AXEL MUNTHE

KSIĘGA Z SAN MICHELE

Tytuł oryginału niemieckiego: Das Buch von San Michele 
Przedmowa 
Sklasyfikowanie Księgi z San Michele sprawia krytykom trudności. Wcale mnie to nie dziwi. 
Niektórzy nazywają ją „autobiografią", inni — „wspomnieniami lekarza".
Sądzę, że obydwa te określenia nie są trafne. Aby napisać historię mego życia, nie 
potrzebowałbym na to kilkuset stron, nawet gdybym nie chciał opuścić najsmutniejszych jej 
rozdziałów. Mogę tylko stwierdzić, że nie miałem zamiaru pisać o sobie, przeciwnie, usilnie starałem 
się być obiektywnym. Jeżeli mimo to książka niniejsza stała się autobiografią, to sądząc po 
powodzeniu, jakim się cieszy, można by przypuszczać, iż najprostszą metodą pisania książki o sobie 
samym jest pisanie jej z myślą, że się pisze o kimś zupełnie innym.
Należy tylko siedzieć spokojnie w fotelu, wsłuchiwać się w oddalony gwar ludzkich głosów i 
oślepłym okiem patrzyć wstecz na swoje życie. Jeszcze lepiej byłoby położyć się w trawie, patrzeć w 
niebo i nie myśleć o niczym. Wystarczy tak przez chwilę słuchać ciszy, a wnet lasy i pola zaczynają 
rozbrzmiewać jasnymi ptaszę-cymi głosikami, zjawiają się różne stworzenia opowiadając troski 1 
radości swoją własną mową, która staje się nagle zrozumiała. A wsłuchawszy się jeszcze dokładniej 
w otaczający nas świat można spostrzec, że nawet przedmioty szepcą w swej martwocie: — 
Nieprawda, żeś samotny! Nieprawda, że umrzesz!
Nazywanie mojej książki „wspomnieniami lekarza" wydaje mi się jeszcze bardziej niewłaściwe. 
Jej wyzywająca bezpośredniość, śmiała prawdomówność, jasność są mało odpowiednie do tak 
pompatycznego tytułu. Lekarz ma chyba prawo na równi z innymi ludźmi śmiać się niekiedy z 
samego siebie, zachować pogodę ducha, a nawet wolno mu może czasem drwić z niektórych kolegów, 
jeżeli gotów jest ponieść tego konsekwencje. Niema on tylko prawa wyśmiewać swych pacjentów. 
Jeszcze gorzej byłoby, oczywiście, gdybym wraz z nimi płakał; lekarz płaczliwy nie jest lekarzem 
dobrym.
Stary doktor w ogóle powinien się zastanowić, zanim przystąpi do spisywania pamiętników. Na 
pewno postąpi lepiej, zachowując dla siebie wszystko, co widział i czego się nauczył o życiu i śmierci. 
Pamiętniki nie są potrzebne, lepiej dać zmarłym spokój, a żywym pozostawić złudzenie.
Pewien sławny krytyk nazwał moją opowieść księgą o śmierci. Może miał słuszność. Śmierć 
rzadko ustępuje z mych myśli: Non nasce in me pensier che non vi sia dentro scolpita la morte pisał 
Michelangelo do Vasariego.
Jakże długo walczyłem z mym posępnym kolegą. Pokonywał mnie często i widziałem, jak kładł 
kolejno wszystkich, których usiłowałem przed nim obronić. Pisząc tę książkę obserwowałem, jak żyli, 
cierpieli i umierali. Mogę im jedynie poświęcić wspomnienie. Byli to skromni i prości ludzie, nad ich 
grobami nie stoją marmurowe krzyże, o wielu z nich zapomniano, jeszcze zanim pomarli. Teraz jest 
już im dobrze.
Stara Maria porta-lettere, która przez trzydzieści lat wchodziła boso po siedmiuset 
siedemdziesięciu siedmiu fenickich stopniach przynosząc mi listy, roznosi teraz pocztę w niebie; a 
zacny Pacciale pali spokojnie fajeczkę i spogląda na bezkresne morze, jak niegdyś z pergoli na San 
Michele. Mój przyjaciel Arcangelo Fusco, zamiatacz ulic z Quartier Montparnasse, zmiata teraz pył 
gwiaździsty ze złotych flizów nieba. Między dwoma wspaniałymi szeregami kolumn z lapis lazuli 
chodzi mały monsieur Alphonse, ulubieniec Siostrzyczek Ubogich, ubrany w nowiutki surdut pitts-
burskiego milionera; uroczyście kłania się ukochanym cylindrem każdemu spotkanemu świętemu, jak 
pozdrawiał niegdyś wszystkich przyjaciół przejeżdżając moją Wiktorią po Corso. John, błękit-nooki 
chłopczyna nie znający ojca, dziecko, które się nigdy nie śmiało, igra teraz wesoło z innymi 
szczęśliwymi dziećmi w dawnym dziecięcym pokoju Jezuska; nauczył się też wreszcie uśmiechać. 
Pokój pełen jest kwiatów, przez otwarte okno wlatują i wylatują rozśpiewane ptaki, a od czasu 
do czasu zagląda do dzieci Madonna bacząc, aby im na niczym nie zbywało. Matka Johna, która go 
tak pieczołowicie pielęgnowała na Avenue de Villiers, jest jeszcze z nami. Widziałem ją niedawno. 
Biedna prostytutka Flopette wygląda w swej milutkiej, białej sukni o dziesięć lat młodziej niż 
wówczas, gdy ją spotkałem w nocnej kawiarni na bulwarze; jest obecnie pokojową u Marii 
Magdaleny.
W skromnym kącie nieba mieści się cmentarz psów. Są tu wszyscy moi przyjaciele; ciała ich 
spoczywają w miejscach, gdzie je złożyłem: pod cyprysami przy starej wieży; lecz ich wierne serca 
zostały przyjęte do raju. Święty Roch, mały dobrotliwy patron psów, jest dozorcą cmentarnym, a 
cierpliwa, stara miss Hall przynosi często kwiaty na grób Tappia. Nawet nicponia Billy'ego, pija-
czynę-pawiana, który zapalił trumnę don Giacinta, przyjęto tutaj i dano mu miejsce w ostatnim rzędzie 
na cmentarzu dla małp, dość odosobnione co prawda, bo święty Piotr, zbadawszy pawiana dokładnie, 
wziął go w pierwszej chwili za człowieka, gdyż od Billy'ego tak czuć było wódkę! Don Giacinto, 
najbogatszy kapłan na Capri, który nigdy nie dał solda żebrakowi, smaży się nadal w trumnie, a 
byłemu rzeznikowi, który rozżarzonymi szpilkami oślepiał przepiórki, diabeł własnoręcznie wykłuł 
oczy w przystępie zawodowej zazdrości.
Pewien krytyk osądził, że w książce mojej znajduje się dość materiału, aby wielu autorów 
zaopatrzyć na całe życie w tematy do zajmujących nowel. Niechże sobie z niej czerpią do woli; 
materiał ten nie jest już mi potrzebny. Wykorzystawszy swe literackie zdolności do wystawiania 
recept, nie zabiorę się teraz do pisania sensacyjnych powieści — za późno zresztą na to. Gdybym 
pomyślał o tym wcześniej, może nie byłbym dziś tym, czym jestem. Oczywiście, milsze i 
wygodniejsze jest siedzenie w fotelu i pisanie powieści niż przebijanie się z trudem przez życie i 
zbieranie do nich materiału. Z pewnością łatwiej opisać choroby i śmierć, niż je zwalczać; przyjemniej 
jest knuć ponury spisek, niż być przezeń bez ostrzeżenia zaskoczonym. Czemu jednak pisarze sami nie 
zbierają sobie tematów? Czynią to nader rzadko. Prowadząc uporczywie swych czytelników do 
dzielnicy ubogich, prawie nigdy nie bywają tam osobiście; specjaliści od chorób i śmierci dają się 
rzadko namówić na zwiedzenie szpitala, w którym właśnie uśmiercili bohaterkę swej powieści. Poeci i 
filozofowie, którzy dźwięczną prozą i poezją opiewają śmierć-wybawicielkę, bledną, gdy ujrzą przy 
sobie tego swego najlepszego przyjaciela. Stara to historia: Leopardi, największy poeta współczesnych 
Włoch, który od młodzieńczych lat w przepięknych rymach tęsknił do śmierci, pierwszy uciekł 
przerażony z Neapolu nawiedzonego przez cholerę. Nawet wielki Mon-taigne, którego rozumne 
medytacje o śmierci wystarczają, aby go uczynić nieśmiertelnym, uciekł jak zając, gdy w Bordeaux 
wybuchła zaraza. Stary, mrukliwy Schopenhauer, największy współczesny filozof — którego 
podstawą twierdzeń było zaprzeczenie życia — przerywał każdą rozmowę o śmierci. Przypuszczam, 
że najkrwawsze książki wojenne zostały napisane przez spokojnych obywateli z dala od 
dalekonośnych armat. Autorzy, którzy z rozkoszą każą czytelnikom być świadkami seksualnych orgii, 
bywają zwykle bardzo miernymi wykonawcami takich scen w rzeczywistości. Znam tylko jeden 
wyjątek od tego prawidła: Guy de Maupas-santa, ale też widziałem, jak zszedł przez to do grobu.
Zdaję sobie sprawę, że niektóre sceny w mej książce odbywają się na trudnym do określenia 
pograniczu rzeczywistości z fantazją, owym niebezpiecznym terenie, na którym rozbiły się niejedne 
pamiętniki i gdzie nawet Goethe zatracił ścieżkę pisząc Dichtung und Wahrheit.
Uczyniłem wszystko, co mogłem, aby za pomocą kilku znanych technicznych sztuczek nadać 
niektórym epizodom pozór ciekawych opowiadań. Jest to ostatecznie kwestia formy. Byłbym bardzo 
zadowolony, gdybym wiedział, że mi się to udało. Nie żądam, aby mi stale wierzono. I bez tego dość 
mam odpowiedzialności.
Największym autorem zajmujących historii jest życie. Lecz czyż życie zawsze mówi prawdę? 
Nie zmienia się ono, nie wpływa nań ani czas, ani los, obojętne jest na ludzkie troski i radości, 
milczące i tajemnicze jak sfinks. Ale nasz świat, ową scenę z odgrywającą się na niej ustawiczną 
tragedią, stale zmienia mistrzowska ręka wielkiego reżysera, aby widzowie nie zmęczyli się nudnym 
melodramatem; treścią jego jest bezsensowna gonitwa za szczęściem, starą zaś i znaną nicią 
przewodnią — śmierć. Świat, w którym żyliśmy wczoraj, nie był światem dzisiejszym. Niewzruszenie 
i bez odpoczynku zmierza on przez nieskończoność do zagłady, my zaś idziemy wraz z nim. „Żaden 
człowiek nie kąpie się dwu krotnie w tej samej rzece" — mówił Heraklit. Jedni z nas pełzają na 
kolanach, drudzy jadą konno lub autem, inni prześcigają w samolotach gołębie pocztowe. A właściwie 
do pośpiechu nie ma powodów; możemy być zupełnie pewni, iż osiągniemy cel we właściwym czasie.
Tak jest, świat, w którym żyłem za czasów młodości, nie był podobny do dzisiejszego (a 
przynajmniej tak mi się dziś wydaje). Sądzę, że będzie to zdanie również tych, którzy czytając tę 
książkę będą szukali przeszłości. Nie ma dziś rozbójników mających imponującą liczbę ośmiu 
morderstw na sumieniu, którzy zapraszaliby obcego, aby przespał się na ich materacu w zburzonej 
Mesynie; pod ruinami willi Nerona w Kalabrii nie śpi już snem tysiącletnim granitowy sfinks; 
wściekłe szczury, które mnie tak przerażały w dzielnicach Neapolu zarażonego cholerą, od dawna już 
powróciły do swych gniazd w kloakach miejskich z czasów cesarstwa rzymskiego; na Anacapri można 
dziś pojechać autem, na szczyt Jung-frau prowadzi kolej, a na Matterhorn wspinają się turyści po 
sznurowych drabinach.
W mojej mroźnej ojczyźnie stoją nadal jodły i sosny chroniące pamięć mego dzieciństwa. 
Wprawdzie poszarpały je burze czasu, lecz ci starzy grenadierzy mają jeszcze mocne pnie, we włosach 
ich leży śnieg, a szron bieli im brody do chwili, gdy nadejdzie wy-bawicielka, niosąca skostniałym 
ludzkim duszom świergot ptaków, słonce i radość; anemony budzą się wówczas wśród topniejącego 
śniegu i wesoło sączących się potoków.
Rzeki śpiewają w mym kraju nadal, lecz umilkły dziś harfy wodnic. Nie tańczą już gnomy 
wśród śpiących kwiatów w czasie letnich nocy. Umarła piękna, błękitnooka pieśń ludowa. W dalekim 
kraju, gdzie słońce nigdy nie zachodzi, żyją jeszcze Lapończycy i renifery, prowadząc koczownicze, 
samotne życie. Podczas ostrych zim może i dzisiaj jeszcze za saniami, zdążającymi przez zamarznięte 
jezioro na pasterkę, pędzi dysząca zgraja zgłodniałych wilków o oczach żarzących się jak węgle.
Rycerski, stary niedźwiedź, który niegdyś zastąpił mnie i Ris-tin drogę w Silvagorge, od dawna 
przeniósł się na polowania do wieczności. Przez spieniony potok, który przepłynąłem z lapońską 
dziewczyną, przerzucono most kolejowy, a górę, gdzie przebywał stary, jednooki Stało, rozsadzono, 
aby zbudować tunel. Stado białych reniferów rozproszyło się i srebrne ich dzwonki nie dzwonią już 
w milczących lasach wokół Forsstuganu. Nie ma też małego ludku, który mieszkał w ciemnościach 
pod namiotami Lapończyków; nikt nie wie, co się z nim stało. Lapończycy mówią, że gnomy nie 
przynoszą już dzisiaj pożywienia niedźwiedziom śpiącym w zimowych legowiskach. Dlatego mało ich 
jest teraz w Laponii. Zaczarowana góra także opustoszała. Ostatnia wiedźma dawno już uleciała Bóg 
wie dokąd na swym staroświeckim samolocie. Błąkają się jeszcze w pamięci ludzkiej czarnoksiężnicy 
i ponure narzędzia tortur, a skąpe karły pilnują złota, które czarownica przed ucieczką zdeponowała u 
bogaczy na wysoki procent i na czas nieograniczony.
Leśne boginki i rusałki istnieją jeszcze do dzisiaj. Niektórzy mówią, że mają one postać 
pięknych dziewcząt o gorących ustach,. błyszczących oczach i białych kobiecych ramionach, że mają 
ludzkie dusze. Inni utrzymują, że są to właściwie tylko ptaki o bogatym, barwnym upierzeniu; wabią 
one czarującymi tonami pieśni, które samotnego wędrownika sprowadzają na manowce, coraz dalej i 
dalej od celu podróży. Jeżeli spotka kto wiedźmę leśną, powinien natychmiast uciec; lecz zginie, jeżeli 
się odwróci, żeby na nią spojrzeć. Otoczy mu ramionami szyję, spłoszy sen z oczu i wyssie szpik z 
kręgosłupa, zanim opuści swą ofiarę. Człowiek, który ją napotka, zmienia się zupenie, stroni od 
wszystkich, chodzi własnymi drogami, a ludzie mówią, że ma źle w głowie.
Zdaje mi się, że dziś mniej się spotyka gnomów niż za czasów mojego dzieciństwa, a jednak nie 
mogę uwierzyć, aby ktokolwiek z osób czytających rozdział o Laponii odważył się zaprzeczyć, że 
owej nocy w Forsstuganie siedział na stole prawdziwy krasnoludek, ostrożnie ciągnący dewizkę przy 
moim zegarku. Oczywiście był to krasnoludek najprawdziwszy! A któż inny, jak nie on? Mówię wam, 
że widziałem go najdokładniej, usiadłszy na łóżku, a było to w chwili, gdy łojówka migotała, bliska 
zagaśniecia. Stary Lars Anders w Forsstuganie i matka Kerstin dawno już pomarli, ale mały 
krasnoludek żyje jeszcze gdzieś w dalekiej Laponii. Tylko my, ludzie, umieramy!
Mówiono mi, że istnieją tacy, którzy przez całe życie nigdy nie widzieli krasnoludka. 
Współczuję im głęboko, gdyż wiele stracili! Sądzę, że są chyba krótkowzroczni. Może zepsuli sobie 
oczy nadmiernym czytaniem w szkole? A może dzieje się to dlatego że dzieci wyglądają dziś tak 
poważnie i są przemądrzałe, a wyrastają bez myśli i marzeń na zgorzkniałych ludzi nie mających ani 
spokoju w duszy, ani uczucia w sercach, ani chęci do życia, ani odwagi śmierci.
Ludzie dzisiejsi marnują zbyt wiele czasu na wysłuchiwanie słów i myśli innych. Lepiej by 
czynili słuchając więcej w spokoju i skupieniu własnych myśli. Wiedzę możemy przejmować od 
innych, lecz mądrości musimy się nauczyć sami. 2ródło jej bierze początek w nas samych, z milczącej 
głębi naszych samotnych rozmyślań i marzeń. Woda jej jest przezroczysta i zimna jak p, da — lecz 
smak ma gorzki jak łzy.
Axel Munthe Rzym, Villa Svezia Maj 1931 
II Przedmowa 
Przybyłem do Londynu, aby się naturalizować. Poręczycielem moim miał być Henry James, 
który właśnie uzyskał angielskie obywatelstwo. Civis Britannicus sum — mówił swym głębokim 
głosem. Wiedział, że poczyniłem wiele kroków, które zawiodły, a stałem się zbyt niezaradny, abym 
był zdolny pomóc innym. Znał mnie, wiedział, co mnie czeka, i z ręką na mym ramieniu zapytał, jakie 
mam dalsze zamiary. Odrzekłem, że chciałbym porzucić Francję na zawsze i jak dezerter ukryć się w 
mej starej wieży, gdzie jest najwłaściwsze dla mnie miejsce. Przy pożegnaniu przypomniał radę, daną 
mi przed laty podczas pobytu na San Michele, abym napisał książkę o mojej siedzibie na wyspie, którą 
nazwał najpiękniejszym zakątkiem na ziemi. Dlaczegóż więc nie miałbym napisać tej historii teraz, 
gdyby mi odwagi starczyło? Któż mógłby opisać San Michele lepiej niż ja, który je zbudowałem 
własnymi rękami? Któż potrafiłby lepiej opisać owe przepiękne fragmenty marmurów, rozrzucone 
wokoło po ogrodzie, w którym niegdyś stała willa Tyberiusza? A poza tym dla mnie, tak gorąco 
interesującego się psychologią, jakże ponętnym studium byłaby posępna postać starego cesarza, 
którego zmęczone, ciężkie kroki przemierzały mozaikową posadzkę znalezioną przeze mnie pod 
winnicą. Dla człowieka nie mogącego spać, a pragnącego uciec od nędzy własnego żywota, nie ma nic 
lepszego niż pisanie książki.
Były to jego ostatnie słowa. Nigdy już nie zobaczyłem mego Przyjaciela.
Powróciłem więc zawstydzony i przygnębiony do starej wieży, do mej bezpłodnej samotności. 
W czasie, gdy każdy składa ojczyźnie swe życie w ofierze, chodziłem po ciemnej wieży bez ustanku, 
niby uwięzione zwierzę, a tymczasem dobiegały mnie wciąż świeże wieści o cierpieniach i bólach. 
Od czasu do czasu, gdy nieubłagane światło dzienne przestawało dręczyć me oczy, szedłem na San 
Mi-chele po nowe wiadomości. Znak angielskiego Czerwonego Krzyża powiewa! nad nim, a 
dzielnych, rannych wojaków uzdrawiało to samo słońce, które wygnało mnie z ukochanego domu. A 
co się tyczy owych wieści... Czekanie wydaje się nieskończenie długie dla tych, którym nic innego nie 
pozostaje. Lecz któż z nas miałby odwagę przyznać się do tego, co odczuwali wszyscy, że ć*iężar 
własnej troski wydawał się lżejszy, gdy wokoło każdy mężczyzna i każda kobieta pogrążeni byli w 
żałobie, i że rana własnej piersi goiła się prędzej na widok krwi sączącej się z wielu innych ran.
Któż mógłby się odważyć na utyskiwanie nad własnym losem, gdy rozstrzygały się losy świata? 
Któż miałby odwagę jęczeć z bólu, gdy tylu okaleczonych ludzi leżało na noszach, milcząc i 
zaciskając zęby?
Wreszcie burza ucichła. W starej wieży panowała nadal głęboka cisza. Żyłem samotnie ze swym 
lękiem.
Człowiek stworzony został w ten sposób, aby mógł dźwigać swój krzyż; po to dane mu są silne 
ramiona. A znieść może on wiele, jeżeli zdolny jest znieść samego siebie. Może żyć bez nadziei, 
radości, książek, nawet bez muzyki, dopóki może iść za biegiem własnych myśli, słuchać śpiewu 
ptaka za oknem lub głosu morza z oddali. Powiedziano mi nawet w St. Dunstan1, że człowiek potrafi 
żyć bez światła, lecz ci, którzy o tym mówili, byli bohaterami. Jedynie bez snu człowiek nie może żyć. 
Gdy przestałem spać, zacząłem pisać niniejszą książkę — wszelkie inne środki uspokajające zawiodły. 
I powodzenie sprzyjało mi wybitnie. Błogosławiłem Henry'ego Jamesa za jego radę — gdyż zacząłem 
ostatnio spać o wiele lepiej. Pisanie książki sprawiało mi nawet przyjemność 1 wcale się nie dziwię, 
że ludzie tyle piszą w ostatnich czasach. . Księgę o San Michele pisałem, niestety, w ciężkich 
okolicznościach; od razu na początku pracy przeszkodził mi niespodziewany intruz. Usiadł naprzeciw 
mnie przy biurku i zaczął bardzo chaotycznie przechwalać się swymi przejściami, jakby te głupstwa 
mogły interesować kogokolwiek poza nim samym. Sposób, w jaki mi bez przerwy opowiadał o 
różnych swych sprawach, a w których zawsze Schronisko dla ociemniałych podczas wojny.
występował jako bohater, był całkiem nieangielski i przeszkadzał mi, gdyż wciąż zmuszony 
byłem myśleć, że ten młody człowiek tylko samego siebie widzi w kosmosie. Wydawało mi się, że 
przekonany jest o swym całkowitym rozumieniu starożytnej sztuki, architektury, psychologii, śmierci i 
życia pozagrobowego. Medycyna musiała być jego ulubioną nauką. Przedstawił mi się jako neurolog i 
pysznił się — jak tylu innych — że był uczniem Charcota.
Niechże Bóg ma w opiece jego pacjentów — pomyślałem sobie. Gdy wymienił nazwisko 
wielkiego mistrza z Salpetriere, zdawało mi się przez chwilę, że spotkałem już tego młodzieńca kiedyś 
przed wieloma laty. Lecz natychmiast osądziłem, że to myśl śmieszna: mój gość wyglądał młodo i 
promieniał radością życia, ja zaś czułem się umęczony i stary. Jego nie kończące się przechwałki i 
pewna siebie, zbyt głośna hałaśliwość działały mi na nerwy, a co gorsza, zacząłem wkrótce pojmować, 
że młodzieniec przez cały czas kpił ze mnie w łagodny sposób, jak to bywa w zwyczaju młodych ludzi 
w stosunku do starszych. Nieledwie przekonywał mnie, iż nie ja, lecz on zbudował San Michele. 
Mówił, że kocha tę wysepkę i mieszkałby tam zawsze. Powiedziałem mu wreszcie, żeby mi dał 
spokój, że chcę napisać książkę o San Michele i odmalować w niej owe piękne szczątki marmurów z 
willi Tyberiusza.
— Biedny starcze — rzekł elegant z pobłażliwym uśmiechem — bredzisz! Obawiam się, że nie 
możesz nawet odczytać swego własnego pisma. Nie opowiadasz wcale o pięknych, marmurowych 
szczątkach willi Tyberiusza, lecz przez cały czas wydostajesz z mroków zapomnienia drobne i ubogie 
fragmenty twego własnego złamanego życia.
1. Młodość 
Wyskoczyłem na brzeg z łodzi, która przywiozła mnie z Sorrento. Chłopcy gromadami bawili 
się między przewróconymi łodziami i kąpali w przypływie fal swe smukłe, brązowe ciała. Starzy 
rybacy w czerwonych frygijskich czapkach łatali przed szopami sieci. Po drugiej stronie przystani 
stało sześć osiodłanych osłów w uprzężach ozdobionych bukietami kwiatów. Przy nich tyleż 
dziewcząt tańczyło i śpiewało; każda miała w czarnych włosach wpięte srebrne spadella , a na 
ramionach zarzuconą czerwoną chustkę. Osiołek, który miał mnie zanieść na Capri, nazywał się 
Rosina, a dziewczynie na imię było Gioia. W jej czarnych oczach paliła się ognista młodość, wargi 
czerwieniały niby sznur korali na jej szyi, a gdy się śmiała, mocne, białe zęby połyskiwały jak perły. 
Mówiła, że ma dopiero piętnaście lat, ja zaś powiedziałem sobie skrycie, że jestem dziś młodszy niż 
kiedykolwiek. Ale Rosina była stara, e antica — mówiła Gioia. Usunąłem się więc z siodła i wijącą się 
ścieżką zacząłem się wspinać lekkim krokiem do wioski. Przede mną biegła Gioia bosa i ukwiecona 
jak młoda bachantka, a za mną, pogrążona w głębokiej zadumie, potykała się w swych zgrabnych, 
czarnych bucikach stara Rosina z pochyloną głową i zwisającymi uszami. Nie miałem czasu na 
rozmyślania, byłem pełen podziwu i zachwytu, serce przepełniała radość życia, świat wydawał się 
piękny, a ja miałem osiemnaście lat. Droga wiła się wśród krzaków głogu i kwitnącego mirtu. 
Gdzieniegdzie wśród pachnących traw kwiaty wznosiły swe wdzięczne główki, aby się nam przyjrzeć. 
Wielu z nich nigdy nie widziałem w krainie Linne-usza.
— Jak się nazywa ten kwiat? — spytałem Gioię.
Wyjęła mi go z ręki i popatrzyła na niego z czułością.
— Fiore! — odrzekła.
— A ten?
Spojrzała z tą samą tkliwością.
— Fiore! — odparła.
— A ten?
— Fiore! Bello! Bello!
Rwała pachnące mirty, ale nie chciała mi ich dać. Powiedziała, że są dla San Costanza, patrona i 
obrońcy Capri, który jest cały ze srebra i tyle cudów uczynił. San Costanzo bello! Bello!
W długim szeregu zbliżały się do nas dziewczęta niosące na głowach bryły porowatej lawy. 
Szły dumne, niby orszak kariatyd z Erechteum. Jedna z nich dała mi z uśmiechem pomarańczę. Była 
to siostra Gioi i wydała mi się jeszcze piękniejsza od niej. Tak, ośmioro rodzeństwa było w domu, a 
dwoje in paradiso. Ojciec, poławiacz korali, przebywał w „Barbarii". Spójrzcie, jaki piękny sznur 
korali właśnie przysłał! Che bella collana, bella, bella!
— I ty jesteś piękna, Gioia, bella, bella!
— Tak — odparła z prostotą.
Potknąłem się o jakąś strzaskaną marmurową kolumnę. 
— Roba di Timberio — objaśniła Gioia. — Timberio cattivo Timberio malocchio , Timberio 
camorrista — i splunęła na marmur.
— Tak — rzekłem mając świeżo w pamięci Tacyta i Swetoniusza. — Timberio cattivo!
Skręciliśmy na wiejską drogę i dotarliśmy do piazzy. Przy murze nad brzegiem morza stało 
kilku marynarzy, przed osterią don Antonia siedziało paru zaspanych mieszkańców Capri, a na 
stopniach kościoła kilku księży gestykulowało dziko prowadząc ożywioną rozmowę:
- Moneta! Moneta! Molto moneta! 
Gioia podbiegła i pocałowała rękę swego spowiednika, don Giacinta; był on prawdziwym 
świętym, jakkolwiek na niego nie glądał. Dziewczyna spowiadała się dwa razy w ciągu miesiąca. A ile 
razy... ja? Nie spowiadałem się w ogóle nigdy...
Cattivo! Cattivo! 
Czy Gioia opowiedziałaby don Giacintowi, że tam, pod cytrynowym drzewem, pocałowałem ją 
w policzek?
Oczywiście nie!
Przeszliśmy przez wieś i stanęliśmy przy Punta Tragara.
- Muszę natychmiast wejść na szczyt tej skały — powiedziałem wskazując najbardziej stromy 
wierzchołek z trzech Faraglioni, błyszczących jak ametysty u naszych stóp.
Gioia pewna była, że nie potrafiłbym tego dokonać. Jakiś rybak próbował kiedyś zrabować 
stamtąd jaja mew, ale został zrzucony do morza przez złego ducha, który przebywa tam w postaci 
błękitnej jaszczurki, błękitnej jak Grota Lazurowa; pilnuje złotego skarbu ukrytego niegdyś przez 
samego Tyberiusza. Ponad miłą wioską na tle zachodniego nieba wznosił się posępny zarys Monte 
Solaro, dziko poszarpany i niedostępny.
— Muszę się tam zaraz wybrać! — zdecydowałem.
Jednak Gioi nie spodobał się ten plan. Stroma ścieżka o siedmiuset siedemdziesięciu siedmiu 
stopniach, wykuta w skale przez samego „Timberia", prowadzi wprawdzie na samą górę po zboczu, 
ale w połowie wysokości, w ciemnym wąwozie przebywa straszliwy wilkołak, który pożarł już wielu 
cristiani Schody prowadzą na Anacapri; ale mieszkają tam jedynie gente di montagna8, ludzie bardzo 
źli; żaden forestiere9 nigdy tam nie chodzi i ona nigdy tam jeszcze nie była. Lepiej wybrać się do Villa 
Timberio, do Arco Naturale albo do Grotta Matromania.
— Nie, nie mam czasu! — odrzekłem — muszę natychmiast wspiąć się właśnie na tę górę. 
Mówisz, żeby wrócić na piazzę, gdyż zardzewiałe dzwony starej campanili dzwonią już na południe 
oznajmiając, że maccheroni są gotowe? Radzisz zjeść cokolwiek pod wielką palmą hotelu Pagano? 
Więc trzy dania i dowolna ilość wiYia kosztują tylko jednego lira...? Nie, szkoda czasu, muszę 
natychmiast wspiąć się na tę górę.
Mieszkaniec gór. Cudzoziemiec.
— Addio, Gioia, bella, bella! Addio, Rosina!
— Addio, addio, e presto ritorno! Ach, presto ritorno!
— E un pazzo inglese! — usłyszałem ostatnie słowa z pąsowych ust Gioi, gdy bezwiednie 
poddawszy się losowi, szedłem fenic-kimi stopniami w górę na Anacapri. Po drodze dopędziłem starą 
kobietę, niosącą na głowie duży kosz pomarańcz.
— Buon giorno, signorino. — Postawiwszy koszyk na ziemi, podała mi pomarańczę. Na 
owocach leżała paczuszka listów i gazet, zawiązana w czerwoną chustkę. Była to stara Maria porta-
lettere , przynosząca dwa razy tygodniowo pocztę na Anacapri. Później stała się moją 
przyjaciółką na całe życie i byłem obecny przy jej śmierci, gdy umierała mając dziewięćdziesiąt pięć 
lat. Pogrzebała między listami, wybrała największy i poprosiła, abym jej powiedział, czy nie jest on 
dla Nanniny la cripara , która z takim utęsknieniem czeka na „lettera" od swego męża z Ameryki. 
Nie, list nie był dla niej. A może ten? Nie, ten jest dla signory Desdemony Vacca.
— Signora Desdemona Vacca? — powtórzyła stara niedowierzająco — może ma pan na myśli 
la moglie delio scarteluzzo ? — rzekła z namysłem. Następny list był do signora Ulissa Desidero.
— Myślę, że pan mówi o moim capolimone ? — powiedziała stara Maria — taki sam list 
dostał przed miesiącem.
Następny był dla Gentilissima Signorina Rosina Mazzarella. Zidentyfikowanie tej osoby szło 
jakoś trudniej.
— Czy to la cacciacavallara , czy la zopparella ? Może la capatosta ? La femina 
antica ? Albo rosinella pane asciutto ? A może la fesseria ? — zastanawiała się druga kobieta, która 
nas właśnie dogoniła, niosąc na głowie kosz z rybami.	
Tak, ten list mógł być dla fesseria, gdyby nie był dla tej pane cipolla. Ale nie przyszedł list ani 
dla Pepinelli ani dla Mariucelli, ani dla Giovanniny, które oczekiwały la lettera z Ameryki. Nie, 
przykro mi, ale nie mam dla nich nic. Gazety były dla il reverendo parroco don Antonio di Giuseppe i 
dla il canonico don Natale di Tommaso — o tym stara wiedziała, gdyż byli jedynymi abonentami. 
Parroco był bardzo uczonym człowiekiem: orientował się zawsze, dla kogo listy były przeznaczone. 
Ale dzisiaj przebywał w odwiedzinach u arcybiskupa w Sorrento i dlatego Maria poprosiła mnie o 
przeczytanie adresów. Nie wiedziała, ile ma lat, pamiętała tylko, że rozwoziła pocztę od piętnastego 
roku życia, odkąd jej matka musiała zaniechać tego zajęcia. Nie umiała oczywiście czytać. Gdy jej 
opowiedziałem, że przybyłem do Sorrento z rana pocztowym statkiem i że nic od tego czasu nie 
jadłem, ofiarowała mi jeszcze jedną pomarańczę, którą zjadłem ze skórką; druga kobieta dała mi zaraz 
ze swego kosza parę frutti di marę, które przyprawiły mnie o szalone pragnienie.
Czy na Anacapri jest oberża? Nie, Anarella, żona zakrystiana, da mi dobrego owczego sera i 
szklankę świetnego wina z winnicy księdza don Dionisia, swego wuja. Wspaniałe wino! Poza tym jest 
la bella Margherita, o której na pewno słyszałem; ta, której ciotka wyszła za mąż za un lord inglese. 
Nie, nie wiedziałem o tym, ale bardzo pragnąłbym poznać la bella Margherita.
Osiągnęliśmy wreszcie szczyt siedmiuset siedemdziesięciu siedmiu schodków, stając pod 
łukiem u wejścia. Do skały przytwierdzone były jeszcze ciężkie, żelazne zawiasy dawnego 
zwodzonego mostu. Znajdowaliśmy się na Anacapri. U naszych stóp leżała cała zatoka neapolitańska: 
Ischia, Procida, Posillipo porosłe lasami pinii, biała linia Neapolu migocąca w świetle słońca, 
Wezuwiusz w różowej chmurze dymu, równina Sorrento pod Monte Sant’Angelo i dalekie, pokryte 
jeszcze śniegiem Apeniny. Wprost nad naszymi głowami wznosiła się uczepiona stromej skały, niby 
orle gniazdo, mała rozwalona kaplica. Kopuła się zapadła, ale duże bloki muru, ułożone w dziwny 
deseń niby symetryczna sieć j podpierały kruszące się sklepienie.
— Roba di Timberio — objaśniała stara Maria.
— Jak się nazywa ta kapliczka? — spytałem gorączkowo.
— San Michele.
„San Michele! San Michele!" — zabrzmiało mi echem w sercu. Obok kaplicy stał stary 
człowiek i kopał głębokie bruzdy pod młode winorośle. — Buon giorno, mastro Vincenzo!
I winnica, i stojący w pobliżu niej domek należały do niego. Zbudował go własnymi rękami z 
kamieni i cegieł, z roba di Timberio leżących dookoła w ogrodzie. Maria porta-lettere opowiedziała 
mu wszystko, co o mnie wiedziała, i mastro Vincenzo zaproponował mi, abym wypił szklankę wina i 
posiedział w jego ogrodzie. Popatrzyłem na domek, na kaplicę i serce zaczęło mi bić tak silnie, że 
zaledwie mogłem mówić.
— Chcę tam zaraz wejść — rzekłem do Marii. Sądziła jednak, że lepiej będzie, jeśli przedtem 
pójdę z nią i posilę się nieco, gdyż w przeciwnym razie nic już nie dostanę. Głód i pragnienie skłoniły 
mnie do pójścia za jej radą, jakkolwiek się wahałem. Skinąłem więc w stronę mastra Vincenza, dając 
znak, że niedługo do niego powrócę. Ustronnymi drogami doszliśmy wkrótce do jakiejś piazetty. 
Ecco la bella Margherita!
La bella Margherita postawiła na stole w swym ogrodzie butelkę z różowym winem i bukiet 
kwiatów, po czym oznajmiła, że maccheroni przygotuje za pięć minut. Piękna była jak Flora Tycjana, 
o wspaniałych rysach i czysto greckim profilu. Przyniosła wkrótce olbrzymi talerz maccheroni i 
usiadła przy mnie, przyglądając mi się z uśmiechem i ciekawością.
— Vino del parroco — powtarzała z dumą, ilekroć napełniała mi szklankę. Wypiłem za 
zdrowie ii parroca, za zdrowie jej oraz ciemnookiej siostry, la bella Giulia, która nadeszła z 
pomarańczami zerwanymi w ogrodzie. Rodzice ich nie żyli, brat Andrea był marynarzem i Bóg wie, 
gdzie teraz przebywał; ale ich ciotka mieszkała we własnej willi na Capri. Chyba mi wiadomo, że 
wyszła za mąż za „lorda inglese"? Ależ tak, oczywiście, wiem o tym, tylko zapomniałem jej nazwiska.
- Lady Grandley — powiedziała la bella Margherita z dumą.
Zdobyłem się jeszcze na wypicie za jej pomyślność, a potem ie przypominam sobie nic więcej; 
pamiętam tylko szafirowe niebo, rubinowe wino proboszcza i złotowłosą, uśmiechniętą Mar-gheritę 
siedzącą obok mnie.
San Michele! — zadźwięczało mi raptem w uszach, San Michele, odezwało się echem głęboko 
w mym sercu.
- Addio, bella Margherita! — Addio e presto ritorno! —
Ach, to presto ritorno!
Szedłem z powrotem pustymi ulicami, kierując się możliwie najprostszą drogą do celu. 
Nadeszła właśnie święta godzina sjesty i cała wioska spała. Osamotniona leżała piazza w prażącym 
słońcu. Kościół był zamknięty i tylko z otwartych na wpół drzwi szkoły gminnej dudnił w ciszy sennie 
i monotonnie stentorowy głos wielebnego kanonika don Natala.
— Io mi ammazo, tui ti ammazzi, egli si ammazza, noi ci ammazziamo, voi vi ammazzate, loro 
si ammazzano — powtarzało rytmicznym chórem kilkunastu bosych chłopców, przysiadłych 
wokół swego nauczyciela.
Niżej na drodze stała rzymska matrona. Była to Anarella dająca mi przyjacielskie znaki, abym 
się przybliżył. Dlaczego poszedłem do la bella Margherita, zamiast do niej? Czyżbym nie wiedział, że 
jej caciavallo to najlepszy ser w całej wsi? A co się tyczy wina, to wiadomo każdemu, że wino 
proboszcza nie może porównać się z winem wielebnego don Dionisia.
— Altro che il vino del parroco! — dodała z wiele znaczącym wzruszeniem ramion.
Gdy siedziałem pod jej pergolą przed butelką białego wina don Dionisia, zaświtało mi, że 
Anarella mogłaby mieć słuszność, chcąc jednak być sprawiedliwym, musiałem wypić całą butelkę, 
zanim wypowiedziałem ostateczne zdanie. Lecz gdy uśmiechnięta córka Anarelli, Gioconda, nalała mi 
drugą szklankę ze świeżej butelki, już się zdecydowałem: tak jest, białe wino don Dionisia było 
świetne! Wyglądało jak płynne słońce i smakowało jak nektar oogow, a Gioconda, gdy napełniała 
moją pustą szklankę, wyglądała Jak młoda Hebe.
Inne niż wino proboszcza!
— Altro che ii vino del parroco! Czy ci nie mówiłam — śmiała się Anarella. — E un vino 
miracoloso!
Rzeczywiście sprawiało cuda, gdyż nagle zacząłem mówić po włosku płynnie i z zawrotną 
szybkością, budząc głośny śmiech matki i córki. Uczułem wielką przyjaźń dla don Dionisia: podobało 
mi się jego imię i zasmakowało jego wino; powiedziałem, że chciałbym go poznać. Nic łatwiejszego 
— wieczorem będzie miał kazanie w kościele do figlie di Maria.
— Bardzo jest uczony — powiedziała Anarella — umie na pamięć imiona wszystkich 
męczenników i świętych, był nawet w Rzymie i ucałował rękę papieża.
A czy ona sama była w Rzymie? Nie. W Neapolu? Też nie. Raz tylko na Capri w dniu własnego 
ślubu, ale Gioconda nigdy tam nie była; na Capri przebywają sami gente malamente? Powiedziałem 
Anarelli, że wiadomo mi wszystko o patronie Capri: wiem, ile uczynił cudów, wiem, że jest piękny i 
cały z masywnego srebra. Nastąpiło kłopotliwe milczenie.
— Tak, oni mówią, że ich Costanzo jest cały ze srebra — rzuciła wreszcie Anarella wzruszając 
pogardliwie ramionami — ale kto wie, chi lo sa? A co się tyczy jego cudów, to można je policzyć na 
palcach. SantAntonio, patron Anacapri, uczynił ich więcej niż sto. Altro che San Costanzo! — 
Uczułem się naraz zupełnie pozyskany dla Sant Antonia i z całego serca chciałem wierzyć w 
możliwość cudu, który oby mnie sprowadził znów jak najprędzej do tej uroczej wioski. Poczciwa 
Anarella miała tyle zaufania do jego zdolności cudotwórczych, że stanowczo odmówiła przyjęcia 
pieniędzy.
— Pagherete un'altra volta, zapłaci pan innym razem!
— Addio, Anarella, addio, Gioconda!
— Arrivederla, presto ritorno, SantAntonio vi benedicta! La Madonna vi accompagni ! Kiedy 
wróciłem, stary mastro Vincenzo pracował jeszcze w swej winnicy. Ziemia, w której rył głębokie 
bruzdy pod młode winoroślą, pachniała ożywczo. Niekiedy wydobywał z niej płytę kolorowego 
marmuru albo kawał czerwonego stiuku i wyrzucał je za mur.
— Roba di Timberio — mówił.
Usiadłem przy moim przyjacielu na strzaskanej kolumnie z czerwonego granitu.
— Era molto duro, trudno ją rozbić — powiedział mastro Vincenzo.
U moich stóp grzebała w ziemi kura, szukając robaków, i nagle spostrzegłem tuż przede mną 
leżącą monetę. Podniosłem ją i od razu poznałem szlachetną głowę Augusta. Divus Augustus Pater. 
Mam ją dotychczas. Mastro Vincenzo orzekł, że nie jest warta ani jednego baiocco32. Założył sobie 
sam ten ogród i własnymi rękami zasadził wszystkie te winorośle i figi. 
— Ciężka to robota — mówił pokazując swe twarde, zrogo-waciałe dłonie — w glebie jest 
pełno roba di Timberio.
Kolumny, kapitele, rozbite posągi i teste di cristiani , zanim zasadził winogrona, musiał kopać 
głęboko, aby cały ten gruz usunąć. Kolumny rozbił i zrobił z nich schody. Do budowy domu przydały 
mu się niektóre kawały marmuru. Resztę zrzucił w przepaść. Sprzyjało mu jednak szczęście, bo 
niespodzianie znalazł pod domem duży podziemny pokój. Miał on ściany czerwone jak ten kawałek 
marmuru tam pod brzoskwinią, a zamalowane były samymi cristiani tutti spogliati, ballando come dei 
pazzi , którzy trzymali w rękach kwiaty i winogrona.
Zdrapanie tych malowideł i pokrycie cementem ścian kosztowało go wiele dni pracy. Ale na 
pewno mniejszy to wysiłek niż rozsadzanie skały i budowanie nowej cysterny — mówił mastro Vin-
cenzo z przebiegłym uśmiechem. A starzeje się teraz i nie może jak dawniej troszczyć się o winnicę. 
Syn, który mieszka na stałym lądzie i ma trzy krowy oraz dwanaścioro dzieci, pragnie, aby ojciec 
sprzedał domek i przeniósł się do niego. Znowu zabiło mi serce. A czy i kaplica również do niego 
należy? Nie, ona jest niczyja, a ludzie mówią, że mieszkają w niej duchy. Kiedyś, gdy był małym 
chłopcem, zobaczył razu pewnego chudego mnicha, opartego o balustradę, a kilku marynarzy, którzy 
późnym wieczorem szli schodami, słyszało jakoby dźwięk dzwonów w kaplicy. Przyczyna zaś 
wszystkiego, jak objaśniał mastro Vincenzo, była następująca: I gdy stał tutaj pałac „Timberia", kazał 
on fatto ammazar Gesu il Cristo, zamordować Jezusa Chrystusa, i odtąd jego przeklęta dusza wraca 
często, prosząc o przebaczenie zakonników pochowanych pod kaplicą. Ludzie opowiadają, że 
przychodzi nierzadko w postaci wielkiego, czarnego węża. Zakonnicy zostali ammazzati przez 
rozbójnika, zwanego Barbarossa, który wylądował na wyspie i uprowadził do niewoli 
wszystkie kobiety szukające schronienia w pałacu. Dlatego pałac nazywa się Castello Barbarossa. 
Padre Anselmo, pustelnik, człowiek uczony, a poza tym spokrewniony z mastrem Vincenzem, 
opowiedział mu zarówno o tym, jak i o Anglikach, którzy z kaplicy zrobili twierdzę, a potem zostali 
ammazzati przez Francuzów.
— Patrz — mówił mastro Vincenzo — zobacz i to — dodał podnosząc z ziemi guzik od 
angielskiego munduru — Francuzi postawili obok kaplicy duże działo — ciągnął swą opowieść — i 
ostrzeliwali Capri, które było w posiadaniu Anglików. Dobrze zrobili — uśmiechnął się — 
mieszkańcy Capri to źli ludzie. Później Francuzi zamienili kaplicę na skład prochu. Dlatego dziś 
jeszcze nazywa się la polveriera. — A teraz pozostała z niej tylko ruina, ale jemu, Vincenzo, bardzo 
się przydała, bo zabrał z niej prawie wszystkie kamienie do postawienia muru wokół ogrodu.
Przeskoczyłem przez obmurowanie i wąską ścieżką poszedłem do kaplicy. Ziemia była do 
wysokości mężczyzny pokryta zwaliskami zapadłej kopuły, ściany oplatał bluszcz i dzikie 
caprifolium. Pomiędzy dużymi krzewami mirtu i rozmarynu igrały setki jaszczurek, przystając od 
czasu do czasu, aby mi się przyjrzeć błyszczącymi oczami; gardła ich pulsowały. Z jakiegoś ciemnego 
kąta poderwała się bezszelestnym ruchem skrzydeł sowa, a duży, czarny wąż, śpiący w słońcu na 
mozaikowej posadzce tarasu, rozplatał pomału czarny węzeł swego cielska, zasyczał na mnie i 
popełznął do kaplicy. Czyżby to był duch ponurego, starego cesarza, odwiedzającego ruiny, gdzie 
stała niegdyś jego cesarska willa? U moich stóp w całym swym pięknie leżała wyspa. Jakże Tyberiusz 
mógł być tak okrutny mieszkając w takiej miejscowości, rozmyślałem. Jakże dusza jego mogła być tak 
posępna wobec promiennej jasności nieba i ziemi! Jak mógł kiedykolwiek opuścić to miejsce i prze 
nieść się do tamtej willi na zachodniej skale, jeszcze niedostępniej-szej, a noszącej do dziś jego imię; 
przebywał w niej ostatnie trzy lata swego życia!
Ach, zamieszkać w takim zakątku ziemi i tu umrzeć! (Jeżeli śmierć mogłaby w ogóle zwyciężyć 
urok podobnego życia!) Jakież to śmiałe marzenie przyprawiło moje serce o tak gwałtowne bicie, gdy 
mastro Vincenzo opowiadał, że jest stary i zmęczony, a syn prosi go, aby dom sprzedał! Jakież to 
odważne myśli obudziła wybujała fantazja w mym mózgu, gdy starzec mówił, że kaplica do nikogo 
nie należy!
Dlaczego więc nie miałaby stać się moja? Czemu nie miałbym odkupić od mastra Vincenza jego 
domu, połączyć go z kaplicą latoroślami winogron i alejami cyprysów, odbudować białe loggie 
spoczywające na kolumnach, upiększyć je marmurowymi postaciami bogów i brązowymi posągami 
cesarzy...? Zamknąłem oczy, aby zatrzymać przez chwilę te piękne obrazy; rzeczywistość zblak-ta i 
przeszła w półcień rozmarzenia.
Przy mnie stanęła nagle wysoka postać w czerwonym płaszczu.
— Wszystko to będzie twoje — rzekł dźwięczny głos, a ręka zakreśliła krąg ponad 
promieniejącą okolicą — kaplica, ogród, dom i góra z pałacem — wszystko będzie twoje, jeżeli 
gotów jesteś okupić to odpowiednią ceną.
— Kim jesteś?
— Jestem nieśmiertelnym geniuszem tych stron. Czas nie ma dla mnie znaczenia. Przed dwoma 
tysiącami lat stałem u boku innego człowieka, którego los przywiódł tu tak samo, jak przyprowadziło 
ciebie twoje przeznaczenie. Nie szukał szczęścia jak ty, pragnął tylko spokoju i zapomnienia, a sądził, 
że znajdzie je na tej cichej wyspie. Powiedziałem mu, jaką za to złoży zapłatę: piętno hańbiące jego 
imię po wszystkie czasy. Zgodził się i zapłatę uiścił. Przeżył tu jedenaście lat w gronie kilku 
zaufanych przyjaciół, ludzi o nieposzlakowanym honorze. Dwa razy wybierał się z powrotem — 
chciał wrócić do pałacu na Palatynie. I dwa razy zabrakło mu odwagi. Nigdy go już Rzym nie 
zobaczył. Zmarł w drodze powrotnej do domu, w willi swego przyjaciela Lukullusa na tamtym 
przedgórzu. Ostatnim życzeniem jego było, aby zanieść lektykę na galerę i przewieźć go do domu na 
wyspę.
— Jakiej więc zapłaty żądasz ode mnie?
— Poświęcisz ambicję zdobycia głośnego imienia w swym zawodzie. Wyrzekniesz się sławnej 
przyszłości.
— A cóż się wtedy ze mną stanie?
— Będziesz człowiekiem „nieudanym", człowiekiem, który I mógłby się stać kimś, a został 
niczym.
— Zabierasz mi wszystko, co jest treścią mego życia. 
— Mylisz się, daję ci wszystko, dla czego warto żyć.
— Czy pozostawisz mi przynajmniej litość? Jeżeli mam zostać j lekarzem, będzie mi 
nieodzownie potrzebna.
— Tak, litość ci pozostawię, jakkolwiek bez niej byłoby ci lepiej.
— Czego żądasz więcej?
— Zanim umrzesz, zapłacisz jeszcze jedną bardzo wysoką cenę, ale nim nadejdzie czas 
rozrachunku, oglądać tu będziesz przez długie lata zachód słońca po bezchmurnych dniach szczęścia i 
wschód księżyca, gdy noce rozjaśnione są gwiazdami i pełne marzeń.
— Czy umrę tutaj?
— Nie staraj się otrzymać odpowiedzi na to pytanie. Gdyby wiadoma była człowiekowi 
godzina śmierci, nie zniósłby życia.
Położył mi rękę na ramieniu. Lekki dreszcz przebiegł moje ciało.
— Raz jeszcze zjawię się przy tobie: jutro po zachodzie słońca; do tego czasu masz wolny 
wybór.
— Nie ma dla mnie wyboru, urlop mój już się kończy, dziś wieczorem muszę wracać do 
codziennej pracy z dala od tego pięknego kraju. A w ogóle rozważanie nie jest moim zwyczajem. 
Zgadzam się — zapłacę każdą, choćby najwyższą cenę. Ale jakże mógłbym kupić ten dom, skoro nie 
posiadam wcale pieniędzy?
— Puste masz ręce, ale silne; jesteś zapaleńcem, lecz myślisz trzeźwo, ale wola twoja jest 
zdrowa. Udadzą ci się zamiary.
— Jakże mam sobie dom zbudować? Nie znam się na sztuce budowania.
— Ja ci dopomogę. Jaki obrałeś styl? Czemu nie gotycki? Lubię gotyk, jego przyćmione 
światło i głęboką tajemniczość.
— Znajdę styl własny. Nawet ty nie zdołasz nadać mu nazwy. Nie dla mnie średniowieczny 
półmrok! Mój dom musi być otwarty, niby grecka świątynia, dla wiatru, słońca i szumu morza! 
Światła, jak najwięcej światła! Światła!
— Strzeż się światła! Strzeż się! Zbyt silne światło niedobrze wpływa na ludzkie oczy!
— Chcę, aby kolumny z nieoszacowanego marmuru dźwigały loggie i arkady; w ogrodzie 
niech spoczywają piękne pamiątki z dawno minionych dni; kaplica stanie się cichą przystanią pełną 
książek, a piękne dzwony niech głoszą Ave Maria po każdym szczęśliwym dniu...
— Nie lubię dzwonów.
— A tutaj, gdzie stoimy, gdzie u stóp naszych urocza wyspa niby miraż wznosi się z morza, 
będzie stróżował granitowy sfinks z krainy faraonów. Ale gdzież znajdę to wszystko?
— Stoisz na gruncie jednej z will Tyberiusza. Skarby ubiegłych stuleci, które spoczywają pod 
tą winnicą, pod domem i kapliczką, są nieoszacowane. Stopy cesarza kroczyły po kolorowych flizach 
marmuru, które, jak widziałeś, stary wieśniak wyrzucił za mur. Freski, przedstawiające roztańczonych 
faunów i ukwiecone bachantki, zdobiły ściany pałacu. Spójrz — mówił wskazując przezroczystą 
głębię wody o tysiące stóp pod nami — czy nie opowiedział ci Tacyt, że na wieść o śmierci cesarza 
wszystkie jego pałace zrzucone zostały do morza?
Chciałem natychmiast skoczyć ze skały nadbrzeżnej w przepaść morską, aby poszukać na dnie 
owych kolumn.
— Nie ma powodów do takiego pośpiechu — powstrzymał mnie z uśmiechem — od dwóch 
tysięcy lat porastają je korale, a fale wbijają je coraz głębiej w piasek. Poczekają, aż nadejdzie czas, 
gdy się do nich dostaniesz.
— A sfinks? Gdzie go mam szukać?
— Na samotnej równinie, z dala od dzisiejszego rozgwaru, stała niegdyś willa innego cesarza. 
Przywiózł on znad brzegów Nilu sfinksa, aby zdobił mu ogród. Dziś z pałacu pozostał jedynie stos 
gruzów, lecz sfinks drzemie ukryty głęboko w ciemnościach ziemi. Poszukaj, a znajdziesz go. 
Sprowadzenie go tutaj przypłacisz nieomal życiem, jednak zamiar ci się powiedzie.
— Czyżbyś znał przyszłość na równi z przeszłością?
— Przeszłość i przyszłość są dla mnie tym samym. Wiadome mi jest wszystko.
— Nie zazdroszczę ci tej wiedzy.
— Rozważniejsze są słowa twoje, niżby wiek wymagał. Skąd je zaczerpnąłeś?
— Nauczyłem się ich dzisiaj. Uczynna ludność tutejsza, nie umiejąca ani pisać, ani czytać, 
czuje się o wiele szczęśliwsza niż ja, który od dzieciństwa wysilałem oczy, aby zdobyć wiedzę. 
A wnioskuję z twych słów, że i ty postępowałeś podobnie. Jesteś uczonym, gdyż umiesz na pamięć 
Tacyta.
— Jestem filozofem.
— Czy dobrze znasz łacinę?
— Jestem doktorem teologii na uniwersytecie w Jenie.
— Ach, więc dlatego zdawało mi się, że wyczuwam w twoim głosie lekki akcent niemiecki? 
Czy znasz Niemcy?
— Oczywiście — uśmiechnął się.
Spojrzałem na niego uważnie. Sposób bycia i zachowanie zdradzały wielkiego pana. Dopiero 
teraz spostrzegłem szpadę pod czerwonym płaszczem... Głos jego miał ostry dźwięk, który wydawał 
mi się znajomy.
— Wybacz, sir, ale zdaje mi się, żeśmy się już kiedyś spotkali... w winiarni Auerbacha w 
Lipsku... Czyż nie jest pan...?
Dzwony kościelne na Capri odezwały się na Ave Maria. Spojrzałem w jego stronę — już go nie 
było.
2. Quartier Latin 
Quartier Latin. Studencki pokój w Hotel de l'Avenir; wszystkie stoły, krzesła i podłoga 
zawalone stosami książek; na ścianie wisi wyblakła fotografia Capri.
Ranek przepędzony w salach la Salpetriere, w Hótel-Dieu i la Pitie; przechodząc od łóżka do 
łóżka czyta się rozdział po rozdziale w księdze ludzkiego cierpienia, księdze pisanej krwią i łzami. 
Popołudnie — w prosektorium lub w salach wykładowych 1'Ecole de Medecine albo w laboratorium 
Instytutu Pasteura, gdzie wzrok z podziwem wchłania przez mikroskop tajemnice niedostrzegalnego 
świata owych nieskończenie drobnych istot, które decydują o życiu i śmierci człowieka. Nocne studia 
w Hotel de l'Avenir. Drogocenne noce ciężkiej pracy, dążącej do zapoznania się z klasycznymi 
oznakami zaburzeń lub schorzeń, zebranymi i sklasyfikowanymi przez uczonych wszystkich krajów, a 
tak nieodzowne 1 tak jeszcze niedostateczne dla udoskonalenia wiedzy lekarskiej! Praca, praca, 
praca! Letnie wakacje: opustoszałe kawiarnie na Boulevard St. Michel, zamknięty wydział medyczny, 
opuszczone laboratoria i audytoria, prawie puste kliniki. Jedynie cierpienie w salach szpitalnych nie 
zna wakacji. Brak wszelkich rozrywek, oprócz dorywczego spaceru pod lipami ogrodów 
luksemburskich lub chciwie wykorzystanej godziny odpoczynku w muzeum Luwru. Nie ma ni kolegi, 
ani psa, ani choćby dziewczyny. Nie ma już cyganerii Henri Murgera, ale jego Mimi pozostała — 
nawet bardziej żywotna niż dawniej. Uśmiechnięta, uczepiona ramienia prawie każdego studenta, 
spaceruje po Boulevard St. Michel w czasie zwykłej godziny aperitifu, a niekiedy łata kurtkę 
ukochanemu 1 Pierze bieliznę w izdebce na poddaszu, gdy chłopiec przygotowuje si? do egzaminu.
Ale ja nie miałem swojej Mimi! O tak, moi szczęśliwi koledzy mogli sobie pozwolić na lekkie 
ujmowanie życia, spędzanie wieczorów na pustej rozmowie przy kawiarnianych stolikach, mogli sobie 
pozwolić na śmiech, na używanie, na miłość. Ich ruchliwy mózg rasy łacińskiej pracował o wiele 
prędzej niż mój; a przy tym na ścianie ich poddaszy nie wisiała zblakła fotografia Capri, dodająca I 
bodźca do intensywnej pracy; nie czekały też na nich kolumny j ze wspaniałego marmuru, zagrzebane 
w piaskach pod palazzo al marę .
Podczas długich bezsennych nocy, które przesiedziałem w Hotel de l'Avenir z głową 
pochyloną nad Chorobami systemu nerwowego profesora Charcota albo nad Kliniką Hótel-Dieu 
Trous-seaux, okropna myśl przebiegała mi często przez mózg; mastro Vincenzo jest przecież stary, 
cóż więc się stanie, gdyby umarł w czasie, gdy ja siedzę tutaj, lub gdyby komuś innemu sprzedał 
domek na skale, który ma się stać siedzibą mojej przyszłości? j Lodowaty pot występował mi na 
czoło, a serce prawie zamierało ze strachu. Wpatrywałem się w zblakły obrazek na ścianie i zdawało 
mi się, że widok Capri rozpływa się coraz bardziej tajemniczo i zagadkowo, aż wreszcie widziałem 
jedynie zarys sarkofagu, pod którym spoczywało moje marzenie... Wówczas przecierałem zbolałe 
oczy i znów zabierałem się z zaciekłością do książki, niby koń wyścigowy dążący do celu z ostrogą 
wbitą w krwawiący bok. Tak jest, to był wyścig, wyścig o nagrody i wygraną. Koledzy za-! częli 
stawiać na mnie jak na „faworyta", a nawet profesor o głowie cezara i orlim spojrzeniu widział we 
mnie człowieka przyszłości. Sądzę, że była to jedyna błędna diagnoza, jaką kiedykolwiek postawił 
profesor Charcot w ciągu długich lat skrupulatnych obserwacji. Wydawał po nich sąd nieomylny 
zarówno w salach Salpetriere, jak w swym gabinecie przy Boulevard St. Germain, gromadzącym 
pacjentów z całego świata. Omyłka profesora kosztowała mnie dużo: przypłaciłem ją bezsennymi 
nocami i niemal utratą wzroku. Zresztą sprawa ta nie została jeszcze do dzisiaj rozstrzygnięta. Tak 
niewzruszenie wierzyłem w nieomylność profesora Charcota, jako umysłu światlejszego od 
któregokolwiek ze współczesnych ludzkich mózgów, że przez krótki okres przekonany byłem, iż ma 
w stosunku do mnie słuszność. Uniesiony ambicją, aby spełnić jego przepowiednie natężałem do 
ostateczności wszystkie moce duszy i ciała, bez względu na zmęczenie, brak snu, a nawet na głód; za 
wszelką cenę pragnąłem wygrać. Zaprzestałem spacerów pod lipami ogrodów luksemburskich oraz 
wałęsania się po Luwrze. Od rana do późnej nocy wciągałem w płuca zakażone powietrze szpitali i sal 
wykładowych, od wieczora do rana przebywałem w mym dusznym pokoju w Hotel de l'Avenir, paląc 
niezliczoną ilość papierosów. Zdawałem egzaminy jeden po drugim, niestety zbyt prędko, aby miały 
jakąkolwiek wartość. Powodzenie szło za powodzeniem. I praca, praca, praca! Na wiosnę chciałem 
zdać egzamin doktorski, a we wszystkim, czego dotknęła moja ręka, miałem zawsze niezawodne, 
zadziwiające, prawie niesamowite szczęście. Poznałem już budowę przedziwnej maszyny zwanej 
ciałem ludzkim, zrozumiałem harmonijną pracę jego mechanizmu, gdy jest zdrowe, oraz zaburzenia w 
okresie choroby, a wreszcie załamanie się w chwili śmierci. Obznajomiony byłem prawie ze 
wszystkimi dolegliwościami przykuwającymi chorych do łóżek w salach szpitalnych. Nauczyłem się 
władać ostrym nożem chirurga, aby takim samym narzędziem pokonywać owego nieprzejednanego 
Przeciwnika, który z kosą w ręku obchodzi sale, zawsze gotów do ścięcia ofiary, zawsze obecny o 
każdej porze dnia i nocy. Zdawać by się mogło nawet, że wybrał sobie na stałe ten stary, ponury 
szpital kryjący od setek lat tyle cierpień i rozpaczy. Niekiedy wpadał na salę i rzucał się na lewo i 
prawo, aby w dzikiej wściekłości powalić zarówno starca, jak młodzieńca; niby oszalały dusił 
wybraną ofiarę pewnym chwytem swej ręki lub zrywał bandaże z otwartej rany, aż spłynęła z niej 
ostatnia kropla krwi. Niekiedy wchodził na palcach cicho i ukradkiem i łagodnym dotknięciem dłoni 
przymykał oczy cierpiącego, który po jego odejściu leżał uśmiechnięty. Często nie mogłem nawet 
dojrzeć nadejścia Przeciwnika, jakkolwiek miałem przeszkadzać mu w działaniu. Jedynie małe dzieci 
przy piersi matczynej wiedziały o jego obecności; gdy przychodził, zrywały się ze snu z krzykiem 
przerażenia. Czasem któraś ze starych zakonnic, przebywających całe życie w tych salach, spostrzegła 
jego zbliżenie się i zdążyła Podać umierającemu krucyfiks. Z początku prawie nie zwracałem na niego 
uwagi, gdy stał zwycięsko w jednym końcu łóżka, podczas gdy ja w drugim patrzyłem bezradnie na 
jego ofiarę. Myślałem wówczas tylko o życiu i wiedziałem, że moja działalność kończy się z chwilą, 
gdy jego się zaczyna. Dotknięty porażką odwracałem twarz od posępnego kolegi. Jednak 
zaznajomiwszy się z nim bliżej, zacząłem obserwować go coraz uważniej, a im częściej go 
widywałem, tym bardziej pragnąłem poznać i zrozumieć. Zacząłem pojmować, że ma on swój udział 
w pracy na równi ze mną, że ma do spełnienia swoje zadanie, jak ja moje, i że jesteśmy kolegami. 
Toteż z chwilą, kiedy kończyliśmy walkę o życie człowieka, którą on wygrywał, lepiej było spojrzeć 
mu bez strachu prosto w oczy i zawrzeć przymierze. A przecież nadszedł potem dzień, kiedy sądziłem, 
że jest on moim jedynym przyjacielem, kiedy tęskniłem do niego i prawie go kochałem, jakkolwiek 
nigdy nie zwracał na mnie uwagi. Ileż mógłby mnie nauczyć, gdybym tylko potrafił czytać w jego 
ciemnym obliczu! Jak wielkie luki mógłby wypełnić w mej skąpej wiedzy o ludzkich cierpieniach! 
Wszak jedynie on znał ostatnie, brakujące rozdziały w medycznych podręcznikach, w których 
zdawałoby się, że wszystko jest wyjaśnione, wszelkie zagadki mają rozwiązanie, a każde pytanie ma 
swoją odpowiedź.
Ale czemu postępował tak okrutnie? Przecież potrafił być łagodny. Dlaczego porywał jedną 
ręką tyle młodości i życia, gdy drugą mógł rozdawać tyle szczęścia i spokoju? Czemu zaciśnięcie jego 
dłoni na szyi jednej ofiary było powolne, a uderzenie na drugą spadało tak raptownie? Dlaczego 
mocował się długo z życiem dziecka, a pozwalał litościwie ujść we śnie życiu starca? Czy zadanie 
jego polegało na uderzeniu znienacka, czy też na karaniu? Czy był i sędzią, i katem? Co robił z tymi, 
których zabił? Czy przestawali istnieć, czy też może tylko spali? Dokąd ich uprowadzał? Czy był 
samowładcą w królestwie śmierci, czy też wasalem, prostym narzędziem w rękach Pana, o wiele 
potężniejszego odeń Pana Życia? Zwycięstwo należało dziś do niego, lecz czy było ostateczne? Czy 
moja rola rzeczywiście kończyła się z chwilą zjawienia się jego? Czy byłem bezczynnym widzem 
przyglądającym się ostatniej, nierównej walce, widzem bezradnym i nieczułym, gdy on dokonywał 
dzieła zniszczenia? Miałbym odwracać twarz od oczu błagających o pomoc, gdy siła do 
wypowiadania słów dawno już znikła? Miałbym wycofać rękę z uścisku drgających palców, 
zaciśniętych wokół moich, jak czynią tonący, którzy chwytają się źdźbła słomy? Mogłem uważać się 
za zwyciężonego, ale nie za rozbrojonego, gdyż on rozporządzał napojem wiecznego snu, ja zaś 
posiadałem środki powierzone mi przez naukę i dobrotliwą matkę--naturę. Jeżeli on podawał powoli 
swój napój, czemu i ja nie miałbym udzielać swego, który uwalniał od cierpień i przemieniał mękę w 
spokój dając znieczulenie i sen? Czyż okazywanie pomocy w umieraniu nie było moim 
posłannictwem wówczas, gdy nie mogłem przywrócić życia?
Stara zakonnica powiedziała mi, że popełniam 'śmiertelny grzech. Wszechmogący Bóg w swej 
niepojętej mądrości postanowił wszystko, a im więcej cierpienia zsyła w godzinie śmierci, tym 
łaskawszy będzie w dniu Sądu Ostatecznego.
Nawet przemiła siostra Filomena patrzyła na mnie karcąco, kiedy jedyny spośród kolegów 
przychodziłem z zastrzykiem morfiny, gdy stary kapłan odszedł już z sakramentami od łóżka 
konającego.
Tak jest, we wszystkich paryskich szpitalach pracowały jeszcze wtedy owe łagodne, 
poświęcające się siostry w dużych, białych czepcach zakonu Sw. Wincentego a Paulo. Krucyfiks 
wisiał jeszcze na ścianie w każdej sali, a kapłan odprawiał mszę co rano przed ołtarzykiem w sali Sw. 
Klary. Przełożona, ma merę, jak ją wszyscy zwali, obchodziła co wieczór łóżka, gdy przebrzmiało już 
Ave Maria.
Sekularyzacja szpitali nie stała się jeszcze palącym zagadnieniem dnia i nie rozlegał się dziki 
okrzyk: „Precz z księżmi! Precz z krzyżem! Precz z zakonnicami!" Niestety, wkrótce asystowałem 
przy ich odejściu, a naprawdę szkoda ich było! Bezsprzecznie miały one swe wady. Bezsprzecznie 
bardziej przyzwyczajone były do różańca niż do szczotki do paznokci, a chętniej zanurzały palce w 
wodzie święconej niż w kwasie karbolowym, ówczesnym wszechmocnym środku w naszych salach 
operacyjnych. Za to myśli ich były jasne i serca czyste; przez całe swe życie oddawały się pracy, nie 
żądając w zamian niczego więcej niż modlenia się za powierzonych ich opiece. Nawet najbardziej 
zacięci wrogowie nie odważali S1ę zaprzeczać ich zaparciu się siebie i cierpliwości znoszącej 
wszystko. Mówiono, że siostry spełniają codzienne swe zajęcia z twarzami smutnymi i niechętnymi, 
że ich myśli skierowane są bardziej uzdrowieniu duszy niż ciała i że na ustach mają więcej słów 
rezygnacji niż nadziei. Przeciwnie — wszystkie one, młode czy stare, były bez wyjątku pogodne i 
szczęśliwe, nieomal wesołe, skore do żartów i do dziecinnego śmiechu. Potrafiły w przedziwny 
sposób przenosić własne poczucie szczęśliwości na innych. Były też tolerancyjne: wierzących czy 
niewierzących traktowały jednakowo. Może starały się bardziej pomagać tym ostatnim, nad którymi 
litowały się, a których przekleństwa i bluźnierstwa zdawały się nigdy ich nie dotykać i nie obrażać ich 
uczuć. Dla mnie były nieskończenie dobre i przyjazne; wiedziały, że nie wyznawałem ich wiary, że 
nie spowiadałem się i nie robiłem znaku krzyża przechodząc przed ołtarzykiem. Matka przełożona 
nieśmiało próbowała z początku nawrócić mnie na swe wyznanie, które skłoniło ją do poświęcenia 
życia dla innych. Wkrótce jednak dała za wygraną, współczująco kiwając starą głową. Nawet 
dobrotliwy, sędziwy ksiądz stracił wszelką nadzieję uratowania mnie, gdy powiedziałem, że gotów 
jestem rozprawiać z nim o możliwości istnienia czyśćca, stanowczo jednak wzbraniam się przed 
uwierzeniem w piekło; jestem zaś bezwzględnie zdecydowany na aplikowanie konającym pełnej dozy 
morfiny, jeżeli męczarnie ich wydadzą mi się zbyt okrutne i długie. Starzec był świętym, ale 
utarczkom słownym nie umiał sprostać i wkrótce daliśmy zupełny spokój tym dyskusjom. Znał życie 
każdego świętego; właśnie dzięki niemu poznałem przemiłą legendę o św. Klarze, której imieniem 
nazwano jedną z sal. On również zaznajomił mnie z cudownymi rysami jej ukochanego św. 
Franciszka z Asyżu, przyjaciela wszystkich stworzeń skromnych i niepozornych ziemi i nieba; później 
miał się on stać i dla mnie przyjacielem na całe życie. Jednak siostra Filome-i na, młoda i pełna 
wdzięku w białym odzieniu nowicjuszki-augus-tianki, nauczyła mnie najwięcej, gdyż nauczyła 
mnie kochać Madonnę, której rysy nosiła. Urocza siostra Filomena! Widziałem, jak w kilka lat 
później umierała w Neapolu na cholerę. Zapewne poszła żywcem do nieba, a nawet śmierć nie 
odważyła się jej zeszpecić.
W bracie Antonim, który co niedzielę przychodził do szpitala, aby w kapliczce grać na organach 
— miałem oddanego przyjaciela. W owych dniach była to jedyna okazja do słuchania muzyki, toteż 
kochając ją ogromnie, rzadko pomijałem te chwile. Nie mogłem widzieć śpiewających sióstr, 
zebranych wokół ołtarza, do kładnie jednak rozróżniałem wysoki, czysty głos siostry Filome-ny. W 
przeddzień Bożego Narodzenia brat Antoni silnie się przeziębił. W sali Sw. Klary podawano sobie 
szeptem od łóżka do łóżka wielką tajemnicę, że po długich układach między matką przełożoną a 
starym księdzem udzielono mi pozwolenia, abym go zastąpił przy organach i uratował sytuację.
Poza tym w owych czasach słuchałem jedynie roztrzęsionej katarynki starego don Gaetana, 
który dwa razy w tygodniu grał pod moim balkonem w Hotel de l'Avenir. Miserere z Trubadura 
stanowiło jego numer popisowy, a smętna stara melodia pasowała i do niego, i do jego mało ruchliwej 
małpki w czerwonej garybaldce, skulonej na wierzchu katarynki.
Ah, che la morte ogn'ora ę E tarda nel venir! Odpowiadało to pewnemu biednemu, staremu 
monsieur Alfredowi, który z manuskryptem swej ostatniej tragedii pod pachą wędrował zaśnieżonymi 
ulicami w starym paletku podszytym wiatrem. Odpowiednie też było dla moich przyjaciół z ubogiej 
dzielnicy włoskiej to, że cisnęli się do zgasłego braciero3 nie mając pieniędzy na zakup węgla choćby 
za pół grosza. Nadeszły dni, kiedy smutna melodia stała się właściwym akompaniamentem i dla moich 
myśli; siedziałem wówczas nad książkami w Hotel de l'Avenir nie mając odwagi spojrzeć w oczy 
wstającemu dniu; wszystko wydawało mi się czarne i beznadziejne, a zblakły obraz Capri oddalał się 
w nieskończoność. Lecz kiedy rzucałem się na łóżko, przymykając zbolałe oczy, św. Antoni czynił 
cud. Unosiłem się daleko od wszystkich trosk w czarowną krainę marzeń: Gioconda podawała mi z 
uśmiechem szklankę wina don Dionisia i znów krew napływała burzliwie do mego zmęczonego 
mózgu. Świat stawał się piękny, byłem młody, gotowy do walki i pewny zwycięstwa. Mastro 
Vincenzo, wciąż jeszcze zawzięcie pracujący wśród winogron, dawał mi przyjazne znaki, gdy szedłem 
w górę do kaplicy wąską ścieżką prowadzącą za jego ogrodem. Siedziałem chwilę na tarasie, Patrząc z 
zachwytem na uroczą wyspę rozłożoną u mych stóp, Ach, śmierć możliwa jest w każdej godzinie, a 
późna w nadejściu.
Piecyk żelazny.
i rozmyślałem, jakim sposobem dokonać mam wciągnięcia na szczyt owego sfinksa z 
czerwonego granitu? Oczywiście nie będzie to drobnostka, ale bezsprzecznie zamiar swój spełnię, 
spełnię go sam! Addio, piękna Giocondo, addio...
Przez okno wpływał świt i z niezadowoleniem spoglądał na marzyciela. Otwierałem oczy, 
zrywałem się witając go z uśmiechem, chwytałem książkę i siadałem za stołem. Nadeszła wiosna, 
sypiąca na mój balkon pierwszy kasztanowy okwiat z drzew rozkwitłych na Avenue. Był to sygnał dla 
mnie. Stawiłem się na egzamin i wkrótce opuściłem Hotel de l'Avenir, mając w kieszeni ciężko 
zapracowany dyplom. Zostałem najmłodszym doktorem medycyny, jaki kiedykolwiek istniał we 
Francji.
3. Auenue de Villiers 
Avenue de Villiers. 
Dr Munthe przyjmuje od 14 do 15. 
W dzień i w nocy dźwięczał dzwonek przy drzwiach, przychodziły wezwania do chorych, pilne 
listy i liczni pacjenci. Telefon, zabójcza broń w rękach próżnujących kobiet, nie rozpoczął jeszcze 
swej działalności szarpiącej nerwy i niszczącej spokój każdej dobrze zasłużonej godziny odpoczynku. 
Poczekalnia wypełniała się szybko pacjentami wszelkiego rodzaju, zwłaszcza chorymi na nerwy; 
przeważała płeć piękna. Niektórzy byli chorzy, nawet ciężko chorzy. Słuchałem uważnie ich słów, 
badałem najdokładniej z głębokim przeświadczeniem, że pomóc mogę w każdym przypadku. Nie chcę 
mówić o tych faktach. Może kiedyś i o nich będę mógł opowiedzieć. Niektóre osoby nie były chore i 
nigdy by się nie rozchorowały, gdyby nie przyszły były do mnie po radę. Inni tylko sobie wmawiali, 
że są chorzy, ale ci mieli do opowiedzenia najdłuższe historie zaczynające się od babki, ciotki czy 
teściowej, albo wyjmowali z kieszeni małe kartki z długimi spisami objawów i dolegliwości; le 
malade au petit papier1, jak mówił o nich Charcot. Wszystko to było dla mnie nowością, gdyż nie 
miałem doświadczenia poza szpitalami, gdzie nie ma czasu na niedorzeczności. Popełniłem więc 
niejedną niezręczość. Później, gdy zdobyłem już nieco wiedzy o ludziach, nauczyłem się obchodzić 
właściwiej z takimi pacjentami, jednak nigdy nie mogliśmy się całkowicie zgodzić ze sobą. Mieszali 
się, gdy mówiłem, że zdrowo wyglądają i że mają rumieńce, a oddychali z ulgą, gdy dodawałem, że 
nie podoba mi się ich JCzyk, co rzeczywiście często się zdarzało. W tych przypadkach orzeczenie 
moje brzmiało: przejedzenie — za dużo ciast i słodyczy Chory z karteczką.
w dzień i za obfite kolacje. Prawdopodobnie była to najbardziej trafna z diagnoz, jakie wówczas 
stawiałem, ale nie znajdowała uznania. Nikt nie chciał słuchać bliższych wyjaśnień, nikt ich sobie 
nawet nie życzył. Wszyscy woleli mieć stwierdzone appendicitis. Zapalenie ślepej kiszki było wtedy 
bardzo modne wśród zamożnych osób, szukających dla siebie odpowiedniego cierpienia. Wszystkie 
nerwowe damy miały owo zapalenie, jeżeli nie naprawdę w brzuchu, to przynajmniej w imaginacji, a 
czuły się przy tym świetnie; zarówno jak ich doradcy-lekarze. Coraz częściej skłaniałem się ku 
stwierdzeniu appendicitis i dużą ilość takich przypadków leczyłem z rozmaitym powodzeniem. Kiedy 
jednak rozeszła się pogłoska, że amerykańscy chirurdzy zapoczątkowali zabiegi usuwania ślepej 
kiszki w Stanach Zjednoczonych, przypadki tej choroby nagle się zmniejszyły w mojej praktyce 
zastanawiająco. Zapanowało ogólne poruszenie.
— Wyciąć ślepą kiszkę? Moją ślepą kiszkę! — mówiły eleganckie panie, broniąc rozpaczliwie 
swego wyrostka robaczkowego jak matki swych niemowląt. — A cóż ja bez niej pocznę?
— Usuwać ślepą kiszkę? Naszą ślepą kiszkę? — mówili lekarze i posępnie przeglądali listę 
swych pacjentów. Po czym oburzali się. — Co za pomysł! Pańska ślepa kiszka jest najzdrowsza; jeżeli 
ją badam dwa razy tygodniowo, mylić się nie mogę. Stanowczo sprzeciwiam się operacji.
Appendicitis dogorywało zatem; trzeba było wynaleźć nowe cierpienie, które zaspokoiłoby 
ogólny popyt. Wiedza medyczna sprostała zadaniu: na rynek rzucona została nowa choroba o świeżej 
nazwie wartości złota: colitis2. Cierpienie to było przyjemne, bezpieczne przed nożem chirurga, 
zawsze pod ręką i łatwe do przystosowania w każdym poszczególnym przypadku, zależnie od gustu 
pacjenta. Nikt nie miał pojęcia, kiedy się zjawiało i kiedy znikało. Wiedziałem, że niektórzy z 
dalekowzrocznych kolegów wypróbowali je już z powodzeniem, ale mnie jeszcze szczęście nie 
dopisało. Zdaje mi się, że jedną z ostatnich chorych na appendicitis była L 2 To, co dziś rozumiemy 
pod nazwą colitis (zapalenie jelita grubego — przyp. red.), było chorobą wówczas nieznaną. Wiele 
grzechów popełnionych zostało zarówno przez lekarzy, jak przez pacjentów* w imię owego colitis, 
które rozpoczęło swój triumfalny pochód. Nawet dzisiaj diagnoza bywa często niejasna i 
niedostateczna (przyp. autora).
hrabina, która zwróciła się do mnie rzekomo z polecenia profesora Charcota.
Od czasu do czasu przysyłał mi on pacjentów. Oczywiście wysilałem wtedy całą swą wiedzę; w 
tym przypadku uczyniłbym więc również wszystko, gdyby nawet pani hrabina nie była taka ładna. Jej 
wielkie, tęskne oczy patrzyły ze źle ukrywanym zawodem na młodego doktora mającego wydać 
wyrok. Wreszcie oświadczyła, że chciałaby pomówić „z samym panem doktorem", a nie z jego 
asystentem. Przyzwyczaiłem się już do takiego witania mnie przez nowych pacjentów. Przede 
wszystkim pani hrabina nie wiedziała, czy ma appendicitis, a „pan doktor" również nie zdawał sobie z 
tego sprawy. Wkrótce jednak przekonana już była, że jest chora na zapalenie ślepej kiszki, ja zaś 
nabrałem pewności wręcz przeciwnej. Zirytowała się, gdy z niemądrą szorstkością wypowiedziałem 
moje zdanie. Zapewniała, iż Charcot mówił, że na pewno uda mi się stwierdzić, co jej jest, i przyjść 
chorej z pomocą, a tymczasem...! Wybuchnęła płaczem, a mnie zrobiło się jej ogromnie żal.
— Więc cóż mi jest? — szlochała wyciągając do mnie ruchem rozpaczy obydwie ręce.
— Powiem, jeżeli mi pani przyrzeknie, że zachowa się spokojnie.
Przestała płakać. Ocierając ostatnie łzy ze swych wielkich oczu, rzekła odważnie:
— Mogę znieść wszystko, przecież przeszłam już tyle. Niech się pan nie boi: nie będę płakała. 
Więc co mi jest?
— Ma pani colitis.
Oczy jej stały się jeszcze większe, jeśli to w ogóle było możliwe.
— Colitis! Właśnie to samo przypuszczałam. Z pewnością ma pan słuszność. Colitis! A cóż to 
jest: colitis?
Przezornie ominąłem to pytanie, gdyż sam przecież nie wiedziałem nic o tej chorobie, na równi 
z innymi lekarzami w owych czasach. Powiedziałem więc tylko, że jest to choroba przewlekła i trudna 
do wyleczenia, i co do tego się nie myliłem. Hrabina uśmiechała się życzliwie. A jej mąż twierdzi 
stale, że to tylko nerwy! Szkoda więc tracić czasu: może by od razu zacząć kurację? Postanowiono 
zatem, że dwa razy tygodniowo pani hrabina przychodzić będzie na Avenue de Yilliers. Zjawiła się - 
już nazajutrz, a choć przyzwyczajony byłem do szybkich zmian u pacjentów, zdziwiłem się do tego 
stopnia jej zdrowym, świeżym wyglądem i promieniejącą twarzą, że zapytałem o wiek. Właśnie 
skończyła dwadzieścia ] pięć lat! Wpadła na chwilę, aby się dowiedzieć, czy colitis jest za- I raźliwe. 
Powiedziałem, że tak, ale zaledwie to wypowiedziałem, ] zdałem sobie sprawę, że to młode 
stworzenie jest o wiele mądrzej- j sze ode mnie. Zapytała, czy nie zechciałbym powiedzieć hrabiemu, 
iż na wszelki wypadek byłoby pewniej, gdyby nie spali oboje w tym samym pokoju. Zapewniłem ją, 
że nie jest to żadnym niebezpie- I czeństwem, lecz jakkolwiek nie mam zaszczytu znać pana hrabiego, 
przekonany jestem, że się nie zarazi. Choroba ta udziela śię tylko j naturom tak wrażliwym i 
nerwowym, jak ona. Zapytała, czy rzeczywiście uważam ją za wrażliwą, a wielkie jej oczy 
niespokojnie błądziły po pokoju. Potwierdziłem swoją opinię, a na pytanie, czy nie mógłbym jej z tego 
wyleczyć — odpowiedziałem przecząco.
Moja najukochańsza Anno!
Wyobraź sobie, że mam colitis! Jestem bardzo, bardzo zadowolona, że poleciłaś mi tego Szweda 
(czy może znam go przez ! profesora Charcota?). W każdym razie powiedziałam mu, że przy- i syta 
mnie do niego Charcot po to, aby poświęcił mi więcej czasu i uwagi. Masz rację, że jest mądry, 
chociaż na takiego nie wygląda. Polecam go teraz wszystkim przyjaciołom; sądzę, że dużo mógłby 
pomóc mojej bratowej, która wciąż jeszcze leży po tym upadku podczas kotyliona. Na pewno ma 
colitis! Szkoda, moja kochana, że nie zobaczymy się jutro na obiedzie u Josephiny, ale napisałam już 
do niej, że mam colitis i że nie mogę przyjść w żaden sposób. Gdybyż zechciała odłożyć ten obiad na 
pojutrze!
Tysiące pozdrowień!
P. S. Przyszło mi na myśl, że ten Szwed mógłby zbadać Twoją teściową, której tak dokucza 
głuchota. Oczywiście, markiza nie chce już patrzeć na nowych lekarzy — bo któż by tego pragnął! 
Ale czy nie można by tak urządzić, aby ten doktor odwiedził ją nieoficjalnie? Wcale nie zdziwiłabym 
się, gdyby i u niej skonstatował ukryte colitis!
P. S. Nic nie miałabym przeciwko zaproszeniu doktora na obiad, jeśli nakłonisz markizę, aby 
zjadła go z nami, oczywiście a> ścisłym kółku. Wyobraź sobie, że stwierdził moje colitis jedynie 
przyglądając mi się przez okulary. Zresztą i mój mąż chce go poznać, jakkolwiek nie lubi lekarzy na 
równi z Twoją teściową. Ale len mu się na pewno spodoba!
W tydzień później dostąpiłem niespodziewanego zaszczytu: zaproszono mnie na obiad do willi 
pani hrabiny na Faubourg St. Germain. Siedziałem przy owdowiałej markizie. Mój orli wzrok 
spoczywał na niej pełen szacunku, gdy z majestatyczną wyniosłością pochłaniała olbrzymią porcję 
pasztetu z gęsich wątróbek. Nie powiedziała do mnie ani słowa, a moje nieśmiałe próby nawiązania 
rozmowy ustały, gdy spostrzegłem, że była głucha jak pień. Po obiedzie zabrał mnie hrabia do palarni. 
Był to uprzejmy niskiego wzrostu, bardzo tęgi pan, o łagodnych, prawie nieśmiałych rysach, 
przynajmniej dwa razy starszy od żony, w każdym calu dżentelmen. Podając mi papierosy, zaczął z 
dużą serdecznością:
— Bardzo panu dziękuję za wyleczenie mojej żony z appendi-citis. Nienawidzę po prostu 
samego tego słowa. Otwarcie się przyznaję, że żywię dużą niechęć do lekarzy. Już tylu próbowało 
pomóc żonie, a nikomu jeszcze się to nie powiodło. Co prawda muszę stwierdzić, że nie dała 
żadnemu z nich właściwego czasu do leczenia, gdyż zmieniała jednego po drugim. Ostrzegam, że tak 
samo postąpi z panem.
— Nie jestem tego całkowicie pewien.
— Tym lepiej, bo wydaje mi się, że nabrała do pana dużego zaufania, a to bardzo wiele 
znaczy.
— Tak, to oznacza wszystko.
— Przyznaję, że z początku nie myślałem o panu zbyt przyjaźnie, ale teraz, kiedyśmy się 
poznali, chciałbym sprostować pierwsze wrażenie. I zdaje mi się — dodał grzecznie — że jesteśmy 
na najlepszej drodze ku temu. Ale, ale! Co to jest colitis?
Wybawił mnie z zakłopotania dodając z humorem:
— Zresztą cokolwiek by to było, nie może być gorsze od ap-pendicitis. Niech pan będzie 
pewny, że wiem o nim prawie tyle, co pan.
Najwidoczniej nie miał wielkich wymagań... Jego szczere i miłe obejście podobało mi się tak 
bardzo, że pozwoliłem sobie również na pewne zapytanie.
L — Nie — odparł lekko zmienionym głosem — a Bóg wie, jak pragnąłbym, abyśmy je mieli. 
Jesteśmy małżeństwem od pięciu lat, a dotąd nie ma żadnych oznak w tym względzie. Bóg widzi, jak 
bardzo tego pragnę! Wie pan, w tym oto starym domu urodziliśmy się obaj: i ja, i mój ojciec. 
Posiadłość wiejska w Touraine należy do nas od trzystu lat, a jestem ostatnim z rodziny. To bardzo 
przykre. A... czy nie można zaradzić tym przeklętym nerwom? Czy nie ma pan na to jakiejś rady?
— Sądzę, że podniecająca atmosfera nie wpływa dodatnio na panią hrabinę. Dlaczego nie 
wyjadą państwo dla zmiany otoczę- J nia do swego zamku w Touraine?
Hrabia się rozpromienił.
— My się z panem rozumiemy — powiedział wyciągając do mnie ręce — jest to moim 
największym pragnieniem! Mam tam gdzie polować, i duże gospodarstwo. W Touraine czuję się 
szczęśliwy, ale hrabina nudzi się śmiertelnie. Co prawda zamek jest odosobniony, a żona chciałaby 
codziennie widywać się z przyjaciółmi i wieczorem bywać w teatrze lub przyjmować gości. Nie 
pojmuję tylko, jak ona wytrzymuje taki tryb życia całymi miesiącami, chociaż się uskarża na 
zmęczenie. Mnie zmęczyłby na pewno. Obecnie twierdzi, że powinna zostać w Paryżu, aby leczyć 
swoje colitis (dotąd było appendicitis). Niech pan jednak nie przypuszcza, że jest samolubna, 
przeciwnie, myśli stale o mnie i namawia mnie, abym sam pojechał do Chateau Rameaux. Wie 
przecież, jak chętnie tam bywam. Ale jakże mógłbym pozostawić ją w Paryżu, taką młodą i 
niedoświadczoną!
— Ile pani hrabina liczy sobie lat?
— Dopiero dwadzieścia dziewięć, ale wygląda o wiele młodziej.
— Rzeczywiście, pani hrabina wygląda jak panienka.
Hrabia zamilkł na chwilę.
— A kiedy pan doktor wyjeżdża na wakacje?
— Od trzech lat nie miałem urlopu.
— A więc jedna przyczyna więcej, aby w tym roku trochę wypocząć. Czy pan dobrze strzela?
— Nie zabijam zwierząt nigdy, jeżeli mogę tego uniknąć.
Dlaczego pan pyta?
— Ponieważ mam w Chateau Rameaux świetny teren myśliwski, a jestem przekonany, że 
tydzień gruntownego odpoczynku przydałby się panu doktorowi. Tak przynajmniej twierdzi moja 
żona; uważa, że pan doktor musi być szalenie przepracowany, i rzeczywiście tak pan wygląda.
— Pan hrabia jest bardzo łaskaw, ale czuję się zupełnie dobrze, nie mogę tylko sypiać.
— Sypiać! Chętnie udzieliłbym panu nieco mego snu, gdyż śpię więcej, niż potrzeba. Wie pan, 
wystarczy, żebym przyłożył głowę do poduszki, a zaraz zasypiam i wtedy nic mnie już nie może 
obudzić. Żona wstaje wcześnie, ale nigdy jej nie słyszę. Służący, który o dziewiątej przynosi kawę, 
musi mną trząść, żebym się obudził. O, to mi pana naprawdę żal! Ale, ale, czy nie ma pan jakiego 
środka przeciwko chrapaniu?
Sytuacja przedstawiała się zupełnie wyraźnie. Wróciliśmy do salonu, gdzie były panie. 
Usiadłem przy szanownej markizie, aby udzielić jej swojej nieoficjalnej porady, którą tak zręcznie 
zaaranżowała hrabina. Po kilku próbach nawiązania rozmowy krzyknąłem w jej aparat do słuchania, 
że wprawdzie nie ma ona jeszcze colitis, ale z pewnością wkrótce go dostanie, jeżeli nie wyrzeknie się 
tego pasztetu z gęsich wątróbek.
— Czy nie mówiłam? — szepnęła hrabina — czy nie jest mądry?
Markiza chciała natychmiast poznać wszelkie objawy colitis i uśmiechała się promiennie, gdy z 
wolna sączyłem słodką truciznę w jej tubę do słuchania. Gdy zbierałem się do odejścia, straciłem 
wprawdzie głos, ale zyskałem pacjentkę. 
W tydzień później na Avenue de Villiers zatrzymała się elegancka kareta i na schody wbiegł 
służący z bilecikiem spiesznie skreślonym ręką hrabiny, abym natychmiast przyjechał do markizy, 
która zaniemogła w nocy, a choroba ma wszystkie objawy colitis. Stało się to moim debiutem w 
paryskich kołach towarzyskich.
Colitis ogarnęło cały Paryż, jak pożar trawiący stepy. Musiałem wkrótce zamienić jadalnię na 
poczekalnię, gdyż w dotychczasowej nie mieścili się wszyscy pacjenci. Nie mogłem nigdy pojąć, skąd 
ci ludzie mieli tyle czasu, aby tak długo niekiedy całymi godzinami, wyczekiwać na swoją kolejkę.
Hrabina bywała regularnie dwa razy w tygodniu, ale niekiedy czuła się tak osłabiona, że musiała 
poradzić się mnie i w dni i pozostałe. Najwidoczniej colitis odpowiadało jej bardziej niż ap- j 
pendicitis, gdyż pozbyła się bladej cery, a wielkie oczy promienia- I ły blaskiem młodości.
Pewnego dnia, kiedy wyszedłem z pożegnalnej wizyty u markizy, która wyjeżdżała na wieś, 
zastałem przy moim powozie I panią hrabinę, rozmawiającą z Tomem siedzącym na dużej paczce, I 
do połowy ukrytej pod kilimem powozu. Hrabina wybierała się do Magazins du Louvre po prezent dla 
markizy obchodzącej naza-jutrz urodziny, ale nie wiedziała, na co ma się zdecydować. 
Zaproponowałem kupno psa.
— Psa! Co za świetny pomysł! — I przypomniała sobie odwiedziny u markizy, gdy była jeszcze 
dzieckiem; zastawała ją stale z mopsem na kolanach; był on tak tłusty, że ledwie mógł się ruszać, a 
jego chrapanie rozlegało się w całym domu. Gdy umarł, ciocia rozpływała się przez długie tygodnie 
we łzach. Naprawdę, wyśmienity pomysł! Poszliśmy, aż do rogu ulicy Cambon, gdzie mieścił się 
sklep znanego handlarza psów. Pomiędzy kilkoma kundlami wszelkiego rodzaju siedział pies, którego 
szukałem: mały, wytworny mops, który rozpaczliwie sapał, jakby chciał zwrócić naszą uwagę na swój 
smutny los. Krwią nabiegłe oczy błagały o zabranie go spośród pospolitej tłuszczy, między którą 
dostał się na skutek niepowodzenia i bez własnej winy. Nieomal dusił się ze zdenerwowania, gdy 
zrozumiał swe szczęście jadąc dorożką do willi na Faubourg St. Germain. Hrabina nadal miała 
zamiar udać się do Luwru i przymierzyć nowy kapelusz; z początku chciała pójść pieszo, ale nieco 
później oświadczyła, że weźmie dorożkę, wobec czego zaofiarowałem się odwieźć ją moim powozem. 
Zawahała się — co powiedzą ludzie ujrzawszy ją w moim powozie? — lecz potem zgodziła się z 
zadowoleniem. Ale może to nie będzie dla mnie po drodze? Nic nie szkodzi, nie miałem w tej chwili 
żadnego zajęcia. — Co jest w tej paczce? — spytała z kobiecą ciekawością. Właśnie miałem zamiar 
raz jeszcze skłamać, gdy Tom, uważając swą rolę stróża kosztownej paczki za skończoną, wskoczył na 
zwykłe miejsce u mego boku. Papier pękł i na świat wyjrzała głowa lalki.
- Po cóż pan, na Boga, wozi lalki? Dla kogo?
— Dla dzieci. 
Nie wiedziała, że mam dzieci i zdawała się być dotknięta zatajeniem przed nią mego 
prywatnego życia. Ileż mam tych dzieci? Około dwanaściorga. Nic nie pomagało — tajemnica się 
wyjaśniła.
— Niech pani pojedzie ze mną — zaproponowałem odważnie - a powracając wstąpimy do 
mego przyjaciela, goryla Jacąuesa, w Jardin des Plantes. To będzie po drodze.
Najwidoczniej hrabina była dziś w dobrym usposobieniu i chętna do wszelkich wybryków. 
Twierdziła, że wycieczka zapowiada się wspaniale, ale od Gare Montparnasse zaczęły ogarniać ją 
wątpliwości i wreszcie już nie mogła zorientować się, gdzie jesteśmy. Jechaliśmy ciemnymi, 
cuchnącymi dzielnicami, zamieszkałymi przez biedaków. Mnóstwo dzieci w łachmanach bawiło się w 
brudzie i odpadkach płynących z rynsztoków i ścieków ulicznych. Prawie przed każdym domem 
siedziała kobieta z niemowlęciem przy piersi, a pozostałe drobne dzieci gromadziły się przy niej 
wokół węglowego piecyka.
— Czyż to jest Paryż? — spytała hrabina rozglądając się z lękiem.
— Tak, to Paryż! La Ville Lumiere! A to jest 1'Impasse Rous-selle — dodałem, gdyśmy się 
zatrzymali w zaułku ciemnym i wilgotnym jak dno studni. Na jedynym krześle, jakie było w domu, 
siedziała żona Salvatora trzymając na kolanach Petruccia, przedmiot swych trosk i starań. Kręciła 
polentę na rodzinny obiad, czemu z zajęciem przyglądały się dwie starsze siostrzyczki Petruccia, a 
najmłodsze dziecko czołgało się po podłodze goniąc małego kota. Powiedziałem kobiecie, że 
przywiozłem pewną dobrą panią, która chciałaby jej dzieciom coś podarować. Z zakłopotania hrabiny 
wywnioskowałem, że po raz pierwszy weszła do domu najuboższych. Zaczerwieniła się mocno, gdy 
podawała lalkę matce Petruccia, gdyż chłopiec sam nie mógł nic utrzymać w zwiędłej rączce; 
sparaliżowany był od urodzenia. Nie okazał też żadnej radości, gdyż umysł miał równie nieczuły, jak 
członki ciała, ale matka była przekonana, że lalka bardzo mu się podoba. Następnie każda z sióstr 
dostała po lalce i obydwie uszczęśliwione uciekły z nimi 2a łóżko, aby w ukryciu bawić się w matkę i 
dziecko.
Tymczasem kobieta wypytywała mnie: jak sądzę, kiedy Sal-vatore wróci ze szpitala? To już 
prawie sześć tygodni upływa od owego upadku z rusztowania i złamania nogi. Właśnie odwiedziłem 
go w Hópital Lariboisiere i stwierdziłem, iż stan jego poprawił się o tyle, że prawdopodobnie wkrótce 
go wypiszą. A jakże sobie ] ona radzi z nowym gospodarzem? Chwała Bogu, bardzo dobrze, j okazał 
się człowiekiem życzliwym i nawet obiecał jej wstawić 1 piecyk na przyszłą zimę. A czyż nie 
postąpił ładnie, kazawszy 1 przebić w suficie izdebki okienko? Przecież wiem, jak ciemno było I w 
pokoiku.
