stanisław,   ksiądz   (,,Ką-
dziolka") I 328
Kaszubi n 364, m 147
Katalonia II 210
Katania n 313
Katarzyna Austriacka, żona króla Zy-
gmunta Augusta I 226
Katarzyna,   córka  króla polskiego   1
wegiienslki ego  Ludwika  I  152,   153
Katarzyna Medycejska I 264
Katarzyna II, cesarzowa  rosyjska   I
296, II 36,   71,   77,   79, 87-89,   105,
110-113, 119, 120, 125, 132, 136, 143,
154-161,  165-169,  184,  186, 250, m
112
Katowice I 120, 137, II 368, m 54
Katyń III 128
?Kaukaz I 114, 330, II 383, III 28, 120
Kaunitz II 79, 156-159
Kawalerowie Mieczowi I 113, 235, 236
Kazań I 36, 190, 206
Kaz:mierz Dolny I 135, 145, 149, 250,
252, 299, 323
Kazmierz   Jagiellończyk I   138,   164,
183, 186-199, 201-212, 216, 221, 243,
247, 249, 323
Kazimierz Odnowiciel  (Mnich) I 57-
59, 70, 74, 75, 78
Kazimierz  Sprawiedliwy I 78,   82-85,
94-98, 101, 104, 111, 124,   130,   142,
152, 192, 242
Kazimierz  Wielki  I  22,   82,  91,   102,
121, 130, 134-148, 152, 155, 156, 161,
164, 192, 195, 196, 200, 242, II 7, 8;
83, 129, ni 148
Kazimierz, brat Łokietka I 127
Kazimierzowo I 303
Kazko    Szczeciński i  Słupski I  138,
140, 147
Kelly Clarence II 93
Kemeny Janos I 306, 308
Kenie H 97
Kenna-Joanna, żona Kazki Szczed6-'
sWeg-o I 140
Kennemann II 378
Kerksdorf I 178
Kessler Harry m 40-42, 49, 52, 53, 56
Kettler Gathard I 235. 269
Kedzor Aleksander m 111
Ke-pa Oksywska m 115
Kępno II 244
Kiejdany I 324
Kiejstut I 160-163, 170, 173-175
Kielce, Kieleckie I 11, 219, H 80, 170,
183,  211,   233,   236,   270,   296,   343,
395, m 26, 32-35, 43, 46, 63
Kieniewicz Stefan U 348
Kiernik IU 104
Kdetljcz Henryk arcybiskup I 94, 97,
106
Kieżmark n 120
Kijów I 26, 37, 50, 64, 68, 70, 77, 114,
115, 142, 159, 206, 231, 267, 295, 297,
313, 315, 330-333, II 156, 189, 245,
274, 284, 294, 297, 383  389, III   68,
71, 72, 83, 84
KUiński Jan H 186, 177, 188
Kilia I 205, 210
Kinga, błogosławiona I 99
KSrcholm (Kekava) I  278,   289,   292,
293, 369, n 180, 226, 297, ECI 76, 96
Kisiel Adam I 311, 314
Kitowioz II 141
iKiwerowa Horka I 270
Kiecko I 215
Kleeberg, generał IH 115, 122
Klemens   IH antypapdeż I 61, 68, 72
Klemens V, papież I 107, 129, 131
Klemens VIII, papież I 294
Klemens XI, papież n 21
Klemens XII, papież n 65, 86, 98
Klemens XIV, papież II 104, 106
Kl> wia II 36
Kliszów II 26, 62
Klonowicz    Fabian   Sebastian  I 211,
252
Kloppemberg, Bonawentura II 95, 101
Kłajpeda I 279, 335, II 205
Kłodzko II 243
Kłuszyno I 283, 286, 293, 369,   H  180,
226, 297, IH 76, 116
Knesebeck n 299
Kniaziewicz K. H 111, 182, 197
Kniaźnin I 165
Knight Stephen II 95, 96, 101
Kniipawa (Kneihoff) I 204
Kobylareka II 343
Kochanowski I 265, n 109
Kochowski W. I 311, 341, 387
Kock n 180, Ul 114, 122
Kocój II 147, 170, 177, 180
Koepeniak (Kopanica) I 92
Kojdanowo I 190
Kolankowaki I 208, 210
Kolbe, święty Maksymilian III 133
Kolembisiak II 397
Kodoman, król hałteOCi I 100
Kolonia I 195, 375, U 266
Kolumlb Krzysztof I 182, 186
Koluszki n 395
Kołczak, rosyjski admirał III 68
Kołłątaj, Hugo I 15, 46, 75, 334, II 204
Kołobrzeg n 130, 148, 165, 166, 178,
179
Kołodyńsiki Jan (Mazepa) n 30
Kołomyja I 14, n 80, 122, 222, III 112,
114
Kołysako. generał U 294
Kołysako Felnlks (Smialyńaki) n 344
Komarno I 376
iKomamicki in 73
Komarów II 343
Komarzewski n 126, 140
Komensky, Jan Amos  (Comenius)   I
319, 320, 324, II 20
Kon Fetoks H3 84
Konarski Stanisław, ks.. pijar  II   46,
50-52, 67, 82, 129
Konarski    Szymon  n   304,   309, 310.
314, 338
Konaszewicz Sahajdaczny I 289
Kondeusz I 313, 338,   343,   347,   361,
372
Konradyn, syn cesarza Fryderyka II
I 125
Koneczny Feliks I 41, 42, 115,   n  11,
49, 51, 352, ni 106
Koniecipolski St. I 279, 304, 305,   311,
369
Konopczyński Władysław   I   213-215.
224-226, 228-234, 239,  246,   250-253,
264, 267-272, 279, 283. 284, 287, 291-
293,  300, 301, 308, 309, 314, S18, 320.
330, 341, 345, 350, 382,   n  7-9,   15-
23, 25, 28, 30-36, 38, 42,   43,   51-60.
64, 67, 72-75,   79,   86-90,   111,   119.
117, 120, 126-132, 136, 140-143. 149
151, 153-155, 161-163, 166, 169, 173,
175, 178-180, 186, 189
Konopnicka Maria II 381
Konopka n 178, 179
Konrad, biskup kamieński I 95
Konrad II, cesarz I 51, 53
Konrad m, cesarz I 81, 86, 89
Konrad Mazowiecki I 82, 86, 97, 98.
106, 108, 111, 112, 124, 155, 195, 223
Konstancja, córka cesarza, żona Zy-
gmunta ni Wazy, polska królowa
I 290
Konstancja, miejsce Soboru I 80,
182, 194
Konstanty, wielki książę II 165, 246,
251, 270-277, 281, 283, 285, 289, 290,
294,  319, 328, 330, 335. 349
Konstantyn Porforogenetor I 17
Konstantynopol  (Stambuł, Carogród)
I 14, 25, 37, 86, 183-185, 189, 199,
264. 2R5. 289. 295, 359, 360, 376.
382, n 127. 168, 184, 315, 332, ni 29
179
 rr 193
o           182
Kopenhaga n 64, IH 142
Kopernik I 31, 110, 211, 212, 221
Kopyl I 390
Kordecki, ksiądz Augustyn I 321, 325
Kordoba I 2*
Korea I 114, II 391
Kortf, von U 376
Korfowie I 236
Korfanty, Wojciech n 379, III 46, 51,
54, 104, 106
Korfu II 233
Koriatowicz I 143
Kormilczyc, Władysław I 22
Kornlłow A. rosyjski generał II 348
Korniłowicz, ksiądz III 58
Korosteń III 72
Korsuń I 305, 312
Korsyka II 195, 217
Korwin, Maciej I 197, 198,   202,   205,
207, 208, 221
Korytowski, admirał m 33
Korzeniowski Józef I 144, II 108, 329
Korzon I 343, 350, 362, 363
Kosowe Pole I 183,   359, U 69
Kosów III 114
Kossak Juliusz i Kossak Wojciech II
370
Kossak-Szczucka Zofia I   89,   144,   II
232
Kossakowski Józef II 128
Kossakowski Szymon II 154, 160, 178
Kossuth II 267
Kostek-Biernacki,  pułkownik III   97,
104, 105
Kostka Jan, kasztelan I 238
Koszalin I 334
Koszyce I 152
Kościuszko, Tadeusz I 166, II 28,   50,
83, 99, 111, 141, 146,   147,   162-190,
193, 196, 203, 226, 234, 238-241, 244,
267,   270,   275,   281,   282,   288, 295,
296, 301, 326, 332, III 114, 148
Kościuszko Tadeusz, kapitan 5 pułku
Legionów II 99
Kot, profesor I 332
Kotowicz-Kotowic I 166
Kowalski Józef II 348
Kowalski Tadeusz I 28
Kowel III 67
Kowno I 163, II 80, 81, 123, 170, 183,
206, 207, 215, 222, 233, 245, 252, 291,
354, 369, 372, 386, III 66, 86-88
Kozacy I 284-286, 305-307,   312,   333,
II 185
Koziatyn III 72
Kozicki II 389, 397
Kozielsk I 207, III 128, 129
Kozienice II 87, 128, 176
180
KozłowsJci, polski .premier II 100, IH
100
Koźmian II 370
Konig, Piotr, rewolucjonista gdański
I 201
?Konlgislmarck Aurora II 60
Krajewskii Rafał II 346
Kraików — paasim
Krakowska Rzeczpospolita n 225,
244, 245, 258
Kramarz, polityk czeski Ul 26
Krasicki Ignacy I 144, H 83, 131
Krasiński II 130, 148, 232, 302-304
Krasław I 236, m 56, 66
Kraszewski, Józef IgTiacy II 108, 303,
369
Kreml I 237, 283, 292, 293
Kreta n 234, III 125, 135
Krewo I 162, 186, 292
Krieger II 188
Kromer Marcin I 212, II 109
Krosno podkarpackie I 21, 49, III 109
Krosno nadodrzańskie II 7
Królestwo Polstoie (Królestwo Kon-
gresowe, Kongresówka) I 296, U
51, 85, 180, 225-227, 233, 236, 245
-•51, 252, 263, 265, 272-276, 281, 301,
306-314, 319-324, 327-331, 334-339,
344-347, 349-353, 362, 366-373, 381,
382, 386, 391, 396, ni 9, 10, 15, 16-
23, 29-36, 39, 40, 43, 50, 53, 64, 84,
91, 105
Królestwo Westfalii II 207
Królewiec   (Konigsberg, Kaliningrad)
I   93,   105,   108,   112,   203,  204,   221,
222, 230, 279, 327, 335, 356, 357, 382,
II  20, 36, 64, 87, 202, 222, 309, 389
Królewska Huta   —   patrz   Chorzów
II 368
Krupp II 362
Kruszwica I 14, 21, 72, 140, II 122
Krym I 145, 205, 304,   309,   376,   386,
II 314, III 17, 126, 144
Krypiakewycz I 312, 313, 321
Krystyna z Bużentoa I 70
Krystyna Bzwedzłca I 318
Krywice I 12
Krzeozunowiez m 123
Krzemieniec II 183
Krzemionki I 9
Krzycki I 251
Krzyczew I 330
Krzykawka II 320
Krzyszków I 87, 92, 03
Krzywiok! K. II 324, 330
Krzyżacy (Zakon TeutońskS)   I  106-
112,   169-173,   177^181,   204,   H   18,
124, 297, 381, m 59
?Książ II 313
Kutra n 98, 209
Kubala I 302, 305-309
Kubań n 383
Kub!na, arcybiskup II 229
Kucharski Eugeniusz I 76
Kucharaewski Jan n 35, III 16
Kuchowicz I 322
Kudak I 304
Kufstedh n 308
Kujawski II 194
Kujawy I 73, 78, 82, 84, 97, 128, 129,
138, 139, 141, 142, 172, 177, 320 H
122
Kukieł Marian, generał i profesor I
296, n 121, 164, 175, 176, 179, 185-
187, 194, 197, 198, 201,204, 209, 212,
216, 228, 235, 239, 240, 244, 248-
253, 257, 258, 271-276, 280, 287-291,
294, 301-312, 315, 320-330, 333-335,
338, 339, 349-352, 362, 376, 377, 394,
m 19, 20, 32, 36, 63, 65, 73
Kunowice (Kunersdorf) n 70, 74, 82
Kunowski, Włodzimierz m 37, 38
Kurbski, kmiaź I 237
Kurek Jan II 397
Kurlandia I 234-237, 320, n 6, 26, 29,
80, 125, 170, 182, 183, 298 HI 14
66
Kurowski n 397
Kurpie n 27, 55, 354
Kursk m 68
KuSiaik, dr med. I 69
Kutiepow, rosyjski generał III 57
Kutno m 112
Kutuzow n 163, 164
Kuźnica (na Helu) I 303
Kwiatkowski Eugeniusz in 102
Kwidzyn I 109, 175, II 112, 113, 379
Lachowie  (Lechowie) I 17, 18, 34, 36
La Corufia n 210
Lafayette n 279, 280
Lam I 144, n 370
Lambert Hotel n, 194, 304, 314,   315.
321, 322, 381
Lambert, Karol,  rosyjski namiestnik
w Warszawie II 326-328
La Manche, Kanał U 200
Lamoricriere n 333
Lampi II 131
Lanckorona I 135, n 116-120
Lanckorońska Karolina I 25
Lanekoroński hetman I 322
Landau (Laude) II 325, ni 4.
Landriani II 158
Langensalza II 356
Langiewicz Marian n 344, 362
Las Casas I 182, II 216
La Pląta m 120
Laskowski Otto I 168  362,   366,   370,
376, 379, 381, 382
Laterański Sobór I 68
Leforun, francuski konsul rewolucyj-
ny n 196
Lebrun malarz I 131
Lechistan (turecka nazwa PoMd) I
17
Lechowie, Lechowie — patrz Lacho-
wie
Leclerc II 198
Lednioki II 233
Ledóchowski, wódę konfederacji tar-
nogrodzkiej n 55
Ledóchowski Mieczysław, kardynał
H 376, 377
Legard II 397
Legnica I 22, 91, 98, 102, 103, 115, 116,
138, 373, n 180, 225, 226, 291, HI
76, 77, 114
Lehman II 35
Lebnitz Gotfried Wilhelm I 343
Leith n 210
Lelwin II 376
Lelewel, Joachim I 325 II 188, 234,
235, 277, 279, 280, 283, 288. 289, 303.
308, in 86
Lenartowicz T. II 108
Lendizi (Lędzianie) I 16
Lengnich, Gotfryd II 52
Lengyel (Polacy po węgiersku) I 17
Lenkas (Polacy po litewsku) I 17
Lennhoff Eugen II 91
Lenn (Ulianow) II 116. III 16, 69. 70.
82,  84
Leningrad  (Petersburg) I   9.   106.   II
29, 88, III 125
Lenkiewicz     Gabriel,   ksiądz   jezuita
II 105
Lenoir Paul II 361
Leon XIII, papież II 98, 377
Leopold, cesarz II 158
Lepecki III 111
Lepel II 298, 354
Leslie II 271, 272,  274.  294,  295.  301,
348, 349
Leszek, dziad Mieszka I, I 21
Leszek Biały I 82, 85, 86, 95-97,   100
106, 111
Leszek Czarny I 82, 98, 102, llfe. 124.
126
Leszczyńska   Maria,   królowa   Francji
II 62, 65, 107, 146
Leszczyński Bogusław I 319 320, 324
328, II 27
Leszczyński Juliusz, komunista, stron-
nik  Rosji   w  czasie    polsko-bolszt:-
wickiej wojny — III 84
Leszczyński Rafa! II 63
Leszczyński    Stanisław,   kro]   polski.
n 6, 10, 27, 29, 30, 46. 52, 55, 80-65
83,  86. 90, 99, 107
Leszno I 219, 319, HI 30, 51
181
I
Lesznowskl Antomi, Lesznowsld Sta-
nisław, Leaznowscy II 108
Lew n, ksiaie haMoki 1143
LeWoki I 289, n 38
Lębork I 326, 327, 335
Ldaoh — patrz Lech, Lach I 17
Ldban HI 125, 126
Liberia n 286
Libia I 13, m 125
Litńce I 44
Lida I 175, IH 67
Łidice Ul 137
Llflbermian UJ 104
Oege I 137
Łdigny II 217
Ligou Daniel, pisarz masoński II 92
Lingwenowicz Jerzy, kndaź I 171
Lanz I 382
Ldjpgk I 12, 145, 381, II 173, 181, 216,
217, 222, 226, 237, 243, 265, 267, Ul
114
Lis-Kula, pułkownik Ul 39
Lismaniiri, spowiednik królowej Bony
219,
Lisowski, awanturnik wojskowy I
281
ListowakJ, generał m 67
Litwa, Litwini I 24, 32, 43, 89, 90, 112,
117, 121, 127, 130, 132, 1315, 140, 142,
143, 155, 156, 159-168, 171-180, 183,
186-189, 192, 193, 195, 201, 205-210,
215, 220, 225, 226, 230-237, 243-247,
271, 283, 284, 299, 303, 309, 322-324,
330-332, 367, 368, 372, 390, II 5, 6,
15, 16, 19, 30, 33, 34, 37, 43, 49, 54,
55, 79-82, 100, 112, 116, 123, 141,
150, 163, 169, 183, 194, 202, 206.
212-214, 224, 229, 231, 234, 235, 256,
269, 272-276, 281, 282, 2&1, 294-297,
303,  313, 343, 351, 353, 372-374, 386,
389, m 17, 59, 66, 83, 86-89, 98, 113,
116
Litwa Kowieńska m 76, 87
Litwa Środkowa m 87, 89
Litwinów II 100
Liwiec m 76
Lawiusz I 190
Lloyd George, Dawid II 261, 263, 385,
m 12, 61, 86, 145
Locarno III 97
Lodi II 196
Lodomeria II 121
Lodowaty Ocean I 235
Lombard Jean I 110, U 209, 210, 214
Lompa Józef II 313
Londyn I 319, 325, 379, H 65, 96, 109,
126, 127, 200, 201, 212, 249, 257, 261,
304.   315,   3911,   in 33,   39,   40, 121,
124-128, 138-144, 148
Londzin, ksiądz III 33
182
Łonigtfellow n 69
LomgobardowSe I 16, 33
Longuevdlle, hrabia St. Paul de I 361-
363
Lorałne P- m 87
Lord, Robert I 346, 361, II 5, 11, 14,
16, 27, 28, 38, 55, 61.  77,  143,  156-
159 165-169, 179, 293
Lorenz I 380
Lotar II cesarz I 73
Lotaryngia, Lotaryńezyk I 30, II  52,
63-05, 107, 357,   361,   363,   IH  122,
123
Lozanna I 137, m 29
Lulbar I 330, 333, U 164
Lubawa H 244, 307
Lubeka I 12, 235, 369, H 212
Lubart I 143
iLufbieszów n 60
Lubiana U 265
Lublin, Lubelska Ziemia, Lubelszczy-
zna, Lubelskie I 143, 216, 233, 322,
H 26, 30, 80-82, 116, 163, 170. 183,
tli, 233, 236, 249, 270, 295, 341, 369,
Ul 21, 43, 46, 55, 76, 128, 131,   135,
143
LubJTniec I 137
'Lubomirska Aleksandra z   Potockich
n 99
Lubomiraka Konstancja  z  Bokumów
II 60
Lubomirscy I 144, n 109
?Liibom<ireki Marceli II 304
LufooiniTBlki Michał n 164
LulbomSrstó Stanisław I 289, 325, 326,
332, 338, 363
?Lubomirski Stanisław, mason U 99
Lubomirski Zdzisław III 16
Lubawki II 120, IH 56
Lubusz, Lubuska Ziemia I 12, 47, 91,
92, 98, in 147
JLucchesSMi n 134, 137-13©
Ludendorff m 39
iLudwfik z Grenady n 43
Ludwik  Andegaweński,  król  węgier-
ski i polski I 130, 138-140, 151-156,
192, 201, 202, 243-247
Ludwik IV Bawarski, cesarz I 125
Ludwik Jagiiellończyk,   król czeski   i
węgierski,  syn Władysława Jaglel-
lonazyka I 202, 215, 216
Ludwik FWp, król francuski   II   277,
312
Ludwik XTV,   król  francuski  I  327,
329, 349, 362, 374,   378, 389,   H  21,
57, 186
Ludwik XV, król francusM II 62
Ludwik XVI, król francuski II 62, 146
Ludwik XVIII, król francuski  U  82,
220, 221, 047, 267, 277
Ludw'k Wiirtemtoerski, dowódca ar-
mM litewskiej, zdrajca n 163
Ludwika Karolina, córka Bogusława
Radziwtiłla I 390
Ludwńka Maria, polska królowa I 304,
312
Ludwilkowo, wieś pod Grunwaldem I
169
Luiza, królowa Prus II 201
Lutejana I 190, H 69, 225
Luksemburg, Róża II 37, 391, m 131
Luksemburg- (teraj) I 121, 201, m 9,
123
Luneville H 46, 64, 65, 197-199, 239,
240
Lupus, biskup płocki I 95
Luter, Marcin I 218, 222, 223, 273, II
59
Lutosławski, ksiądz -Kazimierz m 58
Lutycy (Wieleci) I 45, 49, 91, 92
Luneburger Heide I 12
Lutzen I 277
Lwowczyik I 144
Lwów I 14, 143, 145, 205, 206, 214,
216, 245, 249, 257, 312, 322, 325, 365,
374, 375, 387, II 25, 38, 80, 105, 112,
207, 210, 211, 222, 236, 237, 259, 274,
282, 294, 298 312, 313, 369-371, 380-
386, 389, 395, III 22, 34, 44-46, 55,
56, 64, 85, 91, 112, 113, 127, 136,
144, 148
Łaba I 11, 12, 30, 92, II 203, III 130
Lada-Bieńkowski II 194
Ladoga   (jezioro)   I 106,   U   275,   m
125, 136
Łaski, prymas 219, 221, 223, 251
Łekno I 106
Łęczyca I 14, 15, 82, 95, 96, 127, 133,
320, n 41,   80,   170,   183,   202,   203,
206, 270
Łegowice I 338
Łojek, Jerzy II 106, 107, 244, 248, 292,
298-301
Lojko Feliks II 124
Łomża n 80,  183, 206,  233,  270, 292,
294
Łotwa, Łotysze I 5, 43, 106, 112, 113,
171, 189, 234, n 373, 374, 385,   387,
III 17, 56. 59, 83. 133
Łować, rzeka I 37
Łowicz II 141, 170, m 63. 112
Łódź I 120, 328, II 37, 273,   367,   369,
373-375, 396, 397, m 64, 112, 131
Łubieński Maciei, arcybiskup I 311
Lubieński.   Władysław   Aleksander II
46
Łubeński, biskup II 351
Łuck I 176, n 29, 80, 252, 295, 371
Łuczelk ET 397
Łuczkłewiiaz Adam m 127
Łukasiewicz I 144, Ul 87
LuJkasiński Walerian H 275, 289
ŁukawsM II 373, 374
Łukomski, 'biskup łomżyński IH 58
Łuków I 12
Łuskana Stefan, ksiądz jezuita II 65,
105-110, 130, 219, 229
Łużyce, Łużyczanie I 11,   12,   34,   48,
49, 53, 54, 58,   59,   64,   91    92,   197
198, H 85
M
(Maas — patrz Moza, U 259
Macaulay I 40
Macedonia I 25, H 234, TU 137
Machiavelli n 90
Maciej, biskup kujawska I 133
Maciejowice, II 69, 182, 190, 226
Mackey, historyk masonerii II 91
Madkiewicz Antoni, ksiądz II 343, 344
Mackiewicz Mieczysław płk m 87
Macktiewicz Stanisław I 137, 175, 187
Madagaskar II 117
Madalański II 172-174
Madariaga II 77
Madras II 98
Madryt I 224, 264, II 208, 210
Magdeburg I 12, 30, 43,   46    75,   118
144, m 16, 30, 40-45
Magenta II 317
Magnus, brat króla duńskiego I 269
Mahomet I 87, 88, 108
Majdanek Ul 132
Majer, Hipolit II 357
Majewski II 178
Majmonides n 33
Majowski Jan II 339
Majski m 121
Maksymilian,  cesarz I 138,  144.  167,
215, 216, 268
Maksymilian, arcyksiążg I 272
Malbork I 133, 169-172, 204, 220, 234,
279, II 122, 206, ni 62, 147
Malczewski I 144
Malezja II 97, III 129
Malta I 107  n 196, 266, II 125
Małachowski II 139, 148. 166
Malachowski-Lempicki   Stanisław   II
84, 99, 100, 172, 252, 302
Malaczewski I 144, II 232
Malogoszaz II 343
Małojarosławiec II 215
Małopolska I 25, 33, 46. 58, 73, 83, 84,
97, 101, 115. 129, 138, 144, 167, 266,
n 7 122
Mamelucy II 196
Mandżuria Et 392                            ix
Manitoba II 69                           ? :    ,,
Mantua II 24, 196
183
Manasse ben Izrael I 314, 320
Manfred, syn   cesarza Fryderyka  U
126
Mannerheim,   finlandzki   generał  m
48, 115
Manteuffel I 236, U 23, 90
Marat H 146, 185
Marchia   Wschodnia,   oraz   niedoszła
do skutku niemiecka Marchia  Po-
łudniowo-Wschodnia I 34, 103
Marchlewski J. II 391, III 84
Marcinkowski, Karol II 307
Marcolini II 158
Marczewski Bronisław II 339
Marek, ksiądz II 44, 115, 116
Marengo II 197
Maria, siostra Ludwiika Jagiellończy-
ka I 151, 153
Maria,   siostra   królowej   Jadwigi   I
152, 153, 193
Maria   Antonina,   królowa francuska
II 218
Maria Kazimiera,   królowa  polska  I
370
Maria    Ludwika,   królowa   polska  I
312, 327, 336, 337, 370, 372
Maria  Ludwika,   cesarzowa francus-
ka, żona Napoleona II 212, 218, 262
Maria Teresa,    cesarzowa austriacka
II 79, 122
Marianie II 209
Maritain, Jacques I 212, II 26*
Marków, generał II 164
Marks Karol   (Mara,   Karl)   II,   2*7
390, III 132
Marna III 11-13, 17, 127
Maroko I 13, III 124, 129
Masław I 57, 58
Masaryk III 138
Massalski, biskup wileński II 130,11-
Maszkowice I 169
Matejko Jan I 222, 223,  225,   270    II
370
Matłachowski Jan II 341
Matter II 363
Matuszewicz II 148
Matuszewski Ignacy III 37, 38
Matylda, księżna lotaryńaka I 53
Maurowie I 88, 186
Mayolus, opat z Cluny I 44
Mazepa (Jan Kołodyńskl) II 29, 30
Mazowsze I 25, 33, 55, 58, 73, 75, 78,
83, 93, 97,   101,   106,   111-113,   121,
122, 130, 132, 135, 142, 143, 167, 204,
216, 221, 231, 320, II 55
Mazurskie Jeziora I 43, m 11
Mazury Prusikje I 219, II 206 207 22?
OT 62, 110, 147
Mazzini II 267, 309, 312, 361
Mączyński Czesław IH 44
184
Mątwy I 338, 363
Mediolan I 312,   358,   369,  U  24, 96,
193, 196, 199, 237
Meidżi,   japońska   epoka historyczna
I 22
Meisels, Beer II 321, 327, 333
Meklemburgia I 12, 84, 92,   93,    101
n 357
Meksyk I 182, II 69, Kt 136
Melsztyn I 135, 145, 179, 193, 198
Memel   —   patrz     Kłajpeda   (także:
Niiemen) n 269
Men II 261, 313, 359
Mendog I 159, 161
Me ran I 99
Mercy, hrabia II 118
Merecz II 177
Merowingowie I 22
Merseburg I 49
Mestwin   (Mszczuj   II,   książę  gdań-
ski) I gi, 98, 102
Mestwin  (Mszczuj I, książę gdański)
I 84
Metternich II 214, 242, 243, 246,  260,
260-262, 265, 267, 288, 300, 310, 312,
315, 322
Meyendorff II 328
Meyer I 390, II 35, 376
Meysztowicz     Walerian,     ksiądz    II
229-231
Mezopotamia I 87, 114
Miński Wojciech I 231, II 49
Miarka Karol II 379
Miaskowski I 282
Miehaelis, generał III 28
Michajlović III 135
Michalak II 397
tfickewicz Adam I 76, 165, 167,   211,
231, 387, II 130, 131, 150, 154, 183,
202, 208, 213, 215, 224, 227, 232, 275.
302-304, 315, 365, 370, HI 86
Miechowita Maciej I 212
Miechów II 174, 352
Mielikow IH 53
Miernik I 245
Mierosławski Ludwik II 289, 304, 310
313, 320, 322, 344
Mieszko I,  I 10, 21-28, 30-42, 46,   48,
50, 57, 60, 69,   73,   75,   78,   80    103
103, 180, in 148
Mieszko II, tzw. Gnuśny I 51, 53-59,
73
136, 137, 141, 161, 167,    170, H 41,
Mieszko Stary I     78, 82, 84, 85,   89,
94-101, 145, II 32
Mieazko, syn   Bolesława Śmiałego   I
Międzyrzec ni 51, 62
Migdał III 33
Mikaszewiice m 67
Mikołaj I, car rosyjski I 296, Et 226-
?279, 283-285, 290-298. 297. 302. 308.
322, 324
Mikołaj n car rosyjski  II   318,   329,
m 29
Mikołaj  Mikołajewicz,  wódz Kwyjsfld
m 11, 12, 26, 27
Mifkoiaj wojewoda I 94, 95
MSkołajozyk II 397
Mikołajów I 386
MikoszewSki Karol II 335
Miikutóki, ksiądz H 333
Milsko I 34, 48, 49, 58
iMilutin II 350
Mitee (Milczanie) I 34
MJlkowski    Zygmunt    (T. T,  Jeż) II
108, 303, 388
Miłosław U 313
Minzlow, von II 376
Mińsk,    Mińsk  Litewski  I  159,   190,
215, 232, 330, II 80, 112,  170,    183,
214, 222, 233, 245, 250, 252, 254, 354,
368, 372, 387, Ul 56, 66, 67, 74,  78,
81-83
Mińsk Mazowiedki m 81
Mlranda n 209
Mirbach II 182
Mirhorod I 312
Miropol II 344
Mirów I 12
Misael, metropolita kijowski I 298
Missisipi II 68
Miśnia I 64, 128
Mitawa II 182
Mława II 172
Mniszech Jerzy I 280, 281
Mniszech Maryna I 280, 281
Z Mniszchów Potocka II 99
Modena II 317
Modlin I 177, 295, 341, n 113, 115
Moguncja I 30, 45
Mohacz I 359
Mohl, O., polski jezuita II 230
Mohlowie I 236
Mohylew I 330, II 80, 245, 387, Ul 39,
56
Mohylów II 116, 122, 213, 222, 354
Mohyla Piotr I 303
Mojżesz I 108
Mokronowski Andrzej II 99
Mokronowski Stanisław II 130, 14'x
Mokronowaki,     uczestnik   powstania
KoścluSTiki II 182
Molay, Jakub De I 108
Moltke, Helmuth von II 35, 39    :
Mołdawia  I  156,  205,   287,  289,  335.