— A teraz widzi pan, jak mamy tu wesoło i przyjemnie, siamo I in paradiso — mówiła. A czy to 
prawda, co opowiadał Arcangelo I Fusco, jakobym powiedział dawnemu gospodarzowi, który wyrzu- 
I cił ich z mieszkania i zabrał im wszystkie rzeczy, że nadejdzie dla I niego godzina kary za 
niegodziwość względem biednych ludzi? I I podobno tak strasznie go przekląłem, że w kilka godzin 
potem J musiał się powiesić? Owszem, prawda, i wcale tego nie żałuję. I Gdyśmy wychodzili, wrócił 
z pracy, niosąc na ramieniu dużą I szczotkę, mój przyjaciel Arcangelo Fusco, który dzielił 
pokój I z rodziną Salvatora. Zawodem jego było farę la scopa3, czym trud-1 nili się wówczas w 
Paryżu prawie wszyscy Włosi. Z radością przed-1 stawiłem go hrabinie; było to największe 
zadośćuczynienie za nie-1 ocenioną usługę, jaką mi oddał udając się do komisariatu policji! w celu 
zaświadczenia moich zeznań o śmierci właściciela domu.l Gdyby mi Arcangelo Fusco nie był pomógł, 
wpadłbym w Bóg wie] jakie nieprzyjemności wskutek samobójczej śmierci tamtego,] 
tymczasem skończyło się tylko na przykrościach. Niewiele brakowało, abym został zatrzymany jako 
morderca4. Arcangelo Fusco, zwyczajem Włochów noszący za uchem różę, ofiarował ją z 
rycerskością południowca pani hrabinie, która zdawała się bardzo za-' dowolona z tego hołdu 
złożonego jej urokowi i młodości. Zrobiło się za późno na odwiedzenie Jardin des Plantes, wobec 
czego odwiozłem hrabinę do domu. Była bardzo milcząca, spróbowałem więc nieco ją rozpogodzić 
opowiadaniem zabawnej historyjki o owej dobroczynnej pani, która przeczytawszy 
przypadkowo w „Black Wood Magazine" moją powiastkę o lalkach, zaczęła robić je tuzinami dla 
biednych dzieci. Czy pani hrabina zauważyłaj ¦ Wpadek ten opisałem na innym miejscu (przyp. 
autora).
jak ładnie były niektóre ubrane? Owszem, spostrzegła to. Czy ta pani jest ładna? Tak jest, nawet 
bardzo. I przebywa w Paryżu? jjie, musiałem jej przeszkodzić w dalszym produkowaniu lalek, bo 
liczba ich przerastała teraz liczbę moich pacjentów. Wysłałem ją więc dla zmiany klimatu do St. 
Moritz. Żegnając się z hrabiną przed jej domem, wyraziłem żal, że nie pozostało nam tyle czasu, aby 
odwiedzić goryla w Jardin des Plantes, jednak sądzę, że nie żałuje swej wycieczki?
— Czy żałuję? O nie, przeciwnie, jestem panu bardzo wdzięczna! Ale... ale... tak się wstydzę! 
— załkała znikając w drzwiach swej willi.
4. Modny lekarz 
Zostałem raz na zawsze zaproszony na niedzielne obiady do willi na Faubourg St. Germain. 
Hrabia od dawna przemógł swoją niechęć do lekarzy i był dla mnie niesłychanie uprzejmy. Do 
szczupłego grona gości zaliczał się jeszcze monsieur 1'abbe i niekiedy kuzyn hrabiny, vicomte 
Maurice, zachowujący się w stosunku do mnie z prawie wyzywającą obojętnością. Od pierwszego 
spotkania wydał mi się obrzydliwy i wkrótce zauważyłem, że było to nie tylko moje zdanie. 
Najwidoczniej hrabia go również nie lubił. Ksiądz był człowiekiem starej daty, światowym i 
wiedzącym o wiele więcej niż ja o życiu i sercach ludzkich. Z początku | zachowywał się z dużą 
rezerwą i kiedy jego mądre spojrzenie na | mnie spoczywało, zdawało mi się często, że ma on o wiele 
więcej ode mnie wiadomości o colitis. Prawie się wstydziłem tego starca; chętnie byłbym 
porozmawiał z nim szczerze i zagrał w otwarte karty.
Nigdy jednak nie nadarzyła się ku temu sposobność i nigdy nie miałem okazji spotkać go 
samego. Aż pewnego dnia wchodząc do mej jadalni, aby przed rozpoczęciem konsultacji zjeść 
naprędce śniadanie, ze zdziwieniem zastałem go czekającego na mnie. Oznajmił, że jako dawny 
przyjaciel rodziny przychodzi z własnej inicjatywy i życzyłby sobie, aby jego odwiedziny pozostały w 
ta-j jemnicy.
— Kuracja pani hrabiny postępuje z bajecznym powodzeniem — zaczął — i wszyscy jesteśmy 
panu bardzo wdzięczni. Muszę też panu wyrazić uznanie co do leczenia markizy. Właśnie od niej 
wracam. Jestem jej spowiednikiem i muszę przyznać, że pod każdym względem czuje się ona wprost 
zadziwiająco lepiej. Ale dzisiaj wybrałem się do pana, aby porozmawiać o panu hrabi.
Bardzo się o niego niepokoję, ii file un mauvais coton1. Prawie wcale nie wychodzi, przez całe 
dnie przesiaduje w pokoju paląc grube cygara, a po obiedzie śpi godzinami. O każdej porze dnia 
zastaję go śpiącego w fotelu z cygarem w ustach. Na wsi staje się zupełnie innym człowiekiem. 
Codziennie po mszy wyjeżdża konno, jest rześki, czynny i zajmuje się zarządem swej dużej 
posiadłości. Jedyna jego tęsknota to zamek w Touraine. Gdyby nie udało się nakłonić hrabiny do 
wyjazdu z Paryża (czego się obawiam), będzie musiał wyjechać sam. Do pana ma zaufanie, więc 
gdyby mu pan nakazał opuścić Paryż ze względu na zdrowie, zrobi to na pewno. Chciałem pana 
właśnie o to poprosić.
— Żałuję bardzo, proszę księdza, ale nie mogę tego uczynić. Spojrzał na mnie ze zdziwieniem 
i prawie z niedowierzaniem.
— Pozwoli pan, że spytam o powód tej odmowy?
— Hrabina nie może jeszcze opuścić Paryża, a byłoby rzeczą naturalną, gdyby towarzyszyła 
hrabiemu.
— Dlaczego jej colitis nie mogłoby być leczone na wsi? Mamy tam dobrego lekarza, któremu 
można zaufać i który niejednokrotnie ją odwiedzał, kiedy miała appendicitis.
— A z jakim rezultatem? Nie odpowiedział.
— Pozwoli ksiądz, że teraz ja o coś zapytam? Wyobraźmy sobie, że pani hrabina dziś zostanie 
wyleczona z colitis. Czy udałoby się księdzu przekonać ją wtedy, aby wyjechała z Paryża?
— Mówiąc uczciwie: nie. Ale po co takie przypuszczenie? Jeśli pana doktora rozumiem, 
cierpienie to jest przewlekłe i trudne do wyleczenia?
— Mógłbym wyleczyć panią hrabinę w ciągu jednego dnia. Spojrzał na mnie zaskoczony i 
zdumiony.
— Więc na litość boską, dlaczego pan tego nie zrobi? Bierze pan na siebie dużą 
odpowiedzialność.
— Nie byłbym lekarzem, gdybym się obawiał odpowiedzialności. Bądźmy szczerzy. Tak jest, 
mógłbym wyleczyć panią hrabinę jeszcze dzisiaj. Nie cierpi ona bardziej na colitis niż ksiądz albo ja. 
Nigdy też nie miała appendicitis. Są to wytwory jej ima-ginacji i nerwów. Gdybym zbyt raptownie 
usunął jej colitis, moZ nim jest źle.
głąby zupełnie stracić równowagę albo uchwyciłaby się czegoś < gorszego, na przykład 
morfiny lub kochanka. Czy będę jej pomocny — okaże się później, lecz popełniłbym błąd 
psychologiczny, • gdybym jej teraz poradził wyjazd z Paryża. Najprawdopodobniej sprzeciwiłaby się 
temu, a gdy raz jeden przeciwstawi się memu j żądaniu, straci do mnie zaufanie. Proszę mi 
pozostawić jeszcze I dwa tygodnie, a opuści Paryż z własnej woli, tak przynajmniej I sama będzie o 
tym sądziła. Jest to kwestia taktyki. Popełnilibyśmy | błąd innego rodzaju, gdybyśmy pozwolili 
hrabiemu wyjechać z Paryża samemu — wiemy o tym obydwaj dobrze, i ja, i ksiądz. I Patrzył na 
mnie uważnie i milcząco.
— Co zaś do markizy, to chętnie przyjmuję pochwałę, jakiej udzielił mi ksiądz, łaskawie 
uznając moją metodę leczenia. Nie stosowałem środków medycznych, bo nikt nie mógłby jej nimi 
pomóc. Ludzie głusi cierpią bardzo z powodu swego przymusowego i osamotnienia, zwłaszcza jeżeli 
nie posiadają żadnych duchowych źródeł pomocy, a przeważnie tak się dzieje. Należy więc ich 
świadomość odwracać od nieszczęścia, jakie ich spotkało. Jest to jedy- | na droga leczenia. Pani 
markiza zajęła się teraz swym colitis, j nie myśląc już o głuchocie i ksiądz sam widzi skutki tej terapii. 
Ja również dość mam już tego colitis, a ponieważ markiza wyjeżdża na wieś, zastąpię jej cierpienie 
pieskiem, który bardziej pasuje do życia wiejskiego.
W drzwiach monsieur 1'abbe odwrócił się raz jeszcze i spojrzał na mnie.
— Ile pan sobie liczy lat, doktorze?
— Dwadzieścia sześć.
— Vous irez loin, mon fils, vous irez loin. O tak, pomyślałem, daleko, daleko od tego 
poniżającego świata kłamstwa, oszustwa i nieszczerych ludzi... na zaczarowaną wyspę, do Marii 
porta-lettere, do mastra Vincenza i do Giocondy... aby oczyścić duszę w owym białym domku wysoko 
na skale. Jak długo jeszcze będę zmuszony marnować czas w tym straszliwym mieście? Kiedy 
wreszcie św. Antoni uczyni cud?
Pewnego dnia znalazłem na moim stole pożegnalny list od markizy. Nie mówiła w nim 
„żegnam", lecz „do widzenia" i pisała Daleko zajdziesz, mój synu, daleko zajdziesz.
z podziękowaniem oraz z wdzięcznością. Koperta zawierała pokaźną sumę. Spoglądając na 
blady obrazek z Capri, wiszący w rogu pokoju, schowałem pieniądze do kieszeni. Co się stało z 
sumami, które zarabiałem w owe szczęśliwe dni i uwieńczone powodzeniem? piałem je odkładać na 
kupno domku mastra Vincenza, ale w rzeczywistości nigdy nie mogłem nic zaoszczędzić. Czy 
dlatego, że zdobywałem je niezbyt uczciwą drogą?... Ale gdyby to miało być przyczyną, wszyscy 
lekarze powinni zbankrutować, gdyż postępowaliśmy jednakowo, zarówno profesorowie, jak i moi 
koledzy, mający tę samą co i ja clientele.
Na szczęście miałem też wielu pacjentów innego rodzaju i dzięki nim nie stałem się zupełnym 
szarlatanem. W owych czasach mało było specjalistów. Musiałem znać się na wszystkim, nawet na 
chirurgii. Po dwóch latach wysiłków przekonałem się, że nie nadaję się na chirurga, co moi pacjenci 
stwierdzili w ciągu o wiele krótszego czasu. Uważano mnie za lekarza chorób nerwowych, ale 
zajmowałem się wszystkim, nawet akurzerią, a widocznie Bóg czuwał nad matką i dzieckiem... 
Dziwne, że pacjenci tak dobrze czuli się po moich zabiegach. Napoleon, przebiegając swym orlim 
wzrokiem listę oficerów przedstawionych do awansu na generałów, dopisywał z boku: „Czy ma 
szczęście?" Tak jest, ja miałem szczęście, zastanawiające, prawie niesamowite szczęście we 
wszystkim, co poczynałem, i w stosunku do każdego poszczególnego pacjenta. Nie byłem dobrym 
lekarzem, miałem za sobą zbyt szybkie studia, a za krótką praktykę w szpitalu, lecz bez wątpienia 
byłem lekarzem cieszącym się powodzeniem. Na czymże polega tajemnica powodzenia? Na 
wzbudzaniu zaufania. Gdzie się ono rodzi: w głowie czy w sercu? Czy powstaje w wyższych sferach 
naszej świadomości, czy też jest drzewem poznania złego i dobrego, którego korzenie sięgają w głąb 
naszego istnienia? Jakimi drogami udziela się innym nasza ufność? Czy staje się widoczna w 
spojrzeniu, czy też daje się wyczuć w słowach? Nie wiem, lecz zdaję sobie sprawę, że zdobyć jej nie 
można ani przez czytanie książek, ani przy łóżku chorego. Jest to klejnot magiczny, który jedni 
przynoszą ze sobą na świat, a którego drudzy nie posiadają. Lekarz obdarzony tą zdolnością mógłby 
nieomal budzić zmarłych. Inny, który nią nie rozporządza, musi się zgodzić z wezwaniem kolegi na 
konsylium w najbłahszym przypadku odry.
Wkrótce przekonałem się, że dana mi jest owa nieoceniona zdolność bez żadnej mojej zasługi w 
tym kierunku. Stało się to w czasie właściwym, gdyż znajdowałem się już na drodze do 
zarozumiałości i zadowolenia z samego siebie. Zdałem sobie raptem i sprawę, jak mało umiem, i 
coraz częściej zwracałem się o pomoc i radę do matki-natury, starej i mądrej przewodniczki. A w 
gruncie j rzeczy byłbym się mógł stać dobrym lekarzem, gdybym pozostał przy pracy w szpitalu i 
przy moich ubogich pacjentach. Lecz w tym ] kierunku straciłem wszelkie widoki, gdyż stałem się 
„doktorem modnym". Jeżeli spotkacie takiego lekarza, przyjrzyjcie mu się ostrożnie z bezpiecznego 
oddalenia, zanim oddacie się w jego ręce. I „Modny doktor" może też być dobrym lekarzem, ale w 
wielu przy- i padkach nim nie jest. Po pierwsze zanadto bywa zajęty, aby wysłuchać cierpliwie 
waszych skarg; po drugie staje się zazwyczaj snobem, jeżeli nim nie jest z natury. Panią hrabinę 
zaprosi pierwszą do swego gabinetu, wyróżniając ją z grona innych pacjentów; I dokładniej zbada 
wątrobę pana hrabiego niż jego służącego; pójdzie raczej na garden party w poselstwie 
brytyjskim niż do no- j worodka, którego koklusz się pogorszył... Jeżeli serce takiego lekarza nie jest 
zupełnie zdrowe, to organ ten wykazywać będzie nieomylne znaki przedwczesnego stwardnienia; 
człowiek taki stanie się nieczułym i obojętnym na cierpienia innych, jak całe żądne użycia 
środowisko, w którym przebywa. Nie można być dobrym lekarzem nie odczuwając litości. Jako 
rozmiłowany w problemach psychologicznych, zadawałem sobie niekiedy pytanie po długim dniu 
pracy: czemu przesiadują tutaj ci naiwni ludzie i czemu godzinami czekają w mojej poczekalni? 
Dlaczego byli mi tak posłuszni, a często już pod dotknięciem mej ręki czuli polepszenie? I dlaczego 
nawet konający, niezdolni do wymówienia słowa, wpatrzeni we mnie oczami szeroko rozwartymi ze 
strachu przed śmiercią, uspokajali się i godzili z losem, gdy kładłem im dłoń na czole? Dlaczego 
obłąkani w przytułku Ste Annę, pieniący się z wściekłości i ryczący jak dzikie zwierzęta, cichli i 
pokornieli, gdy odpinałem im kaftan bezpieczeństwa i ujmowałem ich rękę w swoją? Był to jeden z 
moich sposobów uśmierzania ataków szaleńczych, a znali go wszyscy dozorcy i wielu z moich 
kolegów. Nawet profesor zwykł był mawiać: — Ce garcon-la a le diable au corps!3 — Miałem 3 Ten 
chłopiec ma diabła w ciele.
zawsze ukryty pociąg do wariatów i chodziłem między furiatami beztrosko jak między 
przyjaciółmi. Niejednokrotnie ostrzegano mnie, że to się źle skończy, ale ja oczywiście byłem 
mądrzejszy... I oto pewnego dnia jeden z tych moich najlepszych przyjaciół uderzył mnie w tył głowy 
młotkiem, który gdzieś potajemnie zdobył. Zemdlonego zaniesiono mnie do sali opatrunkowej. 
Uderzenie było straszliwe, gdyż mój przyjaciel, z zawodu kowal, znał się na swoim rzemiośle. 
Obawiano się złamania czaszki, ale był to tylko wstrząs mózgu. Na wiadomość o moim wypadku nasz 
szef wyraził uwagę:
- Ce sacre Suedois a le crane d'un ours, ii faut voir, s'il n'a pas casse le marteau.4 — A może 
jednak zależne to od głowy, a nie od ręki, powiedziałem sobie, gdy po czterdziestu ośmiu godzinach 
zamroczenia wróciła mi zdolność myślenia... przez tydzień leżałem z lodem na „niedźwiedziej" 
czaszce, nie przyjmując odwiedzin i nie czytając. Wtedy właśnie zacząłem się zastanawiać nad tą 
sprawą, i nawet młot kowala nie zdołał zachwiać mego przekonania, że od dotyku ręki zależne jest 
niemal wszystko. Dlaczego mogłem włożyć rękę pomiędzy pręty klatki w Menagerie Pezon, gdzie 
przebywała czarna pantera, a jeżeli w pobliżu nie było nikogo, kto by ją drażnił, wielki kot przewracał 
się na grzbiet, mruczał z zadowoleniem i trzymając moją rękę pomiędzy łapami, ziewał szeroko 
rozwartą paszczą? Dlaczego mogłem wbić lancet we wrzód na nodze Leonie i wyciągnąć z niej 
drzazgę, która przez cały tydzień tak dręczyła ogromną lwicę, że zwierzę chodziło tylko na trzech 
łapach? Ponieważ miejscowe znieczulenie nie podziałało, Leonie stękała jak dziecko, gdy wyciskałem 
ropę z łapy. Straciła cierpliwość dopiero przy dezynfekowaniu rany. Jednak w jej stłumionym ryku, 
podobnym do grzmotu, nie wyczuwało się gniewu, lecz jakby zawód, że nie pozwolono jej wylizać 
skaleczenia chropowatym językiem.
— Panie doktorze — powiedział sławny poskramiacz lwów, kiedy po skończonej operacji 
opuszczałem menażerię z maleńkim pawianem, którego mi pan Pezon podarował jako honorarium — 
minął się pan z powołaniem, powinien pan był zostać pogromcą zwierząt.
A czy wielki niedźwiedź polarny, Iwan, w Jardin des Plantes nie Wyłaził na mój widok z 
basenu, aby podejść aż do krat swego J Ten przeklęty Szwed ma łeb niedźwiedzia, trzeba zobaczyć, 
czy młot się n'e złamał.
więzienia? Stał wyprostowany na tylnych łapach, z nosem przysu- I niętym tuż do mego, i po 
przyjacielsku wyjmował mi ryby z ręki. Dozorca twierdził, że wobec nikogo tak się nie zachowywał. 
Praw- ] dopodobnie widział we mnie rodzaj swego rodaka. Nie sądźcie, I że chodziło mu o ryby; 
zdarzało się bowiem, że ich nie miałem, I a jednak stał w tej samej postawie, dopóki byłem przy nim. 
Jego j błyszczące, czarne oczy patrzyły na mnie uporczywie spod białych rzęs, gdy bez ustanku 
obwąchiwał moją rękę. Rozmawialiśmy 1 oczywiście po szwedzku, z pewnym akcentem polarnym, 
który prze- j jąłem od niego. Przekonany jestem, że rozumiał każde słowo, kiedy mówiłem mu 
stłumionym, monotonnym głosem, jak bardzo mi go żal, i kiedy mu opowiadałem, jak razu pewnego, 
gdy byłem i jeszcze młodym chłopcem, zobaczyłem dwóch jego krewniaków płynących wśród kry tuż 
obok łódki, we wspólnej naszej ojczyźnie...
A biedny Jacąues, sławny goryl z ogrodu zoologicznego, jedyny wówczas przedstawiciel swego 
gatunku, schwytany i przywie- i ziony do bezsłonecznej krainy wrogów! Czy nie składał z ufnością 
swej zrogowaciałej dłoni w moją rękę natychmiast, gdy mnie ujrzał? Czyż nie lubił, kiedy go 
łagodnie drapałem po plecach? ! Siedział wtedy cichutko, trzymając mnie za rękę, i milczał. Niekiedy 
oglądał z uwagą moją dłoń, niby znawca chiromancji; zginał przy tym każdy palec oddzielnie, jakby 
próbował sprawności stawów. Potem, puściwszy moją rękę, przyglądał się uważnie i z uśmiechem 
własnej, pragnąc chyba powiedzieć, że nie widzi między nimi wielkiej różnicy (w czym miał zupełną 
słuszność). Najczęściej siedział w kącie klatki, gdzie nie mogli go dojrzeć odwiedzający, i bawił się 
źdźbłem słomy. Z rzadka używał huśtawki, założonej dla niego przez ludzi w krótkowzrocznym 
mniemaniu, że weźmie ją za gałąź sykomoru, na której odbywał sjesty za dni wolności.' Spał na 
niskim posłaniu z bambusowych prętów, podobnym do arabskiego serir; wstawał wcześnie, a 
zobaczyłem go leżącego dopiero wtedy, gdy zachorował. Dozorcy nauczyli go jeść obiad przy stoliku 
z serwetką pod brodą. Sporządzono mu nawet nóż i widelec z twardego drzewa, wolał jednak zajadać 
palcami, jak to do niedawna czynili nasi przodkowie i jak do dzisiaj pożywia się większość ludzi. Ale 
mleko pił z widocznym zadowoleniem z własnej filiżanki, jak również poranną kawę z dużą ilością 
cukru. Co praw da wycierał nos w palce, ale tak samo postępowała Laura Petrarki, Maria Stuart i le 
Roi Soleil. Biedny Jacąues! Byliśmy przyjaciółmi do ostatka. Kwękał od Bożego Narodzenia, kolor 
jego twarzy stał się popielaty, policzki schudły, a oczy coraz głębiej zapadały w oczodoły. Zrobił się 
niespokojny i rozdrażniony, zeszczuplał gwałtownie i wkrótce zjawił się suchy, podejrzany kaszel. 
Mierzyłem mu często temperaturę, ale musiałem postępować bardzo przebiegle, bo usiłował jak 
dziecko złamać termometr, aby zobaczyć, co się w nim porusza. Pewnego dnia, gdy siedząc na moich 
kolanach trzymał mnie za rękę, dostał silnego ataku kaszlu i lekkiego krwotoku. Na widok krwi wpadł 
w przerażenie, jak się to dzieje z większością ludzi w takiej chwili. Widywałem często na wojnie, jak 
najodważniejsi żołnierze, mogący spokojnie patrzeć na swe otwarte rany, bledli zobaczywszy kilka 
kropel płynącej, świeżej krwi. Jacąues tracił coraz bardziej apetyt i zaledwie z trudem dawał się 
namówić do spożycia banana lub figi. Pewnego ranka zastałem go w łóżku. Leżał naciągnąwszy koc 
na głowę; zupełnie tak samo zachowywali się moi pacjenci w sali Sw. Klary, gdy czuli śmiertelne 
znużenie i kiedy mieli już wszystkiego dosyć. Widocznie usłyszał moje przyjście, bo wyciągnął łapę 
spod przykrycia i schwycił mnie za rękę. Nie chciałem go męczyć, siedziałem więc długo przy 
posłaniu trzymając jego rękę i słuchając rzężenia w gardle oraz nieregularnego oddechu z trudem 
wydostającego się z płuc. Nagle silny atak kaszlu wstrząsnął całym jego ciałem. Usiadł i ruchem 
rozpaczy ujął się oburącz za skronie. Wyraz jego twarzy był zmieniony; opadła z niej maska 
zwierzęcia: ujrzałem przed sobą istotę ludzką w chwili walki ze śmiercią. Jakże bardzo był mi bliski w 
tej chwili, gdy stracił ów przywilej lekkiej śmierci, jedyny, jaki wszechmocny Bóg nadał zwierzętom, 
jako wyrównanie za wszystkie męczarnie zadawane im przez ludzi.
Agonia jego była okropna; ten sam kat, którego działalność tak często widywałem w sali Sw. 
Klary, dusił go powoli. Znałem go dobrze — poznałem okrutny uścisk jego ręki.
A cóż stało się z biedakiem później? Co zrobiono z moim przyjacielem? Wiem, że jego 
wycieńczone ciało dostało się do prosektorium, a szkielet o dużej czaszce stoi jeszcze do dziś w 
Muzeum Dupuytren. Lecz czyż to jest wszystko?...
5. Pacjenci 
Niedzielnych wizyt na Faubourg St. Germain brak mi było bardzo. Mniej więcej w dwa 
tygodnie po mojej rozmowie z księ- 1 dżem, hrabina, impulsywna jak zwykle, uczuła nagle chęć 
zmiany powietrza i postanowiła wyjechać z mężem do zamku w Touraine. Było to dla nas wszystkich 
niespodzianką, a jedynie monsieur I 1'abbe zdawał się wiedzieć o tym coś niecoś: w ostatnią 
niedzielę, gdy jedliśmy wspólny obiad, zauważyłem, że mrugał ku mnie chytrze i wesoło swymi 
starymi oczami. Hrabina przysyłała mi co tydzień sprawozdanie o stanie swego zdrowia, a nawet 
ksiądz j dawał od czasu do czasu znać o sobie donosząc, że wszystko idzie doskonale. Hrabia znów 
jeździ z rana konno, nie sypia w dzień i pali o wiele mniej. Hrabina zajęła się muzyką, troszczy się z 
zapałem o biednych we wsi i nigdy nie skarży się na colitis. L'abbe za-wiadomi! mnie też o markizie, 
której letnia posiadłość znajdowała się zaledwie o godzinę jazdy powozem. Ona również czuła się 
bardzo dobrze. Nie przesiadywała już całymi dniami w fotelu, rozmyślając samotnie i ze smutkiem o 
swej głuchocie, lecz dwa razy dziennie robiła przechadzki z Loulou, który tył zanadto i koniecznie 
potrzebował ruchu.
„Okropny mały potwór — pisał monsieur 1'abbe — przesiaduje na kolanach markizy, sapie i 
warczy na każdego; już dwa razy ugryzł służącą. Wszyscy go nienawidzą, lecz markiza kocha go 
namiętnie i wymaga, aby każdy stosował się do jego zachcianek. Wczoraj, akurat podczas spowiedzi 
markizy, zrobiło mu się nagle niedobrze — wszystko poszło na jej nową suknię, a madame tak się 
zdenerwowała, że musiałem przerwać święty obrządek. Markiza kazała mi się zapytać, czy pan nie 
sądzi, że mogłaby się z tego rozwinąć colitis? Niech pan będzie łaskaw coś mu przepisać. Pani 
markiza jest przekonana, że pan doktor potrafi lepiej niż ktokolwiek inny postawić diagnozę."
Nie mijało się to z prawdą, gdyż zacząłem już wówczas uchodzić za dobrego lekarza psów, 
jakkolwiek nie zajmowałem jeszcze owego wybitnego stanowiska, jakie zdobyłem później, kiedy 
stałem się najsławniejszym lekarzem w opinii wszystkich amatorów psów, które miałem w swej 
praktyce.
Wiem, że zdania o moich zdolnościach jako lekarza ludzi były bardzo podzielone, ale opinia o 
mnie jako o lekarzu psów nigdy nie została poważnie zagrożona. Nie jestem tak zarozumiały, abym 
chciał zataić, iż grał w tym prawdopodobnie rolę brak zawiści ze strony konkurencji, czego 
doświadczyłem pod dostatkiem w innych gałęziach mego zawodu.
Aby być dobrym lekarzem psów, trzeba te zwierzęta nie tylko kochać, ale należy je też 
rozumieć — tak samo, jak to się dzieje w świecie ludzi, z tą jednak różnicą, że psa łatwiej jest pojąć 
i... łatwiej go można pokochać! Nie wolno zapominać, że mentalność jednego psa różni się całkowicie 
od mentalności drugiego. Na przykład przebiegłość i spryt błyskające w ruchliwych oczach foksteriera 
odzwierciedlają inną żywość duchową niż zrównoważona mądrość w spokojnym spojrzeniu bernarda 
albo starego owczarka. Inteligencja psów stała się przysłowiowa, ale każdy z nich posiada ją w bardzo 
różnym stopniu. Można to zauważyć już u szczeniąt, zaledwie otwierających ślepka. Pomiędzy psami 
znajdują się nawet głupie, jednak odsetek ich jest o wiele mniejszy niż wśród ludzi. W zasadzie łatwo 
jest psa zrozumieć i nauczyć się czytać w jego myślach. Nie może on ani ukryć czegokolwiek, ani 
oszukać, ani skłamać, gdyż nie zna mowy. Pies — to święty. Z natury jest szczery i uczciwy. 
Niekiedy, w rzadkich przypadkach, występują i w psie oznaki dziedzicznych wad, pochodzące od 
dzikich przodków, którzy musieli uciekać się do chytrości i przebiegłości, aby zwyciężać w walce o 
byt. Jednak zatracają się one, gdy w pożyciu z nami pies nabiera pewności, iż postępujemy z nim 
uczciwie i sprawiedliwie. Jeżeli zaś owe właściwości charakteru pozostają, pomimo dobrego 
traktowania przez nas zwierzęcia (co się zdarza nader rzadko), to pies jest nienormalny, cierpi na 
morał insanity i należy 80 bezboleśnie zabić. Pies z radością uznaje wyższość pana, którego zdanie 
jest dla niego najzupełniej miarodajne, lecz jeżeli niektórzy amatorzy psów sądzą, że czuje się on 
niewolnikiem swego pana, to mylą się zasadniczo. Poddaje mu się dobrowolnie i spodziewa się, że 
jego własne skromne prawa będą uszanowane. W panu widzi swego władcę, niemal boga i wie, że 
wprawdzie może niekiedy być j przez to bóstwo ukarany, jeżeli zajdzie potrzeba, lecz zawsze ocze- 1 
kuje sprawiedliwości. Wie, że ten władca potrafi czytać w jego ] myślach i że na nic się nie zda chęć 
ich ukrycia. A czy i pies również 1 umie odgadywać myśli swego bóstwa? Z pewnością! Niech 
Society 1 of Psychical Research upiera się przy swym twierdzeniu, jednak I przenoszenie myśli z 
jednego człowieka na drugiego nie zostało dotąd dowiedzione, a pomiędzy człowiekiem i psem 
notowano ten objaw wielokrotnie. Pies umie nie tylko czytać w myślach swego i pana, ale zdolny jest 
wyczuwać zmianę w jego nastroju i przewi- 1 dzieć decyzje. Instynktownie wyczuwa, kiedy obecność 
jego jest I niepożądana, godzinami potrafi leżeć nieruchomo, gdy jego pan ] zatapia się w pracy, jak to 
zwykle czynią władcy (lub przynaj- I mniej, jak czynić powinni). Ale gdy pan jego bywa smutny lub j 
stroskany, wtedy pies wie, że przyszedł czas na niego: podchodzi cichutko i składa głowę na jego 
kolanach. Nie bądź smutny! Nie | przejmuj się tym, że cię wszyscy opuścili! Ja tu jestem przy tobie, I 
aby ci zastąpić wszystkich twych przyjaciół i walczyć z wszystkimi twoimi wrogami. Chodź, 
pójdziemy na spacer i zapomnimy o wszystkim!
Dziwnie wzrusza obserwowanie psa, gdy jego pan jest chory. Uzbrojony w nieomylny instynkt 
pies boi się choroby, boi się śmierci. Gdyby nawet przyzwyczajony był od lat do spania w łóżku swe- j 
go pana, czyni to niechętnie, kiedy ten zachoruje. A jeżeli nawet zrobi to w wyjątkowym przypadku, 
opuści go, kiedy nadejdzie godzina śmierci i żałośnie skomląc skryje się gdzieś w kąt. Pewnego razu 
przez zachowanie się psa zostałem ostrzeżony o zbliżaniu się śmierci. A cóż on wie o śmierci? Co 
najmniej tyle, ile my, a prawdopodobnie więcej. Pisząc te słowa, myślę o pewnej biednej kobiecinie 
na Anacapri. Była obca we wsi, a umierała powoli na suchoty; konała tak powoli, że kilka kumoszek, 
które jedna po drugiej odwiedzały chorą, zostawiły ją wreszcie własnemu losowi. Jedyny jej 
przyjaciel, kundel, stanowiący wyjątek od reguły, którą wyżej podałem, nie opuszczał nigdy miejsca 
w nogach na jej łóżku. Zresztą było to jedyne miejsce, gdzie mógł leżeć, poza wilgotną glinianą 
podłogą nędznej lepianki, w której biedna kobieta mieszkała i w której umarła. Pewnego dnia zastałem 
u niej Salvatora, jedynego z dwunastu kapłanów naszej wioski, który okazywał trochę zainteresowania 
losem biedaków i chorych. Zapytał mnie, czy nie nadszedł już czas na ostatnie namaszczenie. Kobieta 
nie wyglądała inaczej niż zazwyczaj, nie miała słabszego pulsu, a nawet powiedziała nam, że w 
ostatnich dniach czuła się nieco lepiej.
— La migliora delia morte — zauważył don Salvatore. Często zastanawiałem się nad 
zadziwiającą wytrzymałością, z jaką chora czepiała się życia, i powiedziałem księdzu, że pociągnie 
chyba jeszcze tydzień lub dwa. Zgodziliśmy się więc, że z ostatnim namaszczeniem na razie 
poczekamy. I nagle, właśnie w chwili gdyśmy mieli opuścić izdebkę, pies zeskoczył raptem z łóżka i z 
rozpaczliwym wyciem uciekł w kąt pokoju, skomląc żałośnie. Nie dostrzegłem żadnej zmiany w 
wyglądzie kobiety, ale ze zdumieniem zauważyłem, że puls jej stał się ledwo wyczuwalny. Robiła 
rozpaczliwe wysiłki, aby coś powiedzieć, ale z początku nie rozumiałem, o co jej chodziło. Szeroko 
otwartymi oczami patrzyła na mnie i wyciągnęła kilkakrotnie wychudłą rękę wskazując psa. Wreszcie 
pojąłem, a i ona mnie zrozumiała, kiedy pochyliwszy się nad łóżkiem powiedziałem, że zajmę się 
psem; skinęła z zadowoleniem głową, zamknęła oczy i spokój śmierci rozlał się na jej twarzy. Jeszcze 
jedno głębokie westchnienie, kilka kropel krwi spłynęło z warg i nastąpił koniec. Bezpośrednią 
przyczyną śmierci był najwidoczniej krwotok wewnętrzny. Jakim sposobem pies wiedział o tym 
wcześniej ode mnie? Gdy wieczorem przyszli ludzie, aby ją odnieść na Campo Santo, on jeden 
stanowił żałobny orszak swej pani. Nazajutrz powiedział mi stary grabarz Pacciale, który już wówczas 
był moim wielkim przyjacielem, że pies wciąż jeszcze leży na grobie. Przez cały dzień i następną noc 
padał deszcz, ale pies nie ruszył się z miejsca. Wieczorem posłałem Pacciala ze smyczą, żeby psa 
sprowadził na San Michele, ale pies warczał na niego z wściekłością i nie dał się zabrać. Na trzeci 
dzień poszedłem sam na cmentarz i udało mi się z wielkim trudem przekonać go, aby Poszedł ze mną 
do domu; znał mnie już zresztą dobrze. Miałem Poprawa przed śmiercią.
wówczas w San Michele osiem psów i obawiałem się nieco przyjęcia, jakie zgotują nowemu 
gościowi. Wszystko jednak poszło gład- ! ko, gdyż mój pawian, Billy, z nie wyjaśnionych powodów 
poczuł do przybysza ogromną sympatię od pierwszego wejrzenia. Gdy pies oswoił się trochę z 
otoczeniem, został nieodłącznym przyja- 1 cielem Billy'ego. Wszystkie psy bały się i nienawidziły 
olbrzymiej małpy panującej niepodzielnie w ogrodzie w San Michele. Nawet ] wielki pies Barbarossa 
przestał warczeć na nowego towarzysza. Przeżył on jeszcze szczęśliwie dwa lata na San Michele i 
został pochowany pod bluszczem obok innych psów.
Można nauczyć psa prawie wszystkiego przyjacielską zachętą, 1 cierpliwością i smacznym 
kąskiem w nagrodę za pilność w nauce. I Nigdy nie wolno tracić w stosunku do niego cierpliwości ani 
poma- ; gać sobie jakąkolwiek przemocą. Kara cielesna stosowana względem psa mądrego staje się po 
prostu wstydem, spadającym na jego pana, a poza tym jest błędem psychologicznym. Jednakże 
zgadzam się chętnie, że niegrzeczne młode psiaki na równi z małymi dziećmi mogą od czasu do czasu 
dostać klapsa, zanim nabiorą rozumu, a zwłaszcza, jeżeli zupełnie nie chcą się nagiąć do zasad 
dobrego wychowania. Nigdy nie uczyłem moich własnych psów jakichkolwiek sztuk, choć przyznaję, 
że istnieją okazy, które z wielką przyjemnością popisują się wyuczonymi sztuczkami. Inna jest sprawa 
z przedstawieniami w cyrku: są one poniżeniem dla każdego inteligentnego zwierzęcia. A jednak 
tresowane psy dzięki pieniądzom, które zarabiają, bywają na ogół traktowane z większą 
pieczołowitością i lepiej im się powodzi niż ich dzikim towarzyszom z ogrodu zoologicznego. Pies 
chory pozwoli na wszystko, nawet na dokonanie na nim bolesnej operacji, ale trzeba mu łagodnie, 
choć stanowczo, objaśnić konieczność tego zabiegu oraz jego przyczynę. Błędem jest zmuszanie psa 
do jedzenia, jeżeli żreć nie chce; zrobi to wtedy często przez posłuszeństwo, choćby instynkt radził mu 
nie dotykać pokarmu, co w wielu przypadkach stałoby się dla niego ratunkiem. Nie należy się 
przejmować takim brakiem apetytu. Psy oraz malutkie dzieci mogą przez kilka dni, bez szkody dla 
zdrowia, obejść się bez jedzenia. Pies może okazać bardzo dużo dzielności w wytrzymywaniu bólu, 
ale pragnie, żeby mu dać do zrozumienia, jak serdecznie z nim współczujemy. Może przekonanie 
moje uspokoi przyjaciół zwierząt, że wrażliwość psa na ból nie jest taka duża, jak się zazwyczaj 
przypuszcza. Chorego psa należy przede wszystkim pozostawić w spokoju. Zabieg wykonany 
przedwcześnie często przeszkadza naturze w jej leczniczym działaniu. Wszystkie zwierzęta pragną 
być same, kiedy chorują i kiedy umierają. Życie psa jest krótkie i każdy z was na pewno poniósł już 
kiedyś stratę takiego przyjaciela. A gdy pochowaliście go pod drzewem w ogrodzie, pierwszą waszą 
myślą i pierwszym słowem było twierdzenie, że nie chcecie już nigdy mieć psa; żaden inny nie zastąpi 
tego, którego już nie ma, i żaden nie będzie mógł stać się dla was tym, czym był on. A jednak mylicie 
się: kochamy nie tego jedynego, wybranego psa, ale każdego psa. W gruncie rzeczy one wszystkie są 
podobne do siebie, gotowe do kochania nas i brania od nas miłości. Są przedstawicielami istot 
najbardziej godnych kochania, a z punktu widzenia etyki — najdoskonalszymi stworzeniami 
Boskimi. Jeżeli kochaliście szczerze waszego zmarłego przyjaciela, nie wytrzymacie długo bez 
nowego, choć i ten umrze młodo, jak wszyscy wybrańcy bogów. A gdy przyjdzie jego ostatnia 
godzina, przypomnijcie sobie słowa, które wam na tym miejscu podaję. Nie odsyłajcie go do uśpienia 
ani nie proście lekarza o miękkim sercu, aby wam dał oszałamiający środek, sprowadzający 
bezbolesną śmierć. Nie jest ona bezbolesną, lecz pełna męczarni. Rozdzierający bywa widok psa, 
opierającego się działaniu owych gazów i trucizn. Przy zastosowaniu dozy najzupełniej wystarczającej 
dla zabicia dorosłego człowieka, pies często jeszcze żyje długie chwile, męcząc się psychicznie i 
fizycznie. Byłem często świadkiem gromadnego uśmiercania psów oraz niejednemu sam 
odebrałem życie przy zastosowaniu środków usypiających, wiem, jak się ta sprawa przedstawia i 
nigdy więcej w ten sposób nie postąpię. Najlepiej poproście kogoś, komu ufacie i kto lubi psy, gdyż 
musi to być zasadą w tym przypadku, ażeby poszedł z waszym starym przyjacielem do parku, dał mu 
kość i w czasie, gdy zwierzę zajmie się jedzeniem — strzelił mu z rewolweru w ucho. Śmierć tego 
rodzaju jest szybka i niebo-lesna, a życie gaśnie natychmiast, niby zdmuchnięta świeca. Wiele moich 
starych psów znalazło w ten sposób śmierć z mej ręki. Leżą pochowane pod cyprysami w Materita, a 
nad ich grobami stoi starożytna marmurowa kolumna. Spoczywa tu także obcy pies; był on przez 
dwanaście lat przyjacielem pewnej szlachetnej pani, która będąc matką całego kraju, mego własnego 
kraju, znajdowała jed nak w swym sercu tyle uczucia, aby przybywając na Capri zawsze I złożyć 
wiązankę kwiatów na jego mogile.
Los chciał, aby te zwierzęta, najbardziej godne naszej miłości, I były zarazem roznosicielami 
najstraszniejszej ze wszystkich chorób: wścieklizny. Byłem świadkiem początków owej długiej walki 
I w Instytucie Pasteura pomiędzy wiedzą a tym jej straszliwym 1 nieprzyjacielem; doczekałem się też 
jej szczęśliwego zakończenia, I uwieńczonego zwycięstwem. Drogo je okupiono. Hekatomby psów I 
poszły na ofiarę, a zginęło też wiele istnień ludzkich. Odwiedzałem I od czasu do czasu nieszczęśliwe 
zwierzęta zamknięte w klatkach I w Instytucie Pasteura, chcąc chociaż czymkolwiek ulżyć ich losowi. 
I Ale widok ten był dla mnie tak okropny, że przez jakiś czas w ogóle 1 nie przestępowałem progów 
Instytutu. Nie wątpiłem jednak ani I przez chwilę, iż wszystko, co widziałem, miało swój doniosły cel. 
I Byłem świadkiem niejednego niepowodzenia, widziałem, jak nie- i którzy pacjenci umierali przed 
zastosowaniem nowego środka lub j też zaraz po nim. Pasteura zwalczali gwałtownie nie tylko różni 
mało uświadomieni, jakkolwiek dobrotliwi, przyjaciele psów, ale i wielu jego kolegów. Zarzucali mu 
nawet, że przez nowe serum spowodował śmierć niektórych pacjentów. Pomimo wielu niepowodzeń 
Pasteur szedł nieustraszenie obraną drogą; kto go jednak widywał w owych czasach, ten wiedział, jak 
bardzo cierpiał z po-j wodu bólów, które musiał zadawać psom. Był wielkim ich miłośnikiem, a poza 
tym — człowiekiem o najlepszym sercu. Słyszałem kiedyś, jak mówił, że nie zdobyłby się nigdy na 
zastrzelenie ptaka. Robił wszystko, co leżało w zakresie możliwości, aby ulżyć cierpieJ niom 
zwierząt poddawanych doświadczeniom; nawet dozorcę klatek w Villeneuve de 1'Etang, 
dawniejszego żandarma, wyszukał osobiście, gdyż Pernier znany był jako wielki amator psów. Klatki 
te mieściły sześćdziesiąt psów, którym zaszczepiono surowicę; przywożono je regularnie do 
pomieszczeń w starym Lycee Rollainl aby zbadać na nich ukąszenia. Znajdowało się tu 
czterdzieści wściekłych psów. Obchodzenie się z tymi zwierzętami, pieniącymi się z wściekłości, było 
bardzo niebezpieczne i często podziwiałem odwagę, jaką wykazywali wszyscy oddani tej pracy. Sam 
Pasteur nie znał strachu. Razu pewnego widziałem, jak usiłował wziąć próbę śliny wprost ze szczęki 
wściekłego psa; w szklaną rurkę trzymaną w ustach wessał kilka kropel śmiercionośnej śliny z pył jca 
szalejącego buldoga. Zwierzę leżało na stole, trzymane przez dwóch asystentów, których ręce chroniły 
skórzane rękawice. Prawie wszystkie psy znajdujące się w laboratoriach były bezpańskie, schwytane 
na ulicach Paryża przez policję, ale niektóre miały wygląd pozwalający wnioskować, że przeżywały 
już lepsze dni. Cierpiały i umierały w ukryciu, jak nieznani żołnierze, biorąc udział w walce ludzkiego 
rozumu przeciwko chorobie i śmierci. A tuż w bliskości la Bagatelle, na eleganckim cmentarzu 
założonym przez sir Richarda Wallace'a, leżały pogrzebane setki salonowych i domowych psów; 
kochające ręce wypisały na białych marmurowych krzyżach, ustawionych na mogiłach, daty tych 
luksusowych a niepotrzebnych żywotów.
W tych czasach zdarzył się ów przerażający wypadek z sześcioma rosyjskimi chłopami, którzy, 
napadnięci przez zgraję wściekłych wilków, zostali na koszt cara przywiezieni do Instytutu Pasteura. 
Ręce i twarze mieli okropnie poszarpane i możliwość ich wyleczenia była z góry prawie wykluczona. 
Poza tym wiedziano już wówczas, iż wścieklizna u wilków bywa o wiele niebezpieczniej-sza niż u 
psów, a ugryzienia w twarz kończą się niemal zawsze śmiercią. Pasteur wiedział o tym najlepiej i 
gdyby nie był sobą, na pewno odmówiłby przyjęcia tych chorych na kurację. Umieszczono ich w 
specjalnym oddziale w Hotel Dieu pod opieką profesora Tillaux, najwybitniejszego i najbardziej 
humanitarnego paryskiego lekarza w owych czasach. Był on zarazem gorącym entuzjastą Pasteura i 
jednym z jego najlepszych przyjaciół. Pasteur przychodził osobiście co rano, aby z profesorem Tillaux 
szczepić surowicę chorym i z dnia na dzień z troską obserwował ich stan. Nikt nie rozumiał ani słowa 
z ich mowy. Pewnego popołudnia, w dziewięć dni później, próbowałem jednemu z muzyków wlać 
nieco mleka przez pogryzione gardło. Chłop był olbrzymem, twarz miał zniekształconą do 
niepoznania. Nagle oczy jego zaświeciły dzikim, straszliwym blaskiem, muskuł szczęk naprężył się, 
rozwarły się one w raptownym skurczu, jakby usiłując ugryźć, i potworny ryk, jakiego nigdy nie 
słyszałem ani u ludzi, ani u zwierząt, wyrwał S*C z jego ust okrytych pianą. Próbował z wściekłością 
wyskoczyć z łóżka i niewiele brakowało, aby mnie powalił na ziemię, gdy usiłowałem go 
przytrzymać. Jego ramiona, silne niby łapy niedźwiedzia, zamknęły mnie w uścisku jak w kleszczach. 
Czułem zgniły Ksi?ga z San Michele oddech pieniącej się gardzieli, a zatruta ślina spływała mi na 
twarz. Schwyciłem go za gardło, opatrunek zsunął się z okropnych ran i kiedy cofnąłem ręce od jego 
szczęk usiłujących mnie dosięgnąć, obydwie dłonie czerwone miałem od krwi. Konwulsyjne drżenie 
opanowało całe jego ciało, ramiona zluźniły uścisk i opadły bezsilnie. Chwiejnym krokiem 
skierowałem się do drzwi, aby poszukać możliwie najsilniejszego środka dezynfekującego. W 
korytarzu siedziała przy popołudniowej kawie siostra Marta. Z przerażeniem popatrzyła na mnie, ja 
zaś schwyciłem filiżankę i łapczywie pochłonąłem jej zawartość, gdyż bliski byłem omdlenia. Bogu 
dzięki nie miałem skaleczeń ani na rękach, ani na twarzy. Z siostrą Martą byłem bardzo 
zaprzyjaźniony. Dotrzymała danego mi słowa i, o ile wiem, nikt nigdy nie dowiedział się o naszej 
tajemnicy. A przyczyn do jej ukrycia miałem dosyć. Istniał surowy zakaz zbliżania się kogokolwiek z 
personelu do owych chorych, jeżeli nie zachodziła konieczna tego potrzeba, a wtedy należało ręce 
zabezpieczyć grubymi rękawicami. Później sam opowiedziałem profesorowi moją przygodę; 
przyznałem mu też zupełną słuszność, gdy się gniewał, ale ponieważ miał do mnie słabość, przebaczył 
mi więc wkrótce znowu, jak to czynił już nieraz przy poprzednich moich wykroczeniach.
— Sacre Suedois — mruczał — tu es aussi engrage que le ! moujik2.
Chorego, przywiązanego za ręce i nogi do żelaznych prętów łóżka, przeniesiono wieczorem do 
oddzielnego pawilonu, izolowanego od pozostałych. Nazajutrz przyszedłem z siostrą Martą, aby go 
odwiedzić. W pokoju było na wpół ciemno. Twarz chłopa okrywały bandaże i mogłem tylko dojrzeć 
jego oczy. Nigdy nie zapomnę ich wyrazu; przez całe lata prześladowało mnie wspomnienie o nich. 
Oddech był krótki, nieregularny i przerywany, typowo agonalny — dobrze znany objaw zbliżającej się 
śmierci. Ochrypłym głosem mówił coś z zawrotną szybkością, a niekiedy krzyk rozpaczy, wyrywający 
się z jego ust, lub bolesne wycie przyprawiały mnie o dreszcze zgrozy. Przysłuchiwałem się przez 
jakiś czas potokowi słów i niezrozumiałym dźwiękom, na ogół zduszonym przez potoki śliny, aż 
wreszcie wydało mi się, jakbym zrozumiał jedno słowo powtarzane niezmęczenie rozpaczliwym 
tonem:
Przeklęty Szwedzie, jesteś równie wściekły, jak ten chłop.
— Krestifsia! Krestifsia! Krestifsia!
Uważnie obserwowałem jego oczy — dobre, pokorne, błagające oczy.
— Przytomny jest — szepnęła mi siostra Marta — i chce czegoś. Chciałabym wiedzieć, co to 
być może. Słyszy pan?
— Krestifsia! Krestifsia! Krestifsia! — powtarzał niezmordowanie.
— Niech siostra biegnie po krucyfiks — rzekłem do zakonnicy.
Położyliśmy go na łóżku obok chorego. Potok słów natychmiast ustał. Biedak leżał spokojnie, 
utkwiwszy oczy w krzyżu. Oddech stawał się coraz słabszy. Nagle w ostatnim przemożnym skurczu 
sprężyły się muskuły olbrzymiego ciała i serce stanęło.
Nazajutrz ukazały się u drugiego chłopa nieomylne symptomy wścieklizny, a wkrótce wystąpiły 
również u trzeciego. W trzy dni później szaleństwo ogarnęło wszystkich. Ich krzyki i wycie słychać 
było w całym Hotel Dieu, a podobno i na Place Notre Damę. Cały szpital żył w zdenerwowaniu. Nikt 
nie chciał wejść do zakazanego oddziału, a nawet dzielne siostry miłosierdzia uciekały stamtąd z 
przerażeniem. Widzę jeszcze białą twarz Pasteura i wyraz bezgranicznego współczucia w jego oczach, 
gdy w milczeniu chodził od łóżka do łóżka, patrząc na nieszczęśliwców. Wreszcie upadł na krzesło 
trzymając się bezradnie za głowę. Widząc go co dzień przyzwyczaiłem się do jego wyglądu i nie 
zauważyłem dotąd, jak bardzo był chory i wyczerpany — jakkolwiek zaledwie dostrzegalne wahania 
w głosie i lekka niepewność ręki już zdradziły mi jego rzeczywisty stan. Były to pierwsze 
ostrzegawcze znaki losu, jakiemu niezadługo uległ. Tillaux, którego wezwano wprost od operacji, 
nadbiegł w fartuchu poplamionym krwią. Podszedł do Pasteura i położył mu rękę na ramieniu. Patrzyli 
na siebie bez słowa. Dobrotliwe, niebieskie oczy wielkiego chirurga, które widziały już tyle bólu i 
okropności, ogarnęły spojrzeniem dużą salę i jego twarz zbladła jak chusta.
— Nie mogę już więcej... — rzekł złamanym głosem i wy-Padł z pokoju.
Tegoż wieczora odbyła się pomiędzy nimi rozmowa. Niewiele osób wie, jaki miała przebieg, a 
przecież postanowili rzecz najwłaściwszą, przynoszącą chwałę ich imieniu. Nazajutrz cisza nastąpiła 
w Pawilonie. Beznadziejnie chorym pozwolono w nocy dostąpić łaski szybszej śmierci, kładącej kres 
ich cierpieniom. Wrażenie! w Paryżu było olbrzymie. Straszliwe sprawozdania opisującej śmierć 
rosyjskich muzyków wypełniały wszystkie gazety i jeszcze! długo o niczym innym nie mówiono.
W następnym tygodniu, o późnej nocnej godzinie zjawił się u mnie z wielkim pośpiechem i 
ogromnie podniecony mój znajomy,! skandynawski malarz zwierząt. Jego ulubiony pies, 
olbrzymi! buldog, ugryzł go w rękę. Było to zwierzę o złym wyglądzie, leci w rzeczywistości zupełnie 
łagodne i przeze mnie również bardzo! kochane. Jego wizerunek, pędzla owego malarza, wystawiony 
byfl poprzedniego roku w Salonie. Pojechaliśmy natychmiast do pra-1 cowni na Avenue des Termes. 
Pies zamknięty był w sypialni i mai larz prosił, abym go natychmiast zastrzelił, gdyż on sam na tq| się 
nie zdobędzie. Zwierzę biegało tam i z powrotem lub z dziki ni warczeniem właziło pod łóżko. W 
pokoju panowała taka cieml ność, że postanowiłem zaczekać do rana. Schowałem klucz do kieł szeni, 
wydezynfekowałem i opatrzyłem ranę malarza i dałem ml środek nasenny. Nazajutrz przyjrzałem się 
psu dokładnie i zdecyl dowałem odłożyć zastrzelenie go jeszcze o jeden dzień, gdyż pomi mo 
wszystkich objawów nie byłem całkiem pewny, czy zwierzę m rzeczywiście wściekliznę. Fałszywe 
diagnozy w początkowyc stadiach tej choroby zdarzają się nader często. Nie należy polega^ nawet 
na klasycznym symptomie, od którego wzięła ona nazwę hydrophobia (wodowstręt). Wściekłe psy nie 
zawsze unikają wody.l Widziałem często, jak chciwie piły ją z kubła, który wstawiłem im do klatki. 
Jedynie u ludzi cierpiących na wodowstręt można polegać na tej oznace. Duża liczba (jeżeli nie 
większość) psów poH dejrzanych o wściekliznę i przez to zabitych cierpiała na innąj względnie 
niewinną chorobę. Gdyby jednak udowodniono to przed zbadanie zabitego psa (a zdobędzie się na ten 
eksperyment jeden z dwunastu lekarzy-weterynarzy), to przekonać ugryzionego człoJ wieka, że mu 
nic nie grozi, jest zadaniem ogromnie trudnymi] Strach przed tą okropną chorobą zostaje, a strach 
przed wścieklw zną jest równie niebezpieczny jak sama choroba. Najlepszym wyj<j ściem z sytuacji 
bywa odosobnienie podejrzanego psa i dawanid mu jedzenia oraz picia. Jeżeli po upływie dni 
dziesięciu żyje on nai dal, to można mieć pewność, że nie był chory na wściekliznę i żl wszystko 
skończy się dobrze.
Kiedy nazajutrz z rana obserwowałem owego buldoga przez na wpół otwarte drzwi, pies kręcił 
koniuszkiem obciętego ogonka j jego krwią nabiegłe oczy spoglądały zupełnie przyjaźnie. Gdy jednak 
wyciągnąłem rękę, aby go pogłaskać, zawarczał znowu i schował się pod łóżko. Nie wiedziałem, co o 
tym myśleć. W każdym razie powiedziałem malarzowi, iż nie sądzę, aby jego pies miał wściekliznę. 
Nie chciał jednak o niczym słyszeć i poprosił znowu, abym buldoga zaraz zastrzelił. Odmówiłem 
zaznaczając, że chciałbym jeszcze jeden dzień poczekać. Malarz nie położył się spać ubiegłej nocy, 
lecz chodził tam i z powrotem po pracowni; na stole leżała książka medyczna, w której podkreślono 
ustępy traktujące o oznakach wścieklizny u ludzi i zwierząt. Wrzuciłem ją do ognia. Sąsiad jego, 
rosyjski rzeźbiarz, który przyrzekł pozostać przy nim przez cały dzień, opowiedział mi wieczorem, że 
malarz odmawiał wszelkiego posiłku i picia, ocierał sobie ustawicznie ślinę z ust i nie mówił o niczym 
innym, tylko o wściekliźnie. Dałem mu filiżankę kawy. Spojrzał na mnie z rozpaczą, mówiąc, że nie 
może łykać, i z przerażeniem zobaczyłem, jak muskuły jego szczęk zesztywniały w konwulsyjnym 
skurczu; zaczął drżeć na całym ciele i z rozpaczliwym okrzykiem padł na fotel. Zastrzyk-nąłem mu 
silną dawkę morfiny zapewniając, iż jestem tak głęboko przekonany o zupełnym zdrowiu jego psa, że 
gotów jestem wejść najspokojniej raz jeszcze do pokoju (nie sądzę jednak, abym się był naprawdę 
zdobył na tyle odwagi). Morfina zaczęła działać i kiedy wychodziłem, biedak leżał na wpół uśpiony w 
swoim fotelu. Gdy wróciłem późno w nocy, rosyjski rzeźbiarz opowiedział mi, że popłoch ogarnął 
cały dom: gospodarz przysłał dozorcę z nakazem natychmiastowego zabicia psa i że właśnie on sam 
własnoręcznie to uczynił przed chwilą, strzelając przez okno. Pies poczołgał się jakoby do drzwi, 
gdzie go dobiła druga kula. Leży w wielkiej kałuży krwi. Jego pan siedzi w fotelu, patrząc przed siebie 
i nie mówiąc ani słowa. Zaniepokoiło mnie coś w jego spojrzeniu. Wziąłem rewolwer ze stołu i 
schowałem do kieszeni: pozostał w nim jeszcze jeden nabój.
Zapaliłem świecę i zapytałem rzeźbiarza, czy chciałby mi Pomóc w zaniesieniu zabitego psa do 
powozu. Miałem zamiar Przewieźć go do zbadania w Instytucie Pasteura. Tuż obok drzwi z°baczyłem 
wielką kałużę krwi, ale psa nie było.
— Drzwi! Drzwi! — krzyknął za mną Rosjanin, gdyż piej wylazł spod łóżka i ze straszliwym 
warczeniem rzucił się ku mniej Z jego szeroko rozwartego pyska strumieniem płynęła krew. LicłJ tarz 
wysunął mi się z rąk, strzeliłem na chybił trafił w ciemność i pies padł trupem tuż u moich nóg. 
Zanieśliśmy go do powozu i pojechałem do Instytutu. Doktor Roux, prawa ręka Pasteur«(ł w 
przyszłości jego następca, wyraził zdanie, że sprawa wydaje mu się jednak zastanawiająca. Przyrzekł 
natychmiast dokonać zbadaj nia i jak najprędzej zawiadomić mnie o wyniku. Kiedy nazajutrz z rana 
przyszedłem na Avenue des Termes, zastałem Rosjanina przed drzwiami pracowni. Przebył całą noc u 
swego przyj acielj który w wielkim podnieceniu chodził cały czas po pokoju, a zasnął dopiero przed 
godziną. Rosjanin poszedł wtedy do własnej praco! wni, aby się umyć; kiedy wrócił przed chwilą, 
zastał drzwi do mieszkania malarza zamknięte od wewnątrz.
— Proszę posłuchać — rzekł, jakby pragnąc się usprawiedliwić, że nie zastosował się do mej 
wskazówki, aby nie odstępował chorego ani na sekundę — lepiej mu, śpi. Słyszy pan, jak chrapiefl — 
Niech mi pan pomoże wywalić drzwi! — krzyknąłem — to nie jest chrapanie, lecz rzężenie 
człowieka, który...
Drzwi ustąpiły — stanęliśmy w pracowni. Malarz leżał na niskiej sofce; oddychał ciężko, a w 
ręku trzymał zaciśnięty rewofl wer. Kula przebiła mu oko. Znieśliśmy go do mego powozu i jak 
mogłem najspieszniej, pojechałem do szpitala Beaujon, gdzie pr« fesor Labbe natychmiast zajął się 
operacją. Rewolwer, z którego malarz strzelił do siebie, był mniejszego kalibru niż zabrana 
przeze mnie. Kulę wyjęto. Gdy wychodziłem, chory nie odzyskał jeszcze przytomności. Tego samego 
wieczora otrzymałem listowną wiadomość od doktora Roux: wynik badania okazał się negatyw! ny — 
pies nie miał wścieklizny. Pojechałem natychmiast do szpitala Beaujon. Chory majaczył. — Prognosis 
pessima — powiedział wielki chirurg. Na trzeci dzień wywiązało się zapalenie mózgu. Nie umarł 
jednak, lecz po miesiącu opuścił szpital jako ślepiec. Z ostatniej o nim wiadomości, która do mnie 
dotarła, dowiedziałem się, że umieszczono go w Norwegii w domu dla obłąkanych.
Rola, którą odegrałem w tym rozpaczliwym przypadku, nie zadowoliła mnie. Uczyniłem 
wprawdzie, co mogłem, jednak nie było to wystarczające. Gdyby wypadek ten zdarzył się w kilka lat 
później, nieszczęśliwy człowiek nie skierowałby przeciw sobie rewolweru. Potrafiłbym wówczas 
opanować jego lęk i uzyskać nad nim przewagę: zdarzało mi się to później wielokrotnie, gdy 
zachodziła potrzeba wytrącenia broni z ręki zaciskającej ją ze strachu 0 życie. Kiedyż uznają 
przeciwnicy wiwisekcji, że ich żądania zakazu wszelkich doświadczeń na żyjących zwierzętach 
niemożliwe są do przeprowadzenia?
Zastrzyki Pasteura przeciwko wściekliźnie zmniejszyły do minimum śmiertelność w tej 
strasznej chorobie, a surowica prze-ciwdyfterytowa Behringa ratuje przeszło sto tysięcy dzieci rocznie. 
Czyż nie wystarczają już te dwa fakty, aby wytłumaczyć przyjaciołom zwierząt, że odkrywcy nowych 
światów, jak Pasteur, oraz nowych środków leczniczych, jak Koch, Ehrlich i Behring, muszą mieć 
możność dokonywania doświadczeń bez przeszkód i zakazów? Poza tym ci, którym należy prawo to 
przyznać, są tak nieliczni, że można by policzyć ich na palcach. Dla pozostałych wskazane są 
bezsprzecznie surowe przepisy, jeżeli w ogóle nie absolutny zakaz. Idźmy dalej. Jednym z 
najważniejszych argumentów przeciwko doświadczeniom na żywych zwierzętach jest ten, że na ich 
wartość praktyczną wpływa ujemnie fakt zasadniczej różnicy pomiędzy organizmem zwierzęcym a 
ludzkim, w znaczeniu zarówno patologicznym, jak fizjologicznym. Ale dlaczego doświadczenia tego 
rodzaju miano by ograniczać do ciała zwierzęcego, dlaczego nie można by również robić 
eksperymentów na żyjących ludziach? Zbrodniarze z urodzenia, recydywiści skazani na dożywotnie 
więzienie nikomu nie przynoszą korzyści, ale stanowią często niebezpieczeństwo dla siebie samych i 
dla otoczenia. Czy nie można by zaproponować im skrócenia kary, jeżeli niepoprawni ci gwałciciele 
prawa zgodziliby się w zamian na dokonanie na nich pod narkozą pewnych doświadczeń dla dobra 
ludzkości? Gdyby wolno było sędziemu przed wydaniem wyroku pozostawić mordercy wybór 
pomiędzy szubienicą a wieloletnimi ciężkimi robotami, to sądzę, że nie brak byłoby dobrowolnych 
kandydatów... Czemu doktorowi Woronowowi (abstrahując od praktycznej wartości jego wynalazku) 
nie można było wydać pozwolenia na otworzenie w więzieniach biura werbunkowego dla tych, którzy 
chcieliby zastąpić nieszczęśliwe małpy? Czemu zapaleni przyjaciele zwierząt nie zużywają całego 
swego wpływu, aby uzyskać zakaz pokazywania dzi kich zwierząt w cyrkach i menażeriach? Mało 
mamy szans, aby w oczach późniejszych generacji uchodzić za cywilizowanych, dopóki prawo nasze 
toleruje tę powszechną hańbę. Wystarczy wejść raz jeden do wędrownej menażerii, aby przekonać się, 
jaką hordą dzikich jesteśmy w rzeczywistości. Okrutnymi bestiami nie są te, które siedzą za kratami, 
lecz te, które stoją przed nimi.
Wspomniałem tu o małpach i menażeriach, chciałbym więc przy sposobności pozwolić sobie z 
należną skromnością i dumą na stwierdzenie, że w czasach mej największej sławy byłem też j bardzo 
dobrym lekarzem małp. Jest to wyjątkowo trudna, specjalna dziedzina, obfitująca w nieoczekiwane 
przeszkody i pułapki wszelkiego rodzaju. Szybka decyzja i gruntowna znajomość ludzkiej psychologii 
są w niej zasadniczymi warunkami powodzenia. J Nonsensem jest twierdzenie, iż główna przyczyna 
trudności w leczeniu polega na fakcie, zwykłym u małych dzieci, że pacjent nie może mówić. Małpy 
mogą mówić doskonale, jeśli chcą. Właściwą przeszkodą jest okoliczność, że są one za mądre dla 
naszych leni- j wych umysłów. Pacjenta-człowieka można oszukać i, niestety, I stanowi to 
nieuniknioną część składową naszego zawodu^ zwłasz- J cza wówczas, gdy prawda jest zbyt smutna, 
aby ją wyznać. Można nawet psa oszukać, gdyż wierzy on ślepo we wszystko, co mówimy, | ale małpy 
nie można omamić, bo natychmiast przejrzy nasz zamiar. Potrafi ona zwieść, ilekroć zechce, a czyni to 
chętnie, często przez swawolę. Mój przyjaciel Jules, sędziwy pawian z Jardin des Plantes, składa na 
przykład ręce na brzuchu ruchem naj- j większego cierpienia, pokazując język (a łatwiej namówić 
można do tego pawiana niż małe dziecko). Daje do poznania, że nie ma zupełnie apetytu, a jabłko 
zjadł tylko, żeby mi zrobić przyjem-ność — i zanim zdążę otworzyć usta, aby mu powiedzieć, jak go 
żałuję, wyrywa mi ostatni banan, który trzymam w ręku, połyka go łapczywie i rzuca łupinę z 
wierzchołka klatki prosto na moją głowę.
— Proszę, niech pan doktor przyjrzy się tej czerwonej plamie na plecach — mówi Edward — z 
początku sądziłem, że to ugryzie- j nie pchły, ale teraz pali mnie jak ogień. Nie mogę dłużej wytrzy-j 
mać. Czy nie mógłby pan coś zaradzić przeciwko temu? Nie, to nie tam, trochę wyżej, proszę się 
przysunąć, wiem, że pan doktor jest trochę krótkowzroczny, pokażę panu to miejsce dokładnie.
I w tejże sekundzie, szczerząc złośliwie zęby, siedzi już na trapezie przyglądając mi się przez 
moje okulary, zanim je połamie w kawałki na pamiątkę dla podziwiających go towarzyszy. Małpy 
chętnie się z nas wyśmiewają, ale najlżejsze podejrzenie, że próbujemy je oszukać, złości je 
niezmiernie. Nie śmiejcie się z nich nigdy — małpy tego nie znoszą. Ich system nerwowy jest 
nadzwyczaj wrażliwy, nagły przestrach może je doprowadzić do ataku histerii, nierzadkie bywają też 
kurcze nerwowe; leczyłem nawet małpę cierpiącą na epilepsję. Nieoczekiwany szmer przyprawia je o 
bladość. Łatwo też czerwienią się — nie przez skromność, gdyż naprawdę skromne nie są wcale, ale 
ze złości. Aby obserwować ten fenomen, nie wystarcza przyglądać się ich twarzom, gdyż małpy 
często rumienią się w zupełnie innym, niezwykłym miejscu. Dla naszego ograniczonego umysłu 
pozostaną wieczną zagadką przyczyny, które skłoniły Stwórcę do wybrania właśnie tej części ciała 
małpy, aby jaśniała owymi delikatnymi kolorami i aby się stała wystawą rozrzutnie bogatych barw: 
różowej, błękitnej i pomarańczowej. Niejeden z widzów, zaskoczony tym widokiem, nie zawaha się 
na pierwszy rzut oka nazwać tego brzydotą. Ale nie wolno zapominać, jak rozmaite były poglądy na 
piękno w różnych krajach i w różnych czasach. Grecy, chyba niedościgli w pojmowaniu piękna, 
malowali włosy swej Afrodyty na niebiesko. Jakże się wam podobają błękitne włosy? W świecie małp 
bogactwo zabarwienia uchodzi najwidoczniej za oznakę urody, nieprzezwyciężonej w pojęciach płci 
pięknej. Szczęśliwy posiadacz bogatych barw odwraca się chętnie a posteriori plecami do widza i 
wysoko podnosi ogon, , aby go można było podziwiać. Małpy są wybitnie dobrymi matkami, nie 
należy jednak zbliżać się w jakikolwiek sposób do ich dzieci, gdyż na równi z Arabkami, a nawet 
mieszkankami Neapolu, wierzą w „uroczne spojrzenie". Rodzaj męski skłania się nieco do flirtu; w 
wielkich domach małp, w ogrodach zoologicznych, odbywają się ciągle straszliwe tragedie 
namiętności, w których najdrobniejsza, jedwabista małpeczka staje się szalejącym Otellem i gotowa 
jest porwać się na największego pawiana. Panie asystują tym pojedynkom, rzucając ukradkiem 
zakochane spojrzenia swym bohaterom i kłócą się zajadle między sobą. Życie schwytanych małp jest 
znośne, dopóki mają towarzystwo. Zajęte są tak bardzo śledzeniem, co się dzieje w ich klatce oraz 
poza nią, tak niesłychanie intrygują i tyle gadają, że brak im czasu na orientowanie się w swej 
niewoli. Życie małp podobnych do człowieka, jak goryl, szympans lub orangutan, jest oczywiście 
tylko męczarnią. Wpadają one w głęboką depresję, jeśli tuberkuloza nie działa dość szybko, aby je 
wkrótce zabić. Jak wiadomo, na suchoty umiera większość schwytanych małp, zarówno dużych, jak 
małych. Objawy, przebieg choroby i jej zakończenie są takie same jak u ludzi. Brak powietrza (nie zaś 
chłodne powietrze) sprzyja wybuchowi gruźlicy. Większość małp znosi chłód zadziwiająco dobrze, 
jeżeli tylko zapewnia się im dość swobody i ruchu. Na noc potrzebne im są zabezpieczone od zimna 
kąciki oraz króliki, jako ogrzewający towarzysze snu. Z nastaniem jesieni wiecznie czujna matka-
natura, troszcząca się o małpy tak samo jak o nas, odziewa ich drżące ciała w specjalne futra, 
odpowiednie na zimy północy. Dzieje się to prawie z wszystkimi zwierzętami tropikalnymi 
przebywającymi w niewoli w północnym klimacie. Żyłyby one o wiele dłużej, gdyby im dano więcej 
swobody w przebywaniu na powietrzu. Jednak w większości ogrodów zoologicznych zarządy zdają 
się o tym nie wiedzieć. Może to i lepiej! Czyż warto przedłużać życie tych nieszczęśliwych zwierząt? 
Niech sobie każdy sam na to pytanie odpowie. Osobiście odpowiadam — nie! Śmierć jest mniej 
okrutna od nas.
6. Chateau Rameaux 
Wspaniałe jest lato w Paryżu dla światowca należącego do Paris qui s'amuse. Ale inaczej 
przedstawia się sprawa dla człowieka będącego cząstką Paris qui travaille. Zwłaszcza podczas walki z 
epidemią tyfusu pomiędzy setkami skandynawskich robotników w dzielnicy Villette lub Quartier 
Montparnasse i podczas dyfterytu grasującego wśród rodzin włoskich obarczonych mnóstwem dzieci. 
Skandynawom w dzielnicy Viollette również nie brakło dzieci, a ci, którzy ich jeszcze nie mieli, jak 
gdyby wybrali sobie akurat ten okres, aby je wydawać na świat, często bez akuszerki lub jakiejkolwiek 
innej pomocy prócz mojej. Niemowlęta, które były jeszcze za małe, aby zarazić się tyfusem, 
chorowały na szkarlatynę lub przynajmniej koklusz. Oczywiście nikt nie miał pieniędzy na opłacenie 
francuskiego lekarza, toteż konieczność doglądania chorych spadła na mnie. Nie należało to do 
przyjemności. W samym tylko Villette zdarzyło się pomiędzy skandynawskimi robotnikami przeszło 
trzydzieści przypadków tyfusu. Pomimo to udawało mi się jednak chodzić co niedzielę do 
szwedzkiego kościoła, aby uczynić zadość życzeniu księdza, mego przyjaciela Szweda, który 
twierdził, że należy dawać dobry przykład innym. Gmina stopniała do połowy, gdyż jedni chorowali, a 
drudzy musieli pielęgnować chorych. Ksiądz od rana do nocy chodził po domach niosąc 
nieszczęśliwym pomoc i pociechę. Nie widziałem nigdy człowieka o bardziej litościwym sercu, a nie 
rozporządzał on przy tym żadnymi funduszami. Jedyną nagrodą, jakiej dostąpił, było zawleczenie 
zarazy do własnego domu. Z ośmiorga jego dzieci dwoje najstarszych zachorowało na tyfus, pięcioro 
— na szkarlatynę, a nowo narodzone połknęło monetę dwufrankową i o mało nie umarło na skręt 
kiszek. Pewnego dnia szwedzki konsul, łagodny, mały człowieczek, dostał ataku szału i nawiasem 
mówiąc, niewiele brakowało, aby mnie zamordował. Ale opowiem tę historię na innym miejscu.
W Quartier Latin sprawa przedstawiała się znacznie poważniej, chociaż praca wydawała mi się 
tam pod niektórymi względami łatwiejsza. Ze wstydem muszę wyznać, że z tymi biednymi Włochami 
łatwiej dawałem sobie radę niż z własnymi rodakami, których leczenie było nieraz utrudnione ze 
względu na ich mrukli-wość, niezadowolenie, duże wymagania i samolubstwo. Natomiast Włosi, 
którzy nie przynieśli ze swej ojczyzny prawie niczego oprócz i niewyczerpanej cierpliwości, 
wesołości i uprzejmości w zachowa- ¦ niu, czuli się zawsze zadowoleni i wdzięczni, a przy tym 
odznaczali się wzruszającą gotowością do wzajemnych usług. Gdy w rodzinie Salvatora wybuchł 
dyfteryt, Arcangelo Fusco, zamiatacz ulic, j natychmiast zaprzestał pracy i objął rolę poświęcającej 
się pielęgniarki, doglądającej wszystkich. Trzy dziewczynki zachorowały na dyfteryt, a gdy najstarsza 
umarła, matka nazajutrz zapadła na tę straszliwą chorobę. Jedynie Petruccio, dziecko nieudane, I idiota 
nieuleczalny, został oszczędzony z niezbadanej woli Boga. j Całą Impasse Rousselle objęła zaraza, w 
każdym domu panował dyfteryt, a nie było rodziny, która by nie miała kilkorga małych j dzieci. 
Obydwa szpitale dziecięce były przepełnione, a gdyby nawet I znalazło się w którymś wolne łóżko, 
to umieszczenie w nim jednego I z tych obcych dzieci z góry należało uważać prawie za wykluczone. 
I Musieliśmy je zatem pielęgnować we dwóch z Arcangelem Fusco, a te, dla których nie mieliśmy już 
czasu, a było ich wiele, skazane były na pozostanie przy życiu lub na śmierć bez żadnej pomocy 
lekarskiej. Kto z lekarzy przeszedł przez próbę samotnego zwalcza- I nia epidemii dyfterytu wśród 
najuboższych sfer, nie rozporządza- ' jąc przy tym żadnymi środkami dezynfekcyjnymi ani dla siebie, j 
ani dla chorych, ten nie może bez zgrozy o niej myśleć, chociażby j był najbardziej zahartowanym 
człowiekiem. Godzinami pędzlo-wałem gardła jednemu dziecku po drugim i wyciskałem ropę z 
wrzodów; w owych czasach nie istniał inny sposób leczenia. Niekiedy przychodziły chwile, kiedy 
usunięcie zakażonych błon, zaty- j kających drogi oddechowe, stawało się niemożliwością, kiedy 
dziecko siniało i bliskie było uduszenia, a tracheotomia okazywała się nagle konieczna i nieodwołalna. 
Czyż nie powinienem był wówczas operować natychmiast, nawet nie mając stołu, aby na nim ułożyć 
dziecko? Dokonywać zabiegu na niskim łóżku albo na kolanach matki, przy świetle mizernej lampki 
oliwnej, z zamiataczem ulic jako jedynym asystentem? Czy mogłem czekać do jutra, aby poszukać 
jakiegokolwiek lepszego ode mnie chirurga? Czy mogłem? Czy wolno mi było czekać? Ach, 
czekałem nieraz do jutra, a potem było za późno i widziałem, jak dziecko w moich oczach umiera. 
Operowałem też często od razu, ratując tym bezsprzecznie życie dziecka, ale nieraz widziałem, jak 
umiera mi pod nożem.
I ja również narażony byłem na zarażenie, a przy tym bardziej niż inny lekarz w podobnie 
rozpaczliwym położeniu, gdyż odczuwałem śmiertelny strach przed dyfterytem, a lęku tego nigdy nie 
zdołałem pokonać. Tylko Arcangelo Fusco niczego się nie obawiał. Znał niebezpieczeństwo równie 
dobrze jak ja, gdyż widział, że straszna zaraza przenosi się z człowieka na człowieka, nigdy jednak nie 
pomyślał o własnym ocaleniu; myślał tylko o innych. Gdy epidemia wygasła, dostałem zewsząd, 
nawet od Assistance Publiąue, wiele wyrazów uznania, ale nikt nigdy nie powiedział słowa do 
Arcangela Fusco, który sprzedał swoje niedzielne ubranie, aby opłacić zakład pogrzebowy zajmujący 
się pochowaniem małej dziewczynki.
Tak jest, przyszedł wreszcie czas, gdy wszystko się skończyło, gdy Arcangeło Fusco stał się z 
powrotem zamiataczem ulic, a ja powróciłem do swych eleganckich pacjentów. W okresie gdy całymi 
dniami przebywałem w Villette i na Montparnasse, paryżanie gorączkowo pakowali kufry, aby 
wyjechać do swych posiadłości i ulubionych nadmorskich kąpielisk. Bulwary pozostawały dla 
obcokrajowców poszukujących rozrywek, a zjeżdżających się do Paryża ze wszystkich krańców 
świata cywilizowanego i niecywilizowanego, aby wydawać zbędne pieniądze. W mojej poczekalni 
siedziało ich wielu, czytających z niecierpliwością Baedekera. Chcieli pierwsi przed wszystkimi wejść 
do gabinetu, a rzadko kiedy oczekiwali ode mnie, czegoś innego niż podniety — żądali tego od 
człowieka potrzebującego jej bardziej od nich. Niektórzy przysyłali po mnie często w godzinach dnia 
najbardziej wypełnionych zajęciem, zdarzało się to nawet w nocy; w pięknych hotelach leżeli 
Wygodnie na szezlongach, odziani w prześliczne stroje, najnowsze kreacje Wortha, i prosili, abym 
im... zaaranżował wszystko potrze bne na bal maskowy w operze. Ale nie przysyłali już po mnie 
ponownie, czemu się nie dziwiłem... Jaka strata czasu, rozmyślałem wracając do domu i ciągnąc 
zmęczone nogi po gorącym asfalcie bulwarów pod zakurzonymi kasztanami, których listowie zwisało 
łaknąc świeżego podmuchu. Wiem, mówiłem do nich, czego brak i wam, i mnie: potrzebujemy 
zmiany powietrza, chcielibyśmy wy- ] dostać się z atmosfery wielkiego miasta. Ale jakże wymkniemy 
się z tego piekła, wy, których zbolałe korzenie uwięzione są pod j asfaltem za pomocą żelaznych 
obręczy na waszych stopach, i ja, mający tyle bogatych Amerykanek w poczekalni i mnóstwo innych 
1 chorych leżących na łóżkach? Gdybyśmy wyjechali, kto opiekował- i by się małpami w Jardin des 
Plantes? Kto pocieszałby polarnego j niedźwiedzia dyszącego z pragnienia w tym najgorszym dla 
niego j okresie? Przecież nie zrozumie ani słóweczka z tego, co może mu 1 będą mówili inni przyjaźni 
ludzie, wszak rozumie tylko po szwe- I dzku. A co się stanie z Montparnasse? Montparnasse?! 
Dreszcz J mnie przechodził na jego wspomnienie. Widziałem przed sobą wy- I mizerowaną 
twarzyczkę w mętnym świetle oliwnej lampki, widzia- I łem krew tryskającą z gardła w miejscu, które 
właśnie naciąłem, i słyszałem krzyk przerażenia matki. Co powiedziałaby hrabina? 1 Hrabina... 
Naprawdę, coś dziwnego działo się ze mną i najwyższa J już była pora, abym się zatroszczył o stan 
nerwów własnych, za- j miast innych ludzi, jeżeli różne rzeczy przywidywały mi się po- J środku 
Boulevard Malesherbes... Cóż, u diabła, obchodziła mnie hrabina! Sądząc z ostatniego listu księdza, 
miewała się doskonale w swym zamku w Touraine, mnie zaś powodziło się świetnie w Pa- ] ryżu, 
tym najpiękniejszym mieście świata. Potrzeba mi tylko więcej snu. Ale co powiedziałby hrabia, 
gdybym napisał dziś wieczorem, że z wdzięcznością przyjmuję jego uprzejme zaproszenie i jutro 
wyjeżdżam? Gdybym tylko mógł spać dziś w nocy!
Dlaczego nie miałbym zażyć któregoś z owych wyśmienitych środków, jakie zalecam innym 
pacjentom, jakiegoś mocnego środka nasennego pozwalającego mi zapomnieć na dwadzieścia cztery 
godziny wszystko: i Montparnasse, i zamek w Touraine, i hrabinę? Tak bardzo czułem się zmęczony, 
że w ubraniu rzuciłem się na łóżko. Nie zażyłem jednak nic na sen — les cuisiniers n'ont pas faim, 
kucharze nie mają apetytu, jak mówią w Paryżu.
Nazajutrz w gabinecie leżał na biurku list. Pochodził od mon-sieur 1'abbe i zawierał dopisek 
nakreślony ręką hrabiego: „Wspomniał pan, że najbardziej lubi śpiew skowronków. Śpiewają jeszcze, 
ale potrwa to już niedługo i dlatego niech pan zaraz przyjedzie".
Skowronki! Od dwóch lat nie słyszałem piosenki ptaka, oprócz świergotu wróbli w ogrodach 
Tuileries.
Konie, które przyszły po mnie na stację, zamek z czasów kardynała Richelieu w rozległym 
parku, pełnym starych lip, meble w stylu Ludwika XVI w moim bogato urządzonym pokoju, nawet 
pies rasy św. Bernarda, który mi towarzyszył na górę — wszystko wydało mi się piękne. Piękna też 
była hrabina w skromnej, białej sukni z różą la France zatkniętą za pasek. Oczy jej stały się jakby 
jeszcze większe niż dawniej. Hrabia zmienił się zupełnie i stał się innym człowiekiem: miał świeże 
rumieńce i ożywione spojrzenie. Serdeczny ton jego powitania uwolnił mnie zaraz od onieśmielenia, 
gdyż byłem jeszcze barbarzyńcą z Ultima Thule i nigdy dotąd nie przebywałem w tak bogatym 
otoczeniu. Monsieur l'abbe powitał mnie jak starego przyjaciela. Hrabia zaproponował przed herbatą 
przechadzkę po ogrodzie — a może wolałbym rzucić okiem na stajnie? — spytał uprzedzająco. 
Dostałem kosz buraków do rozdania wspaniałym koniom, których kilkanaście stało w politurowanych 
dębowych boksach. Wyczyszczona sierść połyskiwała.
— Temu proszę dać od razu jeden burak więcej i radzę zawrzeć z nim przyjaźń — powiedział 
hrabia — przeznaczony jest dla pana podczas całego pobytu u nas. A to jest pański groom — dodał 
wskazując małego Anglika, który ukłonił mi się dotykając ręką czapki.
— Hrabina miewa się bajecznie — opowiadał dalej, gdyśmy z wolna szli z powrotem przez 
ogród. — Prawie nigdy nie wspomina o colitis, co dzień z rana chodzi do wsi, aby odwiedzić swych 
ubogich, i odbywa narady z wiejskim lekarzem, jak urządzić w starym dworze dom zdrowia dla 
chorowitych dzieci. W dniu jej urodzin ubogie dzieciaki ze wsi zostały zaproszone do zamku na kawę 
i ciastka, a przy pożegnaniu obdarowała każde lalką. Czyż nie był t° piękny pomysł? Niech pan nie 
zapomni powiedzieć jej czegoś Miłego, kiedy sama opowie panu o tych lalkach.
— Nie, na pewno nie zapomnę, je ne demande pas mieux',B Herbatę podano pod wielką lipą 
przed domem.
— Mamy tu twego przyjaciela, kochana Anno — rzekła hrabina do pani siedzącej obok, gdy 
podeszliśmy do stołu — niestety,* zdaje mi się, że woli towarzystwo koni niż nasze; nie znalazł dotąd 
czasu, aby odezwać się do mnie choć słówkiem, ale z końmi w stajnM rozmawiał z pół godziny.
— I wydaje mi się, że ta rozmowa sprawiła im wielką przyjemność — śmiał się hrabia — 
nawet mój stary hunter (a wiesz przecież, jaki jest nieufny względem obcych) przysunął nozdrza aż do 
twarzy doktora i obwąchał go nadzwyczaj przyjaźnie.
Baronowa wyraziła radość, że mnie widzi, i udzieliła mi dobrych wiadomości o starej markizie.
— Twierdzi nawet, że lepiej słyszy, ale nie jestem zupełnie tego pewna, bo nie dosłyszy na 
przykład chrapania Loulou, a gniewa się, kiedy mój mąż mówi, że słyszy je nawet na dole w palarni. 
W każdym razie jej ukochany Loulou stał się dla nas wszystkich błogosławieństwem. Dawniej nie 
mogła przecież nigdy siedzieć samotnie, a rozmowa z nią za pomocą tuby była bardzo uciążliwa. 
Teraz siaduje godzinami z Loulou na kolanach, a gdyby pan widział, jak niezmordowanie chodzi z 
rana do parku, aby Loulou zażył trochę ruchu! Nie uwierzyłby pan własnym oczom. Przecież dawniej 
w ogóle nie opuszczała fotela. Słyszę jeszcze, jak jej pan mówi, że powinna codziennie pochodzić 
trochę, i jak się pan rozgniewał, kiedy oświadczyła, że nie ma na to siły. Zmiana po jirostu bajeczna. 
Pan powie, naturalnie, że to na skutek tego obrzydliwego lekarstwa, które jej pan przepisał, ja zaś 
twierdzę, że to dzięki Loulou. Niechże będzie błogosławiony i niech chrapie, ile chce.
— Spójrzcie na Leo — przerwał hrabia rozmowę — kładzie doktorowi łeb na kolanach, jakby 
go znał od dawna. Zapomina nawet prosić o swój biskwit.
— Co ci jest, Leo — rzekła hrabina — pilnuj się, żeby cię dohl tor nie zahipnotyzował. 
Pracował u profesora Charcota w Salpe-triere i potrafi każdego, na kogo popatrzy, nakłonić do 
postępowania według swej woli; dlaczego nie każe pan temu psu pomówić z panem po szwedzku?
To mi właśnie najbardziej odpowiada.
— Za nic! Żaden język nie jest mi równie sympatyczny, jak jego milczenie. Poza tym nie 
jestem hipnotyzerem, lecz wielkim przyjacielem zwierząt, ale one to natychmiast wyczuwają i dlatego 
mnie kochają.
— Mam wrażenie, że pan właśnie próbuje zahipnotyzować wiewiórkę tam na gałęzi, nad 
pańską głową — rzekła baronowa — przez cały czas wpatrywał się pan w nią, nie zwracając uwagi na 
nas. Dlaczego nie każe jej pan zleźć z drzewa i usiąść na swych kolanach obok Leo?
— Jeżeli pani da mi orzech i zechcą państwo oddalić się stąd na chwilę, może zdołałbym ją 
namówić, aby zeszła i wzięła mi orzech z ręki. 
— Ależ pan jest uprzejmy, monsieur le Suedois! — zawołała hrabina ze śmiechem — chodź, 
Anno, doktor chciałby pozbyć się nas wszystkich i zostać sam na sam z tą wiewiórką.
— Niech się pani ze mnie nie. śmieje. Na pewno nie pragnę, aby się pani oddaliła; taki jestem 
rad, że znowu panią widzę.
— Vous etes tres galant, monsieur le docteur2, jest to pierwszy komplement, jaki słyszę z ust 
pańskich, a ja lubię pochlebstwa.
— Nie jestem tutaj pani lekarzem, lecz gościem.
— A czyż lekarz nie może swemu pacjentowi mówić komplementów?
— Jeżeli ten pacjent wygląda tak jak pani hrabina, a doktor jest młodszy niż na przykład ojciec 
pani, to lepiej nie... choćby nawet bardzo tego pragnął.
— No, muszę przyznać, że pan doktor świetnie opierał się dotąd pokusie. Zawsze pan na mnie 
krzyczał, ilekroć mnie zobaczył. A przy pierwszym spotkaniu zachował się pan tak grubiań-sko, że o 
mało nie uciekłam. Czy pan pamięta? Wiesz, Anno, co mi wtedy pan doktor powiedział? Popatrzył na 
mnie surowo i rzekł z okropnym szwedzkim akcentem: „Madame la comtesse, pani brak bardziej 
dyscypliny niż lekarstwa!" Dyscypliny! Czy wszyscy szwedzcy lekarze rozmawiają w ten sposób z 
młodymi paniami na pierwszej wizycie?
— Wcale nie jestem lekarzem szwedzkim. Uzyskałem dyplom w Paryżu.
Jest pan bardzo uprzejmy, panie doktorze.
— No, radziłam się chyba tuzina doktorów paryskich, ale I żaden nie zdobył się na odwagę, 
aby mi powiedzieć o dyscypl i- nie!
— Właśnie dlatego musiała pani tylu się radzić.
— A wiesz, co pan doktor powiedział mojej teściowej? — — wtrąciła baronowa — 
oświadczył jej bardzo zirytowanym głosem, że jeżeli nie będzie posłuszna, pójdzie sobie i nigdy nie 
wróci,! nawet gdyby dostała colitisl Słowo daję, słyszałam to z salonu, kiedy wpadłam do markizy, 
była na wpół zemdlona. Pan doktor I wie przecież, że polecam go wszystkim moim przyjaciołom, ale 
nie może mi pan wziąć za złe, jeżeli powiem, że wy, Szwedzi, macie za twarde ręce dla nas, rasy 
romańskiej. Niejeden z pana pacjentów mówił mi, że zachowanie pańskie przy łóżku chorego może 
doprał wadzić po prostu do płaczu. Nie przywykliśmy do powodowania nami niby dziećmi ze szkoły.
— Dlaczego pan nie spróbuje być trochę uprzejmiejszy? — śmiała się hrabina bawiąc się 
doskonale tym dokuczaniem mi przez baronową.
— Dobrze. Będę się starał.
— Niechże pan cokolwiek opowie — poprosiła baronowa, gdyśmy po obiedzie usiedli w 
salonie. — Lekarze spotykają tak dziwnych ludzi i bywają świadkami tylu niezwykłych zdarzeń! Wie 
pan o wiele więcej niż my o prawdziwym życiu, i sądzę, że mógłby nam pan opowiedzieć dużo 
ciekawych rzeczy, gdyby tylko zechciał.
— Może ma pani słuszność, co zaś do znajomości życia, to obawiam się, że jestem za młody, 
abym mógł o nim dużo wiedzieć.
— Więc proszę opowiedzieć przynajmniej to, co pan wie — nalegała baronowa.
— Wiem, że życie jest piękne, ale wiem zarazem, że często robimy z niego bądź niemądrą 
farsę, bądź tragedię łamiącą nam serce, bądź jedno i drugie razem, aż wreszcie nie wiadomo, czy 
należy się z niego śmiać, czy też płakać. Łatwiej płakać, ale o wiele lepiej jest się śmiać, dopóki ten 
śmiech nie stanie się zbyt głośny— Proszę opowiedzieć nam coś o zwierzętach — poprosiła hrabina 
chcąc mnie przywołać do rzeczywistości — w pańskiej ojCzyźnie podobno roi się od niedźwiedzi; 
niechże pan opowie coś 0 nich, prosimy.
„Była sobie razu pewnego kobieta, która mieszkała daleko na północy w starym domu na skraju 
dużego lasu. Miała ona oswojonego niedźwiedzia, którego bardzo kochała. Znaleziono go w lesie na 
wpół zdychającego z głodu, a tak małego i bezradnego, że owa kobieta i jej stara kucharka wychowały 
go karmiąc z butelki. Działo się to przed laty, teraz stał się już dorosłym niedźwiedziem, tak wielkim i 
silnym, że gdyby chciał, mógłby zabić krowę i unieść ją w swych potężnych łapach. Nie miał jednak 
wcale takich zachcianek, gdyż był to niedźwiedź bardzo miły, który nawet przez sen nie myślał o 
uczynieniu czegoś złego ani człowiekowi, ani zwierzęciu. Zazwyczaj siadywał przed swą budą i z 
wielką przyjaźnią mrugał małymi, mądrymi ślepiami w stronę bydła pasącego się w pobliżu. 
Wszystkie trzy górskie koniki o najeżonych grzywach, stojące w stajni, znały go dobrze i nie zwracały 
na niego żadnej uwagi, kiedy niezdarnie, przewalając się z nogi na nogę, wchodził do nich za swą 
panią. Dzieci jeździły na jego grzbiecie 1 niejednokrotnie zasypiały w budzie niedźwiedzia pomiędzy 
jego łapami. Trzy psy lapońskie chętnie z nim swawoliły, ciągnęły go za uszy albo za koniuszek 
ogona i drażniły w przeróżny sposób, ale pozwalał im na wszystko. Smaku mięsa nie znał wcale, gdyż 
jadał to samo, co psy, i często z jednej misy; chleb, kaszę owsianą, kartofle i buraki. Cieszył się 
najlepszym apetytem, a jego przyjaciółka, kucharka, starała się mu dogadzać. Niedźwiedzie są 
zazwyczaj wegetarianami, jeżeli to tylko możliwe, a najchętniej jedzą owoce. W porze jesiennej 
siadywał w sadzie i tęsknie spoglądał w górę ku dojrzewającym jabłkom; za młodych lat nie mógł się 
niekiedy oprzeć pokusie, właził na drzewo i zaopatrywał się w owoce pełną garścią. Niedźwiedź robi 
wrażenie niezdarnego i niezgrabnego w ruchach, ale pozwólcie mu wleźć na jabłoń, a zobaczycie, ze 
może z łatwością współzawodniczyć w tym sporcie z każdym uczniakiem. Nasz niedźwiadek wiedział 
już, iż jest to zabronione, ale bacznie wypatrywał małymi oczkami, czy nie spadnie jabłko n& ziemię. 
Kiedyś miał też przykry wypadek z ulami, wzięto go wtedy za karę na dwa dni na łańcuch, a nos miał 
tak zakrwawiony, Ze już tego więcej nie zrobił. Poza tym nigdy, z wyjątkiem nocy, nie uwiązywano 
go na łańcuchu, a postępowanie to było zupełnie właściwe, gdyż niedźwiedzie trzymane stale na 
uwięzi łatwo stają się złośliwe, czemu się dziwić nie należy. W niedzielę jednak brano go na łańcuch, 
bo jego pani na całe popołudnie szła do zamężnej siostry, mieszkającej samotnie na przeciwległym 
brzegu górskiego jeziora. Droga trwała godzinę i prowadziła przez gęsty las. Uwa-żano, że nie należy 
zabierać niedźwiedzia do lasu obfitującego w różne pokusy. Pozostawienie go w domu było w 
każdym razie pewniejsze. Marnym był też żeglarzem i kiedyś podczas nagłego wiatru tak się 
przestraszył, że wywrócił łódkę i musieli oboje z panią wpław dostać się do brzegu. Wiedział teraz 
bardzo dobrze, co znaczyło niedzielne przywiązanie do łańcucha, przy czym pani klepała go 
pieszczotliwie po głowie i przyrzekała mu po powrocie jabłko, jeżeli będzie przez cały dzień 
grzeczny. Smutny był, ale uległy jak dobry pies, któremu pan mówi, że go nie może zabrać na spacer. 
Pewnej niedzieli, gdy jak zwykle wzięty został na łańcuch i jego pani przeszła już połowę drogi w 
lesie, nagle wydało się jej, że słyszy za sobą na krętej ścieżce trzask łamanych gałązek. Odwróciła się i 
z przerażeniem ujrzała niedźwiedzia nadbiegającego truchtem. Zazwyczaj zwierzę to robi wrażenie, 
jakby poruszało się bardzo powoli, ale kłus jego znacznie jest szybszy od biegu konia. Po chwili już ją 
dogonił i sapiąc oraz węsząc jak pies, zajął zwykłe miejsce przy jej nodze. Pani była oburzona. 
Spóźniła się już na lunch i nie miała czasu odprowadzić go do domu, a nie chciała brać zwierzęcia ze 
sobą. Poza tym urwanie się z łańcucha był<j| jawną niegrzecznością i nieposłuszeństwem. 
Najsurowszym toneni rozkazała mu wrócić i pogroziła parasolem. Zastanowił się chwilę, popatrzył na 
nią przebiegle i, nie myśląc o odejściu, dalej ją obwą^ chiwał. Nagle pani spostrzegła, że zgubił nową 
obrożę, co ją roSl gniewało jeszcze bardziej. Uderzyła go tak mocno po nosie, że zła* mała parasol. 
Niedźwiedź stanął zaskoczony, potrząsnął łbem I kilkakrotnie otworzył szeroko dużą paszczę, jakby 
chciał coś p<J| wiedzieć.
Wreszcie odwrócił się i zaczął iść z powrotem drogą, któr% przyszedł. Od czasu do czasu 
przystawał i patrzył za swoją panią! dopóki nie stracił jej z oczu. Gdy wieczorem powróciła do domuj? 
zastała go siedzącego przed budą na zwykłym miejscu i najwidtf| czniej zmartwionego położeniem. 
Podeszła do niego i bardzo surfli wym tonem złajała go mówiąc, że nie dostanie ani jabłka, ani ko ji' a 
poza tym będzie musiał dwa dni siedzieć przywiązany łańcuchem. Stara kucharka, która kochała go, 
jak gdyby był jej sy-nein, wybiegła oburzona z kuchni.
— Czemu się pani na niego gniewa — zawołała — przez cały dzień był najgrzeczniejszy! 
Niech go Bóg ma w swojej opiece! Siedział tak cichutki jak aniołek i ciągle spoglądał na drogę, którą 
pani miała przyjść.
Jak się okazało, niedźwiedź spotkany w lesie był obcy..." Zegar na wieży wybił jedenastą.
— Czas pójść do łóżka — rzekł hrabia — zamówiłem konie na siódmą rano.
— Niech pan śpi dobrze, miłych snów — powiedziała hrabina, gdy odchodziłem do swego 
pokoju.
Nie spałem wprawdzie dużo, ale śniłem tym więcej...
O szóstej rano Leo zaskrobał do moich drzwi, a punktualnie o siódmej jechaliśmy z hrabią 
konno wspaniałą, starą aleją lipową, prowadzącą do lasów. Wkrótce znaleźliśmy się w głębokim lesie: 
gęsto stały obok siebie wiązy i buki, przeplatane gdzieniegdzie potężnym dębem. Cisza panowała 
zupełna. Od czasu do czasu słyszeliśmy tylko rytmiczne kołatanie dzięcioła, gruchanie dzikiego 
gołębia, przenikliwe wołanie sójki lub głęboki alt drozda śpiewającego ostatnią zwrotkę swej ballady. 
Wkrótce wyjechaliśmy z lasu na płaszczyznę łąk i pól zalanych słońcem. I oto usłyszałem ukochanego 
skowronka, unoszącego się wysoko w błękitach na niewidzialnych skrzydłach, dzwonił pieśń, jakby 
chciał w radosnych trelach, pełnych ukochania życia, wyśpiewać całe swe uwielbienie dla ziemi i 
nieba. Spoglądałem ku ptaszkowi błogosławiąc go, jak niegdyś na mroźnej północy, kiedy jako 
dziecko przyglądałem się z wdzięcznością małemu, szaremu zwiastunowi lata, pewny wreszcie, że 
zima się skończyła.
— To ostatni koncert — rzekł hrabia — przeszedł już czas Jego swobody i wkrótce zacznie 
karmić swoje młode, a wtedy nie °Cdzie miał czasu na śpiewanie i wesołość. Ma pan słuszność, że 
Jest on największym artystą: skowronek śpiewa sercem.