328, 376, 382-388
Monachium III 61, 108, 109
Monako II 378
Monastyr II 266,
Mongolia, Mongołowie I 98, 114,  115
Moniuazlk)o I 166
Montwill-Mireoki II 395
Monroe II 209
Monte, wódiz staropruskd I 112
MontesKiusz (Montesquieu) II 84, 148
Montmordn, hraibia II 149
Montreal I 137
Mora, być może to samo, co Alemure
I 34
Moraczewski Jędrzej IH 42, 46, 48,
49, 64, 92, 97
Morawski, Kazńmderz, Marian II 6, 22,
23, 85, 86
Morawski, ojciec jezuita II 230
Morawy, Morawdande I 16, 25, 31, 48,
49, 53, 59, 129, 169, 197, 198, 381,
n 70, 141, 200
Mordwdni I 9
Morea (Peloponez) n 198
Morkow I 369
Morska Ignacy II 139
Morsztyn I 2d
Morton J.B. I 374, 377
Moaes Aletaanrier II 86
Mosdorf m 132
Moskwa (także Mosfkale) I 9, 114,
159-161, 171, 174, 185, 190, 200, 202,
20T, 216, 235-238, 241, 264, 268-270,
280-288, 290, 293, 303-305, 316, 321-
322, 327, 329, 331, 333, 337, 339,
351, 355, 366, 369, 376, 383, 385, H
29 36, 64, 74, 79, 113, 117, 142, 153,
176, 189, 194, 212, 214, 215, 221,
272, 297, IH 3S, 67, 68, 70, 73, 74,
96, 125
MoszyńsW August II 86, 86, 99
Mosciaki Ignacy III 58, 60, 99, 113,
118
Motol n 33
Moza n 259
Mozyrz II 170, 252, 354, III 66-68, 82
Mszana Dolna III 34
Mszczuj I i II — patrz Mestwin, I 84
Mścisław I 207, 330, II 122
Mucha SŁ. II 397
Muchanow II 324
Muchawiec II 83                             •
Multany I 156, 205, 288, 305, 382, 384,
387
Munhall I 295
Murat n 202
Murawiew II 345, 351, 353
Murom I 206
Murman ni 28, 38
Murzyni I 12
Muskata, biskup w Krakowie I 128,
129
Mussolini m 126
Musorgski I 283
185
Muzułmanie U 315
Mttller Burfoard, szwedztat   generał   I
321
Mflller,     rosyjski   prezydent   miasta
Warszawy II 376
Naibtelak, Ludwdlk U 287
Nadrenia n 41, 184, 246, 269
Nagasaki m 143
Nakło I 76, 178
Nalewajko, Semen I 287
Nałęczów 1163
Namier Louia (Bernateon, Niamierow-
skl) II 38, IH 61, 85, 144
Namysłów I 142
Nancy O 46, 65
Napierski, Kostka I 314
Napoleon I, Bonaparte I 66, 268, 337,
383, 386, H 146, 168, 176, 181, 186-
190, 193-228, 233, 234, 237-247, 253-
266, 266-274, 294, 298, 304, 371
Nacnoleon II, U 212
Napoleon m, H 31C, 317-319, 333, 356,
376
Nertoutt Ludwik H 344
Narew I 17, II 245
Narocz m 74
Narol I 376
Nairowa I 238
Nai-uszewdaz I 166, n 131
Narutowicz I 166, n 94-96
Narwtk HI 121-123, 147
Narwa I 237, 238, 270, II 26, 203
Nassau II 357
Neapol I 126, 354, n 24, 199, 207, 261,
263, 317
Nelson II 199, 200, 328
Nesselrokłe I 178, n 249
Nestor I 17, 34, 54,
Nestoreńko I 305
Nesterow I 370
Newa n 157
Newel I 269
Nicea m 180
Nioolson II 245
Niderlandy I 250, 355, 380, II 278
Nieoieakd Kacper n 46
Niedziałkowski I 166
Niemcewicz Julian U. n 111, 177, 182
Niemcy — passom
Niiemcza I 49
Niemen I 43, 105, 112, 113, 175, n 83
206, 212, 214, 259, m 76
Niemdrów n 30
Niemirycz Jerzy I 313, 332, 333
Niepołomice I 135
Nieszawa I 112, 177, 243
Niewńadomski, EMglusz Ul 95  96
Nigeria II 97, 98
186
Nffldott (Niekłót) I 89
Ndlkołajew I 205
Nłżyn I 302                           *
Nogaret I 125
Nogat I 133, 274
NoHcen,  rosyjski aberpolicmaMer II
394
NorWEn II 131
Normandia im 147
Normanowde I 33
Norwegia I 6, 51, 52, 217, 237, n  30,
32, m 9, 12M123, 135, 147
Norwid II 232, 302-304
Norymberga I 212
Noteć I 75, 91, 113, 324,   338,   II  83,
204
Nowa Anglia II 146
Nowa Huta I 11, U 361
Nowakowakd Karol II 315
Nowa Marchda I 113
Nowa Szkocja II 69
Nowawes (Nowa Wes) I 12
Nowak III 50, 100, 101
Nowa Zelandia m 128
Nowe Miasto H 172
Nowicki Józef II 288, 302
Nowoczerkas m 68
Nowogród Niżny (Gorkij) I 283
Nowogród WieU, I 37, 171, 187,   199,
206-208, 235, 236, 269
Nowogródek I 161,  165,  293,  II 124,
183
Nowosilcow II 258, 275
Nowowiejski II 381
Nowy     Amsterdam     (patrz     Nowy
Jork) n 146
Nowy Brimswik II 69 Nowy Korczyn
I 198
Nowy Orlean II 69
Nowy Sącz n 120, III 77
Nowy Targ II 120, m 36
Nowy Joiflt  (New Yonk, dawniej No-
wy Amsterdam)     36,   II   69,    146,
288, m 49
Nullo Francesoo II 320
Nysa II 119, ni 145
Nysa Łużycka i Nysa Śląska m 143
Nystad H 30
Obertynski I 216
Obodrycl I 24, 80, 89, 90, 92
Oceania I 12
Ochmanskd I 159, 161
Ochmatów I 330, 375
Oczaków I 205, 211, 386
Oda, żona Mieszfka I, I 34-37, 78
Oddere (Odra) I 34
Odessa I 205, 216, 386, n 88, 156, 297,
m 28, 68
Odra I 34, 39, 74, 75, 96, 105,113, 110,
133, 137, 276, 334, II 83, 257, TU 143
OdTowążów ród (w tym św.   Jacek,
błogosławiony   Czesław,   błogosła-
wiona Bronisława I 99
Odyndec I 105
Ogtńakl Kazimierz Nestor U 99    r ,.
OpUnstoi Michał Kleofas I 165, n ,83,
99, 131, 182, 224
Ogrodzi endec I 135
O Hłggtas H 209
O"Meara II 216
Ojców I 128, 136
Oka I 17, 199
OkuUctó, Leopold II 341, UJ. 141
Okrzeja Stefan U 394
Oława I 14
Olbraoht Jen, kroi polski I 202, 209-
212, 221, 244-247, 257
Olbryaht J.S. I 69
Oldemburg n 357
Olelkowiicz Michał, książę I 207
Oleśnica I 14
Oleaniakt Zbigniew,  kardynał  I  178,
183-188, 191, 192-198,   201,   203,   II
41, 82
Olgierd I 143, 160-63, 173, 176
Oliwa I 131, 268, 279,  293,   327,   330,
395, 336, 352, II 242
Oldnar Narcyz U 304
OlMenLkl II 54
Ollivier II 323, 328, 350
Olszewaki M. U 397
Olszowaki Jędrzej,   biskup I 214, 325,
339-372, 386-391, H 5, 15, 16, 22, 47,
50, 52-58, 64, 82, 103
Olazynka Grochowska n 165, 292
Olza m 90
OneK, ttfskup kujawski I   05
Ontario II 69
OpaUńskii Krzysztof I   319,   320,   324,
S25, 328, 329
Opatoazu III 131
Opatów I 9, n 343
Opawa, Zliemia Opawska I 34,  II 70,
265
Opolande I 16
Opole I 14, U 389
Orarrii kaiążę I 371
Orany U 177
Ordon II 304
Onigenes I 88
Orłów n 314, 319, m 90
Ormianie I 144, 295, H 189, H 131
Oraza 207, 215, 237, I 122, 222
Oryszewski Jan   287
OraeoKowakii St. I 216
Orzeł, miasto III 67
Onzeł, okręt in 123
Orzeszkowa I 165, II 232, 370
Oasjak (Ossjach) I 71
Oslo III 142
Ossoliński Jerzy   I   304-308,   311-314,
334, H 109
Ostaszków m 125, 129
Osterhausen n 60
Osterman II 142, 169
Ostnantaa I 3041
Ostrogoci I 15, 93
Ostrogski,   Konstanty Waayl  I   315,
287, 295
Ostrołęka H 172, 183, 206, 294
Ostroróg Jan I 31
Ostroróg Mikołaj I 3M
OstrowsUci Józef m 16
Ostrów I 175
Ostrzyhom   (Strdgonium,   Eeztergom,
Grań) I 382
Oazmiana I 162
Orm'arkjzyk, Uliaaz I 305
Oświęoton I 234, m 132, 133
Otton I, cesarz I 23, 24, 26, 30, 94
Otton II, cesarz I 43, 44
Otton m, cesare I 45, 47, 48, 51, 53,
83
Otton, syn Bolesława Chrobrego I 51,
53
Ottofkar U, król czeski I 112
Ouverture Touasaint V,  .patrz   Tous-
samt l*Ouverture II 109
Owiedo II 210
Owrucz m 66
Owsinek n 387
Oxenstierna I 319
Ozylia (Saaremaa) I 234 236
Ożarowski Piotr n 178
a            II 368, 397
Paoowde U 17
Paoakowskdi I 357
Paderlborn 33 266
Paderewski Ignacy I 144, II 381, m
47-49, 57, 61, 70, 83, 100
P&dlewski Zygmunt II 320,  322,  33»,
340, 360
Padmiewski I 233
Padwa I 178, 257
Pajewskl Ul 28
Pakistan H 98
PalacSo, MSiguel Asto I 109
Palatynat RensJd I 343
iPalczewsIki III 32
Palermo I 108, 109
Palestyna I 86, n 196,   m   135,   126,
133, 134
Palmerston n 267, 279
Parma II 112, 119, 128
Pankow I 12
Panonia — patrz Węgry I 16
187
(Paproć EC 292
Paragwaj I 182
Parana n 388
Parczewsiki Alfons II 71
Parkany (Szturowo) I 382
Parnawa (PSmu) I 236, 272
Parycze m 69
Paryż I 45, 68, 250, 264, 372, II 71,
145, 157, 172, 179, 186, 194-196, 199,
214-217, 238, 239, 249, 278-280, 288,
289, 302-305, 308, 314, 320-322, 346,
361, 366, 369, 381, ni 22, 38, 42,
47-49. 52, 70, 84, 87, 94, 111, 114,
123, 130, 136, 142
PascłiaEB IV, antypapdeż I 87
Pasek Jan Ohryzostoin I 211, 350,
364
Paszkiewicz II 294, 295, 349
Paasawa I 377
Pastor I 361, 375, 381, 384
Pastoriusz I 341
(Patek Stanisław ni 70, 71
Patrtdk, kapitan angielski U 2101
Paweł I, cesarz rosyjsOet II 167, 184,
187, 250, 253
Paweł z Przemiiiarakowa, btakuip kra-
kowski I 98
Paweł Włodkowic (Pauhig VladŁml-
ri) I 110, 178, 180-182
Pawi a. I 43
Pawiński I 237
Pawlik I 304
Pawłowskii II 251
Pearl Harfoor m 129
Pallavicmi I 377
Peloponez (patrz także Morea) I 388,
II 198
Pełczynski IH 141
Pełka, biakuip krakowski I 94, 95, 97,
98
Pepin, ikról Franków I 16, 22
Perejasław I 312, 329, 333
Pereryta I 387
Perłer, Casimir n 279
Perewołoczna II 30
Persja (Iran) I 114, 267, 375, III 126
144
Peru I 182
Pesaro n 197
Peszt I 216
Petain HI 122-124
Petersburg- (Piofcrogród, LentagTad)
?I 9, 67, 106, 236, 296, U 32, 85, 87,
88, 105, 119-121, 126, 128, 132, 144,
153, 156, 159, 184, 206, 211, 227, 230,
244, 246, 249, 253, 254, 287, 289,
309, 327, 328, 344, 359, 373 m 26,
37, 68, 125
Petlura, Semen HI 45, 56, 71-73 82-
84
188
PetropawłowsJc II 117
Petrus Crassus I 62
Pf effer, austirtaoki generał m 44
Piaski we Wrocławiu I 81
iFiast, Piastowie, Piastowioze I 21, 22.
55, 60, 72, 78-86, 93, 95, 98, 100,
101, 126, 138, 139, 146, 148, 151,
153, 154, 167, 187, 216, 343, n 71,
82
Piattoli, ScSlpiome n 99, 148
Pichon IH 30
Pieczyngowie I 142, 284
Pieikarskd Michał I 389
Piekary II 57
Piemont II 195, 263, 313, 317, 318
Pieniaki ni 24, 25, 33
Piętka, jakoby szpieg 11 178
Pflke Albert II 92
Pilawa (Piława) nad Bałtykiem I 278,
303, 335
Pilawa'na Ukrainie II 116, III 69
Pileoka z Granowskich, Elżbieta, żo-
na Władysława Jajgiiełły I 164
iPiilica H 172
Piła I 324
Piławce I 311, 312, 316, IU 114
Pilsudski Józef I 166, H 11, 100,
101, 120, 181, 194, 233, 341, 375,
381, 391-397, IH 15, 16, 19, 20, 23,
i24, 31, 32, 35-50, 54, 56-58, 60, 63,
64, 67, 69-73, 76-89 92, 93, 96-106,
111, 118, 119, 129
Pina n 83
Pimkus Schlestog-er, Moses II 36
Piinsk II 29, 33, 37, 80, 170, 252, 354,
III 66
Piotr z Amiiens I 88
Piotr Wielki, car rosyjski II 9, 25,
28-32, 35, 42, 61
Piotr III car rosyjski H 71
Piotrków I 243, II 170
Piramowicz Grzegorz, ksiądz II 110,
129
Pireneje III 135
tPirenne Jacąuee I 334
Fittsburg I 36, 295
Pitt Młodszy n 198
PSU Starszy I 38, 198
?Pius VI, papież II 127
Pius IX, papież II 377
Pius X, papież I 298
Plater Emalia I 236
Plater Ludwiik II 273
Platerowie I 166
Plelo, de H 64
Plut-Ozaohowaki, pułkownik II 341
Płock I 47, 216, II 80, 170,  203,   270,
341 369, in 76
Płoslki S. II 177
Ptoifldrów ni 45, 56,  66,  71,  82, 83
Płowce I 133, II 297
Potoóg-Malinowskii II 375, 384, 3&3-
396, m 27, 58, 100, 104, 116
Pociej Hipacy I 293, 295
Poczdam H 31, 92, 201
tPocadbut Marcin, ks. n 130
Podhajce I 376, n 9, 116
Podhale I 314, 324, H 122, 211, 310,
m 34, 148
Podieibrad I 193, 197, 198
Podkarpacie I 324, 325
Podlasie I 166, 231, • 233, 296-298, II
294, 344, 351, 366, Ul 11S
•Podole I 143-146 215, 227 231 352
376, 379, 381, 388 II 116, 170, 183,
213, 215, 234, 245, 251, 294, 297,
374
PodoliDce II 120
Podoliniec III 56
Podsiad Antoni I 325
Poitier I 88
Pokudie I 14, 215, n 211
Polanie I 21, 24, 26, 28, 33, 36, 37
Polanówka I 302
Polesie II 170, 346, 353, ni 66,113
Polska — passim
Połabianie I 12, 33, 45, 89
Poląga n 282, 295
Połook I 159, 233, 236, 237, 269, 270,
294, 322, 324, 326, 330, II 29, 30, 80,
105, 109, 110, 213, 222, 354, 387, UJ
66-69, 72, 82
Połonka I 330, II 163
Połonne II 117
Połowcy I 111, 144, 314,
Połtawa I 330, II 30, 62, 372
Pomtoal II 104, 106
Pomezania I 112, in 147
Pomorze, Pomorzanie I 33, 46, 58,
73-75, 78, 83, 84, 92, 95, 101, 121,
128, 132, 133, 141, 142, 152, 167, 170,
172, 177, 212, 220, 234, 235, 317,
334, 335, 352, 353 n 7-9, 69, 122,
124, 138, 168, 203, 207, 229, 245,
250, 259, 313, 364, 366, 379, 380, ni
20, 30, 58, 61, 107, 132, 136, 139
147
Pomorze Gdańskie I 75, 91, 98, 102,
112, 129-134, 137, 138, 203, 204
Pomorze Kamieńskie I 59
Pomorze Szczecińskie, Pomojize Za*
chodnie I 59. 91, 94, 105, 130, 135,
137, 200, 276, 290, 302 II 20, III 52,
Pomorze Wschodnie I 84
Pomorze Zaodrzańskie I 75
Ponarskie Góry II 295
Pondichśry II 69
Poniatowska Konstancja z Czartory-
skich II 85
Poniatowakii, książę   Józef I   369,   II
99, 162, 163, 180, 203, 210, 216, 217,
226, 238, 326 m 114, 148
Pondafcowsfki  Michał,  prymas  n  130,
179
Poniiatowskd   Starfsław August,  król
I  166, 296, n 10, 30, 46, 52, 60,   65,
75-78, 81-91,  99,    107-112,   114-117
124,  127,  129,   132,   133,   136,   141,
146-148,  153,  159,  161-166,  171-173
176,   177,   181,   183,  184,   187    193
226, 228, in 148
?Poniewież II 354
Ponikowski Ul 50, 84, 100, 101
Pondnskj II 127, 182, 190
Popiel, władca leg-endarny I 22
Popiel Jan I 321
Pouiiel Paweł II 321, 333, 348
Popiel Biskup II 351
Popławski II 366, 370,   388,   389,   ni
Popów II 156
Poprad III 56
Poraj Bogumił, arcybiskup gnieźnień-
ski, blogoslawiany I 99
Poręba II 396
Porfirogeneta, Konstantym I 17
Porta (Turecka) I 267
Portal of Hung-erford III 124
Port-au-Prince II 199
Porto II 210
Portugalia I 13, 145, 182, 203, H 32,
68, 69, 109, 196, 209, 210, 260 269
286, III 14
Posner, Oskar II 91
Possewino Antoni, jezuita I 270
Potiemkn II 133 156, 158
Potoccy II 13, 17, 67, 75, 83, 99, 148
Potocka  Aleksandra z Lubomirśkich
II  99
Potocka Anna z Sapiehów n 99
Potocka Joanna Karolina z Sapiehów
II 99
Potocka Ignacowa II 99
Potocka Józefa z Mniazohów U 99
Potocka Piotrowa II 99
Potocki Aleksander II 90, 99
Potoakd Antoni II 53, 75, 90, 99
Potocki Artur n 99
Potocki Feliks II 9, 99
Potocki Ignacy II 39, 99, 100, 133, 139,
160-162, 166, 227
Potocki Ignacy, drugii II 99
Potocki Jan n 99
Potocki Józef II 99
Potooki Ksawery n 99
Potocki Maksymilian II 99
Potocki Marceli II 99
Potocki Mikołaj I 309, II 99
Potocki Prot n 83
Potocki Seweryn II 99, 139
Potocki Stanisław, hetman I 330
189
Potocki Stanisław, poseł do Sejnii
Czteroletniego II 140
Potocki Stanisław Kostika U 99, 227,
229, 288, 302
Potocki, Stanisław Szczęsny II 39, 99,
108, 141, 154-161, 169
Potocki Stefan I 309
Potocki Wacław I 211
Potocki Włodzimierz n 99
Powąajfcl H 1T7, 321, 343
Poznań i 21, 30, 46, 51, 58, 81, 87,
118, 120, 128, 177, 231, 299, 320,
322, 324 II 80, 81, 125, 152, 167,
170,  181, 187,   194,   202,   206,   222
229,  233,   237,   239,   244,   246,   249,
258, 274,   282,   284,   300,   307,   310-
313, 340, 385, 369, 379, 381, 389, m
25, 31, 45, 46, 48, 52, 55, 58, 60, 65,
90,  91, 9S, 136, 143
Poznańskie Księstwo II 244 249, 270,
273, 313
Poznańskie II 226, 236, 245, 268, 259
Północne Morze I 374
Praga I 17, 29, 30, 49, 121, 122, 144
194, 274, 276, H 193, 226, 356
Praga przedmieście Warszawy U 193,
1226, IH 141, 142
Pragier Adam II 100, ECI 96, 104
Pratułin I 2»6
PraJżmowski, prymas I 348, 362
Prądzyński Ignacy U 189, 292-294,
301, 302
Prądzyńaki MaroeH, ksiądz m 58
Pregoła I 105, 113
Preszburg — patrz Bratysława I 216,
II 201
Pneszów II 117
Preussdaoh Eylau — patnz Ilawka II
203
Prtniz I 067
Prohor, bisłcup obrządku wschodnie-
g»I 17
PrdkuŁf, biskup obrządku wschodnie-
go I 17
Proakt, rezydent polski w Konstan-
tynopolu I 328
Protaazewłaz, biskup w WShide I 271
Prus Bolesław (Aleksander Głowac-
ki) H 232, 243, 370, 396
Prusacy starożytni (Prusowie) I 24,
33, 43, 45, 89, 90, 93, 106, 112 160,
180, 189, 190, H 72, 83
'Prusy, Ziemia Pruska, Księstwo Pru-
skie, Królestwo Pruskie I 105, 109,
110, 132, 159, 201-204, 214, 222, 223,
230,  242, 269, 277, 333-337, 340, 341,
344, 346, 350-359, 362, 372, 337, 379,
386, II 5, 17, 22-24, 29,   35,   36,   40,
42, 52, 56, 56-56, 61, 64, 66-82,   87,
91,  92, 101,   103,   110-112,   119-124.
190
133-135, 138-144, 149, 153, 187-162,
166-173, 1/81-186, 193, 194, 201, 204-
206, 216-224, 234, 238, 239, 243-251
255-267, 273, 277-284, 295-300, 311-
313, 317, 318, 327, 328, 344, 354-
363, 380, 381, JH 843, 34, 107, 109,
146
Prusy Królewskie I 204, 234, 268, 302
n 6, 7, 18, 379
Prusy Krzyżackie I 204, 223
Prusy Książęce I 219, 222, 237, 248,
268, 269, 279, 320, 325-327, 334-336
345, 352, 355-359, 362, 366, 369 389
n 20, 56, 113, 172
Prusy Wschodnie I 113, 170, 194 200,
213, n 18, 54, 70, 73, 194, 203 Ht
26, 59, 61, 76
Prusy Zachodnie (Wschodnie ? Pomo-
rze) II 30, III 46
Prut I 289
PryłuM I 312
Prytpeć I 250, 309, 314
Prystor H 100, ni 100
Przemilankowo I 98
Przemysław I (Przemysł), książę
wielkopolski I 98
Przemysław II, król polski I 84, 85,
98, 101, 102, 126, 127, 141
Prtaemysl I 34, 144 297, 387 U 80
122, 211, in 43, 46, 85
PrzemysMdtó I 30, 44, 121
PrZewalaki n 299
PrzyborowsJd II 325, 326, 333
Przyfbyazewski II 232
Przyjemskli I 372
Psachin, Myriam II 92
Psie Pole I 74, U 180, Ul 76
Pdków I 207, 208, 260, 270, ni 17
Pszczyna I 137
Ptolemeusz I 14
Ptycz ni 69
Puck I 204, 238, 379, I 122, 206, Ul
83
Puławy U 117
Pułaski Franciszek II 46
Puławski Kazimiera U 116, 147
Puławy m 27, 77, 78
Pułtusk I 231, n 203
Pusnfldn n 30
Q
Quebec I 137, II 69, 74
R
Radhel I 366
Radifborz I 142
Racławice n 174-176,  190,  226,   240,
248, 297
Racak&ewicz Władysław I 166, Ul 118
Raczyńató, generał n 141
Radnot I 320, 326
Radogosaoz (Retra) I 24, M
Radom I 245, U 80, 112, I*3 M
Radomsko I 153
Radoszkowieze I 237
Radoszyce n 193
Radymflcze I 17 I
Radzewstat Franciszek II W, 52
RadBŁeJowaWl Hieronim I 3®T22
311, 3O5-30fl, 324, 328, S29. D W>
57
Ra<bHe}ow0ki Mtohał, prymas II 57
Radztm       (Gaudenty),    arcybiskup
gnieźnieński,  brat   św.  WojOleana
I 44, 46, 48
Radaamińslcli U 203
Radziwiłł Antoni n 307              „„
Radziwiłł Bogusław I 319,   320,   338,
329, 390, H 19                        mnna
Radziwiłł Janusz I 306, 9i2- 317-323,
3130
Radziwiłł Januse drugi DI 39, 40
Radziwiłł     Karol   Bronisław „F
Kochanku" H 49                       „„
Radziwiłł Michał, genera! H 133, 292
Radziwiłł Mikołaj, Czarny I 22fl
Radziwiłł Mikołaj Rudy 1236.  238,237
Radziwdłłowłcz Rafał H W
Radziwiłłowie I 166, 228,D 13, 1". 246
Radziwiłłówna Barbara iw*     ^SS?
Zygmunta Augusta I 225, 286 232,
237, 370
Radziwiłłówna     Ludwillca    Karolina,
córka Bogusława I 390
Radziwiłłów n 393
Radlzymin In 76, 81
Raigneta I 112, n 386
Rahaza Michał, metropolita I 2**> ***
Rakoczy I 304, 306   317-321. 326, 332,
376
Rakowskd m 70
Raków I 219
Ramorino II 296
Ranke I 41, 110
Rarańcza m 38, 63, 66
Raszyn II 210, 226  237
Rataj ni 94
Ratajozyk n 183, 188
Rawa Mazowiecka I 216, U 170
Rawa Ruska II 25 m 85
Rawicz m 30, 51
Razim, Sbiewka I 287
Redarowie I 24
Raichenbach H 243, 244, 257-259
Reitehstadtu,  ksłjjsSe,   syn   Napoleona
I, patrz Napoleon U, II 212
Reiner n 36
'lej Mikołaj I 144, 211
Rejtan (Reytan) I 166, 236, n 124
Rembertów IH 9«
Ren I 38, 39, 144, H 64   1«5. I*6- 197'
207
Renaird Madame II 60
Repnta H 110-1112, 117, 125, 128
Rewel  (Reval,   TMlmn)   I   106,   236,
B72
Rewumlenkow H 317, 334, 339, 346
Reymont I 296, U 232, 370
Rhode H 19
Riahmond n 69
Riel U 6©
Wmsktj-Konsakow H 251
Rio de Janeiro I 306
iRlwold n 190
IRabesptarre U 146, 185, 196
Roche, major n 210
Rocroy I 372
Rodanl 125
Rodezjall 97
Rodos I 107, n 234
Rodtalewtlczówna I 165,   H  232,   344,
37B
Rogów n 395
Rohan II 198
Rokiozana Krystyna I 146
'Roman, książę Halicki I 86
Romanda (ozesc Państwa Kośotelne-
go) H  317
Romanów    Aleksander    Mtóhałowlcz,
rosyjski admirał m 12
Romanów Michał, car rosyjski I 283
Romanów Mikołaj MHkolajewicz,   ro-
syjski wódz naczelny — patrz Mi-
kołaj  MiJcolajewicz
Romanów   Mikołaj    Aleksandrowlcz,
car Tosyjskd — patrz Mlflcolaj n
Ronnanowowie II 186, 290
Romer I 236
Roniker m 39, 40
Rosabach II 70
Rosen I 144
Rosja — passom
Roosevelt IH 144
Rostookli   Teodor,   metropolita  uniołd
I 296, n 153
Rostów I 206 m ©a
Roth Hierontai I 366
Roth syn I 366, 358
Rotseyld  (RotsoMld)   Majer,   AinaBel
H 26d, 262, 267
Rouen n 107
Rousseau (Russo) II 84, 232
Rozwadowstei Kazimierz n 181
Razwadowski Tadeusz, generał I 144
369, H 180, m 75-82, 99, 106, 115
Rozwadowskl TomUsław II 181
Rozwadowski Wiktor II 181
Rożańskii N«reusz n 288
Różyckt Edmund n 344
Rudobrody Barbarosaa — patrz Fry-
deryk I, cesarz
Rudmoki Tadeusz m 111
Rugia I 24 75, 334
191
Rumunia, Rumuni I 13, 16, 111, 296,
385, 386, II 101, 383 m 14, 60, 111,
114. 116, 117,119, 125 — patrz tak-
że Wołosi, Wołoszczyzna
Ruotsi po ffińgku Szwecia — patrz
Rusowiie skandynawscy I 30
Ruryk, Rurykowtaze (także Romano-
wicze, Rosaisławowieze) I 37 142,
143  247, 270
Rusowie skandynawscy (Ruotsi) 133
Russe (Ruś) I 34
Rusinil II 383, 385-387, HE 44
Ruś I 12, 25, 33, 34, 39, 43, 50, 53,
57^59, 64, 66, 74, 77, 83, 94, 97, 114-
117, 132, 151, 156, 160, 166, 175,
206, 230, 258, 283-286, 297, 309, 310,
322, 331, 333, 376, II 30, 189, 291,
297, 298, 311, IH 61, 103, 113
Ruś Czarna I 156
iRuś Czerwona, Halicka I 16, 22, 130,
135, 142, 143, 161, 156, 160, 253,
299, 303, 332, 376, II 79, 81, 82,
122-124
Ruś Kijowska I 65, 142
Ruś Podkarpacka I 295, 298, IU 61,
108
Rutkowskd     II 60
Rutski Józef Welamin, Metropolita
kijowski unicki I 293, 295
Rybflński n 139
Rybnik I 137
Rychcićki (w Istocie M. Daieduszyc-
kł) I 220, 231
Rycheza I 53, 54, 57, 58
Ryde' I 225
Rydz-SmŁgiy, marszałek m 46, 67,
111, 114, 115, 120, 135, 144
Ryga I 93, 106, 108, 234-236, 271, 279
324, 327, II 25, 26, 204, III 66, 77,
82, 83, 87, 120
Ryksa, córka króla Przemysława I
126
Rymkiewloz II 197
Rymanek III 104
Rzeszów II 80, 122, 211, Ul 143
Rzeczyca III 68, 72
Rzewuski Seweryn. II 39, 128, 154-
156, 160
Rzewuski Wacław I 144
Rzeżyca n 354
Rzędowice II 188
Rzym I 13-16, 23-26, 29-31, 38-44, 60-
62, 65-67, 83, 124, 125, 127, 134, 206,
208, 218, 223, 228, 231, 240, 264,
278, 294, 295, 298, 303, 371, 374,
375. H 103, 107, 121, 197, 212, 226,
247, 260, 304, 312, 315, 316, 333, HI
23, 127
S
Sabataj Cwi I 310
192
Salbaudla I 345, II 308, 309
Sabaudtzki Eugeniusz, (książę,      wódz
auebracW I 383, 389
Sablons II 195
Sacha Stefan II 108
Sakłowa II 366
Sadowskli Jerzy I 323
Sadowsky Vaclav I 323
Saint Jean d'Acre I 110
Saint Denis I 65
Saitat Dominiąue II 198, 199
Saint Germain I 345, U 264
łSaimt Louds II 69
Saint Maux I 45
iSańnt Pierre et Maouekm,   wyspy    II
69
Saint Sapłioriin II 74
Saksonia I 12, 106, 221, 222, 354, II
5, 6, 8, 9, 24-29, 30, 32, 57, 59, 85,
68, 70, 74, 84, 150, 156, 158, 206,
207, 245, 246, 249, 259, 266, 270,
303, 357
Sala, rzeka I 48, 53
Sali cha II 344
Salimbeni I 108
Salomea,  błogosławiona,  córka Lesz-
ka Białego I 100, 147
Salomon, król węgiersku I 64
Saloraiki I 310, III 14
Salza, Herman von  I  108,   109,   110.
111, 299
Sambia I 43, 147
Sambor I 84
Samon, władca słowiański w VII wie-
ku I 16
?Samoa II 234
Sampian     —   holenderski   fachowiec
wojskowy I 371
Samsonow, rosyjsiki generał m 11
Samsonowo II 395
San I 304, 325, III 81, 113
San Domingo I 337, II 198, 199, 226,
239, 240, 288
Sandomierska Ziemia I 9, 73, 78, 82
Sandomierz I 100, 115, 127, 128, 135,
147, 292, 325, II 26, 55, 80, 82, 170,
183, 210, 211, 233, 270
San Leo II 197
San Martin II 209
Sanok I 144, III 109
Sanfago II 209
Santini II 42
Santok I 144
Sapieha Adam   Stefan,   kardynał  III
58
Sapieha Eustachy III 49, 70
Sapieha Paweł I 322,  324, 326, II 54
Sapiehowie I 166, II 17, 55
Saragossa II 204, 237
Sarajewo III 8
Sarbiewski Maoiej,  ksiądz I 31,  231,
301, II 103. 109. 304, III 86
Sardynia H 24. 64, 314, 317, 318
iSark, wyspa HE 123
Sarmaci I 284
Sarolea, profesor n 76
Sasi I 22, 24, 33, 41, 89, 348, H 8, 9,
19, 23, 26. 28, 37, 3fl, 40, 52, 53, 64,
66, 75, 82, 86, 115, m 148
,,Sa3M kawaler" Jan Jerzy n 60
Saski Maurycy, marszałek Francji II
60
Saiiberzwellg, putkownłk m 10, 36
Savannah II 147
Sącz I 118
Sądecczyzna U 1*212
Schaumburg-IJppe II 90
Soheuring Herman, dr I  267
Schinesne    (przypuszczalnie     Szcze-
din) I 34
SchHlaseLbuTg U 275
Sohon, Teodor von U 309, 310
Schoribrunn n 211
Scwartz, wynalazca prochu I 136
Scytowie I 284
Sechelles, Heraut de n 185
Segur, hraibia de II 144
Sekwana II 186
Serbte, Serbowie I 31, 77, 154, 183,
359, 376, 384, II 69, Ul 8, 9, 14, 26
Serockae lasy II 338
Sewastopol I 386, II 314
Sewilla II 210
Seyda Władysław IH 24
Sforza, Sforzowie I 109, 212
Sforaa, Bona, polska królowa I 109,
212, 228
SicdnsM I 317
Sicz I 285, 288, 330
Stebież I 390
Siecfech, wojewoda I 72
Siedlce II 80, 183, 207, 211, 233, 270,
310, 312
Siedmiogród I 216, 266, 292, 296, 304,
306, 319, 320, 326, 388, II 312, III 60
Siemiatycze II 362
Siemiątkowski Tomasz II 288, 302
Słemteradaka Henryk I 144, II 376
Sienkiewicz Henryk I 170, 324, H
108, 232, 365, 369, 378, 396, 397
Siemwickii Mikołaj I 266
Sieradz I 127, 133, 320, 361, H 80, 170
Sferakowskr Józef II 176, 182, 188
SierakowakS Zygmunt II 344
Sierawski, generał II 295
SieroszewskJ II 117
Siewierszczyzna II 29
Siewierz I 84, 198, 321
Siieyes, poMyk francuski II 196
Sikorek! Władysław, generał i poli-
tyk I 144, III 76, 81.82, 96, 99-101,
115,   119, 122, 124-129, 138, 143, 148
Simler I 225
Sine Wody I 143
Singapur U 97 IH 139
Singer m 131
Stoiucha II 156
Siwak BTonisław III 37
Skałka I 119
Skałkowski    A. M.  II 152, 164,   187,
189, 330
Skalom, von II 376
Skandynawia I 15, 77, II 356
Skarbek Aleksander ni 43, 45, 83
Skarga Piotr, ksiądz,  jezuita I 211,
220,   229,   231,   273,   291-296,   298,
301, II 82, 103, IH 86
Skarszewski, biskup II 178
Skąpskl Franciszek III 37
StórgSełto I 175
Skorupka, ksiądz III 76
Skrzyneclri, generał n 278, 293. 294,
302
•Skrzynski Aleksander m 97
Skrzypek III 48
SkuUski III 50, 101
Skurdo I 112
Slavkov II 200
Sławonia I 388
Sławek II 100, Ul 101
Sławnikowice I 30, 43, 44, 49, 51
Sławoj-Składkowski II100, III 59, 314,
59, 114
Slominsloi III 131
Słonim II 252
Słowacki Euzebiusz I 166
Słowacki  Juliusz I 76.  144.  166,  387.