— I czy można pomyśleć bez zgrozy, że istnieją ludzie, którzy zabijają te małe, bezbronne 
ptaszyny! Wystarczy pójść na targ, aby zobaczyć, jak sprzedawane są setkami ludziom, którzy je 
spożywają. Głosy ich napełniają radością cały wszechświat ponad nami, a ich drobne nieżywe ciałka 
są tak małe, że dziecko mogłoby je objąć ręką; jednak ludzie pochłaniają je chciwie, jakby nic innego 
nie istniało do jedzenia. Zgrozą nas przejmuje słowo „ludożerca" i wieszamy dzikusów hołdujących 
zwyczajom przodków, ale mordowanie i zjadanie małych ptasząt nie podlega karze!
— Pan jest idealistą, kochany doktorze!
— Nie, ludzie nazywają to sentymentalizmem i drwią z tego. Niech mnie wyszydzają do woli, 
wszystko mi jedno, ale niech pan, panie hrabio, zapamięta moje słowa: nadejdzie czas, kiedy drwić 
przestaną, kiedy pojmą, że świat zwierząt został nam oddany przez Stwórcę pod opiekę, a nie na 
zagładę. Zwierzęta mają tyleż praw do życia, co my, a prawo odbierania im tego życia ograniczone 
jest naszym własnym prawem do samoobrony i do istnienia. Musi przyjść czas, kiedy ludzie przestaną 
bezcelowo zabijać zwierzęta i nie będą w tym widzieli przyjemności. Dopóki jednak istnieje prawo 
odbierania im życia, nie możemy mieć aspiracji, aby uznawano naszą cywilizację; jesteśmy 
barbarzyńcami, ogniwem, łączącym ludzi przyszłości z naszymi dzikimi przodkami, mordującymi się 
kamiennymi siekierami w walce o kawał surowego mięsa. Konieczność zabijania dzikich zwierząt jest 
niewątpliwa, ale ich kaci, dzisiejsi dumni myśliwi, zejdą do roli rzeźników zabijających domowe 
zwierzęta.
— Może pan ma słuszność — rzekł hrabia i raz jeszcze spojrzał na niebo, gdy zawróciliśmy 
konie, aby pojechać do zamku.
Podczas śniadania służący podał hrabinie depeszę. Pokazała ją hrabiemu, który przeczytał 
telegram w milczeniu.
— Zdaje mi się, że pan spotkał już u nas meg.o kuzyna Mau-rice'a — powiedziała hrabina — 
przybędzie na obiad, jeśli zdąży na pociąg o czwartej; znajduje się w garnizonie stojącym w 
Tours.
O tak, niestety, wicehrabia Maurice przyjechał do nas na obiad. Był to wysoki i dobrze 
wyglądający młody człowiek o niskim, cofniętym czole, bardzo dużych, potężnych szczękach i 
wąsach a la generał Gallifet.
— Co za niezwykle miła niespodzianka, że pana tu spotykani monsieur le Suedois, naprawdę 
to niespodzianka!
Tym razem raczył mi podać swą małą, gąbczastą, wybitnie nieprzyjemną rękę, dzięki której z 
łatwością mogłem go sklasyfikować. Brakowało mi tylko usłyszenia jego śmiechu, ale okazja zdarzyła 
się wkrótce. Jego głośne, monotonne rżenie rozlegało się yf pokoju podczas całego obiadu. Zaraz na 
wstępie zaczął opowiadać hrabinie bardzo sprośną historię o przygodzie, jaka się przytrafiła jednemu z 
jego kolegów, który zastał swą kochankę w łóżku ordynansa. Wyraz twarzy księdza nie wróżył nic 
dobrego, a hrabia przerwał kuzynowi, opowiadając żonie przez stół o naszym dzisiejszym konnym 
spacerze.
— Pszenica wygląda doskonale — mówił — koniczyna jest gęsta, a słyszeliśmy też ostatni 
koncert spóźnionego skowronka.
— Zawracanie głowy — powiedział wicehrabia — można ich mieć mnóstwo. Właśnie wczoraj 
zastrzeliłem jednego, a nigdy jeszcze nie oddałem strzału tak celnego. Mała bestyjka nie była 
większa od motyla.
Zaczerwieniłem się po korzenie włosów, ale powstrzymał mnie w porę 1'abbe, kładąc mi rękę 
na kolanie.
— Strzelanie do skowronków to niegodziwość, Maurice!
— A dlaczegóż nie miałbym tego robić? Jest ich mnóstwo, a poza tym stanowią świetny cel do 
strzału. Nie znam lepszego, może prócz jaskółek. Wiesz, moja kochana Julio, że jestem najlepszym 
strzelcem w pułku, ale trzeba wprawiać się stale, aby nie pudłować. Na szczęście jaskółek mamy 
wokół koszar niezliczone mnóstwo; całe setki gnieżdżą się pod rynnami na dachu stajni; właśnie teraz 
zajęte są gorliwie żywieniem młodych i śmigają tam i na powrót tuż przed moim oknem. Co za 
przyjemność! Co dzień z rana kładę je setkami i nawet nie potrzebuję wychodzić z pokoju! Wczoraj 
założyłem się z Gastonem o tysiąc franków, że na dziesięć trafię sześć sztuk i rzeczywiście położyłem 
aż osiem. Nie ma nic lepszego w czasie codziennych ćwiczeń nad jaskółki. Zawsze mówię, że powinni 
przymusowo wprowadzać strzelanie do nich na wszystkich strzelnicach.
Zamilkł na chwilę, odliczając starannie do kieliszka krople z małej buteleczki.
— No, kochana Julio, bądź mądra i jedź ze mną jutro do Pa-ryża. Potrzebna ci rozrywka po 
tygodniach przebywania zupełnie samotnie w tych stronach odciętych od świata. Widowisko zapo 
wiada się pięknie, będą to największe zawody, jakie się dotąd odbywały; najlepsi strzelcy z całej 
Francji mają wziąć w nich udział, a nie nazywam się Maurice, jeżeli prezydent republiki nie wręczy 
twemu kuzynowi złotego medalu, zobaczysz! Zjemy pyszną kolację w Cafe Anglais, a potem zawiozę 
cię do Palais Royal, żeby zobaczyć Une nuit de noces3. Doskonała sztuka i niesłychanie zabawna, 
widziałem ją już cztery razy, ale chciałbym ją raz jeszcze zobaczyć z tobą. Na środku sceny stoi łóżko, 
pod którym ukrywa się kochanek, a narzeczony, stary...
Hrabia, widocznie poirytowany, dał żonie znak, abyśmy wstali od stołu.
— Ja nie mógłbym zabić skowronka — rzekł sucho.
— Oczywiście, mój kochany Robercie — ryknął wicehrabia — wiem o tym, spudłowałbyś na 
pewno!
Poszedłem na górę do swego pokoju. Z powstrzymywanej złości i ze wstydu, że ją opanowałem, 
chciało mi się nieomal płakać. Gdy pakowałem walizy, wszedł do pokoju 1'abbe. Poprosiłem go, aby 
powiedział hrabiemu, że zostałem wezwany do Paryża i muszę wyjechać nocnym pociągiem.
— Jeżeli raz jeszcze będę zmuszony zobaczyć tego przeklętego draba, to wbiję mu jego 
arogancki monokl do pustej głowy!
— Na litość boską, niech pan nic takiego nie robi; mógłby pana zastrzelić na miejscu. Jest 
rzeczywiście znanym strzelcem; nie wiem, w ilu pojedynkach brał już udział. Wiecznie się z kimś 
kłóci i jest bardzo złośliwy. Proszę pana o opanowanie nerwów tylko na trzydzieści sześć godzin. 
Jutro wieczorem wicehrabia wyjeżdża na zawody do Paryża, a jeżeli to zostanie między nami, 
powiem, że na równi z panem będę zadowolony, gdy wyjedzie.
— Dlaczego? L'abbe milczał.
— A więc ja wyjawię księdzu przyczynę: bo wicehrabia kocha się w swojej kuzynce, a ksiądz 
go nie lubi ani mu nie ufa.
— Ponieważ odgadł pan prawdę (Bóg raczy wiedzieć, jakim Noc poślubna.
sposobem), to mogę panu powiedzieć, że chciał się niegdyś z nią ożenić, ale go odrzuciła. Nie 
lubi go, na szczęście.
— Ale boi się go, a to jeszcze gorzej.
— Hrabiemu bardzo się nie podoba jego przyjaźń dla hrabiny i dlatego nie chciał jej zostawić 
samej w Paryżu, gdzie kuzyn ciągle zabierał ją do teatru i na zabawy.
— Nie sądzę, aby wyjechał jutro.
— Pojedzie na pewno. Zanadto mu zależy na złotym medalu, który prawdopodobnie 
zdobędzie, bo rzeczywiście jest doskonałym strzelcem.
— Och, gdybym był taki jak on! Położyłbym tę bestię z zemsty za jaskółki. Czy ksiądz nie zna 
szczegółów o jego rodzicach? Przypuszczam, że coś tam było nie w porządku...
— Matka jego, z pochodzenia niemiecka hrabianka, odznaczała się wielką pięknością. Po niej 
odziedziczył postawę. Ale zdaje mi się, że małżeństwo jej było bardzo nieszczęśliwe. Jego ojciec był 
pijakiem, znanym awanturnikiem i dziwakiem. Pod koniec życia był już prawie obłąkany. Niektórzy 
twierdzą, że popełnił samobójstwo.
— Mam niepłonną nadzieję, że syn pójdzie w jego ślady. Im prędzej, tym lepiej. Niewiele mu 
przecież brakuje do obłąkania.
— Ma pan rację, rzeczywiście vicomte bywa często bardzo dziwny. Na przykład silny jest jak 
koń, a stale zajmuje się swym zdrowiem i ciągle obawia się różnych chorób. Gdy był tu ostatnim 
razem, ogrodniczek zachorował na tyfus i wicehrabia zaraz wyjechał. Stale zażywa jakieś środki. 
Może pan doktor zauważył, że nawet przy stole nalewał sobie lekarstwo?
— Tak, był to jedyny moment, kiedy zamknął gębę.
— Bez ustanku radzi się coraz to nowych lekarzy. Niestety, pana nie lubi, w przeciwnym razie 
miałby pan jeszcze jednego pacjenta... Co się stało? Z czego pan się śmieje?
— Z czegoś bardzo zabawnego, co mi wpadło na myśl w tej chwili. Na złość nie ma lepszego 
środka nad zdrowy śmiech. Wchodząc do pokoju zapewne ksiądz widział, w jakim znajdowałem się 
nastroju. Może więc ucieszy księdza wiadomość, że wszystko jest znowu all right i jestem w dobrym 
humorze. Rozmyśliłem się i nie wyjadę dziś wieczorem. A teraz zejdźmy do towarzystwa w palarni. 
Przyrzekam księdzu, że będę się zachowywał bez zarzutu.
Wicehrabia stał zaczerwieniony przed lustrem i nerwowo kręcił wąsy a la generał Gallifet. 
Hrabia siedział pod oknem i czytał „Figaro".
— Jakaż niespodziewana przyjemność, że pana tu widzę, mon-sieur le Suedois! — zadrwił 
vicomte i włożył monokl, jak gdyby chcąc lepiej zobaczyć, na ile też kpin mu pozwolę. — Mam 
nadzieję, że nie nowy atak colitis sprowadził pana tutaj?
— Nie, dotąd nie, ale nie wiadomo, co może się zdarzyć.
— Słyszałem, że jest pan specjalistą w tym względzie? Jaka szkoda, że nikt inny nic nie wie o 
tym dziwnym cierpieniu. Najwidoczniej wszelkie wiadomości o nim zachowuje pan dla siebie. A czy 
nie zechciałby pan zrobić mi tej przyjemności i powiedzieć, co to właściwie jest colitis? Czy to 
zaraźliwe?
— Nie, przynajmniej nie w zwykłym znaczeniu.
— A niebezpieczne?
— Nie, jeżeli rozpoznanie jest natychmiastowe i choroba leczona właściwie.
— Oczywiście przez pana?
— Nie jestem tu w roli lekarza; hrabia był łaskaw zaprosić mnie jako gościa.
— Czyż być może? A cóż się stanie z pańskimi pacjentami w Paryżu w czasie pana 
nieobecności?
— Przypuszczam, że wyzdrowieją.
— Na pewno! I ja tak sądzę — ryknął wicehrabia.
Musiałem usiąść obok księdza i wziąć do ręki gazetę, aby zachować spokój. Wicehrabia spojrzał 
nerwowo na zegar umieszczony nad kominkiem.
— Pójdę na górę po Juliettę i przejdziemy się po parku. Szkoda czasu na siedzenie w pokoju, 
gdy taki wspaniały księżyc.
— Moja żona położyła się do łóżka — oświadczył sucho hrabia ze swego kąta — nie czuła się 
zupełnie dobrze.
— Dlaczegóż, do diabła, nie powiedziałeś mi o tym — rzekł wicehrabia z niezadowoleniem i 
nalał sobie jeszcze jeden kieliszek brandy and soda.
Ksiądz był zagłębiony w swym „Journal des Debats", ale widziałem, jak jego mądre, stare oczy 
bezustannie nas obserwują.
— Cóż słychać nowego, monsieur 1'abbe?
— Właśnie czytałem, że zawody w Societe du Tir de France, na które pan prezydent ofiarował 
złoty medal dla zwycięzcy, odbędą się pojutrze.
— Założę się z księdzem o tysiąc franków, że zdobędę pierwszą nagrodę! — zawołał 
wicehrabia uderzając pięścią w szeroką pierś — chyba że jutro zdarzy się nieszczęście i nocny ekspres 
się rozbije albo — dodał ze złośliwym uśmiechem w moją stronę — albo... gdybym zachorował nagle 
na colitis]
— Odstaw brandy, Maurice — odezwał się hrabia — wypiłeś za dużo, jesteś zupełnie pijany.
— Odwagi, doktorze Colitis! — zachichotał wicehrabia — niech się pan tak nie martwi! 
Lepiej wypić kieliszek brandy and soda! Osobiście nie mogę panu zrobić tej przyjemności, aby 
zachorować, ale może by pan spróbował z monsieur 1'abbe, który zawsze narzeka na wątrobę i 
trawienie. Monsieur 1'abbe, proszę zrobić orzyjemność doktorowi Colitis; czyż ksiądz nie widzi, jak 
gorąco pragnie obejrzeć mu język?
L'abbe milcząc czytał dalej „Journal des Debats".
— Więc ksiądz nie chce? To może ty, Robercie? Przy obiedzie wyglądałeś dość ponuro. 
Czemu nie pokażesz Szwedowi języka? Na pewno masz colitisl Czyż nie chcesz zrobić doktorowi tej 
przyjemności? Nie? No, panie doktorze Colitis, nie ma pan szczęścia. Ostatecznie pokażę panu swój, 
żeby się pan rozchmurzył, proszę, może go pan dokładnie obejrzeć.
Z szatańskim skrzywieniem wyciągnął język. Podobny był teraz do owej chimery na Notre 
Damę.
Wstałem i uważnie przyjrzałem się jego językowi.
— Przedstawia się marnie — rzekłem poważnie po krótkiej pauzie — bardzo, bardzo marnie.
Odwrócił się szybko i obejrzał w lustrze swój język, typowo obłożony język nałogowego 
palacza. Wziąłem go za rękę i zbadałem puls; butelka szampana i trzy brandy and soda doprowadziły 
go do tempa gorączki.
— Za szybki — rzekłem kładąc dłoń na jego płaskim czole. — Ma pan ból głowy?
— Nie.
— Jutro z rana po obudzeniu się będzie go pan miał na pewno. Ksiądz upuścił „Journal des 
Debats". 
— Proszę rozpiąć spodnie — rzekłem surowo.
Usłuchał machinalnie, posłuszny jak jagnię. Uderzyłem go z lekka w okolicę przepony — 
odbiło mu się głośno.
— Ach! — i patrząc na niego przenikliwie rzekłem — dziękuję, to wystarcza!
Hrabia upuścił „Figaro".
Ksiądz wzniósł ręce do nieba i siedział z otwartymi ustami. Wicehrabia stał przede mną 
oniemiały.
— Proszę zapiąć spodnie — rozkazałem — i niech pan wypije kieliszek brandy and soda. 
Przyda się to panu.
Machinalnie zapiął spodnie i wychylił kieliszek, który mu podałem.
— Zdrowie pańskie, panie wicehrabio — rzekłem podnosząc do ust własny kieliszek — 
zdrowie pańskie!
Otarł pot z czoła i znów odwrócił się do lustra, aby obejrzeć język. Rozpaczliwie usiłował 
uśmiechnąć się, ale mu się to nie udało.
— Czy chce pan przez to powiedzieć... czy sądzi pan... czy pan uważa, że...
— Nie chciałem nic powiedzieć i nic nie powiedziałem, nie jestem pańskim lekarzem.
— Więc cóż mam zrobić? — wyjąkał.
— Czym prędzej pójść do łóżka, gdyż w przeciwnym razie trzeba będzie pana zanieść.
Zbliżyłem się do kominka i nacisnąłem dzwonek.
— Proszę odprowadzić wicehrabiego do pokoju — rzekłem do służącego — i powiedzieć 
kamerdynerowi, aby go natychmiast położył do łóżka.
Oparty na ramieniu służącego vicomte chwiejnym krokiem skierował się w stronę drzwi.
Nazajutrz z rana odbyłem samotnie przepiękny spacer konno. Wysoko w błękitach skowronek 
znowu śpiewał swój hymn poranny do słońca.
— Pomściłem śmierć twych braci — zawołałem — a zobaczymy jeszcze, jaka będzie zemsta 
za jaskółki!
Siedziałem w pokoju jedząc z Leo śniadanie, gdy zapukano do drzwi i, składając mi grzeczny 
ukłon, ukazał się w nich nieznajomy 0 skromnym i nieśmiałym wyglądzie. Był to lekarz wiejski. Jak 
wyjaśnił, przyszedł złożyć paryskiemu koledze swe uszanowanie, pochlebiło mi to bardzo, 
poprosiłem, aby usiadł, i podałem mu papierosy. Opowiedział o kilku ciekawych przypadkach, 
które leczył niedawno, po czym rozmowa z wolna zagasała i gość wstał, aby się pożegnać.
— A propos, wczoraj wieczorem zostałem wezwany do wicehrabiego — rzekł 
niespodziewanie — odwiedziłem go właśnie ponownie.
Wyraziłem żal, iż słyszę, że wicehrabia czuje się niezdrów, mam jednak nadzieję, że to nic 
poważnego; wczoraj wieczorem miałem przyjemność oglądać go przy stole zupełnie zdrowego 1 
w świetnym humorze.
— Nie wiem — rzekł lekarz — sprawa wydaje mi się trochę niejasna; wolę jeszcze zaczekać z 
ostateczną diagnozą.
— Mądry z pana człowiek, kochany kolego; oczywiście, każe mu pan leżeć w łóżku?
— Naturalnie. Wicehrabia miał dzisiaj wyjechać do Paryża, ale to wykluczone.
— Naturalnie. Czy jest całkowicie przytomny?
— Mniej więcej.
— To znaczy o tyle, o ile się tego można po nim spodziewać?
— Jeżeli mam powiedzieć prawdę, to sądziłem z początku, że to zwykłe przeładowanie 
żołądka, ale obudził się z szalonym bólem głowy, a teraz zjawiła się uporczywa czkawka. 
Wygląda źle i utrzymuje, że ma colitis. Muszę wyznać, że nigdy jeszcze nie miałem do czynienia z tą 
chorobą. Miałem zamiar dać mu rycyny, bo język miał bardzo obłożony, lecz jeżeli colitis ma coś 
wspólnego z appendicitis, to rycynę należy aplikować chyba bardzo ostrożnie? Jak pan sądzi? 
Wicehrabia ustawicznie bada sobie puls, jeżeli nie ogląda języka. Co najdziwniejsze, jest bardzo 
głodny i rozgniewał się na mnie, kiedy mu zabroniłem zjeść śniadanie.
— Ależ miał kolega zupełną słuszność! Lepiej uprzeć się i nie ryzykować. Oprócz wody nie 
należy mu nic dawać przez dwie doby.
— Oczywiście! Oczywiście!
— Zresztą nie moją rzeczą jest dawanie tu rad. Widzę, że kolega zna swoją pracę. Nie 
podzielam jednak pańskich obaw co do rycyny. Na miejscu kolegi dałbym mu nawet dawkę silną, 
gdyż drobne mijają się z celem, natomiast trzy pełne łyżki dobrze mu zrobią.
— Czy pan rzeczywiście uważa, że... trzy pełne łyżki?
— Tak, co najmniej trzy, a przede wszystkim zabronić wszel- i kiego jedzenia. Niech pije tylko 
wodę.
— Tak jest, doskonale.
Mój wiejski kolega bardzo mi się spodobał. Pożegnaliśmy się jak dobrzy przyjaciele.
Po południu hrabina zawiozła mnie w odwiedziny do markizy, j Był to piękny spacer cienistymi 
drogami wśród świergotu ptaków i i brzęczenia komarów. Hrabinie sprzykrzyło się najwidoczniej 
dokuczanie mi; tryskała życiem i wcale nie wyglądała na zmartwioną z powodu nagłej choroby 
kuzyna. Opowiedziała mi, że markiza ma się świetnie, ale przed tygodniem ogromnie się 
zdenerwowała nagłym zniknięciem Loulou. Kazała w nocy wszystkim wstać, aby go szukali. Nie 
zamknęła oczu do rana i leżała jeszcze w łóżku, kiedy Loulou nareszcie się zjawił. Miał rozerwane 
ucho i jedno oko niemal wybite. Jego pani zadepeszowała natychmiast po weterynarza z Tours, i 
Loulou jest już zdrowy.
Markiza przedstawiła nas obu, mnie i Loulou, sobie wzajemnie. Czy widziałem kiedykolwiek 
psa równie pięknego! Nie, nigdy!
— Oho! — sapał Loulou patrząc na mnie z wyrzutem — udajesz, że jesteś przyjacielem psów, 
a twierdzisz, że mnie nie poznajesz? Nie pamiętasz, jak mnie uwolniłeś z tego wstrętnego sklepu?...
Chcąc sprowadzić rozmowę na inne tory, zaproponowałem mu, aby obwąchał moją rękę. 
Zastanowił się chwilę, po czym zaczął dokładnie obwąchiwać każdy palec oddzielnie.
— Oczywiście, czuję wyraźnie twój własny, zupełnie odrębny zapach. Przypominam sobie z 
owego czasu, gdy byłem w sklepie. Naprawdę, bardzo lubię twój zapach... ach, jaki miły! (Gorliwe 
obwąchiwanie.) Na św. Rocha, patrona psów, przecież dokładnie czuję kość! Gdzie ją masz? Dlaczego 
mi jej nie dajesz? Ci głupi ludzie nie dają mi kości, mówią, że to niedobrze dla małych psów. Co za 
głupcy, prawda? Komu oddałeś tę kość?...
Jednym skokiem znalazł się na moich kolanach i gorączkowo zawęszył.
— No, coś podobnego! Więc masz innego psa! Czuję tylko jego }eb. Jaki duży. To olbrzymi 
pies, któremu z boków pyska płynie ślina! Może z rasy bernardów? Ja jestem mały i cierpię troszkę jia 
astmę, ale serce mam uczciwe i wcale się nie boję; możesz powiedzieć twemu wielkiemu słoniowi, 
żeby się nie wtrącał do nie swoich spraw, a jeżeli się pokaże w moim sąsiedztwie albo w pobliżu pani 
mego serca, to go pożrę żywcem! — Zawęszył pogardliwie. — Biskwity Spratta! Więc jadłeś je 
wczoraj, ty duży ordynarny bydlaku! Już sam zapach tego twardego, wstrętnego ciasta, którym 
karmiono nas w sklepie, sprawia mi mdłości! Wypraszam sobie biskwity Spratta; dziękuję za ten 
przysmak! Wolę alberty albo pierniki, lub duży kawał migdałowego ciasta ze stołu. Ale Spratta?!...
Z szybkością, na jaką mu pozwalały krótkie, tłuste nóżki, wdrapał się z powrotem na kolana 
swej pani.
— Proszę mnie odwiedzić przed wyjazdem do Paryża — powiedziała łaskawie markiza.
— Tak, przyjedź jeszcze raz — zasapał Loulou — jesteś wcale miły! Posłuchaj no — dał mi 
do zrozumienia, kiedy wstałem — jutro będzie pełnia, a taki jestem dziwnie niespokojny. Miałbym 
chęć na małą eskapadę! — dodał patrząc na mnie chytrze — powiedz, może wiesz przypadkiem, czy 
nie ma tu gdzie takiej małej -damy mojej rasy? Tylko nie mów o tym nic markizie, bo ona zupełnie nie 
ma zrozumienia dla tych spraw. I jeszcze jedno: nie zależy mi nawet tak bardzo na wielkości mojej 
partnerki, w ostatecznym razie zgodzę się na każdą!
Loulou miał rację: była pełnia. Nie lubię księżyca. Tajemniczy, nocny wędrowiec nieraz spędzał 
mi sen z powiek i za wiele marzeń szeptał do ucha. Słońce, promienny bóg dnia, sprowadzając światło 
i życie na nasz smutny świat, nie zna mroku i tajemniczości. Czuwa ono dotąd nad nami wbrew innym 
bóstwom, które niegdyś królowały nad brzegami Nilu, na Olimpie i w Walhalli, a potem usunęły się w 
mrok. Nikt jednak nie zna dziejów księżyca, bladego wędrowca wśród gwiazd, który z oddali stale 
nam się przy-Sląda z zimnym blaskiem oczu, nie znających snu, i z drwiącym ^miechem.
Hrabia nie miał nic przeciwko księżycowi, o ile nie przeszkadzał mu siedzieć w palarni, palić 
poobiednie cygaro i czytać gazetę. Ale hrabina kochała księżyc. Lubiła jego światło pełne tajemnic 
oraz zsyłane przezeń odurzające marzenia. Lubiła leżeć milcząco w łodzi i patrzeć ku gwiazdom, 
podczas gdy z wolna wiosłowałem po jeziorze połyskującym srebrem. Lubiła przechadzki pod starymi 
lipami, raz zalane srebrzystym światłem, to znów pogrążające się w tak głęboki cień, że musiała brać 
mnie pod ramię, aby znaleźć drogę. Lubiła siadywać na samotnej ławce i zatapiać oczy w milczącą 
noc. Niekiedy wymawiała parę słów, ale zdarzało się to rzadko, a kochałem jej milczenie na równi z 
jej głosem.
— Dlaczego nie lubi pan księżyca?
— Nie wiem. Sądzę, że się boję.
— Czego pan się boi?
— Nie wiem. Dość jest jasno, abym mógł dojrzeć oczy pani błyszczące jak gwiazdy, a jednak 
jest tak ciemno, że obawiam się... zbłądzić... Jestem obcy w krainie marzeń.
— Proszę mi podać rękę, wskażę panu drogę! Sądziłam, że ręka pana jest silna... czemu drży 
tak bardzo? Prawda... prawda... to tylko sen... nie mówmy nic... mógłby ulecieć! Słyszy pan słowika?
— Nie, to inny ptak!
— Na pewno słowik! Cicho! Cicho! Słuchajmy, słuchajmy! Juliette zanuciła delikatnym 
głosem, miękkim jak podmuch nocnego wiatru wśród liści:
Non, non, ce n'est pas le jour, Ce n'est pas 1'alouette, Dont les chants ont frappe Ton oreille 
inąuiete, Cest le rossignol Messager de 1'amour! — Cicho! Nie rozmawiajmy!
Z drzewa nad naszymi głowami zabrzmiał posępnym ostrzeżeniem krzyk sowy. Hrabina 
zerwała się z przestrachem. Wracaliśmy w milczeniu.
4 Nie, nie, to nie ranek. To nie skowronek, którego piosenka doszła do tweg° zaniepokojonego 
ucha. To słowik, wysłannik miłości.
— Dobranoc — rzekła żegnając mnie w hallu — jutro będzie pełnia. A demain. Leo sypiał w 
moim pokoju. Działo się to w wielkiej tajemnicy i obydwaj mieliśmy nieczyste sumienie.
— Gdzie byłeś i czemu jesteś taki blady? — spytał mnie kiedy przekradaliśmy się cichaczem 
na górę. — Światła w zamku już pogasły i wszystkie psy we wsi zamilkły. Musi być zapewne bardzo 
późno.
— Byłem daleko, w dziwnej krainie marzeń i tajemnic; byłbym nieomal zabłądził...
— A ja właśnie zasypiałem w mojej budzie, kiedy zakrzyczała sowa; zdołałem zakraść się do 
hallu, gdyś nadszedł.
— I mnie obudziła ona w samą porę, mój stary. Czy lubisz sowy?
— Nie! — otrząsnął się Leo. — Wolę młodego bażanta. Właśnie jednego zjadłem w tej 
chwili: zobaczyłem go w świetle księżyca, przebiegającego tuż pod nosem. Wiem, że to zakazane, ale 
nie mogłem oprzeć się pokusie. Nie zdradzisz mnie przecież przed leśniczym, prawda?
— Nie, przyjacielu, ale i ty nie zdradzisz mnie przed służącym, żeśmy tak późno wrócili do 
domu?
— Oczywiście, że nie!
— Leo, czy przynajmniej żałujesz, żeś ukradł tego bażanta?
— Staram się żałować...
— Ale niełatwo ci to idzie? — dodałem. 
— Nie — mruknął oblizując się.
— Leo, jesteś złodziejem, zresztą nie tylko ty nim jesteś, a poza tym marny z ciebie stróż! 
Przecież twoim obowiązkiem jest płoszyć rabusiów. Czemu więc teraz nie obudzisz pana twym 
donośnym głosem, zamiast siedzieć i przyglądać mi się tak przyjaźnie?
— Nie mogę postępować inaczej: zanadto cię lubię!
— Leo, mój przyjacielu, to wina tego zaspanego stroza tam w górze, na niebie. Czemu nie 
skierował światła na ów ciemny zakątek parku, gdzie stoi ławka pod lipą, lecz naciągnął na swą starą 
łysinę czapkę z chmur i zdrzemnął sie, powierzając sowie Do jutra.
a z San Michele urząd nocnego stróża? A może tylko udawał, że śpi, i obserwował nas 
ukradkiem przez cały czas swym złośliwym okiem? Przebie- I gły stary grzesznik, przeżyty stary 
donżuan przechadzający się dumnie wśród gwiazd, jak lubieżny starzec chodzący po bulwarach, 1 
zbyt już wyniszczony, aby kochać, przygląda się z przyjemnością, | jak inni stają się głupcami.
— Niektórzy utrzymują, że księżyc jest piękną, młodą ko- .]
bietą — rzekł Leo.
— Nie wierz temu, przyjacielu! To zasuszona stara panna, która z daleka czatuje zatrutym 
spojrzeniem na odwieczną tragedię miłości śmiertelników.
— Księżyc to widmo — rzekł Leo.
— Widmo? Kto to powiedział?
— Jednemu z moich przodków powiedział to przed wieloma laty stary niedźwiedź z przełęczy 
Sw. Bernarda. A ten dowiedział się o tym od Atty Trolla6, który miał tę wiadomość wprost od 
Wielkiej Niedźwiedzicy, panującej nad wszystkimi niedźwiedziami, a przecież wszystkie 
niedźwiedzie boją się księżyca! Cóż więc dziwnego, że my, psy, również odczuwamy strach i 
szczekamy na niego. Przecież nawet jasny Syriusz, gwiazda i pan wszystkich psów, blednie, kiedy 
księżyc wydostaje się ze swego grobu i podnosi z mroku niesamowitą twarz. Czy sądzisz, że tylko ty 
jedyny tu, na naszej ziemi, nie możesz spać, kiedy wstaje księżyc? Nie, wszelkie dzikie zwierzęta i 
wszystko, co łazi i czołga się w lasach i polach, opuszcza legowiska i błąka się w strachu przed jego 
złym promieniem. Widocznie bardzo uporczywie patrzyłeś na kogoś dziś w parku, gdyż w 
przeciwnym razie zauważyłbyś, że przez cały czas przyglądało się wam widmo. Lubi ono zakradać się 
pod lipy w starym parku albo wchodzić do ruin zamku, opływać stary kościół i przebiegać opuszczony 
cmentarz, gdzie pochyla się nad każdym grobem, aby odczytać imię zmarłego. Niekiedy 
stalowoszarym OKiem wpatruje się godzinami w samotne, śnieżne przestrzenie okrywające ziemię 
całunem albo zagląda do sypialni i straszy śpiących, sprowadzając niespokojne sny.
— Dość już, Leo! Przestańmy mówić o księżycu, bo nie zaśniemy dziś w nocy w 
ogóle! Zimny dreszcz przebiega mi już 1 Postać ze skandynawskiego podania.
po plecach! Pocałuj mnie na dobranoc, stary przyjacielu, i idźmy spać.
— Ale zamkniesz okiennice, prawda? — spytał Leo.
— Robię to zawsze, gdy świeci księżyc.
Z rana przy śniadaniu zwierzyłem się psu z zamiaru natychmiastowego powrotu do Paryża; 
byłoby to najbezpieczniejsze wo-oec rozpoczynającej się dzisiaj pełni i wobec moich dwudziestu 
sześciu, a hrabiny dwudziestu pięciu lat (czy też miała dwadzieścia dziewięć?). Leo patrzył, jak pakuję 
walizkę, a każdy pies wie, co to oznacza. Zszedłem do księdza i powtórzyłem mu zwykłe kłamstwo, 
że wezwany zostałem do Paryża na ważną konsultację i muszę wyjechać porannym pociągiem. 
Wyraził głębokie ubolewanie. Hrabia, który właśnie dosiadł konia, aby odbyć swą codzienną ranną 
przejażdżkę, również bardzo żałował, że muszę opuścić zamek. Oczywiście nie mogło być mowy, aby 
obudzić hrabinę o tak wczesnej porze. Zresztą miałem wkrótce powrócić. Po drodze na dworzec 
spotkałem tutejszego lekarza, powracającego bryczką z porannej wizyty u wicehrabiego. Pacjent czuł 
się bardzo osłabiony i gwałtownie krzyczał o jedzenie, ale doktor był niewzruszony i nie chcąc brać na 
siebie odpowiedzialności nie pozwolił mu dawać nic innego oprócz wody. Kataplazmy na brzuch i 
pęcherz z lodem na głowę zmieniano przez całą noc, co nie pozwalało pacjentowi zasnąć. Czy można 
by zastosować jeszcze inne środki? Ależ nie, jestem pewny, że vicomte znajduje się w dobrych 
rękach. Lecz gdyby stan chorego pozostał bez zmiany, można by spróbować na odmianę przykładać 
lód na żołądek, a kataplazm na głowę. A jak długo, według moich przypuszczeń, powinien chory 
zostać w łóżku, jeżeli nie nastąpią żadne komplikacje?
— Przynajmniej z tydzień, ale najlepiej do nowiu...
Dzień wydawał mi się bardzo długi. Zadowolony byłem z powrotu na Avenue de Villiers i 
położyłem się zaraz do łóżka. Nie czułem się zupełnie dobrze. Może miałem trochę gorączki; lekarze 
nigdy nie wiedzą, czy mają temperaturę. Tak byłem zmęczony, że zasnąłem od razu. Nie wiem, jak 
długo spałem, gdy raptem uczułem, że nie jestem sam w pokoju. Otworzyłem oczy i ujrzałem przy 
oknie bladą twarz, z której patrzyły na mnie puste oczodoły — zapomniałem tym razem zamknąć 
okiennice. Nieznacznie i milcząco wkradło się do pokoju Coś i długie białe ramię, niby macka 
olbrzymiej atramentnicy, wyciągnęło się po podłodze w stronę łóżka.
— A więc pragniesz wrócić do zamku! — szydziło widmo bezzębnymi ustami o bezkrwistych 
wargach. — Pięknie było i zacisznie wczoraj wieczorem pod lipami, prawda? Za świadka ślubów 
służyłem tylko ja sam, a chóry słowików otaczały was zewsząd? Słowiki w sierpniu! Zaprawdę, 
musieliście oboje odejść w bardzo odległe krainy! A chciałbyś dziś wieczorem znowu się tam znaleźć, 
prawda? Więc ubierz się i siądź na ten biały promień księżyca, który tak uprzejmie nazwałeś 
ramieniem polipa. W niespełna minutę zaniosę cię pod lipy, gdyż światło moje biegnie równie 
szybko jak twoje marzenia.
— Ja już nie marzę, otrzeźwiałem i nie pragnę tam już powrócić, duchu Mefista!
— Ach, śnisz tylko, żeś wytrzeźwiał! Jeszcze nie wyczerpałeś zapasu niemądrych obelg! Duch 
Mefista! Nazwałeś mnie już lubieżnym starcem, donżuanem i szpiegującą starą panną! Tak jest, 
podpatrywałem was wczoraj wieczorem w parku i chciałbym wiedzieć, który z nas dwóch grał rolę 
Don Juana! Chyba chcesz, abym ci nadał imię Romea? Na Jupitera, nie jesteś do niego podobny! 
Właściwe twoje imię to ślepy głupiec, głupiec nie pojmujący nawet tego, co każdy pies widzi: że 
nie mam wiejcu, rodzaju ani życia, że jestem duchem!
— Duchem czego?
— Świata zmarłych. Strzeż się duchów! Lepiej przestań mną poniewierać, abym nie poraził 
twych oczu promieniem mego zimnego światła, bardziej zabójczego dla ludzkiego wzroku niż nawet 
złota strzała boga słońca. I to jest moje ostatnie słowo skierowane do ciebie, ironiczny marzycielu. 
Zorza poranna świta już na wschodzie; muszę wrócić do mogiły, aby nie zabłądzić. Stary już jestem i 
zmęczony. Czy sądzisz, że wędrowanie przez całą noc, gdy wszystko śpi, jest zadaniem łatwym? 
Mówisz o mnie, żem posępny i napawający lękiem; czy myślisz, że łatwo mi być wesołym, gdy muszę 
żyć w grobie, jeżeli i ty nazywasz istnienie moje „życiem", jak czynią* to niektórzy ze 
śmiertelników? I ty kiedyś zejdziesz do mogiły jak cała ziemia, na której żyjesz, którą, jak i ciebie, 
czeka śmierć!
. Gdy spojrzałem na ducha, zobaczyłem po raz pierwszy, jak był stary i zmęczony; ogarnęło 
mnie nieomal współczucie, ale groźba oślepienia obudziła ponownie mój gniew.
— Wynoś się stąd, smutny, stary żałobniku — zawołałem — nic tu po tobie! Pełen jeszcze 
jestem chęci do życia!
— A czy wiesz — zachichotał tuż przy moim łóżku, tak blisko, że jego długa, biała macka 
dotknęła mego ramienia — czy zdajesz sobie sprawę, dlaczego położyłeś tego durnia do łóżka z lodem 
na brzuchu? Czy sądzisz, że miała to być zemsta za jaskółki? Ja wiem lepiej! Oszust z ciebie, mój 
Otello! Chodziło ci o to, aby nie spacerował przy księżycu z...
— Zabieraj twe macki, ty trujący pająku! Wyskoczę z łóżka i zabiję cię!
Zrobiłem wysiłek, aby poruszyć członkami ciężkimi ze snu i obudziłem się, skąpany w pocie.
Pokój zalany był srebrnym światłem. Łuski spadły mi nagle z niewidzących dotąd oczu, a przez 
otwarte okno patrzył na mnie księżyc w pełni, piękny i czysty, na bezchmurnym niebie...
O, dziewicza bogini Luno! Czy słyszysz mnie wśród ciszy nocnej? Wyglądasz tak łagodnie i 
smutno — czy rozumiesz troskę i cierpienie? Czy możesz przebaczyć? Czy umiesz zaleczyć rany 
balsamem twego czystego światła? Czy potrafisz nauczyć zapomnienia? Przyjdź, siostro, siądź u mego 
boku: taki jestem zmęczony! Złóż chłodną dłoń na mym płonącym czole, uspokój moje myśli 
nieokiełznane. Szepnij mi na ucho, co mam począć i dokąd mam się udać, by zapomnieć o pieśni 
syren!
Długo stałem przy oknie i zobaczyłem królową nocy, idącą ścieżyną wśród gwiazd. Znałem je 
dobrze z bezsennych godzin i mogłem je nazwać wszystkie: gorejący Syriusz, Kastor i Polluks, w 
starożytności ulubieńcy żeglarzy, Arkturus, Aldebaran, Kapel-la, Vega, Kasjopeja!
A jakże nazywa się ta poranna gwiazda nade mną, mrugająca stałym, jasnym światłem? Znam ją 
dobrze. Podczas niejednej nocy według niej kierowałem mą łódź na wzburzonym morzu. Nieraz 
wskazywała mi drogę na polach śnieżnych i wśród lasów tam, w kraju, gdzie się urodziłem; Stella 
Polaris — Gwiazda Polarna!
Oto twoja droga: — pójdź za moim światłem, a będziesz ocalony!
Le docteur sera absent pendant un mois.
Priere s' adresser a Dr Norstróm, Boulevard Haussmann 66. 7 Doktor wyjechał na miesiąc. 
Proszę zwracać się do doktora Norstróma, Boulevard Haussmann 66.
7 Laponia 
Słońce zaszło już za Vassojarvi, ale dzień jeszcze był jasny jd gorejącego światła, 
przechodzącego z wolna w głębokie barwy rubinu i złota. Różowa mgła opadła na błękitne góry, na 
których purpurowe pola śniegu i jasnożółte brzozy okryte szronem świeciły z daleka.
Skończyła się codzienna praca. Mężczyźni z lassami na ramionach powracali do obozu, kobiety 
niosły duże kubły brzozowe pełne świeżego mleka. Stado reniferów, złożone z tysiąca sztuk, stało pod 
strażą czujnych psów w zagrodzie obozowiska, zabezpieczone na noc od wilka i rysia. Ustawiczne 
beczenie cieląt i tupot elastycznych kopyt z wolna zamierały. Zapanowała cisza, tylko pies zaszczekał 
od czasu do czasu, rozlegało się donośne wołanie kozodoja albo z odległych gór doleciał głośny krzyk 
sowy. Siedziałem obok Turiego na honorowym miejscu w katorze1 pełnym dymu. Jego żona, 
Ellekare, wrzuciła kawał reniferowego sera do kotła nad ogniem, i podała kolejno — najpierw 
mężczyznom, później kobietom i dzieciom — po misce gęstej zupy, którą jedliśmy w milczeniu. 
Pozostałość z kotła rozdzielono między psy, które, wolne od służby, wsunęły się do namiotu i 
pokładły wokół ognia. Następnie poszły w krąg dwie filiżanki z wyborną kawą i wreszcie wszyscy 
sięgnęliśmy do skórzanych woreczków po krótkie fajki, aby z wielkim smakiem zapalić. Mężczyźni 
zdjęli reniferowe buty i rozłożyli do suszenia przy ogniu pęki ostrego sitowia. Lapończycy nie noszą 
skarpetek. Podziwiałem znowu doskonały kształt ich małych stóp z cienką kostką i silnie wyrastającą 
piętą. Niektóre z kobiet sięgnęły do kołysek z kory brzozowej, które napełnione Namiocie.
miękkim mchem wisiały u słupków namiotu; wyjmowały z nich śpiące maleństwa i przykładały 
je do piersi. Inne badały głowy większych dzieci, leżących na wznak na ich kolanach.
— Smutne to, że już wkrótce nas opuścisz — rzekł stary Turi — twoje odwiedziny były miłe, 
lubię cię.
Mówił dobrze po szwedzku. Przed wielu laty był nawet w Luea, aby przedłożyć gubernatorowi 
prowincji (nawiasem mówiąc mojemu wujowi) skargi Lapończyków przeciwko nowym osiedleńcom. 
Gubernator bronił dzielnie i po męsku tej sprawy, z góry przegranej. Turi był potęgą, niewątpliwie 
panem nad obozem składającym się z pięciu namiotów, w których mieszkało jego pięciu synów. Ich 
żony i dzieci ciężko pracowały od wczesnego ranka do późnego wieczora, obrządzając stado tysiąca 
reniferów.
— Będziemy musieli wkrótce zwinąć katory — ciągnął Turi.
— Zdaje mi się, że zimę będziemy mieli wczesną. Śnieg pod brzozami stanie się niedługo za 
twardy, aby renifery mogły się dostać do mchu; zanim miesiąc przejdzie, trzeba będzie zejść na dół do 
borów. Poznaję ze sposobu szczekania psów, że zwietrzyły już wilka. Czy nie mówiłeś, żeś widział 
ślad wielkiego niedźwiedzia, gdyś szedł wczoraj wąwozem Sulmó? — spytał młodego Lapończyka, 
który właśnie wszedł do namiotu i przykucnął przy ogniu.
Tak jest, widział nie tylko jego ślad, ale też wiele innych, wilczych.
Powiedziałem, że bardzo się cieszę, iż są tu jeszcze niedźwiedzie. Słyszałem, że jest ich już 
mało w tej okolicy. Turi przyznał mi rację. Niedźwiedź, o którym mowa, jest stary i przebywa tu od 
wielu lat. Spotykano go często w wąwozie. Trzy razy otoczono go, gdy pogrążony był w zimowym 
śnie, zdołał się jednak wymknąć, gdyż jest bardzo doświadczony i przebiegły. Turi strzelił nawet 
kiedyś do niego, ale niedźwiedź tylko potrząsnął łbem i popatrzył na niego swymi mądrymi, małymi 
oczkami. Wiedział dobrze, iż żadna zwykła kula nie może go zabić. Tylko srebrna, lana w pobliżu 
cmentarza w nocy z soboty na niedzielę, mogłaby go położyć, gdyż cieszy się miłością uldrów.
— Uldrów?
— Tak, czyż nie znasz tego małego ludku zamieszkałego pod ziemią? Niedźwiedziowi, 
śpiącemu w zimie, przynoszą one w nocy jedzenie. Oczywiście! Bo jakże którekolwiek zwierzę mogło 
przespać <całą zimę bez pokarmu? — śmiał się Turi. — Istniało takie prawo, że niedźwiedziowi nie 
wolno zabić człowieka; jeżeli zaś złamałby umowę, to uldry nie przyniosłyby mu pożywienia j nie 
mógłby zapaść w sen na całą zimę. Niedźwiedź nie jest przeleż takim podstępnym zdrajcą jak wilk. 
Posiada siłę dwunastu mężczyzn, ale chytrość tylko jednego — wilk natomiast ma chy-trość dwunastu 
ludzi, a siłę jednego. Niedźwiedź lubi uczciwą walkę. Jeżeli go ktoś spotka, podejdzie do niego i 
powie: „Chodź walczyć' ze mną — nie boję się ciebie", to powali go tylko na ziemię i pójdzie dalej 
nie robiąc mu żadnej krzywdy. Niedźwiedź nigdy nie rzuca się na kobietę. Wystarczy, gdy mu pokaże, 
że jest kobietą, a nie mężczyzną.
Spytałem Turiego, czy widział kiedy uldry. Nie, nigdy,- lecz jego żona raz je zobaczyła, a dzieci 
widują je często. Ale on, Turi, słyszał zawsze, jak się krzątają pod ziemią. Nie śpią one w nocy, lecz w 
dzień, gdyż nic nie widzą przy świetle dziennym. Niekiedy, gdy Lapończycy przypadkowo rozbiją 
swe namioty właśnie w tym miejscu, gdzie mieszkają uldry, krasnoludki dają im znak, aby przenieśli 
się trochę dalej. Jest to ludek bardzo przyjazny, jeżeli mu ludzie nie dokuczają. Ale gdy mu zrobią 
krzywdę, rozsypuje na mchu pewien proszek, od którego renifery gromadnie zdychają. Zdarzało się 
nawet, że porywały dziecko lapońskie i kładły na jego miejscu do kołysKi jedno ze swoich własnych. 
Ich twarzyczki zarośnięte są całkowicie czarnymi włosami, a w ustach tkwią długie, spiczaste zęby. 
Ludzie mówią, że w takim wypadku należy owo dziecko bić tak długo płonącymi gałązkami brzeziny, 
aż matka nie wytrzyma jego krzyku. Wtedy odniesie dziecko ludzkie, a zabierze swoje. Inni 
utrzymują, że należy małego uldra pielęgnować jak własne dziecko, a matka z wdzięczności zwróci 
zabrane.
Na te słowa wybuchł pomiędzy kobietami, lękliwie przygarniającymi swe dzieci do siebie, 
ożywiony spór, która z metod jest lepsza.
Najzajadlejszym wrogiem Lapończyka jest wilk. Nie waha się zaatakować reniferów w stadzie. 
Stoi wtedy spokojnie, aż wiatr zaniesie im jego zapach; gdy renifery go poczują, rozpierzchają się 
natychmiast w przerażeniu, a wilk je napada i porywa jednego Po drugim, czasem kilkanaście w ciągu 
jednej nocy. Bóg stworzył wszystkie zwierzęta z wyjątkiem wilka, który jest tworem diabła.
Jeżeli człowiek ma na sumieniu krew innego człowieka i jeżeli zabójca nie wyspowiada się ze 
swego grzechu, diabeł może go zamienić w wilka.
Wilk potrafi uśpić Lapończyków pilnujących swych stad, a czyni to w prosty sposób: patrzy na 
nich z ciemności swymi jarzącymi ślepiami. Wilka nie można zabić zwykłą kulą: należy ją wpierw 
przez dwie niedziele przynosić w kieszeni do kościoła. Najlepszym sposobem jest wyprzedzanie go po 
miękkim śniegu na nartach i uderzenie kijem po nosie — wtedy przewróci się i od razu zdechnie. Turi 
zabił ich w ten sposób mnóstwo i tylko raz nie trafił jednego w łeb, a wilczysko ugryzło go w nogę. 
Pokazał mi szkaradną szramę. Zeszłej zimy jeden z Lapończyków został ukąszony przez wilka, który 
już przewrócił się na grzbiet i zdychał. Lapończyk stracił tyle krwi, że zasnął w śniegu. Następnego 
dnia znaleziono go zmarzłego obok zabitego wilka.
A rosomak, który skacze reniferowi do gardła i przypija się wprost do tętnicy! Pozostaje tak 
zawieszony przez całe mile, dopóki zwierzę nie straci tyle krwi, że pada martwe! A orzeł, który w 
szponach porywa nowo narodzone cielęta, jeżeli bodaj na chwilę matki je opuszczą! A ryś 
podkradający się cichaczem jak kot, aby skoczyć na renifera, który oddalił się od stada i zgubił drogę!
Turi mówił dalej, że nie pojmuje, jakim sposobem mogli Lapończycy utrzymać swe stada w 
karbach dawniej, gdy nie zawarli jeszcze przymierza z psami. Pies i wilk wspólnie kiedyś polowali na 
renifery. Ale pies, najmądrzejsze ze zwierząt, odkrył wkrótce, że o wiele więcej korzyści przyniesie 
mu współpraca z Lapończykami niż z wilkami. Zaofiarował więc ludziom swe usługi pod tym 
warunkiem, że uważać go będą za przyjaciela, a pod koniec życia będzie wieszany. Dlatego do dzisiaj 
Lapończycy wieszają psy, które za stare są do pracy, a postępują tak nawet ze świeżo urodzonymi 
szczeniętami, których ze względu na brak pożywienia nie można pozostawić przy życiu. Pies stracił 
mowę, gdy człowiek ją otrzymał, ale rozumie każde słowo. Niegdyś wszystkie zwierzęta mogły 
mówić, jak również kwiaty, drzewa i kamienie oraz w ogóle wszystko, co żyje, gdyż stworzone 
zostało przez tego samego Boga, który stworzył człowieka. Dlatego ludzie powinni być dobrzy dla 
zwierząt, a z wszelkimi martwymi przedmiotami obchodzie się tak, jak gdyby one również mogły 
słyszeć i rozumieć. W dniu gądu Ostatecznego Pan Bóg zawezwie przede wszystkim zwierzęta, by 
dały świadectwo umarłemu człowiekowi, a dopiero po wypowiedzeniu przez nie zdania zostaną 
powołani na świadków ludzie. Zapytałem Turiego, czy istnieją w tej okolicy stalosi. Tyle ^słuchałem 
się o nich w dzieciństwie, że dałbym wiele, aby spotkać któregoś z tych olbrzymów.
— Na miły Bóg! — odrzekł Turi bojaźliwie — czyż nie wiesz, Le rzeka, którą jutro zmuszony 
będziesz przebrnąć, nazywa się do dziś „rzeką Stalą" od imienia slarego Stalą, który mieszkał tam 
dawniej ze swoją żoną-czarownicą? Mieli razem tylko jedno oko i ciągle kłócili się ze sobą i bili, które 
z nich ma je dostać, aby widzieć. Zjadali własne dzieci, ale połykali też małych Lapończyków, gdy 
tylko ich schwytali. Stało mówił, że woli dzieci ludzkie, bo jego malcy mają za silny smak siarki. 
Pewnego dnia, gdy jechali przez jezioro saniami zaprzężonymi w dziesięć wilków, pokłócili się jak 
zwykle o oko i Stało tak się rozzłościł, że wybił dziurę w dnie jeziora. Uciekły przez nią wszystkie 
ryby, aby się już nigdy więcej nie pokazać. Dlatego jezioro nazywa się Siva. Możesz tam jutro 
pojechać łodzią i przekonać się, że nie ma w nim ani jednej ryby.
Zapytałem Turiego, co się dzieje, kiedy Lapończycy chorują i jak dają sobie radę bez doktora.
— Rzadko chorujemy — odparł — a najrzadziej w zimie, z wyjątkiem bardzo ostrych mrozów, 
kiedy zdarza się oczywiście, iż noworodki zamarzają. Doktor bywa tu dwa razy na rok z rozkazu 
króla. — Turi sądził, że to zupełnie wystarcza. — Przez dwa dni musi jechać konno przez błota — 
ciągnął — trzeciego dnia przejść przez górę piechotą. Kiedy był ostatni raz, o mało nie utonął brnąc 
przez rzekę. Na szczęście mamy tu wielu uzdrowicieli umiejących leczyć lepiej niż królewski lekarz. 
Cieszą się oni łaskami uldrów, którzy nauczyli ich swej mądrości. Niektórzy z nich Potrafią ukoić ból 
jedynie przez dotknięcie ręką bolesnego miejsca. Największą liczbę chorób leczy przecież skutecznie 
puszczenie krwi i nacieranie. Rtęć i siarka bywają też bardzo pomocne, jak rownież łyżeczka tabaki w 
filiżance kawy. Dwie żaby gotowane Przez dwie godziny na mleku dobre są przy kaszlu, a duża 
ropucha działa jeszcze lepiej, jeżeli znajduje się akurat pod ręką. Ropuchy Schodzą z chmur: gdy te 
wiszą nisko — setki ropuch spadają tt& śnieg. Inaczej nie można sobie wytłumaczyć ich pochodzenia, 
gdyż znajdowane bywają na najDardziej opuszczonych śnieżnych, gdzie nie ma śladu życia. Dziesięć 
wszy, ugotowanych na mleku z duża ilością soli zażytych na czczo, leczy bez zawodu żółtaczkę 
(bardzo pospolite cierpienie Lapończyków na wiosnę). Ukąszenie psa zgoi się zaraz, jeśli ranę 
posmarujemy jego krwią) a ból ustąpi, jeżeli potrzemy chore miejsce wełną jagnięcia, gdyj Jezus 
Chrystus często o nim wspominał. Człowiek mający umrzeć zostaje ostrzeżony o tym przez kruka, 
który przelatuje i siada na słupku namiotu. Nie należy wtedy rozmawiać głośno, by nie spłoszyć 
śmierci, w przeciwnym razie konający będzie jeszcze prze* tydzień żył na pograniczu dwóch światów. 
Zapach trupa może przyprawić o śmierć.
Spytałem Turiego, czy nie znajduje się w pobliżu którył z tych uzdrowicieli. Porozmawiałbym z 
nim chętnie.
— Nie, najbliżej mieszka stary Lapończyk, Mirko, po tamtej stronie góry. Sędziwy jest bardzo, 
znam go z czasów, gdy byłem małym chłopcem. Nadzwyczajny z niego lekarz, uldry bardzo go 
kochają. Wszelkie zwierzęta zbliżają się do niego bez strachu, a żadne mu niczego złego nie uczyni, 
bo wszystkie poznają natychmiast ulubieńca uldrów. Uspokaja on ból przez przyłożenie dłoni. 
Uzdrowiciela można zawsze poznać po kształcie dłoni. Ptak z postrzelonym skrzydłem złożony na 
jego ręku nie poruszy się, gdyż czuje uzdrowiciela.
Wyciągnąłem rękę do Turiego nie mającego pojęcia, że jestem lekarzem. Przyjrzał się jej 
uważnie, nie mówiąc słowa, ostrożnie zgiął każdy palec z osobna, zmierzył odległość pomiędzy 
knykciem a palcem wskazującym, i zamamrotał coś do żony; teraz ona ujęł» moją rękę w swoją 
drobną ptasią łapkę, a w spojrzeniu jej małych, migdałowych oczu zobaczyłem niepoftój.
— Czy mówiła ci matka, że urodziłeś się w czepku? Dlaczego cię nie karmiła sama? Kto cię 
karmił? Jakim językiem mówiła twoja mamka? Czy domieszała ci kiedyś krwi kruka do mleka? Może 
zawiesiła ci wilczą łapę na szyi? Czy nie kazała ci dotkną* trupiej czaszki, gdy byłeś małym 
dzieckiem? Nie widziałeś nigdy uldrów? A może słyszałeś dzwonki ich białych reniferów, dźwif 
czące głęboko w lasach?
— To uzdrowiciel! Uzdrowiciel! — zawołała żona Turiego> szybkim, niespokojnym 
spojrzeniem obrzucając moją twarz.
— On jest ulubieńcem uldrowi — powtórzyli wszyscy z bo-jaźnią w oczach.
Niemal sam czułem się przestraszony i odruchowo cofnąłem rękę- Turi powiedział, że czas na 
spoczynek, bo dzień był długi, a nazajutrz miałem o świcie wyjść z obozu. Ułożyliśmy się wokół 
żarzącego się ogniska i wkrótce ściemniło sie w zadymionym namiocie. Widziałem tylko nad sobą 
Gwiazdę Polarną patrzącą na mnie przez otwór w dachu, pozostawiony dla odpływu dymu. przez sen 
poczułem na piersiach ciepły ciężar psa i jego miękki pysk złożony na mej dłoni.
Brzask zastał nas wszystkich na nogach; cały obóz poruszony był pożegnaniem ze mną. 
Rozdzieliłem między mych nowych przyjaciół mile widziane przez nich podarunki w postaci tytoniu i 
słodyczy, po czym nastąpiły życzenia szczęśliwej podróży. W pomyślnych warunkach powinienem 
był już nazajutrz być w Forsstu-ganie, najbliższym ludzkim osiedlu wśród pustkowia, bagnisk, 
wodospadów, jezior i lasów — ojczyzny bezdomnych Lapończyków. Przewodnikiem moim miała być 
Ristin, szesnastoletnia wnuczka Turiego. Umiała ona parę słów po szwedzku, była już raz w 
Forsstuganie i miała stamtąd pójść jeszcze dalej, do najbliższej kościelnej wioski, aby znowu uczyć się 
w lapońskiej szkole.
Szła przede mną w długiej, białej tunice ze skóry renifera i w czerwonej wełnianej czapce. 
Wokół kibici owinęła się szerokim pasem ze skóry, haftowanym niebieskimi i żółtymi nićmi oraz 
wysadzanym blaszkami i guzami z prawdziwego srebra. U pasa wisiał nóż, woreczek z tytoniem i 
kubek. Widziałem, że zatknęła, też za niego małą siekierkę do rąbania drzewa. Na nogach miała 
kamasze z miękkiej, białej skórki reniferowej przytwierdzone do również skórzanych bryczesów. 
Drobne stopki tkwiły w małych, białych, reniferowych butach, ozdobinych niebieskim haftem. Na 
plecach dźwigała laukos, tornister z kory brzozowej, zawierający cały JeJ majątek oraz nasz prowiant. 
Był dwa razy większy od mego Plecaka, ale zdawał się absolutnie jej nie przeszkadzać. Ześlizgiwała 
się ze stromego zbocza bezszelestnym krokiem zwierzęcia, Przeskakiwała zręcznie iak zaiac obalone 
pnie drzew lub kałuże w°ay, a niekiedy zgrabnie jak koza jednym skokiem dostawała ^? na stromą 
skałę, rozglądając się dokoła. U stóp góry natrafi-lv na szeroki strumień; nie zdążyłem zapytać, jakim 
sposobem przeprawimy się przez niego, gdyż już stała zanurzona po biodra w wodzie. Nie 
pozostawało mi nic innego, jak pójść w jej ślady i również wejść do lodowato zimnego nurtu. 
Rozgrzałem się wkrót. 3e, gdy w zadziwiającym tempie wspinaliśmy się na urwisty prze. ciwległy 
brzeg.
Ristin mówiła mało. Zresztą rozumiałem ją słabo. Jej szwedz. ki był tak marny, jak mój 
lapoński. Rozsiedliśmy się na miękkim mchu, zabierając się do doskonałego posiłku złożonego z 
placków jęczmiennych, świeżego masła, sera, wędzonego ozora renifera i przepysznej zimnej wody z 
górskiego strumienia. Piliśmy ją z kubka Ristin. Po czym zapaliwszy fajki, raz jeszcze spróbowaliśmy 
się porozumieć.
— Jak się nazywa ten ptak? — spytałem.
— Lahol — uśmiechnęła się Ristin, natychmiast poznawszy miękki gwizd świstaka, który 
dzieli samotność z Lapończykami i którego lud tutejszy kocha.
Z wierzby rozległ się słodki śpiew niebieskiej sikory.
— Jilo! Jilo! — zaśmiała się Ristin.
Lapończycy wierzą, że niebieska sikora ma dzwonek w gardle i może śpiewać sto rozmaitych 
piosenek. Wysoko ponad nami, w błękitnym niebie wisiał czarny krzyż. Był to orzeł królewski, który, 
zawieszony na znieruchomiałych skrzydłach, oglądał swe pustynne królestwo. Od górskiego jeziora 
nadlatywało dziwaczne wołanie nurka.
— Ro-ro-raik! — naśladowała go Ristin — dobra pogoda dziś, dobra pogoda — objaśniała. 
— A kiedy mówi var luk, var luk, var luk, luk, luk! — to znaczy: znowu deszcz, znowu deszcz! — 
nauczała mnie poważnie.
Leżałem wyciągnięty na mchu, paliłem fajkę i patrzyłem, jak Ristin starannie pakowała swój 
majątek do tornistra: mały. niebieski szal wełniany, nową parę zgrabnych bucików z renifera. i ładnie 
wyhaftowane czerwone rękawice, które wkładała do kościoła; wreszcie zapakowała też Biblię. Znów 
uwagę moją zwrócił piękny kształt drobnej ręki, jaki mają Lapończycy. Spytałem, co ma w pudełku z 
korzenia brzozowego? Nie mogąc zrozumie jej długiego tłumaczenia po szwedzku, fińsku i lapońsku, 
podniosłem się i otworzyłem szkatułkę: zawierała garść ziemi. W jaki"1 celu ją niosła?
Ristin znowu usiłowała mi coś objaśnić, ale nie mogłem nic ^rozumieć. Zniecierpliwiona 
potrząsnęła głową i powzięła z pewnością mniemanie, że jestem bardzo głupi. Nagle położyła się jak 
długa na mchu, zamknęła oczy i znieruchomiała, leżąc cicha j sztywna. Potem wstała i wygrzebawszy 
spod mchu garść ziemi podała mi ją z wielką powagą. Teraz zrozumiałem, co zawierała brzozowa 
szkatułka: była to ziemia z pagórka na pustkowiu, gdzie zeszłej zimy pochowano w śniegu 
Lapończyka. Ristin chciała ją zanieść do księdza, aby zmówił nad nią Ojcze nasz i rozsypał ją na 
cmentarzu.
Załadowaliśmy nasze plecaki i ruszyliśmy dalej. Po tamtej stronie gór okolica zmieniła się 
zupełnie. Wędrowaliśmy przez nieskończone tundry, zarosłe ostrym sitowiem i krzakami jagód, które 
przechodząc zrywaliśmy i jedliśmy. Samotna, karłowata brzoza, właściwa górskim urwiskom (betula 
nana), rosła tu w gajach brzozy srebrzystej, osiki i jesionu, wśród zarośli olszyny, wierzby, jarzębiny i 
dzikich porzeczek. Wkrótce weszliśmy do gęstego boru, a w kilka godzin później wędrowaliśmy 
głębokimi wąwozami pomiędzy stromymi skałami porośniętymi mchem. Niebo nad nami jaśniało 
jeszcze od zachodzącego słońca, ale w dolinach było już prawie ciemno. Ristin rozglądała się wokoło 
niespokojnie. Najwidoczniej pragnęła przed nocą wydostać się z wąwozu. Nagle stanęła. Usłyszałem 
trzask łamanej gałęzi i ujrzałem coś ciemnego, wynurzającego się z półmroku w odległości niecałych 
pięćdziesięciu kroków.
— Uciekaj! — szepnęła Ristin z pobladłą twarzą, kładąc drobną rękę na siekierce za pasem.
Byłbym to chętnie uczynił, gdybym mógł, ale stałem nieruchomo, obezwładniony kurczem w 
łydkach. Po chwili ujrzałem go dokładnie. Stał po kolana w gęstwinie czernic z gałązką ulubionych 
jagód w ogromnym pysku. Prawdopodobnie przerwaliśmy mu wieczerzę. Był niezwykłej wielkości, a 
sądząc po wyleniałym futrze, musiał to być niedźwiedź bardzo stary, na pewno ten, o którym 
opowiadał Turi.
— Uciekaj — szepnąłem teraz ja do Ristin, chcąc rycersko °słonić jej ucieczkę. Ale 
okoliczność, iż nie mogłem się ruszyć, znacznie osłabiła wartość tego zamiaru. Ristin nie uciekła; 
stałem si? natomiast świadkiem niezapomnianego widoku, dla którego warto było zrobić tę długą 
podróż z Paryża do Laponii. Wszystko mi jedno, czy uwierzycie mojemu opowiadaniu. Z jedną ręką 
na siekierce Ristin zrobiła kilka kroków w stronę niedźwiedzia, a dru. gą uniosła tunikę, aby mu 
pokazać szerokie spodnie, jakie noszą kobiety lapońskie. Niedźwiedź spojrzał na nią, wypuścił z 
pyska gałązkę czarnych jagód, zawęszył głośno, odwrócił się i odszedł w gęstwinę jodeł.
— Woli czernice niż mnie — rzekła Ristin, gdyśmy jak najszybszym krokiem poszli dalej. 
Opowiadała mi, że na wiosnę, gdy matka przyszła po nią do lapońskiej szkółki, spotkały prawie 
w tym samym miejscu starego niedźwiedzia, który oddalił się natychmiast, gdy matka pokazała 
mu swe kobiece spodnie.
Wydostaliśmy się z wąwozu i sznsmy przez mroczny las po aksamitnym, szarosrebrnym mchu, 
usianym kwiatami goryczki i żółtokłosu. Nie było ani jasno, ani ciemno; panował dziwny półcień 
letniej nocy polarnej. Zagadką było dla mego tępego mózgu, jakim sposobem znajdowała Ristin drogę 
w tym lesie bez dróg i ścieżek. Nagle ukazał się znów nasz przyjaciel potok, lecz zaledwie zdążyłem 
pochylić głowę nad jego chłodną powierzchnią, gdy znowu odbiegł od nas. Kisun oświadczyła, ze 
czas na wieczerzę. Z nieprawdopodobną szybkością narąbała trochę drzewa i rozpaliła ognisko 
pomiędzy dwoma głazami. Zjedliśmy, wypaliliśmy fajki i wkrótce, podłożywszy plecaki pod giowy, 
zapadliśmy w głęboki sen. Z rana Ristin obudziła mnie podając swą czerwoną czapkę pełną czarnych 
jagód; nic dziwnego, że stary niedźwiedź tak je lubił: rzadko jadałem równie smaczne śniadanie. 
Wyruszyliśmy dalej. I znowu spotkaliśmy naszego przyjaciela: potok, wesoło tańczący po pagórkach i 
kamieniach. Śpiewał zachęcająco, abyśmy zeszli z nim razem nad górskie jezioro; uczyniliśmy zadość 
jego prośbie nie chcąc, żeby zbłądził sam w półmroku. Niekiedy oddalaliśmy się od niego, ale 
słyszeliśmy zawsze, choćby z oddali, jego piosenkę. Czasem oczekiwał nas przy stromej skale albo 
przy leżącym pniu drzewa, a potem jeszcze prędzej biegł naprzód, jakby chcąc odzyskać stracony 
czas. Wkrótce mogliśmy pozbyć się obawy, że zgubi drogę w półmroku, gdyż noc na szybkich nogach 
uciekła głębiej w las. Wśród koron jodłowych zajaśniało złote słońce.
— Piavi! — rzekła Ristin — słońce wschodzi!
Wśród mgły wstającej z dolin u naszych stóp, zabłysło jezioro.
Zbliżałem się do niego ze smutnym przeczuciem powtórnej lodowatej kąpieli, lecz omyliłem 
się, na szczęście. Ristin zatrzymała się przy małej, płaskiej łodzi, zwanej eka, na wpół ukrytej pod 
zielonym pniem sosny. Nie była czyjąś własnością, lecz należała do wszystkich. Lapończycy używali 
jej, gdy odwiedzali kościelną wieś, aby wymienić skóry reniferów na kawę, cukier i tytoń, owe trzy 
artykuły luksusowe w ich życiu. Woda w jeziorze miała barwę kobaltu, piękniejszą niż szafir 
Lazurowej Groty na Capri, a tak przezroczystą, że zdawało mi się, iż mogę dojrzeć ową wyrwę w 
dnie, wybitą przez rozgniewanego Stalą.
Pośrodku jeziora spotkaliśmy dwóch dystyngowanych podróżnych, którzy płynęli obok siebie, a 
dumne ich rogi wystawały wysoko ponad wodę. Na szczęście wzięli mnie za Lapończyka i mogliśmy 
zbliżyć się do nich na tyle, że zobaczyłem piękne, łagodne oczy, skierowane na nas bez strachu. Coś 
niesłychanie dziwnego widnieje w spojrzeniu zarówno łosia, jak renifera: zwierzęta te zdają się 
spoglądać wprost w oczy człowiekowi, niezależnie od kąta, pod którym się na nie patrzy. Wspięliśmy 
się szybko na stromy brzeg i ruszyliśmy znowu przez rozległe przestrzenie bagna, mając słońce za 
jedynego przewodnika. Próba, aby objaśnić Ristin zasadę posługiwania się kieszonkowym kompasem, 
spełzła na niczym, a wreszcie i ja również przestałem na niego spoglądać, ufając na wpół zwierzęcemu 
instynktowi dziewczyny. Spieszyła się widocznie, a wkrótce zaczęło mi się zdawać, iż nie była pewna 
drogi. Od czasu do czasu rzucała się pędem w którymś kierunku, zatrzymywała się raptownie, 
chwytając wiatr w drgające nozdrza, i pędziła w ten sam sposób w inną stronę. Niekiedy schylała się 
węsząc przy ziemi jak pies.
— Rog! — powiedziała wskazując nisko wiszącą chmurę, która z nieprawdopodobną 
szybkością zbliżała się ku nam tuż po-nad bagnami.
Rzeczywiście była to mgła. W chwilę potem znaleźliśmy się w jej gęstym welonie, 
nieprzeniknionym jak listopadowa mgła londyńska. Musieliśmy wziąć się za ręce, aby nie zgubić 
siebie z oczu. Brnęliśmy w ten sposób naprzód przez godzinę czy dwie, zanurzeni po kolana w 
lodowatej wodzie. Wreszcie Ristin wyznała, 2e zabłądziła i że musimy poczekać, aż mgła przejdzie... 
Jak długo to może potrwać? Nie wiedziała; może dzień i noc, a może godzinę, zależnie od wiatru. 
Było to jedno z najcięższych moich przeżyć Zdawałem sobie dobrze sprawę, że dla nas, 
wyekwipowanych nader skromnie, mgła na niezmierzonych bagniskach jest o wiele 
niebezpieczniejsza niż spotkanie z niedźwiedziem w wąwozie. Wiedziałem też, że pozostało 
nam tylko czekanie na miejscu, gdzieśmy się zatrzymali. Przez długie godziny siedzieliśmy na 
plecakach, a mgła oblepiła nam skórę jak mokra, zimna chusta. Szczy. tem nieszczęścia w tym 
położeniu stał się moment, gdy chcąc zapalić fajkę, sięgnąłem do kieszeni i znalazłem w niej pełno 
wody. Patrzyłem jeszcze w ponurym zamyśleniu na rozmokłe Dudełko zapałek, gdy Ristin już zdołała 
rozniecić ogień hubką i zapaliła fajkę. Ponownie przekonałem się o porażce cywilizacji, kiedy chcąc 
włożyć suche skarpetki ujrzałem, iż mój nieprzemakalny plecak z najlepszej fabryki w Londynie 
całkowicie przemókł, wszystkie zaś rzeczy dziewczyny pozostały suche jak siano, w jej laukos 
domowego wyrobu z brzozowej kory. Czekaliśmy właśnie na zagotowanie się wody, aby zaparzyć 
filiżankę kawy, bardzo w tej chwili wskazanej, gdy podmuch wiatru zgasił płomień mojej 
spirytusowej maszynki. Ristin zerwała się i kazała mi natychmiast przypasać plecak. W niespełna 
minutę powiał nam w twarz silny wiatr i zasłona mgły szybko popłynęła w górę. Głęboko w dolinie 
pod nami ujrzeliśmy strumień połyskujący w słońcu jak miecz. Na jego przeciwległym brzegu, jak 
daleko okiem sięgnąć, rozciągał się ciemny bór. Ristin podniosła rękę, wskazując słup dymu unoszący 
sif ponad wierzchołkami drzew. — Forsstugan! — rzekła.
Pobiegła w dół po zboczu i bez wahania zanurzyła się aż do ramion w rzece. Poszedłem za jej 
przykładem. Wkrótce straciliśmy grunt pod nogami i popłynęliśmy jak owe łosie spotkane w górskim 
jeziorze. Po półgodzinnym marszu przez las, wyszliśmy na polanę stworzoną rękami ludzkimi.
Duży pies lapoński rzucił się ku nam ze złowrogim szczekaniem. Obwąchawszy nas dokładnie, 
ucieszył się najwidoczniej ze spotkania i machając ogonem pobiegł naprzód wskazując drogęLars 
Anders z Forsstuganu stał przed swym czerwonym domem. Odziany był w długi, barani kożuch i 
drewniane buty. Mierzył sześć stóp i sześć cali.
— Witam cię w lesie — powiedział — skąd przybywasz? Dlaczego nie kazałeś tej lapońskiej 
dziewczynie przepłynąć samej po moją łódź dla ciebie? Dorzuć polano do ognia, Kerstin! — zawo-}ał 
ku żonie — przepłynęli we dwoje przez rzekę i muszą wysuszyć ubrania.
Usiedliśmy z Ristin na niskiej ławie przy ogniu.
— Zmókł jak wydra — powiedziała matka Kerstin pomagając mi ściągnąć pończochy, 
spodnie, sweter i flanelową koszulę, które rozwiesiła na sznurze pod sufitem. Ristin zdjęła już 
spódnicę, kamasze, bryczesy i wełnianą kamizelkę; koszuli nie miała. Siedzieliśmy obok siebie na 
drewnianej ławie przed płonącym ogniskiem, oboje nadzy, jak nas Pan Bóg stworzył. Starzy słusznie 
uważali to za zupełnie naturalne.
W godzinę później obszedłem moją nową kwaterę, ubrany w długi, czarny niedzielny surdut 
Larsa z samodziałowego sukna i w jego drewniane buty. Ristin siedziała przed ogniem w kuchni, 
gdzie matka Kerstin zajęta była pieczeniem chleba. Obcy, który z jakimś Lapończykiem z Finlandii 
przechodził tędy wczoraj, zjadł wszystek chleb, jaki się znalazł w domu. Syn Larsa piłował drzewo 
daleko na tamtym brzegu jeziora, mogłem więc spać w jego komorze nad oborą.
Starzy wyrazili nadzieję, że chyba nic nie mam przeciwko zapachowi krów? Nie, absolutnie, 
bardzo go lubię. Stary Lars powiedział, że pójdzie do herbry2, aby przynieść dla mnie skóry baranie 
na łóżko.
— Przydadzą ci się na pewno — dodał — bo noce są już zimne.
Skład zbudowany był na czterech palach z mocnych pni wysokości mężczyzny, 
uniemożliwiających w ten sposób wizyty czworonożnych gości podczas obfitych śniegów zimowych. 
Herbra była pełna odzienia i futer rozwieszonych porządnie na jelenich rogach wzdłuż ścian. Wisiał 
więc wilczy kożuch Larsa, zimowe futro jego żony i kilka innych skór wilczych. Na podłodze leżało 
nakrycie na nogi do sań: wspaniała skóra niedźwiedzia. Na jednym Skład.
z kołków rozwieszono ślubny strój matki Kerstin: połyskujący kolorami jedwabny kaftan, 
haftowany prześlicznie srebrem, długa zielona wełniana spódnica, futrzany kołnierz z wiewiórek, 
czepiec ozdobiony starymi koronkami i czerwony skórzany pas ze sprzączkami z prawdziwego srebra. 
Gdy zeszliśmy z drabiny, przypomniałem Larsowi, że zapomniał zamknąć drzwi. — To nic nie 
szkodzi — odpowiedział — wilki, lisy i łasice nie troszczą się o ubrania, a niczego jadalnego w 
składziku nie ma. — Po przechadzce w lesie, zasiadłem przed domem do wybornej wieczerzy 
złożonej z pstrągów lapońskich, najlepszych na świecie, domowego chleba, wyjętego wprost z pieca, 
świeżego sera i piwa własnego warzenia. Chciałem zawołać Ristin, aby jadła z nami, ale 
najwidoczniej uchybiało to etykiecie. Miała jeść w kuchni razem z wnukami. Starzy siedzieli przy 
mnie oboje i patrzyli, jak się posilam.
— Czyś widział króla?
— Nie, nie przeszedłem przez Szwecję, ale przez zupełnie inny kraj; jestem z innego miasta, o 
wiele większego od Sztokholmu.
Lars nie wiedział, że w ogóle istnieje miasto większe...!
Powiedziałem starej Kerstin, że jej strój weselny jest przepiękny; uśmiechnęła się mówiąc, że 
już jej matka brała w nim ślub, a Bóg raczy wiedzieć, ile to lat temu było?
— Ale chyba nie zostawiacie herbry otwartej na noc?
— Dlaczegóż by nie? — spytał Lars — nie ma tam nic do jedzenia, a powiedziałem ci już, że 
wilki i lisy nie zabiorą nam odzieży.
— Ale może to uczynić ktoś inny. Skład leży odosobniony w lesie, oddalony o wiele setek 
metrów od domu. Chociażby futro niedźwiedzie warte jest dużo pieniędzy, a każdy antykwariusz w 
Sztokholmie chętnie zapłaciłby kilkaset talarów za ślubną suknię twojej żony.
Oboje spojrzeli na mnie ze zdziwieniem.
— Ale powiedziałem ci przecież, że ja sam zastrzeliłem niedźwiedzia i wilka. I czy nie 
rozumiesz, że ta suknia to ślubny strój mojej żony i że odziedziczyła go po swojej matce? Nie 
pojmujesz, że dopóki żyjemy, wszystko należy do nas, a kiedy umrzemy — dostanie to nasz syn? 
Któż mógłby nam coś zabrać? O czym myślisz?
Stary Lars i matka Kerstin spoglądali na mnie prawie z gniewem. Nagle Lars podrapał się po 
głowie i błysk zrozumienia zajaśniał w jego starych oczach.
— Ach, teraz wiem, o co mu chodzi — uśmiechnął się chytrze — on ma na myśli tych łotrów, 
których nazywają złodziejami!
Zapytałem Larsa o jezioro Siva. Czy prawdą jest, co opowiadał mi Turi, że wielki Stało wybił 
dziurę w dnie i wypłoszył wszystkie ryby? Tak, to prawda; w jeziorze tym nie ma ani jednej ryby, a 
przecież w innych roi się od nich. Jednak nie można powiedzieć z całą pewnością, czy to sprawka 
olbrzyma Stalą. Lapończycy są zabobonni i ciemni, a nawet nie wyznają religii chrześcijańskiej. Nikt 
też nie wie, skąd pochodzą. Ich mowa różni się od wszelkich innych na całym świecie.
— A czy po tamtej stronie rzeki istnieją jeszcze olbrzymy albo gnomy?
— Za dawnych czasów na pewno były — odrzekł Lars. — Jako mały chłopiec słyszałem dużo 
o pewnym gnomie mieszkającym tam, na górze. Był bardzo bogaty. Miał setki szpetnych karłów, 
pilnujących jego skarbów we wnętrzu gór, i tysiące śnieżnobiałych wołów ze srebrnymi dzwonkami u 
szyi. Teraz, gdy król zaczął rozsadzać góry w poszukiwaniu rudy żelaznej i kiedy zbudowano kolej, 
nie słyszy się już o gnomach. Ale Skogsra, wiedźma leśna, naturalnie jeszcze żyje i próbuje omamić 
ludzi, aby ich zwabić głębiej w las, gdzie potem muszą się błąkać. Czasem woła głosem ptasim, a 
niekiedy miękkim kobiecym. Wielu ludzi mówi, że jest to prawdziwa kobieta, bardzo piękna i bardzo 
zła. ueżeli spotkasz ją w lesie, uciekaj czym prędzej, a nie odwracaj głowy chcąc ją zobaczyć, gdyż 
byłbyś zgubiony. Nie siedź też nigdy podczas pełni w lesie pod drzewem: przyjdzie wówczas, siądzie 
obok i otoczy cię ramieniem niby kobieta pragnąca miłości mężczyzny. Nie chodzi jej jednak o 
to, gdyż pragnie tylko wyssać krew z twego serca.
— A czy nie ma ona przypadkiem wielkich, ciemnych oczu...?
— spytałem zmieszany.
Tego Lars Anders nie wiedział, gdyż nigdy jej nie widział, ale brat żony ujrzał ją kiedyś w lesie 
podczas księżycowej nocy. Przestał potem zupełnie sypiać i popsuło mu się w głowie.
— A czy są tu może w pobliżu krasnoludki?
— Tak, całe gromady karzełków krążą z zapadnięciem zmroku. Mały krasnoludek mieszka 
nawet w oborze i wnuczęta widują go często. Zachowuje się bardzo przyjaźnie, jeżeli mu dają spokój i 
jeżeli stawiają mu w zwykłym kącie miseczkę z owsianą kaszą. Nie należy tylko, broń Boże, kpić z 
niego. Pewnego razu przybył na jedną noc do Forsstuganu inżynier kolejowy, który miał budować 
most na rzece. Upił się i plunął w miskę z owsianą kaszą mówiąc, że klnie się na wszystko, że 
krasnoludki w ogóle nie istnieją. A kiedy wracał wieczorem przez zamarznięte jezioro, koń, który go 
wiózł, pośliznął się i upadł na lodzie, a wilki go rozszarpały. Z rana ludzie idący z kościoła znaleźli 
owego inżyniera: siedział w saniach zmarznięty. Dwa wilki leżały zastrzelone; gdyby nie strzelba, 
byłyby pożarły i jego.
— Jak daleko jest od Forsstuganu do najbliższego osiedla?
— Osiem godzin jazdy przez las na dobrym koniu.
— Przed godziną, kiedy chodziłem po lesie, słyszałem dzwonki krów. Musi być dużo bydła w 
okolicy?
Lars Anders wypluł tytoń.
— Zdaje ci się — rzekł krótko — w lasach nie ma stad, chyba w odległości wielu setek 
kilometrów. A nasze własne cztery krowy stoją w oborze.
Upierałem się jednak, że wyraźnie słyszałem dzwonki krów daleko w lesie i że nawet 
zastanowił mnie ich piękny dźwięk, jakby były ze srebra. Lars i Kerstin spojrzeli na siebie z 
niepokojem, ale nic nie powiedzieli. Życzyłem im dobrej nocy i poszedłem do komórki nad oborą. 
Przed moim oknem stał ciemny, milczący las. Zapaliłem świeczkę i położyłem się na owczych 
skórach zmęczony i śpiący po całodziennej wędrówce. Chwilę przysłuchiwałem się przeżuwaniu 
śpiących krów i przez sekundę zdawało mi się, że słyszę wołanie sowy z odległego boru. Zapatrzyłem 
się w łojówkę, której łagodne światło padało na stół. Wpatrywałem się w nie; nastrajało przyjemnie, 
od czasu bowiem dzieciństwa nie widziałem już takiego światła. Podczas gdy oczy same się 
przymykały, zdawało mi się, że widzę chłopca brnącego w głębokim śniegu do szkoły w mroźny 
poranek zimowy. Na plecach miał przypasany tornister, a w ręku niósł taką samą świecę jak ta oto na 
stole. Każdy chłopiec musiał wówczas przynosić łojówkę, którą zapalano w szkole na jego pulpicie. 
Jedni przynosili grube, inni — cienkie, ie właśnie jak ta dzisiejsza. Pochodziłem z bogatego domu j 
na moim pulpicie była gruba świeca; ale obok mnie paliła się najcieńsza świeczka z całej klasy, bo 
matka chłopca siedzącego przy mnie była biedna. Ja jednak nie zdałem egzaminu na Boże Narodzenie, 
za to tamten został pierwszym uczniem, gdyż miał więcej ode mnie światła w głowie...
Zdawało mi się, że usłyszałem szmer na stole. Widocznie spa-jem przez chwilę, bo świeczka już 
migała bliska zgaśnięcia. Zobaczyłem jednak zupełnie wyraźnie człowieczka wielkości mojej dłoni 
siedzącego ze skrzyżowanymi nogami na stole i ostrożnie ciągnącego ku sobie moją dewizkę; 
przekrzywiał przy tym na bok starą, siwą głowę, aby usłyszeć, jak chodzi repetier. Tak był nim zajęty, 
że nie spostrzegł, iż usiadłem na łóżku. Nagle ujrzał mnie, rzucił dewizkę, zwinnie jak marynarz 
ześliznął się po nodze od stołu i pobiegł do drzwi z szybkością, na jaką mu pozwalały maleńkie nóżki.
— Nie bój się, krasnoludku — rzekłem — przecież to ja jestem. Nie uciekaj, a pokażę ci 
chętnie, co się mieści w złotej szkatułce, która cię tak interesuje. Znajduje się w niej dzwonek, który 
dzwoni jak w niedzielę w kościele.
Zatrzymał się i popatrzył na mnie małymi, poczciwymi oczkami.
— Nie pojmuję tego — rzekł wreszcie — czułem wyraźnie zapach dziecka w tej izdebce, bo w 
przeciwnym razie nie byłbym tu wszedł, ale ty wyglądasz na dorosłego. No, czy kto widział coś 
podobnego... — zawołał gramoląc się na krzesło stojące przy Józku — co za niesłychane szczęście, 
że cię spotykam w tej okolicy oddalonej od świata. Jesteś zupełnie takim samym dzieckiem jak 
wówczas, gdy widziałem cię ostatnio w dziecinnym pokoju w waszym starym domu, inaczej nie 
byłbyś mógł mnie dojrzeć, kiedy siedziałem tam na stole. Czy mnie nie poznajesz? Przecież to ja 
Przychodziłem co noc, gdy cały dom spał, aby cię utulić i spłoszyć wszelkie troski dnia. To mnie 
przecież przynosiłeś zawsze kawał urodzinowego ciasta oraz dużo orzechów i słodyczy z choinki. 
Nigdy nie zapomniałeś postawić dla mnie miseczki z owsianą Kaszą. Dlaczego opuściłeś twoje 
rodzinne strony tam daleko, wsród wielkich lasów? Dawniej śmiałeś się zawsze, czemu wyglądasz 
teraz tak poważnie?
— Nie mam spokoju w myślach, nie mogę nigdzie pozostawać długo, nie mogę zapomnieć, 
nie mogę spać.
— Zupełnie jak twój ojciec! Jakże często widywałem go chodzącego przez całą noc tam i z 
powrotem po pokoju!
— Opowiedz mi o moim ojcu, zaledwie go pamiętam.
— Twój ojciec był dziwnym człowiekiem, posępnym i milczącym. Dobry był dla ubogich i dla 
zwierząt, ale otoczeniu wydawał się nieraz twardy. Bił cię często, ale też byłeś nieznośnym dzieckiem. 
Nikogo nie słuchałeś i zdawać by się mogło, że nie kochasz nikogo, ani ojca, ani matki, ani brata, ani 
siostry, ani w ogóle kogokolwiek. Chociaż, prawda, kochałeś twą mamkę! Przypominasz sobie Lenę? 
Nikt jej nie cierpiał i wszyscy się jej bali. Wzięto ją z konieczności, gdyż matka nie mogła cię karmić. 
Nie wiedziano, skąd pochodziła. Skóra jej była ciemna jak tej Laponki, która cię tu wczoraj 
przyprowadziła, ale Lena była o wiele wyższa od Lapończyków. Gdy dawała ci pierś, śpiewała coś 
w obcym języku, a karmiła cię, dopóki nie skończyłeś dwóch lat. Nikt, nawet twoja matka, nie 
odważył się do niej zbliżyć, warczała bowiem jak rozgniewana wilczyca, jeżeli ktoś chciał wziąć 
ciebie z jej ramion. Wreszcie oddalono ją, ale wróciła w nocy i próbowała cię ukraść. Twoja matka tak 
się przeraziła, że wzięła ją z powrotem. Mamka przynosiła ci rozmaite zwierzęta do zabawy: 
nietoperze, wiewiórki, jeże, szczury, węże, sowy i kruki. Widziałem na własne oczy, jak przegryzła 
szyję kruka, aby kilka kropel jego krwi wmieszać ci do mleka. Pewnego dnia, gdy miałeś już cztery 
lata, przybył sędzia ff dwoma krajowymi żandarmami, którzy ją zakuli w kajdany i zabrali. 
Opowiadano, że miało to jakiś związek z jej własnym dzieckiem. Cały dom się cieszył, a tylko ty 
przez długie dni odchodziłeś od zmysłów. Najwięcej trosk miałeś z tymi zwierzętami. W pokoju roiło 
się od nich, a były najróżnorodniejsze. Leżały nawet z tobą w łóżku, gdy spałeś. Pamiętasz, jak cię 
bezlitośnie zbito za leżenie na jajkach? Próbowałeś wysiedzieć w łóżku każde jajo ptasie, które 
znalazłeś, a że małe dziecko nie może przy tym, oczywiście, długo czuwać, co dzień więc z rana twoje 
łóżko pełne był° rozduszonych jaj i co dzień dostawałeś cięgi, które nie pomagały-Czy przypominasz 
sobie wieczór, gdy rodzice wrócili późno z zabawy i zastali twą siostrę siedzącą w nocnej koszuli na 
stole? Skuliła się pod parasolem i krzyczała z przerażenia: wszystkie zwierzęta uciekły z twego 
pokoju, a nietoperz zaplątał się we włosy małej. Węże, ropuchy i szczury łaziły po podłodze, a w 
twoim łóżku znaleziono cały miot młodych myszek. Ojciec sprawił ci straszliwe lanie, a wtedy 
skoczyłeś na niego i ugryzłeś go w rękę. Swego własnego ojca! Nazajutrz wykradłeś się o świcie z 
domu, ale przedtem włamałeś się nocą do spiżarni, aby napełnić plecak wszelkimi produktami 
spożywczymi, jakie zdołałeś zebrać. Rozbiłeś też skarbonkę twej siostry i zrabowałeś jej 
oszczędności, gdyż ty sam nigdy nic przecież nie oszczędzałeś. Przez cały następny dzień i noc szukali 
cię wszyscy. Wreszcie ojciec, który pojechał do wsi, aby zawiadomić policję, znalazł cię na brzegu 
drogi, spokojnie śpiącego w śniegu; twój pies zaszczekał, kiedy ojciec przejeżdżał. Słyszałem, jak jego 
koń opowiadał w stajni innym koniom, że ojciec bez słowa wziął cię na siodło, zabrał do domu i na 
dwie doby zamknął w ciemnym pokoju o chlebie i wodzie. Trzeciego dnia zaprowadzono cię do 
niego; zapytał, czemu uciekłeś z domu? Odpowiedziałeś, że nikt ciebie tu nie rozumie i że chcesz 
wywędrować do Ameryki. A czy żałujesz, żeś go ugryzł w rękę? Nie! — odrzekłeś.
Nazajutrz wysłano cię do szkoły w mieście i pozwolono przyjechać do domu dopiero na Boże 
Narodzenie. W święta pojechaliście wszyscy o czwartej z rana do kościoła. Po drodze przez 
zamarznięte jezioro pędziło za saniami całe stado wilków. Zima była bardzo surowa, a wilki 
wygłodniałe. W kościele płonęło całe morze świateł i dwie duże choinki jarzyły się przy wielkim 
ołtarzu. Wierni podnieśli się z miejsc i zaśpiewali kolędę. Gdy pieśń przebrzmiała, powiedziałeś ojcu, 
że żałujesz, iż ugryzłeś go w rękę, a on pogłaskał cię po głowie. W drodze powrotnej przez jezioro 
usiłowałeś wyskoczyć z sań. Mówiłeś, że chesz pójść za wilkami i zobaczyć, gdzie mieszkają. Po 
południu zginąłeś znowu i na próżno szukano cię przez całą noc. Z rana leśniczy znalazł cię śpiącego 
pod dużą jodłą. Wokoło drzewa pełno było wilczych śladów, a leśniczy twierdził, że te dzikie bestie 
chyba cudem cię nie rozszarpały. Jednak najgorsza rzecz stała się podczas letnich wakacji, gdy służąca 
znalazła pod twoim łóżkiem trupią czaszkę, ludzką czaszkę z wiszącym jeszcze z tyłu kosmykiem 
rudych włosów. Matka zemdlała, a ojciec zbił cię jak nigdy jeszcze dotąd, P° czym znów zamknięto 
cię w ciemnicy o chlebie i wodzie. Okaza ło się, że pojechałeś w nocy na twym kucu na cmentarz 
wiejski i włamałeś się do trupiarni. Ze stosu kości leżących w piwnicy ukradłeś czaszkę. Proboszcz, 
niegdyś przełożony męskiej szkoły, powiedział twemu ojcu,«że jest to wypadek niesłychany, aby 
dziesięcioletni chłopiec mógł popełnić tak okropny grzech przeciwko Bogu i ludziom. Matka, która 
była bardzo pobożna, nigdy tego nie przebolała. Zdawało się, że nieomal obawia się o ciebie, a bała 
się nie tylko ona. Mówiła, że nie może pojąć, jakim sposobem urodziła takiego potwora, a ojciec 
powiedział, że chyba nie on dał ci życie, ale sam diabeł cię spłodził. Stara gospodyni twierdziła, że 
wszystkiemu winna jest mamka, która cię zaczarowała wmieszawszy coś do twego mleka i 
zawiesiwszy wilczą łapę na szyi.
— Czy to prawda, co mi opowiadasz o moim dzieciństwie? Byłem widać rzeczywiście 
dziwnym dzieckiem.
— Moje każde słowo jest prawdziwe — odparł gnom — ale nie odpowiadam za to, co ty 
mówisz innym ludziom. Widocznie mieszasz rzeczywistość ze snem jak wszystkie dzieci. 
— Ale nie jestem dzieckiem! W przyszłym miesiącu skończę dwadzieścia siedem lat!
— Jesteś jednak dużym dzieckiem, gdyż nie byłbyś mnie zobaczył; tylko dzieci widzą 
krasnoludki.
— Ile masz lat, mały człowieczku?
— Sześćset. Wiem to przypadkowo, gdyż urodziłem się tegoż roku, co stara jodła przed twym 
oknem, wiesz, ta, na której sowa miała gniazdo. Twój ojciec zawsze twierdził, że jest to najstarsze 
drzewo w całym lesie. A pamiętasz tę wielką sowę? Przypominasz sobie, jak siedziała i przez okno 
przyglądała ci się okrągłymi . ślepiami?
— Czy jesteś żonaty?
— Nie. Jeszcze jestem wolny — odrzekł krasnoludek — a ty?
— Dotąd nie, ale...
— Daj lepiej spokój! Mój ojciec zawsze nam mówił, że małżeństwo jest przedsięwzięciem 
bardzo ryzykownym, a stare przysłowie powiada, że nigdy się nie jest za ostrożnym przy wyborze 
teściowej.
— Sześćset lat! Naprawdę? Nie wyglądasz na to! Nigdy bym nie przypuszczał widząc, jak 
ześliznąłeś się ze stołu i pędziłeś po podłodze, gdyś mnie spostrzegł.
— Dziękuję, nogi jeszcze mi służą, tylko oczy troszkę się i niewiele widzę w dzień; mam też 
dziwne szumy w uszach od czasu, gdy wy, ludzie, zaczęliście to okropne rozsadzanie skał wokoło. 
Niektóre krasnoludki twierdzą, że chcecie gnomom odebrać jCh złoto i żelazo, inne sądzą, że 
przebijacie otwór dla tego wielkiego, żółtego smoka, z dwoma czarnymi psami na grzbiecie, który 
pełza drogą przez lasy, pola i strumienie, a z pyska bucha mu dym i ogień. Boimy się go wszyscy: 
zwierzęta w lasach i polach, ptaki pod niebem i ryby w rzekach i jeziorach; gnomy, zamieszkałe 
głęboko we wnętrzu gór, w przerażeniu uciekają przed nim na północ. Co się stanie z nami, 
krasnoludkami? Co poczną dzieci, jeżeli nie będziemy przebywali w dziecinnych pokojach, aby 
bajkami ukołysać malców do snu i czuwać nad śpiącymi? Kto się zatroszczy o konie w stajniach, kto 
będzie na nie uważał, aby się nie pośliznęły na lodzie i nie połamały nóg? Kto przyjdzie budzić krowy 
i kto im pomoże w pielęgnowaniu nowo narodzonych cielątek? Muszę ci powiedzieć, że czasy są 
ciężkie i że coś się psuje w waszym świecie — nigdzie nie ma spokoju! Ciągły łoskot i zgiełk działają 
mi na nerwy. Ale nie mogę już tu dłużej pozostać z tobą. Sowy są śpiące, wszystko, co łazi po lasach, 
udaje się na spoczynek, wiewiórki łuskają już szyszki jodłowe i wkrótce zapieje kogut, a niedługo 
znów się zacznie straszliwe rozsadzanie gór po tamtej stronie jeziora. Mówię ci, że nie mogę już tego 
wytrzymać. Jest to moja ostatnia noc tutaj i muszę cię opuścić! Zanim słońce wzejdzie, chciałbym się 
znaleźć w Kebnekajse.
— Ale to o setki kilometrów na północ! Jakże ty, na Boga, dostaniesz się tam na swych 
krótkich nóżkach?
— Sądzę, że któryś z żurawi lub dzika kaczka zaniesie mnie na skrzydłach. Zbierają się tam 
teraz przed wielką podróżą do krainy, gdzie nie ma zimy. W najgorszym wypadku pojadę konno na 
grzbiecie niedźwiedzia albo wilka, gdyż te zwierzęta lubią krasnoludki. Trzeba mi iść.
— Nie odchodź, zostań jeszcze chwilkę! Pokażę ci, co zawiera złota szkatułka, która tak cię 
zajmowała.
— A co w niej chowasz? Jakieś stworzenie? Zdawało mi się, *e słyszę wewnątrz bicie serca?
— To serce czasu.
— Czasu? A co to jest czas? - - spytał krasnoludek.
— Nie mogę ci tego powiedzieć i nikt ci tego nie objaśni. Ludzie sądzą, że składa się z trzech 
różnych okresów: przeszłości teraźniejszości i przyszłości.
— Czy zawsze nosisz przy sobie to złote pudełeczko?
— Tak. Ono nie śpi nigdy ani nie odpoczywa, i nigdy nie przestaje powtarzać mi tego samego 
słowa.
— A rozumiesz, co ono mówi?
— Niestety, za dobrze! Przypomina mi co sekundę, co minu-tę, co godzinę, w dzień i w nocy, 
że się starzeję i że muszę umrzeć! Powiedz mi, zanim odejdziesz, mały człowieczku, czy boisz się 
śmierci?
— Jak to? A co to jest?
— Czy odczuwasz strach przed dniem, w którym ustanie bicie twego serca, rozpadną się kółka 
i sprężyny twego organizmu, myśli staną, a życie zgaśnie jak to słabe światełko łojówki na stole.
— Kto wbił ci w głowę takie głupstwa? Nie słuchaj głosu złotego pudełeczka i tego głupiego 
gadania o przeszłości, teraźniejszości i przyszłości! Czyż nie pojmujesz, że to jest to samo? Nie 
rozumiesz, że cię ktoś wyśmiewa w tej złotej szkatułce? Na twym miejscu rzuciłbym ją do rzeki, aby 
utopić zamkniętego w niej złego ducha. Nie wierz ani jednemu słowu, które on mówi. On kłamie! 
Pozostaniesz zawsze dzieckiem, nie zestarzejesz się nigdy i nigdy nie umrzesz. Jedynie ułożysz się na 
chwilę do snu! Niedługo wzejdzie słońce ponad wierzchołkami jodeł i nowy dzień zajrzy do okna, a 
wtedy lepiej będziesz widział niż przy świetle łojówki. Muszę już iść. Bądź zdrów, marzycielu, było 
to miłe spotkanie.
— O tak, bardzo, bardzo miłe, krasnoludku!
Zsunął się z krzesła i zakłapał po podłodze drewnianymi chodaczkami. Szukając w kieszeniach 
klucza od domu wybuchnął nagle tak głośnym śmiechem, iż musiał się schwycić za brzuch.
— Śmierć! — śmiał się jak szalony. — Śmierć! Coś podobnego! Nigdy w życiu nie słyszałem 
niczego równie głupiego! Cóż za krótkowzroczni głupcy z tych dużych małp w porównaniu z 
nami, małymi krasnoludkami! Śmierć! Na króla gnomów! Jeszcze nigdy nie słyszałem podobnego 
głupstwa.