II 30, 44, 114, 117, 232, 302-304
Słowacja, Słowacy  I  12.   25,   48,   53.
117, 120, 122, 381, 382, II 122, 385.
387, III 31, 108, 109, 125
Słowaczyzna I 49, 59. 171
Słoweńcy II 385, III 26
Słowianie I 11-13, 16. 28, 37. 89. 154.
174, III 26
Słowiańszczyzna I 24, 31, 32
Słuck I 390, II 112. 170, 252, 354, IN
66, 82
Słupsk I 334
Smoleńsk I 159,   171,   207,   235.   233
237, 244.   245,   248,   269,   282    2*3
293,  303,  330,  II 212-215.  222.  29*
372, III 86, 128
Smoleńska Brama III 73
Smoleński Władysław I 96   187    196
II 84, 131, 297, 321
Smolka I 96, 187, 196
Smotrycz II 297
Smuglewicz II 131                             ?.
Smyrna (Izmir) II 234                      9.'
Sobiebor, brat św. Wojciecha I 49
Sobieska Klementyna I 391
Sobieski Jan,  król  polski I  136,  144.
13 —Hist. Nar. Poi., t. III
193
330, 342-346, 349-991, H 6, 8, 9, 11,
14, 19, 28, 40, 43, 47, 48, 50, 54, 56,
87, 164, 166, 226, 297, IH 145
Sdbiestai Jakub I 390, 391, U 27, 29,
56, 58
Sobleski Marek I 370, 371
Sotreski Wacław, profesor II 6, 165
Sobótka, córa I 49
Sodno Faustyn (Socyn) I 220
Sochaczew I 216, II 170
Sokolnicki Michał, generał n 180, 181
SokoinicM Michał, polityk U 180, 181,
234, 235, 397, 398, m 10
Sokołów II 344
Soldern n 120
Solferino U 181, 317
Solura II 238
Sołtyk Kajetan, takskup  U   112,   115,
130, 148
Sołtyk St., mason n 99
Somma m 13
Somosierra II 226, 237, 297
Sorel Albert n 185
Soroka ni 75, 113
Sosnkowski,   generał III   36,   41,   74,
97, 138
Sosnowiiec II 368, m 96
Sowleak n 206
Sowaety ni 76, 113
Sowiński, generał H 289, 291, 296, TU
114
Spa III 39, 40
Spandawa (Spandau) I 92
Sparta II 198                                    '
Spee, Graf III 120
Spencer II 58
Spleralski I 322
Spisz I 67, 120, 325, U   120,   122,   m
56
Spokojny Ocean  (Pacyfik) I 36,   37,
39, 171, II 392, ni 14, 68, 124
Sprewa I 344
Spytko z Melsztyna I 145, 179, 193,
198, 316, ni 114
Stablewski, arcybiskup II 377
Stackelberg Otto n 126-128, 136, 140
Stalin (Dżugaszili) III 112, 121, 144
Stalingrad   (Caricyn, Wołgograd)  m
126
Stambuł — patrz Konstantynopol
Stanisław,     książę Piast   mazowiecki
I 216
Stanis)awów I 297, II 122,   369,   370,
386
Stanisławski I 144
Stangbro I 277
Stankiewicz III 28
Stanoaro I 219
Stany Zjednoczone I 6, 9, 12, 117,182
186,   189,   190,   239,  241,   249,   250
255, 295, 296, n 32, 33, 68,   69,   71
91,   92,  96,   144-147,  150,   171,  182,
194
209, 226, 234, 238-240, 260, 264, 267,
298, 365, 387-389, 392, m 9, 13, 14,
17, 28, 30, 36, 40, 50, 81, 120, 129,
130, 135-148
Staptóski Jan H 366
Stargani I 13
Stantoa pod Twerem I 270
StaroMelsk ni 128, 129
Starooufb I 207
Starogard V. 122, 310
Starorusini n 383, 384
Starowolski Szymon I 324                 *
Stary Sącz I 99
Stary Targ I 279
Starzynskl Stefan Ul 102
Steblik Władysław I 170
Stefan świięty, król wegdenetol I 51,
53
Stefan Wd-elki, hospodar mołdawski
I 210
Siefczylć II 365
Steftn, von II 250
StempowsOd Stanisław II 91
S te wart Charles II 210
Stoczek n 292
Stobanskd U 325
Stodert, gdański agent polityczny I
339, 340
Stojałowskli, ks. Stanisław II 367
Stamma n 339, 340
Stopnica I 147
Stormont II 79, 122
StpiezyńskS in 98
Stryjkow3ki W. II 109
Strzałów (Stralsund) I 75, 335
Strzelce śląskie m 90
Strzelce meklembunsW* (Strełitz) I
12
Stymbairk (Tannenberg) I 169
Styr I 17
Stuart, Karol Edward I 291
Stwosz Stanisław I 212
Stwosz Wit (Stoss) I 212
Subiisław, książę pomorski I 84, 131...
Suchednnów II 398
Suchomlinow IH 11, 13, 27
SuchorzewsWi n 150
Suchozanet n 327
Sudan n 97
Sudeccy Niemcy I 41
Sudety I 91
Sulejówek ni 51, 93, 97
SuKstrowskd Kazdmiierz n 55, 251
Sully Maiksymildan, fmncuslki prote-
stancki mąż stanu   273
Sułkowski Józef n 196
Suraż n 292
Sussex n 257
Suwalazczyzna I 43, 140, n 80, m 84
Suwalkii n 80, 183, 206, 233, 270, m
87, 109
Suworow n 117, 182, 183, 194, 197
Suzdal I 114, 206
Sven W.id)obtx>dy I 52
Swarożyc I 24
Sybel, Hettnrieh von H 342
>^ia^S>Hb'r r "I, 190, 296  n
176, 215, 279, m 28, 37-39  58
Sycylła I 61. 108, 109   126 ' 38
II 228  263, 317.' ffliW
Sycylijskie królestwo I 109
Sylwester U, .papież I 47, 48
J^łllt             295
Syria I 13, 88, 175, 295, m 134
Syrokomla W. I 165, 258 II 108
Szachmatow M  I 17
Szafrańsiki ks. n 313
Szanghaj U gg
Szawle II 354
Szczam n 82
Saczefbrzeszyn I 357, 365
Szczecin I 12, 34, 75, 89, 384  334
Szczeciński Zalew In 148
Szczekooiny II 174, 181  226
Szczepandec Józef II 107
Szozepanowskl Stanisław I 67-71, 85,
Saczuka St. H 10  11 53
Szela Jakub II 311    '
?Szeptycki Andrzej   (Roman),  metro-
Lt^gn^
Szłichtyng Jan I 327
Sztokholm I 277, U 56,   135,   HI   37,
Sztum I 204
Sztumska Wieś I 303
Szutodn Ul 52
Szujató Iwan I 269
Seujató Wasyl I 281  282
Szujski, polski historyk I 227   n 37i.
Szułozyńskł I 258, 36? n 10
^^ifTsT ^07' 217' 219- 220. 239,
388' mi.1 «8' 238' 3O2' 313'   3*7
M|. ni 16,  29,   94,   123,   128,   129,
•lio,  401, 217, 222    228    2łi      ->i<i
mm
Szwedna II 57, 60-64   86
SizydŁowiecki I 251   '
Szydłów I 136, 147
Szymamowski I 144
Szymansfci. Wiesław Paweł II 242
Szymonowicz I 211
7,
s
4,     Śląsk I 16, 33, 34, 44, 46,   49,   56-58,
69, 72, 73, 78, 80-84, 91, 92, 95, 101-
103, 116, 119-123, 127, 130, 135, 137,
138, 142, 167, 192-200, 207, 215. 275,
276, 290, 321, 324, 341, 343, 365 381
n 7, 18, 57, 68-74, 90, 119, 181, 185
? '•    206, 207,   222,   229,   243,   250    284'
307, 313, 364, 378,   IH 54,   59.   139
147
Śląsk Austriaclki I 122
Śląsk CSeseyńskd n 368, 384, 385. m
43, 90, 108
Śląsk Dolny II 71
Śląsk Górny II 71. 313, 366-368, 377
379, 380, 385, Ul 46, 51, 54, 61, 62,
83, 90, 93
81ąsk Wrocławski Ul 52
Ślązacy I 41
Slezanie I 16
Siiwińaki III 100, 101
Slizdńsiki II 19. 188, m 50
Smiałynskl  (Feliks Kołyazko) II 344
Sniadeccy III 86
Śniady II 397
Sniatyn I 366
Śrem I 322
Sreniawski I 316
Środa I 118, 324, II 55
Śródziemne Morze I 86-90, 250,   313,
II 217, 234, III 125, 127, 130
Swiętoslaw, ruski książę I 65
Światowid I 24
świdnica I 67
Świecie I 128
Swierczyński II 347
Swięcowie I 129
Święta I 178
Swiętochowski n 370
Świętokrzyskie Góry II 337
Swiętopełk I 17, 50, 51,   84,   97,   137,
177, 178, 186
Swietosława, siostra Bolesława Chro-
brego I 51
Swiętosława, siostra Bolesława   Śmia-
łego I 64
Sw. Heleny wyspa n   216,   217,   220,
223, 238
Sw. Adaukt I 17, 116
Sw. Aleksy I 44
Sw. Andrzej I 119
Sw. Andrzej Bobola I 161, 301
Sw. Atanazy I 88
Sw. Augustyn I 88
Sw. Benedykt I 119
Sw. Bernard I 89
195
Sw. Bonifacy I 44, 93
Sw. Cyryl I 25, 30, 71, 298
Sw.  (Błogosławiony)   Czesław   Odro-
waż I 99
Sw. Dominik I 99
Sw. Dorota I 109
Sw. Feiks I 17
Sw Franciszek Ksawery II 69
Sw. Grzegorz II 127
Sw. Helena I 66, 385
Sw. Idzi I 73
Sw. Ignacy Loyola I 229
Sw. Jacek  (Hiacynt) Odrowąż I   99,
131
w. Jadwiga I 99, 147
Sw. Jan Kanty I 212
Sw. Jan od Krzyża II 43
Sw. Jerzy II 251
Sw. Józefat   Kuncewicz  I   166,   294.
295, 304
Sw  Katarzyna I 131, I 189
Sw.  Kazimerz I 166,  190, 202, II 41
Sw. Kinga I 147
Sw. Ludwik,   król   francuski Ludwik
IX, I 126
Sw. Marek I 681
Sw. Maurycy I 61
Sw. Metody I 16, 17, 25, 30, 31, 298
Sw. Paweł I 176
Sw. Piotr I 26, 324, 325
św. Piotr z Alkantary II 43
Sw. Stanisław   Szczepanowskł  I   67-
71, 85, 144, II 41
Sw. Teresa z Avila II 43
Sw. Tomasz z Akwinu I 301
Sw. Wincenty I 81
Sw. Wincenty a Paulo I 354
Sw. Wojciech I 30, 43-45, 48-51,   56,
73, 81, 106, 131, 170
Świnka Jakub, arcybiskup I 98,   102,
126-129. 141, II 82
Świnoujście I 105
świrski, admirał III 33
Swistalski I 100
Tagllacozzo 126
Talleyrand II 221, 223, 246-249, 260,
264-267
Tallinn (Reweel) I 106, II 126
Tamerlan (Timur Lang, Timur Chro-
my) I 178, 179, 193
Tannenberg — patrz Grunwald I 109
Tanzania II 97
Targowica II 39, 100, 107, 108, 153-
156, 159, 160, 165-167, 169, 171-173,
176
Tarnogród I 53, 64
Tarnopol II 80, 103, 122, 211, 222
Tarnowski Jan I 215, 216, II 109
196
Tarnowski Stanisław, historyk lite-
ratury, krakowski „stanczylc'' II
370
Tarnowskie Góry I 379
Tarnów I 12, II 122, 211, 311, III 77
Tasmania I 187
Tatarzy I 100, 114, 135, 142, 143, 158,
169, 179, 205, 206, 215, 216, 231,
249, 258, 284, 287, 289, 303, 306,
308, 309, 311, 314, 326, 338, 381,
362, 370, 373-377, II 9. 49. 74. 189
Taabir I 332
Tczew I 279, II 122, 204, 206, m 92
Teheran II 341, III 144, 145
Teksas II 69
Templariusze I 107, 108
Temudżyn — patrz Gzengtks-Chan,
(Dżyngischan) ^— I 114
Teodorowicz, arcybiskup obrządku
ormańskiego I 144, m 58
Teodoryk I 34
Teofano, cesarzowa I 44, 47
Terlecki Cyryl, bŁsku-p-uriita. I 294,
295
TerleoM Ryszard III 127
Tertil III 43
Tertulian I 88
Tesalia II 233
Teterow I 12                               •,
Tetera Paweł I 333
Teterewo II 252
Tetlau II 328, 329
Teutoni (określenie Niemców i Krzy-
żaków) I 176, III 26
Thers Adolphe II 280
Thietmar, kronlkare I 29, 34
Thietmar Zygmunt, ojedee kronika-
rza I 34
Thugutt Stanisław III 98
Teffen, von I 221
Tients n II 98
Tiesenhausen II 376             .       ?
Ttsdal II 376
Tissot, Victor II 361                       .
Tobruk III 125, 146
Tochtamysz, chan I 179
Toczyskl Józef II 346
Tokarski Jan I 322
Tokarz Wacław II 177, 178, 190, 280-
284, 288
Tokarzewskd Michał m 45
Tokio II 392
Tołstoj Alekstej I 283
TomJcki, ksiądz pa-uftn I 321
Tomsk in 68
Toporowaki II 128
Torstenson I 371
Toruń I 312, 172, 203, 204, 219, 303,
II 7, 30, 80, 112, 122, 138-142, 167,
170, 181, 203, 206, 233, 244-249, 258,
270, 282, 295, 300, 307, 369, Ul 76
Toskania U 317
Toul I 49
Touts I 45
Tramspadańska Republika II 197
Trafalgiar II 199-201, 220, 267
Traufeentoerg, Rauech von II 376
Traugutt, Romuald I 166, DE 344, 347,
356, 357, Ul 114
Trąmbozynsld Hipolit II 310
Trąmbczyński Wojciech m 94
Trebizonda (Tnabzon) I 285
Trabllircka Ul 132
Trechtymirów I 2871
Tre*tschke I 110, 182
Trembowla I 357, II 122
Trenazyn I 121
Trewir H 266, IH 31, 52
Trevir«uxus m 107
Trębicki Antoni II 187
Tręblcki Stanisław II 288, 302
Trtanon H 264
Trocki Leon (Bronstein) II 16, III
69, 70, 82, 83, 133
Trok* I 163
Trydent I 226-230
Trze'ana I 369
Trzebnica I 99
Trzemeszno I 45
Tuhajbej I 307,  309     .