Gdy obudziwszy się z rana spojrzałem w okno, ziemia pokryta była świeżym śniegiem. Wysoko 
w górze usłyszałem łopot skrzydeł i krzyk dzikich kaczek. Szczęśliwej podróży, mały krasnoludku!
Zasiadłem do śniadania; dostałem miskę owsianej kaszki, świeżo udojonego mleka i filiżankę 
wybornej kawy. Stary Lars powiedział, że w nocy wstawał dwukrotnie, gdyż lapoński pies bez 
ustanku niespokojnie warczał, jakby coś widział lub słyszał. On sam miał takie wrażenie, że widzi 
ciemny zarys czegoś, co mogło wyglądać na wilka krążącego wokoło domu. Przez chwilę zdawało mu 
się, że słyszy głosy dochodzące z obory, ale uspokoił się, gdy się przekonał, że to ja mówiłem przez 
sen. Kury gdakały też przez całą noc.
— Patrz! — powiedział wskazując na świeżym śniegu ślad prowadzący pod moje okno. — Co 
najmniej trzy sztuki! Mieszkam tu przeszło trzydzieści lat, ale nigdy nie odkryłem wilczych tropów 
tak blisko domu. A to? — i wskazał inny ślad wielkości stopy ludzkiej — widzisz? Zdawało mi się, że 
śnię, gdy spostrzegłem ten trop po raz pierwszy. Nie nazywam się Lars Anders, jeżeli tej nocy nie 
przyszedł tu niedźwiedź. A oto ślad jego młodego. Już przeszło dziesięć lat, kiedy zastrzeliłem w tych 
lasach niedźwiedzia! A czy słyszysz te szelesty na dużej jodle przy oborze? Siedzi tam chyba z 
kilkadziesiąt tych zwierzątek! Jak długo żyję, nie widziałem tylu wiewiórek na jednym drzewie! 
Słyszałeś też może przez całą noc wołanie sowy z lasu i krzyk nurka z jeziora? A kozodój również 
krążył o świcie wokoło domu, czy słyszałeś? Nic nie rozumiem, przecież w naszym lesie jest zawsze 
w nocy cicho jak w grobie! Dlaczego przyszły tutaj te wszystkie zwierzęta? Oboje z żoną nie 
zmrużyliśmy oka przez całą noc. Kerstin mówi, że to Laponka zaczarowała dom, ale dziewczyna 
twierdzi, iż zeszłego lata została w Rukne ochrzczona. Z tymi Lapończykami nigdy nic nie wiadomo; 
wszyscy są czarownikami i znają się na sztukach diabelskich. Na wszelki wypadek o świcie ją 
wysłałem. Chodzi bardzo szybko i przed zachodem słońca będzie już w swej lapońskiej szkole. A 
kiedy ty chcesz odejść?
Odrzekłem, że się nie spieszę i zatrzymałbym się tu chętnie Przez kilka dni, gdyż bardzo mi się 
podoba w Forsstuganie.
Tak, ale syn ich wraca dziś wieczorem z piłowania drzewa, a wtedy nie będzie dla mnie 
wolnego pokoju do spania. Nic nie szkodzi, odparłem, mógłbym spać w stodole, lubię zapach siana, 
kecz plan ten zdawał się nie znajdować uznania ani w oczach Larsa, ani starej Kerstin. Miałem 
wrażenie, że chcieli mnie się pozbyć jak najprędzej; nie zwracali się do mnie ani słowem i można 
by}0 sądzić, że się mnie obawiają.
Spytałem o obcego przybysza, który zjawił się tu przed dworna dniami i zjadł im wszystek 
chleb. Nie mówił ani słowa po szwedzku, odrzekł Lars Anders, a Lapończyk z Finlandii, który niósł 
jeg0 przybory do połowu ryb, powiedział, że zabłądzili. Byli na wpój żywi z głodu i zjedli wszystko, 
co znalazło się w domu. Lars pokazał mi monetę. Obcy pan nalegał, aby mu pozwolili obdarować nią 
wnuczęta. Czyżby naprawdę była z prawdziwego złota? Był to angielski suweren! Na podłodze pod 
oknem leżał „Times", adresowany do sir Johna Scotta. Otworzyłem go i przeczytałem nagłówek, 
wydrukowany olbrzymimi literami:
WYBUCH STRASZLIWEJ EPIDEMII CHOLERY W NEAPOLU!
PRZESZŁO 1000 WYPADKÓW ZACHOROWAŃ W CIĄGU JEDNEGO DNIA!
W godzinę później Pelle, wnuk starego Larsa, stał przed drzwiami domu z małym, kosmatym 
norweskim konikiem. Lars nie miał słów oburzenia, kiedy chciałem mu zapłacić przynajmniej za 
zapasy do plecaka. Powtarzał, że jeszcze nigdy nie słyszał czegoś podobnego! A o drogę mogę być 
spokojny, bo Pelle zna kierunek zupełnie dobrze. Podróż o tej porze roku jest łatwa i przyjemna. 
Osiem godzin trzeba jechać przez las do Rukne, potem trzy — łodzią Lissa Jocuma w dół rzekif dalej 
sześć — przez góry aż do cmentarza i dwie przez jezioro do Losso Jarvi, skąd jest osiem godzin dobrej 
drogi do nowej stacji kolejowej. Wprawdzie nie kursują jeszcze pociągi pasażerskie, ale maszynista z 
pewnością pozwoli mi stać na lokomotywie przez te dwieście mil, dzielących mnie od stacji pociągów 
osobowych.
Miał słuszność stary Lars: podróż okazała się przyjemna i łatwa, a w każdym razie tak mi się 
wtedy zdawało. Czy podobałaby mi się dzisiaj? Podróż przez całą środkową Europę niewygodnymi 
pociągami owych czasów, a przebyta prawie bez snu, była dla mnie wtedy miła i wygodna. Z Laponii 
do Neapolu. Sprawdźcie tę odległość na mapie.
8 Neapol 
Jeżeli czytelnik miałby chęć dowiedzieć się szczegółów o moim pobycie w Neapolu, mógłby 
przejrzeć Letters from a Mourning City, jeżeli uda mu się znaleźć egzemplarz; małe jest tego 
prawdopodobieństwo, bowiem książeczka ta dawno została wyczerpana i poszła w zapomnienie. Ja 
sam właśnie czytałem z zainteresowaniem owe Listy z Neapolu, jak je nazwano pierwotnie w Szwecji. 
Dzisiaj nie mógłbym już pisać takiej książki, choćby nawet chodziło o cenę całego życia. Rozpęd i 
brawura na wskroś młodzieńcza biją z tych listów, a ton ich jest niesłychanie pewny siebie (żeby nie 
powiedzieć: zarozumiały!). Najwidoczniej byłem bardzo z siebie zadowolony, pędząc z Laponii do 
Neapolu wówczas, gdy inni go opuszczali. Sprawozdania z mojej działalności dniem i nocą w 
zagrożonych i zawszonych dzielnicach ubogich, o pożywianiu się jedynie zgniłymi owocami i spaniu 
w brudnej locandzie1 brzmią dość pyszałkowato. Wszystko to jednak jest prawdą i niczemu nie 
zaprzeczę. Opowieści z czasów epidemii cholery w Neapolu odmalowały trafnie obrazy widziane 
wówczas oczami młodzieńca.
Niezupełnie ścisły jest natomiast opis dotyczący mnie samego. Miałem czelność napisać, że nie 
obawiałem się ani cholery, ani śmierci. Było to kłamstwo. Bałem się jednego i drugiego straszliwie od 
początku wybuchu zarazy, aż do jej wygaśnięcia. W pierwszym liście opowiadam, jak na wpół 
zemdlony od zapachu karbolu wysiadłem późnym wieczorem z pustego pociągu na opuszczonej 
piazzy; jak spotykałem na ulicach długie szeregi taczek i omnibusów, pełne trupów, które wieziono na 
cmentarz dla zmarłych Skromny zajazd.
na cholerę; jak spędziłem noc pomiędzy umierającymi w nędznej dzielnicy zamieszkałej przez 
najuboższą ludność. Jednak nie ma nigdzie wzmianki o tym, że w kilka godzin po przyjeździe 
znalazłem się znowu na dworcu, wypatrując gorączkowo najbliższego pociągu do Rzymu, do Kalabrii 
albo do Abruzzi — dokądkolwiek, byle dalej, dalej, aby się tylko wydostać z tego piekła! Gdyby by} 
dnia tego odszedł z Neapolu jeszcze jeden pociąg, nie istniałyby Letters from a Mourning City. 
Tymczasem najbliższy pociąg miał odejść dopiero późnym wieczorem nazajutrz i wszelkie połączenie 
z zarażonym miastem było prawie zupełnie przerwane. Nie pozostawało mi nic innego, jak o 
wschodzie słońca wskoczyć do morza przy Santa Lucia i wrócić potem do dzielnicy ubogich, 
wprawdzie z ochłodzoną głową, ale drżąc ze strachu. Po południu przyjęto moje podanie o gotowości 
do pracy w szpitalu dla chorych na cholerę pod wezwaniem Sw. Magdaleny. Po dwóch dniach nie 
stawiłem się w nim, gdyż pojąłem, że moje miejsce nie jest przy umierających w Santa Maddalena, ale 
przy konających w dzielnicy biedaków.
O ileż lżej byłoby zarówno mnie, jak im, gdyby ich walka ze śmiercią nie trwała tak długo i nie 
obfitowała w tak przerażające momenty. Godzinami, a nieraz całymi dniami, leżeli w stadium 
algidum, zimni jak trupy, z oczami w słup i otwartymi ustami. Zdawać by się mogło, że już zmarli, a 
jednak jeszcze żyli. Czy odczuwali i pojmowali cokolwiek? Łyżeczka laudanum, spiesznie wlana 
przez ochotnika z Białego Krzyża w usta chorych mogących jeszcze łykać, stawała się dla nich łaską. 
Może przyspieszało to ich koniec, zanim żołnierze i na wpół pijani beccamorti2 przyszli w nocy, aby 
wszystkie trupy wrzucić razem do wielkiego dołu na campo santo dei collerosi3. Iluż żyjących zostało 
w ten sposób pogrzebanych? Sądzę, że setki. Podobni byli do siebie tak łudząco, że ja również nie 
potrafiłbym często orzec, czy byli umarli, czy żywi. A czasu nie należało tracić, bo w każdej dzielnicy 
czekało wielu zmarłych i surowe rozporządzenia nakazywały wszystkie trupy grzebać tej samej nocy.
2 Stary neapolitański zwyczaj wymaga, aby trupy zabierane były przez ludzi z zasłoniętymi 
twarzami. Strój ten datuje się od czasów epidemii, co miało zabezpieczyć od zarazy. Należą oni do 
specjalnych bractw zw. beccamorti.
3 Cmentarz dla zmarłych na cholerę.
Wkrótce gdy zaraza osiągnęła najwyższy punkt nasilenia, nie miałem już powodów do skarżenia 
się na zbyt długo przeciągającą się agonię umierających. Niektórzy padali na ulicy jak rażeni 
piorunem; zabierała ich policja i odwoziła do szpitala, gdzie po kilku godzinach umierali. Stangreta, 
który w najlepszym humorze zawiózł mnie z rana do więzienia w Granatello przy Portici, a później 
miał mnie odwieźć z powrotem do Neapolu, zastałem wieczorem w dorożce martwego. Nikt z Portici 
nie chciał ani się nim zająć, ani pomóc mi w wyładowaniu go z dorożki. Musiałem sam wsiąść na 
kozioł i zawieźć go do Neapolu. Podczas jazdy dwukrotnie wypadł z carozelli. W mieście również nikt 
nie chciał o nim słyszeć i nie pozostawało mi nic innego, jak pojechać na cmentarz, aby go pogrzebać.
Wieczorem wracałem do locandy tak wyczerpany, że w ubraniu i nawet nie umyty rzucałem się 
na łóżko. Cóż by zresztą pomogło mycie się w brudnej wodzie albo dezynfekowanie siebie, gdy 
absolutnie wszystko dookoła było zakażone: moje jedzenie, woda do picia, łóżko, w którym spałem, 
nawet powietrze, którym oddychałem. Często ogarniał mnie taki strach, że bałem się położyć do łóżka 
lub pozostawać samotnie w pokoju. Wypadałem wtedy na ulicę, aby resite nocy przebyć w kościele. 
Santa Maria del Car-mine stała się moją ulubioną nocną kwaterą; najlepszym snem "w moim życiu 
spałem na ławce w lewej nawie tego starego kościoła. Zresztą było ich do spania pod dostatkiem, 
jeżeli zabrakło mi odwagi, aby pójść do domu. Setki zarówno kościołów, jak kaplic Neapolu przez 
całe noce stały otworem jarząc się od błagalnych świec. Mnóstwo Madonn i świętych pracowało w 
dzień i w nocy, odwiedzając umierających w swoich dzielnicach. Biada tym, którzy zjawili się w 
innym okręgu. Nawet czcigodną Madonnę delia Colera, która uratowała miasto podczas okropnej 
zarazy w roku 1834, wygwizdano przed kilkoma dniami w Bianchi Nuovi!
Ale bałem się nie tylko cholery. Żyłem też stale w śmiertelnym strachu przed szczurami. Czuły 
się one tak zadomowione w tych tondaci bassi i w sotterranei4 w dzielnicy ubogich, jak owe nędzne 
postacie ludzkie, które tam żyły i umierały. Muszę przyznać, że zwierzęta te zachowywały się dość 
niewinnie i nie robiły szkód W norach i piwnicach.
Michale (przynajmniej żyjącym). Zajmowały się oczyszczaniem ulic, co należało wyłącznie do 
nich od czasów rzymskich, a były przy tym jedynymi członkami gminy, którym ten urząd sam się 
opłacał. Oswojone były jak koty i prawie tak duże jak one. Pewnego dnia przyszedłem do starej 
kobiety, z której pozostała tylko skóra i kości; leżała na wpół naga na zgniłym sienniku w ciemnej 
norze. Powiedziano mi, że jest to vavama, babka. Leżała tak sparaliżowana od lat i zupełnie ślepa. Na 
brudnej podłodze przed nią siedziało półkolem na tylnych łapkach kilka olbrzymich szczurów, żrących 
pokarm niemożliwy do opisania. Patrzyły na mnie spokojnie, z zainteresowaniem, niemal z sympatią, 
i nawet się nie poruszyły, a tylko stara wyciągnęła kościste ramię krzycząc ochryple: — Pa-ne! pane!
Kiedy jednak urząd sanitarny uczynił bezcelową próbę zdezynfekowania kloak, położenie 
zmieniło się nagle, a mój strach przeszedł w przerażenie: powódź szczurów, których miliony żyły 
dotąd zupełnie bezpiecznie od czasów rzymskich, zalała dolną część miasta. Oszalałe od gazów 
siarczanych i kwasu karbolowego pędziły ulicami jak wściekłe psy. Nigdy przedtem nie widziałem 
podobnych okazów. Były zupełnie łyse, miały dziwne, długie, czerwone ogony, oczy płonące i 
nabiegłe krwią, a zęby spiczaste, czarne i długie jak łasice. Gdy je uderzano, odwracały się 
rozwścieczone i uczepiały się kija, jak to czynią rozzłoszczone buldogi. Nigdy w życiu nie bałem się 
żadnego zwierzęcia tak jak owych szczurów; z pewnością były wściekłe. Cała dzielnica Basso Porto 
żyła w przerażeniu. Przeszło setkę okropnie pogryzionych mężczyzn, kobiet i dzieci umieszczono w 
szpitalu Pellegrini w pierwszym dniu akcji oczyszczania miasta. Kilkoro małych dzieci dosłownie 
zagryzły na śmierć i pożarły.
Nie zapomnę nigdy obrazu nędzy i grozy w fondaco w Vicolo delia Duchessa. Pomieszczenie, a 
nazwać by je należało raczej piekłem, było prawie ciemne, tylko przed Madonną paliła się lampka 
oliwna. Ojciec umarł już przed dwoma dniami, ale zwłoki leżały jeszcze pod stosem łachmanów. 
Zwyczajem przyjętym w dzielnicy biedaków, rodzinie udało się ukryć je przed policją, która miała 
obowiązek natychmiast odwozić trupy na cmentarz. Siedziałem na ziemi przy córce zmarłego i 
odpędzałem szczury kijem. Dziewczyna była już zimna, ale jeszcze przytomna. Słyszałem bez 
uStanku, jak szczury gryzły trupa jej ojca. Wreszcie tak mnie to zdenerwowało, że ustawiłem 
zmarłego w kącie, niby zegar stojący, ^le szczury zaczęły wkrótce z chciwością ogryzać jego nogi i 
uda. Uciekłem z przerażenia, nie mogłem dłużej znieść tej okropności. Farmacia di San Gennaro 
stanowiła przystań dla mnie, gdy zabrakło mi odwagi, aby pozostać samemu. Nie zamykano jej ani w 
dzień, ani w nocy. Don Bartolo czuwał zawsze i ważył przeróżne mikstury oraz cudowne leki; czerpał 
do nich środki z szeregu majo-likowych waz pochodzących z siedemnastego wieku, a zaopatrzonych 
w medykamenty o łacińskich nazwach, z których większej części nie znałem. Kilka dużych, szklanych 
słojów z wężami i embrionem w spirytusie ozdabiało półkę na ścianie. Przed relikwiarzem ze 
szczątkami San Gennara, patrona Neapolu, paliła się poświęcona lampka, a u sufitu wśród pajęczyn 
wisiał zabalsamowany kot o dwóch głowach. Specjalnością apteki don Bartola była sławna 
mieszanina przeciwko cholerze. Na butelce widniał z jednej strony wizerunek San Gennara, a z 
drugiej — trupia czaszka z napisem Morte alla colera! Recepta była tajemnicą rodzinną, przechodzącą 
z ojca na syna od czasu zarazy w 1834 roku, kiedy środek ten uratował przy pomocy San Gennara całe 
miasto. Drugą specjalność stanowił tajemniczy płyn we flaszeczce, na której wyrysowano serce 
przebite strzałą Kupidyna, a zawierające filtro d'amore5. Jak słyszałem, napój ten, będący również 
tajemnicą rodzinną, miał duże powodzenie. Większa część klienteli don Bartola pochodziła z 
klasztorów i kościołów położonych przy tej samej ulicy. Na krzesłach przy kasie siedziało w aptece 
zawsze kilku księży, zakonników lub frati, rozmawiających z ożywieniem o wypadkach dnia, o 
najnowszych cudach tego lub tamtego świętego albo o skuteczności modłów do przełożonych 
Madonn: del Carmine, dell'Aiuto, delia Buona Morte, delia Colera, 1'Addolorata, la Egi-ziaca. 
Rzadko, niezmiernie rzadko wymawiano imię Boga, imienia zaś Jego Syna nie słyszałem z ich ust 
nigdy. Pewnego razu odważyłem się staremu, obdartemu braciszkowi, który był moim przyjacielem, 
wyrazić zdziwienie, że w ich dyskusjach nigdy nie bywa wymawiane imię Chrystusa. Starzec nie robił 
tajemnicy ze swego osobistego przekonania i wyjaśnił mi, że Chrystus zawdzięcza swą Napój 
miłosny.
glorię tylko tej okoliczności, że miał za matkę Madonnę. O ile wiadomo, nie uratował On 
nikogo od cholery. Jego Święta Matka wypłakała oczy z Jego powodu, a cóż On dla Niej uczynił? — 
Kobieto — powiedział — kobieto, cóż mam wspólnego z tobą? -_ Perció ha finito małe! Dlatego też 
źle skończył. Z nadejściem soboty wymieniano w tych rozmowach coraz rzadziej imiona różnych 
świętych oraz rozmaitych Madonn. W piątek wieczorem aptekę wypełniali księża, którzy żywo 
gestykulując omawiali szansę jutrzejszej loterii.
Trentaąuattro, sessantanove, ąuarantatre, diciasette!
Don Antonio miał sen, że ciotka jego nagle umarła i zapisała mu pięć tysięcy lirów, a więc: 
nagła śmierć — czterdzieści dziewięć, pieniądze — siedemdziesiąt! Don Onorato wypytał grubasa na 
via Forcella i pewny był teraz swej stawki: dziewięć, trzydzieści dziewięć, dwadzieścia! Kotka don 
Bartola urodziła w nocy siedmioro młodych, z czego należało wróżyć: siedem, szesnaście, 
sześćdziesiąt cztery! Don Dionisio przeczytał właśnie w „Pungolo", że jakiś skrytobójca zasztyletował 
golibrodę na ulicy Immacolatel-la: golibroda — dwadzieścia jeden, nóż — czterdzieści jeden. Don 
Pasąuale zdobył swe liczby od cmentarnego stróża, który je najwyraźniej usłyszał z któregoś grobu: ii 
morto che parła, umarły mówiący: czterdzieści osiem!
W aptece di San Gennaro poznałem się z doktorem Villari. Don Bartolo opowiedział mi, że 
przybył on do Neapolu przed dwoma laty, jako asystent starego doktora Rispu, najznakomitszego 
lekarza wszystkich klasztorów i kongregacji w całej dzielnicy, który po śmierci zostawił młodemu 
asystentowi swą ogromną praktykę. Od razu nabrałem dla swego kolegi dużej sympatii i cieszyłem się 
zawsze, ilekroć go spotkałem. Był to wyjątkowo piękny mężczyzna, o wytwornych i spokojnych 
manierach, różniący się zupełnie od zwykłego typu neapolitańczyka. Pochodził z Abruzzi. 
Dowiedziałem się od niego o klasztorze Sepolte Vive6, ponurym, starym budynku położonym w rogu 
ulicy, zaopatrzonym w małe, gotyckie okna i dużą, ciężką bramę żelazną, posępnym i cichym jak 
grób. Czy prawdą jest, iż przez tę bramę, która nigdy dotąd żadnej żywej istoty nie wypuściła, 
zakonnice dostawały sie owinięte w całuny i złożone w trumnach?
6 Żywcem pogrzebanych.
O tak, to prawda; mniszki te nie miały żadnego kontaktu ze światem poza murami. Gdy lekarz z 
racji swego zawodu przybywał do klasztoru, musiał iść za starą zakonnicą, która dzwonkiem dawała 
znać mniszkom, aby się zamknęły w swych celach.
A czy to prawda, co mi mówił padre Anselmo, że w ogrodzie klasztornym znajduje się wiele 
starożytnych skarbów z marmuru? Tak jest, doktor widział wiele porozrzucanych odłamków, a słyszał, 
że budynek stoi na gruzach starożytnej świątyni.
Mój kolega chętnie rozmawiał ze mną i zwierzał się, że nie ma w Neapolu przyjaciół. On 
również, jak jego rodacy, nienawidził neapolitańczyków i gardził nimi. A teraz po tym, co widział 
podczas cholery, brzydził się nimi jeszcze bardziej. Z trudem nie poddawał się wrażeniu, iż Bóg zesłał 
karę na to przeklęte miasto. Sodoma i Gomora były niczym w porównaniu z Neapolem. Czyż nie 
widziałem, co się działo w dzielnicach ubogich, zarówno na ulicach, jak w zarażonych domach? 
Nawet v kościołach modlono się do jednego świętego, a przeklinano drugiego. Jaki szał rozpusty 
ogarnął cały Neapol! Wszędzie, nawet w obliczu śmierci, panował grzech i występek. Kobiety bywały 
tak często napadane, że nie odważały się opuszczać swych domów.
Doktor zdawał się nie odczuwać strachu przed cholerą i był zupełnie spokojny mówiąc, że 
Madonna go strzeże.
Jakże zazdrościłem mu tej wiary! Wskazywał dwa małe me-dalioniki, które w dniu wybuchu 
zarazy żona zawiesiła mu na szyi. Na jednym była Madonna del Carmine, a na drugim — Santa Lucia, 
której imię nosiła jego żona. Nie rozstawała się ona z tym medalionem od dzieciństwa. Powiedziałem, 
że znam św. Łucję dobrze i wiem, że jest ona opiekunką oczu. Często pragnąłem postawić świecę 
przed jej relikwiami. — Wszak od lat żyję w obawie utraty wzroku. Doktor odparł, że poprosi żonę, 
aby polecała mnie świętej w swych modlitwach. Santa Lucia również była niewidoma, a tyle światła 
zesłała innym oślepłym oczom!
Powiedział, że żona jego przesiaduje całymi dniami przy oknie czekając na powrót męża. Nie 
ma ona nikogo na świecie, oprócz niego, który ją poślubił wbrew woli rodziców. Chciał wywieźć ją z 
zapowietrzonego miasta, ale wzbraniała się przed opuszczeniem męża. Spytałem, czy doktor nie boi 
się śmierci? O siebie się nie boi, odrzekł, ale chodzi mu o żonę. Gdybyż przynajmniej śmierć na cho 
lerę nie była tak wstrętna! Już lepiej dostać się od razu na tarz, niż być oglądanym w tym stanie przez 
kochające oczy!
— Ale wszystko skończy się dla pana najpomyślniej! — rze. kłem — przecież ma pan kogoś, 
kto się za pana modli, ja nie mam nikogo...
Przez jego piękną twarz przesunął się cień.
— Czy przyrzeka mi pan, że w razie, gdyby...
— Nie mówmy o śmierci — przerwałem mu wzdrygnąwszy się.
Mała osteria dell'Allegria za Piazza Mercato była jednym z moich najulubieńszych miejsc 
odpoczynku. Jedzenie podawano w niej ohydne, ale wino wspaniałe i litr kosztował sześć soldów, 
toteż piłem go dużo. Często spędzałem tu pół nocy, gdy nie miałem odwagi pójść do domu. Nocny 
kelner, Cezare, stał się wkrótce moim przyjacielem. Po trzecim przypadku cholery w locandzie, gdzie 
mieszkałem, przeprowadziłem się do pustego pokoju w jego domu. Nowa kwatera była równie 
brudna, jak locanda, ale Cezare miał słuszność, że przynajmniej mieszkało się „in compagna"! 2ona 
jego już nie żyła, a córka, Mariuccia, cieszyła się pełnią życia. Wprawdzie liczyła dopiero piętnaście 
lat, ale rozkwitła już zupełnie, miała czarne oczy i purpurowe usta. Przypominała małą Wenus z 
muzeum na Kapitolu. Prała moją bieliznę, gotowała macche-roni i, jeżeli nie zapomniała, słała mi 
łóżko. Nigdy dotąd nie widziała forestiere.
Ciągle zjawiała się w moim pokoju przynosząc bądź winogrona, bądź plaster arbuza, bądź talerz 
fig. A jeżeli nie miała mi nic do ofiarowania, wyjmowała czerwoną różę, ze swych ciemnych włosów i 
podawała mi ją z czarującym, kuszącym uśmiechem, a błyszczące oczy pytały, czy nie chciałbym też 
przyjąć purpurowych ust...?
Przez cały dzień śpiewała w kuchni przeraźliwie donośnym głosem: — Amore! Amore! — W 
nocy słyszałem przez cienką ściankę, jak się rzucała na łóżku. Skarżyła się, że nie może zasnąć i boi 
się dormire solą. Czy ja również nie obawiałem się dormire solo?
— Dormite, signorino? — szeptała ze swego łóżka.
Nie, nie spałem, leżałem bezsennie i jak ona nie miałem chęci dormire solo.
Jakiż to nowy lęk kazał memu sercu bić podnieconym rytmem i płynąć szybciej krwi w żyłach? 
Dlaczego nie dostrzegłem dotąd siedząc na wpół śpiący w bocznej nawie w Santa Maria del Carmi-ne, 
ile pięknych dziewcząt w czarnych mantylkach klęczało wokół mnie na marmurowej posadzce i 
pomiędzy modlitwą a śpiewem posyłało mi skrycie uśmiechy? Jakże się to działo, że całymi 
tygodniami mijałem codziennie fruttivendola' na rogu ulicy i nigdy nie przystawałem, aby pogawędzić 
z Naniną, jej piękną córką o policzkach różowych jak brzoskwinie, które sprzedawała. Dlaczego nie 
odkryłem dotąd, że fioraia8 na Piazza Mercato uśmiechała się czarownym uśmiechem Primavery 
Botticellego? Czyż nie pojmowałem, że podczas wszystkich wieczorów spędzonych w os-terii 
dell'Allegria uderzało mi do głowy nie wino di Gragnano, ale błyski w oczach Carmeli? Dlaczego 
słyszałem tylko jęki konających i pogrzebowe bicie dzwonów kościelnych, gdy na wszystkich ulicach 
rozlegał się śmiech i pieśni miłosne, a pod sklepieniem każdych drzwi szeptała dziewczyna ze 
swym amoroso?
O Mari', O Mari', ąuanto sonno ho perso per te Fammi dormire Abbracciato un poco con te9. 
śpiewał jakiś chłopiec pod oknem Mariucci.
O Carme! O Carme! — śpiewał inny przed osterią.
Vorrei baciare i tuoi capelli neri10 — rozlegało się na Piazza Mercato.
Vorrei baciare tuoi capelli neri — dźwięczało mi w uszach, gdy leżałem w łóżku i starałem się 
usłyszeć oddech Mariucci śpiącej za przegrodą.
Co się ze mną działo? Czy zaczarowała mnie jakaś strega1,1? A może jedna z tych dziewcząt 
wlała mi do wina kilka kropel napoju miłosnego don Bartola? Co się stało z tymi ludźmi wokoło? Czy 
upili się młodym winem, czy też w obliczu śmierci ogarnęło ich szaleństwo zmysłów?
Morto la colera, evviva la gioia! Sprzedawczyni owoców. Kwiaciarka. 9 Mario, ile snu straciłem 
przez ciebie. Pozwól mi spać w uścisku twoich ramion.
1 Chciałbym całować twe czarne włosy. " Strzyga, czarownica.
2 Śmierć cholerze, niech żyje wesołość!
Bliski uśnięcia siedziałem przy winie na swoim zwykłym miejscu za stołem w osterii. Północ 
już minęła. Czekałem na Cezara, aż skończy zajęcia, aby pójść z nim razem do domu, gdy nadbiegł 
chłopiec i podał mi kartkę. „Przyjdź zaraz" — skreślono na niej ledwie widocznym pismem.
W pięć minut później zatrzymaliśmy się przed potężną żelazną bramą klasztoru Sepolte Vive. 
Wpuściła mnie stara zakonnica i dźwięcząc dzwonkiem poprowadziła przez ogród. Przy końcu 
niezmiernie długiego korytarza inna mniszka podniosła do mej twarzy latarnię, zanim otworzyła drzwi 
do słabo oświetlonej celi. Na podłodze leżał na sienniku doktor Villari. Zaledwie go poznałem. Padre 
Anselmo właśnie udzielał mu ostatnich sakramentów. Doktor znajdował się już w stadium algidum, 
ciało było zimne, ale poznałem po jego oczach, że jeszcze jest przytomny. Z przerażeniem patrzyłem 
na te niegdyś piękne rysy: to, co widziałem teraz przed sobą, to nie był mój przyjaciel, lecz uosobienie 
okropnej śmierci budzącej grozę. Kilkakrotnie wyciągał ku mnie ręce, i blada twarz drgała z 
rozpaczliwego wysiłku, aby przemówić. Wykrzywione wargi tchnęły wreszcie wyraźnie: -— 
Specchio! — Po chwili zakonnica przyniosła małe lusterko, które przysunęła mu do na wpół 
przymkniętych oczu. Potrząsnął kilka razy głową. Był to ostatni znak jego życia: po godzinie serce 
przestało bić.
Przed bramą zatrzymały się taczki po zwłoki dwóch zakonnic, które umarły tegoż dnia. Ode 
mnie zależało, czy braciszkowie mają zabrać również ciało doktora, czy też pozostawić je do 
następnego wieczora. Byliby mi uwierzyli, gdybym orzekł, że doktor jeszcze żyje, nie zmienił się 
bowiem zupełnie od mego przyjścia. Ale nie powiedziałem nic... W dwie godziny później ciało jego 
wrzucono z setką innych do wspólnego grobu na cmentarzu, Zrozumiałem jego wolę, gdy wyciągnął 
ku mnie ręce i potrząsnął głową, kiedy mu podsunąłem lusterko: żona jego nie miała zobaczyć nigdy 
widoku, który on oglądał w tej chwili. Na mnie spadł ciężki obowiązek pójścia do niej, gdy skończy 
się wszystko, i zawiadomienia jej o śmierci męża.
Stanąwszy przed domem, gdzie mieszkali, ujrzałem przy oknie bladą twarz młodej kobiety, 
jeszcze prawie dziecka. Cofnęła się w przerażeniu, gdy otworzyłem drzwi.
— Więc pan jest obcym lekarzem, o którym mi tyle mąż opowiadał? Dotąd nie wrócił do 
domu, a stałam przy oknie przez całą noc. Gdzie on jest?
Zarzuciwszy mantylkę pospieszyła d,o drzwi.
— Proszę mnie do niego zaprowadzić, zaraz, natychmiast, muszę go zobaczyć!
Zatrzymałem ją słowami, że chciałbym przedtem z nią pomówić. Mąż zachorował w klasztorze 
Sepolte Vive, a że cały ten budynek jest zarażony, więc pójść tam nie można. Powinna myśleć 0 
dziecku, któremu ma dać życie.
— Proszę mi pomóc zejść ze schodów — zaszlochała — czemu mi pan nie pomaga?
Nagle wydała przenikliwy okrzyk i na wpół zemdlona upadła na krzesło.
— To nieprawda! On nie umarł! Czemu pan nic nie mówi? Kłamco! On nie mógł umrzeć beze 
mnie!
Rzuciła się ponownie do drzwi.
— Muszę go zobaczyć, muszę! Powstrzymałem ją znowu.
— Nie może go pani zobaczyć, już go tam nie ma... Skoczyła ku mnie jak zranione zwierzę.
— Nie mieli prawa zabrać go, dopóki go nie zobaczyłam! — krzyczała oszalała z rozpaczy i 
wściekłości. — On był światłem •moich oczu! Zabrali mi moje światło! Kłamco! Morderco! O święta 
Łucjo, zabierz mu wzrok, niech oślepnie, jak oślepił mnie! Wykłuj mu oczy, jak wykłułaś swoje 
własne!
Do pokoju wpadła stara służąca i rzuciła się na mnie z wyciągniętymi rękami, jakby mi chciała 
rozszarpać twarz.
— Święta Łucjo, oślep go, zabierz mu wzrok, oślep go! —krzyczała przenikliwym głosem.
— Potess'essere ciecato, potess'essere ciecato! — krzyczała jeszcze za mną, gdy zataczając 
się schodziłem ze schodów.
Straszliwe przekleństwo, najstraszliwsze, jakie można mi było rzucić w twarz, dźwięczało przez 
całą noc w mych uszach. Nie odważyłem się pójść do domu, wzdrygając się na myśl o ciemnym 
pokoju. Przesiedziałem resztę nocy w Santa Maria del Carmine 1 myślałem, że dzień nigdy już chyba 
nie nadejdzie. Kiedy przy-wlokłem się z rana do apteki San Gennara, aby wypić jak zwykle łyk 
eliksiru don Bartola (specyfiku również niezwykle skuteczne-go), padre Anselmo przyniósł 
wiadomość, że natychmiast muszę znowu pójść do klasztoru. Nowe trzy przypadki cholery wywołały 
w nim panikę. Padre Anselmo powiedział mi, że po długiej naradzie między przełożoną a nim 
postanowiono poprosić mnie na miej. sce zmarłego mego kolegi, gdyż innego lekarza nie można był0 
w mieście zdobyć. Przerażone mniszki biegały tam i z powrotem po korytarzach; niektóre modliły się 
i śpiewały. Trzy chore zakonnice leżały w swych celach na materacach. Jedna z nich umarła tegoż 
wieczora.
Z rana zachorowała stara mniszka, która mi asystowała przy zabiegach. Zastąpiła ją młoda 
zakonnica, którą zauważyłem już przy pierwszej wizycie; trudno było jej nie dostrzec, gdyż uderzała 
młodością i rzadką urodą. Nie odzywała się do mnie ani słowem i nawet nie odpowiedziała, kiedy 
zapytałem ją o imię, a dowiedziałem się dopiero od ojca Anselma, że nazywała się Urszula, suora 
Ursula. W ciągu dnia poprosiłem o rozmowę z przeoryszą i suora Ursula zaprowadziła mnie do jej 
celi. Stara kobieta popatrzyła na mnie zimnymi, przenikliwymi oczami, surowa i badawcza jak sędzia. 
Twarz jej była niewzruszona i kamienna, jakby wykuta w marmurze, a wąskie wargi zdawały się nie 
znać uśmiechu. Powiedziałem jej, że klasztor jest zarażony, warunki sanitarne są karygodne, woda w 
studni ogrodowej — zakażona i że cały klasztor powinien być ewakuowany, w przeciwnym razie 
wszystkie zakonnice wymrą na cholerę.
W odpowiedzi oświadczyła, że jest to niemożliwe, gdyż żądanie moje sprzeciwia się regułom 
zakonu; żadnej zakonnicy wstępującej w te progi nie wolno opuścić klasztoru za życia. Muszą więc 
pozostać na miejscu, ale znajdują się przecież pod opieką Madonny i San Gennara.
Przez kilka tych niezapomnianych a okropnych dni nie opuszczałem klasztoru zupełnie, z 
wyjątkiem jednych, krótkich odwiedzin w aptece San Gennara, gdzie wpadłem, aby wypić większą 
porcję wzmacniającego eliksiru don Bartola.
Poprosiłem padre Anselmo o wino i wkrótce zacząłem pić dużo, może zbyt dużo. Nie spałem 
wcale i nie odczuwałem potrzeby snu. Sądzę, że nie mógłbym zasnąć, gdybym nawet miał ku temu 
sposobność. Strach i niezliczone ilości czarnej kawy wprawiły mój system nerwowy w stan 
podniecenia wykluczający wszelkie zmęczenie. Jedynym odpoczynkiem były chwile, gdy wykradałem 
się do klasztornego ogrodu, gdzie siadałem na starej, marmurowej ławce pod cyprysami, paląc 
niezliczoną ilość papierosów. Odłamki starożytnych marmurów leżały dookoła, porozrzucane w 
ogrodzie, a za studnię służył dawniejszy cippo — rzymski ołtarz. Stoi on teraz w podwórzu na San 
Michele. Tuż u moich stóp leżał okaleczony faun z rosso antico, a na wpół ukryty między cyprysami 
stał mały Eros na kolumnie z afrykańskiego marmuru. Kilkakrotnie zastałem na ławce siostrę Urszulę. 
Twierdziła, że musi od czasu do czasu odetchnąć świeżym powietrzem, aby nie zemdleć z powodu 
odoru przenikającego cały dom. Razu pewnego przyniosła mi kawę i stała przede mną czekając na 
filiżankę; piłem jak najbardziej powoli, aby musiała trochę dłużej zostać ze mną. Zdawało mi się, że 
przemogła już nieco swoją nieśmiałość i że nie brała mi za złe, gdy ociągając się podawałem jej z 
wolna filiżankę. Zmęczone moje oczy odpoczywały patrząc na nią, a raczej rozkoszowały się jej 
widokiem, gdyż była rzeczywiście bardzo piękna. Czy rozumiała, co jej mówiło moje spojrzenie, gdy 
usta nie śmiały powiedzieć: „Młody jestem, a ty taka piękna!"
W niektórych momentach prawie mogłem przypuszczać, że mnie rozumie...
Zapytałem, czemu się tu znalazła, czemu pogrzebała młode życie w Sepolte Vive? Czy nie wie, 
że z dala od tego przybytku strachu i śmierci świat jest tak piękny, a życie płynie pełne radości?
— Czy siostra wie, co to za chłopiec? — rzekłem wskazując na małego Erosa pod cyprysami.
Sądziła, że to angelo.
— Nie, to bóg, największy bóg wśród innych bogów, a może i najstarszy z nich. Panował nad 
Olimpem, jak i dzisiaj jeszcze panuje nad naszym światem. Wasz klasztor stoi na ruinach starej 
świątyni, która zniszczona przez czas i ręce ludzkie, rozpadła się w proch i pozostały z niej jedynie 
szczątki murów. Ale ten chłopiec został; stoi na swym dawnym miejscu, gotowy do naciągnięcia łuku 
i trzyma w ręce kołczan ze strzałami. Nie ulegnie zniszczeniu, gdyż jest nieśmiertelny. Starożytni 
nazywali go Erosem, jest on bogiem miłości.
Zaledwie wyrzekłem te bezecne słowa, gdy dzwon zaczął wzywać zakonnice na wieczorne 
modły. Przeżegnała się i pospiesznie wyszła z ogrodu.
W tejże chwili nadbiegła inna siostra prosząc mnie do przeoryszy, która zemdlała w kaplicy. 
Właśnie zaniosły ją do celi. Chora popatrzyła na mnie swymi strasznymi oczami i ruchem ręki 
wskazała krucyfiks wiszący na ścianie. Ksiądz udzielił jej właśnie ostatnich sakramentów. Nie 
odzyskała już przytomności, bicie serca stawało się coraz słabsze i agonia zbliżała się szybko. Leżała 
tak przez cały dzień z zamkniętymi oczami, z krucyfiksem na piersiach i różańcem w z wolna 
chłodniejących rękach. Kilka razy zdawało mi się, że wyczułem słabe bicie serca, ale wkrótce nic już 
nie mogłem usłyszeć. Patrzyłem na zimne, okrutne oblicze starej przeoryszy, które nawet pod 
wpływem śmierci nie złagodniało. Uczułem nieomal ulgę, że oczy te już się zamknęły — coś w jej 
spojrzeniu napawało mnie lękiem. Spojrzałem na towarzyszącą mi młodą zakonnicę.
— Nie mogę tu już dłużej pozostać — rzekłem z trudem. — Nie spałem od czasu, gdy tu 
przybyłem, mam zawrót głowy, przestałem być sobą, nie wiem, co robię, boję się... boję się samego 
siebie... boję się ciebie... boję się też...
Nie miałem czasu dokończyć ani ona cofnąć się: ramiona moje oplotły ją i poczułem bicie jej 
serca na swoim.
— Pięta! — tchnęła szeptem.
I nagle, wskazawszy mi ręką na łóżko, z okrzykiem przerażenia wypadła z pokoju. Oczy starej 
przeoryszy patrzyły wprost na mnie — szeroko otwarte, groźne i straszne. Schyliłem się nad 
posłaniem i zdawało mi się, że słyszę słabiutkie drganie jej serca. Umarła, czy jeszcze żyje? Czy 
przerażające oczy mogły widzieć? Czy zobaczyły...? Czy wargi te przemówią kiedykolwiek? Nie 
mogłem znieść dłużej tego spojrzenia, naciągnąłem prześcieradło na okropną twarz i wybiegłem z celi.
Po chwili uciekłem z Sepolte Vive, aby nigdy już do niego nie powrócić.
Nazajutrz, idąc przez Strada Piliero, upadłem. Gdy przyszedłem do siebie, znalazłem się w 
carozelli, a naprzeciw mnie sie dział trzęsący się ze strachu policjant. Jechaliśmy do Santa Mad-
dalena.
Opowiedziałem na innym miejscu, jak się owa jazda skończyła; w trzy tygodnie później 
opuściłem Neapol, udając się we wspaniałą podróż przez zatokę najlepszą żaglówką, jaka była w 
Sorrento, w towarzystwie kilkunastu rybaków z Capri (przez cały jeden niezapomniany dzień staliśmy 
przed portem obok Capri, dokąd nas nie wpuszczono z powodu kwarantanny).
W Letters from a Mourning City nie zdałem przezornie sprawy ze zdarzeń w klasztorze Sepolte 
Vive. Nie odważyłem się nigdy nikomu o nich wpomnieć, nawet swemu staremu przyjacielowi, 
doktorowi Norstrómowi, wiernemu kronikarzowi moich grzechów młodości. Wspomnienie 
haniebnego postępku prześladowało mnie przez długie lata. Im częściej nad nim rozmyślałem, tym 
bardziej stawał mi się niepojęty. Co to się wówczas stało? Jaka obca siła pozbawiła mnie panowania 
nad zmysłami, które wprawdzie zawsze miałem silnie rozwinięte, ale nigdy nie tłumiły mego rozumu. 
Nie byłem w Neapolu nowicjuszem i dawniej nieraz już rozmawiałem z ognistymi dziewczętami 
Południa, śmiałem się z nimi i gawędziłem. W niejeden letni wieczór na Capri tańczyłem też z nimi 
tarantelę. Ostatecznie zdarzało się, iż ukradłem jednego czy drugiego całusa, ale zawsze pozostawałem 
kapitanem okrętu, mającym absolutną możność zapobiegania najmniejszej oznace niekar-ności wśród 
załogi. Za czasów studenckich w Quartier Latin omal nie zakochałem się w soeur Philomene, pięknej 
siostrze z sali Sw. Klary; ale odważyłem się jedynie na nieśmiałe wyciągnięcie ręki przy ostatecznym 
pożegnaniu szpitala, a ona nawet jej nie dotknęła.
Teraz zaś, w Neapolu, miałem chęć zamknąć w ramionach każdą dziewczynę, którą spotkałem, i 
byłbym to z pewnością uczynił, gdybym nie był zemdlał na Strada Piliero tegoż dnia, kiedy 
pocałowałem zakonnicę przy łożu jej umierającej przeoryszy.
Gdy z odległości wielu lat wracam myślą do owych dni w Neapolu, nie mogę zarówno dziś, jak 
wówczas, wybaczyć sobie tego Postępku, ale do pewnego stopnia jestem w stanie wyjaśnić go dzisiaj. 
Podczas lat, kiedy byłem świadkiem zmagania się Życia ze Śmiercią, nie na próżno obserwowałem 
obu tych przeciwników. Śmierć na salach chorych wydawała mi się w porównaniu z tym, co ujrzałem 
później, tylko zapasami pomiędzy siłaczami, igraszką dziecięcą. W Neapolu widziałem, jak dusiła w 
moich oczach przeszło tysiąc osób dziennie. Widziałem, jak w przeciągu jednej minuty pogrzebała w 
Mesynie ponad sto tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci pod zawalającymi się domami. A potem, mając 
ręce zakrwawione po łokcie, oglądałem ją pod Verdun, jak mordowała czterysta tysięcy istnień i 
kładła pokotem kwiat całej armii na równinach Flandrii i nad Sommą. Dopiero od czasu, gdy 
ujrzałem, jakie zastępy potrafiła zmóc, zacząłem pojmować sposób jej walki. Jest to studium 
fascynujące, pełne tajemnic i paradoksów. Z początku wydaje się wszystko przerażającym chaosem, 
bezsensownym mordowaniem, nieładem i ślepym przypadkiem. Oto w tej chwili Życie zdaje się 
pędzić, zwycięsko potrząsając bronią, aby w następnej cofnąć się przed tryumfującą Śmiercią. Ale w 
rzeczywistości jest inaczej. Walka reguluje troskliwie niezmienne prawo równowagi pomiędzy 
Śmiercią a Życiem. Gdy równowaga ta zostaje zakłócona przez gromadne wymieranie ludzi w czasie 
zarazy, trzęsienia ziemi lub podczas wojny, czujna natura dążąc do wyrównania szali powołuje 
natychmiast do życia nowe istnienia, aby zajęły miejsce poległych. Mężczyźni i kobiety, znalazłszy 
się we władzy niezwyciężonych sił natury, padają sobie w ramiona oślepieni przez żądzę. I 
nieświadomi są wówczas, że śmierć stoi u ich wezgłowia trzymając w jednej ręce napój miłości, w 
drugiej zaś kielich wiecznego snu.
O Śmierci, rozdawczyni życia i jego niszczycielko, początku i końcu wszechrzeczy!
9 W Paryżu 
Nieobecność moja w Paryżu przeciągała się, zamiast kilku tygodni — trzy miesiące i 
przekonany byłem, że wielu moich pacjentów pozostanie przy doktorze Norstrómie, który mnie 
zastępował. Myliłem się jednak; powrócili wszyscy, jedni zdrowsi, inni bardziej chorzy; jednogłośnie 
wydawali nader życzliwe sądy o moim koledze, nie szczędząc jednak przy tym słów uznania dla mnie. 
Nie czułbym się pokrzywdzony, gdyby zostali u mego przyjaciela: praktykę wyrobiłem sobie już 
olbrzymią, a widziałem, że jego zmniejsza się z dnia na dzień. Zmuszony był nawet przenieść się z 
Boulevard Haussmann do skromniejszego mieszkania na rue Pigalle. Norstróm zawsze dotrzymywał 
mi przyjaźni i nieraz wydobywał mnie z tarapatów. Na początku mej kariery, gdy nie miałem jeszcze 
dość wprawy jako chirurg, gotów był stale do przyjęcia na swoją odpowiedzialność części moich 
błędów. Przypominam sobie na przykład wypadek z baronem B. Sądzę, że powinienem tę historię 
opowiedzieć, aby czytelnik pojął, jakim człowiekiem był mój przyjaciel. Baron B., jeden z 
najstarszych członków kolonii szwedzkiej, zawsze nieco cierpiący, leczył się od kilku lat u Norstróma. 
Pewnego dnia, ulegając zwykłej swej nieszczęsnej niepewności, doktor zaproponował wezwanie mnie 
na konsylium. Baron powziął od razu do mnie sympatię; nowy lekarz wydaje się zawsze dobry, 
dopóki nie przekonamy się, że jest inaczej. Norstróm radził natychmiastową operację, której się 
sprzeciwiłem. Po konsylium baron napisał mi, że ma już dość ponurej miny Norstróma 1 Prosi mnie o 
zaliczenie go w poczet moich pacjentów. Odmówiłem oczywiście, ale Norstróm nalegał, abym zajął 
się leczeniem barona, którego stan poprawiał się tak widocznie, że wszyscy mi winszowali. Po 
miesiącu zorientowałem się, iż przyjaciel mój postawił diagnozę trafną, ale na operację jest już za 
późno. Baron był stracony. Napisałem więc do jego siostrzeńca, mieszkającego w Sztokholmie, żeby 
przyjechał i zabrał wuja, aby chory mógł umrzeć wśród swoich. Z wielkim trudem namówiłem starego 
pana do wyjazdu; nie chciał rozstać się ze mną utrzymując, że znalazł we mnie jedynego lekarza, 
który się poznał na jego chorobie. W kilka miesięcy później otrzymałem wiadomość od jego 
siostrzeńca, że wuj zapisał mi w testamencie bardzo kosztowny złoty repetier na pamiątkę 
wszystkiego, co dla niego uczyniłem. Często dziś słucham bicia tego zegarka przypominającego mi, 
co to znaczy nazwisko modnego lekarza!
W ostatnich czasach, po wypadku z baronem, między mną a Norstrómem coś się zmieniło. 
Coraz częściej, za często wzywali mnie na konsylia jego pacjenci. Pewnego dnia obecny byłem przy 
dość niespodziewanej śmierci jednego z najbardziej znanych członków kolonii szwedzkiej. Norstróm 
nie mógł się z tego powodu uspokoić. Aby go trochę pocieszyć, zaprosiłem mojego przyjaciela na 
obiad do Cafe de la Regence.
— Gdybyś mógł wyjawić mi tajemnicę twego powodzenia, a moich niepowodzeń! — mówił 
patrząc na mnie posępnie ponad butelką wina St. Julien.
— Przede wszystkim jest to kwestia szczęścia — odrzekłem — ale różnimy się także 
temperamentem; podczas gdy ja fortunę chwytam przemocą, ty siedzisz sobie spokojnie z rękoma w 
kieszeniach i pozwalasz bogince przelatywać obok siebie. Przekonany jestem, że o wiele więcej niż ja 
wiesz o ludzkim ciele, zarówno zdrowym, jak chorym, ale jakkolwiek jesteś dwa razy starszy ode 
mnie, ja wiem może więcej o duszy człowieka. Dlaczego powiedziałeś owemu rosyjskiemu 
profesorowi, którego do ciebie posłałem, że ma anginę pectoris? Po co objaśniałeś mu wszystkie 
objawy tej strasznej choroby?
— Chciał wiedzieć prawdę, musiałem więc ją wyjawić, gi w przeciwnym razie nie byłby mi 
posłuszny w leczeniu.
— A ja mu nic o tym nie mówiłem, mimo to słuchał mnie. Kłamał mówiąc, że pragnie wiedzieć 
wszystko, bo śmierci się nie boi. Nikt nie chce wiedzieć naprawdę, czy jest ciężko chory, i ku słusznie 
boi się śmierci. Toteż stan chorego znacznie się pogort gdyż strach paraliżuje mu życie, a to jest twoja 
wina.
— Stale mówisz o nerwach i duszy, jak gdyby ciało nie składało się z niczego więcej! 
Przyczyną anginy pectoris jest arterio-skleroza naczyń wieńcowych.
— Zapytajże profesora Hucharda, co zdarzyło się w tym tygodniu w klinice, kiedy 
demonstrował nam przypadek anginy pectoris. Kobieta dostała nagle tak okropnego ataku, że nawet 
profesor sądził, iż skończy się śmiercią. Poprosiłem, żeby mi pozwolił usunąć atak przez psychiczne 
oddziaływanie na chorą; powiedział, że będzie to na pewno bezskuteczne, ale się zgodził. Położyłem 
pacjentce rękę na czole i uspokoiłem ją mówiąc, że atak zaraz minie; po chwili znikł z jej oczu wyraz 
przerażenia, zaczerpnęła głęboko oddech i oświadczyła, że czuje się lepiej. Powiesz, oczywiście, że 
zaszedł tu wypadek pseudoanginy, ale mogę ci dowieść, że się mylisz. Po czterech dniach miała 
pozornie taki sam atak, a umarła w niespełna pięć minut. Zawsze starasz się objaśniać swym 
pacjentom sprawy, których sam dobrze nie potrafisz wytłumaczyć. Zapominasz, że to wszystko polega 
na wierze, a nie na wiedzy. Weźmy na przykład wiarę w Boga: Kościół katolicki nigdy jej dokładnie 
nie wyjaśnia, a jednak jest największą potęgą na świecie — protestancki zaś, który usiłuje wszystko 
wyjaśnić, rozpada się w gruzy. Im mniej twoi pacjenci dowiedzą się prawdy, tym lepiej dla nich. 
Natura nie miała nigdy zamiaru poddawać -pracy ciała kontroli naszej świadomości, postępujesz więc 
wbrew jej woli, doprowadzając chorych do rozmyślań nad ich cierpieniami. Nakaż im, aby robili to 
czy tamto, jeżeli chcą wyzdrowieć, niech zażywają ten czy inny środek, a gdyby nie chcieli być ci 
posłuszni, niechże pójdą do innego lekarza. Odwiedzaj ich w wypadkach tylko nieodzownych i nie 
opowiadaj im za dużo, gdyż przejrzawszy lekarza, wkrótce zdadzą sobie sprawę, jak niewiele umiemy. 
Lekarze i książęta powinni, w miarę możności, jak najczęściej przebywać w cieniu, ochraniając tym 
swój prestiż; najlepiej prezentujemy się w świetle przyćmionym. Weź na przykład rodzinę lekarza: 
tam również w wypadku choroby wzywają innego doktora. Leczę obecnie w tajemnicy żonę 
sławnego paryskiego lekarza, przed dwoma dniami pokazała mi jego przepis pytając, °zy sądzę, że w 
ogóle mógłby jej pomóc...
— Zawsze jesteś otoczony kobietami! Gdybyż darzyły mnie one taką sympatią, jaką 
najwidoczniej ty się u nich cieszysz. Nawet moja stara kucharka zakochana jest w tobie od czasu, gdyś 
ją wyleczył z półpaśca.
— Dałby Bóg, aby mnie przestały lubić! Z rozkoszą odesłałbym do ciebie wszystkie te nerwowe 
baby. Wiem, że im przeważnie zawdzięczam opinię tak zwanego lekarza modnego, ale wierz xn[t one 
są plagą, a często po prostu niebezpieczeństwem. Mówisz, że chciałbyś aby cię kobiety lubiły; nie 
dawaj więcej im tego poznać po sobie, nie zwracaj na nie specjalnej uwagi i nie pozwalaj, aby według 
swych kaprysów powodowały tobą. Kobiety, jakkolwiek zdawałoby się, że o tym nie wiedzą, wolą 
same być posłuszne, zamiast zmuszać do uległości innych. Udają, że równe są mężczyźnie, ale 
doskonale wiedzą, iż tak nie jest; a zresztą dzieje się to z dobrym dla nich wynikiem, gdyż nie 
lubilibyśmy ich tak bardzo, gdyby były nam równe. W ogóle mam o kobietach zdanie o wiele lepsze 
niż o mężczyznach, ale im tego nie mówię. Mają one o wiele więcej dzielności, a cierpią i umierają z 
większą wytrzymałością niż my; przy tym więcej od nas mają współczucia i mniej są próżne. Ich 
instynkt prowadzi je na ogół pewniej przez życie, niż nas wiedzie rozum, i dzięki temu nie tak często 
stają się głupcami. Miłość znaczy w życiu kobiety o wiele więcej niż w życiu mężczyzny: stanowi dla 
niej wszystko. Miłość jest dla kobiety rzadziej, niż mężczyźni sądzą, sprawą zmysłów. Kobieta może 
się zakochać w człowieku brzydkim, nawet starym, jeżeli uda mu się obudzić w niej wyobraźnię; 
natomiast mężczyzna nie potrafi zakochać się w kobiecie nie działającej mu na zmysły, które wbrew 
zamiarom natury działają u współczesnego mężczyzny dłużej niż jego seksualne zdolności. Dlatego 
granice wieku dla zakochania się nie istnieją. Richelieu uchodził jeszcze w osiemdziesiątym roku 
życia za pociągającego, chociaż mógł się zaledwie utrzymać na nogach, a Goethe miał lat 
osiemdziesiąt, gdy zakochał się w Ulryce von Levetzow. Miłość trwa krótko jak życie kwiatka. U 
mężczyzny umiera ona śmiercią naturalną w małżeństwie, u kobiety żyje często aż do końca 
przyjąwszy formę macierzyńskiej tkliwości dla upadłego bohatera jej marzeń. Kobiety nie mogą 
zrozumieć, że mężczyzna jest z natury poligamiczny. Jakkolwiek jest poskromiony i poddaje się 
naszemu kodeksowi socjalnej moralności, jednak jego niezniszczalny instynkt śpi tylko. Mężczyzna 
pozostanie zawsze zwierzęciem, jakim go Pan Bóg stworzył, i zawsze bę T gotów, aby kontynuować 
bez niepotrzebnych przerw business aS usual.
Kobiety nie odznaczają się mniejszą mądrością niż mężczyźni, przeciwnie, może nawet są 
mądrzejsze od nich, ale mądrość ta jest innego rodzaju. Nie można pominąć faktu, że mózg męski 
więcej waży niż kobiecy. Zwoje mózgowe, które można stwierdzić już o noworodka, różnią się 
zupełnie u obydwóch płci. Różnice anatomiczne występują jeszcze dokładniej, gdy porównamy płaty 
potylicowe w obydwóch mózgach. Husche przypisuje ich pseudo-atrofii w mózgu kobiecym wielkie 
znaczenie psychiczne. Prawo różnicy płci jest niezmiennym prawem natury, które powtarza się 
wszędzie i zaznacza się zazwyczaj silniej u typów wyższego rzędu. Istnieje pogląd, że zjawisko to 
uzależnione jest od tego, iż mężczyźni zagarnęli prawo do rozwoju duchowego na wyłączność swej 
płci, a kobiety nigdy się nim nie cieszyły. Czyż naprawdę? Nawet w Atenach nie uważano kobiety za 
istotę niższą od mężczyzny i każda gałąź wiedzy była jej dostępna. Plemiona jońskie i do-ryckie 
przyznawały jej zawsze swobodę działania, a u Lacedemoń-czyków rozrosła się ona nawet zanadto. 
Podczas całego trwania państwa rzymskiego, a więc w czasie czterystu lat wysokiej kultury, zażywały 
kobiety dużej wolności. Wystarczy przypomnieć, że miały prawo rozporządzania swym majątkiem. W 
średniowieczu wykształcenie kobiet przewyższało wiedzę mężczyzn. Rycerze lepiej władali mieczem 
niż piórem; mnisi zajmowali się nauką, ale istniało też mnóstwo żeńskich klasztorów, gdzie wiedza 
dostępna była w takiej samej mierze dla zakonnic. A spójrz na nasz zawód, w którym kobiety nie są 
nowicj uszkami. Już w szkole w Salerno kobiety były profesorami; Luise Bourgeois — lekarka Marii 
Medici, małżonki Henryka IV, napisała nieudolną książkę 0 sztuce akuszeryjnej; Marguerite la 
Marche była starszą akuszer-ką w Hotel Dieu już w roku 1677. Madame la Chapelle i madame Boivin 
napisały o chorobach kobiecych dużą liczbę książek (zresztą bardzo niedokładnych i 
bezwartościowych). W siedemnastym 1 osiemnastym stuleciu istniało mnóstwo kobiet-profesorów na 
katedrach sławnych włoskich uniwersytetów: w Bolonii, Pavii, Ferrarze i Neapolu. Nic nie 
uczyniły, aby pogłębić swą wiedzę sPecjalną. Akuszeria i ginekologia dlatego właśnie stały 
tak beznadziejnie długo w tym samym punkcie rozwoju, iż spoczywały przez całe lata w rękach 
kobiecych. Rozwinęły się dopiero z chwila przejęcia tej gałęzi wiedzy przez mężczyzn. Dzisiaj żadna 
kobiety nie pozostanie pod opieką lekarza swej płci, jeżeli życiu jej lub jeździecka grozi 
niebezpieczeństwo. A pomyśl o muzyce! Wszystkie damy w czasach renesansu grywały na lutni, a 
późniejszych wiekach na harfie i klawikordzie. Przez całe ubiegłe stulecia dziewczęta wyższych klas 
społecznych zawzięcie dręczyły fortepiany, ale nie znam dotąd ani jednego pierwszorzędnego utworu 
skomponowanego przez kobietę, jak również nie znam kobiety, która by umiała tak zagrać adagio 
sostenuto Beethovena, opus 106, jak pragnąłbym je usłyszeć. Nie ma też młodej damy, która nie 
zajmowałaby się malarstwem, lecz, o ile wiem, żadna galeria w Europie nie posiada płótna 
pierwszorzędnej wartości podpisanego przez kobietę, z wyjątkiem może Róży Bonheur, która musiała 
się golić i chodziła w męskim ubraniu.
Jednym z największych poetów wszystkich czasów była kobieta. Z wieńca kwiatów, strojącego 
skronie tej czarodziejki, pozostało zaledwie kilka płatków różanych, które tchną jeszcze zapachem 
wiecznej wiosny. Czyż śpiew syreni z odległych helleńskich wybrzeży nie budzi w nas zawsze echa 
nieśmiertelnej radości i smutku? Urocza Safo, czy głos twój jeszcze kiedyś usłyszę? Kto wie, czy nie 
śpiewasz nadal w jakimś pogrzebanym urywku antologii, którą pokrywa lawa Herculanum.
— Nie chcę już słyszeć o twojej Safo — burknął Norstróm. — Najzupełniej wystarcza mi to, 
co wiem o niej i o jej wielbicielach! Nie chcę także nic więcej słyszeć o kobietach. Wino uderzyło ci 
do głowy i naopowiadałeś mi mnóstwo nonsensów. Chodźmy do domu!
Idąc dalej bulwarem, przyjaciel mój uczuł nagle chęć wypicia szklanki piwa. Usiedliśmy więc 
przy stoliku przed kawiarnią.
— Bonsoir, cheri! — zawołała niespodzianie w stronę Nor-stróma jakaś dama od sąsiedniego 
stolika — czy nie zechciałbyś i mnie zaprosić na szklaneczkę? Nie jadłam kolacji.
Norstróm opryskliwie odburknął, żeby mu dała spokój.
— Bonsoir, Cloe! — rzekłem — jak się miewa Flopette?
— Pracuje w bocznych ulicach. Na bulwarach nie może się pokazywać przed północą.
T Podczas jej słów zjawiła się Flopette i usiadła obok swej ko-jeżanki po fachu.
— Znowu piłaś, Flopette — powiedziałem — czy chcesz zmar-nować się do reszty?
— Tak — odparła ochrypłym głosem — tam nie może być gorzej niż tutaj.
— Nie bardzo jesteś wybredny w wyborze znajomości — zgromił mnie Norstróm, patrząc ze 
wstrętem na obydwie prostytutki.
— Miewałem już gorsze — odrzekłem — a poza tym jestem ich lekarzem. Obydwie mają 
syfilis, a reszty dopełni pociąg do absyntu. Wkrótce skończą w St. Lazare albo w rynsztoku. 
Przynajmniej nie udają, że są czymś lepszym niż w rzeczywistości. Nie zapominaj, że tym, czym są 
dzisiaj, stały się dzięki mężczyźnie, a inny czeka na najbliższym rogu ulicy, aby odebrać im pieniądze, 
które my dajemy tym kobietom. Te dziewczęta nie są tak złe, jak sądzisz: do ostatka pozostają 
kobietami mającymi wprawdzie wszystkie wady swej płci, ale niejedną też jej zaletę, której często 
nie zatracają, choćby spadły najniżej. Dziwnie brzmi twierdzenie, że zdolne są one do miłości w 
najwyższym zrozumieniu tego słowa, a nie można sobie wówczas wyobrazić bardziej wzruszającego 
widoku. Kiedyś zakochała się we mnie prostytutka i stała się tak płochliwa i nieśmiała, jak młoda 
dziewczyna, a nawet czerwieniła się pod warstwą różu. I to nieszczęsne stworzenie, siedzące obok nas 
przy stoliku, mogło stać się miłą kobietą, gdyby miała do tego sposobność. Posłuchaj jej historii.
— Czy pamiętasz — ciągnąłem idąc z nim pod rękę wzdłuż bulwarów — ową szkołę dla 
dziewcząt w Passy, prowadzoną przez siostry terezjanki? Zaprowadziłeś mnie tam w zeszłym roku do 
młodej Szwedki, która potem umarła na tyfus. Wkrótce w zakładzie tym miałem świeżą pacjentkę, 
prześliczną piętnastoletnią Francuzeczkę. Pewnego dnia, gdy szedłem do niej, jakaś kobieta, chodząca 
tam i na powrót po przeciwległym bulwarze, zaczepiła mnie w zwykły sposób. Kiedy odpowiedziałem 
jej bardzo szorstko, zaczęła błagać tonem wielkiej pokory, żebym pozwolił powiedzieć Jej kilka słów. 
Przyznała się, że od tygodnia codziennie obserwuje mnie, opuszczającego gmach szkolny, ale brak jej 
było zawsze odwagi, aby przemówić do mnie w biały dzień. Nazywała mnie monsieur le docteur i 
drżącym głosem zapytała, jak się ma owa młoda panienka chora na tyfus i czy stan jej jest 
niebezpieczny? — Muszę ją zobaczyć, zanim umrze — szlochała, a łzy spływały po jej umalowanych 
policzkach — muszę, muszę, muszę... jestem jej matką! Siostry nie wiedziały nic. Dziecko zostało im 
powierzone, gdy miało trzy lata, a pieniądze za nie wpłacano przez bank.
Od owego dnia nie widziała już z bliska swego dziecka i jedynie co czwartek stawała na rogu 
ulicy, żeby zobaczyć dziewczynki idące na poobiedni spacer. Powiedziałem, iż jestem o małą bardzo 
niespokojny i że dam jej znać, gdyby stan dziecka uległ pogorszeniu. Nie chciała mi podać swego 
adresu, ale prosiła o pozwolenie oczekiwania mnie co wieczór na ulicy, gdzie mógłbym dać jej 
wiadomość o córce. Spotykałem ją regularnie przez cały tydzień. Złamały ją troska i ból. Zmuszony 
byłem powiedzieć jej, że dziewczynka ma się coraz gorzej, chociaż wiedziałem, że niemożliwością 
byłoby zaprowadzenie nieszczęśliwej kobiety do jej umierającego dziecka; nie mogłem nic więcej 
zrobić, poza przyrzeczeniem biedaczce, że dam jej znać, gdy koniec się zbliży. Wobec powyższego 
dała mi swój adres. Nazajutrz późnym wieczorem pojechałem na osławioną ulicę za Operą Komiczną. 
Dorożkarz uśmiechnął się znacząco i zaproponował, że za godzinę przyjedzie po mnie. Odparłem, iż 
wystarczy mi kwadrans na załatwienie sprawy. Zarządzająca domem publicznym przyjrzała mi się 
chwilę, po czym zostałem zaprowadzony do sali, gdzie siedziało kilkanaście półnagich kobiet w 
króciutkich osłonach z czerwonego, żółtego lub zielonego muślinu. Czy nie zechciałbym dokonać 
wyboru? Odparłem, że już się zdecydowałem i chciałbym prosić mademoiselle Flopette. Madame 
wyraziła żal, że mademoiselle Flopette jeszcze nie zeszła, ale w ostatnich czasach zaniedbywała się w 
obowiązkach. W tej chwili ubiera się jeszcze w sypialni. Poprosiłem o zaprowadzenie mnie do niej 
zaraz. Owszem, ale to kosztuje dwadzieścia franków z góry, oprócz dowolnej pamiątki dla 
mademoiselle Flopette, jeśli z niej będę zadowolony; a madame jest pewna, że tak będzie, gdyż 
Flopette to filie charmante, prete a tout et tres rigolo.1 Czy życzę sobie butelkę szampana do pokoju?
Flopette siedziała przed lustrem, zajęta doprowadzaniem do porządku swej twarzy. Zerwała się, 
schwyciła szal, którym 1 Urocza dziewczyna, gotowa do wszystkiego i bardzo zabawna.
zakryła swój tragiczny mundur kompletnej nagości, i utkwiła y/e mnie przerażone spojrzenie; 
twarz miała podobną do maski klowna, z plamami różu na policzkach, z jednym okiem uczernio-jiym 
węglem, a drugim zaczerwienionym od łez.
— Nie — rzekłem spiesząc ją uspokoić — jeszcze nie umarła, ale stan jest beznadziejny. 
Zakonnica, która w nocy czuwa przy niej, jest przemęczona, powiedziałem zatem, że sprowadzę na 
dzisiejszą noc jedną z moich pielęgniarek. Proszę zmyć z twarzy tę ohydną szminkę, przygładzić 
włosy oliwą albo wazeliną, zresztą czym pani chce, i zamiast tej wstrętnej muślinowej spódniczki 
proszę włożyć strój pielęgniarki, który znajdzie pani w tej paczce. Wypożyczyłem go sobie od jednej z 
sióstr, a że jest ona mniej więcej wzrostu pani, sądzę, że będzie odpowiedni. Wrócę po panią za pół 
godziny.
Gdy schodziłem ze schodów, patrzyła za mną milcząco.
— Już? — spytała madame ze zdziwieniem. Wyraziłem życzenie, aby mademoiselle Flopette 
spędziła noc u mnie, i zapowiedziałem, że wrócę po nią niedługo. Gdy nadjechałem po upływie pół 
godziny, Flopette, ubrana w długi płaszcz pielęgniarki, stała w otwartych drzwiach, otoczona swymi 
koleżankami w ich muślinowych mundurach, składających się... z niczego.
— Ależ ta dziewczyna ma szczęście! — śmiały się głośno — ¦w ostatnim dniu karnawału 
będzie jeszcze na balu maskowym.
Jesteś zabójczo elegancka, wyglądasz prawie na przyzwoitą pannę. Ach, gdyby ten twój 
monsieur chciał nas wszystkie zabrać!
— Bawcie się dobrze, dzieci — uśmiechnęła się madame odprowadziwszy Flopette do 
dorożki — pan będzie łaskaw: pięćdziesiąt franków z góry.
Niestety, niewiele zajęcia pozostało już dla pielęgniarki. Dziewczynka zmieniała się z 
przerażającą szybkością i była zupełnie nieprzytomna; koniec nadchodził. Matka siedziała przez całą 
noc przy łóżku, wpatrzona przez łzy w swe konające dziecko.
— Niech ją pani pocałuje — rzekłem, gdy rozpoczęła się agonia — może to pani zrobić, bo 
mała jest zupełnie nieprzytomna.
Pochyliła się nad dzieckiem i raptownie się cofnęła.
— Nie wolno mi jej pocałować — załkała — pan wie: przecież jestem cała zgniła...
Gdy spotkałem ją w jakiś czas później, była zupełnie pijana. Po tygodniu rzuciła się do 
Sekwany. Wyciągnięto ją jeszcze żywą, ja zaś starałem się umieścić ją w St. Lazare. Nie było jednak 
ani jednego łóżka wolnego. W miesiąc potem wypiła całą butelkę laudanum i gdy przyszedłem, była 
już na wpół konająca. Nigdy sobie nie daruję, że wypompowałem z jej żołądka truciznę. W ręce 
zaciskała kurczowo mały dziecięcy pantofelek, w którym znalazłem lok włosów. Po wyzdrowieniu 
zaczęła pić absynt; to trucizna bezsprzecznie skuteczna, jakkolwiek zabijająca powoli. W każdym 
razie niedługo znajdzie się nieszczęsna w rynsztoku, gdzie można jeszcze łatwiej zginąć niż w 
Sekwanie...
Stanęliśmy przed domem Norstróma na ulicy Pigalle.
— Dobranoc — rzekł mój przyjaciel — dziękuję ci za miły wieczór!
— Ja również — odrzekłem.
10 Konwojent zwłok 
Im mniej opowiem o mojej podróży owego lata do Szwecji, tym może będzie lepiej. Norstróm, 
pobłażliwy powiernik większości moich młodzieńczych przygód, twierdził, że jest to najgorsza 
historia, w jaką wtajemniczyłem go kiedykolwiek. Dziś nie zaszkodzi ona już nikomu, oprócz mnie, 
toteż mogę ją spokojnie opowiedzieć.
Profesor Bruzelius, najsławniejszy w owych czasach lekarz w Szwecji, poprosił mnie, abym 
przywiózł z San Remo jego pacjenta, młodego człowieka ciężko chorego na płuca, który spędził tam 
zimę. Miał on ostatnio kilkakrotnie krwotoki i stan jego był tak poważny, że podjąłem się 
towarzyszenia choremu tylko pod warunkiem, iż pojedzie z nami jakiś krewny lub przynajmniej 
doświadczona pielęgniarka. Należało liczyć się z możliwością śmierci w czasie podróży. Po czterech 
dniach przyjechała do San Remo matka chorego. Projektowaliśmy przerwanie jazdy w Bazylei i w 
Heidelbergu, a w Lubece mieliśmy wsiąść na szwedzki parostatek płynący do Sztokholmu. Po dniu 
bardzo uciążliwej podróży przybyliśmy do Bazylei. Matka chłopca dostała ataku serca, który o mało 
jej nie zabił. Z rana wezwałem do niej specjalistę, który podzielił moje zdanie, iż o podróży w 
najbliższych tygodniach, ze względu na osłabienie chorej, nie można nawet myśleć. Musiałem 
zadecydować, czy chłopiec ma umrzeć w Bazylei, czy też należy z nim pojechać dalej samemu. Jak 
wszyscy bliscy śmierci, chory tęsknił za domem, wobec czego zdecydowałem się na podróż bez 
względu na jej wynik. W dniu naszego przyjazdu do Heidelbergu chłopiec dostał znowu gwałtownego 
krwotoku i należało odstąpić °d zamiaru dalszej podróży. Powiedziałem mu, że zaczekamy kilka dni 
na jego matkę, ale z trudem namówiłem go na odłożenie podró ży o jeden dzień. Wieczorem z 
zajęciem studiował wszelkie połączenia kolejowe, a po północy, gdy do niego zajrzałem, spał 
spokojnie. Z rana znalazłem go w łóżku martwego; najwidoczniej śmierć nastąpiła w nocy wskutek 
krwotoku wewnętrznego. Zadepeszowałem do kolegi w Bazylei prosząc o zawiadomienie matki i 
przesłanie mi jej rozporządzeń. Profesor odtelegrafował, że stan chorej jest tak poważny, iż nie ma 
odwagi zanieść jej tej wiadomości. Wobec tego, będąc przekonany, że na pewno chciałaby syna 
pochować w Szwecji, porozumiałem się z zakładem pogrzebowym. Dowiedziałem się wówczas, że 
zwłoki muszą być zabalsamowane, a kosztowało to dwa tysiące marek. Wiedząc, że rodzina zmarłego 
nie jest bogata, postanowiłem zabalsamować go własnoręcznie. Nie miałem czasu do stracenia ze 
względu na bardzo upalny koniec lipca, więc przy pomocy posługacza z prosektorium zabrałem się 
tejże nocy do najkonieczniejszych zabiegów. Koszt wyniósł dwieście marek. Była to moja pierwsza 
próba w tym kierunku i muszę przyznać, że wcale udana. Zalutowano w mojej obecności ołowianą 
trumnę, wstawiono ją do zewnętrznej dębowej, którą zgodnie z przepisami kolejowymi umieszczono 
w drewnianej skrzyni. Pozostałe formalności miał załatwić zakład pogrzebowy, który podjął się 
przesłania skrzyni koleją do Lubeki, skąd statkiem odstawiono by ją do Sztokholmu. Pieniądze, które 
wręczyła mi matka na podróż do Szwecji, starczyły zaledwie na opłacenie rachunku hotelowego. Na 
próżno protestowałem przeciwko niesłychanie wygórowanym żądaniom za pościel i dywan w pokoju 
zmarłego chłopca. Po uregulowaniu wszystkiego zostało mi tyle, że zaledwie mogłem opłacić własną 
podróż do Paryża. Od chwili przyjazdu do Heidelbergu ani razu nie wyszedłem z domu i jedynym 
widokiem, który poznałem w mieście, był ogród hotelowy przed moimi oknami. Zapragnąłem chociaż 
rzucić okiem na starożytne ruiny zamku, zanim opuszczę Heidelberg, aby, jak miałem nadzieję, nigdy 
do niego nie wrócić. Gdy stałem oparty o balustradę w wykuszu zamku, patrząc na dolinę Neckar 
rozciągającą się u moich stóp, podbiegł do mnie młody jamnik z szybkością, na jaką pozwalały mu 
krzywe nóżki dźwigające długie, wąskie ciałko. Natychmiast zaczął mi oblizywać twarz. Jego mądre 
ślepia przejrzały od razu moją tajemnicę: marzyłem zawsze gorąco o posiadaniu takiego miłego 
psiaka. Chociaż zasób mojej gotówki przedstawiał się nader skąpo, kupiłem go natychmiast za 
pięćdziesiąt marek i powróciliśmy triumfalnie do hotelu. Jamnik od razu poszedł za mną bez smyczy, 
tuż przy nodze, najzupełniej pewny, że nikt inny nie jest jego właścicielem. Z rana podano mi 
rachunek dodatkowy z powodu katastrofy, która zdarzyła się na dywanie w moim pokoju. Jednak tym 
razem wyczerpała się moja cierpliwość, gdyż na dywany wydałem już w tym hotelu osiemset marek. 
W dwie godziny później dywan z pokoju zmarłego podarowałem pewnemu staremu szewcowi, 
którego zobaczyłem przed nędznym domkiem, łatającego parę butów w otoczeniu gromadki dzieci 
okrytych łachmanami. Dyrektor hotelu prawie zaniemówił z wściekłości, ale biedny szewc dywan 
dostał. Na tym skończyło się moje zadanie w Heidelbergu i postanowiłem wyjechać rannym 
pociągiem do Paryża. Ale w nocy zmieniłem plany i zdecydowałem się pojechać do Szwecji. Licząc 
się z nieobecnością w Paryżu przez dwa tygodnie, zarządziłem wszystko odpowiednio, a Norstróm 
miał doglądać moich pacjentów. Zatelegrafowałem już do brata, że przyjadę, aby zobaczyć stare kąty, 
gdyż z pewnością nie zdarzy się nigdy więcej okazja spędzenia kilku świątecznych dni w Szwecji. 
Poza tym zależało mi na jak najszybszym opuszczeniu hotelu. Nie mogąc już zdążyć na pospieszny 
pociąg do Berlina, postanowiłem wyjechać wieczornym osobowym, tym samym, który wiózł do 
Lubeki zwłoki chłopca. Mógłbym również pojechać dalej tym samym szwedzkim statkiem, na który 
miano załadować trumnę. Zaledwie usiadłem w poczekalni, aby zjeść kolację, gdy kelner zwrócił mi 
uwagę, że wprowadzanie psów do restauracji jest wzbronione. Wsunąłem mu pięć marek do ręki i 
wepchnąłem jamnika pod stół. Właśnie zabierałem się do jedzenia, gdy w drzwiach rozległ się 
donośny głos:
— Konwojent zwłok!
Wszystkie twarze przy stolikach podniosły się znad talerzy, podróżni patrzyli na siebie 
nawzajem, ale nikt się nie poruszył.
— Konwojent zwłok!
Wołający zatrzasnął drzwi, ale wkrótce znowu się w nich ukazał z panem, w którym poznałem 
urzędnika z zakładu pogrzebowego.
Właściciel potężnego głosu podszedł do mnie i krzyknął mi Prosto w twarz:
— Konwojent! Konwojent zwłok!
Wszyscy spojrzeli na mnie z zaciekawieniem. Zirytowany poprosiłem o spokój, gdyż chcę zjeść 
kolację. Nie, odrzekł natręt, potrzebny jestem natychmiast, gdyż naczelnik stacji musi ze mną 
pomówić w bardzo ważnej sprawie. Poszedłem więc do owego dygnitarza. Olbrzym, w binoklach 
oprawionych w złoto i z wąsami sterczącymi na kształt szczeciny, zaczął mi coś wykrzykiwać do ucha 
o wagonie, który musi być zaraz zaplombowany i w którym natychmiast mam zająć miejsce. Użyłem 
całej mojej znajomości języka niemieckiego, aby mu wyjaśnić, że miejsce mam już zajęte w 
przedziale drugiej klasy. To jest zabronione, powiedział, powinienem natychmiast być zamknięty w 
wagonie towarowym razem z trumną.
— Jak to?! Co to u diabła znaczy?
— Więc jest pan opiekunem trumny, a nie wie pan, że przepisy zabraniają, aby zwłoki 
podróżowały bez konwojenta, który musi być zaplombowany razem z trumną, którą wiezie?!
Popatrzyłem na bilet drugiej klasy do Lubeki mówiąc, że jestem zwyczajnym turystą, który 
wybrał się na wycieczkę do Szwecji, a żadne zwłoki nic a nic mnie nie obchodzą.
— Więc jest pan tym konwojentem czy nie! — wrzasnął z wściekłością.
— Nie! Z całą pewnością nie! Gotów jestem wziąć się do każdej pracy, ale zostać kon-wo-jen-
tem zwłok? Nie, dziękuję i odmawiam stanowczo; nie podoba mi się ani ten tytuł, ani zawód.
Rzuciwszy bezradne spojrzenie na plik dokumentów, naczelnik stacji oświadczył, że jeżeli 
konwojent trumny nie zjawi się w ciągu pięciu minut, wagon ze zwłokami zostanie odczepiony od 
pociągu i będzie odstawiony w Heidelbergu na boczny tor. Nie skończył jeszcze mówić, gdy do 
pokoju wpadł mały garbus o błyszczących oczach i ospowatej twarzy; stanąwszy przed biurkiem 
naczelnika, podał mu stos papierów.
— To ja jestem konwojentem zwłok — przedstawił się z widoczną dumą.
Miałem chęć uściskać go, gdyż zawsze żywiłem słabość do ludzi garbatych. Oświadczyłem, że 
cieszę się nadzwyczajnie z poznania go, a jadę do Lubeki tym samym pociągiem i tym samym 
statkiem, co trumna do Sztokholmu. Ale musiałem się oprzeć o stół pana naczelnika, aby nie upaść z 
wrażenia, kiedy garbusek oświadczył, że nie jedzie do Sztokholmu, tylko do Petersburga, a potem do 
Niżniego Nowogrodu i że wiezie ciało rosyjskiego generała.
Naczelnik stacji podniósł głowę znad akt i jego szczeciniaste wąsy nastroszyły się ze zdumienia.
— Do stu tysięcy diabłów! — ryknął — więc do Lubeki jadą dwa ciała! A ja mam tylko jedną 
trumnę w wagonie! Nie wolno kłaść dwóch trupów do jednej trumny! Zabronione! Gdzie jest druga 
trumna?
Garbus oświadczył, że rosyjskiego generała właśnie załadowano do wagonu, a opóźnienie 
wynikło z winy stolarza, który drugą skrzynię wykończył dopiero w ostatniej chwili. Czyż mógł 
przypuszczać, że zmuszony będzie wykonać dwie tak olbrzymie skrzynie w ciągu jednego dnia?
Rosyjski generał? Przypomniałem sobie nagle, że słyszałem, jakoby jakiś stary generał rosyjski 
umarł na anewryzm serca w sąsiednim hotelu tegoż dnia, co mój chory. Przypomniało mi się też, że z 
okna pokoju widziałem w ogrodzie hotelowym jakiegoś ponurego, starego pana z długą, siwą brodą, 
siedzącego w fotelu na kółkach. Portier powiedział mi, że jest to sławny generał rosyjski, jeden z 
bohaterów wojny krymskiej. Nie widziałem dotąd nigdy człowieka o bardziej dzikim wyglądzie.
Naczelnik zagłębił się znowu w swe zagmatwane papiery. Odprowadziłem garbusa na stronę, 
poklepałem go serdecznie po ramieniu i zaproponowałem mu pięćdziesiąt marek natychmiast, a 
pięćdziesiąt po przyjeździe do Lubeki, gdzie chciałem je sobie pożyczyć od szwedzkiego konsula, 
jeżeli pan konwojent podejmie się opieki także nad trumną chłopca. Zgodził się od razu. Naczelnik 
stacji zaoponował: takie wypadki nie są przewidziane, wynikłyby z nich zawiłe kwestie prawne, a w 
ogóle zabronione jest aby dwa ciała podróżowały w towarzystwie tego samego konwojenta. W 
każdym razie musiałby przedtem zapytać o pozwolenie Cesarsko-Ge-neralną Dyrekcję Kolei, a 
odpowiedź nie nadeszłaby przed upływem tygodnia. Sytuację uratował jamnik. Zauważyłem już 
kilkakrotnie w czasie naszych dyskusji, że z oczu pana naczelnika, uzbrojonych w binokle w złotej 
oprawie, padało od czasu do czasu życzliwe spojrzenie w kierunku mego psa, a olbrzymia ręka kilka 
razy pogłaskała ukradkiem jego długą, jedwabistą sierść. Posta nowiłem wzruszyć serce urzędnika 
ostatnim rozpaczliwym a kiem. Milcząc położyłem mu psa na kolanach. Gdy zaczął oblizy. wać mu 
twarz i szarpać najeżone wąsy, surowa mina pana naczelnika zmiękła i zmieniła się w uśmieszek 
politowania nad naszą bezradnością.
W pięć minut później garbus dostał cały plik dokumentów stwierdzających, że jest 
konwojentem dwóch trumien, ja zaś wraz z moim jamnikiem i walizką zdążyłem jeszcze wskoczyć do 
przepełnionego przedziału drugiej klasy i pociąg ruszył. Psiak chciał natychmiast rozpocząć igraszki z 
tęgą panią siedzącą obok nas. Spojrzała na mnie ostro, oświadczając, że przewożenie psów w drugiej 
klasie jest zabronione. A czy ten jamnik umie się przynajmniej zachować przyzwoicie? Ależ 
oczywiście. Urodził się już taki przyzwoity. .. Nagle uwagę psa zwrócił kosz, który tęga pani trzymała 
na kolanach. Obwąchiwał go gorliwie i zacząć wściekle szczekać. Szczekał jeszcze wówczas, kiedy 
pociąg zatrzymał się na następnej stacji. Tęga pani zawołała konduktora i wskazała na podłogę w 
przedziale. Konduktor oznajmił, że zabronione jest podróżowanie z psem bez kagańca. Na próżno 
jamniczek otwierał szeroko pysk, aby pokazać srogiemu panu, że zęby zaledwie mu się wyrzy-nają, na 
próżno spoczęła moja ostatnia pięciomarkówka w ręku nieubłaganego urzędnika: uparł się, że pies 
musi być natychmiast przeniesiony do specjalnego wagonu dla zwierząt. Przez zemstę wskazałem na 
kosz tęgiej pani pytając, czy wolno podróżować z kotem, który nie ma opłaconego biletu. Nie, to jest 
również zabronione.
Gdy schodziłem na peron, gruba dama jeszcze się z konduktorem kłóciła.
Urządzenia dla psów w wagonach pozostawiały w owych czasach wiele do życzenia. Jakże 
mogłem umieścić stworzenie w ciemnej norze, położonej akurat na kołach wagonu, dusznej od dymu 
z lokomotywy? Pobiegłem co tchu do wagonu towarowego z błagalną prośbą do funkcjonariusza 
kolejowego o wzięcie pod opiekę mego psa. — Zabronione! — odparł krótko. W tej właśnie chwili 
ostrożnie rozsunęły się drzwi następnego wagonu i ujrzałem głowę konwojenta trzymającego w ustach 
długą fajkę. Jak kot wskoczyłem do wagonu, trzymając na jednej ręce jamnika, a w drugiej walizkę.
, Oświadczyłem garbuskowi, że otrzyma dodatkowo pięćdziesiąt marek po przybyciu na 
miejsce, jeżeli zatrzyma psa przy sobie. Zanim jednak zdążył odpowiedzieć, zasunięto z zewnątrz 
drzwi, lokomotywa gwizdnęła i pociąg ruszył. W dużym wygonie towarowym stały jedynie dwie 
wielkie skrzynie. Upał wzmógł się do niemożliwości, ale przynajmniej było dość miejsca, aby 
wyciągnąć nogi. Jamnik zasnął smacznie na mojej rozłożonej marynarce. Konwojent wyjął z kosza 
butelkę ciepłego piwa i zapaliwszy fajki rozsiedliśmy się na podłodze, aby omówić naszą sytuację. 
Bezpieczeństwo mieliśmy zapewnione, gdyż nikt nie widział mnie wskakującego z psem do wagonu 
towarowego, i mogłem się nie obawiać, aby któryś z konduktorów zajrzał do naszego lokum. Po 
godzinie, gdy pociąg z wolna podjeżdżał do następnej stacji, oświadczyłem konwojentowi, że tylko 
brutalna przemoc zdołałaby mnie teraz z nim rozłączyć, gdyż pozostanę tutaj aż do Lubeki. Godziny 
upływały na miłej rozmowie, którą prowadził głównie garbusek. Mówię po niemiecku 
bardzo źle, jakkolwiek rozumiem prawie wszystko. Nowy przyjaciel powiedział mi, że odbył tę 
podróż już niejednokrotnie i nawet na pamięć znał nazwę każdej stacji, na której zatrzymywaliśmy się, 
chociaż nie mogliśmy jej widzieć zamknięci w naszym więzieniu. Mówił, że zajmuje się 
przewożeniem zwłok już od dziesięciu lat, a jest to zawód miły i nieuciążliwy, zwłaszcza dla 
człowieka mającego upodobanie do podróży i oglądania nieznanych krajów. W Rosji był już sześć 
razy i bardzo lubił Rosjan. Zawsze pragnęli być pochowani w swojej ojczyźnie. Wielu z nich 
przybywało do Heidelbergu, aby się poradzić sławnych profesorów, i ci stanowili najlepszą klientelę. 
Żona mego towarzysza zajmowała się obmywaniem zmarłych; uprawiała to zawodowo i rzadko 
które ważniejsze balsamowanie zwłok odbywało się bez jej udziału. Toteż zirytował się, że ani on, ani 
jego żona nie zostali wezwani do tego Szweda, ciągnął wskazując drugą trumnę; podejrzewa w tym 
jakąś intrygę, gdyż pomiędzy nim a jego kolegami istnieje duża zawiść o zarobki. W ogóle cała ta 
sprawa wydaje mu się niejasna, gdyż nie mógł się nawet dowiedzieć, który z lekarzy podjął się 
zabalsamowania ciała. Nie każdy nia w tym odpowiednie doświadczenie, gdyż jest to zabieg bardzo 
skomplikowany i trudny, a nigdy nie wiadomo, co może się stać Podczas długiej podróży, zwłaszcza 
w czasie takich upałów.
Czy widziałem już kiedyś balsamowanie zwłok?
— Tak... raz jeden — odparłem wzdrygnąwszy się.
— Szkoda, że pan nie może zobaczyć tego rosyjskiego generała! — rzekł rozmarzonym tonem, 
wskazując fajką jedną ze skrzyń — udał się po prostu bajecznie. Nie uwierzyłby pan, że to 
nieboszczyk; ma nawet szeroko otwarte oczy. Dlaczego ten naczelnik stacji robił panu tyle trudności? 
— ciągnął powoli. Wprawdzie jest pan trochę za młody na konwojenta zwłok, ale wygląda pan 
przecież zupełnie przyzwoicie. Musi się pan tylko ogolić i oczyścić sobie ubranie, bo temu psu wyłazi 
sierść; przecież nie może się pan jutro pokazać konsulowi z brodą nie goloną chyba od tygodnia, ma 
pan wygląd raczej rozbójnika niż przyzwoitego człowieka wiozącego umarłych. Szkoda, że nie mam 
przy sobie brzytwy, mógłbym pana na najbliższej stacji ogolić.
Otworzyłem walizkę mówiąc, że byłbym mu bardzo wdzięczny, gdyby zechciał oszczędzić mi 
tortur własnoręcznego golenia się, gdyż zawsze tego unikam w miarę możności. Spojrzeniem znawcy 
ocenił moje przybory do golenia i orzekł, że najlepsze pochodzą jednakże ze Szwecji — on sam 
również innych nie używa. Pochwalił się przy tym, że rękę ma bardzo lekką. Ogolił już setki osób, a 
nigdy jeszcze nie usłyszał najmniejszej skargi.
Rzeczywiście, nie byłem w życiu lepiej ogolony, co mu też z uznaniem przyznałem, gdy pociąg 
ruszył dalej.
— Nie ma to jednak jak podróże po obcych krajach — powiedziałem siadając i ścierając z 
twarzy resztki mydła — codziennie widzi się coś nowego i interesującego. Im dłużej przebywam tutaj, 
tym więcej zwracają moją uwagę zasadnicze różnice pomiędzy Niemcami a innymi narodami. 
Latyńskie i anglosaskie rasy zachowują przy goleniu postawę siedzącą, a w Niemczech leży się przy 
tym na wznak. Wszystko zależy od gustu, chacun tue ses puces a sa facon,1 jak mówią w Paryżu.
— To kwestia przyzwyczajenia — objaśnił garbusek — przecież zmarły nie może siedzieć, a 
pan jest pierwszym człowiekiem żyjącym, którego ogoliłem.
Rozłożył czystą serwetę na swojej skrzyni i otworzył kosz z prowiantami. Pomieszane zapachy 
kiełbasy, sera i kwaszonej Każdy zabija swe pchły według własnej metody.
kapusty połechtały moje nozdrza, jamnik obudził się natychmiast j obydwaj patrzyliśmy 
wygłodniałym wzrokiem na smakołyki. Kiedy garbus zaprosił mnie na kolację, ucieszyłem się tak 
bardzo, że nawet kapusta przestała być postrachem dla mego podniebienia, a gdy podał jamnikowi 
duży plaster kiełbasy, pozyskał sobie moje serce do reszty. Nasza dozgonna przyjaźń przetrwała do 
Lubeki, po drugiej butelce mozelskiego wina nie istniała już żadna tajemnica pomiędzy nami, ale 
przezornie nie zwierzyłem się mojemu przyjacielowi, że jestem lekarzem. Wielostronne 
doświadczenie ostrzegło mnie przed szczerością, która zaznaczyłaby różnicę klasową pomiędzy mną a 
moim towarzyszem i pozbawiłaby mnie może jedynej okazji oglądania życia z punktu widzenia 
konwojenta zwłok. Niewielką znajomość psychologii zawdzięczam pewnym wrodzonym zdolnościom 
łatwego przystosowywania się do towarzyskiego poziomu, właściwego mojemu rozmówcy. Obcując z 
księdzem, czuję się zupełnie mu równy — w towarzystwie konwojenta zwłok staję się człowiekiem 
jemu podobnym, oczywiście do pewnego stopnia.
Przy trzeciej butelce zależało już naprawdę tylko ode mnie, abym i ja został konwojentem 
zwłok.
— Głowa do góry, bracie — wołał mój gospodarz mrugając ku mnie porozumiewawczo — nie 
rób takiej kwaśnej miny! Wiem, że nie masz pieniędzy i coś ci się najwidoczniej nie udało. Nic sobie z 
tego nie rób, wypijmy jeszcze kieliszeczek i porozmawiajmy o tej sprawie. Nie darmo pracuję w moim 
fachu już dziesięć lat, wiem, kogo mam przed sobą! Masz nie tylko rozum, ale i szczęście, w 
przeciwnym razie nie siedziałbyś teraz tutaj! Skorzystaj ze sposobności, bo druga taka nie zdarzy ci 
się nigdy. Zdaj twoją trumnę w Szwecji, a ja zawiozę moją do Rosji, przez ten czas wróć najbliższym 
pociągiem do Heidelbergu i załóż ze mną spółkę! Dopóki żyje profesor Friedreich, roboty będzie 
dosyć dla nas obydwóch. To ci mówię ja, Zachariasz Schweinfuss. Szwecja nie jest odpowiednim 
krajem, tam nie ma sławnych doktorów. W Heidelbergu jest ich pełno — to będzie właściwe dla 
ciebie miejsce pracy!
Podziękowałem najserdeczniej mojemu nowemu przyjacielowi przyrzekając, że z rana — gdy 
nam trochę wywietrzeje z głów — powiadomię go o swojej ostatecznej decyzji. W kilka minut Potem 
leżeliśmy obok siebie na podłodze wagonu, pogrążeni w głebokim śnie bez marzeń i widziadeł. 
Przespałem noc znakomicie — jamnik miał gorszą. Dzień już był zupełny, gdy pociąg wjechał na 
stację w Lubece.
Na peronie czekał urzędnik szwedzkiego konsulatu, aby asystować przy przeniesieniu trumny na 
szwedzki statek. Pożegnawszy się z moim towarzyszem serdecznym „do widzenia", udałem się do 
konsula. Na widok jamnika konsul zawiadomił mnie, iż przywożenie psów do Szwecji zostało 
zabronione z powodu licznych wypadków wścieklizny, które się ostatnio zdarzyły w północnych 
Niemczech. Mógłbym wprawdzie spróbować, ale zachodzi obawa, że psa nie wpuszczą na statek. 
Kapitan był w najgorszym humorze, jak wszyscy marynarze wiozący na okręcie trupa. Nic nie 
pomogły moje prośby, aby zabrał jamnika. Zachęcony powodzeniem u naczelnika stacji w 
Heidelbergu, chciałem wpłynąć na kapitana przez psiaka, ale stworzonko na próżno łasiło się do 
niego. Postanowiłem zatem wywołać wrażenie nazwiskiem mego brata. Owszem, powiedział kapitan, 
pana komendanta znam doskonale. Jako kadeci marynarki jeździli niegdyś na statku ,,Vanadis" i byli 
bardzo zaprzyjaźnieni. Czyżby więc mógł pan kapitan pozostawić wśród obcych ludzi w Lubece 
ukochanego jamnika mego brata? Nie, oczywiście nie, przecież nie jest tak okrutny.
W pięć minut później pies został zamknięty w mojej kabinie pod warunkiem, że po zawinięciu 
do Sztokholmu przeszmugluję go do miasta na własną odpowiedzialność.
Kocham morze, a przy tym statek był dobry, czułem się doskonale, jadłem przy stole kapitana, 
wszyscy zachowywali się względem mnie bardzo uprzejmie. Stewardessa trochę się skrzywiła 
sprzątając rano naszą kabinę, lecz gdy winowajca zaczął jej oblizywać twarz, stała się od razu naszym 
sprzymierzeńcem utrzymując, że nigdy jeszcze nie widziała tak zachwycającego stworzenia. Jamnik 
ukazał się nawet na pokładzie, wymknąwszy się przebiegle z kabiny, i wszyscy majtkowie zaczęli się 
z nim bawić, a kapitan odwrócił się czym prędzej w inną stronę, żeby go przypadkiem nie spostrzec. 
Późnym wieczorem statek zawinął do portu w Sztokholmie i trzymając psa na ręku, wyskoczyłem na 
wybrzeże.
Z rana odwiedziłem profesora Bruzeliusa, który pokazał mi telegram z Bazylei donoszący, że 
matka chłopca ma się lepiej i że pogrzeb syna ma być odłożony do jej powrotu, który nastąpi mniej 
więcej za dwa tygodnie. Profesor wyraził nadzieję, że zatrzymam się do tego czasu w Szwecji, gdyż 
matka z pewnością będzie sobie życzyła, abym opowiedział jej szczegóły o śmierci chłopca. A poza 
tym przecież chyba będę na pogrzebie? Odrzekłem, że chciałbym tylko odwiedzić mego brata, a 
potem jak najspieszniej powrócić do swych pacjentów w Paryżu.
Zapomniałem zaznaczyć, że nie przebaczyłem bratu dotąd, iż zwalił na mnie nasz uciążliwy 
spadek rodzinny w postaci panny Agaty. Napisałem mu wówczas wściekły list. Na szczęście zdawał 
się tego nie pamiętać; zachwycony był moim widokiem i wyraził nadzieję, w imieniu żony i swoim, że 
pozostanę przynajmniej ze dwa tygodnie w naszym starym domu. Po dwóch dniach dziwił się już 
bardzo, że tak wzięty lekarz może opuszczać swych pacjentów na dłuższy okres; a właściwie którego 
dnia mam zamiar wyjechać? Bratowa miała minę lodowatą. Trudno, nie mogłem się dziwić, gdyż 
należeli do ludzi nie lubiących psów, a nad takimi można się tylko litować. Najlepiej z plecakiem na 
grzbiecie wybrać się ze swym psem na wycieczkę pieszą. Dla młodych psiaków nie ma nic 
piękniejszego nad noclegi pod jodłami, nie na dywanach śmyrneń-skich z jedwabiu, ale z miękkiego 
mchu. Gdy z rana wyjeżdżałem, bratowa cierpiała na ból głowy i nie pokazała się przy śniadaniu. 
Chciałem pójść do jej pokoju, aby się pożegnać, ale brat odradził mi to. Nie upierałem się zresztą, 
kiedy dodał, że służąca znalazła właśnie pod moim łóżkiem wizytowy kapelusz jego żony, jej 
haftowane pantofle, boa z piór, dwa tomy encyklopedii angielskiej, poszarpane na strzępy, resztki 
królika oraz kota mojej bratowej, zaginionego niedawno, a znalezionego z na wpół odgryzioną głową. 
Poza tym lepiej nie mówmy o smyrneńskim dywanie w salonie, o klombach kwiatów w ogrodzie oraz 
o sześciu kaczątkach na stawie... Spojrzawszy na zegar, powiedziałem bratu, że lubię być na stacji jak 
najwcześniej...
— Olle! — zawołał brat do starego stangreta mego ojca — postaraj się, żeby pan doktor, na 
litość Boga, nie spóźnił się na pociąg!
W dwa tygodnie później znalazłem jię znowu w Sztokholmie. Od profesora Bruzeliusa 
dowiedziałem się, że matka zmarłego chłopca przyjechała właśnie tego dnia, a pogrzeb, w którym prze 
cięż wezmę udział, wyznaczony jest na jutro. Słuchałem profesora z przerażeniem.
— Biedna kobieta — mówił — upiera się, aby zobaczyć syna przed złożeniem do grobu. 
Trumna ma być otwarta w jej obecności jutro z samego rana.
Gdyby możliwość takiej okoliczności przyszła mi do głowy, nigdy bym się nie podjął 
balsamowania zwłok na własną odpowiedzialność. Miałem jak najlepsze zamiary, ale wykonanie był0 
fatalne. Wiedziałem o tym i nie wątpiłem, że otwarta trumna ukaże z pewnością widok okropny. 
Pierwszą moją myślą była ucieczka nocnym pociągiem do Paryża, ale po namyśle zdecydowałem się 
pozostać i odegrać mą rolę do końca. Nie było czasu do stracenia. Pozwolenie na otwarcie trumny 
otrzymałem z największymi trudnościami i jedynie dzięki wstawiennictwu profesora. Chciałem jednak 
przeprowadzić najpotrzebniejszą dezynfekcję zwłok, gdyby się tego okazała potrzeba, o czym zresztą 
nie wątpiłem.
Nieco po północy zszedłem do podziemi w kościele na cmentarzu w towarzystwie dozorcy i 
robotnika mającego otworzyć trumnę. Gdy wieko odlutowano, obaj odstąpili na bok w bojaźliwym 
poszanowaniu śmierci. Wziąłem od stróża latarkę i odsunąłem zasłonę z twarzy zmarłego. W tej 
chwili latarnia wypadła mi z rąk, ja zaś, niby uderzony niewidzialną ręką, zatoczyłem się wstecz.
Jeszcze dzisiaj często się dziwię przytomności umysłu, jaka mnie nie opuściła owej nocy. 
Musiałem mieć chyba nerwy ze stali.
— Wszystko w porządku — rzekłem, szybko zakrywając twarz zmarłego — zaśrubujcie 
wieko. Dezynfekcja nie jest potrzebna, gdyż zwłoki zachowały się zupełnie dobrze.
Z rana poszedłem do profesora Bruzeliusa i powiedziałem mu, że widok, jaki ujrzałem w nocy, 
prześladowałby biedną matkę do końca życia, należy więc za wszelką cenę zapobiec otwarciu trumny.
Byłem obecny na pogrzebie, ale od owego czasu nigdy na żadne już nie chodzę. Trumnę niosło 
do grobu sześciu kolegów szkolnych zmarłego. Pastor powiedział we wzruszającej przemowie, że Bóg 
w swej niepojętej mądrości nakazał okrutnej śmierci zniszczyć to młode życie, radosne i rokujące 
piękne nadzieje. Dla najbliższych stojących w żałobie nad tym zbyt wczesnym grobem, jedyną 
pociechę stanowi świadomość, że zmarły powrócił do swoich, aby spocząć w kraju, w którym się 
urodził. Rodzina będzie wiedziała, dokąd może przynosić kwiaty wiecznej pamięci i gdzie należy się 
modlić za ukochanego zmarłego. Chór studentów z Uppsali zaśpiewał tradycyjną starą pieśń: Integer 
uitae scelerisąue purus. (Od owego dnia znienawidziłem piękną odę Horacjusza.)
Matka zbliżyła się do otwartego grobu i wsparta na ramieniu swego sędziwego ojca, złożyła na 
trumnie wieniec z konwalii.
— To były jego ulubione kwiaty — zaszlochała.
Z orszaku pogrzebowego kolejno podchodzono z kwiatami, żegnając trumnę zwilgotniałymi 
oczami. Chór zaśpiewał pieśń: „Spocznijcie, o dusze, w spokoju!" — i grabarze zaczęli zasypywać 
grób ziemią. Uroczystość była skończona.
Gdy wszyscy się rozeszli, podszedłem bliżej i pochyliłem się nad na wpół zasypanym grobem.
— 0 tak! Spij spokojnie, ponury stary bohaterze, walka się skończyła. Spoczywaj w spokoju! 
Nie prześladuj mnie swymi szeroko otwartymi oczami, abym nie zwariował. Dlaczego patrzyłeś tak 
gniewnie, gdy dzisiejszej nocy w podziemiach kościoła odsłoniłem twoją twarz? Czyż sądzisz, że 
ucieszyłem się bardziej twym widokiem, niż ty moim? Może przypuszczałeś, że jestem złodziejem 
znieważającym powagę śmierci, aby ukraść złotą ikonę z twoich piersi? Czy sądzisz, że zostałeś 
przywieziony przeze mnie? Nie, to nie ja, to zaklęty nieprzyjaciel człowieka w postaci pijanego 
garbusa przywiózł tu twoją trumnę. Któż inny oprócz Mefisto-felesa, odwiecznego szydercy, mógłby 
zainscenizować tę tragiczną farsę, jaka odegrała się na cmentarzu? Chwilami zdawało mi się, iż wśród 
pobożnych pień słyszę jego drwiący śmiech. Niechże mi Bóg przebaczy, że ja również omal się nie 
roześmiałem, gdy spuszczano trumnę do grobu. Ale czyż nie jest ci obojętne, w czyim grobie 
spoczywasz? Nie możesz przeczytać napisu na marmurowym krzyżu — czyż nie jest ci więc wszystko 
jedno, czyje imię na nim wyryto? Nie słyszysz przecież głosów ludzkich ponad sobą — cóż 
może cię obchodzić, jakim językiem mówią? Nie śpisz wśród obcych, nie, leżysz obok braci, ów 
szwedzki chłopiec, pochowany w sercu Rosji, śpi również w cudzym grobie, w twoim grobie, nad 
którym trębacze twego starego, walecznego pułku odegrali ostatnie pożegnanie. Królestwo śmierci 
nie ma granic, a grób nie zna narodowości. Wy, umarli, stanowicie jeden wspólny naród, a 
przybieracie w niedługim czasie wszyscy ten sam wygląd. I niezależnie od miejsca waszego 
spoczynku jednakowy los wa8 czeka: ludzkie zapomnienie i rozpadnięcie się w proch — takie jest 
prawo życia. Spoczywajcie w spokoju!
Madame Reąuin W pobliżu Avenue de Villiers mieszkał lekarz, który był cudzoziemcem i 
który, jak sądziłem, wyspecjalizował się w akuszerii i ginekologii. Był to gbur i cynik. Kilkakrotnie 
zaprosił mnie na konsylium, ale zapewne nie po to, aby skorzystać z mego doświadczenia, lecz aby 
zrzucić na mnie część swojej odpowiedzialności. W wypadku ostatniego wspólnego konsylium 
chodziło o młodą dziewczynę, która umierała na peritonitis w tak podejrzanych okolicznościach, że z 
wielkim wahaniem położyłem na świadectwie zgonu podpis obok nazwiska mego kolegi. Pewnego 
wieczora, gdy powróciłem późno do domu, zastałem przed bramą czekającą dorożkę; doktor prosił, 
abym natychmiast przyjechał do niego na ulicę Granet do jego prywatnej kliniki. Wprawdzie 
postanowiłem zerwać z nim wszelkie stosunki, ale wezwanie było tak natarczywe, że osądziłem, iż 
muszę pojechać bezwzględnie. Drzwi otworzyła mi tęga, niesympatyczna pani przedstawiając się jako 
madame Reąuin, akuszerka, i zaprowadziła mnie do tego samego pokoju na górnym piętrze, w którym 
niedawno zmarła owa dziewczyna. Wokoło leżały zakrwawione ręczniki, prześcieradła i kołdry. 
Szmer kropel, spadających z materaca przesiąkniętego krwią na podłogę pod łóżkiem, budził lęk i 
zgrozę. Doktor, ogromnie zdenerwowany, podziękował mi gorąco za przybycie. O chorej wyraził 
zdanie, że nie ma już wiele czasu do stracenia. Miał słuszność, gdyż kobieta leżąca bez przytomności 
na swym lit de tra-vail' wyglądała bardziej na umarłą niż żyjącą. Po szybkim zbadaniu jej zapytałem 
doktora z oburzeniem, czemu nie wezwano chirurga lub akuszera-specjalisty zamiast mnie; pan kolega 
wieNa Józku porodowym.
dział przecież, że żaden z nas dwóch nie potrafi nic zaradzić w tym wypadku. Po kilku 
zastrzykach kamfory i eteru kobieta odzyskała nieco przytomności. Po chwili wahania zdecydowałem 
się na chloroform przed przystąpieniem do pracy. Dzięki szczęściu, jakie mi zawsze dopisywało, 
wszystko poszło dość dobrze, a po energicznym zastosowaniu sztucznego oddychania, ożyło nawet, 
ku wielkiemu naszemu zdziwieniu, na wpół uduszone dziecko. Matka i maleństwo uniknęli śmierci 
prawie cudem. Wkrótce do tamowania krwi zabrakło nam waty, płótna i środków opatrunkowych, ale 
na szczęście znaleźliśmy wpółotwartą walizkę, pełną delikatnych płócien i damskiej bielizny, którą 
podarliśmy na tampony.
— Jeszcze nigdy nie widziałem tak eleganckiej bielizny — powiedział mój kolega biorąc do 
ręki batystową koszulę. — Proszę spojrzeć — wykrzyknął wskazując czerwoną koronę wyhaftowaną 
nad literą M — ma foi, mon cher confrere, znajdujemy się w wytwornym towarzystwie! Zapewniam 
pana, że jakkolwiek niewiele w tej chwili pozostało z naszej pacjentki, jest to dziewczyna prześliczna, 
po prostu rzadkiej piękności. Nie miałbym nic przeciwko temu, aby wznowiła się między nami 
znajomość, jeżeli chora w ogóle żyć będzie! Ah, la jolie broche! — wykrzyknął znowu, schylając się 
po diamentową broszę, która wypadła na podłogę najwidoczniej wtedy, gdy wyjmowaliśmy zawartość 
walizki. — Ma foi, w ostatecznym razie opłaciłaby mój rachunek. Z tymi obcymi paniami nigdy nic 
nie wiadomo. Mogłoby jej wpaść do głowy, aby zniknąć równie tajemniczo, jak się tu Bóg wie skąd 
niespodzianie zjawiła.
— Przedwcześnie kolega o tym myśli — przerwałem i schwyciwszy broszkę z jego 
czerwonych palców, schowałem ją do kieszeni — według prawa francuskiego rachunek zakładu 
pogrzebowego ma pierwszeństwo przed lekarskim, a nie wiemy jeszcze, który z nich zostanie 
przedstawiony wcześniej. Co się tyczy dziecka...
— O to nie ma się co martwić — zachichotał — dzieci mamy tu dość, nawet za dużo, i w 
ostateczności możemy umarłe zawsze zastąpić innym. Madame Reąuin wysyła co tydzień kilkoro 
pociągiem des nourrices2 z Gare d'Orleans. Ale nie mogę pozwolić, żeby mi się matka wymknęła 
na tamten świat. Muszę być ostrożny ze statystyką: w ciągu dwóch ostatnich tygodni wydałem już 
dwa zaświadczenia zgonu.
Gdy o świcie zabierałem się do odejścia, pacjentka była jeszcze na wpół przytomna, ale puls 
miała regularniejszy i mogłem mieć nadzieję, że będzie żyła. Najwidoczniej czułem się bardzo 
zmęczony, jeżeli zgodziłem się przyjąć filiżankę kawy, którą madame Reąuin podała mi w saloniku, 
zanim wyszedłem z tego domu śmierci.
— Ah, la jolie broche — rzekła, gdy oddawałem klejnot na przechowanie — czy sądzi 
pan, że kamienie są prawdziwe? — rozmyślała głośno, trzymając broszkę pod światło gazowej lampy.
Był to piękny klejnot diamentowy w kształcie litery M z rubinową koroną ponad literą. Ogień 
kamieni zdradzał, że są prawdziwe, ale błyski w chciwych oczach wiedźmy były podejrzane.
— Nie — odparłem, aby naprawić głupstwo, które popełniłem dając jej broszkę do schowania 
— na pewno są fałszywe.
Wyraziła przypuszczenie, że się chyba mylę. Owa pani nie miała czasu wpłacić jej zadatku 
zgodnie z przepisami zakładu, gdyż przyjechała w ostatniej chwili i zaraz zemdlała. Na bagażach nie 
było nazwiska, ale na jednej walizce wisiał znak „Londyn".
— To wystarcza — rzekłem — proszę się uspokoić. Pani trudy na pewno będą 
wynagrodzone.
Madame Reąuin wyraziła nadzieję, że ujrzy mnie jeszcze kiedyś u siebie, i wreszcie wyszedłem 
z tego zakładu przejmującego zgrozą. W kilka tygodni później dostałem od mego kolegi list 
donoszący, że wszystko skończyło się pomyślnie i że pacjentka, gdy tylko mogła utrzymać się na 
nogach, wyjechała w niewiadomym kierunku. Wszelkie rachunki zapłaciła i madame Reąuin 
rozporządza dużą sumą, którą owa pani przeznaczyła dla przyzwoitej rodziny chcącej zaadoptować jej 
dziecko.
Odesłałem mu załączony dla mnie banknot i napisałem krótko aby nigdy więcej nie wzywał 
mnie w wypadku, gdy będzie zamierzał ponownie kogoś zabić. Mam nadzieję, że nie zobaczę już 
nigdy ani jego, ani madame Reąuin.
Życzenie to spełniło się tylko w stosunku do doktora. O madame Reąuin opowiem w innym 
rozdziale.
12. Olbrzym 
Widziałem dokładnie, jak topniała klientela doktora Nor-stróma i zdawałem sobie sprawę, że 
nadejdzie dzień, który go zmusi do zamknięcia gabinetu. Coraz częściej biedni i bogaci członkowie 
szwedzkiej kolonii opuszczali go i przychodzili zamiast na ulicę Pigalle — na Avenue de Villiers. Na 
próżno starałem się powstrzymać napływ chorych; szczęściem Norstróm nigdy nie wątpił o mojej 
lojalności i pozostaliśmy przyjaciółmi do końca. Bóg widzi, że praktyka wśród skandynawskich 
pacjentów nie była dochodowa. Ciążyła mi przez cały czas pracy w Paryżu jak kamień młyński u szyi, 
i byłaby mnie zgubiła, gdybym nie zdobył sobie uznania w kolonii angielskiej i amerykańskiej, a 
nawet wśród Francuzów. Zabierała mi ogromnie dużo czasu, przysparzała wiele rozmaitych 
przykrości i wreszcie doprowadziła mnie nawet do więzienia. Jest to historia nader zabawna, którą 
często opowiadam przyjaciołom pisarzom, jako jaskrawy przykład zbiegu okoliczności, o który 
gorliwie ubiegają się wszyscy noweliści.
Oprócz skandynawskich robotników w Pantin i La Villette, którzy w liczbie ponad tysiąca osób 
zawsze potrzebowali lekarza, pod opieką moją znajdowała się też kolonia artystów na Montmar-tre i 
na Montparnasse, której stale brakowało pieniędzy. Mieszkały tam setki malarzy, rzeźbiarzy oraz 
autorów nie napisanych arcydzieł zarówno wierszem, jak i prozą, ostatnie przeżytki cyganerii Henri 
Murgera. Niektórzy z nich stali już na progu kariery, jak Edelfeld, Carl Larson, Zorn i Strindberg, ale 
większość żyła marnie i karmiła się tylko nadzieją. Największy rozmiarami ciała był mój przyjaciel 
rzeźbiarz; miał on najmniejsze zasoby pieniężne, jasną brodę wikingów i dobroduszne, niebieskie 
oczy dziecka. Z rzadka zjawiał się w Cafe de 1'Hermitage, gdzie większość jego kolegów spędzała 
wieczory. Zagadką było dla wszystkich, czym żywił swe dwumetrowej wysokości ciało. Mieszkał na 
Montparnasse w olbrzymiej szopie, zimnej jak lodownia; urządził w niej sobie pracownię rzeźbiarską, 
w której tworzył swe dzieła, gotował jedzenie, prał koszule i marzył o przyszłej sławie. Potrzebował 
wiele przestrzeni dla siebie i dla swych figur, które robił nadnaturalnej wielkości i których nigdy nie 
kończył z powodu braku gliny. Pewnego dnia zjawił się na Avenue de Villiers i zaprosił mnie na 
świadka swego ślubu, mającego się odbyć w najbliższe święto w szwedzkim kościele. Po ślubie miało 
nastąpić przyjęcie w nowym mieszkaniu pour pendre la cremaillere1. Wybranką serca okazała się 
drobna Szwedka, malarka miniatur, o połowę od niego niższa. Oczywiście z wielką przyjemnością 
przyjąłem zaproszenie. Po skończonej uroczystości proboszcz miał krótką, lecz bardzo miłą przemowę 
do nowo zaślubionych siedzących obok siebie przed ołtarzem. Przypominali kolosalny posąg Ramzesa 
II ze świątyni w Luksorze, gdzie obok faraona siedzi jego małżonka sięgająca mu zaledwie do pasa. W 
godzinę później zastukaliśmy, pełni oczekiwania, do drzwi pracowni. Olbrzym przyjął nas osobiście i 
przeprowadził z wielką ostrożnością do salonu przez lilipuci przedpo-koik, oddzielony od niego 
przegrodą tekturową. Zapraszał nas serdecznie do wypicia kilku kieliszków i do kolejnego 
odpoczynku na jedynym krzesełku znajdującym się w tym pomieszczeniu. Przyjaciel olbrzyma, 
Skornberg, wygłosił toast i wypił zdrowie gospodarza. Portret Skornberga naturalnej wielkości znany 
był w Salonie owego roku, a łatwo go mogłem zapamiętać, gdyż Skornberg był najmniejszym 
garbuskiem, jakiego kiedykolwiek widziałem. Gdy porwany uroczystą chwilą uniósł w górę kieliszek, 
zrobiła się dziura w tekturowym przepierzeniu i naszym podziwiającym oczom ukazała się komnata 
oblubieńców z łożem weselnym, zgrabnie zaimprowizowanym ze skrzyni po wielkim Bechsteinie. 
Skornberg skończył swą przemowę bez dalszych przygód, a przez ten czas uszkodzoną ścianę nasz 
olbrzym zreperował kilkoma numerami „Figaro". Potem uniósł jakąś zasłonę i posyłając przebiegłe 
spojrzenie rumieniącej się pannie młodej, pokazał nam mały ' Dosłownie: aby zawiesić kocioł — 
stary zwyczaj, przyjęty przy zakładaniu nowego gospodarstwa.
pokoik, sklecony ze stronic „Petit Journal": pokój dziecięcy. Po godzinie opuściliśmy 
papierowy dom umówiwszy się, że na kolację zbierzemy się w piwiarni na Montmartre. Musiałem 
jeszcze odwiedzić kilku pacjentów, więc było już po północy, gdy dołączyłem do towarzystwa. 
Pośrodku dużej sali siedzieli moi przyjaciele. Twarze mieli czerwone i ze wszystkich sił śpiewali 
ogłuszającym chórem szwedzki hymn narodowy, który od czasu do czasu przerywany był grzmiącym 
solo z szerokiej piersi olbrzyma albo piskliwymi tonami z ust małego Skornberga. Przeciskałem się 
przez zatłoczoną salę, gdy jakiś głos zawołał:
— A la porte les Prussiens! A la porte les Prussiens!2 Kufel piwa przeleciał mi nad głową i trafił 
olbrzyma w twarz. Rzeźbiarz zalany krwią zerwał się, schwycił Francuza za kołnierz i rzucił go, jak 
tenisową piłkę, poprzez bufet na kolana restauratorowi, który na cały głos wrzeszczał: — La police! 
La police! — Następny kufel trafił w mój nos rozbijając mi okulary. Trzeci — powalił z nóg 
Skornberga. — Wyrzucić ich, wyrzucić! — wył otaczający nas tłum. Olbrzym, trzymając w każdej 
ręce po krześle, kosił swych przeciwników niby dojrzałe zboże, a mały Skornberg, wylazłszy spod 
stołu, krzyczał i gryzł jak rozwścieczony koczko-dan, dopóki następne celne uderzenie nie powaliło 
biedaka na ziemię. Olbrzym podniósł go, poklepał troskliwie po karku i trzymając zemdlonego pod 
pachą, starał się w miarę możności osłonić nasz przymusowy odwrót w stronę drzwi. Na progu 
osaczyło nas sześciu policjantów i odprowadziło do komisariatu na ulicę Douai. Po podaniu naszych 
nazwisk i adresów zostaliśmy zamknięci w pokoju o zakratowanym oknie. Znaleźliśmy się 
w „kozie". Po dwugodzinnym oczekiwaniu zaprowadzono nas przed brygadiera, który surowym 
głosem spytał, czy jestem doktorem Munthe z Avenue de Villiers. Odpowiedziałem twierdząco. 
Popatrzywszy na mój opuchnięty nos, dwa razy większy niż zwykle, i na podarte, pokrwawione 
ubranie powiedział, że nie wyglądam na doktora. Czy mam coś do powiedzenia na swoją obronę, 
zapytał po chwili dodając, że wydaję się najmniej piiany wśród tej hordy niemieckich dzikusów, a 
prócz tego jedyr j w ród nich mówię po francusku. Powiedziałem więc, że jesteśmy sp jkojnym 
szwedzkim towarzy2 Za drzwi Prusaków!
stwem weselnym, brutalnie napadniętym w piwiarni zapewne dlatego, że wzięto nas za 
Niemców. W toku dalszego badania głos pana brygadiera znacznie złagodniał, a spojrzenie jego 
spoczęło kilkakrotnie jakby z podziwem na olbrzymiej postaci piastującej na kolanach na wpół 
przytomnego małego Skornberga. Wreszcie pan policjant rzekł z iście francuską galanterią, że szkoda 
byłoby, aby panna młoda wyczekiwała przez całą noc na powrót swego tak wspaniałego oblubieńca: 
wobec tego zwolni nas teraz i dochodzenie wyznaczy na inny dzień. Podziękowaliśmy mu z 
wdzięcznością i podnieśliśmy się, aby wyjść. Ku memu przerażeniu zwrócił się do mnie:
— Proszę pozostać, chcę z panem pomówić! — Spojrzał znowu w swe papiery, poszukał 
czegoś w spisach leżących na stole i rzekł surowo:
— Podał pan cudze nazwisko. Zwracam uwagę, że jest to bardzo poważne przestępstwo; aby 
jednak okazać moje najlepsze chęci, raz jeszcze daję panu sposobność cofnięcia fałszywych zeznań. 
Jak się pan nazywa?
— Powiedziałem, że jestem doktorem Munthe.
— Mam dowody, że pan nim nie jest — odrzekł sucho. — Tutaj mam zaznaczone — dodał 
wskazując na spisy — że doktor Munthe z Avenue de Villiers jest kawalerem Legii Honorowej. Na 
surducie pańskim widzę przeróżne czerwone plamy, ale nie mogę dostrzec czerwonej wstążeczki.
Odparłem, że noszę ją rzadko. Rzuciwszy okiem na własną pustą klapę marynarki zauważył z 
dobrodusznym uśmiechem, że chyba po raz pierwszy zdarza się we Francji osobnik, który posiadając 
Legię, nie nosi jej oznaki. Zaproponowałem, żeby sprowadzono dozorcę domu, w którym mieszkam, 
aby zaświadczył moją tożsamość.
— To niepotrzebne — rzekł brygadier obojętnie — jutro z rana pan komisarz sam zbada tę 
sprawę. Proszę przeprowadzić rewizję osobistą — dodał, gdy na dzwonek zjawili się dwaj policjanci.
Z oburzeniem zaprotestowałem oświadczając, że nikt nie ma Prawa rewidować mnie.
— Przeciwnie — odparł — nie tylko istnieje takie prawo, ale według przepisów jest ono 
obowiązkiem policji i to we własnym Pańskim interesie. W areszcie przebywa wielu łotrów 
wszelkiego rodzaju i policja nie może odpowiadać za ewentualną kradzież przedmiotów 
wartościowych, jakie mógłby pan posiadać przy sobie.
Odrzekłem, że nic nie noszę w kieszeniach z wyjątkiem drobnej sumy pieniędzy, które mu 
chętnie wręczę. — Przeszukać go! — rozkazał ponownie. Musiałem w owym czasie posiadać siłę 
niedźwiedzia, gdyż dwaj policjanci mnie trzymali, podczas gdy trzeci przeprowadzał rewizję. 
Znaleziono w moich kieszeniach dwa złote repetiery, dwa staroświeckie zegarki Bregueta i angielski 
zegarek myśliwski... Nikt nie odezwał się słowem. Zamknięto mnie natychmiast w ohydnej, nie 
przewietrzonej celi. Upadłem na materac pytając siebie, co się teraz ze mną stanie. Najwłaściwiej 
byłoby zażądać, aby porozumiano się ze szwedzkim poselstwem, ale z wielu względów wolałem 
zaczekać z tym do jutra.
Po jakimś czasie otworzyły się drzwi i wpuszczono do celi indywiduum tak podejrzane i 
wyglądające na apacza czy sutenera, że rzuciwszy nań okiem, zrozumiałem mądrość policji 
nakazującej osobistą rewizję aresztowanych.
— Łeb do góry, Charlie — rzekł nowo przybyły — capnęli cię, co? Nie spuszczaj nosa na 
kwintę i nic sobie z tego nie rób! Jeżeli masz szczęście, to za dwanaście miesięcy wrócisz do swoich. 
A szczęści^zem jesteś na pewno, bo jakżebyś mógł zwędzić aż pięć zegarkó v jednego dnia! Pięć 
zegarków! Do stu diabłów, trzeba przyznać, że nie ma to jak Anglicy!
Odparłem, że nie jestem Anglikiem, a zegarki zbieram z ama-torstwa. Zupełnie tak samo jak on, 
zauważył ze zrozumieniem. Rzucił się na materac, życzył mi przyjemnych marzeń i momentalnie 
zachrapał. Za ścianą zaczęła ochrypłym głosem śpiewać pijana kobieta.
— Zamknij pysk, Fifine, ou je te casserai la gueule!3 — ryknął ze złością. Śpiewaczka umilkła 
natychmiast.
— Alfons — szepnęła — mam ci coś ważnego do powiedzenia.
Jesteś sam?
Odparł, że siedzi z nim przemiły kolega, który chętnie chciałby wiedzieć, która teraz godzina, 
gdyż, niestety, zapomniał nakręcić pięć swoich zegarków, jakkolwiek zawsze nosi je przy sobie w 
kieszeniach. Wkrótce mój towarzysz zasnął znowu, a hałas kobiecych głosów z wolna umilkł. 
Nastąpiła cisza, przerywana krokami dozorcy, który przychodził co godzinę, aby spojrzeć na nas przez 
zasuwany otwór w drzwiach. Gdy na St. Augustin wybiła siódma, zaprowadzono mnie przed 
komisarza. Uważnie wysłuchał mego opowiadania, utkwiwszy we mnie przenikliwe spojrzenie 
mądrych oczu. Wyjaśniłem mu swą namiętność do zbierania zegarków i opowiedziałem, że właśnie 
owe pięć sztuk nosiłem przy sobie cały dzień, chcąc je zanieść do przejrzenia w firmie le Roy, ale w 
chwili rewizji zupełnie o nich zapomniałem. Wybuchnął wreszcie śmiechem mówiąc, że jest to 
najzabawniejsza historia, jaką kiedykolwiek słyszał. Po prostu z Balzaka! Otworzył szufladę biurka i 
podał mi moje zegarki!
— Nie na próżno przesiedziałem dwadzieścia lat przy tym stole: nauczyłem się rozpoznawać 
ludzi! Pan jest w porządku!
Zadzwonił na brygadiera, który mnie" kazał zamknąć na noc w areszcie.
— Za nieprzestrzeganie przepisów zostanie panu potrącona gaża za osiem dni — rzekł surowo. 
— Należało natychmiast porozumieć się ze szwedzkim konsulem. Spisał się pan jak osioł.
3 .. .albo skuję ci mordę!
13 Panna Agata 
Stary zegar po dziadku, wiszący w hallu, wybił wpół do ósmej, gdy bezszelestnie jak duch 
wszedłem do mego mieszkania na Ave-nue de Villiers. Zwykle punktualnie o tej godzinie panna 
Agata zabierała się do codziennego ścierania patyny z mego jadalnego stołu, antyku znalezionego w 
którymś refektarzu. Mogłem więc mieć nadzieję, że dostanę się bezpiecznie do sypialnego. Była to 
moja jedyna przystań. Reszta mieszkania znajdowała się całkowicie we władaniu panny Agaty. 
Niezmordowanie i cicho jak kot krążyła cały dzień po pokojach ze ścierką w ręku, w ciągłym 
poszukiwaniu, czy nie znajdzie się coś do odkurzania lub podniesienia z podłogi. Otworzywszy drzwi 
do swego gabinetu, zamarłem w bezruchu: panna Agata stała pochylona nad biurkiem i zajęta była 
kontrolowaniem mojej porannej poczty. Podniosła głowę i milcząc rzuciła złe spojrzenie swych 
białych oczu na moje podarte i pokrwawione ubranie. W pierwszej chwili nie mogła w ogóle znaleźć 
dość przykrego słowa wyrażającego jej zgorszenie.
— Na litość Boga — zasyczała wreszcie — a gdzie to on był! Gdy była zła, zwracała się do 
mnie zawsze w trzeciej osobie, a niestety rzadko przemawiała inaczej!
— Miałem nieszczęśliwy wypadek na ulicy — objaśniłem nieśmiało. W zrozumiałej 
potrzebie samoobrony przyzwyczaiłem się już od dawna do kłamstw wobec panny Agaty. Zbadała 
moje łachmany doświadczonym okiem specjalisty, wyszukując miejsca do załatania, zacerowania lub 
zeszycia. Zdawało mi się, że głos jej zabrzmiał odrobinę łagodniej, gdy rozkazała mi oddać 
natychmiast wszystko, co mam na sobie. Wymknąłem się z sypialnego i wziąłem kąpiel, Rosalie 
przyniosła mi kawę. Nikt nie potrafił przyrządzać takiej kawy, jaką robiła panna Agata.
— Biedny pan doktor — litowała się nade mną Rosalie, gdy oddawałem jej ubranie, aby 
wręczyła pannie Agacie — czy pan nie jest ranny?
— Nie — odrzekłem — tylko boję się bardzo.
Nie mieliśmy przed sobą tajemnic, jeżeli chodzi o stosunek nasz do panny Agaty, i żyliśmy 
oboje w śmiertelnym strachu przed nią. Byliśmy sprzymierzeńcami w codziennej nierównej walce na 
śmierć i życie. Rosalie była właściwie z zawodu pomywaczką, a ukazała mi się jako anioł opiekuńczy 
owego dnia, kiedy uciekła kucharka. Teraz, gdy opuściła mnie również pokojowa, Rosalie pozostała 
jako służąca „do wszystkiego". Strata kucharki bardzo mnie dotknęła, ale wkrótce musiałem przyznać, 
że nigdy nie jadłem równie dobrze jak teraz, kiedy panowanie w kuchni objęła panna Agata. Z 
pokojowej, hożej Bretonki, która także opuściła mój dom, byłem również bardzo zadowolony. 
Najsumienniej dotrzymywała naszej umowy, zabraniającej jej zbliżenia się do mego biurka lub 
dotykania antycznych mebli. W tydzień po przyjeździe panny Agaty dziewczyna najwidoczniej 
zaczęła niedomagać: ręce jej tak drżały, że zbiła mój najpiękniejszy stary wazon z fajansu. Wkrótce i 
ona uciekła, i to z takim pośpiechem, że zapomniała nawet zabrać swe fartuszki. Tegoż dnia panna 
Agata zabrała się do szorowania i szczotkowania moich pięknych antyków z epoki Ludwika XVI, do 
bezlitosnego trzepania twardym kijem kosztownych perskich dywanów i do mycia wodą z mydłem 
bladej twarzyczki marmurowej florentyńskiej Madonny; udało jej się nawet w końcu pozbawić 
wspaniałego połysku artystyczną wazę z Gubbio na moim biurku. Gdyby panna Agata przyszła była 
na świat o czterysta lat wcześniej, nie zachowałaby się do naszych czasów najdrobniejsza pamiątka 
średniowiecznej sztuki. A kiedyż właściwie urodziła się panna Agata? Wyglądała tak samo teraz jak 
wówczas, gdy widziałem ją, jako mały chłopiec, w domu moich rodziców w Szwecji. Kiedy nasz 
rodzinny dom już nie istniał, odziedziczył ją mój starszy brat, ale jako człowiek niezwykłej odwagi, 
potrafił pozbyć się tego spadku i przekazać go mnie. Napisał wówczas, że panna Agata jest właściwą 
osobą dla mego domu, a na pewno nie znajdę drugiej takiej gospodyni. I miał rację. A jednak od 
chwili, kiedy się wprowadziła, nie zaniedbałem niczego, aby się jej pozbyć. Zapraszałem na obiady 
nieżonatych przyjaciół oraz osoby mniej znajome. Wszyscy twierdzili, że tak doskonałej kucharki 
można mi pozazdrościć. Pospieszyłem wówczas z oświadczeniem, że mam zamiar ożenić się w 
najbliższym czasie, a panna Agata szuka posady u kawalera. Każdy z gości zapalał się od razu do tej 
myśli i prosił o pozwolenie zobaczenia mej perły. Ale na tym sprawa się kończyła: żaden nie pragnął 
widzieć jej po raz drugi i unikał tej przyjemności wyraźnie. Dokładne opisanie mego skarbu 
przechodzi ludzkie siły! Miała skąpe jasnoblond włosy, zwinięte w węzeł na wzór 
wczesnowiktoriańskiej epoki. Rosalie utrzymywała, że to peruka, ale nie jestem tego pewien. Czoło 
miała niezwykle wysokie, lecz wąskie, brwi nie było zupełnie. Miała za to podłużne białe oczy i 
właściwie można by powiedzieć, że reszta twarzy w ogóle nie istniała, oprócz długiego, 
haczykowatego nosa, pod którym wąskie przecięcie otwierało się z rzadka, ukazując szereg długich, 
spiczastych zębów łasicy. Sinawy odcień twarzy i rąk przypominał zmarłych. Ręce miała zawsze 
mokre, a przy tym zimne jak trup. Uśmiech panny Agaty... nie, wolę go nie opisywać! Właśnie tego 
uśmiechu.najbardziej obawialiśmy się z Rosalie. Moja gospodyni mówiła tylko po szwedzku, ale 
potrafiła lżyć i wymyślać płynnie w języku francuskim i angielskim. Przypuszczam, że z biegiem 
czasu nauczyła się trochę francuskiego, gdyż w przeciwnym razie nie mogłaby wyszpiegować tego 
wszystkiego, co zdawała się wiedzieć o moich pacjentach. Często przyła-pywałem ją na gorącym 
uczynku, kiedy podsłuchiwała pod drzwiami mego gabinetu, zwłaszcza gdy przyjmowałem panie. 
Agata miała specjalne upodobanie do umarłych. Usposobienie jej wybitnie się polepszało, gdy 
któremuś z moich pacjentów groziła śmierć. Każdy pogrzeb, przechodzący przez Avenue de Villiers, 
oglądała zawsze stojąc na balkonie. Nienawidziła dzieci i nigdy nie przebaczyła Rosalie, że na Boże 
Narodzenie ofiarowała dzieciom portiera kawałek ciasta. Nienawidziła też mego psa. Chodziła po 
mieszkaniu, rozsypując na dywanach proszek przeciwko robakom, i na znak protestu drapała się 
ostentacyjnie, gdy tylko mnie widziała. Pies znienawidził ją również od pierwszej chwili. może z 
powodu bijącego od niej specyficznego zapachu. Przypominał mi odeur de souris' z Kuzyna Ponsa 
Balzaka, ale z pewnym Zapach myszy.
specjalnym „bukietem", który spotkałem raz jeden w życiu. Zdarzało mi się to wiele lat później, 
gdy wszedłem do zapomnianego grobu w Dolinie Królów w Tebach — grób był pełen wielkich 
nietoperzy, których czarne, nieforemne ciała wisiały na murach...
Agata nie opuszczała domu nigdy poza niedzielami, kiedy to przesiadywała zupełnie samotna w 
swej ławce w szwedzkim kościele na Boulevard Ornano, gdzie zanosiła modły do Boga zemsty. 
Ławka ta była zawsze pusta, gdyż nikt nie ważył się zasiąść w pobliżu panny Agaty. Zaprzyjaźniony 
ze mną szwedzki ksiądz opowiedział mi, że kiedyś podczas komunii spojrzała na niego tak wściekłym 
wzrokiem, że obawiał się, czy nie odgryzie mu palców.
Rosalie stopniowo wyzbyła się wrodzonej wesołości. Wyglądała mizernie, schudła i 
przebąkiwała o wyjeździe do zamężnej siostry mieszkającej w Touraine.
Mnie oczywiście życie płynęło łatwiej, gdyż przebywałem przez cały dzień poza domem. Ale 
natychmiast po powrocie doznawałem uczucia, że siły mnie opuszczają, a śmiertelne znużenie 
przesłania mi świat szarą mgłą. Kiedy zaś przekonałem się, że panna Agata jest lunatyczką, 
bezsenność moja pogorszyła się znacznie. Zdawało mi się niekiedy, że czuję zapach tej kobiety w 
mojej sypialni. Wreszcie zwierzyłem się z tym pastorowi Flyga-re, który często mnie odwiedzał i 
domyślał się trochę, jak sądzę, straszliwej prawdy.
— Więc czemu jej nie wydalisz? — spytał. — Tak dłużej być nie może; naprawdę, zaczynam 
wierzyć, że się jej boisz. Jeżeli sam nie masz odwagi, aby z nią pomówić, zrobię to za ciebie.
Przyrzekłem, że ofiaruję tysiąc franków na jego kościół, jeżeli uda mu się usunąć ją z mego 
domu.
— Wymówię jej posadę jeszcze dzisiaj, możesz być zupełnie spokojny. Przyjdź jutro z rana po 
nabożeństwie do zakrystii, a zastaniesz pomyślne wiadomości.
Ale nazajutrz nie było nabożeństwa w szwedzkim kościele, gdyż pastor nagle poprzedniego dnia 
wieczorem zachorował, a za późno już było na poszukanie zastępcy. Udałem się natychmiast do jego 
mieszkania na Place des Ternes. Pastorowa przyjęła mnie oświadczeniem, że właśnie miała po mnie 
posłać. Mąż jej przyszedł poprzedniego wieczora do domu bliski omdlenia.
— Wyglądał, jakby zobaczył ducha — mówiła z przejęciem.
Może go rzeczywiście widział... rozmyślałem idąc do pokoju księdza. Opowiedział, że zaczął 
mówić mojej gospodyni o zadaniu, które mu powierzyłem, i czekał, czy się panna Agata nie 
rozgniewa. Zamiast tego popatrzyła na niego i uśmiechnęła się, a w tejże chwili pastor poczuł w 
pokoju niesłychanie dziwny zapach. Miał uczucie, że zemdleje.
— To na pewno z powodu tego zapachu — dodał.
— Nie, to z powodu tego uśmiechu! — odparłem i nakazałem mu pozostać w łóżku do mego 
ponownego przyjścia.
— A cóż mi jest, na Boga? — spytał z niepokojem. Odpowiedziałem, że nie wiem, co nie 
zgadzało się z prawdą, gdyż wiedziałem doskonale, a objawy te znałem dobrze.
— Ale, ale! — rzekłem na odchodnym — czy nie mógłbyś mi coś niecoś opowiedzieć o 
Łazarzu? Jako duchowny wiesz o nim na pewno więcej niż ja. Zdaje mi się, że istnieje legenda?...
— Łazarz... — odparł chory słabym głosem — Łazarz był człowiekiem, który po trzydniowym 
pobycie w grobie powrócił żywy do domu, a przecież przebywał trzy dni i trzy noce w mocy śmierci. 
Nie można było wątpić o cudzie, gdyż Maria i Marta, jak również wielu dawniejszych przyjaciół, 
widzieli go po śmierci. 
— Chciałbym wiedzieć, jak wyglądał?
— Legenda głosi, że znaki, jakie śmierć wycisnęła na jego ciele, pozostały po cudzie 
zmartwychwstania i rozpoznać je było można po sinawotrupiej barwie twarzy i zimnie wychudłych 
palców. Ciemne paznokcie urosły mu już i ubranie przesiąkło zapachem grobu. Gdy wyszedł przed 
zebrany tłum, radosne wyrazy powitania zamarły ludziom na ustach. Dziwny ciężar, niby szary pył, 
opadł na ich umysł. Jedni za drugimi uciekali, niemiejąc z przerażenia i grozy.
Głos starego kapłana opowiadającego legendę słabnął coraz bardziej, chory niespokojnie rzucał 
się na łóżku, a twarz jego stała się biała jak pościel, na której spoczywał.
— A czy jesteś pewien, że jedyny tylko Łazarz wstał z grobu? — spytałem. — Nie wiesz, czy 
nie miał przypadkiem... siostry?
Z okrzykiem przerażenia pastor zakrył twarz rękami. Na schodach spotkałem pułkownika 
Staaffa, szwedzkiego attache wojskowego, który szedł w odwiedziny do proboszcza.
Zaprosił mnie do siebie dodając, że chciałby pomówić o bardzo ważnej sprawie. Służył w armii 
francuskiej, wyróżnił się chwalebnie podczas wojny w siedemdziesiątym roku i został raniony pod 
Gravelotte. Ożenił się z Francuzką i zajmował wybitne stanowisko wśród elity towarzyskiej Paryża.
— Wiesz przecież — zaczął, gdyśmy siedzieli przy herbacie — wiesz, że masz we mnie 
przyjaciela, a jestem przy tym dwa razy starszy od ciebie. Nie weź mi więc za złe tego, co ci powiem 
w twoim własnym interesie. Oboje z żoną słyszeliśmy ostatnio skargi na twój tyrański sposób 
postępowania z pacjentami. Nie ma człowieka, który lubiłby często słuchać o „dyscyplinie" i 
„posłuszeństwie". Damy, a zwłaszcza Francuzki, nie przyzwyczajone są do brutalnego postępowania i 
to ze strony takiego młodzika. Już ci nadały przydomek „Tyberiusz". Niestety, obawiam się, że w 
twoim przekonaniu rozkazywanie wydaje ci się tak naturalne, jak posłuszeństwo innych. Mylisz się, 
mój młody przyjacielu. Nikt nie lubi słuchać — każdy woli rozkazywać.
— Jestem przeciwnego zdania. Większość ludzi, a kobiety prawie wszystkie, lubią ulegać.
— Poczekaj, aż się ożenisz! — rzekł spojrzawszy ukradkiem na zamknięte drzwi do 
bawialnego pokoju.
— A teraz przystąpmy do spraw ważniejszych — ciągnął po chwili — krążą plotki o 
nieostrożnościach, jakie popełniasz w pewnych sprawach prywatnych. Przebąkują o jakiejś 
tajemniczej kobiecie, która mieszka z tobą jakoby w charakterze gospodyni. Nawet żona angielskiego 
konsula wspomniała coś o tym mojej żonie, która cię oczywiście energicznie broniła. Ale co powie na 
to szwedzki poseł i jego żona, którzy kochają cię jak syna, a niewątpliwie dowiedzą się o tych 
sprawach? Mówię ci przez życzliwość, że dla lekarza na twoim stanowisku, który leczy tyle pań z 
angielskiego i francuskiego towarzystwa, jest to sytuacja niemożliwa. Powtarzam raz jeszcze: 
niemożliwa! Jeżeli nie możesz żyć samotnie — to trudno, ale, na miłość boską, usuń tę osobę z domu! 
Nawet Francuzi nie zniosą takiego skandalu.
Podziękowałem pułkownikowi, przyznając mu zupełną słuszność. Wyznałem nawet, że już 
kilkakrotnie próbowałem wymówić jej mój dom, ale nigdy nie zdobyłem się na kategoryczne 
postawienie sprawy.
— Wiem, że to niełatwo — przytaknął pułkownik — ja również byłem młody. Jeżeli 
brak ci odwagi, pozwól, że cię zastąpię. Zrobię to w mgnieniu oka: nie obawiam się ani mężczyzn, ani 
kobiet. Pod Gravelotte byłem osaczony przez Prusaków. W sześciu ciężkich bitwach patrzyłem 
śmierci w oczy...
— Poczekaj, spojrzyj w oczy pannie Agacie Svenson — rzekłem sucho.
— Czy to naprawdę Szwedka? Tym lepiej. W ostateczności każę ją przez poselstwo wysiedlić 
z Francji. Jutro o dziesiątej z rana przyjdę do twego mieszkania. Będziesz chyba w domu?
— Nie, na pewno nie, uprzejmie dziękuję. Staram się nie bywać u siebie i nie zbliżam się do 
panny Agaty nigdy, jeżeli tylko mogę tego uniknąć.
— Et pourtant tu couches avec elle?2 — wypalił pułkownik patrząc na mnie ze zdumieniem.
Zrobiło mi się tak niedobrze, że niewiele brakowało, abym mu zniszczył dywan; zdążył jednak 
podać mi w porę kieliszek mocnej whisky and soda, i zataczając się poszedłem do domu. Przedtem 
przyjąłem jego zaproszenie uczczenia jutrzejszego zwycięstwa wspólnym śniadaniem.
Ale nazajutrz zasiadłem do stołu tylko z panią Staaff. Pułkownik zasłabł i prosił, abym po 
obiedzie przyszedł do niego. Żona wyraziła przypuszczenie, że prawdopodobnie dokucza mu dawna 
rana spod Gravelotte. Bohater wielkich bitew leżał w łóżku z zimnym okładem na czole. Wyglądał 
staro i mizernie. Spojrzenie miał takie bezradne i znużone, jakiego nigdy dotąd u niego nie widziałem.
— Czy uśmiechała się? — spytałem podstępnie.
Zadrżał i wyciągnął rękę po kieliszek whisky and soda.
— A widziałeś przy jej dużym palcu ten czarny, długi, zakrzywiony pazur jak u nietoperza?
Zbladł i otarł pot z czoła.
— Widzisz więc teraz, w jakiej jestem sytuacji. Poradź co mam zrobić? — szeptałem 
trzymając się oburącz za głowę.
— Masz tylko jedno wyjście — odparł słabym głosem — musisz się ożenić, gdyż w 
przeciwnym razie na pewno wpadniesz w pijaństwo.
2 Więc czemu z nią sypiasz?
14 Vicomte Maurice 
Ani się ożeniłem, ani nie rozpiłem. Znalazłem inne wyjście: po prostu omijałem Avenue de 
Villiers. O siódmej rano Rosalie przynosiła mi do sypialni herbatę i „Figaro"; po upływie godziny 
wychodziłem i wracałem o drugiej, aby przyjmować chorych. Z wyjściem ostatniego pacjenta 
wymykałem się natychmiast i późnym wieczorem wkradałem się jak złodziej do mej sypialni. Pensja 
Rosalie została podwojona. Dzielnie trwała na swym stanowisku, skarżąc się tylko, że poza 
otwieraniem drzwi nie ma nic do roboty. Wszelkie inne prace domowe, jak trzepanie dywanów, 
naprawianie garderoby, czyszczenie obuwia, pranie i gotowanie, spełniała panna Agata. Znosiła ona 
obecność Rosalie z posępną rezygnacją i tylko dlatego, że czuła konieczność ł-ącznika pomiędzy sobą 
a resztą świata oraz potrzebę istnienia pod ręką kogoś, z kim mogłaby się wiecznie kłócić. — Raz 
nawet uśmiechnęła się do mnie — zapewniała mnie dziewczyna cokolwiek niepewnym głosem.
Wkrótce Tom również zaczął unikać Avenue de Villiers ze strachu przed panną Agatą. Całymi 
dniami jeździł ze mną do pacjentów, rzadko jadał w domu, a do kuchni nie wchodził nigdy, co psy 
zazwyczaj bardzo lubią. Po powrocie do domu cichaczem wsuwał się do swego koszyka 
umieszczonego w mojej sypialni, gdzie czuł się względnie bezpieczny. W miarę wzrastania mej 
praktyki coraz rzadziej udawało się nam w niedzielne popołudnia znaleźć czas na dotychczasowe 
swawole i harce w Lasku Bulońskim. Psy, tak samo jak ludzie, muszą od czasu do czasu obcować z 
naturą, aby nabrać chęci do życia. Nic nie ma lepszego nad wesoły spacer pod dobrze znanymi 
drzewami, choćby to były nawet strzyżone i pielęgnowane drzewa w Lasku Bulońskim. Nie ma nic 
lepszego nad grę w chowanego wśród gęstwiny z jakimś przypadkowym znajomym. Pewnego dnia 
przechadzaliśmy się w bocznej alei, ciesząc się wspólną samotnością, gdy usłyszeliśmy nagle za nami 
rozpaczliwe chrapanie i sapanie przerywane kaszlem i odgłosem duszenia się. Sądziłem, że to 
przypadek astmy, ale Tom od razu zorientował się, gdy zobaczył biegnącego ku nam małego mopsa, 
nieomal duszącego się z wielkiego pośpiechu i ledwie chwytającego oddech. Widać było, że błaga 
nas, abyśmy na niego zaczekali. Po chwili u nóg moich leżał na wp'>ł żywy Loulou; biedak za tłusty 
był, aby oddychać normalnie, i „anadto wyczerpany, aby dać znak życia; czarny język wysunął mu się 
z pyska, a niebiegłe krwią oczy, pełne radości i zdenerwowania, prawie wyłaziły z orbit.
— Loulou! Loulou! — wołał rozpaczliwie głos z karety przejeżdżającej główną aleją.
— Loulou! Loulou! — wołał służący przedzierając się ku nam przez gęstwinę. Wyjaśnił, że 
towarzyszył markizie i jej pieskowi na zwykłym pięciominutowym pieszym spacerze, gdy nagle 
Loulou z podnieceniem zawęszył na wszystkie strony i tak zwinnie popędził przez krzaki i krzewy, że 
od razu stracili go z oczu. Markizę prawie zemdloną odprowadziła panna służąca do karety, a on już 
pół godziny szuka zaginionego psa; stangret jeździ tymczasem tam i z powrotem po głównej alei, 
pytając każdego spacerowicza o Loulou. Markiza rozpływała się we łzach, gdy złożyłem jej 
ukochanego pieska na kolanach, ale Loulou nie mógł jeszcze wydać głosu z braku powietrza.
— Dostanie apopleksji! — szlochała jego pani.
Krzyknąłem w jej aparat do słuchania, że to tylko zdenerwowanie. Ale w rzeczywistości 
Loulou, jak wszystkie stare a za tłuste psy, bardzo był bliski ataku. Poczuwając się do bezwiednej 
winy w całej tej awanturze, przyjąłem zaproszenie markizy na herbatę. Gdy Tom, wskoczył mi na 
kolana, Loulou dostał ataku wściekłości, który go omal nie udusił. Przez długi czas leżał bez ruchu i 
zupełnie wyczerpany w objęciach swej pani, jednym okiem patrząc z wściekłością na Toma, a drugim 
rzucając miłosne spojrzenia w moją stronę.
— Wiele rzeczy wąchałem już w życiu — mówiło mi jego oko — ale nigdy nie zapomniałem 
twego zapachu tak zupełnie odrębnego od innych. Wolę go od wszelkich najmilszych woni. Jakże się 
cieszę, że cię znowu znalazłem! Weźże na kolana lepiej mnie, zamiast tego kundla! Czekaj, już ja go 
nauczę, niech mi tylko wróci oddech.
— Wszystko, co gadasz, jest mi najzupełniej obojętne, ty krótkonose, małe straszydło — 
mówiła wyniosła mina Toma — pierwszy raz widzę coś podobnego! Można się spalić ze wstydu, że w 
ogóle jest się psem! Pudel taki jak ja, nagrodzony na wystawach, nawet nie warczy na taką kiełbasę! 
Trzymaj swój czarny ozór za zębami, żeby ci nie wypadł z tego ohydnego, żabiego pyska.
Gdy wypiliśmy drugą filiżankę herbaty, wszedł do salonu monsieur 1'abbe na zwykłą 
popołudniową wizytę u markizy. Z wielką życzliwością robił mi wyrzuty, że nie zawiadomiłem go 0 
swoim powrocie do Paryża. Pan hrabia często o mnie pyta i ucieszyłby się bardzo moim widokiem. 
Hrabina wyjechała dla zmiany klimatu do Monte Carlo. Czuła się zdrowa i wesoła, czego, niestety, nie 
można powiedzieć o jej mężu. Pan hrabia znów powrócił do siedzącego trybu życia i przez cały dzień 
pali w fotelu cygara. Ksiądz ostrzegł mnie poza tym, że vicomte Maurice wściekły jest na mnie za 
figiel spłatany mu w Chateau Rameaux. Twierdzi, że zahipnotyzowałem zarówno jego, jak wiejskiego 
lekarza, nakazując mu, aby uwierzył w colitis, a zrobiłem to tylko celem uniemożliwienia 
wicehrabiemu zdobycia złotego medalu na zawodach urządzanych przez Societe du Tir de France. 
L'abbe błagał, abym schodził Mau-rice'owi z drogi, gdyż vicomte znany jest z nieobliczalnej 
porywczości, ma wieczne z kimś zatargi, a właśnie przed miesiącem znowu się pojedynkował. Z 
naszego spotkania mogłyby wyniknąć Bóg wie jakie następstwa.
— Nie stałoby się nic — zaprzeczyłem — nie mam potrzeby obawiać się tego prostaka, gdyż 
on boi się mnie. Dowiodłem na jesieni w Chateau Rameaux, że z nas dwóch ja jestem silniejszy, 1 
bardzo cieszy mnie wiadomość, że pan wicehrabia nie zapomniał nauczki. Jego jedyna wyższość nade 
mną polega na umiejętności zastrzelenia z rewolweru jaskółki lub skowronka z odległości 
pięćdziesięciu kroków, ja zaś prawdopodobnie nie trafifbym w słonia z tej samej odległości. Nie 
należy jednak przypuszczać, aby vicomte chciał kiedyś zużytkować tę przewagę nade mną: nigdy nie 
wyzwie mnie na pojedynek, gdyż nie uważa mnie za godnego tej satysfakcji. Wspomniał ksiądz o 
hipnozie, naprawdę irytuje mnie już samo to słowo, gdyż tylko dlatego zarzucają mi stale 
posiłkowanie się hipnozą, że byłem uczniem Charcota. Niechże ksiądz raz na zawsze zrozumie, że 
wszystkie te nonsensy o sile hipnotycznej są teorią przestarzałą, odrzuconą przez wiedzę dzisiejszą. 
Zresztą w tym wypadku nie działa hipnoza, tylko autosu gestia. Ten błazen wmówił w siebie, że go 
zahipnotyzowałem. Nie ja wbiłem mu w głowę ten głupi pomysł, lecz sam go sobie wmówi — a to 
właśnie nazywamy autosugestią. Tym lepiej dla mnie, bo unieszkodliwia go ona w stosunku do mnie 
przynajmniej w moej obecności.
— A czy potrafiłby go pan zahipnotyzować, gdyby panu na tym zależało?
— Owszem, bardzo łatwo, wicehrabia jest bardzo podatnym materiałem. Charcot byłby 
zachwycony, gdyby go mógł przedstawić słuchaczom podczas jednego ze swych wtorkowych 
wykładów w Salpetriere.
— Pan doktor twierdzi, że tak zwana siła hipnotyczna nie istnieje, a czy sądzi pan, że na 
przykład ja zdołałbym nakłonić wicehrabiego do podporządkowania się moim rozkazom tak, jak 
posłuszny jest życzeniom pana?
— Tak jest, o ile vicomte wierzy, że ksiądz tę siłę posiada, ale... nie wierzy w to na pewno.
— Dlaczego?
— Właśnie w tym sęk. Wyczerpująca odpowiedź na pytanie księdza nie jest dziś jeszcze 
możliwa. Ten dział wiedzy liczy dość niewiele lat istnienia i znajduje się jeszcze w powijakach.
— A czy pan doktor mógłby zmusić vicomte'a do popełnienia przestępstwa?
— Nie, to znaczy jeżeli z natury nie miałby do tego skłonności. Ponieważ jednak przekonany 
jestem, że zbrodnicze instynkty posiada niewątpliwie, mogę zatem odpowiedzieć twierdząco.
— A czy mógłby pan doktor wpłynąć na niego, aby zaniechał prześladowania hrabiny swoją 
osobą?
— Nie, chyba że on sam życzyłby sobie tego i gdyby się poddał metodycznej terapii przez 
działanie hipnotycznej sugestii. Ale nawet w tym wypadku kuracja trwałaby długo, gdyż instynkt 
seksualny jest najsilniejszy w ludzkiej naturze.
— Proszę przyrzec, że będzie pan unikał wicehrabiego: przy pierwszym spotkaniu obiłby pana 
szpicrutą.
— Proszę, niech spróbuje. Wiem, jak należy się zachować w takim wypadku. Niech się ksiądz 
nie obawia: potrafię się obronić!
— Na szczęście pojechał teraz do swego pułku w Tours i najprawdopodobniej nie tak prędko 
zjawi się w Paryżu.
— Drogi księże, ksiądz jest bardziej naiwnym człowiekiem, niż przypuszczałem. Przecież 
wicehrabia jest teraz z hrabiną w Monte Carlo i przyjedzie 9o Paryża wówczas, gdy hrabia wróci 
z podróży.
Nazajutrz wezwany zostałem do hrabiego w charakterze lekarza. Ksiądz miał słuszność: był 
smutny i rozbity zarówno fizycznie, jak duchowo. Niewiele można pomóc starszemu człowiekowi, 
który przez cały dzień siedzi w fotelu, paląc niezliczoną ilość cygar i o niczym innym nie myśli, jak o 
swej młodej i pięknej żonie, która „dla zmiany klimatu" pojechała do Monte Carlo. Niewiele też 
można pomóc, gdy nawet jego małżonka powróci. Jako jedna z najbardziej podziwianych i 
pożądanych osób wśród elity paryskiego towarzystwa, będzie znowu przez cały dzień przymierzała 
suknie u Wortha, wieczory zacznie spędzać na balach lub w teatrze, a mąż pozostanie nadal samotny i 
otrzyma najwyżej na dobranoc oficjalny, chłodny pocałunek w czoło. Im bliżej poznawałem hrabiego, 
tym bardziej go lubiłem. Był doskonałym typem francuskiego arystokraty dawniejszego pokroju. 
Prawdziwym jednak powodem mojej sympatii było może współczucie, jakie miałem dla niego. W 
owych czasach nie zdawałem sobie jeszcze sprawy, że jedynymi ludźmi, których kochałem, byli ci, 
którym współczułem. Prawdopodobnie z tego też powodu nie czułem żywszej sympatii dla hrabiny, 
gdy ujrzałem ją znowu. Było to pierwsze nasze spotkanie po owym spacerze o pełni księżyca w parku 
pod lipami, gdy sowa ostrzegła mnie przed zbyt gorącym uczuciem. Nie, wcale mi się teraz nie 
podobała, kiedy siedząc obok 1'abbe przyglądałem się jej przez szerokość stołu. Jakże się radośnie 
śmiała z głupich dowcipów wicehrabiego, które widocznie dotyczyły mnie, co wnioskowałem z jego 
wyzywających, bezczelnych spojrzeń rzucanych w moją stronę. Żadne z nich nie odezwało się do 
mnie ani słowem. Jedyną oznaką, że mnie hrabina poznaje, był roztargniony uścisk ręki przed 
obiadem, wicehrabia w ogóle zignorował moją obecność. Pani hrabina jaśniała zwykłą pięknością, ale 
nie była to dawniej mi znana kobieta. Wyglądała kwitnąco, ale tęskny wyraz znikł z jej oczu 
zupełnie. Na pierwszy rzut oka wiedziałem od razu, że w parku w Monte Carlo świecił również 
księżyc w pełni, ale nie było sowy ostrzegającej z wierzchołka lipy... Wicehrabia miał wygląd 
człowieka niezwykle zadowolonego z siebie, a wyraźna mina zwycięzcy działała po prostu 
prowokująco.
— Ca y est!1 — powiedziałem księdzu, gdy po obiedzie usiedliśmy w palarni — miłość jest 
rzeczywiście ślepa, jeżeli można uczucie tych dwojga nazwać miłością. Hrabina zasłużyła sobie na 
lepszy los niż dostanie się w ręce tego zwyrodniałego głupca.
— Czy wie pan, że nie ma jeszcze miesiąca, jak hrabia zapłacił jego karciane długi, aby 
uratować go przed wyrzuceniem z wojska? Krążą też pogłoski o czeku bez pokrycia... Mówią, że 
fantastyczne sumy wydaje na jakąś sławną kokotę. I taki człowiek będzie dziś wieczorem 
towarzyszył hrabinie na balu maskowym w Operze!
— Ach, gdybym umiał strzelać!
— Na litość boską, niech pan tego nie mówi! Wolałbym, aby pana już tu nie zastał, kiedy 
przyjedzie na kieliszek brandy and soda.
— Lepiej by zrobił uważając trochę na te ilości wypijanych brandy! Czy ksiądz zauważył, jak 
ręka mu drżała, gdy odliczał sobie lekarstwo kroplami do kieliszka? W każdym razie pomyślny to 
znak dla jaskółek i skowronków. Niechże ksiądz przestanie z takim niepokojem spoglądać na drzwi. 
Pan wicehrabia na pewno woli pozostać w salonie przy hrabinie. No, muszę już iść, mój powóz czeka.
Poszedłem na górę, aby raz jeszcze zobaczyć hrabiego. Kładł się już do łóżka twierdząc, że jest 
bardzo śpiący. Szczęśliwiec! Żegnaliśmy się właśnie, gdy z dołu doleciało nas rozpaczliwe wycie psa. 
Wiedziałem, że Tom czeka na mnie w zwykłym kącie hallu, gdzie hrabia, bardzo lubiący psy, kazał 
mu raz na zawsze położyć ciepły dywanik. Zbiegłem co prędzej na dół. W drzwiach wejściowych 
leżał Tom; skomlił słabo, a z pyska płynęła krew. Nad nim stał wicehrabia kopiąc z wściekłością 
stękające zwierzę. Rzuciłem się na łotra tak niespodzianie, że stracił równowagę i upadł na Stało się!
podłogę. Chciał zerwać się, ale nowy, dobrze wymierzony cios zwalił go z nóg powtórnie. 
Schwyciłem kapelusz i palto, podniosłem psa, wskoczyłem z nim do powozu i przynaglając stangreta 
do pośpiechu, pojechałem na Avenue de Villiers. Z powierzchownych oględzin mogłem 
wywnioskować, że biedny Tom odniósł ciężkie obrażenia wewnętrzne. Przesiedziałem przy nim całą 
noc, słuchając oddechu coraz trudniej wydobywającego się z płuc. Krwotok ustawał. Z rana 
zastrzeliłem mego wiernego przyjaciela, aby mu zaoszczędzić dalszych cierpień. Nieco ulgi sprawił 
mi popołudniowy list od dwóch kolegów wicehrabiego, w którym prosili o wskazanie moich 
sekundantów, gdyż vicomte, jakkolwiek z początku się wahał, postanowił jednak uczynić mi zaszczyt 
itd. itd. Z trudem zdołałem uprosić szwedzkiego attache wojskowego, pułkownika Staaffa, o przyjęcie 
udziału w tej sprawie. Mój przyjaciel Edelfeld, znany fiński malarz, miał być drugim sekundantem. 
Norstróm, jako lekarz, chciał się stawić również.
— Nigdy w życiu nie miałem tyle szczęścia co w ciągu ostatniej doby — rzekłem do 
Norstróma, gdy jedliśmy obiad przy naszym zwykłym stole w Cafe de la Regence. — Szczerze 
mówiąc, obawiałem się, że będę tchórzył. A zamiast tego ciekawość, jak przejdę tę próbę, tak 
zajmowała dziś moje myśli, że wcale nie miałem czasu na zastanawianie się nad niczym innym. Wiesz 
przecież, jak mnie zajmuje psychologia.
Ale Norstróm zdawał się tego wieczora wcale nią nie interesować, a nawiasem mówiąc, nigdy 
się nią w ogóle nie zajmował. Milczący był i uroczysty, a pewna czułość malująca się w jego oczach, 
zazwyczaj bez wyrazu, przyprawiała mnie o zawstydzenie.
— Posłuchaj, Axel — odezwał się trochę niepewnym i jakby stłumionym głosem — 
posłuchaj...
— Nie patrz tak na mnie, a przede wszystkim nie bądź sentymentalny, to nie pasuje do twego 
typu. Podrap się po tym starym, niemądrym łbie i postaraj się zrozumieć całe położenie. Jak możesz 
wyobrażać sobie choćby przez chwilę, że byłbym tak głupi, aby stanąć jutro z rana w Bois de St. 
Cloud oko w oko z tym dzikusem, gdybym nie był pewien, że nie może mnie zabić. Myśl ta jest tak 
niemądra, że nie można jej ani przez sekundę brać poważnie. Poza tym te francuskie pojedynki są 
farsą, o tym wiesz równie dobrze jak ja. Obydwaj asystowaliśmy nieraz przy takich komediach w 
roli lekarzy. Aktorzy trafiają od czasu do czasu w któreś drzewo, ale nigdy w przeciwnika. Wypijmy 
butelkę chambertina i chodźmy spać. Burgund działa na mnie usypiająco. Od chwili śmierci mego 
biednego psa prawie nie spałem, a dzisiejszej nocy muszę wypocząć za wszelką cenę.
Ranek był zimny i mglisty. Mój puls miał równy rytm około osiemdziesięciu, ale zauważyłem 
dziwne drganie w łydkach i znaczną trudność w mówieniu. Pomimo wysiłku nie mogłem połknąć ani 
łyżki koniaku, który mi podał Norstróm ze swej manierki, gdy wysiedliśmy z powozu. Nieskończenie 
długie formalności wstępne irytowały mnie, tym bardziej że nie rozumiałem z nich ani słowa. Jakie to 
wszystko głupie, rozmyślałem, a ile czasu traci się na próżno. O wiele prościej byłoby dać mu 
wystarczającą porcję batów a Tanglaise i na tym by się skończyło. Któryś z panów zauważył, że mgła 
już się podniosła na tyle, że widać wszystko dokładnie. Zdziwiło mnie to, gdyż zdawało mi się, że 
mgła jest właśnie dziś bardziej gęsta niż kiedykolwiek. Pomimo to dobrze widziałem wicehrabiego 
stojącego z papierosem w ustach naprzeciw mnie ze zwykłą bezczelną nonszalancją — najwidoczniej 
czuł się doskonale. W tejże chwili w krzakach poza mną zaśpiewała pliszka. Rozmyślałem właśnie, 
skąd ten ptaszek wziął się w Bois de St. Cloud o tak późnej porze roku, gdy pułkownik Staaff podał 
mi długi pistolet.
:— Mierz nisko — szepnął.
— Ognia! — zakomenderował ostry głos.
Usłyszałem strzał i zobaczyłem, że wicehrabiemu wypadł papieros z ust, a profesor Labbe rzucił 
się w jego stronę. Wkrótce znalazłem się w powozie pułkownika Staff a. Na tylnym siedzeniu 
rozpierał się Norstróm, uśmiechając się całą twarzą. Pułkownik klepał mnie ciągle po ramieniu, ale 
nikt nie odzywał się słowem.
— Co się stało? Dlaczego on nie strzelał? Nie chcę żadnej łaski od tego bydlaka! Wyzwę go ze 
swej strony! Zrobię...
— Nic nie zrobisz! Podziękujesz Bogu za cudowne ocalenie — powiedział pułkownik. — 
Vicomte zamierzał cię zabić i bezsprzecznie by mu się to udało, gdybyś mu był zostawił czas do 
drugiego strzału. Na szczęście nacisnęliście kurki jednocześnie, bo gdybyś się zawahał na ułamek 
sekundy, nie siedziałbyś teraz obok mnie! Czy nie słyszałeś gwizdu kuli nad twoją głową? Popatrz!...
Na widok mego kapelusza zrezygnowałem z roli bohatera. Spadła ze mnie przybrana maska 
odwagi i ukazał się spod niej prawdziwy człowiek, człowiek bojący się śmierci. Trzęsąc się ze strachu, 
opadłem w róg powozu.
— Dumny jestem z ciebie, mój chłopcze — mówił dalej pułkownik — moje stare, żołnierskie 
serce radowało się, gdy patrzyłem na ciebie; ja sam nie byłbym się zachował lepiej. Kiedy ruszyliśmy 
do ataku pod Gravelotte... 
Szczękanie zębami nie pozwoliło mi dosłyszeć końca zdania. Było mi niedobrze i mdło, 
chciałem poprosić Norstróma o spuszczenie okna, abym mógł zaczerpnąć powietrza, ale nie zdołałem 
wymówić słowa. Miałem chęć otworzyć drzwiczki i umknąć jak zając, lecz nie mogłem poruszyć ani 
ręką, ani nogą.
— Farbował porządnie — uśmiechnął się Norstróm. — Profesor Labbe utrzymywał, że kula 
przebiła prawe płuco. Dobrze będzie, jeżeli się skończy na dwóch miesiącach leżenia.
Szczękanie zęb'ów ustało natychmiast — słuchałem uważnie rozmowy moich przyjaciół.
— Nie spodziewałem się, że jesteś tak wybornym strzelcem — mówił pułkownik z galanterią 
— dlaczego więc opowiadałeś, że nigdy nie trzymałeś w ręku pistoletu?
Nieoczekiwanie i bez powodu wybuchnąłem śmiechem.
— Nie ma powodu do śmiechu — rzekł pułkownik poważnie — vicomte jest ciężko ranny. 
Profesor Labbe miał wygląd bardzo zaniepokojonego: sprawa może się skończyć tragicznie.
— Tym gorzej dla niego — odezwałem się, odzyskując jakby cudem zdolność mówienia — 
skopał na śmierć mego bezbronnego psa, a w wolnych chwilach zabija skowronki i jaskółki: zasłużył 
sobie na karę. Czy wiesz, że areopag w Atenach wydał wyrok śmierci na chłopca, który oślepił ptaka?
— Ale ty nie jesteś przecież areopagiem ateńskim!
— Nie, ale nie będę też przyczyną śmierci tego człowieka, jeżeli umrze. Nie miałem nawet 
czasu wymierzyć, gdyż pistolet sam wypalił. Nie ja wpakowałem mu kulę w płuco, uczynił to ktoś 
inny. Ale, ale! Ponieważ tak żałujesz tego łajdaka, może zechcesz mi powiedzieć, czy szepnąwszy 
„celuj nisko", pragnąłeś, abym go nie trafił?
— No, cieszę się, że ci wróciła zdolność mowy, stary samo chwalcze! — uśmiechnął się 
pułkownik. — Kiedy wciągnąłem cię do powozu, nie rozumiałem ani słowa z twojego mruczenia; 
bezustannie coś gadałeś o jakiejś pliszce, ale zdaje mi się, że sam o tym nie wiedziałeś.
Gdy dojechaliśmy do Porte Maillot, opanowałem już całkowi-cie głupie nerwy i czułem się 
bardzo z siebie zadowolony. Przed Avenue de Villiers wynurzyła się z mgły porannej na kształt 
meduzy twarz panny Agaty, której białe oczy popatrzyły na mnie groźnie. Spojrzałem na zegarek i 
odwaga wstąpiła w moje serce: było wpół do ósmej. O tej porze ściera już zaciekle patynę z mego 
stołu z klasztornego refektarza, pomyślałem, jeżeli więc będzie mi się nadal szczęściło, to zdołam 
niepostrzeżenie wsunąć się do sypialnego i dać Rosalie znak, aby mi podała herbatę.
Rosalie przyszła na palcach, niosąc śniadanie i „Figaro".
— Jesteś pyszną dziewczyną, Rosalie — pochwaliłem ją — ale, na miłość boską, usuń Agatę z 
hallu, bo chciałbym za pół godziny wymknąć się cichaczem. I jeszcze jedno, oczyść mnie trochę: 
szczotka przyda się dziś mojemu ubraniu.
— Ale pan doktor nie może tak wyjść na wizyty do pacjentów. Proszę spojrzeć: pan doktor 
włożył stary kapelusz! Z przodu ma okrągłą dziurę i z tyłu ma taką samą — to dziwne! Nie mogły 
tego zrobić mole, bo od czasu, kiedy wprowadziła się panna Agata, cały dom czuć naftaliną. A może 
to szczur? W jej pokoju aż się roją — panna Agata bardzo lubi szczury.
— Nie, Rosalie, zrobił to robak śmiercionośny, o zębach twardych jak stal. Jeżeli mu się 
powiedzie, może nimi wygryźć dziurę również w czaszce człowieka, nie tylko w jego kapeluszu...
— Dlaczego pan doktor nie podaruje tego kapelusza staremu don Gaetano, kataryniarzowi? 
Dziś właśnie przypada dzień, kiedy przychodzi grać pod balkonem.
— Możesz mu oddać każdy kapelusz, jaki zechcesz, oprócz tego jednego. Ten zatrzymam 
sobie na pamiątkę. Widok tych dwóch dziur sprawia mi radość, bo one oznaczają szczęście.
— Czemu pan doktor nie nosi cylindra jak inni lekarze? To o wiele szykowniej!
— Nie chodzi o kapelusz, moje dziecko, tylko o głowę człowieka! A ja mam w głowie 
wszystko all right, tylko mi usuwaj sprzed oczu pannę Agatę.
15. John 
Któregoś dnia, siedząc przy śniadaniu, przeglądałem „Figaro" nie znajdując w nim nic 
ciekawego. Nagle moje spojrzenie padło na wzmiankę pod tytułem wydrukowanym dużymi literami.
POTWORNA ZBRODNIA Madame Reąuin, dyplomowana akuszerka zamieszkała na ulicy 
Granet, zosta-Ja wczoraj zaaresztowana z powodu podejrzanych okoliczności, w jakich nastąpiła w jej 
mieszkaniu śmierć młodej dziewczyny. Wydany też został rozkaz zaaresztowania pewnego lekarza, 
obcokrajowca, co do którego istnieje jednak obawa, iż zdążył skryć się za granicą. Akuszerka Reąuin 
znajduje się oprócz tego pod zarzutem tajemniczego usuwania noworodków powierzonych jej opiece.
Gazeta wypadła mi z ręki. Madame Reąuin, akuszerka dyplomowana z Granet! W ciągu 
ostatnich lat byłem świadkiem tylu cierpień i bólów, tyle tragedii rozegrało się przed moimi oczyma, 
że sprawa owej nocy wyszła mi najzupełniej z pamięci. Teraz, gdy wpatrywałem się w wieloznaczną 
notatkę, przypomniałem sobie wszystko z taką dokładnością, jakbym nie przed trzema laty, w ową 
okropną noc, lecz wczoraj poznał madame Reąuin. Pijąc herbatę, przeczytałem notatkę jeszcze kilka 
razy, ciesząc się, że ohydna baba dostała się wreszcie w ręce sprawiedliwości. Radowała mnie też 
myśl, że owej niezapomnianej nocy zdołałem uratować życie dwojgu ludziom, matce i dziecku, którzy 
zostaliby zgładzeni ze świata przez nikczemnego wspólnika baby. Raptem nowa myśl przyszła mi do 
głowy. Cóż uczyniłem dla tych dwojga, którym uratowałem wówczas życie? Co zrobiłem dla tej 
matki, którą już jeden mężczyzna porzucił w chwili, gdy go najbardziej potrzebowała?
— John! John! — wołała pod chloroformem rozpaczliwym głosem — John!
Czyż postąpiłem lepiej niż on? Czy nie pozostawiłem jej wła. snemu losowi w owych ciężkich 
chwilach, kiedy najbardziej byłem potrzebny? Jakież męki musiała cierpieć, zanim wpadła w ręce 
straszliwej baby i mego brutalnego kolegi, którzy byliby ją zamordowali, gdyby los nie był wmieszał 
mnie w tę sprawę! A budząca się znowu świadomość przyprawiła ją zapewne o ponowne męki, 
przypominając biedactwu okropną rzeczywistość! Czyż uczyniłem coś dla jej na wpół uduszonego 
dziecka? Spojrzało na mnie błękitnymi oczkami, gdy wciągnęło wreszcie w płuca ożywczy łyk 
powietrza, które mu wdychałem w usteczka, przyłożywszy do nich moje wargi. Wyrwałem maleństwo 
z objęć litościwej śmierci, by je rzucić w ramiona madame Reąuin! Ileż nowo narodzonych dzieci 
znalazło śmierć w jej uścisku. Co zrobiła z błękitnookim chłopaczkiem? Czy znalazł się w liczbie 
owych osiemdziesięciu procent bezradnych małych podróżnych z train des nourrices, którzy według 
oficjalnej statystyki umierają w pierwszym roku życia? A może spotkał go los pozostałych dwudziestu 
procent, o wiele gorszy od śmierci?
W godzinę później uzyskałem od komendy policji pozwolenie na odwiedzenie madame Reąuin 
w więzieniu.
Poznała mnie natychmiast i przywitała tak serdecznie, że zrobiło mi się nieprzyjemnie wobec 
dozorcy, który mnie przyprowadził do celi.
Chłopczyk znajdował się jakoby w Normandii i powodziło mu się świetnie. Madame Reąuin 
otrzymała niedawno wiadomość od jego opiekunów, którzy go bardzo kochają. Niestety nie mogła w 
tej chwili odnaleźć właściwego adresu z powodu drobnej niedokładności w spisach. Możliwe, choć 
niezupełnie pewne, że mąż jej przypomina sobie ten adres.
Przekonany, że dziecko nie żyje, jednak zdecydowany na wszelkie poszukiwania, rzekłem ostro, 
że jeżeli w ciągu czterdziestu ośmiu godzin nie dostanę adresu, złożę na nią skargę w policji w 
sprawie zamordowania dziecka oraz o kradzieży kosztownej broszy z diamentów, którą pozostawiłem 
u niej na przechowanie. Z wysiłkiem wywołała kilka łez w swych zimnych oczach, przysięgając, że 
broszki nie ukradła, lecz zatrzymała ją na pamiątkę po owej słodkiej pani, którą pielęgnowała z takim 
oddaniem, jakby była jej własną córką.
— Daję pani dwie doby do namysłu — rzekłem pozostawiając ją samą.
Następnego ranka odwiedził mnie szanowny małżonek madame Reąuin przynosząc kwit 
lombardowy na zastawioną broszkę oraz nazwy trzech wiosek w Normandii, dokąd w owych latach 
żona jego zwykła była wysyłać dzieci. Natychmiast zwróciłem się listownie do trzech burmistrzów z 
prośbą o zawiadomienie mnie, czy wśród ludności ich wiosek nie znajduje się na wychowaniu 
błękinooki chłopczyk w wieku około trzech lat. Po długim oczekiwaniu otrzymałem dwie odpowiedzi 
przeczące, trzeci zaś burmistrz nie odpowiedział wcale. Wobec tego zwróciłem się do proboszczów 
owych wsi i po kilku miesiącach ponownego oczekiwania dostałem wiadomość od księdza z Villeroy. 
Doniósł mi, że u żony pewnego szewca znalazł chłopca odpowiadającego moim opisom. 
Przywieziono go przed trzema laty z Paryża; oczy ma z całą pewnością niebieskie.
Ponieważ nigdy nie byłem w Normandii, a nadchodziło Boże Narodzenie, zdecydowałem, że 
należy mi się krótki urlop. W wigilię świąt wieczorem zastukałem do drzwi szewca. Nikt nie 
odpowiedział. Wszedłem do prawie ciemnego pokoju. Pod oknem stał niski warsztat, wokoło leżały 
brudne i zniszczone buty wszelkiego rodzaju, a na sznurku pod sufitem wisiały uprane koszule i 
spódnice. Łóżko nie było zasłane, a prześcieradło i kołdra były niesamowicie brudne. Na kamiennej 
podłodze obok kuchni siedział na wpół nagi chłopiec i jadł surowy kartofel. Rzucił na mnie 
przestraszone spojrzenie błękitnych oczu, upuścił kartofel, podniósł chude ra-mionko, jakby do obrony 
przed ciosem, i umknął co sił do sąsiedniej izby. Schwyciłem go w chwili, gdy właził pod łóżko i 
usiadłem z nim przy warsztacie pod oknem, aby zbadać jego zęby. Tak jest, malec mógł mieć przeszło 
trzy lata. Był to drobny szkielecik o wychudłych rękach i nogach, wąskiej piersi i brzuszku rozdętym 
do podwójnych rozmiarów. Siedział na moich kolanach bez ruchu i milcząco, a nie zaoponował nawet 
wtedy, kiedy mu otwierałem usta, aby obejrzeć zęby. Co do koloru jego zmęczonych, smutnych oczu 
nie miałem wątpliwości, gdyż były niebieskie jak moje własne.
Pchnięte drzwi otworzyły się raptownie i klnąc okropnie, wtoczył się do izby szewc, pijany do 
nieprzytomności. Za nim w otwartych drzwiach stała kobieta z niemowlęciem przy piersi a dwoje 
małych dzieci czepiało się jej sukni. Utkwiła we mnie zdumione spojrzenie.
Szewc oświadczył, że cieszy się ogromnie z pozbycia się chłopaka, ale przedtem trzeba mu 
zapłacić gotówką zaległe pieniądze Pisał wprawdzie kilkakrotnie do raadame Reąuin, ale nie dostał 
odpowiedzi. Chyba nie wyobraża ona sobie, że tego smarkacza będzie karmił z własnych, ciężko 
zapracowanych zarobków? Kobieta wtrąciła, że teraz, gdy ma własne dziecko, a oprócz niego dwoje 
obcych dzieci na wyżywieniu, odda chłopca jak najchętniej. Szepnęła coś do szewca, a oczy jej 
uważnie patrzyły to na moją twarz, to na chłopczyka. Od chwili, gdy tamci weszli do izby, spojrzenie 
dziecka, przybrało znowu wyraz lęku, a ręka małego, którą trzymałem w swojej, drżała leciutko.
Na szczęście przypomniałem sobie o Bożym Narodzeniu i wyjąłem z kieszeni drewnianego 
konika. Wziął go milcząc, z obojętnością zgoła nie dziecięcą — widać było, że niewiele przykłada 
wagi do zabawek.
— Widzisz — rzekła szewcowa — jakiego pięknego konia przywiózł ci tatuś z Paryża! 
Popatrz, Jules!
— Mały nazywa się John — poprawiłem.
— Ach, to taki smutny i mrukliwy chłopiec. Nigdy się nie odezwie ani słówkiem. Żeby choć 
powiedział kiedy „mamo"! Jeszcze się nigdy nie śmiał!
Zawinąłem go w pled podróżny i udałem się z nim do proboszcza, który uprzejmie pomógł mi w 
kłopocie, każąc gospodyni kupić wełniana koszulkę i ciepłą chustę na drogę.
— uoowiązkiem moim, jako kapłana, jest potępienie grzechu i występku — rzekł 
popatrzywszy na mnie uważnie — ale muszę panu powiedzieć, że szanuję jego usiłowania, aby 
naprawić grzech popełniony, grzech, który tym jest gorszy, że kara zań spada na niewinne dziecko. 
Najwyższy był już czas, aby pan chłopca zabrał; pochowałem mnóstwo tych biednych, opuszczonych 
maleństw, a wkrótce ten sam los spotkałby pańskiego syna. Postąpił pan uczciwie, za co panu gorąco 
dziękuję.
I starzec poklepał mnie po ramieniu.
Nie było czasu na wyjaśnienia, gdyż mogliśmy łatwo spóźnić się na nocny ekspres do Paryża. 
John przespał noc zawinięty # ciepłą chustę, ja zaś siedziałem obok niego, pytając się siebie, co, na 
Boga, pocznę teraz z tym dzieckiem?
Nie wątpię, że gdyby nie obecność panny Agaty, byłbym go zawiózł wprost na Avenue de 
Villiers, wobec jednak jej pobytu w moim domu pojechałem z małym do Creche St. Joseph na rue de 
Seine, gdzie dobrze znałem zakonnice. Przyrzekły zająć się malcem, dopóki nie znajdę dla niego 
odpowiedniego pomieszczenia. Znały one pewną rodzinę godną szacunku: mąż pracował w 
norweskiej fabryce margaryny. Właśnie stracili jedyne dziecko. Projekt spodobał mi się, pojechałem 
do nich, aby zaraz się rpz mówić i nazajutrz umieściłem chłopca u jego nowych opiekunów. Kobieta 
wydała mi się rozsądna i dzielna, chociaż może nieco wybuchowa, ale zakonnice zapewniły mnie, że 
dla swego dziecka była matką pełną poświęcenia.
Otrzymała potrzebną sumkę na wyekwipowanie chłopca i trzymiesięczne wynagrodzenie z 
góry, co wyniosło mniej, niż wydawałem na papierosy. Wolałem nie podać jej swego adresu: Bóg wie, 
co by się stać mogło, gdyby panna Agata dowiedziała się 0 istnieniu dziecka. Josephine miała się 
porozumiewać z zakonnicami, gdyby zaszła tego potrzeba lub gdyby dziecko zachorowało. Wkrótce 
też otrzymałem wiadomość, że mały dostał szkarlatyny 1 jest umierający. Wszystkie dzieci 
Skandynawów w dzielnicy Pantin przechodziły wówczas szkarlatynę i odwiedzałem je stale. 
Dzieciom nie są potrzebne lekarstwa podczas tej choroby, wystarcza im staranne pielęgnowanie oraz 
zabawka na okres długiej rekonwalescencji. Johnowi nie zabrakło ani opieki, ani rozrywki, gdyż nowa 
opiekunka była dla niego bardzo dobra, ja zaś od dawna zaliczyłem lalki i drewniane koniki do 
środków leczniczych.
— To dziwne dziecko — mówiła Josephine — nigdy nie powie „mamo" i nigdy się nie 
uśmiechnie. Nie ucieszył się nawet wtedy, kiedy mu pan doktor przysłał pajaca.
Tymczasem nadeszło Boże Narodzenie. Chłopiec był od roku u swej nowej opiekunki. Rok ten 
przyniósł mi dużo pracy i trosk, ale malec był względnie szczęśliwy. Josephine okazała się 
rzeczywiście osobą nader gwałtowną; często kłóciła się ze mną zajadle, kiedy zmuszony byłem zganić 
ją za nieutrzymywanie dziecka w dostatecznej czystości albo za nieotwieranie okien. Nie słyszałem 
jednak, aby kiedykolwiek zwróciła się do chłopca gniewnie, chociaż nie mogłem przypuszczać, aby 
ją kochał, jednak poznawałem po jego oczach, że się jej nie bał. Dziecko wydawało się dziwnie 
obojętne w stosunku do wszystkiego i do wszystkich. Z biegiem czasu zacząłem się o nie niepokoić i 
przestałem być zadowolony z jego opiekunki. Chłopczyk miał znów zalękniony wyraz oczu i widać 
było jasno, że Josephine go zaniedbywała. Często miewałem z nią scysje, które kończyły się krzykiem 
z jej strony; mówiła, że mogę go sobie przecież zabrać, jeżeli nie jestem z niej zadowolony, ona ma 
tego chłopaka zupełnie dosyć. Orientowałem się w przyczynach tej zmiany. Josephine miała zostać 
matką. Po urodzeniu się dziecka sprawa przybrała obrót jeszcze gorszy i wreszcie zdecydowałem się 
chłopca zabrać, gdy tylko znajdę dla niego odpowiednie pomieszczenie. Nauczony doświadczeniem, 
pragnąłem koniecznie uniknąć nowego błędu.
Gdy po kilku dniach przyszedłem do domu w porze przyjęć chorych, już we drzwiach 
usłyszałem gniewny kobiecy głos rozlegający się w poczekalni. Pokój był pełen ludzi czekających na 
mnie ze zwykłą cierpliwością. W kącie sofy siedział John obok żony angielskiego pastora, a pośrodku 
stała Josephine krzycząc i dziko wymachując rękami. Spostrzegłszy mnie w drzwiach, podbiegła do 
sofy, schwyciła małego i rzuciła go w moją stronę tak niespodziewanie, że ledwo zdążyłem go 
przytrzymać.
— Naturalnie! Naturalnie! Nie jestem osobą dość odpowiednią, aby się opiekować takim 
pańskim dzieckiem, jak ty, „mon-sieur" John! — wrzeszczała na cały głos — zostań lepiej u pana 
doktora! Dość już mam jego łajań i kłamstw, że jesteś sierotą! Wystarczy tylko spojrzeć na twoje 
oczy, żeby wiedzieć, czyim dzieckiem jesteś!
Odsunęła portierę chcąc wybiec z pokoju i omal nie przewróciła się przez pannę Agatę, która 
rzuciła mi spojrzenie swych białych oczu, przytwierdzając mnie do miejsca. Pastorowa podniosła się z 
sofy i wypłynęła z pokoju majestatycznie, a przechodząc obok, zebrała w dłoń suknię, jakby się 
obawiała otrzeć o mnie.
— Proszę zabrać chłopca do jadalnego i pozostać przy nim, dopóki nie przyjdę — rzekłem do 
panny Agaty.
Przerażona wyciągnęła ramię, jakby broniąc się przed czymś nieczystym. Przecięcie pod 
haczykowatym nosem skrzywiło się w straszliwym uśmiechu i panna Agata znikła w ślad za 
pastorową.
Zasiadłem do śniadania, dałem Johnowi jabłko i zadzwoniłem na Rosalie.
— Weź te pieniądze — rzekłem do dziewczyny — kup sobie suknię do prania, kilka białych 
fartuchów i wszystko, co ci potrzebne, aby wyglądać porządnie. Od dzisiaj jesteś opiekunką tego 
dziecka. Mały będzie spał dziś w mojej sypialni, ale od jutra będziesz spała z nim razem w pokoju 
panny Agaty.
— Ale panna Agata?... — spytała Rosalie blada z przestrachu.
— Wymówię jej posadę, gdy tylko skończę śniadanie.
Po wyjściu pacjentów poszedłem, aby zastukać do jej drzwi. Dwukrotnie podniosłem rękę, żeby 
zapukać i dwa razy mi opadła. Dałem spokój. Uważałem, że mądrze postąpię odkładając rozmowę na 
popołudnie, gdy nerwy moje nieco się uspokoją. Panna Agata była dalej niewidzialna. Rosalie podała 
mi świetny pot-au-feu i mleczny pudding, którym podzieliłem się z Johnem; wszystkie Francuzki z jej 
sfery są doskonałymi kucharkami. Po kilku dodatkowych kieliszkach wina w celu dodania sobie 
odwagi, drżąc ze złości, poszedłem pod drzwi panny Agaty, aby zapukać. Ale nie zapukałem. 
Uprzytomniłem sobie nagle, że gdy spróbuję teraz wywołać z nią awanturę, przypłacę ją bezsennością 
całej nocy, a snu potrzebowałem bardziej niż kiedykolwiek. Lepiej było odłożyć rozmowę do jutra.
Nazajutrz przy śniadaniu doszedłem do przekonania, że najlepiej byłoby wymówić jej posadę 
pisemnie. Usiadłem więc, aby napisać ostry list, ale zaledwie go zacząłem, Rosalie przyniosła mi 
bilecik, zapisany drobnym, spiczastym pismem panny Agaty. Donosiła, że żadna przyzwoita kobieta 
nie może ani przez dzień' pozostać w moim domu, że dlatego ona opuści go jeszcze dzisiaj po 
południu i że nie chce mnie już nigdy widzieć — te same słowa, które miałem zamiar powiedzieć jej 
w moim liście.
Niewidoczna obecność panny Agaty ciążyła jeszcze nad domem, gdy wybrałem się do 
Printemps, aby kupić dla Johna łóżeczko i konia na biegunach, jako nagrodę za to, co mu 
zawdzięczałem. Nazajutrz wróciła dawna kucharka uszczęśliwiona i zadowolona. Rosalie promieniała 
i nawet Johnowi zdawało się podobać nowe otoczenie. Gdy siedziałem wieczorem przy jego malutkim 
łóżeczku, czułem się szczęśliwy jak uczniak na wakacjach.
Jednak niewiele miałem tych wakacji. Od rana do wieczora odwiedzałem własnych chorych, a 
dość często wizytowałem również pacjentów moich kolegów. Ku memu zdziwieniu zaczęli mnie 
wzywać na konsylia, aby podzielić ze mną odpowiedzialność, której się już wówczas nie obawiałem. 
W późniejszym życiu zrozumiałem, że było to jednym z sekretów mego powodzenia. Drugą tajemnicą 
było rzeczywiście szczęście dopisujące mi stale i tak uderzająco, że zacząłem wierzyć w obecność 
maskoty w moim domu. Nawet sypiałem lepiej, jeżeli z wieczora rzuciłem okiem na małego chłopca 
śpiącego w łóżeczku.
Wprawdzie żona angielskiego pastora unikała mnie ostentacyjnie, ale inni jej rodacy tłumnie 
przesiadywali na sofach w mojej poczekalni. Sława nazwiska profesora Charcota była tak wielka, że 
promieniowała nawet na najmniejszego członka z jego orszaku. Anglicy, jak mi się zdaje, sądzili, że 
ich rodzimi lekarze o wiele mniej orientują się w dziedzinie chorób nerwowych niż francuscy. Może 
się mylili, a może mieli słuszność — w każdym razie opinia ta wypadała dla mnie korzystnie.
W owym czasie zostałem wezwany na konsylium do Londynu. Nic dziwnego, że mnie to 
ucieszyło i że pragnąłem wywiązać się z zadania jak najsumienniej. Pacjentki nie znałem, ale 
poszczęściło mi się niezwykle w leczeniu jej krewnych i zapewne dlatego wezwano mnie do niej. 
Przypadek był ciężki, niemal beznadziejny według zdania moich dwóch angielskich kolegów, którzy 
stojąc przy łóżku przypatrywali się posępnie, jak badałem chorą. Pesymizm lekarzy udzielił się całemu 
domowi, a melancholia i strach przed śmiercią sparaliżowały chęć pacjentki do wyzdrowienia. Moi 
koledzy znali zapewne jej stan patologiczny lepiej niż ja; przewyższałem ich jednak świadomością, 
której widocznie nie posiadali, że najmniejszy ślad pesymizmu, wyrażony przez lekarza w słowach lub 
wyrazie twarzy, może pacjent przypłacić życiem. Nie będę tu podawał szczegółów choroby, zaznaczę 
tylko, że po zbadaniu pacjentki doszedłem do przekonania, iż najcięższe objawy pochodziły z 
przyczyn nerwowych oraz duchowej apatii. Moi koledzy wzruszał ramionami widząc, że położyłem 
rękę na czole chorej mówiąc spokojnie, iż nie potrzebuje zażywać dziś na noc morfiny, gdyś będzie 
bez niej spała doskonale; z rana poczuje się na pewno o wiele lepiej, a nazajutrz, zanim opuszczę 
Londyn, nie będzie już jej groziło żadne niebezpieczeństwo. W kilka minut później mocno zasnęła, 
podczas nocy temperatura spadła raptownie, nawet za raptownie według mego zdania, puls się 
ujednolicił, a rano chora powitała mnie uśmiechem, mówiąc, że czuje się o wiele lepiej.
Matka jej błagała mnie, abym został jeszcze przez jeden dzień w Londynie i zbadał jej bratową, 
o którą cała rodzina bardzo się niepokoiła. Mąż jej, pułkownik, miał zamiar zawieźć ją do specjalisty 
neurologa. Matka mojej pacjentki bezskutecznie namawiała bratową do zasięgnięcia porady u doktora 
Phillipsa, gdyż przekonana była, że chora wyzdrowiałaby od razu, gdyby miała dziecko. Niestety, owa 
pani żywiła niezrozumiałą niechęć dc lekarzy i rodzina twierdziła, że chora z pewnością nie życzy 
sobie mojej wizyty. Proponowano mi jednak zainscenizowanie przypadku i posadzenie mnie obok niej 
przy obiedzie, abym mógł chociaż nieco zorientować się w jej niedomaganiu. Czy Charcot nie mógłby 
być pomocny? Mąż ją ubóstwiał, miała wszystko, co życie może dać kobiecie, posiadała piękny dom 
na Grosvenor Sąuare i jedną z najładniejszych starych posiadłości ziemskich w Kent. Oboje wrócili 
niedawno z długiej podróży jachtem do Indii. Chora nie mogła nigdzie znaleźć spokoju i bezustannie 
zmieniała miejsce pobytu, jakby w poszukiwaniu czegoś nieokreślonego. Wyraz smutku w jej oczach 
wbijał się w pamięć każdego, kto ją widział. Dawniej interesowała się sztuką, malowała bardzo ładnie, 
a przez jedną zimę pracowała nawet u Juliena w Paryżu. Obecnie nic jej nie cieszyło i nic nie 
zajmowało, z wyjątkiem może akcji filantropijnej dla dzieci i tą drogą ufundowała wiele kolonii 
wakacyjnych i sierocińców.
Po pewnym wahaniu zgodziłem się na pozostanie, jakkolwiek spieszno mi było do Paryża, gdyż 
niepokoił mnie kaszel Johna. Pani domu nie uprzedziła mnie, że jej bratowa, przy której siedziałem 
podczas obiadu, była najpiękniejszą kobietą, jaką kiedykolwiek widziałem. Bolesny wyraz jej 
wspaniałych, ciemnych oczu wzruszył mnie do głębi. Twarz była jakby martwa. Moje towarzystwo 
zdawało się ją nudzić, czego nawet nie próbowała ukrywać. Bawiłem ją rozmową o kilku dobrych 
obrazach w tegorocznym Salonie, a przecież słyszałem od jej bratowej, że pani pułkownikowa 
pracowała pod kierunkiem Juliena? Czy nie spotkała się u niego przypadkiem z Marią Baszkircew? 
Nie, wprawdzie jej nie widziała, ale słyszała o niej. Oczywiście, każdy o niej słyszał. „Musia"
zajmowała się głównie robieniem sobie reklamy. Znałem ją bardzo dobrze, jako wybitnie 
zdolną osobę, której jednak brakowało serca. Przede wszystkim była pozerką i egoistką, niezdolną do 
kochania kogokolwiek oprócz siebie.
Moja sąsiadka wyglądała na coraz więcej znudzoną. Na chybił trafił zmieniłem temat mówiąc, 
że spędziłem popołudnie w szpitalu dziecięcym w Chelsea i jestem oczarowany, jakkolwiek często 
bywałem w Hópital des enfants trouves' w Paryżu. Odrzekła, iż przypuszczała, że nasze szpitale 
dziecięce postawione są na bardzo wysokim poziomie. Wyjaśniłem, że się myli, gdyż śmiertelność 
wśród dzieci francuskich zarówno w szpitalach, jak poza ich murami, jest przerażająca. 
Opowiedziałem o tysiącach opuszczonych malców, którzy są wysyłani w train des nourrices na 
prowincję.
Po raz pierwszy spostrzegłem, że jej smutne oczy nieco ożywiły się, i pomyślałem, że w tej 
kobiecie bije może jednak gorące serce. Żegnając się z panią domu oświadczyłem jej, że choroba 
bratowej nie należy do specjalności ani moich, ani profesora Char-cota — najwłaściwszym lekarzem 
dla niej jest doktor Phillips, gdyż pani pułkownikowa wyzdrowieje urodziwszy dziecko.
John ucieszył się z mojego powrotu, ale gdy siedział ze mną przy śniadaniu, zobaczyłem, jak 
bardzo był blady i chudy. Rosalie powiedziała, że mały dużo kaszle w nocy, a przed wieczorem miewa 
podwyższoną temperaturę. Kazałem mu przez kilka dni leżeć w łóżku. Wkrótce powrócił do zwykłego 
trybu życia: poważnie i milcząco asystował mi przy śniadaniu, a po południu wychodził z Rosalie do 
Parć Monceau.
Pewnego dnia, w kilka tygodni po moim powrocie z Londynu, ze zdumieniem zastałem w mojej 
poczekalni pułkownika. Żons jego zmieniła jakoby zamiary i przyjechała do Paryża po sprawunki; za 
tydzień zaś chcieliby wsiąść w Marsylii na swój jacht i przejechać się po Morzu Śródziemnym. 
Zostałem zaproszonj na dzień następny do Hotel du Rhin na lunch.
— Żona ucieszyłaby się bardzo — mówił pułkownik — gdybj pan doktor zechciał zaprowadzić 
ją do któregoś szpitala dla dzieci.