Tuchaczewski, marszałek sowiecki
III 75-77
Tuchman Barbara m 11, 13, 27
Tuchola II 206
Tulon II 195, III 130
Tulon II 196, ni 130
Tunezja III 124, 129
Tungen I 221
Tunis I 88
Turcja I 13, 14, 17, 88, 115, 176, 183,
185, 189, 200, 203, 205, 206, 210,
216, 241, 258, 267-270, 285-295, 302-
307, 314, 333, 337, 340, 351, 353,
355, 358-362, 365, 366, 369, 370,
373-390, II 9, 28, 30, 61, 62, 88, 89,
115-118, 126, 132, 134, 139-142, 149,
153, 184-186, 196, 205, 234, 291,
297, 311, 314, 315, 362, 372, 375, III
14, 16, 145
Turgieniew II 334
Tuwim III 131
Twer (Kalinm) I 159, 208, 270, II
255, III 126
Tykocin I 322
Tylża I 105, II 86, 206, 207, 211, 222,
386
Tyniec II 116, 120
Tyrol I 100
Tyszowce I 322
Tyzenhauzowie I 236
V
Uchański, prymas I 266
Uhrynów I 37ft
Uganda II 97
Uglicz I 280
Ujejski I 144
Ujście I 324, n 26
Ukraina, Ukraińcy I 12, 144, 166,
227, 231, 233, 250, 284-286,
292, 296, 299, 304, 307-310, 314, 315,
320, 326, 329-332, 362, 370, n 29,
83, 156, 161, 163, 169, 183, 213, 234,
291, 297, 344, 372-374. 383-386, Ul
16, 17, 28. 38, 44, 56, 70-75, 83, 84,
93, 94, 103, 116. 126, 133
Ułanów II 116
Ul:na Mała III 35
Ulm II 200
Ula I 237
Unrug, admirał III 33
Uiagami III 143
Ural I 39, 171, 206, 208, m 68
Urban II, papież I 88
Urugwaj III 120
Uszyca II 66
Uświat I 269
Uthof II 376
Utrecht II 21, 69
Uznaim I 334
Val)educe I 44
Valmy II 171
Vercingetorix I 38, 39
Verdun III 13, 122. 126
Vichy III 123, 124
Villeneuve II 199. 200
Viscontiowie I 109
Vogelsang I 111
Voltaire  (Wolter)  II 40,   77.   80,   90,
103, 208, 219,   232
Vresovec   Jan    Wejchard    (Wrzeszo-
wicz) I 323
W
Wacław II, Czeski I 99, 102, 121-129,
197
Wacław III, Czeski I 99, 102 121,
123. 128
Wacław Luksemburski I 196
Wadding-ton I 347, 348, 353, 356,  357
Wadowice III 43
Wagram II 210, 222, 234, 237  239
Wakar II 352
Waldemar I, król duński I 106
Waldersee Alfred von, niemiecki ge-
nerał III 20, 31
Waldheim I 377
Walewska Maria II 212
Walewski Aleksander n 212
Walewski Antoni I 327
Walewski M.. mason n 99
Walezy  Henryk   (Walezjusz   Hen yk
197
ni, de Valote), krój polatał t fran-
cuski I 139, 164, 166, 292, 321, 343
WaBa II 95, 385
WaMszewskS I 349
Wadsh I 264
Wałcz I 140
Wandea H 164, 213
Wańkowicz Melchior m 111
Warfourg- II 262
Waregowie I 37
Warmia I 43, 113, 231, 234, 273, 320,
325, H 6, 30, 31, 45, 80, 203, 206.
207, 229, 245, 307, 366, 377-381, III
14, 15, 20, 36, 38, 40-46, 48, 61, 62,
147
Warna I 45, 183, 184, 186, 204,   220,
288,  295, 373, II 180, 226, III 114
Warszawa I 131, 132,   141,  264,   287,
289,  299, 300, 308-311, 323-326, 359,
375, 377, II 7, 18, 26, 55, 57, 62 80,
81, 87,  107-110, 187-189,   193,   194,
201-206, 210, 214, 222, 229, 233 236,
239, 240,   244,   246,   249,   251,   252,
259, 270-274, 287-296, 303, 306, 308,
318-324, 328, 330-333, 342, 344, 346,
347,   349,   356,   369-375,   381,    394-
398, III 14, 15, 20, 36, 38, 40-42, 45,
46, 48, 57, 60, 63,   73,   78,   84,   87,
90,  92,   98,   99,   104,   109,   112-114,
131, 132, 140-143, 148
Warszawski J., ksdądz, S, J. ffl 68
Warszawskie Księstwo I 254, II 168,
180-181, 195, 202-218, 225-227, 233-
238,     243-251,   255-259,   270,     274,
281, II 105
Warszewicki I 272, m 86
Warta I 16, 21, 34, 91, 113, 250, 253,
276,  332, 356, 357, 364 II 168, 240,
245, n 147
Waryński Ludwik U 390
Wasilewska Wanda m 129
Wasilewski Leon III 70, 83, 129
Wasiutyńakl I 249
Wasyl Ociemniały I 207
Waterloo II 217, 220,    222, 237,  243,
255, 262, 267, 294
Watykan II 128, 262
Watzelrode,  biskup,   wuj   Kopernika
I 12, 221
Wawer II 292, 293
Wawrzecki Tomasz II 183, 184, 1©3
Wawrzymiaik, ksiądz II 378
Wazowie I 173,   227,   229,   250,   272,
273, 280-284, 343, ni 148
Webster, Nesta H. II 93
Welzman Chaim II 33 III 131         /
Welawa I 326
Welońskl I 166
WeMingtom II 217                           ,
Wenecja     I   133, 206, 212, 228, 239,
254, 372, 373, 382, 388, II 196, 268,
198
Wenezuela II 203
Wernyhora II 44
Werona I 43, II 265
WereszycW I 331
Wersal I 372, I 256, 357, IH 29. 30,
59, 62, 148
Wesel II 90|
Westarp, Kuno III 10
Westerplatte m 110
Westfalia II 2591
Wettyni U 5, 6, 23, 59, 75, 259
Weydenthal, Barthel de Ul 39
Weygand,  francuski generał   ni 77-
82, 122
Weyssenhoff I 165, 166, 236, 296,   I
232, 370
Węgierski, Tomasz Kajetan II 106
Węgrów II 352
Węgry I 13, 16, 17, 33, 40, 51, 59-61,
64-67, 71, 74, 83, 111, 115, 122-128,
139-142, 146, 151, 154, 171, 179,
183-185, 190 197-200, 207, 215-
217, 256, 266, 268, 286, 295, 359,
373, 377, 381-383, 388, H 74, 120,
136, 185, 222, 236, 312, 313, 320,
382, ni 34, 43, 56, 62, 108. 114. 11®,
125
Whinttag-iiam, kapitan n 210
Wiatka (Kirów) I 208                     :
Wiatycze I 17
Wiaźma   207       I
WicHiff I 144, 218                            !
Wider, R. I 340                              ' *
Wieczorksiewicz m 97
Wiedeń I 145, 301, 342, 360, 359, 366,
369, 373, 375-384, H 28, 56, 58, 59,
64, 74, 107, 121 1122, 180, 181, 194,
,: 200, 201, 210, 226, 239, 242-245,
249-251, 258, 260, 261, 263, 267,
297, 308, 312, 380, m 42, 51, 91,
116, 133
WielecS I 29, 34, 49
Wieleń I 324
Wdelhorskd Józef II 141
WSelhorskS Michał H 164
Wielhoraki Włatfysław I 165
WteJiozka I 323, H 122, 123, 138, 139,
310
Wtelia I 269, 270
Wtfełka Brytanda (patrz także An-
głia) n 216, 234, 257, 260, 385, m
9, 30, 39, 59, 60, 92, 110, 119-126,
129, 134, 144-143
WBielki Elektor (patrz talkże Fryde-
ryk Wilhelm branderibuTsW) I 318,
326, 352-357, 390, H 18, 19
Wielkde Księstwo litewskie (patrz
także Litwa) I 296, n 81, 82, m
53, 57
Wielkie ŁukS I 269
WieJkowwrawskie państwo I 16
WHeHcopolBka I 26, 57, 58, 73, 75, 82,
94, 97, 98, 101, 106, 127-129, 133.
134 138, 144, 153, 166, 167, 178,
198, 219, 324, 325, 352, 353, H 6-9,
16, 55, 177, 193, 202, 226, 236
Wiiedkorosja I 9, 17 18
WiftiowiWhii Aleksander n 121, 141,
284, 919, 322-337, 339, 345, 349,
350, 352
Wieluń I 320, 321
Wieprz I 252, m 76-78
WierabnikI 343
Wierzynek (Wirstng) I 11«
Wiktor IV, antypapdeż I 81
Wilanów I 377, 387, ni 99
Wikoewslti n 75
Wilhelm I, cesarz nAemtedki n 318,
361
Wilhelm U, cesarz ntewiectai I 224,
n 318, m 39
Wilhelm Habsburg I 152-165
Wilhelm, legat papieski I 98
Wiłkomderz I 178
Wilno I 67, 159, 162-167, 188, 215,
216. 231, 236, 235, 269, 289, 323,
330, H 7, 8, 37 38, 45, 80, 81, 105,
107, 123 125, 170-172, 177-179, 183,
187, 207, 21B-215, 222, 229-233, 245,
250, 252, 254, 274, 276, 289. 295,
303, 308 322, 344, 351 354, 361,
369-374, 381, 387, 389, 392, 395, m
14, 52, 57, 66, 75, 86-89, 90, 112
131, 144, 148
Wileńszczyema I 163, 167, 188-191,
236
Wiilson, Sir Robert II 210
Wilson, prezydent Stanów Zjedno-
czonych in 59, 61, 66
Winiary n 175
Winner I 373, 374 379
Winnica I 312 II 80, 170, 252, II 72
Winndpeg I 296
Wirgńlusz I 14
Wirtembergia II 207, 270, 357
16-18, 25, 33, 34, 364CC29,
Wisle-land      (vudslanes),   Wislanle   I
16-18, 25, 33, 34, 36,75
Wisła I 43, 75, 105, 113, 133, 147, 169,
205,   244,   250,   252,   253,   268,   279,
323, 325, n 18, 55, 63, 83, 112 122,
138,   168,   170,   185,   186,   211,   240,
248, 257, 293, 320, m 35, 76, 81
Wiślany Zalew I 302, m 148
Wjiślica I 14, 16, 128, 134, 147, 153
Wiśniowiecki Jeremi I 144, 311, 312,
332, 350 U 389
Wiśniowiecki   Michał   Korybut,   król
polski I 287, 328, 343-350, 353, 355,
357,   359,   361,  365-367,   372  II  27
53, 56, III 148
Witebsk II 30, 80, 109, 110, 122, 213
233, 245, 298, 354, 372, 387, Ul 56
Witold I 163, 169-179 186,  188, 192-
197, 201, 208, 232
Witos Wincenty  n 366,   384,  HI 43,
50, 76, 77, 93-101, 105, 106
Wittenberg I 324
Witeiriberga I 222
Wittelabach I 201
Wfczygoai I 15, 33
Wkra H 165, 203, ni 76, 78
Władysław   Biały,   książę gniewliow-
siki I 130, 140 154
Władysław n śląski, syn Bolesława
Krzywoustego I  78, 80-82,  86,  87,
89, 91, 93, 94, 98, 100, 101
Władysław Herman I 59, 65, 66, 68
71-75, 78, 80 137
W)adysław Jagiellończyk, król czes-
ki i węgierski I 190, 193, 198, 201,
202
Władysław Jagiełło, król — patrz Ja-
giełło
Władysław Laskonogi I 97, 101
Władysław    święty,    król    węgierski
(Laszlo) I 64, 65, 70, 71
Władysław    Łokietek,  król   polska I
82,  83, 98-100,   102,   104,    108,   12-
129, 133-141, 146, 154, 155, 160, 167-
170, 201, 204, 215, 324 n 103
Władysław Opolski (Opolczyk) I 151
Władysław  Warneńczyk  król  polski
i węgierski I 164, 178, 183-186, 191,
197, 202, 243, HI 114
Władysław IV, król polski I 281-284,
287,      293,   301-312,   316,  334,   335,
343, 345, 370 II 49
Władywostok I 37, 171
Władysławowo I 303
Włochy I 13 15, 16, 23, 30-34, 39, 40,
44, 60-65, 76,   86-90,   93,   100,   109,
117, 126,   145   178,   182,   183,   190,
219, 220,   237, 257-371,  374, 379, H
13, 24, 41, 64,   137,   155   158,   193-
199,  ?07,   215,   220,   226   230,   237,
260,   261,   263,   266,   267,   303, 308,
314, 317-320, 333, 387, III 9, 14, 28,
30, 39, 108, 125, 127, 130
Włocławek I 47, n 203, m 52, 63, 76
Włodek Tadeusz n 107, 108
Włodkowic  Paweł,   (Paulus  \Hadimi-
ri) I 31, 40, 110, 178, 180, 184, 194,
212, 222
Włodzimierz, książę ruski I 34
Włodzimierz Olgierdowicz I 188
IWtodzimierz Wołyński (miasto) I 96
114, 136, 144, 206, n 252
Włost Potr I 81
Wodzicki, generał II 181
Wojciech biskup w Szczecnle I 90
Woiciech z Brudzewa I 212             '
Wojoiechowaki Stanisław ni 94, 98"
199
Wojdechowskl Tadeusz I 68
WojcieehowsfkH   Konstanty,   historyk
literatury I387II«
Wojdalinski III 21
WoJttoowBki H 62
Wola II 289, 291 294, m 114
Wento, wyspa I 75, 334
Wotentanie I 34
Wolska Maryla I 1441
Wolsztyn n 378
WoJter (patrz tafcie Voltaire) n 111
124
Wołchów rzeka I 37
Wołczyn H 88
Wołga I 17, 171, 178,  199,  206,  208,
H 29, III 125, 126, 135
Wołgograd — patrz Stalingrad Oa-
ricyn
Wołkowicz II 251
Wolkowysk ni 67
Wołogoszcz I 75
Wołoai I 210, 289
Wołoszczyzna I 305, 366
Wołyń I 166 176, 231, 233, 296, 314,
330, 332, II 119, 170 183, 234, 246,
251,  281,  295,    297,   298,  344,  374,
Ul 14, 35, 40, 67, 71, 126
Worcell St. II 304
Wormacja (Worms) I 61, 82
Worskla I 179, 293, III 114
Wrangel, rosyjski generał IH 57
Wratysław władca Ozech I 64, 72
Wrocław I 12, 14, 34, 46, 47, 49, 56,
58,  74,   81,   99,   102,  104,   115,  118,
120, 122, 177, n 36, 243, 389
Wrontowski n 340
Wróblewski Walerian n 344
Wrszowcy,  możnowładcy czescy I 44
Września II 378
Wujek, ksiądz Jakub I 231, m 86
Wulgata I 68
Wybicki Józef II 193, 202
Wyborg (Vilpur.l) n 254         '
Wyczański I 256-259
Wyhowski Jan I 331-333
Wysocki Józef II 283, 320*
Wysokie Litewskie I 140
Wyspiański II 232, 370
Wystruć   (Insterburg   dziś    Czernią -
chowsk) I 105
Wyszehrad I 141. 146          t
Wyszków II 292
Wyszogród II 172
V                                                                                                                                                                                                                  ?     . -
Ypres III 13
'I                                                 .
Zabiełło Józef II 63, 178
Zabrze II 380
Zabrzaalński Jan I 215
200
Zach Klara I 146, 147
Zaehorowskt I 90, 100, 125
Zadndeprae I 329, 332, 333, 360
ZagosMin Michał I 283
Zagość I 147
Zagóratoi, genenał n 292, m 93, 100,
115
Zajączek Edward U 181
Zajączek Józef, genenaJ U 90, 141,
180, 1*1, 203, 270
Zakopane II 381, III 34
ZaleskJ August    polityk ni 39, 40, 58
Zalesk* Bohdan, poeta 1144
Zateazczyikl ni 83, 114
ZaMwsfki n 283, 304, 308, 309, 313
Zallżntak II 118, 13.9
Załeskfi, ksiądz St., S.J. I 351, II 49,
50, 84, 99, 104, 252
Załuaki, biskup II 46, 67, 339
Zamorski H 278, 280, 284, 285, 297,
2981
Zamość I 252, 292, 325, 332, U 80, 82
122, 210, 211, 270, 341, m 17, 136
Zamoystó Andrzej, autor ,ZbŁoru
praw sądowych" n 129
Zamoyskd Andrzej, polityk w Króle-
stwie przed powstaniem stycznio-
wym II 321, 322, 324, 326
Zamoyski Jan I 266-274, 289-292.
370, II 109
Zamoyskl MauTycy n 108, m 94
Zamoyski Władysław II 315
Zaolzie III 60, 90, 108
Zapolya Barbara I 212
Zapolya Jan I 216
Zapolya Stefan I 212
Zaporoże I 284, 28S
Zasławski Dominik I 308, 311, 332
Zatoka Szczecińska I 75
Zator I 198, 234
Zawichost I 85, 100
Zawiercie I 84, 198, II 368, 396
Zbaraż I 314, 332
Zbąszyń I 198 322
Zboteka I 214
Zborowski Krzysztof I 271      ' ' '"?