Dom podrzutków.
Ponieważ nie mogłem wziąć udziału w lunchu, umówiliśmy się, że oboje przyjadą do mnie na 
Avenue de Villiers zaraz po przyjęciu chorych. Miałem jeszcze pełną poczekalnię, gdy eleganckie 
lando zatrzymało się przed domem. Posłałem Rosalie z prośbą, aby jeszcze na pół godziny pojechali 
na spacer, jeżeli nie zechcą poczekać na mnie. Po upływie pół godziny zastałem ich w mojej jadalni. 
John siedział na kolanach pułkownikowej oglądającej z wielkim zajęciem zabawki, które jej 
pokazywał.
— Ma pańskie oczy — rzekła patrząc na mnie — wcale nie wiedziałam, że pan doktor jest 
żonaty.
Odparłem, że nie mam żony. Pułkownikowa zarumieniła się lekko i pochyliła głowę nad Johna 
nową książką z obrazkami. Wkrótce nabrała jednak odwagi i z ciekawością właściwą kobietom 
zapytała, czy matka dziecka jest Szwedką, bo mały ma takie jasne włosy i tak błękitne oczy.
Zrozumiałem, o co jej chodzi, a wiedziałem, że zarówno Rosalie., jak dozorca, piekarz i 
mleczarz, przekonani byli głęboko, że jestem ojcem Johna. Usłyszałem kiedyś, jak mój stangret 
nazywał malca ,,le fils de monsieur". Zdawałem sobie sprawę, że wszelkie wyjaśnienia byłyby 
bezcelowe i że nie zmienią ich przeświadczenia, a zresztą sam już nieomal wierzyłem w swoje 
ojcostwo... Pomyślałem jednak, że oto ta miła i dobra kobieta powinna wiedzieć prawdę. Ze śmiechem 
powiedziałem, że jestem tyleż ojcem malca, co pani pułkownikowa jego matką; chłopiec jest sierotą o 
bardzo smutnej przeszłości. Radziłem, aby lepiej nie wypytywała dalej, gdyż bardzo zmartwiłaby ją 
smutna historia tego biedactwa. Odsunąłem rękaw dziecka i pokazałem głęboką bliznę na jego 
ramionku.
— Wprawdzie dobrze mu teraz ze mną i z Rosalie — dodałem — ale nie uwierzę, że 
zapomniał o przeszłości, dopóki nie zobaczę jego uśmiechu.
— To prawda — szepnęła — nie uśmiechnął się jak inne dzieci, pokazujące mi zabawki.
— Tak — odparłem — niewiele wiemy o psychice małych dzieci, a ich świat jest nam obcy. 
Jedynie instynkt matki potrafi niekiedy znaleźć drogę do ich myśli.
W odpowiedzi schyliła się nad małym i pocałowała go serdecznie. John spojrzał na nią ze 
zdziwieniem w błękitnych oczkach.
— Jest to na pewno pierwszy pocałunek w jego życiu — zauważyłem krótko.
W tej chwili weszła Rosalie, aby zabrać małego na zwykłą przechadzkę w Parć Monceau, ale 
jego nowa przyjaciółka zaproponowała, że przewiezie go na spacer powozem. Z wdzięcznością 
przyjąłem propozycję, ciesząc się, że uniknę projektowanej wizyty w szpitalu.
Od owego dnia zaczęło się dla Johna nowe życie (a sądzę, że nie tylko dla niego...). 
Pułkownikowa przychodziła codziennie ze świeżą zabawką, zabierała go na całe popołudnie do Bois 
de Bou-logne na przejażdżki, w czasie których Rosalie wystrojona odświętnie zajmowała przednie 
siedzenie landa. John, poważny jak zwykle, jeździł często na wysokim wielbłądzie w Jardin d'Accli-
matation, otoczony mnóstwem roześmianych dzieci.
— Proszę mu nie przynosić tylu kosztownych zabawek — mówiłem — dzieci równie chętnie 
bawią się tanimi, a tyle jest dzieciaków, które nic nie mają do zabawy. Obserwowałem bardzo często, 
że skromna lalka za kilka groszy cieszy się ogromnym powcdzeniem nawet w najbogatszych 
dziecięcych pokojach. Z chwilą, gdy dziecko zaczyna sobie zdawać sprawę z ceny swych zabawek, 
czuje się wypędzone z raju i przestaje być dzieckiem. Poza tym John ma ich tyle, że byłby czas 
nauczyć go, iż powinien podarować pewne z nich dzieciom, które nic nie dostają; ale na ogół dzieci 
niechętnie dzielą się z drugimi. Ze względnej łatwości pojmowania tych kwestii można 
wywnioskować, jakimi ludźmi zostaną w przyszłości.
Rosalie opowiedziała mi, że po powrocie z przejażdżki piękna pani zawsze upiera się, aby 
wnieść Johna do domu na własnych rękach. Wkrótce zaczęła pozostawać, aby go wykąpać, a roia 
Rosalie polegała na podawaniu prześcieradeł kąpielowych. Dowiedziałem się też o fakcie 
wzruszającym. Rosalie opowiedziała, że pani pułkownikowa wytarłszy do sucha drobne ciałko 
chłopca, zanim mu włoży koszulkę, całuje brzydką szramę na jego ramieniu. Zaczęła codziennie kłaść 
go wieczorem do łóżeczka i zostawała przy nim, dopóki nie zasnął. Osobiście widywałem ją nader 
rzadko, gdyż przez całe dnie pracowałem na mieście, a obawiałem się, że biedny pułkownik niewiele 
się cieszył obecnością żony, gdyż stale przebywała z chłopcem. Oświadczył mi, że podróż po morzu 
została zaniechana i w ogóle nie wiadomo, jak długo pozostaną w Paryżu. Zresztą jest mu to obojętne, 
gdyż pragnie tylko, aby jego żona czuła się szczęśliwa, a nigdy dawniej nie była w tak dobrym 
usposobieniu, jak właśnie teraz. I pułkownik miał słuszność: wyraz twarzy jego żony zmienił się 
zupełnie, a bezgraniczna tkliwość promieniała w ciemnych oczach.
Chłopiec sypiał źle. Gdy zaglądałem wieczorem do jego łóżeczka, spostrzegałem często, że 
twarz dziecka jest rozpalona, a Rosalie powiedziała mi znowu, że mały w nocy kaszle. Pewnego dnia 
skonstatowałem podejrzane szmery w wierzchołku jego prawego płuca, a wiedziałem doskonale, co to 
oznacza. Podzieliłem się tym spostrzeżeniem z nową przyjaciółką małego, ale odrzekła, że już 0 tym 
wie; przypuszczam, że zapewne wiedziała to na długo przede mną. Nie chciała dopuścić, abym przyjął 
pielęgniarkę do pomocy Rosalie. Błagała mnie, żebym jej pozwolił zostać przy Johnie, ńa co wreszcie 
musiałem się zgodzić. Nie mogłem postąpić inaczej, gdyż chłopczyk zdawał się wiedzieć nawet przez 
sen, kiedy wychodziła z pokoju, i stawał się niespokojny. Rosalie przeniosła się na noc do mansardy 
kucharki, a córka książęca sypiała w łóżku służącej obok Johna. W kilka dni później malec dostał 
lekkiego krwotoku, wieczorem gorączka się wzmogła i choroba zdawała się czynić wielkie postępy.
— Nie będzie już długo żył — mówiła Rosalie wycierając sobie oczy — już teraz wygląda jak 
aniołek.
lidy przescieiaia mu na noc fozeczKo, chłopczyk chętnie siadywał na chwilę na kolanach swej 
drugiej tkliwej opiekunki. Zawsze miałem wrażenie, że John jest dzieckiem mądrym i pociągającym, 
ale nie zdawałem sobie dotąd sprawy, jak był piękny. Zauważyłem teraz zmianę w jego rysach; oczy 
mu się powiększyły 1 nabrały głębokiego blasku; stał się dzieckiem pięknym, niby geniusz miłości 
lub śmierci. Pewnego razu patrzyłem na dwie przytulone do siebie twarze i nagle ogarnęło mnie 
zdumienie. Czyż to możliwe, aby bezgraniczna miłość płynąca z serca tej kobiety ku umierającemu 
dziecku mogła tak zmienić jego małą twarzyczkę, że nabrała podobieństwa do rysów 
opiekunki?... Uzyz by i bym świadkiem nowej a nieznanej tajemnicy życia? A może śmierć, 
ów wielki rzeźbiarz, zabierała się już do dzieła i ręką mistrza uszlachetniała i zmieniała rysy 
dziecka przed zamknięciem mu oczu? To samo wysokie czoło, ten sam piękny łuk brwi, te same 
długie rzęsy!... Nawet łagodny zarys warg byłby ten sam, gdybym zobaczył kiedykolwiek usta dziecka 
w uśmiechu jak wówczas, ^dy mały wyrzekł w nocy po raz pierwszy przez sen słowo, które tak 
chętnie wymawia każde dziecko, a z rozkoszą słucha każda kobieta: — Mama! Mama!
Położyła go znowu do łóżeczka. Malec miał niespokojną noc i pułkownikowa nie odchodziła od 
niego ani na chwilę. Nad ranem zaczął oddychać lżej i wreszcie zasnął. Przypomniałem jej obietnicę 
posłuszeństwa i z trudem zmusiłem, aby na godzinę położyła się do łóżka. Rosalie przyrzekła ją 
zawołać, gdyby mały się obudził. 0 świcie wszedłem do pokoju: spali oboje, a Rosalie szepnęła z 
palcem na ustach:
— Niech pan doktor spojrzy: jemu coś się śni. Twarz małego była spokojna i rozjaśniona, a 
słodki uśmiech rozchylał mu usteczka. Położyłem rękę na jego sercu — dziecko nie żyło. Przeniosłem 
spojrzenie z uśmiechniętej twarzyczki chłopca na twarz kobiety śpiącej na łóżku służącej, i uderzyło 
mnie ich niezwykłe podobieństwo...
Umyła i ubrała malca po raz ostatni, nie pozwalając Rosalie pomóc sobie nawet przy ułożeniu 
go w trumnie. Wysyłała ją dwukrotnie na poszukiwania odpowiedniej poduszki, gdyż uważała, iż 
główka biedactwa nie spoczywa dość dobrze. Błagała mnie, abym zamknięcie trumienki odłożył do 
następnego dnia. Wytłumaczyłem jej, że wprawdzie ona zna gorycz życia, ale niewiele wie o goryczy 
śmierci, mnie zaś, jako lekarzowi, nie są obce obydwie. .. Śmierć ma dwa oblicza, rzekłem, jedno 
piękne i pełne spokoju, drugie — groźne i okropne. Chłopczyna pożegnał życie uśmiechem, lecz 
śmierć nie pozostawi go długo na jego ustach. Trumna powinna być zalutowana jeszcze dziś 
wieczorem. Milcząc spuściła głowę.
Gdy chciałem zasunąć wieko, rozpłakała się nagle, mówiąc że nie może się z nim rozstać i 
pozostawić go samego na obcym cmentarzu.
— Czemu miałaby się pani z nim rozstawać? — powiedziałem — dlaczego nie miałaby go pani 
zabrać na swój jacht? Waży niewiele; mogłaby go pani pochować obok waszego pięknego kościoła na 
probostwie w Kent.
Uśmiechnęła się przez łzy — a był to uśmiech zmarłego chłopca — i zerwała się z miejsca.
— Mogłabym!? Naprawdę?! — zawołała nagle radośnie.
— Oczywiście, ale proszę mi pozwolić na zaśrubowanie wieka. Nie ma czasu do stracenia, 
gdyż jutro z rana trzeba by go było już zawieźć na cmentarz w Passy.
Zanim zamknąłem trumnę, położyła przy drobnym policzku dziecka bukiecik fiołków.
— Nie mam dla niego nic innego, a chciałabym mu dać coś, co zabrałby ze sobą ode mnie.
— Sądzę, że najchętniej wziąłby ze sobą to — powiedziałem wyjmując z kieszeni diamentową 
broszę, aby ją przypiąć do poduszki — należała do jego matki!
Bez słowa, bez jednego dźwięku wyciągnęła ramiona po swoje dziecko i padła zemdlona obok 
niego.
Podniosłem ją i złożyłem na łóżku Rosalie, po czym zaśrubo-wałem wieko i pojechałem do 
zakładu pogrzebowego na Place de la Madeleine. Rozmówiłem się w cztery oczy z jego właścicielem, 
z którym, niestety, znaliśmy się już od dawna. Upoważniłem go do rozporządzenia każdą sumą, aby 
tylko trumna mogła się znaleźć nazajutrz wieczorem na pokładzie angielskiego jachtu w porcie Calais. 
Wyraził zdanie, że sprawę da się załatwić, jeśli nie będę przeglądał rachunków. Udałem się następnie 
do Hotel du Rhin i obudziwszy pułkownika, zawiadomiłem go, że jego żona życzy sobie, aby jacht był 
za dwanaście godzin w Calais. Podczas gdy redagował telegram do kapitana, skreśliłem kilka słów do 
pułkownikowej donosząc, że trumna zostanie załadowana jutro wieczorem na pokład jej jachtu. W 
przypisku dodałem, że wczesnym rankiem muszę opuścić Paryż i pozwalam sobie tą drogą ją 
pożegnać. ^
Widziałem grób Johna. Chłopiec spoczywa na niewielkim cmentarzu przy jednym z 
najpiękniejszych parafialnych kościołów w Kent. Na mogile rosną prymule i fiołki, a ponad nią 
drozdy śpiewają w gałęziach drzew.
Nigdy już nie zobaczyłem jego matki. Może i lepiej!
16 Podróż do Szwecji 
Zdaje mi się, że wspomniałem już o raptownej chorobie szwedzkiego konsula; zdarzyła sie ona 
właśnie w tym czasie, i oto jej historia.
Konsul był człowiekiem cichym, spokojnym, niewysokiego wzrostu. Miał żonę Amerykankę i 
dwoje małych dzieci. Odwiedziłem ich tego dnia po południu: jedno z dzieci miało trochę gorączki 
pochodzącej z przeziębienia, ale upierało się, aby koniecznie wstać wieczorem i ze wszystkimi 
świętować powrót ojca. Dom przepełniony był kwiatami, a dzieciom pozwolono w tym uroczystym 
dniu pójść do łóżek nieco później i zjeść obiad z dorosłymi. Pani pokazała mi z radością dwie 
niezwykle serdeczne depesze od swego męża: jedną z Berlina, drugą z Kolonii, w których zapowiadał 
swój powrót. Wydały mi się trochę za rozwlekłe.
Około północy zawiadomiono mnie, że konsulowa prosi usilnie, abym przyjechał. Drzwi 
otworzył mi sam konsul w nocnej koszuli. Przywitał mnie słowami, że z obiadem zaczekamy na 
przybycie króla szwedzkiego i prezydenta republiki francuskiej, który mu właśnie nadał wielki krzyż 
Legii Honorowej. Dalej zwierzył mi się, że zakupił le Petit Trianon, jako letnią rezydencję dla swej 
rodziny, i irytował się, dlaczego jego żona nie nosi perłowego naszyjnika Marii Antoniny, który jej 
podarował. Swego małego syna przedstawił jako następcę tronu francuskiego, siebie zaś jako 
Robespierre'a — nie ulegało wątpliwości, że była to megalomania! Z sąsiedniego pokoju dochodził 
krzyk wystraszonych dzieci, ich matka zaś była zupełnie załamana. Pod stołem leżał wierny pies, 
warcząc ze strachu przed swym panem. Nagle mój biedny przyjaciel dostał ataku szału i musiałem go 
zamknąć w sypialni, gdzie połamał wszystkie meble i o mało nie wyrzucił nas obydwóch z okna. Z 
rana przewie ziono go do Passy i umieszczono w klinice doktora Blanche. Sławny patolog 
skonstatował paraliż postępowy. Po dwóch miesiącach diagnoza się potwierdziła i choroba okazała się 
nieuleczalna. Ponieważ klinika była bardzo droga, postanowiłem umieścić konsula w państwowym 
zakładzie w Lund. Doktor Blanche przeciwny był temu zamiarowi. Podróż uważał za projekt 
kosztowny i niebezpieczny, gdyż nie należało polegać na chwilowych przebłyskach świadomości u 
chorego, a w każdym razie powinien był być przewieziony przez dwóch doświadczonych dozorców. 
Aby oszczędzić rodzinie nadmiernych wydatków, oświadczyłem, iż podróż musimy obliczyć jak 
najtaniej i dlatego sam osobiście zawiozę konsula do Szwecji. Przy wypisywaniu go z kliniki doktor 
Blanche powtórzył mi raz jeszcze z naciskiem i nawet na piśmie swoje przestrogi, lecz ja oczywiście 
lepiej wszystko wiedziałem od niego. Zawiozłem chorego powozem wprost na Avenue de Villiers. 
Przy obiedzie zachowywał się rozsądnie i spokojnie, a nawet starał się nadskakiwać pannie Agacie, co 
z pewnością nie zdarzyło się jej nigdy w życiu. W dwie godziny później znaleźliśmy się w 
zamkniętym przedziale pierwszej klasy nocnego ekspresu do Kolonii. W owych czasach nie istniały 
pociągi pospieszne. Na szczęście jeden z Rot-szyldów, do którego należała Chemin de fer du Nord, 
był przypadkowo moim pacjentem. Wydane więc zostały zarządzenia, aby nam pod każdym 
względem ułatwiano podróż i żeby konduktorzy nie wchodzili do przedziału, gdyż na widok obcych 
twarzy pupil mój wpadał łatwo w podniecenie. Na razie był spokojny i posłuszny. Ułożyliśmy się do 
snu na ławkach. Obudził mnie raptem gwałtowny uścisk: obłąkany ze zwinnością pantery dusił mnie. 
Usiłował dwa razy dosięgnąć mego gardła i dwukrotnie powaliłem go na ziemię, dzięki czemu nie 
zdołał mnie uśmiercić. Pamiętam, że oszołomiłem go potężnym ciosem w głowę. Rano po przybyciu 
do Kolonii znaleziono nas obydwóch nieprzytomnych na ziemi. Zostaliśmy zawiezieni do Hotel du 
Nord, gdzie całą dobę przeleżeliśmy w łóżkach obok siebie w tym samym pokoju. Lekarzowi, który 
zeszywał mi ranę, musiałem wyjaśnić sytuację, gdyż ucho miałem nieomal zupełnie odgryzione. Na 
skutek tego wszystkiego właściciel hotelu kazał nam powiedzieć, że „przewożenie wariatów do hotelu 
jest zabronione". Postanowiłem więc pojechać rannym pociągiem do Hamburga. Podczas podróży 
przyjaciel mój był bardzo grzeczny i przez cały czas, gdy jechaliśmy przez miasto na kiloński 
dworzec, śpiewał Marsyliankę. Zdążyliśmy na statek do Korser, stanowiący wówczas najszybsze 
połączenie między stałym lądem a Szwecją. O kilka mil przed duńską zatoką statek został 
zablokowany przez zwały kry lodowej, którą gwałtowny północny wicher przepędził przez Kattegat, 
co zdarza się niejednokrotnie podczas surowej zimy. Musieliśmy przeszło milę iść pieszo przez lody 
ku wielkiemu zadowoleniu mojego przyjaciela. Następnie przewieziono nas łodziami do Kors0r. Przy 
wjeździe do portu konsul wskoczył nagle do morza i musiałem rzucić się za nim. Wyciągnięto nas i 
ulokowano w nie opalanym pociągu do Kopenhagi. Siedzieliśmy w ubraniach sztywnych od zamarzłej 
wody i w temperaturze dwudziestu stopni poniżej zera. Reszta podróży przeszła zupełnie pomyślnie: 
zimna kąpiel zrobiła widać dobrze mojemu przyjacielowi. W godzinę po przybyciu do Malmó 
oddałem go na dworcu w Lund dwom dozorcom zakładu, po czym pojechałem do hotelu (w Lund 
istniał wtedy tylko jeden hotel), zamówiłem pokój i śniadanie. Okazało się, że mogłem dostać 
jedzenie, ale pokoju nie było, gdyż wszystkie zarezerwowała trupa aktorów, która miała dać 
wieczorem galowe przedstawienie. Podczas śniadania kelner przyniósł mi z dumą program wieczorny: 
"Hamlet, tragedia w pięciu aktach Williama Szekspira". Hamlet w Lund! Przebiegłem wzrokiem cały 
program.
Hamlet, książę Dani... p. Eryk Carolus Malmborg. Ze zdumieniem patrzyłem na kartkę: Eryk 
Carolus Malmborg! Czyż to możliwe? Byłżeby to mój stary kolega ze studenckich czasów w Uppsali? 
Wówczas pragnął zostać księdzem. Wkładałem mu do głowy przedmioty potrzebne do egzaminu oraz 
uczyłem pierwszego próbnego kazania, a przez cały semestr pisywałem dla niego listy miłosne do 
narzeczonej. Regularnie co dzień obijałem go na kwaśne jabłko, gdy pijany wtaczał się do mego 
pokoju, aby się przespać, ponieważ z jego własnego pomieszczenia wyrzucono go z powodu 
awanturniczego trybu życia. Po wyjeździe przed laty ze Szwecji straciłem go z oczu. Wiedziałem, że 
musiał opuścić uniwersytet i że staczał się coraz niżej. Nagle przypomniała mi się pogłoska, że 
poszedł na scenę. Naturalnie, to na pewno mój stary przyjaciel grał tu dzisiaj Hamleta! Posłałem mu 
do pokoju kartę wizytową. Przybiegł natychmiast uszczęśliwiony z możności zobaczenia mnie po tylu 
latach. Opowiedział mi swą smutną historię. Po szeregu przedstawień przed pustą salą w Malmó trupa 
zmalała do jednej trzeciej członków i wczoraj wieczorem przybyła do Lund, aby po raz ostatni 
wyzwać los do rozpaczliwej walki, prawie wszystko, co posiadali: kostiumy, ruchomości, klejnoty 
królowej-matki, koronę króla, miecz Hamleta, którym przebija Poloniusza, nawet czaszkę Yoricka 
zatrzymali im wierzyciele w Malmó. Król cierpiał na dotkliwy atak ischiasu i nie mógł chodzić ani 
siedzieć na tronie. Ofelia miała straszliwy katar, a duch upił się na pożegnalnym obiedzie w Malmó i 
spóźnił się na pociąg. Tylko on sam, Malmborg, był w świetnej formie, zresztą Hamlet należy do jego 
najlepszych kreacji — po prostu robi wrażenie. Tak jakby był specjalnie dla niego napisany! Ale czy 
pojedynczy człowiek może unieść na swych ramionach cały olbrzymi ciężar pięcioaktowej tragedii?... 
Wszystkie bilety na wieczór zostały sprzedane, a gdyby musieli teraz zwrócić za nie pieniądze, 
kompletna ruina stałaby się nieunikniona. Czy nie mógłbym ze względu na starą przyjaźń pożyczyć 
dwieście koron?
Okazało się, że dorosłem do sytuacji.
Zebrałem wszystkie gwiazdy dzisiejszego przedstawienia i za pomocą kilku butelek 
szwedzkiego ponczu napełniłem ich serca świeżą otuchą. Niemiłosiernie skreśliłem całą scenę z 
aktorami, scenę zamordowania Poloniusza, i oświadczyłem, że bez względu na to, czy duch będzie, 
czy nie — przedstawienie odbyć się musi.
Pamiętny ten wieczór zapisał się na długo w teatralnych kronikach Lund. Punktualnie o ósmej 
podniosła się kurtyna przed dekoracją królewskiego zamku w Elsinore, w rzeczywistości odległego o 
godzinę drogi od miejsca naszego przedstawienia.
Publiczność przepełniająca teatr składała się prawie wyłącznie z rozdokazywanych studentów i 
wbrew przewidywaniom zdawała się mało wzruszona. Występ księcia przeszedł zaledwie zauważony 
i nawet jego sławne „być albę nie być" nie wywołało wrażenia. Król wlókł się po scenie, kulejąc z 
bólu, i opadł na tron z głośnym jękiem. Przeziębienie Ofelii przybrało formy zastraszające. Poloniusz 
miał najwidoczniej zamęt w głowie. Sytuację uratował duch, a duchem byłem ja!
Zwyczajem duchów tajemniczo i groźnie ukazałem się na wałach otaczających zamek Elsinore 
i oblany poświatą księżyca.
Ostrożnie stąpając, starałem się odnaleźć dalszą drogę po dużych skrzyniach, z których 
zbudowana była scena, gdy nagle z głośnym hukiem zawaliło się całe rusztowanie i wpadłem po 
ramiona w jakąś skrzynię. Jakże ma postąpić duch w takiej sytuacji? Czy miałem schylić głowę i 
zniknąć zupełnie, czy też pozostać w obecnej pozycji i poczekać, co będzie dalej? Oto pytanie! 
Trzecia możliwość została mi ochrypłym głosem podszepnięta przez Hamleta.
— Czemu, u diabła, nie wyłazisz z tego przeklętego pudła?
Ale okazało się to zamiarem przerastającym moje siły. Nogi miałem zaplątane w jakieś sznury, 
więzy, czy inne przybory sceniczne. Postanowiłem nie robić żadnego ruchu, choćby to miało 
spowodować katastrofę przedstawienia, i przygotowałem się na wszelkie niespodzianki. Moje 
nieoczekiwane zniknięcie w skrzyni zostało przez widzów przyjęte z wielkim uznaniem. Jednak 
okazało się ono niczym w porównaniu z wrażeniem, jakie wywarłem, kiedy wynurzając z pudła 
głowę, ponurym głosem ciągnąłem do Hamleta przerwaną rozmowę. Aplauz wybuchł tak 
spontaniczny, że musiałem zań podziękować przyjaznym machnięciem ręki, nie mogąc się przecież 
ukłonić w mej niewygodnej pozycji. Na ten widok sala nieomal oszalała z radości i oklaski nie 
umilkły już do końca przedstawienia. Gdy po ostatnim akcie kurtyna spadła, ukazałem się przed nią z 
wykonawcami głównych ról. Kłanialiśmy się widzom, którzy krzyczeli dalej: — Duch! Duch! — i to 
tak wytrwale, że zmuszony byłem wyjść sam kilkakrotnie przed kurtynę i z ręką na sercu dziękować 
za owacje.
Byliśmy uszczęśliwieni, a Malmborg utrzymywał, że nigdy jeszcze nie doznał takiego 
powodzenia. Uświęciliśmy wieczór wesołą ucztą. Ofelia była dla mnie czarująco uprzejma, a Hamlet, 
wzniósłszy kieliszek na moją cześć, zaproponował mi w imieniu zespołu kierownictwo. Odrzekłem, 
że muszę się namyślić.
Na dworzec odprowadzili mnie wszyscy i w dwie doby później znalazłem się w Paryżu." 
Zastałem dużo pracy, ale nie odczuwałem żadnego zmęczenia.
Ach, młodość! Młodość!
17. Lekarze 
W Paryżu praktykowało wówczas wielu zagranicznych lekarzy. Panowała między nimi duża 
konkurencyjna zawiść, którą i ja nieraz odczuwałem. Nie dziwiło mnie to zupełnie. U francuskich 
kolegów nie cieszyliśmy się specjalną sympatią ze względu na wyłączność wyjątkowo dochodowej i 
rozległej praktyki wśród bogatych kolonii zagranicznych. Wreszcie rozpoczęły się ataki w prasie 
przeciwko lekarzom-obcokrajowcom, zamieszkałym w Paryżu. Liczba ich wzrastała coraz bardziej, a 
jak utrzymywano, nie posiadali oni nawet dyplomów z uniwersytetów uznanych we Francji. Na skutek 
tej kampanii został wydany rozkaz prefekta policji o obowiązku przedłożenia dyplomów przez 
wszystkich obcych lekarzy w ciągu miesiąca. Mój dyplom z fakultetu medycznego uniwersytetu w 
Paryżu był oczywiście w porządku, toteż przeoczyłem całą sprawę i zjawiłem się w komisariacie 
mojej dzielnicy ostatniego dnia. Komisarz, z którym się kiedyś poznałem, zapytał mnie o pewnego 
doktora X mieszkającego również na Avenue de Villiers. Odparłem, iż przypuszczam, że ma on 
bardzo dużą praktykę, gdyż słyszałem o nim często i nieraz podziwiałem jego elegancki powóz 
czekający przed domem.
Na to komisarz zauważył, że nie będę go już długo podziwiał, ponieważ doktor znajduje się na 
czarnej liście; nie przedstawił swego dyplomu, gdyż go na pewno nie posiada, i jest zwyczajnym 
znachorem, który dostanie się wreszcie w ręce sprawiedliwości. Według pogłosek zarabia on rocznie 
dwieście tysięcy franków, to jest wiele więcej od czołowych znakomitości w Paryżu. Zaoponowałem 
przeciwko twierdzeniu, że znachor nie może być dobrym lekarzem — dyplom mało znaczy dla 
chorego, jeżeli nie dozna on ulgi w cierpieniach. W kilka miesięcy później dowiedziałem się od 
komisarza końca tej historii. Dr X zgłosił się w ostatniej chwil tuż przed upływem terminu 
wyznaczonego do przedłożenia dyplomów, i poprosił o prywatną rozmowę z komisarzem.
Pokazawszy mu dyplom, wydany przez jeden z najbardziej znanych uniwersytetów, błagał o 
zachowanie tajemnicy wyjaśniając, że swą olbrzymią praktykę zawdzięcza właśnie owej ogólnej 
znanej pogłosce, jakoby był znachorem.
— Gdyby ten człowiek znał równie dobrze medycynę, jak zna psychologię — rzekłem do 
komisarza — stałby się wkrótce milionerem!
W drodze powrotnej do domu zdałem sobie sprawę, że nie zazdroszczę memu koledze 
dochodów w wysokości dwustu tysięcy franków, lecz tego, że zna dokładnie ich cyfrę. Jakże 
pragnąłem zawsze wiedzieć, ile zarabiam. Z pewnością były to poważne sumy, gdyż rozporządzać 
mogłem w każdej chwili dowolną ilością pieniędzy, jaka mi była potrzebna. Miałem piękne 
mieszkanie, elegancki powóz, wyśmienitą kucharkę (a od czasu, gdy panna Agat opuściła mój dom, 
zapraszałem często przyjaciół na obiad i raczyliśmy się wtedy doskonałymi potrawami). Dwukrotnie 
byłem na Capri: po raz pierwszy, aby kupić domek mastra Vincenza, po raz drugi, aby nieznanemu 
właścicielowi małej, rozwalonej kaplicy na San Michele zaproponować dużą sumę za odstąpienie mi 
praw do niej. Sprawa tą ciągnęła się dziesięć lat, zanim ją uregulowałem. Już wówczas ukochałem 
sztukę i w mieszkaniu moim na Avenue de Villiers gromadziłem wiele skarbów z dawnycł czasów. Na 
przykład, przeszło tuzin pięknych starych zegaró\ srebrzyście dzwoniło mi godziny podczas 
bezsennych nocy.
Jednak z powodów niewytłumaczalnych okres mojego powodzenia materialnego bywał często 
przerywany przez dnie, kiedj nie miałem ani grosza. Wiedziała o tym zarówno Rosalie, jak con cierge 
i dostawcy domowi. Nawet dla Norstróma nie były te dnie tajemnicą, gdyż musiałem go często prosić 
o pożyczkę. Jego zda niem polegało to na jakimś błędzie w moim aparacie myślowym jako środek 
zapobiegawczy zalecał skrupulatne prowadzenie ksią żek i regularne posyłanie rachunków pacjentom, 
czyli to samo co robili inni lekarze. Mówiłem mu, że sprawa buchalterii przedsta wia się w moich 
rękach beznadziejnie, a rachunków nigdy nie posyłałem i nadal czynić tego nie będę. Zawód nasz nie 
jest han dlem, lecz sztuką, a robienie interesów na cudzym cierpieniu uważam za poniżające. 
Czerwienię się zawsze, gdy pacjent kładzie mi na stół dwudziestofrankówkę, a mam chęć uderzyć te 
osoby, które wciskają mi pieniądze do ręki. Ale Norstróm określił moje stanowisko jako 
zarozumiałość i pychę, radząc, abym na równi z innymi kolegami brał pieniądze od każdego, kto mi je 
daje, choćby pochodziły z zakładu pogrzebowego.
— Ale i nasz zawód jest równie święty jak zawód kapłana — broniłem się gorąco — a może 
nawet jeszcze bardziej, nadmiernie zaś zarobkowanie powinno być lekarzowi prawnie zabronione. 
Powinniśmy być opłacani przez rząd, opłacani tak dobrze, jak sędziowie w Anglii, a koledzy, którym 
nie odpowiadałaby ta koncepcja, mogliby zmienić zawód, zająć się giełdą lub handlem. Lekarze, niby 
mędrcy, powinni doznawać ogólnego szacunku i opieki. Należałoby zostawić do ich uznania 
wyznaczanie honorarium bogatym pacjentom bądź dla zaspokojenia potrzeb uboższych chorych, bądź 
też własnych; w każdym razie nie powinni pobierać określonej taksy za wizyty ani wystawiać za nie 
rachunków.
Jaką sumą zdoła lekarza wynagrodzić matka, której dziecku uratował życie? Czyż można 
określić zapłatę za usunięcie śmiertelnego strachu z oczu rozszerzonych trwogą? Za przywrócenie 
choremu spokoju pocieszającym słowem lub konającemu dotknięciem ręki? Czyż można zamienić na 
franki owe chwile walki ze śmiercią, pokonywaną dawkami morfiny? Jak długo jeszcze mamy 
cierpiącej ludzkości narzucać drogie preparaty i środki lecznicze, noszące wprawdzie nazwy 
współczesne, ale pochodzące ze średniowiecznych przesądów? Wiemy dobrze, że środki naprawdę 
skuteczne można wyliczyć na palcach i że matka-natura pozwala nam z nich korzystać za znikomą 
zapłatą. Dlaczego ja, lekarz modny, mam jeździć pięknym powozem, a mój kolega praktykujący w 
dzielnicy ubogich ma chodzić pieszo? Czemu rządy wszystkich państw wydają tysiące razy więcej 
pieniędzy na naukę o zabijaniu niż o leczeniu? Dlaczego nie budujemy więcej szpitali zamiast 
kościołów? Wszak modlić możemy się wszędzie, lecz operować nie można na ulicy! Czemu 
budujemy tyle komfortowych gmachów przeznaczonych dla zawodowych bandytów i włamywaczy, a 
tak niewiele mamy przytułków dla bezdomnych biedaków z dzielnicy nędzarzy? Dlaczego nie 
wymagamy, aby przestępcy sami się utrzymywali? Nie ma chyba mężczyzny ani kobiety, którzy nie 
mogliby zarabiać w więzieniu na swój codzienny chleb, gdyby pozostawiono im do wyboru jedzenie 
lub głód? Istnieje zdanie, iż więzienia przepełniają osobnicy mniej lub więcej niepoczytalni, a 
przeważnie niedorozwinięci umysłowo. Jest to mniemanie błędne; uzdolnienia tych ludzi nie stoją 
poniżej przeciętnej, lecz najczęściej znacznie ją przerastają. Przestępcy sądzeni po raz pierwszy 
powinni otrzymywać wyroki znacznie krótsze, obostrzone skąpym odżywianiem i częstą, surową karą 
cielesną. Ludzie ci powinni ustąpić miejsca ojcom nieślubnych, opuszczonych dzieci i sutenerom, 
których mamy mnóstwo wśród nas. Okrucieństwo względem bezbronnych zwierząt jest w oczach 
Boga o wiele większym grzechem niż włamanie, a jednak zbrodnia ta może być zmazana drobną karą 
pieniężną. Wiemj przecież wszyscy, że nadmierne gromadzenie bogactw bywa częste zgrabnie 
zamaskowaną kradzieżą na szkodę nędzarzy. Jeszca nigdy nie spotkałem w więzieniu milionera. 
Umiejętność robienia ze wszystkiego pieniędzy jest zdolnością specjalną, o bardzo wątpliwej wartości 
moralnej. Człowiek posiadający ów dar powinier być dopuszczony do życia czynnego pod warunkiem 
podziałi zysków, jak to się dzieje u pszczół, to jest musiałby złożyć przyrzeczenie, że rozdzielać 
będzie duże plastry złocistego miodu pomiędzy tych, którzy zmuszeni są jeść codziennie suchy chleb. 
Co się tyczy innych mieszkańców więzień, jak: urodzeni zbrodniarze, wyrafinowani mordercy itp. — 
powinni oni być bezlitośnie uśmierceni, gdyż jakkolwiek nie mamy prawa sądzić lub karać, jednak 
musimy decydować się na środki samoobrony. Utrzymujemy zbrodniarzy w dość dużych wygodach, 
przenoszących koszt niejednego łóżka w szpitalu, i nieraz niepotrzebnie przedłużamy życie istotom 
niegodnym. Anglia rozwiązała to zagadnienie właściwie. Przestępcy nie mają powodów do skarg, że 
społeczeństwo postępuje z nimi za surowo. Za dokonaną zbrodnię otrzymujemj zapłatę w postaci 
największego przywileju, jakiego człowiek moż€ dostąpić, a który najczęściej nieosiągalny bywa dla 
ludzi zasługujących nań swymi cnotami: przywileju szybkiej i bezbolesnej śmierci.
Norstróm radził mi, abym zaprzestał reformowania ludzkości, gdyż nie jest to moją 
specjalnością; powinienem raczej pozostać na usługach medycyny, która przynosi mi sławę i 
'dobrobyt. Wyrażał też powątpiewanie, jaki obrót przyjęłaby sprawa, gdybym wobec pacjentów 
przybrał togę mędrca i zaproponował im wymianę moich usług na różne przedmioty pierwszej 
potrzeby. On osobiście nie zmieni swego przekonania: jednak uważać należy, że stary system 
wypisywania rachunków jest najpewniejszy.
— Nie jestem całkowicie o tym przeświadczony — upierałem się — jakkolwiek straciłem kilku 
pacjentów, którzy nie otrzymali odpowiedzi na swe listy proszące o rachunki i nie zapłacili mi wcale. 
— (Nadmienić muszę, że nigdy nie spotkało mnie to ze strony Anglików.) Inni natomiast przysyłali 
mi nieraz kwoty znacznie przewyższające sumy, jakich byłbym zażądał. Chociaż większość moich 
pacjentów chętniej zdaje się rozstawać z każdą inną własnością niż z pieniędzmi, jednak mój system 
dał niejednokrotnie dobre wyniki. Jedną z najdroższych moich własności jest stara, nieprzemakalna 
peleryna, którą zabrałem miss C. w dniu jej wyjazdu do Ameryki. Pani ta jeździła ze mną w powozie 
przez kilka dni, aby mieć dostateczną ilość czasu na wypowiedzenie swej dozgonnej wdzięczności 
oraz wyrażenie żalu, iż nie może dość wysoko opłacić mojej opieki. W pewnej chwili zauważyłem na 
niej ową starą nieprzemakalną pelerynę. Właśnie takie okrycie było mi potrzebne! Zdjąłem je z mojej 
towarzyszki, oświadczając, że pragnę zatrzymać pelerynę dla siebie. Powiedziała, że kupiła ją przed 
dziesięciu laty w Salzburgu i że bardzo ją lubi. — Ja również!
— odrzekłem wesoło. Zaproponowała, żebyśmy pojechali zaraz do Old England, gdzie z 
rozkoszą kupi mi najdroższe szkockie cape, jakie można będzie dostać w sklepie. Nie chcę szkockiego 
cape — upierałem się spokojnie. (Muszę dodać, że miss C. była osobą nader porywczą, wskutek 
czego w ciągu wielu lat doznałem od niej dużo przykrości.) Rozgniewała się tak bardzo, że bez 
pożegnania wyskoczyła z powozu. Nazajutrz wyjechała do Ameryki i nigdy jej już nie widziałem.
Przypomina mi się także przygoda z lady Maud B., która odwiedziła mnie na Avenue de Villiers 
przed wyjazdem do Londynu. Skarżyła się, że już trzykrotnie prosiła listownie o rachunek i że 
stawiam ją w bardzo nieprzyjemnej sytuacji, z której nie potrafi wyjść, gdyż nie wie, co ma zrobić. 
Wysilała się na wszelkiego rodzaju pochwały dla mej wiedzy i życzliwości, mówiła, że pieniądze nie 
mogą wyrazić wdzięczności, którą czuje, gdyż całym swym majątkiem nie mogłaby opłacić mych 
starań o uratowanie jej życia. Z przyjemnością słuchałem słów tej uroczej kobiety. Podczas jej 
przemowy podziwiałem na lady Maud nową ciemnoczerwoną suknię jedwabną, a spostrzegłem, że 
moja pacjentka również od czasu do czasu rzuca spojrzenie w weneckie lustro wiszące nad 
kominkiem. Przyjrzawszy się uważnie wysokiej, smukłej postaci oświadczyłem, że chętnie 
przyjąłbym jako zapłatę jej suknię, gdyż właśnie taka mi jest potrzebna. Wybuchnęła głośnym 
śmiechem, który jednak wkrótce przeszedł w zdumienie, kiedy zapowiedziałem, że Rosalie przyjdzie 
o siódmej po suknię do hotelu. Podniosła się blada z gniewu mówiąc, że nic podobnego jeszcze jej 
nigdy w życiu nie spotkało. Zgodziłem się z nią chętnie, dodając, że przecież powiedziała przed 
chwilą, iż wszystko, co posiada, chętnie mi ofiaruje — ja zaś z pewnych powodów wybrałem tę 
suknię. Z płaczem wybiegła z pokoju.
Po tygodniu spotkałem w szwedzkim poselstwie żonę angielskiego posła. Dobrotliwa pani 
zapewniała mnie, że nie zapomniała o owej angielskiej wychowawczyni chorej na suchoty, którą jej 
poleciłem — przesłała jej nawet zaproszenie na garden party urządzone dla angielskiej kolonii.
— Wyglądała rzeczywiście bardzo źle — mówiła dalej małżonka posła — ale na pewno nie jest 
tak uboga, jak mi pan doktor mówił; suknie jej z pewnością pochodzą od Wortha.
Bolało mnie jednak twierdzenie Norstróma, że tylko zarozumiałość i pycha nie pozwalają mi na 
wystawianie rachunków pacjentom i na przyjmowanie honorariów bez rumieńca wstydu. Jeżeli 
Norstróm miałby słuszność, to muszę przyznać, że wszyscy moi koledzy postępowaliby pod tym 
względem dziwnie prostolinijnie. Skrupulatnie jak krawcy wypisywali rachunki i z zadowoleniem 
chowali luidory wciskane im w rękę przez pacjentów. Wielu z nich wprowadziło zwyczaj, iż chory 
kładł od razu pieniądze na stół, zanim zdążył otworzyć usta, aby opowiedzieć o swych 
dolegliwościach. Płacenie połowy należności przed operacją stało się regułą. Znam wypadek 
obudzenia pacjenta z narkozy i odłożenia operacji do chwili sprawdzenia pokrycia jego czeku. Gdy 
któryś z nas, mało znaczących lekarzy, zapraszał na konsylium powszechnie znaną sławę, 
wielki doktor składał cząstkę swego zarobku w ręce wzywającego go, jakby postępowanie to było 
najbardziej naturalne. Nie dość na tym: przypominam sobie moje zdumienie, gdy pewien specjalista, 
którego po raz pierwszy zaprosiłem do zabalsamowania zwłok, zaproponował mi pięćset franków ze 
swego honorarium. Koszt balsamowania był wówczas bezwstydnie wysoki.
Większość profesorów-specjalistów, których w przypadkach cięższych miałem zwyczaj wzywać 
na konsylium, składała się z ludzi o światowej sławie, będących u szczytu wiedzy, a zadziwiających 
dokładnością i szybkością diagnozy. Niesamowity był, na przykład, nieomylny sposób profesora 
Charcota docierania do podstaw choroby, jak mi się zdawało, jedynie po pobieżnym rzuceniu na 
pacjenta spojrzenia zimnych, orlich oczu. Śmiem nawet twierdzić, że w ostatnich latach życia wierzył 
on może zanadto swemu oku, a badanie chorego bywało nieraz za pobieżne i za powierzchowne. Do 
popełnionego błędu nie przyznawał się nigdy, a biada człowiekowi, który miałby odwagę napomknąć, 
że profesor mógłby się omylić. Z drugiej jednak strony zadziwiał ostrożnością w wypowiadaniu 
prognozy śmierci i to nawet w wypadkach zupełnie beznadziejnych. — L'imprevu est toujours 
possible!1 — mawiał. Charcot był najsławniejszym lekarzem swych czasów. Z całego świata 
napływali pacjenci do jego gabinetu na Faubourg St. Germain, a czekali nieraz tygodniami, zanim 
wpuszczono ich do wnętrza świątyni, gdzie przy oknie, otoczony olbrzymimi zbiorami książek, 
siedział profesor. Niewysokiego wzrostu, o piersi atlety i grubym karku wołu, sprawiał wrażenie 
imponujące. Twarz biała, gładko wygolona, czoło niskie, spojrzenie zimne i przenikliwe, nos orli i 
zmysłowe usta składały się na maskę rzymskiego cesarza. W gniewie jego oczy ciskały błyskawice. 
Kto odczuł na sobie jego wzrok, nie zapomniał go na pewno nigdy. Głos miał rozkazujący, ostry, 
często sarkastyczny; uścisk małej, dziwnie wątłej ręki był nieprzyjemny. Wśród kolegów miał 
niewielu przyjaciół, pacjenci bali się go na równi z asystentami, dla których rzadko znajdował 
przyjazne słowo zachęty jako nagrodę za nadludzki ciężar pracy, którym ich obarczał. Pozornie 
Okoliczności nieprzewidziane zawsze są możliwe.
obojętny na cierpienia pacjentów, mało interesował się nimi od chwili postawienia diagnozy 
choroby aż do obdukcji. Pomiędzj asystentami wyróżniał ulubieńców, których umieszczał na 
stanowiskach niejednokrotnie za wysokich w stosunku do ich zasług. Wystarczało jedno słowo 
polecenia od profesora Charcota, abj przesądzić wynik każdego egzaminu lub konkursu — w 
rzeczywistości panował on bez zastrzeżeń nad całym wydziałem medycznym.
Podzielając los wszystkich neurologów, otoczony był zawsze strażą przyboczną nerwowych pań 
pragnących za wszelką cenę uwielbiać bohatera. Zupełna obojętność względem kobiet była dla niego 
szczęściem. Za jedyny odpoczynek po nadludzkiej pracy uważał muzykę i w czwartkowe wieczory, 
całkowicie jej poświęcone, nie mogło paść ani jedno słowo o medycynie. Beethovena podziwiał nade 
wszystko. Poza tym kochał zwierzęta i codziennie z rana, wychodząc ociężale z powozu 
zajeżdżającego w wewnętrzne podwórze Salpetriere, wyjmował z kieszeni kawał chleba dla swych 
ulubionych koni. Wszelką rozmowę o sporcie i zabijaniu zwierząt natychmiast przecinał. Sądzę, że 
jego niechęć do Anglików znajdowała źródło we wstręcie do polowania na lisy.
Profesor Potain stał obok profesora Charcota na pierwszym miejscu pomiędzy paryskimi 
sławami lekarskimi owych czasów. Nie istnieli chyba nigdy ludzie bardziej różni od tych dwóch 
wielkich lekarzy. Sławny specjalista z kliniki w Hópital Necker był bardzo skromnym i niepozornym 
człowiekiem, którego nikt nie rozpoznałby w tłumie, natomiast głowa Charcota musiała zwrócić 
uwagę wśród tysięcy. Obok sławnego kolegi profesor Potain w swym starym i źle skrojonym surducie 
robił wrażenie prawie nędzarza. Rysy miał pospolite, a rzadko wymawiane słowa zdawały się z 
wielkim trudem wychodzić mu z ust. Uwielbiany był przez wszystkich pacjentów, a zarówno 
bogatych, jak ubogich traktował zupełnie jednakowo. Znał w olbrzymim szpitalu każdego pacjenta z 
nazwiska, a młodego czy starego głaskał dobrotliwie po twarzj i z nieskończoną cierpliwością 
wysłuchiwał historii jego cierpień; często kupował z własnej kieszeni specjalne przysmaki, aby 
uraczyć nimi wynędzniałych chorych. Z taką samą drobiazgową starannością badał najuboższych 
pacjentów szpitala, jak osoby krwi książęcej i milionerów. Jego niesłychanie czujnemu 
słuchowi nie uszła żadna zmiana w płucu czy sercu. Nie przypuszczam, aby jakikolwiek inny lekarz 
wiedział równie dobrze, co się dzieje w piersiach człowieka. Moje skąpe wiadomości o działaniu serca 
zawdzięczam tylko jemu.
Profesor Potain i Gueneau de Mussy byli właściwie jedynymi lekarzami, do których miałem 
odwagę zwrócić się, gdy potrzebowałem rady dla moich ubogich pacjentów. Trzecim był znany 
chirurg, profesor Tillaux. W jego klinice w Hotel Dieu kierowano się tymi samymi' zasadami, które 
panowały u profesora Potain w Hópital Necker. Dla wszystkich swych chorych był prawdziwym 
ojcem, a im więcej który z nich biednie wyglądał, tym bardziej stan jego zdrowia zdawał się bliższy 
sercu profesora. Nie widziałem nigdy zdolniejszego wykładowcy, a jego książka pod tytułem 
Anatomie topographiąue jest najlepszą pozycją dotyczącą tego działu medycyny. Był świetnym 
operatorem i wszelkie opatrunki wykonywał zawsze osobiście. Sprawiał wrażenie człowieka Północy 
dzięki swemu prostemu i skromnemu zachowaniu oraz niebieskim oczom. W rzeczywistości 
pochodził z Bretanii. Dla niezliczonych moich braków okazywał niezwykłą dobroć i 
cierpliwość i na pewno nie jego jest winą, że nie zostałem dobrym chirurgiem. Zawdzięczam mu 
jednak bardzo wiele, a nawet pewny jestem, że tylko dzięki niemu mam jeszcze obydwie nogi. 
Historię o tym opowiem później.
Przez całe długie i gorące lato pracowałem ciężko i bez jednego dnia odpoczynku; dręczyła 
mnie bezsenność i często towarzysząca jej nieodłączna depresja. Względem pacjentów stałem się 
nierówny, wszyscy przyprawiali mnie o zły humor, aż wreszcie z nadejściem jesieni wyczerpała się 
cierpliwość nawet mego fle-gmatycznego przyjaciela Norstróma. Pewnego dnia podczas wspólnego 
obiadu oświadczył mi, że stanę się zupełnie do niczego, jeżeli nie pojadę na trzytygodniowy 
wypoczynek gdzieś w chłodne okolice. Sądził, że na Capri jest dla mnie za gorąco, a najwłaściwszym 
miejscem byłaby Szwajcaria. Poddawałem się zawsze przewadze jego zdrowego rozsądku. I tym 
razem również wiedziałem, że miał słuszność, jakkolwiek przypuszczenia jego były fałszywe. Do tak 
fatalnego stanu nerwów nie przyczyniło się przepracowanie, powody były zupełnie inne, lecz na razie 
nie będę o nich opowiadał.
W trzy dni później przybyłem do Zermatt i natychmiast rozpocząłem badania, czy życie po 
tamtej stronie granicy śnieżnej przedstawia się milej niż po naszej. Kij górski, zakończony spiczastym 
ostrzem, stał się moim nierozłącznym towarzyszem i rozpocząłem natychmiast igraszki między 
śmiercią a życiem. Zacząłem wspinać się na góry tam, gdzie zwykle inni turyści kończą wycieczki. Na 
Matterhornie, przymocowany sznurami, spędziłem noc wśród szalejącej burzy śnieżnej, uczepiony 
spadzistej skały o powierzchni dwa razy większej od mego stołu w jadalni: było to tuż pod 
wierzchołkiem górskiego olbrzyma, zapewne oburzonego naszą śmiałością. (Obydwaj moi 
przewodnicy opowiedzieli mi potem, że wisieliśmy u tej samej skały, z której niegdyś spadli z 
wysokości czterech tysięcy stóp na lodowiec Matterhornu uczestnicy pierwszej ekspedycji Whympera: 
Hadow, Hudson, lord Francis Douglas i Michel Croz.2) O świcie natrafiliśmy na Burckhardta. 
Odgarnąłem śnieg z jego twarzy spokojnej i cichej jak u śpiącego: zamarzł na śmierć. U stóp góry 
dopędziliśmy dwu jego przewodników, ciągnących między sobą na wpół nieprzytomnego kolegę 
Burckhardta, Daviesa, uratowanego przez nich z narażeniem własnego życia.
W dwa dni później inny dumny olbrzym górski, Schreckhorn zwalił jedną z najstraszliwszych 
lawin, która z ogłuszającym hukiem runęła na spotkanie śmiałkom wdzierającym się na jego szczyt. 
Wprawdzie w nas nie trafiła, ale w każdym razie pocisk był celny z tej odległości, gdyż blok skalny 
zdolny roztrzaskać katedrę przewalił się z hukiem o dwadzieścia kroków od nas. Po kilku dniach 
zachwyconym naszym oczom ukazała się o wschodzie słońca Jungfrau, odziana w niepokalaną szatę 
śnieżną. Dostrzegliśmy z dala jej dziewicze rumieńce i biały obłok welonu. Natychmiast 
przypuściliśmy atak, aby zdobyć czarodziejkę. Z początku zdawała się patrzeć na nas przychylnie, 
lecz gdy chciałem zerwać kilka szarotek z brzegu jej białego płaszcza, płochliwie skryła się nagle za 
chmurą. Pomimo największych wysiłków nie zdołałem nigdy zbliżyć się do mej ukochanej: im wyżej 
szedłem, tym więcej oddalała się ode mnie. Wkrótce zasłona z mgły i oparów, prześwietlonych 
słońcem, skryła całkowicie jej piękność, L 2 Pierwsza wyprawa na Matterhorn w 1865 r.
jak ochronny wał ognia i dymu otaczający w ostatnim akcie Wal-kirii jej dziewiczą siostrzycę, 
Brunhildę. Zapewne jakaś czarownica, niby stara piastunka pilnująca powierzonej sobie piękności, 
wabiła nas odprowadzając coraz dalej od celu, pomiędzy dzikie wąwozy i rozwarte przepaście grożące 
pochłonięciem nas w każdej chwili. Wreszcie przewodnicy przyznali się, że zabłądzili, i wobec tego 
musimy co prędzej pójść z powrotem. Zwyciężonego i rozmiłowanego w nieosiągalnej piękności 
Jungfrau zwleczono mnie na mocnych linach w dół do doliny.
Nie należy się dziwić memu przygnębieniu, gdyż w ciągu tego jednego roku odrzuciła mnie już 
druga młoda osoba... Jednak młodość jest czarodziejskim lekiem na rany serca: do wyzdrowienia 
wystarczy trochę snu i ochłonięcie z wrażenia. Spałem niewiele, ale głowy na szczęście nie straciłem.
Następnej niedzieli, a pamiętam datę, gdyż było to w dniu moich urodzin, zapaliłem fajkę na 
Mont Blanc, dokąd, według słów przewodników, wszyscy turyści przybywają w stanie kompletnego 
wyczerpania. Wypadek, jaki mi się w owym dniu zdarzył, opisałem w innej książce, ponieważ jednak 
została ona wyczerpana, muszę raz jeszcze na tym miejscu opowiedzieć o tym, co zawdzięczam 
profesorowi Tillaux.
Wejście na Mont Blanc jest w zimie i w lecie względnie łatwe, ale nikt, oprócz głupców, nie 
próbuje wspinać się nań w jesieni, zanim słońce oraz nocne mrozy zdołają umocować śnieg na 
górskich urwiskach. Król Alp broni się przeciwko natrętom lawinami świeżego śniegu, jak 
Schreckhorn gęstym ogniem obsuwającyoh się kamieni. Było południe, gdy na wierzchołku Mont 
Blanc zapaliłem moją fajeczkę. Wszyscy goście hotelu w Chamonix obserwowali na przemian przez 
teleskopy trzy muchy łażące po białej czapce, calotte, pokrywającej szczyt starego króla gór. Podczas 
gdy na dole spożywano lunch, brnęliśmy przez śnieg w wąwozie pod Mont Maudit, aby wkrótce 
ukazać się znowu w obserwujących nas lornetach na płaszczyźnie Grand Plateau. Nie rozmawialiśmy 
ze sobą wiedząc, że sam dźwięk głosu może lawinę poruszyć z miejsca. Nagle Boisson odwrócił się 
ku nam, wskazując swym ostro zakończonym kijem czarną linię zarysowaną niby ręką olbrzyma w 
poprzek przez białe zbocze.
— Jesteśmy zgubieni! — wyszeptał, a w tejże chwili bezgra L niczne pole śnieżne rozpękło się 
przed nami na dwie części i z hukiem gromu runęła lawina, w szalonym pędzie zrzucając nas w dół. 
Nie czułem nic i nie myślałem... Po jakimś czasie — pod wpływem tego samego refleksyjnego 
impulsu, który w sławnych doświadczeniach Spallanzaniego kazał żabie z odciętą głową wyciągnąć 
łapę w kierunku miejsca ukłutego szpilką — zwierzę ukryte w człowieku kazało mi sięgnąć ręką do 
głowy, w której uczułem ostry ból. Głuche wrażenie peryferyczne obudziło w mym mózgu instynkt 
samozachowawczy, ostatni odruch życia zamierający w nas najpóźniej. Z rozpaczliwym wysiłkiem 
zacząłem wydostawać się ze śniegu, pod którym leżałem zasypany. Wokoło widziałem tylko 
połyskujące niebieskie ściany lodowe, a nad sobą w szczelinie wąwozu, dokąd zwaliła mnie lawina, 
mogłem dojrzeć światło dzienne. Co najdziwniejsze, przypominam sobie, że nie odczuwałem zupełnie 
strachu i ani jedna myśl o teraźniejszości, przeszłości czy przyszłości nie przemknęła mi przez głowę. 
Z wolna i mglisto zjawiło się wrażenie przedostające się pomału do mego zamroczonego umysłu, aż 
przedarło się jako myśl do świadomości. Poznałem je natychmiast: była to moja dawna namiętność, 
moja niezaspokojona ciekawość, aby dowiedzieć się czegoś bliższego o śmierci. Nadeszła zatem 
wreszcie i dla mnie sposobność jej poznania! Gdybyż tylko zachować jasność myślenia i bez strachu 
spojrzeć jej prosto w oczy! Wiedziałem, że znajduje się tuż — zdawało mi się nawet, że widzę, jak 
zbliża się ku mnie okryta lodowym całunem. Czy mi coś powie? Czy będzie bezwzględna i 
nieprzejednana? Czy może zlituje się nade mną i pozostawi leżącego spokojnie w śniegu, dopóki nie 
skostnieję w wiecznym śnie? Jakkolwiek brzmi to nie do pojęcia, jednak mam wrażenie, że owo 
pragnienie rozwiązania zagadki, którą jest śmierć, pragnienie, dzięki któremu uratowałem sobie życie, 
było rzeczywiście ostatnim przebłyskiem mojego zdrowego rozumu. Schwyciłem bezwiednie kij 
górski i poczułem nagle linę zaciśniętą wokół ciała. Lina! Gdzież się podziali moi obydwaj 
towarzysze! Z szybkością, na jaką mogłem się zdobyć, zacząłem ciągnąć sznur ku sobie, dopóki nie 
poczułem wreszcie oporu jakiegoś ciężaru i czarna brodata głowa Boissona nie ukazała się ze śniegu. 
Z głębokim jękiem zaczerpnął powietrza, schwycił natychmiast za linę umocowaną do pasa i zabrał 
się do wyciągania ze śnieżnego grobu swego na wpół nieżywego towarzysza.
— Po jakim czasie można zamarznąć? — spytałem.
Szybkie spojrzenie Boissona prześliznęło się po ścianach naszego więzienia, zatrzymując się na 
wąskim lodowym mostku łączącym ukosy dwóch szczelin w lodowcu na kształt łuku w nawie 
gotyckiej katedry.
— Gdybym miał ostry górski kij i zdołał wydostać się na ten most — rzekł po chwili — 
mógłbym może wyrąbać ścieżkę w górę.
Podałem mu kij, który moje palce zaciskały w prawie katale-ptycznym chwycie.
— Spokojnie! Tylko, na miłość Boga, spokojnie! — powtarzał stojąc jak akrobata na moich 
ramionach, skąd skoczył na lodowy most wiszący ponad naszymi głowami. Czepiając się ukośnych 
ścian, rąbał krok za krokiem stopnie w górę szczeliny, ciągnąc mnie za sobą. Z wielkim trudem 
wlekliśmy też drugiego przewodnika, który był jeszcze nie całkiem przytomny.
Lawina zmiotła wszystkie dawniejsze ślady i kamienie wskazujące drogę. Aby uchronić się od 
zwalenia w następne szczeliny lodowca, ukryte pod świeżym śniegiem, posiłkowaliśmy się we trzech 
tylko jednym ostro zakończonym kijem górskim. Po północy dotarliśmy do chaty, co Boisson nazwał 
jeszcze większym cudem niż wydobycie się ze szczeliny lodowca. Śnieg zasypał schronisko prawie 
doszczętnie i musieliśmy wybić dziurę w dachu, aby się dostać do wnętrza, gdzie wszyscy upadliśmy 
na podłogę. Wypiłem do ostatniej kropli zjełczałą oliwę z małej lampki, a Boisson, rozciąwszy nożem 
moje ciężkie turystyczne buty, nacierał śniegiem odmrożone nogi. Ekspedycja ratownicza z 
Chamonix, która już przez cały ranek na próżno szukała naszych trupów wzdłuż drogi, którą stoczyła 
się lawina, znalazła nas śpiących pokotem na podłodze chaty. Nazajutrz przewieziono nas wozem do 
siana do Genewy i wysłano pospiesznym pociągiem do Paryża.
Profesor Tillaux mył ręce pomiędzy dwiema operacjami, gdy zataczając się wszedłem z 
niesłychanym trudem do sali operacyjnej w Hotel Dieu. Po odwinięciu pokładów waty utkwił 
przerażony wzrok w moich nogach. Ja również patrzyłem zdumiony: czarne były jak u Murzyna.
— Sacre Suedois, gdzieś ty, u diabła, był! — zagrzmiał na mnie, patrząc jednocześnie 
tak dobrotliwie niebieskimi oczami, że się aż zawstydziłem.
Odparłem, że wracam z podróży wypoczynkowej w Szwajcarii i że przytrafił mi się w górach 
mały wypadek, co zdarzyć się może każdemu turyście. Bardzo mi przykro, iż muszę trudzić pana 
profesora.
— Mais c'est lui! — wykrzyknął nagle jeden z asystentów — pour sur c'est lui! 3 — Wyjął z 
kieszeni swego białego fartucha „Figaro" i przeczytał depeszę z Chamonix o cudownym ocaleniu 
obcokrajowca, którego przy schodzeniu z Mont Blanc wraz z dwoma przewodnikami zasypała lawina.
— Nom de tonnerre, nom de nom de nom! Fiche moi la paix, sacre Suedois, qu'est-ce que tu 
viens faire ici, va-t'en a 1'Asile Ste Annę chez les fous!4 Pozwoli pan przedstawić sobie czaszkę 
niedźwiedzia lapońskiego — ciągnął żartobliwie, opatrując na mojej głowie szkaradną ranę. — 
Knock-out, który byłby w stanie ogłuszyć słonia, a ty nie masz ani złamanej czaszki, ani wstrząsu 
mózgu. Po co wyjechałeś tak daleko do Chamonix, trzeba było wleźć na szczyt Notre Damę i skoczyć 
na plac pod naszymi oknami. Nie ma dla ciebie niebezpieczeństwa, dopóki będziesz upadał na głowę!
Zawsze byłem uszczęśliwiony, gdy profesor przekomarzał się ze mną, gdyż mogłem z tego 
wnioskować z całą pewnością o jego dobrym humorze. Chciałem zaraz pojechać na Avenue de 
Villiers, ale profesor wyraził zdanie, że lepiej mi będzie przez najbliższe dni w oddzielnym pokoju w 
szpitalu. Jakkolwiek byłem z pewnością najgorszym jego uczniem, jednak zdołał mnie już nauczyć z 
chirurgii tyle, że pojąłem, iż chce mi amputować nogi.
Przez pięć dni przychodził trzy razy dziennie, aby je oglądać, na szósty dzień znalazłem się 
wreszcie na sofie w moim mieszkaniu. Niebezpieczeństwo minęło, ale karę odcierpiałem ciężką. 
Przeleżałem sześć tygodni i tak byłem zdenerwowany, że napisałem książkę (nie obawiajcie się, jest 
już wyczerpana). Przez następne dwa tygodnie kulałem, opierając się na dwóch kijach, aż wreszcie 
wszystko wróciło do dawnego stanu.
Drżę na samą myśl, co mogłoby się stać, gdybym przypadkiem wpadł był w ręce innego 
wybitnego chirurga w Paryżu. Stary ojciec Richet z innego oddziału w Hotel Dieu na pewno 
pozwoliłby 3 Ależ to on! Na pewno on!
4 Do stu piorunów! Dajże mi spokój, przeklęty Szwedzie, skąd wziąłeś się tutaj, idź do zakładu 
dla wariatów w Ste Annę.
mi umrzeć z powodu gangreny lub zakażenia krwi, co było jego specjalnością, które często 
zdarzały się w jego średniowiecznej klinice. Sławny profesor Pean, straszliwy rzeźnik z Hópital St. 
Louis, z pewnością odrąbałby mi od razu obydwie nogi, rzucając je na stos innych odciętych rąk i nóg, 
wyłuskanych gruczołów, wyciętych macic i narośli, które leżały na podłodze w kącie jego sali 
operacyjnej, zakrwawionej wokoło jak rzeźnia. Potem olbrzymimi rękami, jeszcze czerwonymi od 
krwi, zatopiłby nóż ze zręcznością magika w swej następnej ofierze, która niedokładnie uśpiona, 
zachowała resztki przytomności; a tymczasem inne ofiary leżące na wózkach wydawały okrzyki 
przerażenia, czekając, aż nadejdzie dla nich chwila tortur. Po zamordowaniu kilkunastu ludzi Pean 
ocierał zwykle pot z czoła, krople krwi i ropy z białej kamizelki oraz fraka (operował zawsze w 
wieczorowym ubraniu) i rzuciwszy: Voila pour aujourd'hui, messieurs!5 — wybiegł z sali. W 
wygodnym i okazałym powozie jechał szybko do swej prywatnej kliniki na rue de la Sante, gdzie 
rozcinał brzuchy co dzień kilku kobietom, które kolosalna reklama przypędzała do niego jak owce do 
rzeźni.
Dość już na dziś, panowie!
18 La Salpetriere 
Rzadko opuszczałem sławne lecons du mardi' profesora Char-cota w Salpetriere. Poświęcone 
były one wówczas prawie wyłącznie tak zwanej grandę hysterie2 i hipnozie.
Wielkie audytorium przepełnione bywało do ostatniego miejsca. Zbierali się najróżnorodniejsi 
słuchacze z całego Paryża: literaci, dziennikarze, sławni aktorzy i aktorki oraz elegancki półświatek. 
Wszyscy pałali niezdrową ciekawością ujrzenia podniecających cudów hipnozy, o których prawie 
zapomniano od czasów Mesmera i Braida. Na jednym z tych wykładów poznałem Guy de 
Maupassanta, który już wówczas był sławny dzięki swej Baryłeczce i niezapomnianemu utworowi 
Dom Pani Tellier. Prowadziliśmy rozmowy prawie zawsze na temat hipnozy i Mau-passant 
nieustannie wypytywał mnie o wszystko, co o tych sprawach wiedziałem. Pragnął również 
najdokładniej znać dane symptomy obłąkania, gdyż zbierał wówczas materiał do swej okropnej 
książki Horla, która stała się prawdziwym odzwierciedleniem jego własnej, strasznej przyszłości. 
Razu pewnego wybrał się nawet ze mną na zwiedzenie w Nancy kliniki profesora Bern-heima. Tutaj 
dopiero zorientowałem się, jak błędnymi drogami w zakresie hipnozy poszła szkoła w Salpetriere. 
Nieco później byłem przez kilka dni gościem na jachcie Maupassanta i przypominam sobie noc na 
pokładzie, podczas której nie spaliśmy zupełnie, zagłębieni w rozmowie o śmierci. Działo się to w 
małym salonie na jego „Bel-Ami", zakotwiczonym w porcie Antibes. Maupassant bał się śmierci i 
mówił, że myśl o niej rzadko go ' Wtorkowe wykłady. 2 Wielka histeria.
opuszcza. Wypytywał mnie dokładnie o rozmaite trucizny, pragnąc wiedzieć, czy działają 
bezboleśnie i w ciągu jakiego czasu. Specjalny nacisk kładł na zobrazowanie mu śmierci w falach. 
Wyjaśniłem, że śmierć w morzu bez pasa ratunkowego jest stosunkowo lekka, lecz z pasem — 
zapewne jedna z najcięższych. Jeszcze dziś widzę przed sobą jego oczy utkwione w pasach 
ratunkowych wiszących na drzwiach kabiny i słyszę, jak mówi, iż zaraz z rana wrzuci je do morza. 
Zapytałem, czyżby miał zamiar podczas projektowanej podróży na Korsykę wysłać nas wszystkich na 
dno morskie? Zastanowił się przez chwilę.
— Nie — odrzekł — jednak wolę umrzeć w ramionach kobiety.
Odpowiedziałem, że przy jego obecnym trybie życia istnieją wszelkie dane, że owo życzenie się 
spełni. Właśnie w tym momencie obudziła się Ivonne; mrugając powiekami, zażądała kieliszka 
szampana i znów zasnęła z głową na jego kolanach. Była tancerką baletową, miała zaledwie 
osiemnaście lat, wychowała się za kulisami opery w towarzystwie i pod wpływem jakiegoś vieux 
marcheur, a teraz nie powstrzymana w pędzeniu na oślep ku zupełnemu zniszczeniu, przebywała na 
pokładzie „Bel-Ami" w ramionach swego straszliwego, wyrafinowanego kochanka. Wiedziałem, że 
dla niej nie ma pasa ratunkowego... Wiedziałem również, że nie chwyciłaby zań, gdybym go jej nawet 
podał; wiedziałem, że wraz z ciałem oddała serce temu nienasyconemu mężczyźnie, który oprócz 
ciała, żadnych innych darów nie potrzebował. Znałem jej los, bowiem nie ją pierwszą widziałem 
śpiącą w ten sposób, z głową wspartą na jego kolanach.
Pytanie, czy Maupassant był odpowiedzialny za swoje czyny, jest inną sprawą. Strach, dręczący 
w dzień i w nocy jego niezmordowany mózg, widoczny był w oczach sławnego pisarza. W każdym 
razie mnie się wydawał już wówczas nieuchronnie skazany przez los, a trucizna z jego własnej 
Baryteczki najwidoczniej już wtedy rozpoczęła dzieło zniszczenia w tym genialnym mózgu. Czy 
wiedział o tym? Sądzę, że tak. Manuskrypt jego Na wodzie leżał między nami na stole; właśnie 
przeczytał mi kilka rozdziałów, z których odniosłem wrażenie, iż nie napisał nigdy nic lepszego. 
Tworzył jeszcze gorączkowo jedno arcydzieło po drugim, ekscytując podniecony umysł szampanem, 
eterem i innymi truciznami. Kobie ty, niezliczone ilości kobiet wszelkiego rodzaju, począwszy od 
Faubourg St. Germain, kończąc na bulwarach: aktorki, dziewczęta z baletu, midinetki, gryzetki i 
pospolite prostytutki przyspieszały zgubę tego taureau triste3, jak go nazywali przyjaciele. Dumny 
był, że ma powodzenie, i dawał do zrozumienia, że wierny służący Francois wpuszcza do jego 
mieszkania przy rue Clausel tajemnicze damy z najlepszego towarzystwa — były to pierwsze oznaki 
rozpoczynającej się manii wielkości.
Wpadał często do mego mieszkania na Avenue de Villiers, z pośpiechem przesadzając schody, 
siadał w kącie pokoju i chorobliwie nieruchomymi oczami, które znałem tak dobrze, wpatrywał się we 
mnie milcząco. Niekiedy stał długo przed lustrem stojącym na kominku, patrząc na własną twarz, 
jakby widział obcego. Opowiedział mi razu pewnego, że gdy siedział któregoś dnia przy biurku i 
pracował nad swą nową powieścią, nagle zaskoczony został wejściem jakiegoś nieznajomego, który 
dostał się do pokoju pomimo troskliwej czujności służącego. Obcy przybysz usiadł naprzeciwko niego 
przy biurku i zaczął mu dyktować. Maupassant chciał zadzwonić po Francois, aby wyrzucił natręta, 
kiedy raptem zorientował się z przerażeniem, że owym przybyszem był on sam.
W kilka dni później stałem obok niego za kulisami w Operze. Mademoiselle Ivonne tańczyła 
pas-de-quatre, ukradkiem posyłała uśmiechy swemu kochankowi, który nie odrywał rozżarzonego 
spojrzenia od jej postaci. Po przedstawieniu zjedliśmy późną kolację w eleganckim, małym 
mieszkaniu artystki, które Maupassant właśnie dla niej wynajął. Gdy zdjęła szminkę, przeraziłem się, 
ujrzawszy, jak była blada i wyczerpana w porównaniu z tym, jaką ją widziałem po raz pierwszy na 
jachcie. Wyjaśniła mi, że się eteryzuje przed tańcem, bo nic nie działa tak ożywczo jak eter; używają 
go wszystkie koleżanki, a nawet monsieur le directeur du corps de ballet (rzeczywiście, w wiele lat 
później widziałem, jak umierał z tego powodu w swej willi na Capri). Maupassant utyskiwał, że 
dziewczyna staje się zbyt chuda, a ciągłym kaszlem przeszkadza mu zasnąć przez całą noc. Na jego 
prośbę zbadałem ją następnego ranka. Wierzchołek jednego płuca był już poważnie Smutnego byka.
chory. Powiedziałem Maupassantowi, że jego kochanka musi zaniechać wszelkiej pracy, i 
poradziłem, aby ją na zimę wysłał do Mentony. Oświadczył, że gotów jest uczynić wszystko, ale nie 
pociągają go kobiety chude.
Dziewczyna stanowczo wzbraniała się wyjechać, mówiąc, że woli umrzeć, niż go opuścić. Stała 
się owej zimy nieraz przedmiotem moich trosk i zmartwień; przez nią dostałem też mnóstwo nowych 
pacjentów. Kolejno zjawiały się na Avenue de Villiers jej koleżanki, aby poradzić się mnie w 
tajemnicy przed doktorem teatralnym, który natychmiast zmniejszyłby im zarobki o połowę. Kulisy 
baletu były dla mnie obcym światem, niezupełnie bezpiecznym dla nowicjusza. Niestety, te młode 
westalki ofiarowywały swą młodość nie tylko Terpsychorze. Z mojego Olimpu owa bogini była 
wygnana już od dawna: od chwili słyszanych po raz ostatni a niezapomnianych dźwięków chaconne 
Glucka i menueta Mozarta. Wszystko, co poza tym pozostało ze sztuki tańca, zasługuje w moich 
oczach na nazwę tylko akrobatyki. Inni widzowie doznawali jednak wrażeń widocznie zupełnie 
odmiennych. Podziwiałem nieraz, jak łatwo różni przeżyci donżuani tracili głowy na widok półnagich 
dziewcząt, które tańcząc na palcach, nigdy jednak nie traciły równowagi...
Sprawa przybrała obrót poważny, gdy Ivonne dostała pierwszego lekkiego krwotoku. 
Maupassant, jak wielu literatów opisujących śmierć i cierpienie, nienawidził oglądania ich z bliska. 
Ivonne, wiedząc, że ukochany nie lubi kobiet szczupłych, piła niezliczone ilości tranu, aby utyć. 
Próżne jednak były jej wysiłki, gdyż wkrótce z jej piękności pozostały tylko wspaniałe oczy, 
błyszczące pod wpływem gorączki i eteru. Kieszeń Maupassanta stała dla niej otworem, ale ramiona 
jego obejmowały już ciało jej koleżanki z baletu. Ivonne rzuciła nawet raz butelkę witriolu w twarz 
rywalki, ale na szczęście nie trafiła jej; dzięki dużym stosunkom Maupassanta oraz mojemu 
świadectwu, iż pozostało jej zaledwie parę miesięcy życia, skończyło się na dwóch miesiącach 
więzienia. 
Po odcierpieniu kary nie ustąpiła prośbom Maupassanta i nie wróciła do swego mieszkania. 
Znikła w nieznanych zakamarkach olbrzymiego miasta, niby śmiertelnie ranne zwierzę szukające 
kryjówki, aby umrzeć spokojnie.
Przypadkowo znalazłem ją w miesiąc później na jednym z łóżek w St. Lazare, owym ostatnim 
etapie męczeńskiej drogi, którą przechodzą w Paryżu wszystkie upadłe i opuszczone kobiety. 
Powiedziałem, że zawiadomię Maupassanta, a z pewnością zaraz ją odwiedzi. Tegoż popołudnia 
pojechałem do jego domu wiedząc, że nie ma czasu do stracenia, gdyż dziewczynie pozostało 
prawdopodobnie jeszcze tylko kilka dni życia. Wierny Francois stał jak zwykle niby Cerber na straży, 
aby uchronić swego pana przed każdym, kto mógłby mu zakłócić spokój. Na próżno prosiłem o 
wpuszczenie mnie do gabinetu; Maupassant wydał surowy rozkaz, aby pod żadnym pozorem nie 
przyjmowano wizyt — świeży przejaw dawnej historii na temat owej tajemniczej damy z najlepszego 
towarzystwa. Nie mogłem uczynić nic, poza napisaniem kilku słów o Ivonne, a Francois przyrzekł 
oddać natychmiast kartkę swemu panu.
Nigdy się nie dowiedziałem, czy wiadomość ta rzeczywiście dotarła do niego, sądzę, że chyba 
nie, bowiem Francois starał się zawsze chronić swego ukochanego pana przed przykrymi sprawami 
związanymi z kobietami. Gdy przyszedłem nazajutrz do szpitala, Ivonne już nie żyła. Zakonnica 
opowiedziała mi, że nieboszczka od rana umalowała się i upięła sobie włosy. Od starej prostytutki, 
leżącej w sąsiednim łóżku, pożyczyła nawet mały, czerwony szalik jedwabny, ostatnią pamiątkę z 
lepszych dni, którym okryła wychudłe ramiona. Zwierzyła się zakonnicy, że przyjdzie do niej jej 
monsieur i cały dzień przeżyła w naprężonym oczekiwaniu. Niestety ukochany nie przyszedł! Z rana 
zastano ją martwą; wypiła do ostatniej kropli całą butelkę chloralu.
W dwa miesiące później zobaczyłem Guy de Maupassanta w ogrodzie Maison Blanche a Passy, 
znanym domu dla obłąkanych. Wsparty na ramieniu wiernego Francois, rozrzucał ruchem siewcy 
Milleta żwir na klomby. — Patrz — rzekł do mnie — patrz, wszystkie wzejdą na wiosnę, jeżeli będzie 
deszcz! To będą sami mali Maupassanci!
Dla mnie, poświęcającego już od lat wszystkie wolne chwile badaniom hipnozy, publiczne 
pokazy dla całego Paryża w Salpetriere były naiwną zabawą łączącą prawdę z oszustwem. Niektóre 
media były bezsprzecznie somnambulikami, którzy znajdując się na jawie pod działaniem sugestii 
hipnotycznej, wypełniali dokładnie przeróżne zadania nakazane im podczas snu. Jednak wielu było 
pospolitych oszustów wiedzących doskonale, czego od nich oczekują, i szczęśliwych z publicznego 
wykonywania rozmaitych sztuczek, którymi z niesłychaną przebiegłością histeryków oszukiwali 
zarówno lekarzy, jak słuchaczy. Zawsze byli gotowi zainsce-nizować une attaąue, objaw klasycznej 
grandę hysterie, badanej przez profesora Charcota, arec-en-ciel4 i tym podobne, lub odegrać jego 
sławne trzy stadia hipnozy: letarg, katalepsję i somnambu-lizm — wszystkie odkryte przez naszego 
mistrza i poza Salpetriere nigdzie nie zaobserwowane. Niektóre media z rozkoszą wąchały flakon z 
amoniakiem, podanym jako woda różana, inne zjadały kawałki węgla, gdy im powiedziano, że to 
czekolada, niektóre łaziły na czworakach, szczekając zajadle, gdy im wmówiono, że są psami, albo 
poruszały ramionami, jakby uważały się za gołębie i chciały latać. Były takie, które z krzykiem 
przerażenia zbierały wokół siebie suknie, gdy rzucono im pod nogi rękawiczkę dodając, że to wąż. 
Jedno z mediów chodziło z cylindrem na ręku, kołysząc go i czule całując, działając pod wpływem 
sugestii, że trzyma w ramionach niemowlę.
Te nieszczęśliwe dziewczęta, hipnotyzowane przez lekarzy i studentów po kilkanaście razy 
dziennie, żyły wciąż w półtransie; mając umysły oszołomione najróżnorodniejszymi sugestiami, 
trwały w stanie prawie nieprzytomnym, a na pewno nie mogły być odpowiedzialne za swe uczynki. 
Toteż prędzej czy później trafiały do salle des agites w domu obłąkanych. Należało stanowczo potępić 
wtorkowe galowe przedstawienia w audytorium, jako nie mające nic wspólnego z nauką i niegodne 
Salpetriere, trzeba jednak sprawiedliwie przyznać, że w salach szpitala poważnie pracowano nad 
badaniem tajemniczych fenomenów hipnozy. Uzyskawszy pozwolenie szefa kliniki, zrobiłem kilka 
interesujących doświadczeń z jedną z dziewcząt, medium najlepszym, jakie kiedykolwiek spotkałem. 
Chodziło o hipnotyczną sugestię i telepatię.
Już wówczas wątpiłem poważnie w słuszność teorii profesora Charcota, przyjmowanych 
bezkrytycznie zarówno przez zaślepio4 Charakterystyczna forma ataku.
nych uczniów, jak przez publiczność, co wytłumaczyć można chyba tylko zbiorową sugestią. 
Od mych ostatnich odwiedzin w klinice profesora Bernheima w Nancy stałem się wprawdzie nic nie 
znaczącym, lecz zdecydowanym zwolennikiem tak zwanej szkoły w Nancy, odrzucającej twierdzenia 
Charcota. Napomknienie o niej w Salpetriere uważane było w owym czasie nieomal za obrazę 
majestatu, a Charcot wpadał we wściekłość, gdy ktoś wymieniał nazwisko Bernheima. Jeden z 
asystentów, który nie lubił mnie serdecznie, pokazał profesorowi mój artykuł zamieszczony w 
„Gazette des Hópiteaux", napisany pod wrażeniem ostatnich odwiedzin w Nancy. Charcot, 
przeczytawszy go, zdawał się przez wiele dni w ogóle mnie nie dostrzegać. Nieco później w „Figaro" 
ukazał się napastliwy artykuł, podpisany pseudonimem „Ignotus", pióra jednego z najwybitniejszych 
paryskich dziennikarzy. Potępiał on publiczne doświadczenia hipnotyczne, piętnując je jako 
niebezpieczne i niemądre przedstawienia, nie mające żadnej wartości naukowej i niegodne wielkiego 
mistrza z Salpetriere. Byłem obecny podczas rannej wizytacji szpitala, gdy pokazano profesorowi ów 
elaborat, i zdumiałem się widząc, jak był oburzony i głęboko dotknięty pospolitym artykułem w 
gazecie. Sądziłem, że mógłby sobie pozwolić na zupełne go zignorowanie. Pomiędzy jego 
słuchaczami panowała oczywiście duża zazdrość, która i mnie specjalnie nie oszczędzała. Nie wiem, 
komu zawdzięczam owo kłamstwo, ale z przerażeniem dowiedziałem się, że krąży pogłoska, jakoby 
„Ignotus" ode mnie dowiedział się wszelkich obciążających zarzutów. Charcot nie powiedział mi o 
tym nigdy ani słowa, ale od owego dnia utraciłem jego zwykłą serdeczność dla mnie. Wreszcie 
nadszedł cios najdotkliwszy, jaki mi kiedykolwiek życie zadało. Los zastawił zasadzkę, ja zaś 
wpadłem w nią nieopatrznie przez swój zwykły, niemądry brak opanowania.
Gdy pewnej niedzieli wychodziłem ze szpitala, zobaczyłem parę staruszków, chłopów, 
siedzących na ławce pod platanami na wewnętrznym podwórzu kliniki. Widok ich sprowadził myśl o 
wiejskim powietrzu, o sadach, polach i oborach i przyjemnie mi było patrzeć na nich. Spytałem, skąd i 
po co przybywają? Staruszek odziany w długą niebieską bluzę podniósł rękę do beretu, kobieta w 
ładnym, białym czepku dygnęła uśmiechając się grzecznie. Przyjechali rano ze swej wsi w Normandii, 
aby odwiedzić córkę, która już przeszło dwa lata służy jako dziewczyna kuchenna w Salpetriere. 
Posada jest dobra, a umieściła ją na niej zakonnica z ich wsi. Owa zakonnica była teraz drugą 
kucharką w szpitalu. Jednak tyle mieli pracy w swej zagrodzie w Normandii — przecież trzeba 
obrządzić trzy krowy i sześć świń — że przyjechali, aby zabrać córkę do domu. Dziewczyna była 
zdrowa i silna, a odrabianie całej roboty domowej sprawiało już staruszkom trudność. Zmęczyli się 
bardzo długą, nocną podróżą w pociągu i dlatego usiedli, żeby trochę odpocząć. Czy nie byłbym 
łaskaw wskazać im drogi do kuchni? Wyjaśniłem, że muszą przejść przez trzy podwórza oraz 
niezliczoną ilość korytarzy, i zaofiarowałem się przeprowadzić ich do kuchni oraz pomóc w 
odszukaniu córki. Bóg wie, ile dziewcząt znajduje się w olbrzymiej szpitalnej kuchni dostarczającej 
jedzenia dla prawie trzech tysięcy osób dziennie. Ruszyliśmy w stronę pawilonu kuchennego. Stara 
opowiadała bez końca o swych jabłoniach, o zbiórce kartofli, o świniach, krowach i doskonałym serze, 
jaki sama wyrabia. Wyjęła z koszyka mały serek śmietankowy, który zrobiła wprawdzie dla 
Genevieve, ale ucieszyłaby się bardzo, gdybym go przyjął. Patrzyłem na jej twarz, gdy podawała mi 
ser. — Ile ma lat wasza Genevieve? — spytałem.
— Właśnie skończyła dwadzieścia.
— Czy była może ładną blondynką...?
— Ojciec mówi, że jest zupełnie do mnie podobna — odrzekła staruszka z prostotą.
Stary skinął głową z zadowoleniem.
— Czy jesteście pewni, że pracuje w kuchni? — spytałem z mimowolnym dreszczem i raz 
jeszcze przyjrzałem się uważnie pomarszczonej twarzy kobiety.
Zamiast odpowiedzi, mąż jej pogrzebał w głębokiej kieszeni bluzy i wyciągnął z niej ostatni list 
Genevieve. Studiowałem od lat grafologię i na pierwszy rzut oka poznałem naiwne, jakkolwiek 
staranne, pismo z dziwnymi zakrętasami, które poprawiało się zwykle pod wpływem wielu setek prób 
automatycznego pisania, dokonywanego pod moim osobistym nadzorem.
— To tutaj — rzekłem prowadząc ich wprost do sali Ste Agnes, oddziału dla tak 
zwanych grandes hysteriąues.
Na długim stole pośrodku pokoju siedziała Genevieve, machając nogami w jedwabnych 
pończochach. Trzymała na kolanach numer „Le Rire", którego okładkę zdobiła jej fotografia. Obok 
siedziała Lisette, również gwiazda w tym towarzystwie. W wyzywająco zaczesanych włosach 
Genevieve pyszniła się błękitna jedwabna kokarda, na szyi błyszczał sznur fałszywych pereł, blada 
twarz była uszminkowana, a wargi umalowane na czerwono. Wyglądała raczej na szukającą przygód 
midinetkę mającą zamiar wybrać się na bulwary niż na pracowniczkę szpitala. Genevieve była 
primadonną na wtorkowych przedstawieniach, rozpieszczoną i psutą przez wszystkich, pewną siebie i 
swego otoczenia.
Para staruszków-wieśniaków patrzyła na córkę ze zdumieniem. Genevieve skwitowała ich 
spojrzenie miną głupkowato obojętną i zdawała się zrazu nie poznawać rodziców. Nagle twarz jej 
zaczęła drgać i dziewczyna z przeraźliwym okrzykiem upadła na podłogę, wijąc się w gwałtownych 
konwulsjach. Natychmiast zawtórowała jej Lisette, sławna ze swego arc-en-ciel, a jak zwykle w takich 
wypadkach, wszystkie pozostałe histeryczki zaczęły kolejno dostawać ataków w swych łóżkach, jedne 
śmiejąc się konwulsyjnie, inne zalewając się potokiem łez. Oniemiałych z przerażenia staruszków 
zakonnice pospiesznie usunęły z sali. Dopędzi-łem ich na schodach i zaprowadziłem na ławkę pod 
platanami. Zanadto byli przestraszeni, aby mogli płakać. Wyjaśnienie całej sprawy tym dwojgu 
prostym ludziom nie należało do zadań łatwych. Nie mieli pojęcia, jakim sposobem córka ich dostała 
się z kuchni szpitalnej na salę histeryczek. Przemawiałem do nich najserdeczniej, zapewniając, iż 
dziewczyna wkrótce zupełnie wyzdrowieje. Staruszka rozpłakała się, a małe, błyszczące oczy ojca 
zaczęły groźnie błyskać. Usilnie doradzałem im powrót na wieś, przyrzekając, że córka zostanie w jak 
najkrótszym czasie odesłana do domu. Ojciec chciał ją zabrać natychmiast, ale matka przychyliła się 
do mego zdania, mówiąc, że właściwiej będzie pozostawić ją w szpitalu, aby wyzdrowiała; przecież na 
pewno znajduje się w dobrych rękach. Powtórzyłem przyrzeczenie, iż załatwię jak najprędzej 
wszystkie formalności z profesorem oraz z dyrektorem szpitala i postaram się odesłać Genevieve do 
domu pod opieką jednej z zakonnic. Z trudem udało mi się wreszcie ulokować staruszków w dorożce, 
która zawiozła ich na najbliższy pociąg odchodzący z Gare d'Orleans. Przez całą noc nie opuszczała 
mnie myśl o biedakach. Jakim sposobem mógłbym dotrzymać przyrzeczenia?
Wiedziałem, że w owym czasie byłem najmniej właściwym człowiekiem do omówienia 
przypadku z profesorem Charcotem. Równie dobrze wiedziałem, że trudno będzie namówić 
Genevieve do dobrowolnego opuszczenia Salpetriere i powrotu do starego, skromnego domu. 
Widziałem tylko jedną możliwość, a mianowicie: opanowanie woli dziewczyny i zastąpienie jej moją 
własną. Znałem Genevieve jako doskonałą somnambuliczkę. Wykształciliśmy w niej pewne 
zdolności, tak że reagowała na sugestię pohipnoty-czną z tą samą niezawodną pewnością, z jaką 
rzucony kamień spada na ziemię; czyniła to niemal z punktualnością astronomiczną. Poza tym na 
jawie wykazywała zupełną amnezję, to jest nieświadomość tego, co jej nakazano w hipnozie. 
Zwróciłem się do szefa kliniki, aby mi zezwolił robić z nią dalsze eksperymenty telepatyczne, będące 
wówczas stale na porządku dziennym. Ponieważ interesował się gorąco tym zagadnieniem, zgodził się 
chętnie na moją pracę przez godzinę dziennie w jego własnym laboratorium, gdzie mi nie 
przeszkadzano, i życzył powodzenia. Nie wiedział, że go okłamię. Zaraz pierwszego dnia 
zasugerowałem Gene-vieve, pogrążonej w głębokiej hipnozie, że w najbliższy wtorek zostanie w 
łóżku, zamiast pójść do audytorium, że nienawidzi życia w Salpetriere i że pragnie powrócić do 
rodziców. Przez cały tydzień powtarzałem tę samą sugestię (jak mi się zdawało, bezskutecznie). W 
następnym tygodniu moja pacjentka nie zjawiła się na sali podczas wtorkowego wykładu, a 
nieobecność jej odczuto dotkliwie. Powiedziano mi, że się przeziębiła i leży w łóżku. W kilka dni 
później spotkałem ją z rozkładem jazdy w rękach; ujrzawszy mnie, szybko schowała książkę do 
kieszeni, co mi dowiodło, że mogę polegać na jej amnezji. Wkrótce zasugerowałem jej, aby w 
czwartek, w dniu wychodzenia na miasto, poszła do Bon Marche i kupiła sobie nowy kapelusz. 
Następnego dnia z rana widziałem ją, jak pokazywała go z dumą Lisette. Po dwóch dniach nakazałem 
jej, aby nazajutrz, w czasie, gdy zakonnice zajęte będą rozdzielaniem jedzenia, opuściła o dwunastej 
salę Ste Agnes, wymknęła się podczas śniadania portiera przez jego lożę, wskoczyła do dorożki i 
pojechała wprost na Avenue de Villiers. Gdy przyszedłem do domu na popołudniowe przyjęcia, 
zastałem ją w poczekalni. Spytałem, czy jest chora. Zakłopotana wyjąkała coś o moich psach i małpie, 
o których jakoby jej opowiadałem, a któ re pragnęła zobaczyć. Rosalie poczęstowała ją_ w jadalni 
filiżanką kawy, po czym dziewczyna wsiadła do dorożki, którą wróciła do szpitala.
— Ładna dziewczyna — osądziła Rosalie — ale zdaje mi się, że coś nie jest tu w porządku — 
dodała wskazując palcem na czoło.
— Powiedziała mi, że nie ma pojęcia, po co tu przyszła.
Pomyślny wynik wstępnego doświadczenia pozwolił mi powziąć ze zwykłą zuchwałością 
decyzję natychmiastowego wykonania zamiaru. Kazałem Genevieve przyjść do mnie po dwóch dniach 
z tą samą ostrożnością i o tejże godzinie, co za pierwszym razem. Było to w poniedziałek; zaprosiłem 
Norstróma na śniadanie, pragnąc mieć świadka na wypadek nieprzewidzianych powikłań. Gdy 
opowiedziałem mu swój plan, ostrzegł mnie przed poważnymi konsekwencjami, które mogłyby 
wyniknąć bez względu na ewentualne udanie się zamiaru lub jego niepowodzenie. Był jednak 
przekonany, iż Genevieve wcale nie przyjdzie.
— Wyobraź sobie, że może wszystko komuś opowiedziała — denerwował się Norstróm.
— Nie może mówić o tym, czego sama nie wie. Dopóki nie wybije dwunasta, nie będzie sobie 
zdawała sprawy, że ma pójść na Avenue de Villiers.
— Ale czy nie mógłby ktoś dowiedzieć się o tym od niej pod wpływem hipnozy? — upierał się 
Norstróm.
— Tylko Charcot potrafiłby wydrzeć jej tajemnicę. Ponieważ jednak poza wtorkowymi 
wykładami nie zwraca na nią żadnej uwagi, nie mam zatem potrzeby liczyć się z tą możliwością. 
Zresztą — dodałem — za późno na wszelkie rozważania, gdyż jestem pewien, że opuściła już szpital i 
zjawi się tu przed upływem pół godziny.
Zegar w hallu wybił trzy kwadranse na pierwszą; sądziłem, że się spieszy, i po raz pierwszy 
drażnił mnie jego głęboki dźwięczny ton.
— Gdybyś wreszcie chciał zaprzestać tych swoich głupstw z hipnozą! — westchnął Norstróm 
zapalając grube cygaro — już tobie również popsuło się coś w głowie i może się zdarzyć, że sam 
zwariujesz, jeśli już nie jesteś wariatem. Nie wierzę w hipnozę; próbowałem nieraz hipnotyzować, ale 
nigdy mi się to nie udawało.
— Nie wierzyłbym w hipnozę, gdyby ci się udała ta próba — rzekłem zirytowany.
W tej chwili zadźwięczał dzwonek. Zerwałem się, aby osobiście otworzyć drzwi. Przyszła miss 
Anderssen, pielęgniarka, którą zamówiłem na godzinę pierwszą, aby odwiozła Genevieve do domu. 
Miała nocnym ekspresem wyjechać z nią do Normandii, zabierając ze sobą list do miejscowego 
proboszcza, wyjaśniający wszystkie okoliczności i proszący o uniemożliwienie Genevieve powrotu do 
Paryża.
Usiadłem znowu przy stole, paląc z wściekłością jednego papierosa za drugim.
— A co na to wszystko powie pielęgniarka — spytał Norstróm.
— Nic. To jest Angielka. Zna mnie dobrze i bezwzględnie dowierza memu postępowaniu.
— Ach, gdybym to ja tak mógł!... — mruknął Norstróm wypuszczając wielką chmurę dymu.
Zegar z czasów Cromwella, umieszczony nad kominkiem, wybił wpół do drugiej i z 
niesamowitą dokładnością zawtórowało mu jednocześnie kilka innych starych zegarów w pozostałych 
pokojach.
— Nie udało się — zaopiniował Norstróm z ulgą — tym lepiej dla nas obydwóch. Cieszę się 
niezmiernie, że nie będę zamieszany w tę sprawę.
Nie zamknąłem oka przez całą noc. Tym razem nie staruszkowie z prowincji, ale myśl o 
Genevieve nie dawała mi zasnąć. Moje nerwy, przyzwyczajone do powodzenia, nie mogły się 
uspokoić. Co się mogło stać?
Miałem lekki zawrót głowy i mdłości, gdy nazajutrz z rana wchodziłem do audytorium w 
Salpetriere. Charcot rozpoczął już swój wtorkowy wykład o hipnozie, ale Genevieve nie było na jej 
zwykłym miejscu na podium. Wymknąłem się, aby ją zobaczyć. Jeden z asystentów opowiedział mi, 
że poprzedniego dnia oderwano go od śniadania, wzywając do sali Ste Agnes. Znalazł Genevieve w 
stanie katalepsji przerywanej atakami tak silnych kurczów, jakich jeszcze nigdy nie miewała. Okazało 
się, że jedna z zakonnic spotkała ją przed półgodziną obok bramy zakładu w chwili, gdy Genevieve 
właśnie wsiadała do dorożki. Wyglądała na bardzo zdenerwowaną i siostra miała dużo kłopotu z 
wprowadzeniem jej z powrotem do loży portiera. Na salę Ste Agnes trzeba ją było zanieść. Przez całą 
noc rozpaczliwie szalała, niby dzikie zwierzę, pragnące wydostać się z klatki — trzeba jej było włożyć 
kaftan bezpieczeństwa. Obecnie leży zamknięta w oddzielnym pokoju po dużej dawce bromu i z 
lodem na głowie. Nikt nie umiał sobie wytłumaczyć tej raptownej zmiany. Charcot osobiście był u 
niej i ledwo mu się powiodło uśpić chorą.
Wejście dyrektora kliniki przerwało nam rozmowę. Powiedział, że szuka mnie po całym 
szpitalu, gdyż profesor chce ze mną pomówić i nakazał mu sprowadzić mnie do jego pokoju zaraz po 
skończeniu wykładu w audytorium. Dyrektor nie odezwał się już do mnie ani słowem. Zapukałem do 
drzwi gabinetu profesora i ostatni raz w życiu wszedłem do tak dobrze mi znanej, niewielkiej świątyni 
mistrza. Charcot siedział jak zazwyczaj przy stole, schylony nad mikroskopem. Podniósł głowę i 
spojrzał na mnie swymi straszliwymi oczami. Mówił powoli, a jego głęboki głos drżał z gniewu; 
zarzucił mi, że jedną z młodych dziewcząt powierzonych jego szpitalowi, bezwolną chorą nie zdającą 
sobie dokładnie sprawy ze swego postępowania, usiłowałem zwabić do mego mieszkania. Według jej 
własnego zeznania raz już mnie w nim odwiedziła, a mój diabelski plan, aby powtórnie nadużyć jej 
nieświadomości, został udaremniony jedynie dzięki przypadkowi. Jest to zbrodnia i właściwie 
powinienem być natychmiast wydany w ręce policji, lecz profesor, stojąc na straży honoru naszego 
zawodu i mając na względzie czerwoną wstążeczkę w klapie mego surduta, postanowił sprawę 
zatuszować. Poprzestaje na usunięciu mnie ze szpitala i nie chce mnie już nigdy widzieć. Miałem 
uczucie, jakby we mnie grom uderzył; język przywarł mi do podniebienia i nie mogłem wymówić 
słowa. Nagle zrozumiałem prawdziwy sens oskarżenia i strach mój znikł od razu. Odrzekłem z 
gniewem, że nie ja doprowadziłem dziewczynę do ruiny, lecz on i jego zwolennicy; przybyła do 
szpitala jako kwitnące i silne chłopskie dziecko, a opuści go jako obłąkana, jeżeli sądzone jej dłużej 
pozostać. Wybrałem zatem jedyny dostępny mi środek, aby zwrócić nieszczęśliwą jej starym 
rodzicom, i żałuję bardzo, że próba ratunku zawiodła.
— Assez, monsieur! — ryknął groźnie Charcot. Odwrócił się do dyrektora kliniki i dał mu 
polecenie, aby odprowadziwszy mnie do loży portiera, zapowiedział wyraźnie w jego imieniu, że 
nigdy więcej nie wolno wpuścić mnie do szpitala. Jeżeli zaś jego autorytet nie miałby być 
wystarczający do usunięcia mnie z kliniki, zawiadomi o całym wypadku Assistance Pu-bliąue.
Wstałem i ciężkim, powolnym krokiem opuściłem pokój.