Zborowski Samuel I 2TH           '
Zborowacy I 271
Zborów I 314
Zbigniew syn Władysława Hermana
I 72-74, 78
ZbigniiewoWie I 160
Zbruoz H 122, 297, m 70, 119
Zdztechowaki Jerzy Ul 48, 98
Zdzisław, arcybiskup gndeżnieńakl I
95
Zebrzydowski I 287, 289, 292, 294
Zelaszczyik Antoni H 397
Zenta I 383
Zgierz n 368
Zieleńce I 369, U 164, 226
ZJeUAaki R. m 58
Ziemia Ddbnzyńska I   121,   135,   141
142, 178
Ziemia     Chełmska  I   111, 143,   203,
204, 230, 234
Ziemia Czerwieńska I U, 33, 96, 130,
144, Ul 148
Ziemia Halicka I 116, 143, 151, 166
Ziemia Lubuska I 30, 133, 137
Ziemia MSchałowska I 284
Ziemia Nowogródzka I 160
Ziema Słupska I 140
Ziemia Święta (patrz także Palesty-
na I 13, 44,   87-88,   107,   109,   135
m 133, 134
Ziemdccfct III 97
ZUemomysł I 21
Ztemowit I 21
Ziemowit Mazowiecki I 163, 156
ZiimorowLcz I 144, 261
Zgorzelec I 12, m 148
Złota Orda I 1(79
Zmierzynka ni 77
Zola Emil n 232
Zubow H 175
Związek Sowiecki (patrz takie Ro-
sja) n 80
Zweitoriicken (księstwo   Dwóch   Mos-
tów) I 317 U 63
Zwoahel II 252 III 66
Zwienisława, księżna pomorska 1131
Zyberkowie I 236
Zygmunt August, ikról polski I 109
190, 199, 211, 219, 225-239, 246,
248, 263, 264, 269, 272, 274, 287,
370
Zygmunt, cesarz I 196, 197
Zygmunt   KiejstutoWicz,   ksążę    lite-
wsku I 178, 183, 186
Zygmunt Korybut, ksiaie litewski   I
178
Zygmunt KorybutcwJcz .książę lite-
wski I 197
Zygmunt Luksemburski (Luksem-
burczyk) cesarz I 152, 153, 169,
171, 176, 177, 194
Zygmunt Stary,   król   polski   I   109,
195,   202,   210-225,   227,   245,   246,
251, 257, 272, 316
Zygmunt    ni   Waza I   229,   272-295,
298-302, 343, 350, 351, H 41, 43, 86,
Zyndram^Koóoialkowflki   n   100,   m
100
Zyndram z Maszkowic I 169
t
ZabotyńakS     (Jajbotanslky)    m    131,
135
Żagańska      Jadw%a   księżna,   żona
ta-óla Kazimlierza WieHdegio  I 147
żegooki Krzysaitof I 3111
2eliigowskd Lucjan, generał I 166 m
88, 98
żeromski Stefan I 204, 232, 344, 370
Żiżka I 171
Żłobiłi III 39
SSmudż I 113, 162, 171, 172, 177,   180
320,     II 6,   30, 213, 252, 294,   295,
298, 344
Żnin I 13, 81
żółkiew I 370
Żółkaewska Regina I 370
żółkiewski Jan I 370
Żółkiewski Stanisław, hetman I 144,
281-284  287-289,  293, 313,  365, 370
II 226, 291, m 119
Żółte Wody I 309
Żullński Roman II 346
Żuławy I 279
Żurawno (Żórawno) I 358, 376
Żwaniec I 329
Życzyn H 343
żydai I 117, 145, 220,   245,   246,   268,
310, 314, II 29, 32-38 118, 129, 180,
188,     221,   261, 262, 321, 325, 329,
330,     333, 334,   353.   354,   368-375.
382-384, 387,   391,   397,   m   52   53,
65, 72, 86, 92-94, 106, 113, 132-134
Żymirski n 292
żyroslaw, biskup wrocławski I 95
Żytomierz n 80, 170,   252.   254,   297,
303, 322 369, 372 m 56, 72
żywiec n 181, 211, III 39
SPIS PRZEDPŁACICIELI              '         '     *
(Spis   ten  nie  podaje,  kto   ile  zaprenumerował   egzemplarzy  niniej-
szej książki, ani jaką sumę wpłacił na wydanie tej książki).
Adel-Człowiekowski, Lethbridge, Alberta, Kanada.
Andersson Barbara, Partille, Szwecja.
Andersson Helena, Góteborg, Szwecja.
Aodruszko Wiktor, Surrey Hills, Victoria, Australia.
Babik Ryszard, Riverwoods Deerfield, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Babijczuk L.E. Willowdale, Ontario, Kanada.
Bajor Jerzy, Longmeadow, Massachussets, Stany Zjednoczone A.P.
Bajorski, ksiądz Jerzy, Willimantie, Connecticut, Stany Zjednoczone A.P.
Ba jarski Franciszek, Marcq-en-BaroeuI, Francja.
Barankiewicz Teodor, Toronto, Ontario, Kanada.
Bartczak Stanisław, ksiądz prałat, Fryburg Bryzgowijski, Niemcy.
Bełch Starois.aiw, ksiądz prałat, Henley nad Tamizą, Anglia.
Bełtowska Helena, Cleveland Heights, Ohio, Stany Zjednoczone A.P.
Berg Anna, Goteborg, Szwecja.
Biały Stanisław, Kentmere, Cumbria, Anglia.
Biblioteka Polska, Ashfield, Australia.
Śp. Bielawski, Camelon Fałkirk, Szkocja.
Bieniasz Franciszek, ksiądz, Henley nad Tamizą, Anglia.
Blachuit Kazimierz, Albuqerque, Nowy Meksyk, Stany Zjednoczone A.P.
Blewąski Tadeusz, dr, Zurych, Szwajcaria.
Bobowski A., Lens, Francja.
Bobrowski E. Kempton, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Bogdan Antonina, Nowy Jork, N.Y. Stany Zjednoczone A.P.                        '
Bogdański K., Paryż, Francja.
Bogucka Mache Anna, Arlington Hts., Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Boguniewicz Tadeusz, Union, N.J., Stany Zjednoczone A.P.
Bojarcz.uk Stanley, East Aurora, N.Y. Stany Zjednoczone A.P.
Bońkowskd Jan, Piscataway, N.J. Stany Zjednoczone A.P.
Borkowski Marian, dr, Zurych, Szwajcaria.
Borkowski St. Acron, Ohio, Stany Zjednoczone A.P.
Borowicz Tadeusz, Londyn, Anglia.                                                               '
Boswell Maria, Góteborg, Szwecja.
Brachmanski Karol, Deerfield, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Bramkę Adam, dr, Dundas, Ontario, Kanada.
Brył Mieczysław, Londyn, Anglia.
Buniak, L'Isle - sur-Sorgue, Francja.
Busza W. Weston, Massachussets, Stany Zjednoczone A.P.
Całus W.F., Longborough, Leicestershire, Anglia.
Celińskii W. Nowy Jork, N Y., Stany Zjednoczone A.P.
Celestyna Siostra Felicjanka, Giertych Mississauga Ontario Kanada.
Chanara Zofia, Góteborg, Szwecja.
Chapiński B. dr, Rockville, Connecticut, Stany Zjednoczone A.P.
Chmielewski Z. Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Chrypiński Wincenty, prof. dr Fiat Rock, Michigan, Stany Zjednoczone A.P.
203
Chrzanowski J. Staten Island, N.Y. Stany Zjednoczone A.P.
Cichecki W, ksiądz jezuita, Lusaka, Zambia
Cierpisz Krzysztof, Luntd, Szwecja
Ciesielski A., Mc Leon, Vłrginia, Stany Zjednoczone A.P.
Cimachowicz-Popiel Zofia, Deux Montagnes, Quebec, Kanada.
Ciszek A., Mapie Shade, N.J. Stany Zjednoczone A.P.
Cywińsfci, Preston, Anglia.
Czachor Bolesław, South Amboy, N.J., Stany Zjednoczone A.P.
Czachorowski W. Blue Island, Hłinois. Stany Zjednoczone A.P.
Czarnecki Walerian, Scheneotady, N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
Czarski M. Londyn, Anglia
Czerwiński, Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Czuba Halina Niddrie, Wiktoria, Australia.
Czubowie Wojoiechostwo, Zurych, Szwajcaria.
Dahl Anna, Agered, Szwecja.
Danllewicz St., Jamaica, N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
Dąbrowski Robert, Maspeth, N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
Dęby J., Hamilton, Ontario, Kanada.
Dawid Jolanta, Goteborg, Szwecja.
D.'użewski Wojciech, Londyn Anglia.
Dumańska, Mississauga, Ontario, Kanada.
Domański Jerzy, ksiądz franciszkanin, Rzym, Włochy.
Drozdowski Tadeusz, Nowy Jork, N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
Drożdżyński Zb., Melbourne, Wiktoria, Australia.
Dudziński T. Mission Viejo, Kalifornia, Stany Zjednoczone A.P.
Duszyński W. Wat, Harrogate, Yorkshire. Anglia.                                   ;
Dworak Maria, Londyn, Anglia.
Dyba Stanisław, Malmó, Szwecja.
Dziewanowski, M.K., prof. dr, Milwaukee, Wisconsin, Stany Zjednoczone.
Elwin Józef. Harrogate, Yorkshire, Anglia.
Fennman Irena, Slattakra, Szwecja.
Flieger L., Dortmund, Zachodnie Niemcy.
Formanek Irena, Bollingen, Szwajcaria.
Fójcik Kornel Jan, dr. Chicago, Illinois. Stany Zjednoczone A.P.
Francki Wojciech, komador, Forestville, N.S.W.. Australia.
Franczak W. Mannheim, Zachodnie Niemcy.
Frania Jan, ksiądz prałat. Marły, Fryburg. Szwajcaria.
Frank E., Wolverhampton, Anglia.
Frąckowiak Jerzy, Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Furka Emilia. Nowy Jork, N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
Gabryś T, Evershold. Bedfordshire, Anglia.
Gajek Pan, Hillingdon, Middx., Anglia.
Galus Edward, Milwaukee, Wisconsin, Stany Zjednoczone A.P.
Gampel Andrzej, Wesseling, Zachodnie Niemcy.
Geslak Walter, Edison N.J., Stany Zjednoczone A..P
Giertych Janina, Londyn, Anglia.                                      >
Giertych de Revenga Teresa, Kadyks. Hiszpania.
204
Giżycki, Moonce Ponds, Victaria, Australia.
Gładkowski R., Toronto, Ontario, Kanada.
Godaich. Anna, Nowy Jork, N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
Golonka M. Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Gołąb Józef, ksiądz prałat, Redditch, Worcestershire, Anglia.
Grabowski, Angered, Szwecja.
Górski, Slependen. Norwegia.
Grochowsiki Edward, Angered, Szwecja.
Grabowskj Ludwik, Montreal, Quebec, Kanada.
Gudel Józef, Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Gutowski J. Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Hallesten Lucyna, Goteborg, Szwecja.
Haluch F.K., ksiądz, Staten Island N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
Ha Ubrani Krystyna, Ftoda, Szwecja.
Hobler T., Croydon, Surrey, Anglia.
H6jdvik SJmon, Stennungsund, Szwecja.
Iwaszkiewicz, Denver, Colorado, Stany Zjednoczone A.P.
Jachimowicz Z., Bumwood, N.S.W. Australia.
Jachowicz A., Oslo, Norwegia.
Jankowiak Józef, Elmwood Park, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Jansson Weronika, Goteborg, Szwecja.
Jasiński Paweł, ksiądz, Londyn, Anglia.
Jopek Józef, ksiądz, Zurych, Szwajcaria.
Juchnowicz Władysław, dr, Birmingham, Anglia.
Judycki Marek, Nowy Jork, N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
Kaczała Władysław, dr, Zurych, Szwajcaria.
Kamiński J., Toronto, Ontario, Kanada.
Kania Irena, Goteborg, Szwecja.
Karlin Elżbieta, Bramhult, Szwecja.
Kanty Zbigniew, Partille, Szwecja.
Karpiński St., Toronto, Ontario, Kanada.
Kenie Janusz, Uppsala, Szwecja.
Kępiński Jan, Oslo. Norwegia.
Kieparda Jan. Thionvil|e. francja.
Kiermasz Książki Polskiej, Pani H. Vinzenz, Zurych, Szwajcaria.
Kijowski M., Piscataway. N.J., Stany Zjednoczone A.P.
Kitaszewski B. Conley Vale, N.S.W., Australia.
Kitaszewski H., Cabramatta, N.S.W. Australia.
Klub Sportowy „Polonia", North Brighton, Australia.
Kolanko Casey. Treasure Island, Floryda, Stany Zjednoczone A.P.
Kołakowski W., Enogera, Qld., Australia.
Komendowski K., Flushing, N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
Koc Małgorzata, Goteborg, Szwecja.
Konarska Cezaria, Douai, Francja.
Kopeć L., Doylestow, Pensylwania, Stany Zjednoczone A.P.
Kornfeld Wiktor. Ostenda. Belgia.
Korzeń J.. Londyn. Anglia.
205
Korzeń E., Metz, Francja.
Kosiek S.M., Ashgrow, Queensland, Australia.
Kosmala Leon, Vigy, Francja.
Kossmam A., Londyn, Anglia.
Kostaneoki M., Toronto, Ontario, Kanada.
Koszałkowski Z., Jersey City, N.J., Stany Zjednoczone A.P.
Kotowicz Szczepan, Nowy Jork, N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
Kott Jan, Toronto, Ontario, Kanada.
Kotlarz, Sunbeach, Vjotoria, Australia
Kowalski Ireneusz, Zurych, Szwajcaria.
Kozanecki Stanisław, dr, Over»jse, Belgia.
Kozłowski K., dr, Sydney, N.S.W., Australia.
Kozłowski, Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Krajewski F., Brooklyn, N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
Krasuski Antoni, Chicago Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Krółikowski, ksiądz, Buffalo, Nowy York, Stany Zjednoczone A.P.
Krupka T., Traumere, Południowa Australia, Australia.
Krysik Ben, Fralunda, Szwecja.
Krzyżanowstó W., Londyn, Anglia.
Kucharczyk Z.T. San Diego, Kalifornia, Stany Zjednoczone A.P.
Kuchairczyk J. MT. Clemens, Michigan, Stany Zjednoczone A.P.
Kuoińska Bożena, Zurych, Szwajcaria.
Kudła }., Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Kulas Bogdan, Baerums Verk, Norwegia.
Kupczak Wł., Carnieres, Belgia.
Kupśc St., Państwo, Toronto, Ontario, Kanada.
Kurowski Bożysław, Lund, Szwecja.
Kusiak Ch., Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Kuśmierz B. Ujcbridge, Middx., Agnlia.
Lane Józef. Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Langner Ryszard, Rahway, N,J. Stany Zjednoczone A.P.
Latoszyński S., Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Lebieoki Antoni, Askin, Norwegia.
Lechowicz Tadeusz, dr, Londyn, Anglia.
Legutko Z.M., Brooklyn, N.Y. Stany Zjednoczone A.P.
Leszkiewicz Lech, Forest Hills, N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
Leśkiewicz Lech, Brisbane, Queensland, Australia.
Lipeoki Marek, Molndal, Szwecja.
Lipka Leon, Tubize, Belgia.
Loryś Maria, Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Łopacki R.. Falls Chuch, Wirginia, Stany Zjednoczone A.P.
Laguna H„ Londyn. Anglia.
Łopińska Maria, Paryż, Francja.
Łukaszewicz Józef, Syracuse, N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
MaciejewsJd Stefan. Melbourne, Południowa Australia Australia
Majkowski Jerzy, dr, Staten Island, N.Y., Stany Zjednoczone A P
Malej W., IMC, ksiądz, Rzym, Włochy.
Malinowski Antoni, Largo, Floryda, Stany Zjednoczone A.P.
206
Malinowski Henryk, Oslo, Norwegia.
Malinowski Marian, Redingtom Shores, Floryda, Stany Zjednoczone A.P.
Malińsfci M.H. Mohican Hills, N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
Maliszewska Grażyna, Kałlered, Szwecja.
Małachowska M., Toronto, Ontario, Kanada.
Małachowski Marek, Helsingborg, Szwecja.
Małańczak, Toronto, Ontario, Kanada.
Maromkowski Stefan, Chicago, IIMnois .Stany Zjednoczone A.P.
Marciński Z.P., Stafford, Anglia.
Marmol W., ksiądz Stafford, Anglia.
Matkowska Helena, Elmhuirst, N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
Matula Stanisław, ksiądz, Goteborg, Szwecja.
Matwiejczuk Edward, Landvetter, Szwecja.
Mazanowska, Stoke-on-Trent, Staffordshire, Anglia.
Melak T., Londyn, Anglia.
Miairka A.F., Londyn, Anglia.
Miarka Tadeusz, Vai>ron, Francja.
Michalowski Walter, Hertford, Connecticut. Stany Zjednoczone A.P.
Mika S., Oldham, Lancashire, Anglia.
Mikę Moran, Sittingboume, Kent, Anglia
Miklaszewska Helena, Lund, Szwecja.
Mirecfci B., Don Mills, Ontario, Kanada.
Mireoki Kazimierz, Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Miska Jan Kanty, Falls Church, Wirginia, Stany Zjednoczone A.P.
Mleczko J., Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Modelski Izydor, Kalamaroo, Michigan, Stany Zjednoczone A.P.
Momont J., Mt. Waverley, viotoria, Australia.
Mucha F. Jan, ksiądz, Denver. Colorado, Stany Zjednoczone A.P.
Musielak K., Morton Grove, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Musieliik Paweł, Taberg, Szwecja.
Nadachowski J., Viewbank, Victoria, Australia.
Nalęcz-Mrozowska Teresa, Bethesda,   Maryland,   Stany  Zjednoczone A.P.
Naruszewicz Piotr, ksiądz prałat, Rzym. Wiochy.
Napiórkowska Zofia, Angered, Szwecja.
Nawalicki K.M., Nottingham, Anglia.
Nieciecki Jan, Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Nieoiecki St., W. Bayonfie, N.J., Stany Zjednoczone A.P.
Niemiec, Malta, Kanada.
Niewiarowski T., Largo, Floryda, Stany Zjednoczone A.P.
Nilsbekken Mirosława, Angered, Szwecja.
Niklewicz K. ,Hove, Sussex, Anglia.
Niklewicz R.. dr, Locarno Monti, Szwajcaria.
Nowakowski Józef, Staten Island, N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
Nowak K., dr, Londyn, Anglia.
Nowotka R., Brooklyn, N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
Olejnik Bronisław i Anna, Filadelfia, Stany Zjednoczone A.P.
Oleś Marian, ksiądz, Rzym, Włochy.
Olizar Michał, Londyn, Anglia.
Olsson Nina, Goteborg, Szwecja.
207
Ol&zewska Alina, Angered, Szwecja.
Olszówka  Wojciech,  ksiądz,  Verona,  N.J.,  Stany  Zjednoczone  A.P.
Ostaszewska Krystyna, Londyn. Anglia.
Ostrowski A., Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Papież Krystyna, Góteborg, Szwecja
Pasieczrwk  Marceli, ksiądz  franciszkanin, Ben  Avon, Pensylwania, Stany
Zjednoczone A.P.
Pasztetami ec Bolesław, Reservoir, Wiktoria, Australia.
Pawlak Felicjan. Londyn, Anglia.
Pawłowski Andrzej, V. Fralunda, Szwecja.
Peszek, Reservoir, Wiktoria, Australia.
Pęscy Państwo J.W.. Croydon, N.S.W., Australia.
Piechowiak Alfred, Oksford, Anglia.
Pikula. Państwo E.G., Rosetta, Tasmania, Australia.
Piotrowski W., Quakers Hill. N.S.W. Australia.
Płoskii J., Londyn, Anglia.
Podhorodecka Aleksandra, Londyn, Anglia.                                    ,         .
Podkulioki St., Burwood. Wiktoria, Australia.
Pod lasek Andrzej, Gółeborg, Szwecja.
Podlaszewska Kinga. Góteborg, Szwecja.
Podlaszewski Adam, G"tebarg. Szwecja.
Pogorzelski Jan, Detroit, Michigan, Stany Zjednoczone .A.P
Pokładrwk Edward. W. Covina, Kalifornia, Stany Zjednoczone A.P.
Polish Eagle Club, Stafford. Anglia.
Polski Ośrodek Katolicki, Oxley, Wolverhampton, Anglia.
Pomian Grabiński Jan, Thionyille. Francja.
Poradowskii Michał, ksiądz. Santiago. Chile,
Prociuk Halina, Forestville. N.S.W., Australia.
Pruszyńska Marianna, Góteborg. Szwecja.
Przybyszewski St., Melbourne. Australia.
Purwin Wiesław, Góteborg, Szwecja.
Pyka Stanisław. Chicago. .Illinois. Stany Zjednoczone A.P.
Raczyński K., Toronto, Ontario, Kanada.
Ramański. La Chaux, Szwajcaria.
Reid Pat, Londyn, Anglia.
Rodziewicz W., Wolverhampton, Anglia.
Rogowski St., Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Rosiński Z., Berchen, Belgia.
Rudnicka Grażyna, Angered, Szwecja.
Radowska Danuta, Westfield, N.J. Stany Zjednoczone A.P.
Rydel Piotr. Oslo, Norwegia.
Rybotycka, Laxtcn Hali. Northamptonshire, Anglia.
Rysz Jadwiga, Nowy Jork. N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
Rzeszot Waleria. Mundelstrup, Dania.
Salewicz M., Harrogate. Yorkshire. Anglia
Saunat C, Berlin Zachodni, Niemcy.
Sawicki W.. Chicago Illinois. Stany Zjednoczone A.P.
208
Schulz Jacek, Góteborg, Szwecja.
Schulz Janusz, G<">teborg, Szwecja.
Sęczyk, Londyn, Anglia.
Siedlik, Oksford, Anglia.                                                                 '    A
Siekanowjcz Piotr, dr, Waszyngton, Okrąg Kolumbia, Stany Zjednoczone A.P.,
Siemiątkowski T. Montreal, Quebec, Kanada.
Sienkiewicz I., Londyn, Anglia.                           •           ...                 ,
SjóstrOm Emilia, Partille, Szwecja.
Sikora, Sheffield, Anglia.
Sikorski Janusz, Bromley, Kent, Anglia.
Skalenius Frank, Frolunda, Szwecja.
Skoniieokii, Wairm Minera! Spings, Floryda, Stany Zjednoczone A.P.
Skirzypek Stanisław, dr, Arlington Va. ppod Waszyngtonem, Stany Zjednoczone
A.P.
Smoleński St., profesor, Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Soibneraj Zygmunt, Brooklyn, N.Y. Stany Zjednoczone A.P.
Soijan Józef, Pisoataway, N.J., Stany Zjednoczone. A.P.
Sonta, Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Stanikowski Przemysław, Góteborg, Szwecja.
Stanisłaiwskii, Leed, Yorkshire, Anglia.
Stianny R., Hobart, Tasmania, Australia.
Stairkiewicz, Londyn, Anglia.                                                     >
Stawińska. Teresa, Slejetten, Norwegia.
Stefanowski, Milwaukee, Wiconsin, Stany Zjednoczone. A.P.
Stowairzyszeroie Polskie, Stafford, Anglia.
Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Nr  2,   N.   Brighton, iPołudniowa
AusitraJiia.
Strah'1, Toronto, Onitairio, Kanada.
Stroynowski J., prof. dr. Kolonia, Niemcy Zachodnie.
StrugieLski T.M., South Oreat Falls, Stany Zjednoczone A.P.
Sudułł Z.G., Brisbane, Queensland, Australia.
Swat M., Greenacre, N.S.W., Australia.                                     ''
Synowiec A., Londyn, Anglia.
Szajek Marta, Leicester, Anglia.
Szałkowski Jan, Malnda'1, Szwecja.
Szmyd Roman, Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Szopiński Z., Frankfurt nad Menem, Niemcy Zachodnie.
Szponder J., Moers, Niemcy Zachodnie.
Stowarzyszenie Polskich  Kombatantów,  Nr 2,  N.  Brighton, Południowa
Australia.
Szuba Katarzyna, Chatenay, Francja.
SzuŁadzińscy Gregory i Ela, West Ryde, N.S.W., Australia.
Szuster Ryszard, Mólndal, Szwecja.
Świrski St., Beecroft, N.S.W., Australia.                                                l
Tarasiak. Brooklyn, N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
Tarasiak T., Worcester, Anglia.
Tarnowski Jan, dr, Montevideo, Urugwaj.
Tchaykovsky Ch., Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Thomas H. dr, Martinsville N. J., Stany Zjednoczone A.P.
14 — Hist. Nar. Poi., t. III
209
Tomaszuk St., Lens, Francja.
Towarzystwo Wiedzy o Polsce. Ashfield, Australia.
Trzciński T. Gembloux, Belgia.
Trzyna A.. Victoria, Kolumbia Brytyjska, Kanada.
Turbański. ksiądz, Morretes, Parana, Brazylia.                         '"
Tybulewicz A. Londyn, Anglia.
Tyc Stefania, Muri, Szwajcaria.
Tyndorf, Mississauga, Ontario, Kanada.
Udin Renata. Tyrasó, Szwecja.
Urbański Piotr, Riviere du Loup, Quebec, Kanada.
Urbański W., Montreal, Kanada.
Wanda, Wacław, Ljungsbro, Szwecja.
Warchoł Stanisław, Angered, Szwecja.
Warszawski Józef, ksiądz, S.J., Grottaferrata pod Rzymem, Włochy.
Wawrzków J., Repentigny, Queebec, Kanada.
Wąż H., San Pedro, Kalifornia, Stany Zjednoczone A.P.
Weso'y Szczepan, Jego Ekscelencja Ksiądz Biskup, Rzym, Włochy.
Wilowski, Londyn, Angłia.
Winkielmam J. Essen, Zachodnie Niemcy.
Wiórkowska Lucjana, Góteborg ,Szwecja.
Wisznicka Pinto Pereira, Oeiiras, Portugalia.
Wiśniewski Henryk, Staten Island, N.Y. Stany Zjednoczone AjP.
Witchen Z. Diamond Creek, Wiktoria, Australia.
Witkowska Hanna, Partflle, Szwecja.
Witkowski Zdzisław, Partille, Szwecja.
Wnuk M., Chicago, flllnois, Stany Zjednoczone A.P.
Wnuk Wawrzynie*:, ksiądz ;prałat, Windsor, Ontario, Kanada.
Wojciech A., Oslo, Norwegia.
Wojciuk, Mundelstrup, Danra.
Wolikowski Romuald, generał, Bdmonton, Alberta, Kanada.
Wróbel A., Coventry, Anglia.
Wróblewska Zofia, Góteborg, Szwecja.
Wysocki Waclaiw, Nowy Jork, N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
Wyszyńska Danuta, Perth Amboy, N.J., Stany Zjednoczone A.P.
Zając Jadwiga, Angered, Szwecja.
Zajączek Roman, Nieder Ols, Zachodnie Niemcy.
Zajączikowski Andrzej, Londyn, Anglia.
Zajączkowskii Janusz, Londyn, Anglia.
Zajączkowski Stanisław, Partille, Szwecja.
Zajko Antoni, Cranbrook, Brytyjska Oołumbia, Kanada.
Zaniewski J., Antwerpia, Belgia.
Zarząd Koła SPK Nr 2, North Brighton, Południowa  Austrałia, Australia.
Zawada W., Richmond, Surrey, Anglia.
Zbiec P.B., Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone A.P.
Ziejiriski E., HamJlton, Ontario, Kanada.
Biblioteka im. Mickiewicza, w Hamilton, przez p. c. ZieLińskiego, Hamiłton,
Ontario, Kanada.
Zwolinski Janusz, Malmó, Szwecja.
210

Żukowskit-Korcym Borys, Forest Hills, N.Y., Stany Zjednoczone A.P.
Żyliński W.. Paryż, Francja.
Żyrois Matthiasson Anna, Angered, Szwecja.
Nadto 9 osób, które prosiły, by ich  nazwsik   w  spisie .prenwwrato*
rów oie og.aszać.
SPIS RZECZY TOMU PIERWSSEGO
Str.PRZEDMOWA                                              ,5PRADZIEJE7PIASTOWIE19Państwo Polan21Wielka decyzja23Mieszko I. Chrzest Polski28Bolesław Chrobry36Polska zaporą ekspansji niemieckiej36Święty Wojciech i misja pruska43Ustanowienie polskiego Kościoła46Przebieg rządów Bolesława Chrobrego48Koronacja50Mieszko II53Pomieszkowa ruina55Kazimierz Odnowiciel57Bolesław Śmiały59Walka cesarstwa i papiestwa60Canossa63Polityka Bolesława Śmiałego w obliczu sporupapiestwa i cesarstwa63Zamordowanie świętego Stanisława67Upadek Bolesława Śmiałego71Władysław Herman72Bolesław Krzywousty73Testament Bolesława Krzywoustego...77Polska w podziałach80Jedność Polski w podziałach82Napór niemiecki86Dwa obozy93Dążenie do zjednoczenia100Narodziny państwa krzyżackiego nad Bałtykiem105Najazd mongolski114Kolonizacja niemiecka117Zagrożenie czeskie121Łokietek124Zagarnięcie Pomorza przez Krzyżaków131Kazimierz Wielki134ANDEGAWENI149Ludwik Węgierski151Jadwiga154212
JAGIELLONOWIE
i      Litwa
Jagiełło
Litwa w dziejach Polski
Grunwald
Rządy Jagiełły w Polsce
157
159
162
165
168
173
Polskie a krzyżackie pojęcie o krzewieniu chrześcijaństwa   180
Warneńczyk. Warna                                                        183
Kazimierz Jagiellończyk                                                   186
Oleśnicki                                                                   191
Sprawy husyckie, czeskie i śląskie                             193
Jagiellońska polityka dynastyczna                             198
Moskwa                                                                    202
Odzyskanie Pomorza                      J                             206
Sprawa brzegów czarnomorskich i sprawy tureckie     205
Jan Olbracht i Aleksander                                                209
Zygmunt Stary                                                                211
Reformacja                                                               216
Sekularyzacja Prus             <                •                           220
Zygmunt August                              "                                225
Kontrreformacja                                                       229
Unia lubelska                                                            231
Inflanty                                                                    234
Przekształcenie się ustroju Polski                u                     239
Żegluga wiślana. Gdańsk. Zboże. Pańszczyzna                  249
KRÓLOWIE ELEKCYJNI                                                      261
Pierwsze bezkrólewie                                                       263
Walezy                                                                            264
Batory                                                                            266
Sprawy gdańskie                                                      268
Walka z Moskwą                                                       269
Polityka wewnętrzna Batorego                                   270
1       Zygmunt III Waza                                                           272
Wojna trzydziestoletnia                                             273
Sprawy szwedzkie                                                     277
Sprawy moskiewskie                                                 280
Kozaczyzna                                                               284
Napór turecki                                                           288
Rokosz Zebrzydowskiego                                            289
Unia brzeska                                                            293
Warszawa                                                                 299
?   Władysław IV                                                                  301
Początek buntu Chmielnickiego                                  308
Jan Kazimierz                                                                 311
Wojna z Ćhmielnickim                                              312
:            Wichrzenia wewnętrzne                                             315
213
,JPotop" szwedzki
Wojna z Moskwą
Ugoda hadziacka
Wyrośnięcie potęgi pruskiej          ?
Próba przewrotu profrancuskiego
Rokosz Lubomierskiego
Polityka O<szowskiego
Michał Korybut Wiśnionńecki    ,
Sprawa pruska
Najazd turecki
Konfederacja gołąbska
Chocim                               i
Sobieski
Polska przedmurzem chrześcijaństwa
Wyprawa wiedeńska
Wyprawa mołdawska
Ostatnie lata Sobieskiego.
317
329
331
333
336
338
339
347
351
359
361
365
367
373
376
382
388
Uwaga: (Rozdziały „Czasy saskie" i „Czasy stanisławowskie"
części niniejszej książki pod tytułem „KRÓLOWIE ELEKCYJNI"
przeniesione do tomu drugiego).
SPIS RZECZY TOMU DRUGIEGO
Str.
Czasy saskie5Magnaci13Rola Prus17Protektorat rosyjski24Żydzi32Życie polskiego narodu pod saską okupacją38August II Mocny56Leszczyński61August III65Wojna siedmioletnia68Czasy stanisławowskie75                !Stanisław August Poniatowski85Fryderyk Wielki89               IMasoneria92Przeciw masonerii                                         ,_ ,104Początki panowania Stanisława Augusta111Konfederacja barska                                        .113Pierwszy rozbiór,     119Po pierwszym rozbiorze124Sejm czteroletni
7AA132Konstytucja 3 maja147Targowica. Wojna 1792 roku. Drugi rozbiór153Powstanie Kościuszki. III rozbiór.171POLSKA POD ZABORAMI191Czasy napoleońskie193Legiony193Napoleon Bonaparte194Księstwo WarszawskieNapoleon a Hiszpania207Wojna 1809 roku210Pochód Napoleona na Moskwę212Upadek Napoleona                                                          ^.      216Skutki zawieruchy napoleońskiej                  ,,218Masoneria a Napoleon219Błędy Napoleona221Skutki poczynań Napoleona w Polsce223Niedostateczność akcji polskiej przy Napoleonie237Kongres wiedeński242Powstanie listopadowe                                                     "270Noc listopadowa277Wojna 1831 roku291Emigracja paryska302Czasy miedzypowstaniowe306Powstanie styczniowe317Rewolucja moralna320Rządy Wielopolskiego324Branka i powstanie337Konwencja Alvenslebena i jej skutki354Czasy popowstaniowe364Polskie życie polityczne w epoce popowstaniowej370Wojna rosyjsko-japońska i rewolucja 1905 roku391SPIS RZECZY TOMU TRZECIEGO
POLSKA ODBUDOWANA
Pierwsza wojna światowa
Zjednoczenie — a niepodległość
Z Niemcami, czy przeciw Niemcom
Wyzwolenie Polski
Niepodległość Polski a rewolucja rosyjska
Oblicze Polski
Str.
5
8
19
24
43
55
56
215
Wersal
Wojsko
Wojna o Ziemie Wschodlnie. Wyprawa kijowska.
Najazd rosyjski. Pokój w Rydze
Wilno
Czasy międzywojenne
Zamach majowy
Rządy sanacyjne
Zbliżanie się nowej wojny
Druga wojna światowa
Kampania wrześniowa
Po kampanii wrześniowej
ii              Zagłada polskiego Żydostwa
Polski ruch podziemny
Powstanie warszawskie
Koniec wojny
SPIS KSIĄŻEK, ROZPRAW I ARTYKUŁÓW
z których autor czerpał cytaty
UWAGI JĘZYKOWE
INDEKS
SPIS PRZEDPŁACICIELI
SPIS RZECZY
59
63
66
86
90
98
100
107
110
110
118
130
135
139
143
149
163
165
203
212

(Druk ukończono w listopadzie 1986)