19 Hipnoza 
Znawcy fenomenów hipnozy wyrobili sobie niepochlebne zdanie o przedstawieniach w 
Salpetriere, których skutkiem była niełaska, jakiej doświadczyłem. Jednak przemożny autorytet 
Charcota narzucił jego .teorie całemu pokoleniu lekarzy. Obecnie już się one przeżyły, lecz 
powstrzymywały uczonych przez przeszło dwadzieścia lat od badań prawdziwych zjawisk w naturze. 
Prawie wszystkie twierdzenia Charcota o hipnozie okazały się błędne. Hipnotyzm nie jest, jak sądził 
profesor, sztucznie wywołaną neurozą, spotykaną tylko u histeryków lub u ludzi bezwolnych, czy też 
nieuleczalnie przeczulonych. Sprawa przedstawia się przeciwnie. Histeryków zazwyczaj trudniej jest 
zahipnotyzować niż ludzi zrównoważonych i zdrowych duchowo. Osobniki 0 silnej woli, mądre i 
despotyczne, łatwiej poddają się hipnozie niż natury głupie, powierzchowne i bezwolne. Osoby, które 
twierdzą, że nie wierzą w hipnozę, śmieją się z niej i utrzymują, że nie są na nią podatne — można 
zwykle uśpić z wielką łatwością. Dzieci również poddają się łatwo działaniu hipnotycznemu. Snu 
tego nie można wywołać jedynie przez działanie środkami mechanicznymi. W tym celu używano w 
owych czasach w Salperiere 1 w Charite szklanych kul, magnesów i ruchomych luster, używanych 
przez ptaszników do chwytania ptaków; wpatrywano się w oczy usypianego osobnika lub 
stosowano tak zwane „pasy magnetyczne" Mesmera. Wszystko to nazwać dziś można nonsensem. 
Terapeutyczna wartość hipnozy dla medycyny i chirurgii nie ulega wątpliwości, i pod tym względem 
miał Charcot słuszność. Znaczenie jej wzrasta w rękach zdolnego lekarza posiadającego światły 
umysł, uczciwe zamiary i dokładną znajomość techniki tej terapii. W tysiącach najdokładniej 
sprawdzonych wypadków stwierdzono jej bezsprzeczne działanie. Osobiście nie byłem nigdy tak 
zwanym hipnotyzerem, lecz neurologiem, który często musiał używać tej broni w przypadkach, gdy 
wszelkie inne środki okazały się bezskuteczne. Za pomocą owej niejasnej jeszcze metody leczenia 
osiągałem nieraz zadziwiające wyniki. Wszelkiego rodzaju zaburzenia umysłowe związane z zanikiem 
woli lub przypadki, których wola została osłabiona, oraz alkoholizm, morfinizm i nimfomania mogą 
być często w ten sposób usunięte. Trudniej jest leczyć seksualne nienormalności. W wielu wypadkach, 
jakkolwiek nie we wszystkich, można je uważać nie za chorobę, lecz za pewne zboczenie instynktu 
seksualnego, wrodzone niektórym osobnikom, którym stosowanie energicznych metod raczej szkodzi, 
niż pomaga. Czy nasze prawa socjalne mogą mieć decydujący głos w tych kwestiach i jak daleko 
powinien iść ich zasięg? Zagadnienie to jest nader zawiklane. Nie chcę tej sprawy poruszać, twierdzę 
tylko, że dzisiejsze ujecie praw polega częstokroć na niezrozumieniu nieszczęśliwego położenia, w 
którym znajduje się wielu ludzi cierpiących na tego rodzaju zboczenia. Nie są oni przestępcami, lecz 
ofiarami przypadkowego roztargnienia matki-natury może w chwili ich poczęcia, może narodzin. Jak 
należy sobie tłumaczyć olbrzymie rozprzestrzenienie się zboczeń seksualnych? Czy natura mści się na 
dzisiejszej chłopięcej dziewczynie, obdarowując jej spadziste biodra i płaską pierś synem o naturze na 
wskroś kobiecej? Czy jesteśmy zdumionymi świadkami nowej fazy rozwoju, w której dwoje różnych 
zwierząt łączy się z wolna w nowy i nie znany dotąd stwór, ostatni na naszej planecie, w skazanym na 
zagładę rodzaju ludzkim? Może stanowić on będzie ogniwo łączące homo sapiens dnia dzisiejszego z 
tajemniczym nadczłowiekiem jutra? Doniosła wartość hipnotycznej anestezji przy zabiegach 
chirurgicznych i przy porodach uznawana jest dziś powszechnie. Jeszcze ważniejszą zaletą jest jej 
uśmierzające działanie przy tej najboleśniejszej z operacji, która najczęściej musi przebiegać bez 
znieczulenia — przy śmierci. Dziękuję Bogu, iż złożył mi w ręce tę mocną broń, za pomocą której 
mogłem przynosić ulgę wielu umierającym żołnierzom podczas wojny światowej. W jesieni 1915 
roku pozostałem przez dwie niezapomniane doby wśród kilkuset konających żołnierzy, którzy 
zawinięci w swe okrwawione płaszcze leżeli na kamiennej posadzce francuskiego wiejskiego 
kościółka. Nie mieliśmy ani morfiny, ani chloroformu, ani jakichkolwiek środków znieczulających, 
aby złagodzić ich męczarnie lub skrócić śmiertelną walkę. Wielu umierało spokojnie, nie zdając sobie 
z tego sprawy i często nawet z uśmiechem na ustach, słuchając moich z wolna powtarzanych słów 
pociechy i nadziei.
Czymże była ta moja tajemnicza potęga? Zdawała się wypływać z mej ręki. Skąd pochodziła? 
Czy źródło swe brała z podświadomości ukrytej pod nurtem życia świadomego, czy też była ową 
tajemniczą siłą magnetycznego fluidu wynalazców starego Mes-mera? Współczesne badania odrzuciły 
naturalnie jego wpływ, zastępując ów fluid mnóstwem nowych innych, mniej lub więcej sensownych 
teorii. Znam je wszystkie, lecz żadna mnie nie przekonała. Sugestia, uznawana obecnie za podstawę 
ogólnie przyjmowanych teorii o hipnozie, nie może wystarczyć sama za wyjaśnienie wszystkich tych 
zdumiewających zjawisk. Zresztą pojęcie sugestii, będące w użyciu głównych przedstawicieli szkoły 
w Nancy, różni się tylko nazwą od wyszydzonej siły, o której mówił Mesmer. Chcąc nie chcąc, 
musimy przyznać, że cud ten odbywa się niezależnie od operatora i rodzi się w podświadomości 
pacjenta. Lecz jakże możemy sobie wytłumaczyć fakt, iż jednemu lekarzowi zabiegi się udają, innego 
zaś prześladuje niepowodzenie? Czemu sugestia jednego odzywa się echem w podświadomym 
warsztacie duchowym pacjenta i porusza ukryte w nim siły — ten sam zaś nakaz wydany przez innego 
lekarza, zostaje przyjęty przez świadomość chorego i pozostaje bez skutku? Pytanie to interesuje mnie 
więcej niż kogokolwiek innego, już bowiem za czasów chłopięcych spostrzegałem, że zdolności te, 
jakąkolwiek nadamy im nazwę, posiadam w niezwykłym stopniu. Wszyscy moi pacjenci, zarówno 
młodzi, jak starzy, kobiety czy mężczyźni zdawali się dostrzegać je później czy wcześniej i często mi 
o tym mówili. Koledzy ze szpitala znali dobrze ten mój niezwykły dar i nawet sam Charcot o nim 
wiedział. Profesor Voisin, znany lekarz z zakładu dla obłąkanych w Asile Ste Annę, wzywał mnie 
często do pomocy przy swych niejednokrotnie wielkich wysiłkach, aby zahipnotyzować niektórych 
wariatów. Pracowaliśmy niekiedy nad nimi całymi godzinami. Biedacy w kaftanach bezpieczeństwa, z 
wściekłości wyli i szaleli, zdolni jedynie do plucia na nas, a tym często rozpaczliwie się bronili. 
Zwykle nie osiągaliśmy wyników dodatnich, lecz od czasu do czasu udawało mi się uspokoić 
pacjenta, którego profesor nie mógł opanować, pomimo swej zadziwiającej cierpliwości. Wszyscy 
dozorcy z ogrodu zoologicznego i menażerii Pezon wiedzieli o moim darze opanowywania cudzej 
woli. Ogólnie znana była moja umiejętność pogrążania węży, jaszczurek, żółwi, papug, psów, 
niedźwiedzi i wielkich kotów w stan letargiczny, podobny do pierwszego stadium hipnozy profesora 
Charcota, często nawet mogłem te zwierzęta uśpić głęboko. Zdaje mi się, że już opowiadałem, jak na 
łapie Leonie, wspaniałej lwicy z menażerii Pezon, przeciąłem wrzód i usunąłem zeń drzazgę. 
Wytłumaczyć to należy jedynie jako anestezję lokalną pod działaniem lekkiej hipnozy. Małpy można 
łatwo uśpić, pomimo ich żywości, gdyż posiadają wysoką inteligencję i bardzo wrażliwy system 
nerwowy. Zaklinanie węży jest oczywiście hipnotycznym fenomenem. Mnie samemu udało się raz w 
świątyni w Karnaku doprowadzić do ka-talepsji kobrę. Sądzę, że oswajanie dzikich słoni ma również 
coś wspólnego z wpływem hipnozy. Słyszałem kiedyś w ogrodzie zoologicznym, jak pogromca 
przemawiał do upartego słonia, a brzmiało to zupełnie jak hipnotyczna sugestia. Prawie wszystkie 
ptaki łatwo się jej poddają, a wiadomo ogólnie, jak szybko działa ona na kury. Ludzie przebywający 
dużo ze zwierzętami, bądź dzikimi, bądź oswojonymi, mogą z łatwością stwierdzić uspokajające 
działanie słów powtarzanych z wolna i monotonnie — niekiedy zdawać by się mogło, że zwierzęta 
rozumieją treść przemowy. Cóż dałbym za to, gdybym i ja mógł zrozumieć, co one mówią do mnie! 
Naturalnie, niemożliwością byłoby tutaj twierdzić o jakiejkolwiek sugestii duchowej. Prawdopodobnie 
działa w tym wypadku jakaś inna siła. Zadaję sobie często, choć zawsze bezskutecznie, pytanie, 
czymże jest owa tajemnicza moc?
Pomiędzy pacjentami, których na czas mego pobytu w Szwecji powierzyłem Norstrómowi, 
znajdowała się nałogowa morfi-nistka, która dzięki hipnotycznej sugestii była już prawie wyleczona. 
Pragnąc uniknąć przerwy w zabiegach, zaprosiłem Norstróma na ostatni seans. Orzekł, iż jest to 
zabieg łatwy, a zdawało się, że pacjentka dość lubi mego przyjaciela. Po powrocie do Paryża 
znalazłem ją w stanie poprzedniego nasilenia choroby, gdyż mój kolega nie zdołał jej zahipnotyzować; 
zapytana o przyczynę odparła, że sama tego nie pojmuje i że jest jej bardzo przykro, gdyż ze swej 
strony bardzo pragnęła poddać się woli Norstróma, którego według jej słów ogromnie polubiła i który 
usilnie nad nią pracował.
Pewnego dnia przysłał mi Charcot młodego cudzoziemca, dyplomatę obarczonego poważnie 
seksualnym zboczeniem. Zarówno sławny wiedeński specjalista profesor Kraft-Ebing, jak i Charcot, 
nie mogli go zahipnotyzować. Chory gorąco pragnął wyzdrowieć, gdyż żył w ciągłej obawie przed 
szantażem i był bardzo przybity niepowodzeniem obu profesorów. Wierzył niezłomnie, że hipnoza 
stanowi dla niego ostatni ratunek, i pewny był wyleczenia, gdyby go można było uśpić.
— Ależ pan już śpi! — rzekłem dotknąwszy lekko jego czoła końcami palców; nie robiłem 
żadnych pociągnięć, nie wpatrywałem się w niego i nie działałem nań sugestią. Zaledwie 
wypowiedziałem te słowa, gdy powieki chorego opuściły się z lekkim drżeniem i w niespełna minutę 
zapadł w głęboki sen hipnotyczny. Sprawa przedstawiała się zrazu beznadziejnie. Po miesiącu jednak 
wrócił do swego kraju pełen wiary w przyszłość, a nawet bardziej ode mnie ufny w swe wyleczenie. 
Zawiadomił mnie, że chce oświadczyć się młodej osobie, z którą bardzo sympatyzuje; gorąco pragnie 
się ożenić i mieć dzieci. Straciłem go później z oczu. Po roku dowiedziałem się przypadkowo, że 
odebrał sobie życie. Gdyby nieszczęśliwiec zgłosił się do mnie kilka lat później, kiedy już wiedziałem 
więcej o seksualnych zboczeniach, nie byłbym dokonywał na nim beznadziejnych prób wyleczenia.
Poza Salpetriere nie spotkałem się nigdy z owymi trzema stanami hipnozy, jakie demonstrował 
Charcot podczas swych sławnych wtorkowych wykładów. Były one wytworami jego fantazji, które 
narzucał histerycznym pacjentom, a jego słuchacze z zaufaniem przyjmowali odeń wszystko pod 
wpływem silnej sugestii mistrza. To samo można powiedzieć o jego specjalności, tak zwanej grandę 
hysterie, która panoszyła się wówczas w całym szpitalu i ogarniała salę po sali, a dziś wygasła prawie 
zupełnie. Jego nieumiejętność określenia prawdziwego charakteru objawów polegała może na tej 
okoliczności, że wszystkie hipnotyczne doświadczenia dokonywane były z udziałem mediów 
histerycznych. Gdyby teza szkoły Salpetriere, głosząca, że tylko histerycy dają się hipnotyzować, 
miała być prawdziwa, można by przypuszczać, że co najmniej osiemdziesiąt pięć procent ludzi składa 
się z histeryków.
Pod jednym tylko względem miał Charcot słuszność, jakkolwiek sprzeciwiały mu się może w 
wielu innych przypadkach teorie z Nancy oraz teorie Forela i Molla: twierdził mianowicie, że 
doświadczenia hipnotyczne nie są bezpieczne ani dla mediów, ani dla widzów. Jestem zdania, że 
publiczne przedstawianie hipnotycznych fenomenów powinno być prawnie zabronione. Specjaliści 
chorób nerwowych i umysłowych nie mogą się obyć bez hipnozy jak chirurdzy, którym potrzeba eteru 
i chloroformu. Przypomnę na tym miejscu owe tysiące beznadziejnych wstrząsów lub neuroz 
pochodzących z urazów, które dzięki powyższej terapii zostały jakby cudem uleczone. W większości 
przypadków niepotrzebny jest do zabiegu hipnotycznego ani sen, ani wyłączenie świadomości 
pacjenta. Kto dobrze opanował zawikłaną technikę hipnotyzowania i orientuje się nieco w 
psychologii, to jest rozporządza dwoma koniecznymi warunkami powodzenia, ten może osiągnąć 
zadziwiające wyniki, stosując tak zwaną sugestię na jawie. Szkoła z Nancy uważa sen pod hipnozą za 
identyczny z naturalnym. Nie jest to ujęcie właściwe. Nie wiemy dotąd, czym jest on w 
rzeczywistości, a dopóki nie będziemy znali go bliżej, powinniśmy stosować go tylko w wypadkach 
nieuniknionych. Po tym twierdzeniu chciałbym dodać, że większość zarzutów stawianych hipnozie 
jest przesadzona. Nie mam dotąd przekonywającego dowodu na to, aby medium pod sugestią 
hipnotyczną dopuściło się jakiegoś przestępstwa. Nigdy nie spotkałem też medium, które pod hipnozą 
spełniłoby uczynek, przed którym zawahałoby się w normalnym stanie na jawie. Jeżeli łajdak nakaże 
kobiecie znajdującej się pod głęboką hipnozą, aby mu się oddała, a ona to żądanie spełni, twierdzę, że 
zdolna byłaby postępować w ten sposób w stanie normalnym na jawie. Owo ślepe posłuszeństwo nie 
istnieje; medium ma stale dokładne wyczucie zdarzeń i wie, co chce, a czego nie chce wykonać. 
Sławna somnambuliczka Camille, pracująca z profesorem Liejoie, pozostawała nieruchoma i obojętna, 
gdy jej wkłuwano całą szpilkę w ramię lub gdy jej dawano do ręki kawał rozżarzonego węgla, jeżeli 
jednak profesor robił ruch, jak gdyby chciał nieprzyzwoicie podnieść jej suknię, czerwieniła się i 
budziła natychmiast. Jest to zaledwie jeden przykład z wielu zadziwiających i zastanawiających r 
sprzeczności w fenomenach hipnozy, które osoby stojące z dala od studiów pojmują z trudnością. 
Fakt, że nie można zahipnotyzować człowieka nie chcącego się poddać wpływowi hipnozy, nie 
powinien być pomijany przez ludzi szeroko rozprawiających o niej. Twierdzenie zaś, że można 
zahipnotyzować kogoś na odległość i bez jego woli, jest oczywistym nonsensem.
Nie chce tu mówić o psychoanalizie, lecz osobiście w nią nie wierze.
20 Bezsenność 
Wieczorem owego nieszczęsnego dnia zaprosił mnie Norstróm ze zwykłą życzliwością na 
kolację. Smutny to był posiłek, bowiem cierpiałem jeszcze dotkliwie z powodu mej upokarzającej 
porażki. Norstróm zaś drapał się po głowie w zamyśleniu, nie wiedząc, skąd zdobyć owe trzy tysiące 
franków, którymi miał nazajutrz opłacić dług u właściciela domu. Nie zgadzał się z takim ujęciem 
sprawy, jakie przedstawiłem odnośnie do przyczyny mego niepowodzenia. Skarżyłem się, że mnie 
prześladuje nieszczęście i że zupełnie nieoczekiwane okoliczności zniszczyły troskliwie opracowany 
plan. Przyczyny wypadku określił krótko: odwaga, doprowadzona do szaleństwa, donkiszoteria oraz 
bezgraniczna zarozumiałość. Oświadczyłem, że chętnie poddam się jego diagnozie, jeżeli Fortuna, 
moja ukochana bogini, da jeszcze dzisiaj znak, iż żałuje porzucenia mnie i przywróci mi swe łaski.
Gdy wypowiedziałem te słowa, wzrok mój oderwał się od butelki medocu, stojącej pomiędzy 
nami, i spoczął nagle na olbrzymim knykciu Norstróma.
— Czyś próbował kiedy masaży? — rzuciłem bezpośrednie pytanie.
Zamiast odpowiedzi otworzył swe uczciwe, kolosalne łapy, aby mi z wielką dumą pokazać na 
dłoniach grube mięśnie wielkości pomarańczy.
Najwidoczniej mówił prawdę, kiedy mi opowiadał, że dawniej w Szwecji robił dużo masaży.
Kazałem kelnerowi przynieść butelkę veuve Clicąuot, najlepszą, jaką mogliśmy dostać, 
wzniosłem kieliszek i wypiłem za niepamięć mej dzisiejszej porażki oraz na cześć jutrzejszego 
zwycięstwa.
— Przecież powiedziałeś mi przed chwilą, że masz pustkę w kieszeni! — rzekł Norstróm 
patrząc ze zdziwieniem na butelkę szampana.
— Daj spokój — odparłem ze śmiechem — przyszedł mi do głowy olśniewający pomysł, 
znaczący więcej niż sto butelek veuve Clicąuot! Wypij kieliszek, a ja tymczasem o nim pomyślę.
Norstróm mawiał zwykle, że posiadam dwa różne mózgi, pracujące w mej głowie na przemian: 
dobrze rozwinięty mózg głupca i słabo ukształtowany mózg pewnego rodzaju geniusza. Popatrzył na 
mnie bezradnie, kiedy powiedziałem, że przyjdę nazajutrz do niego na rue Pigalle między drugą a 
trzecią, aby w ciągu godziny wszystko mu wytłumaczyć. Zgodził się mówiąc, że jest to najlepsza pora 
na rozmowę bez przeszkód. Ja też byłem pewny, że zastanę go samego. Trzymając się pod ręce 
opuściliśmy Cafe de la Regence. Norstróm prawdopodobnie roztrząsał w tej chwili zagadnienie, który 
z moich mózgów spłodził ów świetny pomysł, ja zaś wpadłem w doskonały humor i prawie już 
zapomniałem, że usunięto mnie dziś rano z Salpetriere.
Nazajutrz punktualnie o drugiej wszedłem do bogato urządzonego gabinetu profesora Gueneau 
de Mussy na rue du Cirąue. Był to sławny nadworny lekarz domu orleańskiego i stał na czele 
wszystkich wybitnych lekarzy paryskich. Dobrotliwie, jak zwykle, zapytał, co mógłby dla mnie 
uczynić. Odparłem, że przed tygodniem, kiedy widziałem go ostatnio, miałem zaszczyt zostać 
przedstawiony księciu d'Aumale, który, jak zauważyłem, chodzi wsparty na ramieniu służącego i 
podpiera się ciężko na lasce. Pan profesor był łaskaw wyjaśnić mi wówczas, że książę cierpi na ischias 
i że kolana odmawiają mu posłuszeństwa; ledwo może chodzić, a na próżno radzi się 
pierwszorzędnych chirurgów w Paryżu. Właśnie w związku z tą sprawą pozwoliłem sobie dzisiaj 
przyjść do pana profesora, aby mu powiedzieć, że jeśli się nie mylę, książę może być wyleczony za 
pomocą masaży. Ponieważ jeden z mych rodaków, autorytet w kwestiach ischiasu i masażu, bawi 
obecnie w Paryżu, proponuję, aby go zaproszono dla zbadania księcia. Gueneau de Mussy, który na 
równi z innymi francuskimi lekarzami owych czasów prawie nic nie wiedział o zasadach masażu, 
zgodził się natychmiast. Ponieważ książę miał nazajutrz wyjechać do swego zamku w Chantilly, 
umówiliśmy się, że zaproszę mego rodaka natychmiast do pałacu na Faubourg St. Germain. Po 
południu obydwaj zjawiliśmy się na miejscu, gdzie zastaliśmy profesora. Norstróm dostał ode mnie 
wskazówkę, aby w miarę możności robił minę lekarza-specjalisty, ale na litość boską, żeby nic nie 
gadał o ischiasie i masażu. Już podczas pierwszego badania przekonani byliśmy, że stan chorego 
rzeczywiście mógłby się poprawić pod wpływem masaży oraz pasywnych ćwiczeń. Książę wyjechał 
nazajutrz do swego zamku w towarzystwie Norstróma. W dwa tygodnie później przeczytałem w 
„Figaro", że „sławny na całym świecie szwedzki specjalista, doktor Norstróm, został wezwany do 
Chantilly w celu leczenia księcia d'Aumale. Widziano już Jego Książęcą Mość chodzącego po parku 
bez niczyjej pomocy, co dowodzi, że kuracja daje wyniki świetne. Doktor Norstróm ma też pod opieką 
księcia de Montpensier, który z powodu podagry był od lat kaleką, obecnie zaś wyzdrowienie jego 
robi szybkie postępy".
Wkrótce nadeszła kolej na księżnę Mathilde, po niej usłyszałem o don Pedro, księciu Brazylii, 
następnie o kilku rosyjskich arcyksiążętach, o austriackiej następczyni tronu i o infantce hiszpańskiej, 
Eulalii.
Norstróm, który od powrotu z Chantilly był mi ślepo posłuszny, dostał aż do odwołania surowy 
zakaz przyjmowania innych pacjentów niż krwi książęcej. Wyjaśniłem mu, że ta zdrowa taktyka 
polega na najprostszych danych psychologicznych. Po dwóch miesiącach przeprowadził się z 
powrotem do swego pięknego mieszkania na Boulevard Haussmann. Do jego gabinetu cisnęli się 
pacjenci z całego świata, a przodowali Amerykanie. Na jesieni ukazał się Podręcznik o szwedzkim 
masażu dra Gustawa Norstróma, Paris, Librairie Hachette, który skleciliśmy z gorączkowym 
pośpiechem, posiłkując się źródłami z dzieł szwedzkich. Jednocześnie ukazało się amerykańskie 
wydanie w Nowym Jorku. Późną jesienią wezwano Norstróma do Newport, aby wyleczył starego 
Vanderbilta — honorarium miał sobie wyznaczyć sam. Ku jego zdumieniu zabroniłem mu pojechać, a 
w miesiąc później starego multimilionera załadowano na statek i przewieziono do Europy, gdzie 
zaliczony został do grona pacjentów Norstróma, jako żyjąca reklama, rozgłaszana olbrzymimi literami 
po całej Ameryce. Od rana do wieczora gniótł Norstróm chorych swymi olbrzymimi łapami, które 
coraz bardziej przybierały postać ma łych melonów. Wkrótce zmuszony był spędzać nawet sobotnie 
wieczory w skandynawskim klubie, gdzie ociekając potem, zwykł był galopować po salach, tańcząc ze 
wszystkimi paniami ze względu na swą wątrobę. Utrzymywał, że nic tak nie wzmaga jej dodatniego 
działania jak taniec i poty.
Powodzenie Norstróma tak mnie cieszyło, że na jakiś czas zapomniałem o własnej porażce. 
Niestety, przypomniała mi się wkrótce w całej swej okropności; z początku zjawiła się w mych snach, 
ale później nie ustępowała ze świadomych rozmyślań. W chwili gdy przymykałem powieki, aby 
zasnąć, widywałem często zawstydzający koniec tragedii, która się rozegrała, zanim kurtyna zakryła 
przede mną moją dalszą przyszłość. Widywałem straszliwie świecące w ciemności oczy Charcota, 
widywałem siebie wychodzącego po raz ostatni z Salpetriere pomiędzy dwoma asystentami 
odprowadzającymi mnie niby zbrodniarza eskortowanego przez strażników. Zdawałem sobie sprawę z 
własnej głupoty i przyznawałem, że właściwa była diagnoza Norstróma o mej szalonej i odważnej 
donkiszoterii oraz bezgranicznej zarozumiałości. Więc znowu Don Kichot!
Wkrótce przestałem spać zupełnie; napadła mnie nagle tak straszliwa bezsenność, że prawie 
odchodziłem od zmysłów. Bezsenność nie zabija człowieka, jeżeli on sam się nie zabije, ale bywa 
najczęstszą przyczyną samobójstwa, gdyż niszczy radość życia i siły, a jak wampir wysysa krew z 
mózgu i serca. W nocy przypomina wszystko, o czym człowiek powinien w błogim śnie zapomnieć, a 
w dzień każe mu zapomnieć o sprawach, o których powinien pamiętać. Z początku ginie pamięć, 
wkrótce znika przyjaźń, miłość, poczucie obowiązku i nawet litość. Jedynie rozpacz uczepia się 
nieszczęsnego statku, kierując go na skały zupełnego zniszczenia. Voltaire miał słuszność stawiając 
sen na tym samym poziomie co nadzieję.
Nie straciłem jednak zmysłów ani też nie popełniłem samobójstwa. Pchałem dalej taczkę życia, 
pracując, ile mogłem. Obojętnie i bez zwracania uwagi na stan chorych. Strzeżcie się lekarzy 
cierpiących na bezsenność! Pacjenci zaczęli się uskarżać na moje szorstkie i niecierpliwe 
postępowanie, niektórzy mnie opuścili, inni zostali... na nieszczęście dla siebie. Dopiero, gdy 
widziałem ich umierających, zdawałem się budzić z odrętwienia. Zagadka śmierci pociągała mnie 
wciąż jeszcze, nawet w owych chwilach, kiedy straciłem wszelkie zainteresowanie życiem. Zbliżanie 
się mego posępnego kolegi obserwowałem zawsze z tym samym natężeniem jak wówczas, gdy jako 
student w sali Ste Claire łudziłem się i pyszniłem, iż wydrę mu jego okropną tajemnicę. Wciąż jeszcze 
mogłem przesiadywać nocami przy łóżku umierającego pacjenta, którego zaniedbywałem, a którego 
może mógłbym uratować. Moje czuwanie przy chorych przez całą noc, gdy inni lekarze odeszli, 
uważano ogólnie za przejaw wielkiej dobroci. A przecież była to jedynie obojętność, czy przesiedzę 
noc przy kimś, czy przeleżę ją, nie śpiąc, we własnym łóżku. Na szczęście, moja wzrastająca 
nieufność do napojów i środków nasennych uratowała mnie przed zupełną ruiną. Nie przypominam 
sobie, abym sam zażył którykolwiek z licznych preparatów, jakie codziennie musiałem zapisywać 
innym. Moim lekarzem była Rosalie. Posłusznie łykałem jeden odwar po drugim, jakie na równi z 
wszystkimi Francuzkami Rosalie potrafiła zestawić z niewyczerpanego zbioru cudownych ziół. 
Troszczyła się bardzo o mnie. Odkryłem nawet, że według swego uznania odprawiała niektórych 
pacjentów, gdy sadziła, że jestem zbyt zmęczony, aby ich przyjąć. Próbowałem gniewać się, ale nie 
miałem siły jej łajać.
Norstróma również martwił ten stan. Nasz wzajemny stosunek zmienił się, bowiem mój 
przyjaciel szedł wzwyż po zdradliwej drabinie powodzenia, ja zaś schodziłem po niej w dół. Był więc 
dla mnie teraz dobrotliwszy niż zazwyczaj, a dziwiłem się codziennie, że nie tracił cierpliwości. 
Przychodził często na Avenue de Villiers i dzielił ze mną samotny posiłek. Przestałem jadać poza 
domem, nikogo nie zapraszałem do siebie i wbrew dawnym zwyczajom nie bywałem nigdzie. 
Wydawało mi się to obecnie stratą czasu. Miałem tylko jedno pragnienie: aby zostawiono mnie 
samego, abym mógł wreszcie zasnąć. Norstróm radził, żebym na kilka miesięcy wyjechał odpocząć na 
Capri, i twierdził, że powrócę do pracy z pewnością zupełnie zdrowy. Powiedziałem mu, że jeśli 
opuściłbym teraz Paryż, nie wróciłbym już do niego nigdy, gdyż coraz bardziej nienawidzę 
nienaturalnego życia wielkomiejskiego. Nie chcę marnować dłużej czasu w atmosferze choroby i 
stopniowego upadku. Pragnę wyrwać się z niej definitywnie i porzucić stanowisko modnego lekarza, 
bo im więcej mam pacjentów, tym bardziej ciążą mi moje więzy. Powiedziałem dalej, że przekonany 
jestem, iż mam do spełnienia inne, ważniejsze zadania niż troszczenie się o bogatych Amerykanów 
lub nerwowe baby. Gderania Norstróma, że marnuję świetne możliwości, nie mają sensu, ponieważ 
wie przecież równie dobrze jak ja, że nie posiadam danych, aby stać się znakomitością w swoim 
zawodzie. Wie także, iż nigdy nie potrafiłem zarabiać dużo pieniędzy ani też nie umiałem ich 
utrzymać. Zresztą nie pragnąłem nigdy majątku, bo nie wiedziałbym, co z nim począć; lękam się i 
nienawidzę pieniędzy. Marzę 0 skromnym życiu wśród prostych, niewykształconych ludzi. 
Gdyby nie umieli pisać ani czytać — tym lepiej! Pragnę tylko bielonego pokoju, twardego łóżka, 
sosnowego stołu z kilkoma krzesłami, fortepianu, świergotu ptaków za oknami i szumu morza 
dochodzącego z oddali. Wszystko to mogę osiągnąć za bardzo małą sumę, a pewien jestem, że w 
najskromniejszym otoczeniu czułbym się teraz szczęśliwy, gdybym tylko nie był zmuszony oglądać 
niczego, co razi moje poczucie piękna.
Oczy Norstróma przechodziły z wolna z jednego przedmiotu w pokoju na drugi. Ogarnęły 
ściany zawieszone prymitywnymi malowidłami na złotym tle, florentyńską Madonnę z Cinąuecento 
ustawioną na klęczniku, flamandzką tkaninę pod drzwiami, połyskujące wazy z Cafaiolo, delikatne 
szkła weneckie na kredensie 1 perskie dywany na podłodze.
— A to wszystko kupiłeś zapewne w Bon Marche1? — spytał złośliwie, badając wzrokiem 
stary, nieocenionej wartości dywan z Buchary, rozłożony pod stołem.
— Podaruję ci go z chęcią za jedną przespaną noc, a jeżeli zdołasz doprowadzić mnie do 
śmiechu, możesz sobie wziąć tę jedyną w swoim rodzaju wazę z Urbino, znaczoną 
własnoręcznie przez mistrza Giorgia. Nie chcę widzieć już tej całej rupieciarni, nie przemawia już do 
mnie i mam jej dość! Przestań uśmiechać się tak bezczelnie. Wiem, co mówię, i dowiodę ci tego. Czy 
wiesz, co zrobiłem w ostatnim tygodniu w Londynie, gdy mnie wezwano na konsylium do pewnej 
pani chorej na angina pectoris?
Oto tego samego dnia miałem drugie konsylium. Dotyczyło ono przypadku o wiele 
poważniejszego. Tym razem pacjentem Znany dom towarowy.
był mężczyzna, a byłem nim ja sam, czy też, mówiąc dokładniej, mój sobowtór, mój 
Doppelganger, jakby go nazwał Heine.
Posłuchaj, przyjacielu, rzekłem do niego, gdyśmy wyszli razem z klubu St. James, chciałbym 
nieco bliżej zbadać twoją duszę. Zbierz siły i przejdźmy się z wolna po New Bond Street, Piccadilly aż 
do Oxford Street. Posłuchaj, co ci powiem: włóż twe najsilniejsze okulary, przypatruj się uważnie 
wystawom sklepowym i badaj dokładnie każdy ujrzany przedmiot. Będzie to dla ciebie doskonała 
okazja, lubujesz się bowiem w rzeczach pięknych, a tu właśnie znajdują się najbogatsze sklepy 
Londynu. Wszystko, co można dostać za pieniądze, zobaczysz rozłożone w zasięgu twych rąk. 
Wystarczy, abyś powiedział, że chciałbyś coś mieć, a wszystko, czego zapragniesz, dostaniesz 
natychmiast pod jednym warunkiem, że przedmiot wybrany musi pozostać twoją własnością, 
przynosić ci korzyść lub sprawiać przyjemność; nie wolno ci go oddać.
Skręciliśmy na rogu Piccadilly i rozpoczęliśmy doświadczenia. Starannie obserwowałem spod 
oka mego sobowtóra, gdy szliśmy przez Bond Street, przyglądając się każdemu oknu wystawowemu. 
Na chwilę zatrzymał się przed sklepem Agnewa, handlarza dzieł sztuki, dokładnie przyjrzał się jakiejś 
Madonnie na złotym tle, zrobił uwagę, że obraz jest bardzo dobry, pochodzi z wczesnej szkoły w 
Sienie i może być pędzla samego Simone'a Martini. Uczynił ku szybie ruch, jakby pragnąc obraz 
chwycić, potrząsnął jednak głową, schował ręce do kieszeni i poszedł dalej. Przed Huntem i 
Roskellem podziwiał piękny stary zegar z czasów Crom-wella, ale po chwili, wzruszywszy 
ramionami, powiedział, że wcale go nie obchodzi godzina, którą zresztą może odczytać, spojrzawszy 
na słońce. Przed oknem Aspreya, gdzie wystawiono przeróżne drobiazgi i pamiątki ze złota, srebra i 
drogich kamieni, oświadczył, że robi mu się słabo i że rozbije szybę oraz wszystko, co się za nią 
znajduje, jeżeli będzie jeszcze dłużej przyglądał się tym przeklętym gratom. Zbliżyliśmy się do 
pracowni krawieckiej, dostawczyni Jego Królewskiej Wysokości Księcia Walii, i mój sobowtór zrobił 
uwagę, że stare ubrania są znacznie wygodniejsze od nowych. Im dalej szliśmy, tym bardziej stawał 
się obojętny, a chętniej zatrzymywał się, aby pogłaskać liczne psy towarzyszące swym panom, niż aby 
się przyglądać oknom. Gdy dotarliśmy wreszcie do Oxford Street, trzymał w jednej ręce jabłko, a w 
drugiej bukiecik konwalii. Powiedział, że nie pragnie żadnej z tych rzeczy, które widział na Bond 
Street; chociaż... może jeszcze owego małego terriera, który przed Aspreyem czekał tak cierpliwie na 
swego pana. Zaczął jeść jabłko mówiąc, że jest bardzo smaczne, potem popatrzył czule na konwalie i 
powiedział, że przypominają mu jego stare domostwo w Szwecji. Chyba dość już tych 
eksperymentów, dodał po chwili i zapytał, czy nie mógłbym określić, co mu właściwie jest? Czy jego 
głowa jest chora? Odparłem, że to serce.
Stwierdził, że jestem bardzo mądrym lekarzem, gdyż podejrzewał już dawno, iż serce płata mu 
figle. Poprosił o zachowanie tajemnicy zawodowej i przemilczenie diagnozy przed jego kolegami, 
którzy naprawdę nie potrzebują wiedzieć o niczym i w ogóle nie powinno ich to obchodzić.
Nazajutrz wróciliśmy do Paryża. Przejazd z Dover do Calais zdawał się sprawiać mu 
przyjemność. Powiedział, że kocha morze. Jednak dotąd jeszcze nie opuścił mego mieszkania na 
Avenue de Villiers. Chodzi wciąż niezmordowanie po pokojach, jakby nie mogąc przez minutę 
usiedzieć spokojnie. Przebywa ciągle w mej poczekalni i miesza się między bogatych Amerykanów, 
aby mnie prosić o jakiś środek ożywczy na swe bezbrzeżne zmęczenie. W dzień jeździ ze mną po 
całym mieście, a gdy jestem u pacjentów, czeka cierpliwie w powozie wraz z psem. Przy jedzeniu 
siedzi naprzeciwko mnie w fotelu, w którym ty teraz siedzisz, i patrzy na mnie bezustannie 
zmęczonym wzrokiem, skarżąc się, że nie ma apetytu i pragnie jedynie mocnego środka na sen. W 
nocy przychodzi do mego łóżka, schyla się nad poduszką i zaklina mnie, abym go wywiózł stąd jak 
najprędzej, gdyż nie może tu dłużej wytrzymać. W przeciwnym razie...
— Ja też już nie mogę wytrzymać i to od dawna! — przerwał mi Norstróm z wściekłością. — 
Na litość nieba, przestań opowiadać te przeklęte bzdury o twoim sobowtórze! Wiwisekcja duszy jest 
niebezpieczną zabawą dla człowieka cierpiącego na bezsenność. Jeżeli pójdziesz dalej tą drogą, 
skończysz wraz z twoim sobowtórem w szpitalu dla wiariatów. Umywam ręce od tej sprawy! Jeżeli 
chcesz swą karierę rzucić psom na pożarcie, jeżeli nie przykładasz wagi ani do wyrobionego 
nazwiska, ani do pieniędzy, i wolisz izdebkę na Capri niż piękne mieszkanie w Paryżu, to na litość 
boską wyjeżdżajże jak najprędzej! Im prędzej, tym lepiej! Jedź na twoją ukochaną wyspę i stań się 
człowiekiem szczęśliwym, a nie wariatem! Twego sobowtóra pozdrów pięknie ode mnie i powiedz 
mu, że jest oszustem! Mogę się z tobą założyć, o co chcesz, że wkrótce wynajdzie nowy bucharski 
dywan, aby go położyć pod wyszorowanym sosnowym stołem, wyszpera jakąś Madonnę ze Sieny i 
flamandzki gobelin, żeby je zawiesić na pobielanej ścianie, wyszuka świeżą wazę z piętnastego wieku, 
w której poda ci maccheroni, i nabędzie stary wenecki kielich do wina capri bianco!
21. Cud świętego Antoniego 
Święty Antoni uczynił znowu cud. Zamieszkałem w wybielonej, czystej chacie chłopskiej na 
Anacapri. Przed otwartymi oknami ciągnęła się pergola zalana słońcem, a otaczali mnie prości, 
przyjaźni ludzie. Ucieszyły się wszystkie kobiety zobaczywszy mnie pomiędzy sobą; i stara Maria 
porta-lettere, i la bella Marghe-rita, i Anarella, i Gioconda; Capri bianco don Dionisia lepsze było niż 
kiedykolwiek, a skłaniam się coraz bardziej do zdania, że capri rosso z winnicy parroca miało również 
świetny smak. Od wschodu słońca do zachodu zajęty byłem pracą. Na miejscu, gdzie mastro Vincenzo 
miał swój ogród, zakładałem fundamenty pod wielkie łuki loggi w moim przyszłym domu. Wraz ze 
mną kopał mastro Nicola i jego trzej synowie, a kilka dziewcząt o roześmianych oczach, kołysząc się 
w biodrach, wynosiło ziemię w płaskich koszach na głowie. Na głębokości metra znaleźliśmy 
rzymskie mury, twarde jak granit: opus reticulatum z tańczącymi nimfami i ba-chantkami na 
czerwonym stiuku pompejańskim. Poniżej odkryliśmy podłogę z mozaiki; girlanda winogronowych 
liści wieńczyła rozbite płyty z pięknego palombino, dziś zdobiące środek wielkiej loggii. Żłobiona 
kolumna, która obecnie podpiera strop małej loggii w wewnętrznym podwórzu, leżała w poprzek na 
posadzce, upadła tak przed dwoma tysiącami lat, a padając roztrzaskała dużą wazę z kararyjskiego 
marmuru, której ucho w kształcie lwiej głowy spoczywa dzisiaj na moim stole.
— Roba di Timberio — rzekł mastro Nicola podnosząc z ziemi pękniętą głowę Augusta (dziś 
leży w mojej loggii).
Gdy w kuchni parroca don Antonia maccheroni już się ugotowały, dzwony kościelne 
wydzwaniały południe. Zasiadaliśmy wówczas do pożywnego posiłku przed olbrzymią miską insalata 
di pomidoro, minestrone lub maccheroni, a wkrótce potem zabieraliśmy się do pracy. Gdy słońce 
skłaniało się ku zachodowi i dzwony z dołu na Capri dzwoniły na Ave Maria, moi przyjaciele robili 
znak krzyża i ze słowami: buon riposo, eccelenza, buona notte, signorino, odchodzili do domów. 
"Życzenie ich słyszał święty Antoni i uczynił nowy cud: spałem w nocy tak świetnie, jak mi się to już 
od lat nie zdarzało. Wstawałem o świcie, zbiegałem w dół na ranną kąpiel przy latarni morskiej i 
byłem już od dawna w ogrodzie, gdy robotnicy po jutrzni o piątej przychodzili do pracy.
Żaden z nich nie umiał czytać ani pisać i żaden nigdy nie budował nic innego poza chłopskimi 
chatami, tak podobnymi jedna do drugiej. Ale mastro Nicola umiał sklepiać łuki, jak potrafili to jego 
ojciec i dziadek od niepamiętnych pokoleń, nauczywszy się tej sztuki od Rzymian. Zdawali sobie 
sprawę, że dom, przy którym pracowali, będzie różnił się od wszelkich innych, jakie widzieli, i 
wszyscy byli go ogromnie ciekawi, żaden bowiem nie wyobrażał sobie jego wyglądu, zresztą i ja 
również nie wyobrażałem go sobie! Jedyny nasz plan stanowił pobieżny szkic, który narysowałem 
węglem na białym murze ogrodu. Nie umiem zupełnie rysować, toteż wyglądał, jakby nakreślony ręką 
dziecka.
— To jest mój dom — objaśniłem współpracownikom — dwie romańskie kolumny podpierają 
sklepione sufity, a we wszystkich oknach będą naturalnie małe gotyckie filarki. Tutaj jest loggia 0 
wielkich śmiałych łukach, zobaczymy, ile ich będzie. Tutaj zbudujemy pergolę z przeszło stu 
kolumn, które prowadzić będą w górę do kaplicy; nie troszczcie się o wiejską drogę, która dziś 
przecina w poprzek moją pergolę: przestanie istnieć. Tutaj, gdzie rozciąga się widok na Castello 
Barbarossa, zrobimy drugą loggię; nie wiem jeszcze, jak będzie wyglądała, ale we właściwej chwili 
przyjdzie mi na pewno odpowiedni pomysł. Tam dalej będzie wewnętrzne podwórko z białego 
marmuru; na środku zbudujemy rodzaj atrium z chłodną fontanną, a w niszach wokół ścian ustawimy 
popiersia rzymskich cezarów. Mury ogrodu za domem zwalimy 1 zbudujemy na tym miejscu rodzaj 
krużganka klasztornego na wzór Lateranum w Rzymie. Tam dalej ma być duży taras, na którym wy, 
dziewczęta, będziecie podczas letnich wieczorów tańczyły tarantelę. Skały na górze, w najwyższym 
punkcie ogrodu, rozsadzimy i zbudujemy grecki teatr otwarty ze wszystkich stron dla r słońca i 
wiatru. Aleja cyprysów będzie prowadziła do kaplicy, którą oczywiście odrestaurujemy wraz ze 
stallami i kolorowymi szklanymi oknami; założę sobie w niej bibliotekę. Tu będzie przejście z 
kręconych gotyckich kolumn, które obiegnie kaplicę dookoła. Tam dalej, gdzie mamy widok na 
zatokę Neapolu, ustawimy olbrzymiego egipskiego sfinksa z czerwonego granitu, starszego od 
Tyberiusza. Miejsce to jest jakby dla niego stworzone. Na razie nie zdaję sobie sprawy, gdzie go 
zdobędę, ale znajdzie się on na pewno we właściwym czasie.
Wszyscy byli moim planem oczarowani i gorąco pragnęli skończyć dom jak najprędzej. Mastro 
Nicola spytał mnie, skąd będzie się brała woda do wodotrysków?
Oczywiście z nieba, jak wszelkie wody na tej wyspie. Zresztą planowałem zakupić całą górę 
Barbarossy i zbudować na niej olbrzymią cysternę, która zbierałaby wody deszczowe. W ten sposób 
cała wioska mogłaby być zaopatrywana w wodę, której brak odczuwa się tak bardzo. Byłaby to 
minimalna rekompensata dla tych wszystkich ludzi, którym pragnąłem odwdzięczyć się za ich 
życzliwość. Kiedy końcem mej laski kreśliłem na piasku zarysy małego klasztornego krużganku, 
widziałem go przed sobą dokładnie takim, jaki w rzeczywistości stoi dzisiaj: lekkie zgrabne arkady 
oraz mały podwórzec z cyprysami i faunem tańczącym pośrodku.
Zapanowało ogólne poruszenie, gdyśmy znaleźli glinianą wazę pełną rzymskich monet, 
ponieważ od dwóch tysięcy lat każdy contadino! na wyspie poszukuje ii tresoro di Timberio2. 
Znacznie później przy odczyszczaniu pieniędzy odkryłem wśród nich złotą monetę, tak świeżą, jakby 
była wybita dzisiaj — fleur de coin3 w najprawdziwszym znaczeniu tego słowa — a noszącą 
najpiękniejszy wizerunek cesarza, jaki widziałem kiedykolwiek. Tuż obok znaleźliśmy dwie brązowe 
podkowy z posągu jeźdźca; jedna z nich znajduje się nadal w moim posiadaniu, druga zaś została mi 
po dziesięciu latach ukradziona przez przygodnego turystę.
Tysiące kolorowych odłamków polerowanego marmuru leżały rozrzucone po ogrodzie: 
africano, pavonazetto, gialle antico, verde antico, cipollino, alabastro4. Ułożone są z nich dzisiaj 
posadzki w wielkiej loggii, w kaplicy i na tarasach. Kopaliśmy zapamiętale i odgrzebywaliśmy coraz 
piękniejsze skarby: zbitą miskę z agatu o prześlicznej formie, kilka strzaskanych oraz kilka całych 
greckich wazonów, niezliczone fragmenty wczesnych rzymskich rzeźb, a pomiędzy nimi la gamba di 
Timberio5 według zdania Nicola; poza tym znaleźliśmy mnóstwo greckich i rzymskich napisów. Przy 
sadzeniu cyprysów obrzeżających ścieżkę do kaplicy natknęliśmy się na mogiłę. Mieści się w niej 
szkielet mężczyzny z grecką monetą w ustach; piszczele pozostały do dzisiaj na tym samym miejscu, 
czaszka zaś leży na moim biurku.
Wyniosłe łuki obszernej loggii wyrastały szybko, a sto białych kolumn wznosiło się jedna po 
drugiej ku błękitnemu niebu. Miejsce dawniejszego zamieszkania i warsztatu mastra Vincenza 
przeinaczyliśmy i rozszerzyli krok za krokiem, budując mój dzisiejszy dom. Nigdy nie mogłem pojąć, 
jakim sposobem dopiąłem celu, a wydaje się to również zagadką dla każdego, kto zna dzieje 
powstania San Michele. Ani ja, ani moi współpracownicy nie mieliśmy najmniejszego pojęcia o 
zasadach budownictwa. Ani jeden człowiek umiejący czytać i pisać nie przyłożył ręki do mego domu, 
a żaden architekt nie dał mi choćby jednej wskazówki lub rady. Nie mieliśmy ani dokładnego planu, 
ani nawet zasadniczego zarysu budowli, nikt nie robił żadnych pomiarów, wszystko powstawało 
all'occhio6, jak mawiał Nicola.
W godzinach wieczornych, gdy ludzie już odeszli, często siadywałem samotny na rozwalonym 
murze okalającym małą kaplicę, gdzie w przyszłości miał spocząć sfinks; widziałem wtedy w duchu 
zamek mych marzeń wznoszący się w półmroku. Niekiedy, siedząc zapatrzony w na wpół ukończone 
łuki loggii, miałem wrażenie, że widzę w dole wysoką postać otuloną w długi płaszcz. Czasem badała 
ona starannie pracę ubiegłego dnia, próbowała mocy świeżych murów lub pochylała się nad 
skromnym zarysem domu, który naszkicowałem na piasku. Kim był ów tajemniczy Wieśniak.
2 Skarb Tyberiusza.
3 Świeżo wybita.
4 Rodzaje marmuru.
5 Noga Tyberiusza.
g 6 Na oko.
dozorca? Czy SantAntonio, godny największego szacunku, potajemnie schodził we własnej 
osobie z ołtarza w kościele, aby uczynić nowy cud? Czy był to może kusiciel z czasów mej młodości, 
który przed dwunastu laty stał tu obok mnie w swym czerwonym płaszczu i proponował pomoc za 
cenę mej przyszłości? Było zbyt ciemno, abym mógł rozpoznać jego rysy, lecz zdawało mi się, że 
dostrzegam błysk miecza spod czerwonego płaszcza. Gdy zabieraliśmy się z rana do pracy, którą dnia 
poprzedniego przerwaliśmy w zakłopotaniu, co i jak mamy dalej robić, wszelkie zagadki okazywały 
się nagle przez noc rozwiązane. Moje wahanie znikało. Okiem wyobraźni widziałem przed sobą 
wszystko wyraźnie i jasno, jakby ręka architekta wyrysowała mi plany aż do najdrobniejszych 
szczegółów.
Przed kilkoma dniami przyniosła mi Maria porta-lettere list z Rzymu. Wrzuciłem nie 
rozpieczętowany do szuflady sosnowego stołu, gdzie leżało już kilkanaście innych, również nie 
przeczytanych. Nie miałem czasu na wieści ze świata, nie obchodziło mnie nic poza Capri, a wszak w 
niebie poczta nie istnieje. Wreszcie zdarzyło się coś niesłychanego: na Anacapri przyszła depesza. 
Przed dwoma dniami została z trudem zasygnalizowana przez semafor w Massa Lubrense i dotarła 
do semaforu na Capri obok Arco Naturale7. Don Ciccio, telegrafista, odgadnął mętnie jej treść i 
oddał ją kolejno do rozpoznania wszystkim mieszkańcom na Capri. Nikt nie zrozumiał z niej ani 
słowa i w ogóle nie chciano mieć do czynienia z depeszą. Postanowiono więc spróbować szczęścia na 
Anacapri i włożono telegram Marii porta-lettere do kosza z rybami. Maria, która nigdy w życiu nie 
widziała telegramu, wręczyła go z największą ostrożnością swemu parroco. II reverendo don Antonio 
nie przyzwyczajony do czytania czegoś, czego nie umiał na pamięć, kazał depeszę zanieść do 
nauczyciela, reverendo don Natale, najbardziej uczonego człowieka we wsi. Don Natale rozpoznał od 
razu, że jest to pismo w języku hebrajskim, jednak tak nieortograficzne, iż nie może go przetłumaczyć. 
Kazał Marii porta-lettere zabrać je do reverendo -don Dionisio, który niegdyś był w Rzymie, aby 
ucałować rękę papieża, i który wydawał się jedynym najwłaściwszym człowiekiem zdolnym do 
odcyfrowania 7 Telegramy między Capri a lądem stałym były wówczas nadawane za pomocą 
sygnałów świetlnych.
tajemniczej wiadomości. Don Dionisio, największy we wsi autorytet w sprawach wiedzy 
starożytnej, poznał natychmiast, że szyfrowane znaki kodu telegraficznego pochodzą od samego 
Tyberiusza, nic więc dziwnego, że nikt ich nie może zrozumieć. Aptekarz podtrzymał go w tym 
twierdzeniu, ale fryzjer sprzeciwił im się gorąco, przysięgając, że jest to pismo angielskie. Wiedziony 
rozsądkiem, zaproponował, aby papier zanieść do pięknej Margherity, której ciotka wyszła za mąż za 
inglese. Na widok depeszy la bella Marghe-rita wybuchła płaczem, gdyż śniło jej się w nocy, że ciotka 
zachorowała; telegram jest więc na pewno od lorda inglese, który zawiadamia ją o śmierci żony. I tak 
wędrowała Maria porta-lettere z depeszą od domu do domu, a poruszenie w wiosce wzrosło do tego 
stopnia, że zaprzestano wszelkiej pracy. Pogłoska o wojnie między Włochami a Turcją została po 
południu obalona przez inną, przyniesioną przez bosonogiego chłopca z Capri, a obwieszczającą, że w 
Rzymie zamordowano króla. Zwołano pośpiesznie radę gminną, lecz don Diego, burmistrz, 
zdecydował poczekać z opuszczeniem flagi do pół masztu, aż przyjdzie nowy telegram potwierdzający 
żałobną wieść. Tuż przed zachodem słońca na San Michele zjawiła się Maria porta-lettere z orszakiem 
całej starszyzny obydwu płci. Rzuciwszy okiem na depeszę powiedziałem, że nie jest dla mnie. Więc 
dla kogo?! Odparłem, że nie wiem, a nie znam nikogo ani wśród żyjących, ani wśród zmarłych, kto 
byłby obarczony takim imieniem. Nie było to w ogóle imię ani nazwisko, lecz rodzaj alfabetu jakiegoś 
nieznanego języka. Czy nie zechciałbym przeczytać telegramu i powiedzieć, co w nim jest napisane? 
— poprosił ktoś z tłumu. Nie, nie mam chęci; telegramów nie cierpię i nie chcę ich znać. Ale czy to 
prawda, co mówią o wojnie pomiędzy Italią a Turkami? — wołano z gromady pod murem 
ogrodowym.
Nic o niej nie wiedziałem, a zresztą wybuch wojny był mi obojętny. Aby tylko pozwolono mi 
dalej spokojne kopać w moim ogrodzie. Maria porta-lettere, wyczerpana i zniechęcona, usiadła na 
marmurowej kolumnie, oświadczając, że od rana biega z depeszą, nic nie jadła i nie ma już sił. A 
przecież musi teraz pójść i nakarmić krowę — czy nie zechciałbym tego telegramu przechować u 
siebie do jutra rana? W jej pokoju nie byłby bezpieczny ze względu na gromadę bawiących się 
wnucząt (nie mówiąc już o kurach i świni!). Byliśmy w przyjaźni z Marią porta-lettere i żal mi się 
zrobiło za równo jej, jak i krowy. Schowałem więc depeszę do kieszeni. Maria miała nazajutrz 
powędrować z nią dalej.
Słońce zapadło w morze, a dzwony zwoływały na Ave Maria, gdy rozchodziliśmy się na 
wieczorny posiłek. Kiedy siedziałem w mojej pergoli przed butelką najlepszego wina don Dionisia, 
przeszyła mnie okropna myśl: a może ów telegram jest jednak do mnie?! Podtrzymałem siły drugim 
kieliszkiem, rozłożyłem depeszę przed sobą na stole i zabrałem się do ujęcia w ludzkie słowa jej 
mistycznego znaczenia. Wypiłem całą butelkę, zanim nabrałem uspokajającej pewności, że jednak nie 
jest ona przeznaczona dla mnie. Zasnąłem z głową na stole, trzymając telegram w ręku. Przespałem 
tak do późnego ranka; dnia tego nie miałem powodów do pośpiechu, gdyż nikt dziś w moim ogrodzie 
nie pracował; ze względu na Wielki Piątek wszyscy byli zapewne na wczesnej mszy w kościele. Kiedy 
jednak w kilka godzin później poszedłem spacerem na San Michele, zastałem ku memu zdumieniu 
mastra Nicola, jego trzech synów oraz wszystkie dziewczęta, pracujących ze zwykłym zapałem. 
Wiedzieli oczywiście, jak bardzo mi zależało na jak najszybszym postępie robót, ale nigdy nie 
przyszłoby mi do głowy prosić ich o pracę w Wielki Piątek. To było naprawdę niezwykłe, 
pospieszyłem więc z wyrażeniem im swej wdzięczności. Mastro Nicola spojrzał na mnie z wyraźnym 
zdziwieniem, mówiąc, że dziś nie ma przecież święta.
— Nie ma święta? Dzisiaj? Czyżbyś nie wiedział, że Wielki Piątek jest dniem ukrzyżowania 
Jezusa Chrystusa!
— Va bene — odparł mastro Nicola — ale Jezus Chrystus nie był świętym!
— Ależ, naturalnie, że nim był! Największym świętym pomiędzy wszystkimi innymi!
— W każdym razie nie większym od Sant'Antonia, który uczynił więcej niż sto cudów. A ilu 
dokonał Jezus Chrystus? — spytał z pobłażliwym uśmiechem.
Nie istniał chyba nigdy na świecie człowiek, wiedzący lepiej ode mnie, że nie byłoby łatwo 
ubiec w cudach SantAntonia; czyż fakt, że przebywałem znów w tej wiosce, nie był jednym z 
największych?
Przemilczawszy pytanie Nicola, powiedziałem tylko, że pomijając wszelkie zasługi 
SantAntonia, który oczywiście godzien jest najwyższego szacunku, ów święty był tylko 
człowiekiem, Jezus Chrystus zaś — jest Synem Bożym, a poniósł śmierć męczeńską na krzyżu, aby 
nas wybawić od piekła. Właśnie pamiątkę tej ofiary obchodzimy w dniu dzisiejszym.
— Non e vero — rzekł krótko mastro Nicola, zabierając się znów z wielką energią do kopania. 
— L'hanno fatto morire ieri, per abbreviare le funzioni nella chiesa; nieprawda.
Kazali mu umrzeć już wczoraj, aby skrócić uroczystości kościelne.
Zaledwie zdołałem otrząsnąć się ze zdumienia, gdy usłyszałem dobrze znajomy głos wołający 
mnie spoza muru ogrodowego. Był to mój przyjaciel, świeżo mianowany w Rzymie poseł szwedzki. 
Nie posiadał się z oburzenia, że nie otrzymał odpowiedzi na list, w którym zapowiadał swój przyjazd, 
chcąc wspólnie ze mną spędzić Wielkanoc. Czuł się bardzo urażony, iż nie zdobyłem się na tyle 
uprzejmości, aby po niego posłać mego osła do przystani, dokąd przybył pocztową łodzią — przecież 
prosił o to w depeszy. A poza tym nigdy by nie przyjechał na Anacapri, gdyby wiedział, że będzie 
zmuszony wleźć po siedmiuset siedemdziesięciu siedmiu fenickich stopniach do tego nędznego 
gniazda. Może mam zamiar twierdzić, że nie dostałem jego telegramu? Ależ otrzymałem go, 
otrzymaliśmy go wszyscy! Prawie upiłem się z tego powodu! Udobruchał się trochę, kiedy mu ową 
depeszę wręczyłem; powiedział, że zabierze ją ze sobą do Rzymu i pokaże delie poste e telegrafi. 
Wyrwałem mu telegram z rąk grożąc, że będę energicznie zwalczał wszelką próbę telegraficznego 
połączenia Capri z lądem stałym.
Wielką przyjemność sprawiało mi oprowadzanie go i pokazywanie wszystkich przyszłych 
wspaniałości San Michele; od czasu do czasu wskazywałem szkic na murze, gdyż twierdził, że jest mu 
to nieodzownie potrzebne do wyrobienia sobie jasnego pojęcia o całokształcie prac. Chodził po 
budowie pełen podziwu, a spojrzawszy z kaplicy na dół ku wspaniałej wyspie u jego stóp, oświadczył, 
że jest to chyba najpiękniejszy widok na świecie. Zerknął tylko na mnie z niepokojem, kiedy go 
zaprowadziłem na miejsce przeznaczone dla olbrzymiego egipskiego sfinksa z czerwonego granitu, a 
kiedy mu pokazałem skałę, którą miałem zamiar rozsadzić, aby zbudować grecki teatr, oświadczył, że 
dostał zawrotu głowy. Poprosił, abym go zaprowadził do willi i dał kieliszek wina, gdyż pragnie 
pomówić ze mną spokojnie.
Oczy jego przesuwały się po bielonych ścianach chaty. Zapytał, czyżby to była owa „willa"? 
Odparłem, że nigdy w życiu nie czułem się nigdzie tak dobrze, jak tutaj, i postawiwszy butelkę wina 
don Dionisia na gładkim, czystym stole poprosiłem gościa, aby zajął miejsce na moim jedynym 
krześle. Rzuciłem się na łóżko, żeby wysłuchać jego przemowy. Mój przyjaciel spytał oględnie, czy 
podczas ostatnich lat nie pracowałem za dużo w Salpetriere wśród ludzi, którzy byli mniej lub więcej 
nienormalni i nie mieli wszystkiego w głowie w porządku.
— Owszem — odparłem — ale opuściłem już Salpetriere. Ucieszył się z tej wiadomości, 
mówiąc, że była to najwyższa pora. Sądzi nawet, że powinienem raczej wyspecjalizować się w innej 
gałęzi mego zawodu. Żywiąc dla mnie prawdziwą sympatię, przyjechał tutaj właśnie tylko po to, aby 
mnie nakłonić do powrotu do Paryża i do właściwego zawodu, któremu zawsze sprzyjało powodzenie. 
Czyż nie szkoda marnować się wśród chłopów na Anacapri? Jednak teraz, gdy mnie zobaczył, zmienił 
zdanie zrozumiawszy, że potrzebny mi jest całkowity i długi wypoczynek. Ucieszyłem się, że podziela 
moje zapatrywania, i wyjaśniłem mu, iż nie mogłem już dłużej znieść naprężenia nerwowego, gdyż 
jestem bardzo wyczerpany.
— Umysłowo? — spytał ze współczuciem.
Odrzekłem, że bezcelowe są prośby, abym wrócił do Paryża, ponieważ resztę moich dni pragnę 
spędzić na Anacapri.
— Czyż to ma znaczyć, że chcesz zamieszkać w tej nędznej wiosce samotny wśród chłopów 
nie umiejących czytać ani pisać? Ty, człowiek o tak dużych potrzebach duchowych? Z kimże będziesz 
tu obcował?
— Z sobą samym, z moimi psami, a może i z małpą.
— Przecież zawsze utrzymujesz, że nie możesz żyć bez muzyki — któż ci tu zagra i zaśpiewa?
— Ptaki w ogrodzie i morze dookoła. Posłuchaj! Czy słyszysz ten wspaniały mezzosopran 
wilgi? Czy jej głos nie jest piękniejszy od głosu naszej sławnej Christiny Nilson lub samej Patti? 
Wsłuchaj się w uroczyste andante fal — czy nie jest ono wspanialsze nawet od podniosłego rytmu IX 
symfonii Beethovena?
Mój przyjaciel zmienił nagle temat, wypytując, kto jest moim architektem i w jakim stylu dom 
ma być zbudowany.
Odrzekłem, że architekta w ogóle nie zaangażowałem, a nie wiem dotąd, w jakim stylu 
wybuduję mój dom; okaże się to w miarę postępowania robót. Znowu rzucił na mnie zatroskane 
spojrzenie i zrobił uwagę, że cieszy go przynajmniej pewność, iż opuściłem Paryż jako człowiek 
bogaty. Wybudowanie tak wspaniałej willi, jaką mu opisuję, wymaga na pewno bardzo dużego 
majątku.
Wysunąłem szufladę w stole i wyjąłem paczkę banknotów, schowanych w pończosze.
— Oto wszystko, co posiadam na tym świecie po dwunastu latach ciężkiej pracy w Paryżu! — 
powiedziałem. — Zdaje mi się, że jest tego około piętnastu tysięcy franków, może trochę więcej lub 
mniej, ale przypuszczam, że raczej mniej.
— Niepoprawny marzycielu! Wysłuchaj raz głosu przyjaciela — powiedział szwedzki poseł i 
dodał wskazując palcem na czoło — zdajesz się rozumować równie niejasno, jak twoi pacjenci w 
Salpetriere, jest to prawdopodobnie zaraźliwe! Spróbuj przyjrzeć się raz sprawom i zobacz je takimi, 
jakimi one są w rzeczywistości, a nie w twoich snach. Przy tempie życia, które prowadzisz, pończocha 
opróżni się za miesiąc, a nie widzę dotąd ani jednego pomieszczenia, w którym dałoby się jako tako 
zamieszkać; masz na razie tylko na pół gotowe loggie, tarasy, krużganki i pergole. Czymże chcesz 
dalej budować twój dom?
— Własnymi rękami.
— A czym będziesz żył, mieszkając już w swym domu?
— Makaronem.
— Potrzeba będzie co najmniej pół miliona, aby doprowadzić San Michele do takiego stanu, w 
jakim je widzisz w swej fantazji; skądże weźmiesz na to pieniądze?
Uczułem się jak porażony gromem: nie pomyślałem dotąd o tej ewentualności, był to zupełnie 
nowy dla mnie kąt widzenia.
— Na litość boską, więc co mam robić? — rzekłem bezradnie, utkwiwszy wzrok w mym 
przyjacielu.
— Powiem ci — odparł w swój energiczny i zdecydowany sposób — przerwij natychmiast 
roboty przy twoim zwariowanym San Michele, opuść ten bielony pokój, a ponieważ wzdragasz się 
przed powrotem do Paryża, pojedź do Rzymu i rozpocznij znowu i praktykę lekarza. W Rzymie 
znajdziesz dla siebie właściwy teren do pracy. Przebądź tam zimę, a długie lato będzie należało do 
ciebie i możesz wtedy dalej tutaj budować. San Michele uderzyło ci do głowy, ale nie jesteś przecież 
obłąkańcem, a przynajmniej stan ten odkryła na razie mała garstka ludzi... Zresztą masz szczęście we 
wszystkim, czego się dotkniesz. Jak słyszałem, w Rzymie praktykuje czterdziestu czterech 
zagranicznych lekarzy; jeżeli zbierzesz siły i poważnie natężysz wolę, schowasz ich jedną ręką do 
kieszeni. Popracuj usilnie i składaj u mnie swoje oszczędności, a założę się z tobą, o co chcesz, że 
wykończysz swoje San Michele i szczęśliwie spędzisz resztę życia w towarzystwie psów i małp.
Miałem straszną noc po wyjeździe mojego przyjaciela. Biegałem po małej chłopskiej izbie jak 
zwierzę w klatce. Nie mogłem zdobyć się na odwagę, aby pójść na górę do kaplicy, gdzie zwykle 
życzyłem dobrej nocy sfinksowi z mych marzeń. Lękałem się, aby kusiciel w czerwonym płaszczu nie 
stanął znów przy mnie w zapadającym zmroku. O świcie wybiegłem do latarni morskiej i dla ochłody 
skoczyłem do morza. Gdy wyszedłem na brzeg, myśii moje były już jasne jak woda w zatoce.
W dwa tygodnie później otworzyłem w Rzymie gabinet lekarski w domu Keatsa.
22. Piazza di Spagna 
Moją pierwszą pacjentką została pani P., małżonka znanego w Rzymie angielskiego bankiera. 
Przed trzema laty spadła z konia na polowaniu w Kampanii i od tej pory leżała sparaliżowana. Leczyli 
już ją wszyscy zagraniczni lekarze w Rzymie; przed miesiącem zasięgała nawet rady profesora 
Charcota, ten zaś wspomniał jej moje nazwisko. Nie miałem pojęcia, skąd wiedział, że osiadłem w 
Rzymie. Po zbadaniu chorej, wiedziałem od razu, iż sprawdzi się przepowiednia szwedzkiego posła i 
że Fortuna, dostrzegana tylko przeze mnie, znów stanęła u mojego boku. Przypadek przedstawiał się 
rzeczywiście wyjątkowo pomyślnie i odpowiedni był, aby nim rozpocząć głośną praktykę, gdyż 
pacjentka należała do grona ludzi najbardziej znanych w całej kolonii zagranicznej. Stwierdziłem, że 
powodem paraliżu nie było trwałe uszkodzenie kręgosłupa, lecz wstrząs nerwowy. Wiedziałem, że 
wiara w wyzdrowienie oraz masaże postawią ją na nogi za kilka miesięcy. Powiedziałem jej wszystko, 
do czego inni nie mieli odwagi się przyznać, i dotrzymałem słowa. Stan jej poprawił się, zanim 
rozpoczęliśmy masaże, a w trzy miesiące później elegancki Rzym ujrzał ją wysiadającą z powozu w 
Villa Borghese, gdzie przechadzała się czas jakiś o lasce. Uważano za cudowne wyleczenie 
przypadek, który w gruncie rzeczy był zupełnie zwyczajny i łatwy do ujęcia, oczywiście pod 
warunkiem, że chora będzie miała zaufanie do lekarza, a doktor nie straci cierpliwości. W dużej 
kolonii angielskiej Rzymu otworzyły się przede mną wszystkie drzwi, a wkrótce domy włoskie poszły 
za ich przykładem. Po roku zostałem lekarzem brytyjskiego poselstwa i miałem już więcej pacjentów 
niż wszyscy razem angielscy lekarze w liczbie jedenastu — pozostawiam wyobraźni każdego, jakie 
żywili za to względem mnie uczucia. Jeden z dawnych kolegów z Ecole des Beaux Arts, który 
mieszkał teraz jako emeryt w Villa Medici, wprowadził mnie do kolonii francuskiej. Mój przyjaciel z 
lat młodości, hrabia Giuseppe Primoli, głosił o mnie hymny pochwalne wśród eleganckich sfer 
towarzyskich Rzymu. Poza tym nawet słaby oddźwięk moich powodzeń na Avenue de Villiers 
wystarczyłby, aby poczekalnię zapełnić pacjentami. Profesor Weir-Michell, znany neurolog 
amerykański, z którym stykałem się już w Paryżu przysyłał mi w dalszym ciągu swój nadmiar 
przeżytych milionerów wraz z żonami chorymi nerwowo. Ich przeczulone córki, żywiące ambitne 
nadzieje względem każdego rzymskiego księcia żyjącego w kawalerskim stanie, zaczęły mnie 
wzywać do swych ponurych pałaców, aby zasięgnąć porady w przeróżnych dolegliwościach 
pochodzących z doznanych rozczarowań. Wielka liczba Amerykanów, niby stado owiec, poszła w ich 
ślady i wkrótce dwunastu lekarzy amerykańskich podzieliło los swych angielskich kolegów. Setki 
modelek ze stopni Trinita dei Monti pod mymi oknami, odzianych w malownicze stroje ludowe z 
górskich okolic wokół Monte Cassino, stało się moimi pacjentkami. Niejeden z handlarzy kwiatów 
rta Piazza di Spagna rzucił mi bukiet fiołków do przejeżdżającego powozu, dziękując w ten sposób za 
lekarstwo przeciw kaszlowi, przepisane któremuś z jego licznych dzieciaków. „Ambulatorio" w 
Trastevere rozsławiło moje nazwisko po wszystkich ubogich dzielnicach Rzymu. Od rana do 
wieczora byłem na nogach, a sypiałem znakomicie (jeżeli nie wzywano mnie w nocy do chorego, co 
zdarzało się często). Jednak zupełnie nie czułem się wyczerpany — w owych czasach nie znałem 
zmęczenia. Pragnąc zaoszczędzić czas oraz bardzo lubiąc konie, zacząłem wkrótce jeździć po Rzymie 
elegancką Wiktorią na czerwonych kołach, zaprzężoną w piękną parę węgrów. Tappio, mój lapoński 
pies, towarzyszył mi zawsze. Rozumiem dzisiaj, że wyglądało to zapewne wyzywająco i butnie, a 
mogłoby być źle zrozumiane, jako reklama, gdybym już wówczas nie mógł pozwolić sobie na 
wyrzeczenie się wszelkiej propagandy. W każdym razie nie ulega wątpliwości, że nie usposabiało to 
życzliwie moich czterdziestu czterech kolegów. Niektórzy jeździli ponurymi, starymi karetami z 
czasów Pio Nono1, wyglądającymi tak posępnie, że mogłyby jednocześnie służyć 1 Papież Pius 
IX (1846—1878).
za karawany dla ich zmarłych pacjentów. Inni chodzili piechotą, w długich surdutach i wysokich 
cylindrach wciśniętych głęboko na oczy, jakby pogrążeni w usilnych namysłach, kogo mają w 
najbliższej przyszłości zabalsamować. Wszyscy znali mnie z widzenia i gdy przejeżdżałem, rzucali w 
moją stronę złe spojrzenia. Musieli jednak wkrótce, chcąc nie chcąc, poznać się ze mną osobiście, gdy 
ich umierający pacjenci zaczęli mnie wzywać na konsylia. Starałem się postępować zgodnie z etyką 
właściwą naszemu zawodowi, tłumacząc chorym, iż należy im powinszować, że znaleźli się w tak 
dobrych rękach moich kolegów; jednak zadanie to było często niełatwe.
Smutnym byliśmy bractwem: składaliśmy się z rozbitków różnych narodowości, którzy unosząc 
ze sobą odrobinę swej wiedzy, schronili się do Rzymu. Trzeba było żyć gdziekolwiek, czemuż zatem 
nie w Rzymie, dopóki nie szkodziliśmy życiu pacjentów? Wkrótce nie było w tym mieście 
cudzoziemca, który umarłby bez uprzedniego wezwania mnie, abym mu asystował przy śmierci. 
Stałem się dla umierających z zagranicznych kolonii tym, czym był illustrissimo professore Baccelli 
dla umierających Rzymian: ostatnią nadzieją, jakże często zawodzącą! Jeszcze jedna osoba nie 
zapomniała nigdy zjawić się przy takich okazjach. Był nią signor Cornacchia, właściciel zakładu 
pogrzebowego uprzywilejowanego przez kolonie zagraniczne, a jednocześnie zarządca 
protestanckiego cmentarza przy Porta San Paolo. Jakkolwiek nie wzywano go nigdy, zjawiał się 
zawsze we właściwym czasie, a jego wielki, haczykowaty nos zdawał się wietrzyć śmierć z najdalszej 
odległości, niby sęp czujący padlinę. Nienaganny w swym surducie i cylindrze, na wzór doktorskich, 
przesiadywał w sieni i czekał, aż przyjdzie na niego kolej, a wówczas zostanie wezwany do 
mieszkania.
Żywił do mnie widocznie specjalną sympatię, gdyż kłaniał mi się z ujmującą grzecznością, 
szerokim ruchem zataczając przy spotkaniach na ulicy półkole swym cylindrem. Gdy z wiosną 
opuszczałem Rzym, jako pierwszy w szeregu wyjeżdżających, wyrażał mi stale swój wielki żal z tego 
powodu, a gdy wracałem jesienią, witał mnie zawsze z wyciągniętymi rękami i uprzejmym: „Bon 
tornato, signor dottore"2. Podczas ubiegłych świąt Bożego 2 Dobrze, że pan wrócił, doktorze.
Narodzenia zaszło co prawda między nami drobne nieporozumienie, gdyż przysłał mi dwanaście 
butelek wina, wyrażając przy tym nadzieję wspólnej korzystnej współpracy podczas nadchodzącego 
sezonu. Zdawał się głęboko urażony, kiedy oświadczyłem, że nie mogę przyjąć upominku, i 
powiedział mi, że żaden z moich kolegów nie odesłałby mu na pewno tego drobnego dowodu 
przyjaźni. Podobne nieszczęśliwe nieporozumienie pomiędzy mną a obydwoma aptekarzami-
obcokrajowcami ostudziło również na jakiś czas nasze stosunki.
Pewnego dnia zaskoczony zostałem odwiedzinami doktora Pilkingtona, który miał specjalne 
powody, aby mnie nienawidzić. Oznajmił, iż wszyscy moi koledzy czekali dotąd nadaremnie, abym 
zgodnie z przyjętymi zasadami etykiety złożył im wizyty. Ponieważ jednak góra nie przyszła do 
Mahometa — przychodzi Mahomet do góry. (Nie przypominał zresztą wcale Mahometa, a biała, długa 
broda nakazująca szacunek upodobniała go raczej do fałszywego, nie zaś do prawdziwego 
proroka.) Oświadczył dalej, iż zgłasza się jako senior wśród zagranicznych lekarzy w Rzymie, aby 
mnie zaprosić na członka „Stowarzyszenia wzajemnego popierania się", które zostało założone w celu 
położenia kresu wszelkim niechęciom, tak dawno pieniącym się wśród kolegów. Wszyscy już się 
zapisali na członków z wyjątkiem doktora Campbella, gbura, z którym żaden z nich nie utrzymuje 
stosunków. Trudna do rozwiązania sprawa honorarium została już ustalona ku ogólnemu zadowoleniu. 
Uchwalono, aby jako minimum ustanowić dwadzieścia franków, maksimum zaś pozostawić do 
uznania każdego z kolegów. Balsamowania — niezależnie czy będzie to mężczyzna, kobieta lub 
dziecko — nie wolno dokonać poniżej pięciu tysięcy franków. Przykro mu, ale musi mi powiedzieć, 
że kilkakrotnie wpływały już do Stowarzyszenia skargi na moją niedbałość w sprawach pieniężnych, 
często nawet w ogóle nie posyłam rachunków za opiekę lekarską i pracuję za darmo. Właśnie wczoraj 
zwierzył mu się prawie z płaczem signor Cornacchia, że zabalsamowałem żonę szwedzkiego pastora 
za sto lirów — czyż to nie pożałowania godne wykroczenie przeciwko solidarności w stosunku do 
kolegów? Przekonany jest, że pojmuję wszelkie korzyści, które mi gwarantuje należenie do związku, i 
będzie się niewymownie cieszył, jeżeli ujrzy mnie jutro na wspólnym posiedzeniu.
Odrzekłem, iż bardzo żałuję, lecz ani dla siebie, ani dla nich nie widzę owych korzyści 
płynących z mego udziału w Stowarzyszeniu; gotów jednak jestem przedyskutować z nimi kwestię 
honorarium, oczywiście maksymalnego — nigdy zaś — minimalnego. Co się zaś tyczy iniekcji 
sublimatowych, które nazwał balsamowaniem, to koszt ich nie przekracza pięćdziesięciu franków, 
jeżeli więc policzymy drugie pięćdziesiąt za stratę czasu, to suma, jaką pobrałem za zabalsamowanie 
pastorowej, jest wystarczająca.
Mam zamiar zarabiać na żywych, nie zaś na umarłych, gdyż jestem lekarzem, a nie hieną.
Usłyszawszy ostatnie słowo, zerwał się z miejsca, oświadczając, abym się nigdy nie fatygował z 
wezwaniem go na jakiekolwiek konsylium, gdyż nie będzie mi mógł służyć... Odrzekłem, iż jest to 
wprawdzie dotkliwym ciosem zarówno dla mnie, jak i dla mych pacjentów, lecz jakkolwiek z żalem, 
postaramy się obejść bez niego.
Dziś żałuję, że się uniosłem i powtórzyłem moje zdanie raz jeszcze podczas naszego drugiego 
spotkania w jego własnym domu na via Quatro Fontane. Biedny doktor Pilkington uległ następnego 
dnia po naszej rozmowie lekkiej apopleksji i prosił mnie o rozciągnięcie nad nim opieki. Opowiedział 
mi, że „Stowarzyszenie wzajemnego popierania się" rozpadło się i zagraniczni lekarze są znowu 
wrogo usposobieni względem siebie — on zaś osobiście czuje się bezpieczniejszy w moich rękach niż 
w czyichkolwiek innych. Na szczęście nie było danych do obaw, przeciwnie, stwierdziłem, że po 
ataku wyglądał lepiej niż przed nim. Próbowałem go rozweselić mówiąc, że nie ma powodów do 
zmartwień, bowiem przypuszczałem zawsze, że miewał już nieraz dawniej lżejsze ataki przechodzące 
bez śladu. Wkrótce postawiłem go na nogi, odzyskał pogodny wygląd, a gdy opuszczałem Rzym, czuł 
się doskonale.
Niedługo potem poznałem doktora Campbella, śmiertelnego wroga Pilkingtona, który nazywał 
go gburem. Na pierwszy rzut oka byłem przeświadczony, że tym razem doktor Pilkington postawił 
diagnozę właściwą. Nigdy nie widziałem starszego pana o wyglądzie równie dzikim: oczy miał 
nabiegłe krwią, brutalne usta, czerwoną twarz pijaka, całkowicie zarośniętą jak u małpy, oraz d^gą, 
zaniedbaną brodę. Mówiono, że ma osiemdziesiąt lat, a stary angielski aptekarz, który już od dawna 
usunął się od pracy, twierdził, że przed trzydziestu laty, gdy przyjechał do Rzymu, doktor Campbell 
wyglądał zupełnie tak samo. Nikt nie znał jego pochodzenia. Istniała pogłoska, że służył jako chirurg 
w armii południowej podczas wojen amerykańskich, wyspecjalizował się w operacjach i był 
rzeczywiście jedynym chirurgiem wśród grona obcych lekarzy, z których żaden nie utrzymywał z nim 
stosunków. Pewnego dnia zastałem go stojącego przy moim powozie i głaszczącego Tappia.
— Zazdroszczę panu tego psa — odezwał się nagle swym szorstkim głosem — a czy lubi pan 
małpy?
Pośpieszyłem z zapewnieniem, że lubię je bardzo.
— To będziemy przyjaciółmi — zauważył i poprosił mnie, abym obejrzał jego małpę, która 
przewróciła na siebie kocioł z ukropem i oparzyła się prawie śmiertelnie. Poszliśmy do jego 
mieszkania znajdującego się na najwyższym piętrze w narożnym domu obok Piazza Mignanelli. 
Poprosił mnie, abym zaczekał chwilę w salonie, i wkrótce zjawił się, niosąc na ręku małpę, 
olbrzymiego pawiana, obandażowanego od góry do dołu.
— Obawiam się, że sprawa stoi źle — powiedział zupełnie zmienionym głosem, głaszcząc czule 
wychudłą twarz zwierzęcia — nie wiem, co pocznę, gdy mi zdechnie: to mój jedyny przyjaciel. 
Wychowałem go na butelce, gdyż matka umarła przy jego urodzeniu. Była prawie wielkości goryla i 
miała wiele niewiarygodnie ludzkich cech. Nie sądzę, aby pan kiedykolwiek widział coś równie 
miłego. Wie pan, krajanie ludzi nie sprawia mi specjalnych przykrości, a nawet czynię to z 
przyjemnością, ale nie mogę znaleźć sił, aby opatrzyć to biedne, małe, oparzone ciałko. Biedactwo 
cierpi tak straszliwie, gdy próbuję mu przemyć rany, że po prostu nie mogę na to patrzeć. Pewny 
jestem, że pan lubi zwierzęta — czy chciałby pan wyleczyć nieboraka?
Zdjęliśmy opatrunek przesiąknięty krwią i ropą. Widok był rozpaczliwy: ciało małpy 
wyglądało jak jedna wielka rana.
— Biedak wie, że pan mu przyniesie ulgę, gdyż w przeciwnym razie nie siedziałby tak 
spokojnie; zazwyczaj nie pozwala się dotknąć nikomu oprócz mnie. Rozumie wszystko i więcej ma 
rozsądku niż wszyscy razem wzięci obcy lekarze w Rzymie. Nie jadł już nic od czterech dni — 
ciągnął z wyrazem tkliwości w oczach nabiegłych krwią.
— Billy, synku kochany, zjedz tę figę, zrób to dla twego ojczulka.
— Szkoda, że nie mamy banana — rzekłem — nie ma przysmaku bardziej ulubionego przez 
małpy. — Chciał natychmiast zatelegrafować do Londynu, aby przysłano wiązkę bananów bez 
względu na ich cenę.
- Chodzi tylko o utrzymanie go przy siłach — ciągnąłem.
Wlaliśmy mu do ust trochę mleka, które natychmiast wypluł.
— Już nie może łykać — westchnął jego pan — wiem dobrze, co to znaczy: biedak umiera.
Zaimprowizowaliśmy za pomocą rurki coś w rodzaju żołądkowej sondy i ku radości starego 
doktora mleko tym razem nie zostało zwrócone.
Pomału zaczęło być małpie lepiej. Przez dwa tygodnie co dzień opatrywałem ją i skończyło się 
na tym, że bardzo polubiłem zarówno ją, jak i jej pana. Po jakimś czasie zastałem pawiana 
kołyszącego się w specjalnie zbudowanym bujającym fotelu, umieszczonym na tarasie obok krzesła 
jego pana; pomiędzy nimi stała butelka whisky. Doktor zapewniał, że przed dokonaniem operacji 
należy pić whisky, aby mieć pewną rękę. Sądząc po liczbie pustych butelek stojących w kącie tarasu, 
praktykę chirurgiczną musiał mieć bardzo znaczną. W każdym razie obydwaj byli pod władzą 
alkoholu i często chwytałem Billy'ego na gorącym uczynku raczenia się whisky and soda ze szklanki 
swego pana. Doktor utrzymywał, że alkohol jest dla małp najlepszym środkiem wzmacniającym, a raz 
nawet uratował życie nieodżałowanej matce Billy'ego, gdy chorowała na zapalenie płuc.
Pewnego wieczora zastałem obydwóch na tarasie kompletnie pijanych. Billy tańczył na stole 
wokół butelki coś w rodzaju murzyńskiego tańca, a stary doktor siedział rozparty w fotelu, klaskał w 
ręce do taktu i śpiewał ochryple:
— Billy, synku mój! Syyyynku!
Nie usłyszeli mnie i nie spostrzegli mego przyjścia. Patrzyłem oniemiały na tę szczęśliwą 
rodzinną idyllę. Twarz pijanej małpy przybrała wyraz zupełnie ludzki, wygląd zaś starego pijaka 
przypominał łudząco olbrzymiego goryla. Nie można było zaprzeczyć rodzinnemu podobieństwu.
— Billy, mój synku! Billy, mój synku!
Czyżby naprawdę...? Nie, wiedziałem, że to niemożliwe, a jednak nie mogłem się 
oprzeć niesamowitemu wrażeniu...
W kilka miesięcy później znowu zastałem doktora stojącego przy moim powozie i 
rozmawiającego z Tappiem. Nie, Bogu dzięki, Billy ma się dobrze, tym razem zachorowała jego żona; 
czy nie byłbym tak dobry i nie zechciał jej odwiedzić? Poszliśmy więc znów na górę do jego 
mieszkania. Nie miałem dotąd pojęcia, że doktor dzieli je z kimś jeszcze poza małpą. Na łóżku leżała 
młoda dziewczyna, prawie jeszcze dziecko, miała zamknięte oczy i robiła wrażenie nieprzytomnej.
— Zdaje mi się, że wspomniał pan o żonie? Czy to pańska córka?
— Nie — odrzekł — to jest moja czwarta żona. Pierwsza popełniła samobójstwo, druga i 
trzecia umarły na zapalenie płuc, a pewny jestem, że i ta również w ten sposób skończy.
Pierwsze badanie zdawało się jego zdanie potwierdzać. Kobieta miała obustronne zapalenie 
płuc, ale doktor widocznie nie zauważył silnego wysięku w lewej opłucnej.
Zrobiłem jej brudną szprycką doktora zastrzyk kamfory i eteru, po czym zaczęliśmy chorą silnie 
rozcierać; jednak skutek osiągnęliśmy minimalny.
— Niech pan spróbuje ją otrzeźwić! Trzeba do niej przemówić! — rozkazałem. Pochylił się 
nad bladą twarzyczką.
— Sally! — krzyknął żonie do ucha. — Kochanie! Zbierz siły! Wyzdrowiej albo ożenię się z 
inną!
Westchnęła głęboko, wstrząsnęła się i otworzyła oczy.
Nazajutrz dokonaliśmy punkcji, a młodość zrobiła swoje, i chora prawie wbrew chęciom z 
wolna wracała do zdrowia. Moje podejrzenie, że cierpi na chroniczną chorobę płucną, okazało się 
niestety słuszne: biedna kobieta miała silnie rozwiniętą tuberku-lozę. Przez kilka tygodni odwiedzałem 
ją codziennie, gdyż bardzo mi jej było żal. Najwidoczniej obawiała się ogromnie swego męża, czemu 
się nie dziwiłem, gdyż był dla niej niesłychanie szorstki, jakkolwiek brutalność ta była może 
bezwiedna. Opowiedział mi, że żona jego pochodzi z Florydy, toteż z nadejściem jesieni poradziłem 
mu wysłanie jej jak najprędzej do domu, gdyż nie przeżyłaby jeszcze jednej zimy w Rzymie. Zgodził 
się na ten projekt, ale wkrótce zauważyłem, że największą przeszkodę do wyjazdu stanowi Billy, z 
którym doktor nie wiedział, co począć. Zaproponowałem, że zabiorę go do siebie na małe podwórze 
obok Trinita dei Monti, gdzie już mieszkały różne inne zwierzęta. Doktor miał powrócić za trzy 
miesiące. Nie wrócił jednak nigdy i nikt się też nie dowiedział, co się z nim stało. Kiedyś doszła mnie 
pogłoska, że został zastrzelony podczas kłótni w domu publicznym, nie wiem jednak, czy wiadomość 
ta była prawdziwa. Rozmyślałem często 0 tym człowieku: kim był w rzeczywistości i czy w ogóle był 
lekarzem? Pewnego razu widziałem, jak z zadziwiającą szybkością amputował rękę. Zdawał się mieć 
nieco wiadomości z anatomii, ale nie słyszał chyba nigdy o przygotowaniach do operacji i o 
dezynfekowaniu rany, a jego instrumenty były po prostu niewiarygodnie prymitywne. Angielski 
aptekarz zwierzył mi się, że doktor zapisuje stale te same recepty często z błędami ortograficznymi 1 
fałszywym dozowaniem. Osobiście sądzę, że nie był on w ogóle lekarzem, ale dawniejszym 
rzeźnikiem lub może pomocnikiem w lazarecie wojskowym, a jakieś ważne powody zmusiły go do 
opuszczenia kraju. Billy został u mnie na Piazza di Spagna do wiosny. Zabrałem go potem z sobą na 
San Michele, gdzie mi aż do swej błogosławionej śmierci zalewał sadła za skórę. Wyleczyłem go z 
pijaństwa i pod wieloma względami stał się małpą zupełnie porządną.
Usłyszymy jeszcze o nim w dalszych rozdziałach.
23 Jeszcze o lekarzach 
Pewnego dnia zjawiła się w moim gabinecie jakaś pani w głębokiej żałobie, oddając list 
polecający od angielskiego księdza. Była już w wieku dojrzałym, bardzo korpulentna, ubrana w luźne, 
falujące szaty niezwykle dziwnego kroju. Z zachowaniem wszelkiej ostrożności zajęła miejsce na 
sofie i powiedziała, że jest w Rzymie po raz pierwszy. Przez śmierć jego wielebności księdza 
Jonathana, nieodżałowanego jej małżonka, została na ziemi samotna i bez opieki. Jego wielebność był 
dla niej wszystkim: mężem, ojcem, kochankiem i przyjacielem...
Ze współczuciem wyraziwszy jej ubolewanie, przyglądałem się bezmyślnej, okrągłej twarzy i 
głupim oczom. — Jego wielebność ksiądz Jonathan miał... Przerwałem mówiąc, że się, niestety, 
bardzo śpieszę, gdyż poczekalnia jest pełna ludzi. Co mógłbym więc dla niej uczynić?
Odparła, iż przyjechała tylko po to, aby się mi zwierzyć, że oczekuje dziecka. Wprawdzie wie 
dobrze, że jego wielebność ksiądz Jonathan czuwa nad nią z nieba, jednak stan jej bardzo ją niepokoi, 
gdyż jest to pierwsze dziecko. Słyszała o mnie dużo, a teraz gdy mnie zobaczyła, czuje się 
spokojniejsza, bowiem pewna jest, że w moich rękach będzie bezpieczna, jak w rękach samego 
wielebnego Jonathana. Zawsze bardzo lubiła Szwedów, a nawet była zaręczona ze szwedzkim 
duchownym — ach, taka miłość od pierwszego spojrzenia, niestety, nie trwała długo. Dziwi się 
mojemu młodemu wyglądowi, właśnie w tym wieku był ów szwedzki pastor, a nawet jest pewne 
podobieństwo pomiędzy nim a mną... Ogarnia ją dziwne uczucie, jakbyśmy się już dawniej znali i 
mogli zrozumieć bez słów... Przy tych słowach patrzyła na mnie, mrugając okiem tak wymownie, że 
jego wielebności byłoby bardzo nieprzyjemnie, gdyby w tym momencie nad nią czuwał.
Pospieszyłem z wyjaśnieniem, że nie zajmuję się akuszerią, a pewny jestem, że będzie jej 
dobrze pod opieką każdego z moich kolegów. O ile wiem, wszyscy są specjalistami w tym zakresie. 
Np. taki wybitny lekarz, jak doktor Pilkington. Nie, ona właśnie chce być moją pacjentką, a nie innego 
doktora. Ach, czyżbym mógł pozostawić ją samotną i bezbronną wśród obcych ludzi, wraz z 
dzieckiem pozbawionym ojca?... Zresztą nie ma już czasu do stracenia, bo dziecko może się urodzić 
lada dzień, lada chwila. Zerwałem się szybko, proponując wezwanie dorożki, którą wróciłaby do Hotel 
de Russie, gdzie mieszkała.
Cóż by dał za to jego wielebność ksiądz Jonathan, gdyby mu dane było ujrzeć swe dziecko! 
Przecież tak namiętnie kochał jego matkę! Jeżeli można mówić o małżeństwie, które się pobrało z 
miłości, to właśnie oni służyć powinni za przykład: związek ten był stopieniem się w jedno ich dwóch 
gorejących serc, dwóch harmonijnie dobranych dusz! Wybuchła łkaniem, które przeszło w drgawki 
wstrząsające w zastraszający sposób całym jej ciałem. Nagle zbladła, ucichła i ruchem ochrony 
założyła ręce na brzuchu. Mój strach przeszedł w przerażenie. Giovannina i Rosina z psami 
spacerowały na Villa Borghese, Anna również wyszła, w całym domu nie było kobiety, a w 
poczekalni siedziało mnóstwo ludzi. Zerwałem się z krzesła i uważnie przyjrzałem się chorej. Nagle 
dostrzegłem w jej twarzy dobrze mi znane oznaki i wszystko stało się od razu zrozumiałe: nie darmo 
przepracowałem piętnaście lat wśród histeryczek z przeróżnych krajów i wszelkiego wieku. Surowo 
kazałem jej otrzeć łzy, zebrać siły i wysłuchać mnie spokojnie. Zadałem kilka zawodowych pytań, a 
wymijające odpowiedzi, jakie otrzymywałem, wzbudziły moje zainteresowanie się jego wielebnością 
księdzem Jonathanem oraz jego przedwczesną śmiercią. Przedwczesna była na pewno, gdyż okazało 
się, że zgon nieodżałowanego małżonka mojej pacjentki nastąpił w zeszłym roku i to w miesiącu 
bardzo zastanawiającym z punktu widzenia lekarskiego... Wreszcie z zachowaniem wszelkiej 
ostrożności oświadczyłem jej, że dziecka w ogóle nie będzie miała. W tejże chwili zerwała się z 
miejsca i w najwyższej złości wypadła z pokoju krzycząc, że obraziłem pamięć jego wielebności 
księdza Jonathana.
W kilka dni później spotkawszy na piazzy angielskiego proboszcza, podziękowałem mu za 
polecenie mnie mrs Jonathan dodając, że ku memu żalowi nie mogłem się nią zająć. Uderzyła mnie 
małomówność i nieco sztywne zachowanie się pastora. Zapytałem o zdrowie mrs Jonathan. Odrzekł, 
iż znajduje się pod opieką doktora Jonesa, a dziecko oczekiwane jest lada chwila, po czym szybko 
odszedł.
Sprawa obiegła miasto w niespełna dobę. Wszyscy o niej wiedzieli, wszystkim 
zagranicznym lekarzom była niezwykle na rękę, znali ją ich pacjenci oraz obydwaj angielscy 
aptekarze; opowiadano ją sobie u angielskiego piekarza na via Babuino i u Cooka, jak również 
we wszystkich pensjonatach na via Sistina i w angielskich herbaciarniach — nigdzie w ogóle o 
niczym innym nie rozmawiano. Wkrótce każdy członek kolonii angielskiej w Rzymie wiedział, że 
zblamowałem się haniebnie, a prócz tego obraziłem pamięć jego wielebności księdza Jonathana. 
Wszystkim wiadomo było, że doktor Jones nie opuszczał już Hotel de Russie, a około północy 
wezwano akuszerkę. Nazajutrz nastąpił rozłam w angielskiej kolonii Rzymu i dwa wrogie obozy 
dyskutowały na temat, czy dziecko przyjdzie na świat, czy też w ogóle nie należy go oczekiwać. 
Wszyscy angielscy lekarze i ich pacjenci, wszyscy duchowni wraz ze swymi współwyznawcami 
oraz angielski aptekarz z via Condotti przekonani byli, że dziecko się urodzi. Wszyscy zaś moi 
pacjenci, drugi aptekarz z Piazza Mignanelli, sprzedawcy kwiatów na Piazza di Spagna, modelki 
ze stopni Tinita dei Monti pod mymi oknami, handlarze roba antica oraz scalpellini1 z via Margutta 
zaprzeczali stanowczo możliwości ciąży. Angielski aptekarz wahał się jeszcze, a mój przyjaciel, 
angielski konsul, musiał z ubolewaniem zająć stanowisko przeciwko mnie z powodów 
patriotycznych. Signor Cornacchia, agent zakładu pogrzebowego, znalazł się w położeniu 
niesłychanie drażliwym, wymagającym dużej ostrożności. Z jednej strony wierzył 
niewzruszenie we mnie, jako w człowieka nieomylnego i jednego z najpoważniejszych jego 
dostawców, z drugiej zaś — widoki zakładu przedstawiałyby się bezsprzecznie o wiele korzystniej, 
gdyby się okazało, że nie miałem racji. Wkrótce rozeszła się po' Handlarze starzyzną oraz 
kamieniarze.
głoska, że wezwano na konsylium doktora Pilkingtona, który stwierdził, że pani Jonathan urodzi 
bliźnięta. Signor Cornacchia zrozumiał, że najwłaściwszą polityką będzie czekanie. Wszelkie 
wątpliwości zostały jednak usunięte, gdy się dowiedziano, że wobec odwlekania się porodu pastor 
angielski został zawiadomiony, iż wezwany będzie zapewne lada chwila w dzień lub w nocy, aby 
dopełnił chrztu in articulo mortis. Signor Cornacchia przeszedł wówczas ostentacyjnie do przeciwnego 
obozu i pozostawił mnie memu losowi. Z jego punktu widzenia, jako specjalisty w sprawach 
pogrzebu, dziecko było równie dobre, jak dorosły. A może od razu będzie dwoje dzieci?... A dlaczego 
nie miałoby się zdarzyć...? Gdy ujrzano mamkę w malowniczym stroju góralskim, wprowadzającą się 
do Hotel de Russie, wśród moich zwolenników dały się zauważyć nieomylne oznaki zwątpienia we 
mnie, a kiedy przywieziono z Anglii wózek dziecięcy i ustawiono go w hallu — położenie moje stało 
się krytyczne. Wszystkie panie z zagranicy, przechodząc przez hali, rzucały przyjazne spojrzenia, a 
wszyscy kelnerzy zakładali się, czy urodzi się jedno dziecko, czy też dwoje? (Zakładów na temat, czy 
w ogóle coś się urodzi, zaprzestano zupełnie!) Na garden party w angielskim poselstwie wiele osób 
udawało, że mnie nie widzi, zaś doktor Pilkington i doktor Jones, którzy zaczęli znowu witać się z 
sobą, byli przez cały czas ośrodkami podnieconych gromadek, w które się skupiano, aby wysłuchać 
najnowszych biuletynów z Hotel de Russie. Szwedzki poseł odprowadził mnie na stronę i 
zirytowanym głosem oświadczył, że nie chce mnie już znać i że ma już dość moich dziwnych 
wybryków (że się tak wyrazi łagodnie...). W zeszłym tygodniu nazwałem podobno hieną starego 
angielskiego lekarza, zasługującego na najwyższy szacunek, a wczoraj angielska pastorowa 
opowiedziała jego żonie, że zbezcześciłem pamięć szkockiego duchownego. Jeżeli mam zamiar 
postępować nadal w ten sposób, to lepiej zrobię wyjeżdżając z powrotem na Anacapri, zanim cała 
zagraniczna kolonia odwróci się ode mnie. Po upływie nowego tygodnia naprężonego wyczekiwania 
zaczęły się zjawiać oznaki reakcji. Zakłady wśród kelnerów wyróżniały się, a nawet ukazało się kilka 
nowych, stawianych ostrożnie po pięć lirów za „nieurodzeniem się dziecka w ogóle". Wszelkie 
zakłady na temat bliźniąt ustały. Liczba dezerterów z mego obozu zaczęła pomału maleć. Wprawdzie 
angielski pastor i jego gmina stali jeszcze dzielnie na straży wózka, a doktor Jones i mamka spali 
nadal w hotelu, ale signor Cornacchia, wiedziony ostrym węchem, opuścił już tonący okręt. Aż 
wreszcie przyszło rozwiązanie całej sprawy w postaci starego Szkota o przebiegłej powierzchowności, 
który wszedł pewnego dnia do mego gabinetu i zajął miejsce na sofie, gdzie przed kilkoma tygodniami 
siedziała jego siostra. Oznajmił, że na nieszczęście jest bratem mrs Jonathan, przyjechał poprzedniego 
dnia z Dundee i nie stracił do dziś czasu na próżno. Uregulował należność doktora Pilkingto-na, płacąc 
mu trzecią część żądanego rachunku, wyrzucił za drzwi doktora Jonesa i prosi mnie teraz o adres 
niedrogiego zakładu dla obłąkanych. Uważał, że doktora powinno by się zamknąć również, tylko 
gdzie indziej.
Wyjaśniłem, że wprawdzie mu współczuję, ale choroba jego siostry nie kwalifikuje się do 
leczenia w szpitalu dla wariatów. Odpowiedział, że w takim razie nie wie, kto jest bardziej 
odpowiednim pacjentem niż ona!
Jego wielebność ksiądz Jonathan zmarł przed rokiem na uwiąd starczy i rozmiękczenie mózgu, a 
naprawdę niepodobna przypuszczać, żeby to stare zwariowane babsko, jakim jest pani Jonathan, 
mogło jeszcze doświadczać pokus z innej strony. Naraziła się już na drwiny całego Dundee w ten sam 
sposób, w jaki ośmieszyła się teraz w Rzymie. Zatem dość już ma jej głupstw, nie chce z nią mieć nic 
wspólnego!
— Ja również — odparłem. — Po piętnastu latach pracy wśród histeryczek pragnąłbym 
teraz trochę spokoju.
Poradziłem mu, że najlepiej zrobi zabierając ją do Dundee. Wyraziłem też uznanie dla jego 
postępku z doktorem. Miałem przekonanie, że zrobił doskonale, gdyż, o ile wiem, lekarz ów był 
emerytowanym indyjskim doktorem sztabowym i znajomość histerii posiadał minimalną. Tak zwana 
ciąża histeryczna na pewno rzadko mu się zdarzała wśród żołnierzy, natomiast wśród kobiet spotykana 
jest dosyć często.
Czy wiadomo mi, spytał gość, że jego siostra z całą bezczelnością obstalowała sobie wózek na 
jego rachunek? Musiał za niego zapłacić pięć funtów, a za dwa można w Dundee dostać używany; czy 
nie mógłbym mu znaleźć na niego kupca? Nie ma zamiaru zarobić na nim, ale chciałby wycofać 
pieniądze. Wyjaśniłem mu, że gdyby pozostawił siostrę w Rzymie, byłaby zdolna obstalować sobie 
jeszcze jeden wózek. Zrobiło to na nim wrażenie. Pożyczyłem mu powóz, którym zawieziono mrs 
Jonathan na stację. Nigdy już ich obojga nie zobaczyłem.
Przepowiednie szwedzkiego posła sprawdzały się dotąd całkowicie. Odniosłem pełne 
zwycięstwo. Wkrótce jednak musiałem zmierzyć się z rywalem znacznie poważniejszym, który 
właśnie zaczął praktykować w Rzymie. Opowiadano mi (a sądzę, że pogłoska ta była prawdziwa), że 
moje szybko wzrastające powodzenie skłoniło go do zaniechania dochodowej praktyki w X i 
przeniesienia się do Rzymu. Cieszył się ogólnie opinią zdolnego lekarza i przemiłego człowieka. W 
niedługim czasie stał się znaczną osobistością wśród rzymskiego towarzystwa, od którego zawsze 
stroniłem, dowiedziawszy się o nim wszystkiego, co mi było potrzebne. Jeździł powozem, równie 
eleganckim jak mój, i przyjmował mnóstwo chorych w pięknym mieszkaniu na Corso. Powodzenie 
jego rosło tak szybko, jak niegdyś moje. Podczas wizyty, którą mi złożył, porozumieliśmy się i 
ustalili, że Rzym jest dość duży dla nas obydwóch. Gdyśmy się spotykali, zachowywał się zawsze 
niesłychanie uprzejmie. Praktykę miał widocznie bardzo dużą, przeważnie wśród bogatych 
Amerykanów, o których mi mówiono, że napływają do Rzymu, aby się poddać kuracji u mego kolegi. 
Miał on własny sztab pielęgniarek i klinikę prywatną przy Porta Pia. Z początku sądziłem, że jest 
lekarzem chorób kobiecych, ale nieco później okazał się specjalistą niedomagań serca. 
Prawdopodobnie posiadał nieoceniony dar budzenia w pacjentach zaufania, ponieważ słyszałem jego 
nazwisko wymawiane stale z wdzięcznością i uznaniem. Wcale mnie to nie dziwiło, gdyż był w 
porównaniu z nami wszystkimi osobistością rzeczywiście wybitną: miał pięknie sklepione czoło, 
niezwykle mądre, przenikliwe oczy, przedziwny dar wymowy i ujmujący sposób obejścia. 
Pozostałych kolegów ignorował zupełnie, ale mnie wzywał wielokrotnie na konsultacje, najczęściej w 
wypadkach chorób nerwowych. Zdawał się mieć dużo wiadomości od profesora Charcota, a pracował 
też w kilku niemieckich klinikach. Prawie zawsze zgadzaliśmy się zarówno w diagnozie choroby, 
jak w ustaleniu jej terapii, i nabrałem wkrótce przeświadczenia, że wiedział w swoim zakresie co 
najmniej tyle, ile ja.
Pewnego dnia przysłał mi spiesznie nakreślony bilecik zapraszający mnie natychmiast na 
konsylium do hotelu Constanzi. Zastałem go bardziej wzburzonego niż zazwyczaj. W kilku 
gorączkowo rzuconych zdaniach wyjaśnił mi, że pacjent znajduje się pod jego opieką już od kilku 
tygodni i kuracja postępowała dotąd bardzo pomyślnie. W ostatnich dniach zjawiło się nagle 
pogorszenie i praca serca stała się niedostateczna, chciałby zatem usłyszeć moje zdanie. Jednak pod 
żadnym pozorem nie wolno mi zaniepokoić pacjenta lub jego rodziny. Jakże wielkie było moje 
zdziwienie, gdy w chorym poznałem człowieka, którego od lat kochałem i podziwiałem na równi z 
każdym, kto się z nim zetknął: był to autor Human personality and its survival of bodily death2. 
Oddech miał płytki i bardzo utrudniony, twarz siną i zapadniętą; pozostały w niej tylko wspaniałe 
oczy. Podał mi rękę ze słowami, że cieszy się, iż przyszedłem, gdyż tęsknił już do mego powrotu. 
Przypomniał mi nasze ostatnie spotkanie w Londynie, gdyśmy jedli wspólną kolację w Society for 
Psychical Research, a potem do późna w nocy rozmawialiśmy o śmierci i życiu pozagrobowym. 
Zanim zdążyłem odpowiedzieć, kolega podał mi stetoskop i zabronił choremu mówić, dodając, że w 
przeciwnym razie zachodzi obawa ponownego ataku. Długie badanie nie było potrzebne, wystarczył 
mi wygląd pacjenta. Odprowadziwszy więc kolegę na stronę spytałem, czy zawiadomił rodzinę 
chorego. Ku wielkiemu memu zdziwieniu zdawał się w ogóle nie orientować w sytuacji; zaczął coś 
mówić o powtórzeniu w krótszych odstępach czasu zastrzyków strychniny, o spróbowaniu nazajutrz 
z rana iniekcji surowicy i chciał posłać do Grand Hotel po butelkę starego burgunda. Wyraziłem 
swój sprzeciw w stosowaniu wszelkich dalszych środków ożywczych, które pobudziłyby znowu 
zdolność odczuwania cierpień wbrew litościwej matce-naturze pozwalającej im zamierać. Sądziłem, 
że zadanie nasze powinno było polegać na oszczędzaniu pacjentowi dalszych męczarni. Podczas 
rozmowy wszedł do pokoju jeden z najbliższych jego przyjaciół. Był nim profesor William James, 
sławny filozof. Powtórzyłem, iż uważam za stosowne 2 Osobowość ludzka i jej trwanie po 
fizycznej śmierci.
zawiadomić jak najprędzej rodzinę chorego, gdyż godziny jego są policzone. Ponieważ jednak 
wszyscy skłaniali się bardziej ku zdaniu mego kolegi, zażądałem zwołania natychmiast ponownego 
konsylium z udziałem jeszcze jednego doktora. Po dwóch godzinach przyszedł profesor Baccelli, 
najsłynniejszy lekarz w Rzymie. Jego badanie było jeszcze bardziej ogólnikowe niż moje, a wyrok 
brzmiał krócej:
— II va mourir aujourd'hui3 — orzekł głębokim głosem. William James wtajemniczył 
mnie w uroczystą umowę, jaka zawarta została między nim a jego przyjacielem, a polegała na 
zobowiązaniu się tego, który wpierw umrze, iż z chwilą przestąpienia progu Nieznanego prześle 
pozostałemu przy życiu wiadomość o sobie. Obydwaj wierzyli w możliwość takiego porozumienia. 
James był tak złamany bólem, iż nie mógł wejść do pokoju. Upadł na krzesło przy otwartych 
drzwiach, trzymając w ręku notes i pióro, aby z właściwą sobie dokładnością przygotowanym być do 
przyjęcia wiadomości z zaświatów. Po południu zaczął się typowy arytmiczny oddech agonalny, ten 
wstrząsający znak zbliżającej się śmierci.
Konający zażądał rozmowy ze mną. W oczach jego malował się spokój i pogoda.
— Wiem, że to koniec — rzekł — i wiem, że mi pan powie prawdę: dzisiaj... czy jutro...?
— Dzisiaj...
— Jestem zadowolony i gotów... nie boję się... dowiem się na koniec wszystkiego... Proszę 
powiedzieć Williamowi, że...
Ciężki oddech zatrzymał się. W czasie długiej pauzy życie uchodziło z piersi chorego.
— Czy słyszy mnie pan? — zapytałem schylony nad konającym — czy bardzo pan cierpi?
— Nie — szepnął — jestem tylko zmęczony i... bardzo szczęśliwy...
Były to jego ostatnie słowa. Wychodząc, zobaczyłem Williama Jamesa siedzącego dalej na 
krześle; odrzucił wstecz głowę i zakrył twarz rękami; na jego kolanach leżał notatnik, lecz kartki w 
nim były puste...
3 Umrze jeszcze dzisiaj.
Widywałem tej zimy często mego kolegę oraz wielu jego pacjentów. Rozmawiał wyłącznie o 
niezwykle skutecznym serum i o jakimś innym środku przeciw angina pectoris, który z niesłychanym 
powodzeniem zastosował jakoby w swej klinice. Na moją uwagę, że zawsze interesowałem się 
specjalnie angina pectoris przyrzekł, iż zabierze mnie do swej kliniki, aby przedstawić kilka osób 
wyleczonych nowym środkiem. Ze zdumieniem spotkałem tam jedną z moich dawniejszych 
pacjentek, zamożną Amerykankę obarczoną wszelkimi klasycznymi oznakami histerii, a według mej 
diagnozy sklasyfikowaną jako malade imaginaire4. Wyglądała jak zwykle kwitnąco. Leżała w łóżku 
już przeszło miesiąc, a po dwie pielęgniarki zmieniały się w dzień > w nocy, mierząc jej temperaturę 
co cztery godziny. Kilkakrotnie w ciągu dnia dostawała podskórne zastrzyki tajemniczych środków, 
dietę miała przepisaną szczegółową i nadzwyczaj drobiazgową, wieczorami brała proszki nasenne 
— jednym słowem miała tu wszystko, czego pragnęła. Na angina pectoris chora była tyle, co ja... 
Na szczęście miała zdrowie jak koń i dzięki temu wytrzymywała wszelkie kuracje. Powiedziała, że 
mój kolega uratował jej życie. Wkrótce zorientowałem się, że większość pacjentów w klinice 
składała się z podobnych chorych, względem których stosowano jednakowy, surowy reżim, a którym 
nie dolegało nic, poza bezczynnym życiem, nadmiarem pieniędzy i potrzebą choroby, zmuszającą 
lekarza do odwiedzin. Wszystko, czemu się przyjrzałem w owej klinice, zainteresowało mnie co 
najmniej tyle, ile angina pectoris. Jakże on postępował? Jaką metodą się posiłkował?
Jak zdołałem się zorientować, polegała ona na przerażeniu kobiet rozpaczliwą diagnozą ciężkiej 
choroby i zaordynowaniu im leżenia w łóżku. Następnie doktor pozwalał pacjentom z wolna 
powracać do zdrowia, uwalniając stopniowo ich zamroczony umysł od dręczącej go autosugestii. 
Kolegę mego mogłem określić bardzo łatwo: był to najbardziej niebezpieczny lekarz, jakiego 
kiedykolwiek znałem, a jednak nie miałbym prawa nazwać go zwykłym szarlatanem. Moje 
przeświadczenie o jego uzdolnieniu nie wykluczało możliwości, że jednak mógł być szarlatanem — 
obydwie te cechy czasami występują łącznie i na tym głównie polega nieChora z urojenia.
bezpieczeństwo. Ale przecież szarlatan pracuje jak złodziej kieszonkowy, zawsze sam, a ten 
człowiek zabrał mnie przecież do swej prywatnej kliniki i z wielką dumą pokazywał kilka 
przypadków, obciążających go jako lekarza. Szarlatanem był na pewno, lecz jednym z tego rodzaju, 
któremu warto się przyjrzeć. Im częściej go widywałem, tym więcej zastanawiał mnie chorobliwy 
pośpiech w jego całym postępowaniu, spojrzenie pełne niepokoju i niesłychanie szybki sposób mowy. 
Lecz pierwszy sygnał ostrzegawczy zauważyłem dopiero wówczas, gdy zobaczyłem, w jakich dozach 
stosuje digitalis, środek równie skuteczny, jak niebezpieczny w walce z chorobami serca. Pewnego 
wieczora córka jednego z pacjentów poprosiła mnie listownie, abym przybył natychmiast. Okazało się, 
że zażądała tego stanowczo pielęgniarka, a kiedy przyszedłem, zwierzyła mi się, że kazała posłać po 
mnie, gdyż sądzi, że coś nie jest w porządku w postępowaniu lekarza i że niepokoi się tym bardzo. 
Miała zupełną słuszność. Serce chorego poddano za długo działaniu digitalis i stosowanie jego nadal 
związane było teraz z wielkim niebezpieczeństwem dla zdrowia pacjenta. Mój kolega chciał właśnie 
zrobić świeżą iniekcję, gdy wyrwałem mu szpryckę z ręki, a w jego zmieszaniu i niepewnym 
spojrzeniu wyczytałem nagle okropną prawdę: nie był szarlatanem, lecz człowiekiem obłąkanym.
Cóż miałem teraz uczynić? Oskarżyć go jako szarlatana? Powiększyłbym tym jedynie liczbę 
jego pacjentów, a może i ofiar. Może zawiadomić władze o stanie umysłowym doktora? Oznaczałoby 
to zniszczenie całej jego dalszej kariery. Poza tym jakie miałem tego dowody? Umarli nie mogą 
mówić, a żywi nie będą chcieli. Jego pacjenci, pielęgniarki i przyjaciele stanęliby po jego stronie 
przeciwko mnie, który dzięki upadkowi tak znanego lekarza skorzystałbym najwięcej. Więc co robić? 
Czy nie przedsięwziąć nic i pozostawić mu nadal jego krąg pracy — dać więc prawo wariatowi 
rozstrzygania o życiu i śmierci?
Po długich wahaniach postanowiłem rozmówić się z posłem jego kraju, wiedząc, że jest z nim w 
przyjaznych stosunkach. Ale ambasador mi nie uwierzył. Oburzony twierdził, że zna mego kolegę 
jako lekarza dzielnego i godnego zaufania, którego leczenie dawało nieraz świetne wyniki zarówno w 
stosunku do niego, jak i jego rodziny. Co prawda uważa go za człowieka bardzo pobudli wego i trochę 
dziwacznego, lecz co do zdrowych zmysłów pana doktora, to ma przeświadczenie, że mój kolega jest 
tak samo normalny jak my. Nagle pan abmasador wybuchnął głośnym śmiechem. Przeprasza mnie 
bardzo, mówił śmiejąc się serdecznie, ale cała historia jest po prostu tak zabawna, że pewny jest, iż nie 
wezmę mu tej wesołości za złe, tym bardziej że ja również posiadam przecież zmysł humoru. Po czym 
opowiedział, że tegoż rana zgłosił się do niego ów kolega z prośbą o wprowadzenie go do ambasadora 
Szwecji, z którym musi pomówić w sprawie nie cierpiącej zwłoki; poczuwa się mianowicie do 
obowiązku ostrzeżenia go przede mną i poradzenia, aby nie spuszczał mnie z oczu, gdyż z całą 
pewnością nie mam wszystkich zmysłów w porządku... Wyjaśniłem memu rozmówcy, że właśnie 
ten postępek jest cennym dowodem umysłowej choroby mego kolegi: każdy obłąkaniec 
postąpiłby w tych okolicznościach w ten właśnie sposób. Bystrość i przebiegłość wariatów bywa 
zadziwiająca i należy się z nią liczyć bardzo poważnie.
Powróciwszy do domu, zastałem ledwo czytelny list od tegoż kolegi, zapraszający mnie 
nazajutrz na lunch; w jego charakterze pisma nastąpiła już od dawna zastanawiająca zmiana. Zastałem 
go w gabinecie. Stał przed lustrem, przyglądając się swymi wypukłymi oczami lekkiemu obrzmieniu 
na szyi, przerostowi gruczołu tarczycowego, który już dawno zauważyłem. Szalona szybkość pulsu 
ułatwiła mi diagnozę, którą zmuszony byłem postawić: choroba Basedowa. Odrzekł, iż 
przypuszczał to już dawno i poprosił mnie o wzięcie go pod opiekę. Wytłumaczyłem mu, że jest 
zanadto przepracowany, że powinien na jakiś czas zaniechać praktyki, a najwłaściwszą formą kuracji 
byłby wyjazd do ojczyzny w celu zupełnego wypoczynku.
Osiągnąłem w ten sposób tyle, że pozostał w łóżku do chwili przyjazdu brata. Po tygodniu 
wyjechał z Rzymu, aby nigdy już do niego nie wrócić. Jak słyszałem, umarł następnego roku w 
zakładzie dla obłąkanych.
24 Grand Hotel 
Gdy doktor Pilkington przedstawił mi się jako senior zagranicznych lekarzy, użył tytułu 
należnego właściwie innemu człowiekowi, który przewyższał nas, wszystkich obcych doktorów w 
Rzymie. Pragnę podać tu jego prawdziwe nazwisko, takie, jakie zapisało się złotymi zgłoskami w mej 
pamięci: był to doktor Erhardt, jeden z najlepszych lekarzy i z najdobrotliwszych ludzi, jakich 
spotkałem w życiu. Jego sława przetrwała dawny Rzym Piusa IX i oparła się wszelkim burzom w 
czasie przeszło czterdziestoletniej praktyki w Wiecznym Mieście. Pomimo lat siedemdziesięciu był 
jeszcze w pełni sił duchowych i fizycznych, a w dzień czy w nocy stale w ruchu, zawsze gotowy do 
pomagania biednym i bogatym, nie robiący pomiędzy nimi żadnej różnicy. Nigdy nie spotkałem tak 
doskonałego typu domowego lekarza z dawnych czasów, który dziś wymarł prawie zupełnie, ku 
wielkiej stracie cierpiącej ludzkości. Nie można go było nie kochać i nie zaufać jego wiedzy. Oprócz 
profesora Baccellego na pewno nie miał wroga w ciągu całego swego długiego życia. Z urodzenia był 
Niemcem i gdyby w roku 1914 w jego ojczyźnie było więcej takich jak on, nigdy nie doszłoby do 
wojny.
Pozostanie dla mnie wieczną zagadką, czemu tak liczni jego pacjenci, nawet dawni, zgłaszali się 
do domu Keatsa, aby zasięgnąć mej porady, gdy na tejże piazzy mieszkał taki człowiek, jakim był 
stary doktor Erhardt. Był on jedyny wśród kolegów, którego się radziłem, gdy sam nie miałem 
pewności o sposobie leczenia. Okazywało się często, że miał słuszność wbrew moim racjom, ale nie 
odwracał się wówczas ode mnie, lecz podtrzymywał moje zdanie zawsze, gdy tylko zdarzała się do 
tego okazja (a nieporozumienia takie przytrafiały się dość często!). Możliwe, iż nie był obznajmiony 
dokładnie z najnowszymi arkanami naszego zawodu i nie dowierzał najświeższym opatentowanym 
cudownym środkom z różnych krajów — posługiwał się jednak po mistrzowsku swym starym, 
wypróbowanym skarbem wiedzy lekarskiej i jego przenikliwe spojrzenie odkrywało zło, gdziekolwiek 
się ono kryło. Ani w sercu, ani w płucach nie uszło nic jego uwagi, kiedy przyłożył stetoskop do ucha; 
nie było również ważniejszego współczesnego odkrycia, o którym by nie wiedział. Interesował się 
żywo bakteriologią i stosowaniem surowicy (prądy te były w owym czasie zupełnie nowe), a teorię i 
terapię Pasteura znał nie gorzej ode mnie. Był pierwszym lekarzem w Italii, który dokonywał prób z 
przeciw-dyfterytową surowicą Behringa. Środek ten, ratujący dziś życie tysiącom dzieci, nie wyszedł 
jeszcze w owych czasach poza stadium doświadczalne i nie służył do powszechnego użytku. Nie 
zapomnę chyba nigdy pierwszej próby użycia przez niego tego serum. Późnym wieczorem zostałem 
wezwany do Amerykanina zamieszkałego w Grand Hotel; przy kartce załączony był polecający list 
profesora Weir-Mitchella. W hallu oczekiwał mnie bardzo wzburzony i jakby zirytowany pan niskiego 
wzrostu. Przybył właśnie luksusowym pociągiem z Paryża, a zamiast najlepszego apartamentu, który 
zamówił, dostał dla siebie i rodziny dwie małe sypialnie bez salonu i nawet łazienki. Telegram 
dyrektora donoszący, że hotel jest przepełniony, już go nie zastał w Paryżu. Właśnie zadepeszował do 
Ritza, aby złożyć zażalenie na takie traktowanie gości. Nie dość na tym: synek mu zachorował z 
objawami przeziębienia i żona czuwała już przy nim w pociągu przez całą noc. Może bym więc 
zechciał udać się na górę i obejrzeć małego. W łóżku spało dwoje dzieci przytulonych do siebie 
policzkami, nieomal z ustami przy ustach. Zaniepokojona matka skarżyła się, że malec nie mógł 
przełknąć mleka i widocznie ma ból gardła. Dziecko oddychało z trudem szeroko otwartymi ustami, 
twarzyczka była prawie sina. Odłożyłem jego śpiącą siostrzyczkę na łóżko matki; stwierdziłem, że 
dziecko ma dyfteryt, i powiedziałem, iż należy natychmiast zamówić pielęgniarkę. Ale matka 
oświadczyła, że sama chce się nim zajmować. Całą noc przepracowałem nad usunięciem 
dyfterytowych nalotów z gardła malca, który z wysiłkiem chwytał powietrze. Nad ranem posłałem po 
doktora Erhardta, aby mi pomógł przy tracheotomii, gdyż chłopiec się dusił. Dzia łalność serca była 
już tak słaba, że nie mieliśmy odwagi dać mu chloroformu. Nawet sama operacja wydawała się 
ryzykowna, gdyż obawialiśmy się, że dziecko skona pod nożem. Kazałem zawołać ojca. Usłyszawszy 
słowo „dyfteryt" wyszedł z pokoju i dalsza rozmowa prowadzona była przez półotwarte drzwi. Nie 
chciał słyszeć o operacji i żądał wezwania wszystkich autorytetów Rzymu, aby wypowiedzieli swą 
opinię. Odparłem, że to zbyteczne, a poza tym jest już za późno i decyzja ewentualnej operacji musi 
być pozostawiona natychmiast mnie i doktorowi Erhardtowi. Zawinąłem dziewczynkę w pled i 
kazałem mu zabrać małą do swego pokoju. Zaczął bąkać, że mi da milion dolarów za uratowanie życia 
synkowi, ale odrzekłem krótko, że nie chodzi tu o dolary, i zatrzasnąłem mu drzwi przed nosem. 
Matka stała przy łóżku, patrząc na nas przerażonym wzrokiem. Wyjaśniłem jej, że operacja może się 
stać potrzebna lada chwila, a ponieważ potrwa co najmniej godzinę, zamówienie więc pielęgniarki 
musimy pozostawić jej samej. Milcząc skinęła głową i z drganiem w twarzy usilnie połykała łzy; była 
to niezwykła i dzielna kobieta. Rozścieliłem właśnie czyste prześcieradło na stole pod lampą, aby 
przygotować instrumenty, gdy doktor Erhardt przypomniał sobie, że tegoż rana przez poselstwo 
niemieckie otrzymał pierwszą próbkę przeciwdyfterytowej surowicy Behringa, którą na jego prośbę 
przysłano mu z Marburga. Wiedziałem, że w licznych klinikach w Niemczech już ją zastosowano z 
doskonałymi wynikami. Czy spróbować zatem nowego serum? Nie było czasu do stracenia. Dziecko 
zmieniało się z każdą chwilą i mieliśmy już znikomą nadzieję jego uratowania. Uzyskawszy zatem 
zgodę matki, postanowiliśmy surowicę zastrzyknąć. Reakcja była straszliwa i prawie momentalna. 
Ciało dziecka raptownie sczerniało, temperatura skoczyła do czterdziestu jeden stopni i wśród 
gwałtownych dreszczy, wstrząsających malcem, spadła od razu poniżej normalnej. Z nosa i kiszek 
ukazało się krwawienie, serce zaczęło bić nieregularnie i wszystko wskazywało na natychmiastowy 
koniec. Owego dnia żaden z nas nie opuścił pokoju chorego chłopczyka: oczekiwaliśmy agonii lada 
chwila. Ku naszemu zdziwieniu puls stał się pod wieczór regularniejszy, oddech zelżał, a lokalne 
objawy w gardle nieco się zmniejszyły. Poprosiłem starego doktora Erhardta, aby poszedł do domu i 
przespał się w ciągu kilku godzin, twierdził jednak, że przebieg choroby jest tak interesujący, iż nie 
odczuwa żadnego zmęczenia. Posłaliśmy po siostrę Filipinę ze zgromadzenia angielskich Sióstr 
Błękitnych, najlepszą pielęgniarkę, jaką znałem. Zjawienie się jej wywołało panikę w przepełnionym 
hotelu. Z szybkością błyskawicy rozeszła się wieść, że na górnym piętrze wybuchł dyfteryt. Dyrektor 
kazał mnie zawiadomić, że dziecko powinno być natychmiast odesłane do szpitala. Odpowiedziałem, 
że żaden z nas, Itekarzy, nie odpowiadałby za to, ponieważ mały mógłby umrzeć w drodze, a zresztą 
nie wiem, gdzie można by go umieścić. Urządzenia ówczesne dla tak nagłego wypadku były jeszcze 
rozpaczliwe. W chwilę później milioner z Pittsburgha zawiadomił mnie przez półotwarte drzwi, że 
upoważnił dyrektora do opróżnienia na jego koszt górnego piętra. Raczej kupiłby cały Grand Hotel, 
niż pozwoliłby przewieźć swe dziecko z narażeniem życia do szpitala. Nad wieczorem stwierdziłem 
dyfteryt u matki. Z rana całe skrzydło górnego piętra było puste, uciekły nawet pokojowe i kelnerzy. 
Tylko signor Cor-nacchia, agent pogrzebowy, patrolował z wolna z cylindrem w ręku wzdłuż 
opuszczonego korytarza. Od czasu do czasu ojciec wsuwał głowę przez szczelinę półotwartych drzwi, 
odchodząc prawie od zmysłów ze strachu. Matce było coraz gorzej; leżała w sąsiednim pokoju pod 
opieką doktora Erhardta i drugiej pielęgniarki, ja zaś z siostrą Filipiną zostałem przy chłopcu. Po 
południu dziecko umarło na paraliż serca. Matka była tak chora, że nie mieliśmy odwagi, aby ją o tym 
zawiadomić, i postanowiliśmy poczekać do rana.
Kiedy powiedziano ojcu, że ciało chłopca musi być jeszcze tegoż wieczora przeniesione do 
kostnicy na protestanckim cmentarzu i pochowane w ciągu dwudziestu czterech godzin, zatoczył się 
wstecz, prawie wpadając w ramiona signora Cornacchia, który kłaniając się z szacunkiem podszedł 
bliżej.
— Nie! — wykrzyknął milioner — moja żona nigdy by mi nie przebaczyła, że zostawiłem 
dziecko na obczyźnie. Musi być pochowane w grobie rodzinnym w Pittsburghu.
Niestety, trzeba mu było wytłumaczyć, że jest to niemożliwością, gdyż prawo zabrania 
przewozu trupów w wypadkach choroby zakaźnej. W odpowiedzi milioner wsunął mi przez drzwi 
czek na tysiąc franków, prosząc, abym je użył według uznania, i dodał, że gotów jest dać jeszcze 
jeden czek na każdą wymaganą sumę, jeżeli tylko zwłoki będą mogły być przewiezione do Ameryki. 
Zamknąwszy się z signorem Cornacchia w jednym z pustych pokojów, wypytałem go o cenę pogrzebu 
pierwszej klasy wraz z miejscem na protestanckim cmentarzu. Zauważył, iż czasy są ciężkie, a ceny 
trumien podniosły się w ostatnich czasach wobec zastanawiającego spadku klientów. Poczytuje sobie 
jednak za punkt honoru urządzić ten pogrzeb wystawnie; dziesięć tysięcy lirów pokryłoby wszelkie 
koszty łącznie z napiwkami. Trzeba będzie jednak wynagrodzić oddzielnie grabarza, który ma 
podobno ośmioro dzieci; kwiaty zostaną, naturalnie, opłacone również osobno. Podłużne, kocie 
źrenice signora Cornacchia rozszerzyły się znacznie, kiedy się dowiedział, że upoważniony jestem do 
wypłacenia mu podwójnej sumy, jeżeli zdoła przewieźć ciało do Neapolu i złożyć je na najbliższym 
okręcie odchodzącym do Ameryki. Dodałem, że odpowiedź muszę mieć za dwie godziny, a ponieważ 
wypadek sprzeciwia się prawu, rozumiem, że musi się poradzić swego sumienia. Ja już się z moim 
rozmówiłem. Jeszcze tegoż wieczora postanowiłem zwłoki zabalsamować, ołowianą trumnę zaś 
kazałem zalutować w mojej obecności. Osiągnąłbym tym pewność, że wszelkie rozprzestrzenianie się 
zarazy było niemożliwe. Następnie chciałem wystawić świadectwo zgonu na ropne zapalenie płuc i 
paraliż serca, nic nie wspominając o dyfterycie. Porozumienie się signora Cornacchia z jego 
sumieniem wymagało znacznie mniej czasu, niż przypuszczałem. Zjawił się już po godzinie i zgodził 
się na transakcję pod warunkiem, że połowa sumy zostanie mu wypłacona natychmiast i bez 
pokwitowania. Wręczyłem mu pieniądze. W godzinę później dokonaliśmy z doktorem Erhardtem 
tracheotomii u matki, co uratowało jej życie.
Noc ta pozostała mi jeszcze do dzisiaj w pamięci, niby zły sen, i przypominam ją sobie, ilekroć 
idę na piękny mały cmentarz przy Porta San Paolo.
Przy bramie oczekiwał mnie z małą latarką grabarz Giovanni. Witając go miałem wrażenie, że 
wypił o jeden kieliszek więcej niż zwykle, widocznie, żeby się posilić przed robota,tej nocy. Istniało 
dość powodów, abym nie chciał mieć nikogo więcej za świadka! Deszcz lał strumieniami, wicher 
huczał i ciemności panowały głębokie. Podmuch wiatru zgasił latarnię, zmuszeni więc byliśmy w 
głębokim mroku iść po omacku naprzód. Na środku cmentarza potknąłem się o wykopaną ziemię i 
wpadłem jak długi do na wpół przygotowanego grobu. Giovanni wyjaśnił, że zaczął go kopać po 
południu na zamówienie signora Cornacchia; na szczęście dół nie był głęboki, gdyż przeznaczono go 
dla dziecka.
Balsamowanie okazało się przedsięwzięciem trudnym a nawet niebezpiecznym. Trup już się 
rozkładał, światło miałem niedostateczne i ku memu przerażeniu skaleczyłem się w palec. Co chwila 
dobiegał z piramidy Cestiusza krzyk sowy, który dobrze pamiętam, gdyż po raz pierwszy brzmiał mi 
w uszach niesamowicie, jakkolwiek bardzo lubię te ptaki.
Wczesnym rankiem powróciłem do hotelu. Chora przespała noc dobrze, temperaturę miała 
normalną i doktor Erhardt sądził, że jest uratowana. Nie można było dłużej utrzymywać przed nią w 
tajemnicy śmierci syna. Zawiadomienie jej o tym nieszczęściu spadło na mnie, ponieważ ani ojciec, 
ani doktor Erhardt nie mieli odwagi powiedzieć jej tego. Pielęgniarka utrzymywała, że chora zdaje się 
już wszystko wiedzieć, gdyż obudziła się raptownie z okrzykiem bólu, zerwała się z łóżka i 
natychmiast upadła zemdlona. Siostra sądziła nawet, że chora nie żyje, i chciała mnie wezwać, gdy w 
tejże chwili wszedłem do pokoju i oznajmiłem jej szeptem, że chłopiec przed chwilą umarł. I 
pielęgniarka miała rację. Matka spojrzała mi prosto w oczy i zanim zdążyłem wymówić słowo, 
szepnęła, iż wie, że jej syn nie żyje.
Doktor Erhardt był niesłychanie przybity śmiercią dziecka i robił mi wyrzuty, że zaaplikowałem 
mu zbyt silną dozę serum. Ten niezwykły starzec był tak uczciwy i prostolinijny, że chciał napisać do 
ojca chłopczyka list, w którym nieomal oskarżał się 0 śmierć dziecka. Uważałem jednak, że cała 
odpowiedzialność spada na mnie, podjąłem się bowiem jego leczenia, a zresztą list taki mógłby o 
obłęd przyprawić ojca, który z bólu był już na wpół oszalały. Nazajutrz z rana zaniesiono matkę do 
mego powozu 1 umieszczono w domu zdrowia Sióstr Błękitnych, gdzie dostałem też pokój dla jej 
córeczki i męża. Jego strach przed dyfterytem był tak wielki, że podarował mi całą swoją garderobę, 
składającą się z dwóch kufrów pełnych ubrania, nie mówiąc o płaszczach i cylindrach. Byłem tym 
uszczęśliwiony, gdyż ubrania, choćby znoszone, mają niekiedy własności bardziej lecznicze niż 
lekarstwo.
Z trudem nakłoniłem go do zatrzymania złotego zegarka-repe-tiera, ale jego kieszonkowy 
barometr posiadam do dzisiaj. Przy wyjeździe z hotelu milioner z Pittsburgha zapłacił bez mrugnięcia 
okiem kolosalny rachunek, na którego widok dostałem zawrotu głowy. Osobiście przypilnowałem 
dezynfekcji pokojów, a pamiętając zdarzenie w Heidelbergu, łaziłem przez godzinę na czworakach po 
pokoju, gdzie umarło dziecko, odpinając brukselski dywan, przymocowany do podłogi. Nie pojmuję 
dzisiaj, skąd mi powstała w owych chwilach w głowie myśl o Siostrzyczkach Ubogich. Widzę jeszcze 
przed sobą twarze hotelowego personelu, gdy kazałem dywan zanieść do powozu, aby go posłać do 
miejskiego zakładu dezynfekcyjnego na Awentynie. Powiedziałem dyrektorowi, że pittsburski 
milioner podarował mi go, zapłaciwszy uprzednio jego potrójną wartość.
Wreszcie mogłem pojechać do domu.
Na drzwiach mieszkania przytwierdziłem kartkę w języku francuskim i angielskim oznajmiając, 
że doktor zachorował i zwracać się można do doktora Erhardta, Piazza di Spagna 28.
Zrobiłem sobie zastrzyk z potrójnej morfiny i położyłem się w gabinecie na otomanie, mając 
opuchnięte gardło i temperaturę czterdzieści stopni. Anna przeraziła się i chciała zaraz posłać po 
Erhardta, ale powiedziałem, że mi nic nie jest, a potrzeba mi tylko kilkunastogodzinnego snu. Niechże 
mnie nie budzi pod żadnym pozorem, chyba że dom stanie w płomieniach.
Błogosławiony środek zaczął wkrótce udzielać memu zmęczonemu mózgowi łaski spokoju i 
zapomnienia; groźny obraz skaleczonego palca znikł z oszołomionych myśli i już zasypiałem, gdy w 
przedpokoju zabrzmiał kilkakrotnie gwałtowny i przenikliwy dzwonek. Usłyszałem w hallu głośny 
kobiecy głos, nieomylnie zdradzający narodowość, który nieudolnie po włosku sprzeczał się z Anną.
— Doktor jest chory, proszę się zwrócić obok do doktora Erhardta.
Nie, ona musi natychmiast pomówić z doktorem Munthe w sprawie niesłychanie ważnej.
— Pan doktor leży, proszę, niech pani wyjdzie.
Nie, upierała się przybyła, ona musi się bezwarunkowo zobaczyć w tej chwili z doktorem. — 
Proszę mu oddać mój bilet.
— Ale pan doktor śpi! Niech pani...
Czyż mogłem spać, gdy ten wstrętny, natarczywy głos skrzeczał w hallu? Przenigdy!
Anna nie zdołała zatrzymać natrętnego gościa; odrzuciwszy portierę w drzwiach, stanęła w 
pokoju mrs. Charles W. Washington Longfellow Perkins junior, okaz zdrowia i końskiej siły.
— Czego sobie pani życzy?
Chciała się dowiedzieć, czy istnieje niebezpieczeństwo zarażenia się w Grand Hotel dyfterytem. 
Wskazano jej pokój na górnym piętrze; czy to prawda, że właśnie tam umarł chłopiec? Przecież nie 
będzie się narażała na niebezpieczeństwo!
— Który numer pokoju pani dano?
— Trzysta trzydziesty piąty.
— Więc, na litość boską, niechże pani w nim zostanie! To jest najczyściejszy pokój w hotelu, 
sam go dezynfekowałem, właśnie w nim dziecko umarło!
Upadłem z powrotem na otomanę; zdawało mi się, że spadam gdzieś głęboko; morfina działała.
Nagle znów ostro zadźwięczał dzwonek. W hallu usłyszałem ponownie ten sam bezlitosny głos, 
który oświadczył Annie, że mrs. Washington Perkins junior przypomniało się jeszcze jedno równie 
ważne pytanie.
— Pan doktor zasnął.
— Zrzuć ją ze schodów! — ryknąłem na Annę, której wzrost dosięgał połowy wysokości 
tamtej.
Nie, skrzeczał głos, nie odejdzie, dopóki nie usłyszy odpowiedzi na swe pytanie.
— Więc czego pani chce!? — krzyknąłem w pasji.
— Złamałam sobie ząb i lękam się, że trzeba go będzie wyrwać; kto tu jest w Rzymie 
najlepszym dentystą?
— Mrs Washington Perkins junior, czy mnie pani dobrze słyszy?
— O, tak, doskonale!
— Mrs Perkins junior, po raz pierwszy w życiu żałuję, że nie jestem dentystą, wyrwałbym 
pani z rozkoszą wszystkie zęby po kolei!
25. Siostrzyczki Ubogich
Bardzo byłem zaprzyjaźniony z Siostrzyczkami Ubogich, których zgromadzenie składało się 
prawie wyłącznie z Francuzek i które w liczbie około pięćdziesięciu mieszkały w San Piętro in 
Vincoli. Miałem też przyjaciół w licznych starcach i staruszkach, którzy pod dachem olbrzymiego 
starego klasztoru znajdowali przytułek. Lekarz, Włoch, który właściwie powinien się był nimi 
zajmować, nie okazywał względem mnie nigdy śladu zawodowej zawiści lub niechęci nawet 
wówczas, gdy po ^dokładnym zdezynfekowaniu dywanu z pokoju w Grand Hotel zaniesiono go 
następnie do klasztoru i ku najwyższej radości Siostrzyczek Ubogich rozłożono w kaplicy na lodowato 
zimnej kamiennej posadzce. Zawsze było dla mnie zagadką, jakim sposobem i skąd zdobywały one 
pożywienie i odzież dla tych wszystkich ludzi szukających u nich schronienia. Roztrzęsiony stary 
wózek jeździł od domu do domu, zbierając wszelkie resztki jedzenia, a widok ten dobrze był znany 
każdemu, kto wówczas mieszkał w Rzymie. Dwadzieścia zakonnic chodziło przez cały dzień, nosząc 
za sobą duży kosz i skarbonkę na ofiary. Dwie z nich w godzinach przyjęć chorych stawały regularnie 
co dzień w kącie schodów prowadzących do mego mieszkania.
Niejeden z moich ówczesnych pacjentów może je sobie przypomina. Jak wszystkie zakonnice, 
były one zawsze w dobrym humorze i pełne wesołych pomysłów, a przy sposobności z chęcią 
gawędziły. Obydwie były młode i ładne; ich przeorysza powiedziała mi od dawna w zaufaniu, że 
brzydkie i stare zakonnice nie są odpowiednie do zbierania pieniędzy.
— To prawda! Młoda i sympatyczna pielęgniarka znaczy też dla pacjentów o wiele więcej niż 
brzydka, mrukliwa zaś nigdy nie będzie dobrą opiekunką — odparłem chcąc się jej odwdzięczyć za 
szczerość.
Siostrzyczki niewiele wiedziały o świecie, ale znały doskonale duszę ludzką. Na pierwszy rzut 
oka orientowały się od razu, czy istnieją widoki otrzymania jałmużny od danej osoby. Twierdziły, że 
młodzież daje zazwyczaj więcej niż starcy, a dzieci — niestety bardzo rzadko, chyba po namowie 
wychowawczyni; mężczyźni są bardziej szczodrzy od kobiet; idący pieszo chętniej coś ofiarują niż 
bogacze jadący powozami; najlepszymi klientami są Anglicy, a po nich Rosjanie. W Rzymie 
znajdowała się wówczas mała garstka francuskich turystów. Według spostrzeżeń siostrzyczek, 
Amerykanie i Niemcy niechętnie rozstają się z pieniędzmi. Włosi z wyższych sfer są jeszcze bardziej 
skąpi, a najhojniejszymi nazwać należy włoskich ubogich. Osoby krwi książęcej i duchowni 
wszystkich narodowości nie stanowią zazwyczaj dobrej klienteli. Siostry trafnie charakteryzowały 
swoich biednych: łatwiej było porozumieć się z owymi stu pięćdziesięcioma starcami, znajdującymi 
się pod ich opieką, niż ze stu pięćdziesięcioma staruszkami, które bezustannie kłóciły się i sprzeczały 
ze sobą. Pomiędzy obydwoma skrzydłami przytułku odgrywały się nieraz bolesne dramaty miłosne, a 
wtedy siostrzyczki musiały w miarę swego szczupłego doświadczenia gasić żar ukryty pod popiołem.
Ulubieńcem schroniska był maleńki monsieur ¦ Alphonse, Francuz niezwykle niskiego 
wzrostu. Mieszkał za. niebieskimi zasłonami w rogu dużej sypialni, w której stało sześćdziesiąt łóżek. 
Żadne z nich nie było odgrodzone firankami: przywilej ten przysługiwał jedynie monsieur 
Alphonse'owi, najstarszemu mieszkańcowi przytułku. Przyznawał się do lat siedemdziesięciu pięciu, 
siostrzyczki twierdziły, że ma osiemdziesiąt, ja zaś sądząc po stanie jego arterii uważałem, iż dobiega 
dziewięćdziesiątki. Przed wielu laty zjawił się pewnego dnia z małą walizką w ręku, w paletku 
podszytym wiatrem i w cylindrze, a nikt nie wiedział, skąd przybywa. Całymi dniami przesiadywał za 
swoimi zasłonami w ścisłym odosobnieniu od wszystkich pozostałych mieszkańców. Ukazywał się 
tylko w niedzielę i z cylindrem w ręku dumnie kroczył do kaplicy. Nikt nie wiedział, co starzec robił 
przez cały dzień za zasłonami. Siostry opowiadły, że kiedy mu zanosiły talerz zupy lub filiżankę 
kawy, będącej również jego specjalnym przywilejem, zasta wały go zawsze przeglądającego papiery 
w walizce lub niezmordowanie czyszczącego cylinder. Podczas przyjmowania wizyt zwracał wielką 
uwagę na etykietę. Należało zastukać w stolik stojący obok łóżka, a wtedy zamykał troskliwie swe 
skarby, wołał cienkim głosikiem: — Entrez, monsieur! — i przepraszającym ruchem wskazywał 
gościowi miejsce obok siebie na łóżku. Moje odwiedziny zdawały się go cieszyć i wkrótce 
zaprzyjaźniliśmy się bardzo. Wszelkie usiłowania, aby się czegoś dowiedzieć z jego przeszłości, 
spełzły na niczym. Wiedziałem tylko, że jest Francuzem, ale, jak mi się zdawało, nie paryżaninem. 
Nie mówił ani słówka po włosku i wcale nie znał Rzymu. Nie był nawet w kościele Sw. Piotra i 
Pawła, ale właśnie wybierał się un de ces ąuatre matins1. Siostry mówiły, że jednak z pewnością nie 
pójdzie tam nigdy, ponieważ w ogóle nigdzie nie wychodzi, jakkolwiek gdy chce, może chodzić 
doskonale. Jedyna przyczyna jego pozostawania w domu w czwartki, dni przeznaczone dla mężczyzn 
na wychodzenie do miasta, polegała na nieuleczalnym stanie cylindra i starego płaszcza, któremu nie 
służyło ciągłe szczotkowanie.
Owego pamiętnego dnia, gdy mu przyniesiono cylinder i surdut pittsburskiego milionera, 
obydwa świeżutkie i według najnowszej amerykańskiej mody, rozpoczął się ostatni rozdział życia 
monsieur Alphonse'a, ostatni, a może najszczęśliwszy. Ze wszystkich sal zbiegły się siostry i nawet 
sama matka przełożona stała przy portalu, gdy w następny czwartek monsieur Alphonse wsiadł do mej 
eleganckiej Wiktorii i uroczyście skłonił się nowym cylindrem podziwiającej go rzeszy.
— Est-il chic! — śmiały się, gdyśmy odjeżdżali — on dirait un milord anglais! Przejechaliśmy 
przez Corso i na chwilę zatrzymaliśmy się na Pincio, zanim powóz stanął na Piazza di Spagna, dokąd 
monsieur Alphonse zaproszony był na śniadanie.
Chciałbym zobaczyć człowieka, który oparłby się pokusie, gdyby mu zaproponowano, aby 
przypadkową wizytę zamienił na stałe bywanie u mnie w owe dni! Przez całą zimę co czwartek, 
punktualnie o pierwszej, przed nr. 26 na Piazza di Spagna wysiadał z mego powozu monsieur 
Alphonse. Po godzinie, gdy rozpoczy1 W najbliższych dniach.
2 Jaki elegancki! Można by przypuszczać, że to milord angielski.
nałem przyjęcia chorych, odprowadzała go Anna do stojącej przed domem Wiktorii, którą 
jechał na zwykły okrężny spacer po Pincio. Potem zatrzymywano się na pół godziny w Cafe Aragno, 
gdzie monsieur Alphonse rozsiadał się w zarezerwowanym kącie przy filiżance kawy i czytał „Figaro" 
z miną starego posła-dyplo-maty. Po kawie następowało pół godziny najwyższej błogości, gdy jadąc 
wzdłuż Corsa, staruszek pilnie się rozglądał, szukając znajomych z Piazza di Spagna, aby się 
im ukłonić nowym cylindrem. Po tych ceremoniach znikał za swymi niebieskimi zasłonami do 
następnego czwartku, a siostry twierdziły, że z jogo nadejściem już od świtu zaczynał czyścić 
cylinder. Niekiedy zdarzało się, że któryś z mych przyjaciół wpadał do mnie, aby zjeść razem 
śniadanie, ku najwyższemu uszczęśliwieniu monsieur Alphonse'a. Niejeden z nich pamięta go jeszcze 
z pewnością. Nikt nie wiedział, skąd starzec pochodzi. Wyglądał rzeczywiście bardzo czysto i 
przyzwoicie w długim, eleganckim surducie i nowym cylindrze, z którym nawet przy stole rozstawał 
się niechętnie. Ponieważ nie miałem pojęcia, jak go przedstawiać, zrobiłem zeń emerytowanego 
dyplomatę. Wszyscy moi przyjaciele zwracali się do niego per monsieur le ministre, a Anna 
nazywała go vostra eccellenza. Trzeba było widzieć przy tym jego minę! Na szczęście słyszał 
bardzo źle i rozmowa ograniczała się zwykle do kilku grzecznych uwag o papieżu lub o sirocco. W 
każdym razie musiałem czujnie pilnować go przy stole, aby w razie potrzeby przyjść z pomocą, 
odsunąć karafkę, wyręczyć w niezręcznym pytaniu lub, bardziej jeszcze, w niedyplomatycznej 
odpowiedzi, zwłaszcza gdy staruszek wypił drugi kieliszek frascati. Monsieur Alphonse był gorącym 
rojalistą, gotowym za wszelką cenę obalić republikę francuską. Codziennie oczekiwał z pewnych 
niesłychanie poufnych źródeł wiadomości mogących go lada moment wezwać do Paryża. Nie 
budziło to niepokoju, widywałem już takich Francuzów pragnących znieść republikę. Lecz kiedy 
rozmowa schodziła na sprawy rodzinne, zmuszony byłem bardzo uważać, aby nie wygadał troskliwie 
ukrywanej tajemnicy swej przeszłości. Na szczęście zawsze mnie ostrzegał w porę jego szwagier: mon 
beau-frere le sous-pre-fet. Pomiędzy mną a mymi przyjaciółmi istniała milcząca umowa, że z chwilą 
zjawienia się w rozmowie owego tajemniczego osobnika karafka z winem będzie odsunięta od 
staruszka jak najdalej, aby ani kropla więcej nie dostała się do jego kieliszka. Przypominam sobie 
dokładnie ów czwartek, gdy jadł z nami śniadanie znany rzeźbiarz Waldo Storey, wielki przyjaciel 
monsieur Alphonse'a, który tego dnia był w świetnym humorze i niezwykle rozmowny. Zanim wypił 
pierwszy kieliszek frascati, naradził się już z Waldem w kwestii utworzenia armii z byłych 
garibaldczyków, z którą należałoby wyruszyć do Francji na podbój Paryża, aby znieść republikę. 
Okazało się, że było to kwestią tylko pieniędzy: pięć milionów wystarczyłoby na pewno, o jeden zaś 
— mógłby on sam się postarać!...
Wydawał się nieco rozgorączkowany i byłem pewny, że niezadługo usłyszymy o jego szwagrze. 
Dałem Waldowi umówiony znak, żeby mu już nie dolewał wina.
— Mon beau-frere le sous-prefet... — zachichotał staruszek. Zamilkł nagle, gdy mu odsunąłem 
karafkę, i utkwił wzrok w talerzu, jak zwykle, gdy mu coś przerwało tok myśli.
— No, nie gniewajmy się! — pośpieszyłem go udobruchać. — Wypijmy jeszcze po kieliszku 
za pańskie zdrowie. Nie chciałem pana urazić, a więc precz z republiką! — jeżeli tak panu na tym 
zależy.
Ku mojemu zdziwieniu nie wyciągnął ręki po kieliszek i siedział wpatrzony w swój talerz; 
przyjrzałem mu się bliżej: starzec nie żył. 
%
Wiedziałem doskonale, co znaczyłoby dla monsieur Alphonse^ zawiadomienie policji o jego 
śmierci: oględziny zwłok przez policyjnego lekarza, może spóźnione interwencje francuskiego 
konsulatu albo wreszcie obrabowano by zmarłego z jedynego skarbu, jakim była tajemnica jego 
przeszłości. Posłałem Annę po stangreta z rozkazem postawienia budy w powozie, gdyż monsieur 
Alphonse zemdlał, odwiozę go więc osobiście do domu. W pięć minut później siedział obok mnie na 
swym zwykłym miejscu. Kołnierz u palta pittsburskiego milionera postawiłem mu aż ponad uszy, a 
cylinder wcisnąłem głęboko na oczy, jak zwykł był go nosić za życia. Wyglądał zwyczajnie, tylko 
jakby się zmniejszył — wszyscy umarli kurczą się i maleją. , — Przez Corso? — spytał stangret.
— Tak, naturalnie, przecież to ulubiony spacer monsieur Alphonse'a!
Matka przełożona była zrazu nieco zaniepokojona, ale moje świadectwo zgonu, opiewające na 
„śmierć z powodu osłabienia serca", z datą i stemplem przytułku, usunęło wszelkie trudności w 
policji. Wieczorem złożono monsieur Alphonse'a do trumny, dając mu pod głowę jego walizkę jako 
poduszkę, a klucz od niej na sznurku zawieszając mu na piersi. Siostrzyczki nie zadawały nigdy pytań 
ani żyjącym, ani zmarłym. Wystarczała im świadomość, że ludzie szukający u nich schronienia są 
starzy i głodni. Twierdziły, że reszta obchodzi tylko Pana Boga, a nikogo więcej, nie wyłączając ich 
samych. Wiedziały, iż wielu z tych, którymi się opiekują, żyje i umiera pod przybranym nazwiskiem. 
Zamierzyłem dać monsieur Alphonse'owi do trumny jego ulubiony cylinder, ale siostry się temu 
oparły twierdząc, że to nie uchodzi. Odrzekłem, iż bardzo żałuję, bo na pewno byłby się nim ucieszył.
Pewnej nocy obudził mnie wysłannik siostrzyczek: prosiły, abym przyszedł natychmiast.
Wszystkie sale wielkiego gmachu pogrążone były w ciemności i głębokiej ciszy, tylko z kaplicy 
dochodziły przytłumione modlitwy sióstr. Zaprowadzono mnie do małej celi w skrzydle zakonnic, 
którego progu nigdy dotąd nie przestąpiłem. Na łóżku leżała siostra jeszcze młoda, blada jak poduszka 
pod jej głową, z zamknię-f tymi oczami; puls miała zaledwie wyczuwalny. Była to la generale des 
Petites Soeurs des Pauvres. Przybyła wieczorem z Neapolu w przejeździe do Paryża po podróży 
inspekcyjnej wokoło świata. Stan jej budził poważne obawy z powodu ciężkiego ataku sercowego. 
Nieraz już stałem przy łożach królów oraz wielkich mężów w godzinach, gdy życie ich wisiało na 
włosku, a może nawet leżało w moim ręku — nigdy jednak nie odczuwałem większej 
odpowiedzialności niż tej nocy, gdy owa kobieta, otworzywszy powoli swe piękne oczy, spojrzała na 
mnie i powiedziała:
— Faites ce que vous pouvez, monsieur le docteur, car ąuaran-te mille pauvres dependent de 
moi3.
Siostrzyczki Ubogich zajęte są od rana do wieczora, a nie znam pracy równie pożytecznej, a 
zarazem niewdzięcznej. Aby 3 Panie doktorze, proszę zrobić wszystko, co leży w pańskiej mocy, mam 
powierzonych sobie czterdzieści tysięcy biedaków.
się jej przyjrzeć, nie trzeba przyjeżdżać do Rzymu. Bieda i starość istnieją wszędzie i wszędzie 
znaleźć można ich opiekunki z pustymi koszami i próżnymi skarbonkami. Oddawajcież im stare 
ubrania do koszy! Nie chodzi tu o ich wielkość, wszystko się przyda dobrym siostrzyczkom. A nie 
zapomnijcie darować im także waszych cylindrów, które już zresztą przestają być modne. W 
przytułku znajdzie się zawsze jakiś stary monsieur Alphonse, który w ul ryciu za niebieską zasłoną 
gorliwie czyści i szczotkuje swój stary, zniszczony kapelusz, ostatnią resztkę minionego dobrobytu. 
Posyłajcie takim biedakom wasz elegancki powóz, aby w dniu przeznaczonym na wyjścia z 
przytułku przejechali się nim po Corso; do ożywienia zaś działalności waszej wątroby przyczyni się 
znacznie lepiej długi, pieszy spacer z psem po Kampanii. Nie zapominajcie zaprosić też takich 
biedaków w czwartek na śniadanie; wierzcie mi, nie ma lepszego środka na brak apetytu, jak widok 
głodnego, najadającego się do syta. Dajcie mu napić się frascati, aby mógł zapomnieć o przeszłości, 
lecz odstawcie butelkę, gdyby wasz gość zaczął sobie cokolwiek przypominać... Nie zapominajcie 
wkładać drobnej części waszych oszczędności do skarbonek litościwych sióstr, wystarczy choćby 
grosz jeden, a wierzajcie mi, będzie to najpewniejsza lokata pieniędzy. Pamiętajcie moje słowa, które 
podaję na innym miejscu w tej książce: to, co zatrzymamy dla siebie — utracimy, to zaś, co oddamy 
innym — pozostanie nasze na zawsze. Zresztą nie mamy prawa chować pieniędzy, gdyż nie 
należą one ani do nas, ani do nikogo na ziemi. Pieniądze są własnością czarta, który w dzień i w nocy 
przesiaduje za swym kantorkiem przy worach złota i kupczy duszami ludzkimi. Nie należy 
przywiązywać się do brudnej monety, którą wciska nam do ręki — powinniśmy uwalniać się od niej 
jak najprędzej, aby przeklęty metal nie parzył nam palców, nie przedostawał się do krwi, nie oślepiał 
oczu i nie zatruwał myśli, a zwłaszcza — nie doprowadzał do stwardnienia serca. Wkładajmy go do 
skarbonek Siostrzyczek Ubogich lub wyrzucajmy do najbliższego ścieku; to jest najwłaściwsze dla 
niego miejsce! Na co zresztą zda się składanie pieniędzy, gdy lada chwila mogą nam być zabrane? 
Śmierć posiada podrobiony klucz do naszej kasy.
Pewien poeta rzekł niegdyś, że każda rzecz jest przez bogów oceniana właściwie, a powinien 
był dodać, iż oddają oni nieraz największe wartości za najniższą cenę. Wszystko, co potrzebne nam 
jest nieodzownie, możemy osiągnąć za niewysoką zapłatą, jedynie luksus czy też nadmiar czegoś jest 
kosztowny. Istotnego piękna kupić nie można, gdyż nieśmiertelni bogowie dają nam je w podarunku. 
Wolno nam przecież oglądać bez opłaty wschód i zachód słońca oraz chmury płynące po niebie: 
wolno nam się cieszyć widokiem drzew, pól i wspaniałych oceanów: możemy za darmo słuchać 
śpiewu ptaków i zrywać kwiaty na skraju wiejskiej drogi: nie płacimy nic za widok nocy gważdzistej. 
Biedak śpi lepiej niż bogacz: na dłuższy okres zwyczajne jedzenie wydaje się nam smaczniejsze niż 
wybredne potrawy u Ritza: wstrzemięźliwość i spokój duchowy mieszkają częściej w chłopskiej 
chacie niż w wystawnym domu miejskim. Dopóki jesteśmy dla siebie, wystarcza nam kilku przyjaciół, 
kilka książek i pies. Nie potrzeba nam niczego więcej. Należałoby jednak stale mieszkać na wsi. 
Projekt stworzenia pierwszego miasta powstał w myślach diabła i dlatego Pan Bóg chciał zniszczyć 
wieżę w Babilonie. Czy widział kto z was kiedy diabła? Ja go widziałem. Stał na wieży kościoła Notre 
Damę, wsparty łokciami o barierę: głowa spoczywała na rękach, skrzydła były złożone. Policzki miał 
wychudłe, a spomiędzy nieczystych warg wysuwał się język. Poważnie i w zamyśleniu spoglądał na 
Paryż, rozłożony u jego stóp. Zastygły w bezruchu stoi w tym miejscu już prawie od tysiąca lat, 
napawając się widokiem wybranego miasta, od którego nie może oderwać spojrzenia. Czy to on jest 
owym zaciętym wrogiem, którego imię przejmowało mnie zgrozą już od czasu dzieciństwa? Czy on 
był tym potężnym wojownikiem ujmującym się za złem w walce pomiędzy prawem a bezprawiem? 
Przyglądałem mu się ze zdziwieniem. Nie wydawał mi się tak bardzo złośliwy, jak go sobie 
wyobrażałem. Patrzyłem już nieraz w twarze bardziej brutalne niż jego. W kamiennych oczach nie 
miał cienia tryumfu; wyglądał na starego, zmęczonego, znużonego łatwymi zwycięstwami i własnym 
piekłem. Biedny stary Belzebubie! Podczas ostatniego słowa wygłaszanego nad światem może nie 
tylko ty będziesz uznany za winnego, jeżeli sprawy naszej ziemi potoczą się po linii zła, gdyż 
ostatecznie nie ty dałeś naszemu światu życie i nie ty zesłałeś ludziom cierpienie i śmierć! Nie 
urodziłeś się ze szponami, lecz ze skrzydłami, a Bóg uczynił z ciebie diabła zrzucając cię do piekieł i 
nakazując być strażnikiem prze klętych dusz. Nie stałbyś z pewnością na dachu Notre Damę od lat 
tysiąca wśród burz i deszczów, gdyby ci to nie sprawiało przyjemności. A na pewno niełatwe to 
zadanie być diabłem, gdy się jest urodzonym jako duch skrzydlaty! O książę ciemności, czemu nie 
zgasisz ognia w swym podziemnym królestwie i nie osiądziesz wśród nas w wielkim mieście? Wierz 
mi, że wieś nie jest dla ciebie środowiskiem właściwym. W mieście czułbyś się świetnie jako rentier 
myślący przez cały dzień o jedzeniu, piciu i gromadzeniu pieniędzy. A jeżelibyś pragnął za wszelką 
cenę powiększać swój kapitał i założyć jakieś nowe przedsiębiorstwo, otwórz jeszcze jedną jaskinię 
gry lub dom publiczny, zajmij się lichwą wśród biedoty albo jako właściciel wędrownego cyrku dręcz 
głodem uwięzione za żelaznymi prętami klatek bezbronne zwierzęta! A czemu nie miałbyś założyć 
fabryki produkującej najnowsze gazy trujące...?!
Czy pozwolisz mi tylko w podzięce za te dobre rady zadać sobie pewne pytanie? Czemu 
pokazujesz język? Nie wiem, za oznakę jakich uczuć uważane jest to w piekle, ale, na mą duszę, u nas 
zachowanie takie oznacza szyderstwo i pogardę! Wybacz więc, sire, że zapytam: komu zatem 
pokazujesz bezustannie język?
26 Miss Hall 
Niejeden z moich ówczesnych pacjentów przypomina sobie zapewne miss Hall. Ujrzawszy ją 
raz jeden, nie można jej tak łatwo zapomnieć. Jedynie Wielka Brytania w najlepszych swych 
intencjach mogła stworzyć ten typ starej panny z epoki wczesnowikto-riańskiej: sztywny i suchy jak 
kij wysokości sześciu stóp i trzech cali — arida nutrix' co najmniej trzech pokoleń nie urodzonych 
obywateli szkockich. Znałem ją od piętnastu lat, a nigdy nie zauważyłem najmniejszej zmiany w 
wyglądzie miss Hall. Twarz jej zawsze jednakowo promieniała w wianuszku loków koloru bladego 
złota, zawsze ubrana była w tę samą jaskrawo kolorową suknię i zawsze miała ten sam różany ogród 
na kapeluszu! Nie wiem, ile lat panna Hali przebyła w drugorzędnym, rzymskim pensjonacie, 
oczekując jakichś zmian i przeżyć. Wiem tylko, że owego dnia, gdy spotkała mnie i Tappia w Villa 
Borghese, odnalazła wreszcie siebie i właściwy cel życia. Odtąd spędzała przedpołudnia u mnie, gdzie 
w lodowato zimnym pokoju, położonym w cieniu schodów Trinita dei Monti, czesała i szczotkowała 
psy aż do drugiego śniadania, na które wracała do pensjonatu. Punktualnie o trzeciej widziała ją 
znowu Piazza di Spagna zdążającą w stronę domu Keatsa; po jej obydwóch stronach szły Rosina i 
Giovannina w drewnianych chodakach i czerwonych chustkach na głowach, dosięgając zaledwie do 
połowy jej wzrostu. Wszystkie moje psy szczekały wówczas w radosnym oczekiwaniu spaceru w 
Villa Borghese.
Giovannina i Rosina należały do personelu gospodarstwa na San Michele, a nigdy nie 
miałem "lepszych służących niż te dwie Mamka bez pokarmu.
dziewczyny, które od rana do nocy śpiewały przy pracy, zawsze czynne i ruchliwe. Nikomu 
prócz mnie nie przyszłoby na myśl zabrać ze sobą nieokrzesanych dziewcząt z Anacapri do R^ymu. 
Owo doświadczenie skończyłoby się też nie najlepiej, gdyby nie zjawiła się miss Hall, która w roli 
niejako opiekunki czuwała nad dziewczętami z troskliwością starej kwoki. Nie mogła tylko 
zrozumieć, dlaczego im zabraniałem samotnych spacerów po Villa Borghese; przecież ona od lat 
chodziła po Rzymie sama jedna, a nikt jej dotąd nie zauważył ani nie zaczepił. Nigdy nie zdobyła się 
na zrozumiałe wypowiedzenie słowa po włosku, ale dziewczęta pojmowały ją zupełnie dobrze i 
bardzo ją lubiły. Obawiam się tylko, że na równi ze mną nie liczyły się z nią poważnie. Miss Hall nie 
widywała mnie często, ale jeszcze rzadziej ja ją widywałem; w ogóle, gdy tylko mogłem, starałem się 
na nią nie patrzeć. W rzadkich przypadkach, kiedy bywała zapraszana na śniadanie, stał na stole 
między nami duży wazon z kwiatami. Jakkolwiek surowo było jej zabronione patrzenie na mnie, to 
udawało się jej niekiedy ukazywać spoza kwiatów, aby rzucić na mnie dobrze wycelowane spojrzenie 
starych oczu. Zdawała się nie pojmować niewdzięczności i egoizmu, jakimi jej odpłacałem za 
wszystko, co dla mnie czyniła. Pomimo nader ograniczonych środków porozumienia się (miss Hall nie 
wolno było odzywać się do mnie), potrafiła jednak w jakiś sposób zdobywać wiadomości zarówno o 
wszystkim, co się działo w mieszkaniu, jak o moich stosunkach towarzyskich. Bacznie czuwała nad 
moimi pacjentami i podczas godzin przyjęć patrolowała przed drzwiami domu.
Z chwilą otwarcia Grand Hotel prostota rzymskiego życia doznała śmiertelnego ciosu ze strony 
Ritza. Rozpoczęła-się inwazja barbarzyńców: Wieczne Miasto stało się modne. Przez olbrzymi hotel 
przewijały się eleganckie tłumy z Paryża i Londynu, amerykańscy milionerzy i awanturnicy z Riwiery. 
Miss Hall znała wszystkich tych ludzi z nazwiska, przeglądając od lat na szpaltach ..Morning Post" 
rubrykę „Ze sfer towarzyskich". We wszelkich kwestiach dotyczących angielskiej szlachty uważana 
być mogła za prawdziwą encyklopedię; wiedziała najdokładniej, kiedy synowie i spadkobiercy danych 
rodzin byli urodzeni lub dobiegali pełnoletności; kiedy zaręczały się lub wychodziły za mąż ich córki; 
jakie suknie wkładały na uroczystość przedstawienia ich na kró lewskim dworze; jak tańczyły, z kim 
przebywały i gdzie jeździły po świecie. Niekiedy, ku bezgranicznej radości miss Hall, osoby z owych 
eleganckich sfer stawały się moimi pacjentami, inne zaś, które nie potrafiły ani na chwilę 
pozostawać w samotności, zapraszały mnie na śniadanie lub kolację albo odwiedzały moje mieszkanie 
na Piazza di Spagna, żeby obejrzeć pokój, w którym umarł Keats. Niektóre zatrzymywały swe 
powozy na spacerze w Villa Borghese i głaskały moje psy, wyrażając przy tym uznanie miss Hall za 
ich wypielęgnowany wygląd. Oboje wychodziliśmy z nią ręka w rękę z kręgu zwykłej dotąd dla nas 
niepozorności na jasne światło wyższych kół towarzyskich. Owej zimy bywałem dość dużo i mogłem 
się jeszcze wiele nauczyć od bezdusznych lo-welasów; ich talent do próżnowania oraz zachowania 
dobrego humoru i świetnego snu stanowił dla mnie zawsze zagadkę. Miss Hall założyła w tym czasie 
dziennik, w którym skrzętnie notowała zdarzenia z mego codziennego życia towarzyskiego. W 
podniosłym nastroju, ubrana w najlepszą suknię, chodziła od jednego znajomego domu do drugiego, 
składając moje karty wizytowe. Wschodząca nasza gwiazda promieniała coraz jaśniej i ścieżka wzwyż 
prowadziła coraz prościej, a nic już nie mogło zahamować naszego powodzenia.
Pewnego dnia, gdy miss Hall przechadzała się z psami po Villa Borghese, jakaś pani z czarnym 
pudlem na kolanach dała jej znak, aby się zbliżyła do powozu. Pogłaskawszy mego lapończyka 
powiedziała, że podarowała go niegdyś panu doktorowi jako małego szczeniaka. Miss Hall uczuła 
wtedy, że kolana się pod nią uginają; przecież musiała to być w takim razie Jej Królewska Wysokość 
Następczyni Tronu Szwecji! Jakiś piękny pan, siedzący u jej boku, podał z uprzejmym uśmiechem 
rękę strwożonej starej pannie i powiedział dosłownie:
— Hallo, miss Hall, pan doktor dużo mi o pani opowiadał.
To był Jego Królewska Wysokość Książę Max Badeński we własnej osobie! Małżonek 
siostrzenicy jej ukochanej królowej Aleksandry!
Od owego pamiętnego dnia przestało już miss Hall obchodzić całe eleganckie towarzystwo 
Grand Hotel. Każdą wolną chwilę poświęcała osobom krwi książęcej, których bardzo wiele bawiło tej 
zimy w Rzymie.
Godzinami czekała cierpliwie przed hotelami w nadziei, że zobaczy ich przyjazd lub wyjazd, 
przyglądała im się z pochyloną głową, gdy przyjeżdżali do Pincio lub Villa Borghese, sunęła za nimi 
jak detektyw przez kościoły i muzea. W niedzielę siedziała w angielskim kościele na via Babuino jak 
najbliżej angielskiego poselstwa (jeżeli zdobyła się na odwagę) i jednym okiem czytając książkę do 
nabożeństwa, drugim przyglądała się którejś z królewskich wysokości siedzącej w pobliżu. 
Nadstawiała przy tym ucha, aby wśród ogólnego śpiewu posłyszeć dźwięk królewskiego głosu i z 
zapałem pierwszych chrześcijan modliła się za cały dom królewski i jego członków we wszystkich 
krajach.
Założyła teraz nowy dziennik dotyczący jedynie naszych stosunków z Najwyższymi Osobami. 
Ostatniego poniedziałku, notowała, miała zanieść list od pana doktora do Jej Królewskiej Wysokości 
Wielkiej Księżny Weimaru, zamieszkałej w hotelu Quirinale. Odpowiedź, którą jej wręczył portier, 
ozdobiona była wielkoksiążęcą koroną rodziny sasko-weimarskiej. Kopertę tę, jako kosztowną 
pamiątkę, doktor łaskawie jej podarował. W środę powierzony miała list do Jej Królewskiej 
Wysokości Infantki Eulalii hiszpańskiej. Niestety, odpowiedzi nie otrzymała.
Pewnego dnia, podczas spaceru z psami w Villa Borghese, zauważyła szczupłą panią 
przechadzającą się szybkim krokiem po bocznej alei. Poznała w niej natychmiast tę samą osobę, którą 
widziała w ogrodzie na San Michele; stała ona nieruchomo obok sfinksa i pięknymi, smutnymi oczami 
patrzyła na morze. Pani ta, przechodząc obok miss Hall, powiedziała coś do swej towarzyszki i 
wyciągnęła rękę, aby pogłaskać charcicę Giallę. Proszę sobie wyobrazić przerażenie starej panny, gdy 
zbliżył się do niej detektyw, rozkazując odejść natychmiast wraz z psami i dodając, że jest to Jej 
Cesarska Mość Cesarzowa Austrii ze swą siostrą, hrabiną Trani! Jakież to okrucieństwo ze strony 
doktora, że nie zdradził jej tego wówczas latem. Dowiedziała się jedynie dzięki przypadkowi, że 
wkrótce po wizycie owej pani na San Michele doktor otrzymał pismo z austriackiego poselstwa w 
Rzymie proponujące mu kupno posiadłości na życzenie samej cesarzowej Austrii. Na szczęście doktor 
propozycji nie przyjął; sprzedaż San Michele, które dawało tak niezwykłe możliwości oglądania 
różnych panujących osób, byłaby przecież stratą niepowetowaną. Czyż miss Hall nie obserwowała 
podczas ubiegłego lata (oczywiście, z odległości nakazanej szacunkiem), jak wnuczka 
ukochanej królowej Wiktorii malowała widoki z pergoli?! Czyż na San Michele nie mieszkała przez 
cały miesiąc nawet kuzynka cara? Czyż miss Hall nie dostąpiła zaszczytu stania za drzwiami kuchni, 
gdy cesarzowa Eugenia przechodziła tuż obok niej podczas swych pierwszych odwiedzin na San 
Michele?! Czyż nie słyszała na własne uszy, jak Jej Cesarska Mość wyraziła zdanie, iż nie widziała 
nigdy większego podobieństwa niż między głową Augusta, wykopaną przez doktora w ogrodzie, a 
wielkim Napoleonem?! A czyż w kilka lat później nie usłyszała miss Hall władczego głosu cesarza, 
który osobiście objaśniał swej świcie wszystkie nagromadzone skarby sztuki antycznej; doktor, 
oprowadzający cesarski orszak, z rzadka wtedy otwierał usta. Tuż obok cyprysów, za którymi 
schowała się miss Hall, Jego Cesarska Mość wskazał biust kobiecy, na wpół ukryty wśród bluszczu, i 
powiedział do świty, iż rzeźba, którą oglądają, zasługuje na poczesne miejsce w jego berlińskim 
muzeum; możliwe nawet, że jest ona nieznanym dziełem samego Fidiasza. Miss Hall znieruchomiała 
wówczas z przerażenia słysząc, że pan doktor przerwał cesarzowi słowami, iż jest to jedyna rzeźba 
małej wartości spośród wszystkich znajdujących się na San Michele, a została mu w najlepszej 
intencji narzucona przez pacjenta, który ją kupił w Neapolu; podobno jest to jedna z gorszych prac 
Canovy. Miss Hall żałowała wówczas bardzo, że towarzystwo prawie zaraz odeszło, wsiadło na 
przystani do „Sleipnera" — łodzi dowożącej depesze — i odjechało do Neapolu...
Wspomniawszy o cesarzowej austriackiej muszę dodać, że miss Hall była kawalerem cesarsko-
austriackiego Orderu Sw. Stefana. Pewnego dnia, mając względem niej wyjątkowo ciężkie wyrzuty 
sumienia, wręczyłem mojej opiekunce te wysokie odznaki w nagrodę za wierną służbę dla mnie i 
moich psów. (Nigdy nie mogłem pojąć, za co mi w swoim czasie zostały udzielone.) Miss Hall 
przyjęła je z mych rąk, pochyliwszy głowę ze łzami w oczach. Oświadczyła, że zabierze je ze sobą do 
grobu. Powiedziałem, iż może to uczynić z całym spokojem, a do nieba dostanie się na pewno. Nie 
przewidziałem tylko, że się wystroi w mój order, idąc na przyjęcie do brytyjskiego poselstwa. Otóż 
od. wielce łaskawego lorda Dufferi-na zdołałem uzyskać dla miss Hall zaproszenie w dniu urodzin 
królowej na przyjęcie w poselstwie, gdyż cała kolonia angielska, z wyjątkiem mego biedactwa, została 
na nie zaproszona. Miss Hall pełna radosnego oczekiwania pogrążyła się w sprawach toaletowych i 
przez całe dnie stała się niewidzialna. Proszę sobie wyobrazić moje przerażenie, gdy przedstawiając ją 
posłowi ujrzałem, że lord Dufferin włożył do oka monokl i utkwił wzrok w jej piersi. Na szczęście był 
Irlandczykiem. Śmiejąc się głośno, odciągnął mnie na stronę i kazał mi przysiąc, że miss Hall nie 
nawinie się na oczy jego austriackiemu koledze. W drodze do domu p©Kviedzia-ła mi, że był to 
najbardziej podniosły dzień w jej życiu; wszyscy się do niej uśmiechali, a czuła, że i toaleta jej zrobiła 
doskonałe wrażenie.
Śmiejmy się, śmiejmy z biednej starej panny! Chciałbym jednak wiedzieć, co poczęliby różni 
książęta, gdyby przestały istnieć takie panny Hali, które prowadzą dziennik ich uczynków, podziwiają 
z pochylonymi głowami i drżącymi kolanami ubóstwiane osoby podczas spacerów na Pincio lub w 
Villa Borghese i modlą się za nie w angielskim kościele na via Babuino? Jaki los czeka wszystkie 
gwiazdy i odznaki, gdy ludzkość wyrośnie z tych zabawek? Dlaczego nie mielibyśmy podarować ich 
wszystkich od razu miss Hall i raz na zawsze skończyć z nimi? Jedynie Krzyż Wiktorii będzie miał 
stale swą wartość, gdyż wszyscy obnażamy głowy wobec bohaterskich czynów w obliczu śmierci. 
Czy wiecie, czemu tak rzadko krzyż ten nadawany bywa w armii angielskiej? Czyż męstwo w 
najwyższym swym przejawie — courage de la nuit2, jak mawiał Napoleon — rzadko bywa poznane i 
uczczone, a jeżeli mu szczęście nie towarzyszy, przechodzi bez nagrody. Najbardziej upragnionym 
orderem angielskim po Krzyżu Wiktorii jest Order Podwiązki, a smutny byłby dla Anglii dzień, w 
którym odznaczenie to zostałoby zniesione.
— I like the Garter — mówił lord Melbourne — there is no damned merit about it. Mój 
przyjaciel, szwedzki poseł w Rzymie, pokazał mi niedawno odpis listu, który napisałem przed 
dwudziestu laty. Powiedział mi, że oryginał przesłał do wiadomości ministerstwa spraw 
zagranicznych, które się nim świetnie ubawiło.
2 Męstwo niezauważone.
3 Lubię Order Podwiązki, bo nie wiąże się z nim żadna niezwykła zasługa.
Była to spóźniona odpowiedź na wielokrotne urzędowe wezwanie szwedzkiego poselstwa, 
żebym się zdobył przynajmniej na tyle przyzwoitości, aby z podziękowaniem potwierdzić otrzymanie 
Orderu Mesyny, który mi włoski rząd nadał za coś, co jakoby zdziałałem podczas trzęsienia ziemi. 
List mój brzmiał jak następuje:
Ekscelencjo!
W sprawie orderów kierowałem się do dzisiaj zasadą, że przyjmować mogę wszelkie 
odznaczenia tylko wówczas, gdy nie uczyniłem nic specjalnego, aby na nie zasłużyć. Rzut oka na 
spisy osób udekorowanych przekona Waszą Ekscelencję, że moje niewzruszone stanowisko w tym 
względzie było dotąd przez odpowiednie, miarodajne czynniki zadziwiająco szanowane. Nowy sposób 
ujęcia tej kwestii, proponowany mi w piśmie Waszej Ekscelencji, a mianowicie ubieganie się o wyraz 
uznania dla mej mało znaczącej działalności, uważam za przedsięwzięcie nader śmiałe i pozwalam 
sobie wątpić o jego wartości praktycznej. Mogłoby ono jedynie wprowadzić zamęt do moich 
zapatrywań i wywołać gniew nieśmiertelnych bogów. Bez zwrócenia niczyjej uwagi udało mi się 
wymknąć z zarażonych cholerą dzielnic Neapolu i w równie dyskretny sposób pragnę wydostać się z 
ruin Mesyny. Niepotrzebne mi są medale, aby nigdy nie zapomnieć oglądanych tam obrazów.
Mesy na Muszę nawiasem zauważyć, że list powyższy był tylko humbu-giem. Poseł szwedzki 
nie odesłał włoskiemu rządowi mego medalu mesyńskiego; leży on do dziś u mnie w którejś 
szufladzie, a sumienie mam czyste i w zapatrywaniach moicL nie nastąpił dzięki niemu zamęt 
większy, niż panował w nich dotychczas. W gruncie rzeczy naprawdę nie miałem danych do przyjęcia 
owego medalu, gdyż cała moja działalność w Mesynie była zasługą niezmiernie małą w porównaniu z 
tym, co mnóstwo innych nie znanych z nazwiska ludzi czyniło dla swych bliźnich z narażeniem życia. 
Mnie osobiście nie groziło żadne niebezpieczeństwo, chyba śmierć z głodu lub dzięki własnej 
głupocie. Zdołałem co prawda przez zastosowanie sztucznego oddychania uratować pewną ilość na 
wpół utopionych osób, ale każdy lekarz, pielęgniarka lub strażnik nadbrzeżny uważaliby taki uczynek 
za zupełnie naturalny. Wiem, że wprawdzie wyciągnąłem własnoręcznie jakąś kobietę spod gruzów 
kuchni, ale pamiętam też, że wołającą o pomoc zostawiłem z połamanymi nogami pośrodku ulicy. Nie 
miałem zresztą innego wyjścia, gdyż do czasu przybycia pierwszego statku ratowniczego nie 
rozporządzałem żadnymi środkami opatrunkowymi ani lekarstwami. Pamiętam, że późnym wieczorem 
znalazłem na jakimś podwórzu nagie niemowlę, które zabrałem ze sobą do piwnicy, gdzie otulone w 
płaszcz przespało spokojnie całą noc, a od czasu do czasu ssało mój palec. Z rana oddałem je 
zakonnicom gnieżdżącym się w rozwalonej kaplicy pod wezwaniem Świętej Teresy. Leżało tam już 
na podłodze kilkanaścioro dzieci krzyczących z głodu, gdyż przez cały tydzień nie można było dostać 
w Mesynie ani kropli mleka. Zastanawiało mnie często, jakim sposobem tak wielką liczbę dzieci 
zdrowych i całych zdołano wydostać spod rumo wisk lub znaleziono na ulicach. Można by sądzić, że 
wszechmocny Bóg więcej zmiłowania okazał malcom niż dorosłym.
Ponieważ wodociągi się zawaliły, nie było innej wody jak tylko z kilku cuchnących studni, 
zatru-tych przez rozkładające się trupy. Nie można było dostać chleba, mięsa, nawet makaronu. Nie 
było jarzyn ani ryb, gdyż większość łodzi rybackich została zatopiona lub strzaskana przez gwałtowne 
bałwany, które uniosły ze sobą tysiące ludzi szukających schronienia na brzegu morza. Mnóstwo ciał 
zatopionych osób wyrzuciła następnie fala na ląd, gdzie rozkładały się w gorącym słońcu. Zobaczyłem 
też wówczas największego rekina, który przewalał się po piasku nadbrzeżnym, a Zatoka Mesyńska 
roiła się od tych potworów. Przyglądałem się chciwymi z głodu oczami, jak ludzie rozcinali go 
żywego na części; miałem cichą nadzieję, że uda mi się może zdobyć kawałek mięsa, 0 którym zawsze 
słyszałem, że ma być bardzo smaczne. W żołądku olbrzyma znaleziono całą nogę kobiecą, niby 
amputowaną przez chirurga, odzianą w czerwoną wełnianą pończochę i gruby bucik. Możliwe, że w 
czasie tych dni grozy nie tylko rekiny zakosztowały mięsa ludzkiego — lepiej nie mówić o tym... 
Naturalną koleją rzeczy był fakt, że niezliczone bezdomne psy i koty, włóczące się nocą po 
rumowiskach, niczym innym się nie żywiły. Ludziom ocalałym z katastrofy udawało się je od czasu 
do czasu upolować 1 spożywać. Ja sam usmażyłem kota na mojej lampce spirytusowej. Na szczęście 
można było w ogrodach kraść do woli pomarańcze, cytryny i mandarynki. Wina było pod dostatkiem; 
już pierwszego dnia rozpoczęło się plądrowanie licznych piwnic i składów, a wieczorem byliśmy 
wszyscy mniej lub więcej pijani. Należało to uważać za łaskę nieba, gdyż oszołomienie winem 
łagodziło uczucie głodu i bezsilności, a niewiele osób odważyłoby się zasnąć trzeźwo. Prawie każda 
noc przynosiła świeże wstrząsy podziemne. Rozlegały się wówczas trzaski i huki walących się 
domów, a ludzie wyli z przerażenia na ulicach. Na ogół sypiałem w Mesynie znośnie, jakkolwiek 
nieprzyjemne było ciągłe zmienianie noclegów. Najbezpieczniejsze schronienie dawały 
oczywiście piwnice, trzeba się było tylko zdobyć na odpędzenie posępnego wrażenia, że zawalające 
się mury mogłyby śpiącego uwięzić wśród ruin, niby szczura w pułapce. Najlepszy był sen pod 
drzewami w gajach pomarańczowych, lecz po dwudniowej ulewie noce stały się zbyt zimne dla 
człowieka noszącego cały swój bagaż w plecaku. Zgubiłem gdzieś ulubione szkockie cape, ale 
starałem się pocieszyć myślą, że będzie obecnie otulało zapewne bardziej zniszczone ubranie niż 
moje. Jednak, gdybym nawet mógł, nie byłbym teraz zamienił go na lepsze. Jedynie człowiek 
niezwykłej odwagi czułby się dobrze wśród tych nędzarzy, którzy na wpół obłąkani z głodu, zimna i 
przerażenia, uratowali się zaledwie w nocnych koszulach. Zresztą niezbyt długo chełpiłby się ktoś 
porządnym odzieniem. Nic dziwnego, że zanim nadeszło wojsko i ogłoszono stan wojenny, wzmogły 
się rozboje zarówno na żywych, jak na umarłych, oraz ponawiały się napady i mordy. Nie znam kraju, 
w którym nie zdarzałyby się takie wypadki w podobnych okolicznościach wprost niemożliwych do 
opisania. Jakby dla podniesienia grozy sytuacji uszło z życiem zaledwie czternastu ludzi z ośmiuset 
karabinierów ze szkoły wojskowej — pierwszy zaś wstrząs podziemny wypuścił na wolność 
czternastu zawodowych bandytów i złodziei, którzy skazani na dożywotnie więzienie zamknięci byli 
w klasztorze po-kapucyńskim. Zrozumiałą jest rzeczą, że zbrodniarze, splądrowawszy sklep z 
ubraniami i zdobywszy rewolwery, hulali do syta po mieście tak niegdyś bogatym. Włamali się nawet 
do sejfu w Banco di Napoli, zamordowawszy uprzednio obydwóch nocnych strażników. Jednak groza 
położenia przeważyła; nawet przestępcy stawili się częściowo dobrowolnie i woleli być zamknięci w 
bunkrze na okręcie niż pozostać dłużej w nieszczęsnym mieście, pomimo nieograniczonych 
możliwości, jakie się przed nimi otwierały. Mnie osobiście nikt przykrości nie robił i nie przeszkadzał 
w pracy; wszyscy okazywali mi wzruszającą życzliwość i gotowość pomocy, jaką też mieli w 
stosunku do siebie wzajemnie. Komu powiodło się zdobycie jakiegokolwiek pożywienia lub odzienia, 
ten chętnie dzielił się z innymi, nie mającymi najpotrzebniejszych środków do życia. Pewien 
nieznajomy złodziej sklepowy zrobił mi nawet prezent z pięknego watowanego szlafroka damskiego, a 
podarunek ten był dla mnie wówczas jednym z najbardziej upragnionych. Pewnego dnia, przechodząc 
obok ruin jakiegoś pałacu, spostrzegłem dostatnio ubranego człowieka, który rzucił chleb i marchew 
dwom koniom i małemu osłowi, zasypanym w stajni mieszczącej się w pewnego rodzaju piwnicy. 
Biedne zwierzęta można było dojrzeć przez szparę w murze. Dowiedziałem się, .że człowiek ów 
przychodzi tu dwa razy dziennie przynosząc wszystko, co mu się udało zdobyć do pożywienia 
nieboraków. Widok nieszczęsnych zwierząt, ginących z głodu i pragnienia, sprawiał na nim wrażenie 
tak głębokie, że najchętniej zastrzeliłby je z rewolweru, gdyby się zdobył na odwagę; nie mógł jednak 
zabić żadnego stworzenia, choćby nawet przepiórki1. Ze zdziwieniem popatrzyłem na jego mądrą, 
piękną, bardzo sympatyczną twarz i zapytałem, czy jest Sycylijczykiem. Zaprzeczył dodając, że 
mieszkał jednak wiele lat na Sycylii. W czasie naszej rozmowy zaczął padać ulewny deszcz. Idąc wraz 
ze mną dalej, spytał, gdzie mieszkam. — Właściwie nigdzie — odparłem. Spojrzał na moje 
przemoczone ubranie i zaproponował mi nocleg u siebie, gdyż mieszka w pobliżu z dwoma 
przyjaciółmi. Przedostaliśmy się po omacku pomiędzy wielkimi złomami murów oraz zdruzgotanymi 
gospodarskimi sprzętami, zeszliśmy w dół po jakichś schodach i stanęliśmy wreszcie w dużej, 
podziemnej kuchni, skąpo oświetlonej oliwną lampką palącą się na ścianie przed oleodrukiem 
Madonny. Na podłodze leżały trzy materace; signor Amadeo wskazał mi swój oświadczając, że mogę 
się na nim przespać, ponieważ on sam i jego obydwaj przyjaciele będą przez całą noc nieobecni; mają 
zamiar poszukać swojego dobytku pod gruzami domów. Dostałem świetną kolację, a był to drugi 
przyzwoity posiłek od czasu mego przybycia do Mesyny. (Pierwszy spożyłem przed kilkoma dniami, 
gdy niespodziewanie zastałem w ogrodzie amerykańskiego konsula wesołe towarzystwo zgromadzone 
przy śniadaniu; wydawał je mój dawny przyjaciel, Winthrop Chanler, który tegoż ranka przybył na 
swoim jachcie, wioząc prowiant dla głodującego miasta.) Spałem doskonale na materacu signora 
Amadea i obudziłem się dopiero z rana, gdy mój gospodarz i jego przyjaciele powrócili szczęśliwie ze 
swej niebezpiecznej nocnej wyprawy. Wiedziałem, jak bardzo była niebezpieczna, gdyż wojsko 
miało rozkaz strzelania natychmiast do każdego, kto usiłował unieść cokolwiek spod gruzów 
domu, choćby swego własnego. Moi gospodarze rzucili zawiniątka na stół, pokładli się na 
materacach i gdy wychodziłem, spali twardo. Uprzejmy signor Amadeo, jakkolwiek najwidoczniej 
śmiertelnie ' Przyjaciele zwierząt przyjmą zapewne z zadowoleniem wiadomość, że obydwa konie i 
osioł zostały siódmego dnia po trzęsieniu ziemi znalezione żywe i wkrótce przyszły do siebie (przyp. 
autora).
znużony, nie zapomniał mi powiedzieć, że mogę tu powrócić i pozostać przy nim, jak długo 
będę chciał. Oczywiście skorzystałem z wielką chęcią z zaproszenia. Nazajutrz wieczorem zjadłem z 
nim ponownie kolację. Przyjaciele jego spali już mocno na swych materacach, gdyż po północy 
wybierali się znów na robotę. Nigdy w życiu nie spotkałem równie uprzejmego gospodarza; 
usłyszawszy, że nie mam pieniędzy, zaproponował mi, natychmiast pięćset lirów i ze wstydem muszę 
wyznać, że jestem mu je winien do dnia dzisiejszego. Nie mogłem się powstrzymać od wyrażenia 
zdziwienia, że chce pożyczyć pieniądze człowiekowi, o którym nic nie wie. Z uśmiechem odrzekł, że 
gdyby mi nie wierzył, nie siedziałbym teraz obok niego. Następnego popołudnia, gdy pod zwaliskami 
hotelu Trinacria poszukiwałem zwłok szwedzkiego konsula, stanął przede mną żołnierz z bronią 
wycelowaną do strzału. Zaaresztowano mnie i zaprowadzono na najbliższy posterunek. Oficer 
pełniący służbę uporał się po jakimś czasie z trudnościami, jakie mu sprawiało stwierdzenie mojej 
przynależności państwowej, zbadał przepustkę od prefekta i wypuścił mnie z aresztu. Jedyną moją 
zdobycz stanowił na wpół zwęglony spis konsularny szwedzkiego poselstwa. Z przykrym uczuciem 
opuściłem posterunek, zauważyłem bowiem podejrzliwe spojrzenie oficera, rzucone na mnie, kiedy 
mu powiedziałem, że nie mogę mu podać swego dokładnego adresu, gdyż nie znam nawet nazwy 
ulicy, przy której mieszka mój uprzejmy gospodarz. Tymczasem zrobiło się ciemno; zacząłem biec, 
ponieważ zdawało mi się ciągle, że słyszę za sobą ostrożne kroki, jak gdyby ktoś mnie tropił. 
Przyszedłem jednak na mój nocleg bez przygód; signor Amadeo i jego przyjaciele spali już na swych 
materacach. Wygłodzony zasiadłem do zwykłej wieczerzy, pozostawionej mi na stole przez 
uprzejmego gospodarza. Miałem zamiar czuwać do chwili przebudzenia się współtowarzyszy niedoli 
i zaproponować im swą pomoc przy poszukiwaniu rzeczy. Rozmyślałem właśnie, że byłoby to 
minimalnym odwdzięczeniem się za ich życzliwość, gdy nagle usłyszałem ostry gwizd i głośne kroki; 
ktoś schodził do nas po schodach. W jednej sekundzie wszyscy trzej mężczyźni zerwali się z 
materaców. Rozległ się strzał, niespodziewanie stoczył się ze schodów karabinier i padł u moich stóp. 
Schyliłem S1? czym prędzej, aby sprawdzić, czy żyje, i spostrzegłem rewolwer signora Amadea 
skierowany we mnie. W tejże chwili schronie nie nasze napełniło się żołnierzami, rozległy się znowu 
huki wystrzałów i po rozpaczliwej walce wszyscy trzej moi towarzysze zostali obezwładnieni. Kiedy 
przeprowadzano obok mnie Amadea, okutego w ręczne kajdanki i związanego sznurami wokół nóg i 
ramion, odwrócił głowę w moją stronę i rzucił mi dzikie spojrzenie, pełne takiego wyrzutu i 
nienawiści, że krew zastygła w żyłach. W pół godziny później znalazłem się znów na posterunku, 
gdzie zamknięto mnie na noc. Z rana zostałem przesłuchany przez tegoż oficera, którego mądrości i 
dobroci zawdzięczam życie. Dowiedziałem się od niego, że moi trzej gospodarze są zbrodniarzami, 
którzy wydostali się na wolność z dożywotniego więzienia u kapucynów, a wszyscy trzej byli peri-
colisissimi2. W Amadeo rozpoznano owego sławnego bandytę, który od lat był postrachem całej 
okolicy Gir-genti, i popełnił osiem morderstw. On to właśnie ze swymi towarzyszami obrabował Bank 
Neapolu, zamordowawszy uprzednio nocnych strażników — a wszystko to działo się owej nocy, którą 
spokojnie przespałem na jego materacu. Wszyscy trzej zostali o brzasku rozstrzelani. Przed śmiercią 
zażądali księdza, wyznali grzechy i bez strachu rozstali się z życiem. Oficer policji chciał mi 
podziękować za odegranie tak ważnej roli w wytropieniu niebezpiecznych przestępców. Spojrzałem 
mu prosto w oczy i odparłem, że nie odczuwam żadnej dumy, ponieważ od dawna zdawałem sobie 
sprawę, iż nie chciałem spełniać roli oskarżyciela, a tym mniej oprawcy — nie są to sprawy, które by 
mi odpowiadały, może raczej jemu (jakkolwiek o tym również wątpię). Jedynie Bóg Najwyższy wie, 
które życie powinno być unicestwione i On tylko, który życie dał, ma praw.o je odebrać.
Wieść o mojej przygodzie dotarła, niestety, do uszu różnych reporterów, krążących poza pasem 
zajętym przez wojsko. Zabroniono przezornie w owych dniach przebywać w mieście wszelkim 
dziennikarzom. Ubiegali się oni o sensacje, a im bardziej wydawały się nieprawdopodobne, tym 
bardziej były pożądane. Przygoda moja musiała wydać się niezwykła wszystkim, którzy nie 
przebywali w Mesynie podczas pierwszego tygodnia po trzęsieniu ziemi. Szczęściem nazwisko 
przekręcone omyłkowo uchroniło mnie od 2 Najniebezpieczniejsi.
sławy. Kiedy jednak dowiedziałem się od wtajemniczonych, że jeżelibym pozostał nadal w 
Mesynie, nic mnie nie uchroni przed śmiercią z rąk mściwej mafii, zabrałem się nazajutrz razem ze 
strażą nadbrzeżną na łódź żaglową i przeprawiłem się przez cieśninę do Reggio.
Zaraz po pierwszym wstrząsie podziemnym zginęło tu dwadzieścia tysięcy ludzi i miasto 
sprawiało wrażenie niezapomniane, a niemożliwe do opisania. Jeszcze okropniejszy widok 
przedstawiały drobne nadbrzeżne miasteczka, rozsypane wśród gajów pomarańczowych: Scilla, 
Canitello, Villa San Giovani, Gallico, Archi i San Gregorio.
Cała okolica, stanowiąca dawniej zapewne najpiękniejszą część Italii, stała się wielkim 
cmentarzyskiem, na którym spoczywało ponad trzydzieści tysięcy zmarłych i tysiące rannych. Leżeli 
przez dwie noce pod ulewnym deszczem, aż nadleciał mroźny wicher północny. Znikąd nie 
nadchodziła pomoc i tysiące prawie obłąkanych ludzi pędziło na wpół nago przez ulice, wołając o 
pożywienie. Trzęsienie ziemi osiągnęło szczyt nasilenia w okolicy położonej najbardziej na południe. 
W Pellaro, gdzie z pięciu tysięcy mieszkańców pozostało przy życiu kilkuset, nie mogłem zupełnie 
rozpoznać, gdzie przechodziły dawniej ulice. Kościół, zapełniony wystraszonymi ludźmi, zapadł się 
po drugim wstrząsie podziemnym, grzebiąc pod gruzami cały tłum. Cmentarz usiany był trumnami, 
które rozwarły się i dosłownie robiły wrażenie, jakby były siłą wysadzone z wnętrza ziemi — był to 
potworny widok, który raz już oglądałem podczas pobytu w Mesynie. Na gruzach kościoła siedziała w 
łachmanach gromadka kobiet drżących z zimna; nie płakały, nie mówiły nic, siedziały milczące, z 
opuszczonymi głowami i na wpół przymkniętymi oczami. Od czasu do czasu któraś podrywała się 
raptownie i wbijała pusty wzrok w postać obdartego księdza, który stał nieco dalej wśród gromady 
mężczyzn i żywo gestykulował. Przeklinając okropnie, wskazywał zaciśniętą pięścią tam, gdzie po 
drugiej stronie cieśniny leżała Mesyna, owo miasto szatana, Sodoma i Gomora, przyczyna całego 
nieszczęścia! Czyż nie prorokował zawsze, iż to siedlisko grzechu musi zginąć w...? Obydwie jego 
ręce pokazywały dokładnie ruchami kołysania i popychania, na czym polegała treść jego proroctw. 
Castigo di Dio! Kara Boska!
Wyjąłem z plecaka bochenek chleba i dałem go kobiecie siedzącej najbliżej i trzymającej 
na kolanach dziecko. Schwyciła go bez słowa, sięgnęła do kieszeni i podała mi pomarańczę. Potem 
odgryzła kawałek i wsunęła go do ust kobiecie leżącej poza nią i wijącej się w ostatnich kurczach 
porodowych. Resztę chleba zjadła sama chciwie jak zgłodniałe zwierzę. Cichym, monotonnym 
głosem opowiedziała mi, jak po pierwszym wstrząsie ziemi dom się zawalił, a ona z dzieckiem przy 
piersi uratowała się, choć sama nie wie, jakim sposobem; jak przez cały następny dzień pracowała nad 
odgrzebaniem spod gruzów pozostałych dwojga dzieci i ich ojca; jak do świtu słyszała jęki pod 
rumowiskami, ale potem przeszedł drugi wstrząs i wszystko ucichło... Przez czoło jej przebiegała w 
poprzek głęboka cięta rana, ale jej creatura — jak wzruszająco nazywają tu matki swe małe dzieci — 
nie była na szczęście zraniona. Bogu dzięki! I mówiąc te słowa przyłożyła do piersi przepysznego 
chłopca, zupełnie nagiego, silnego jak mały Herkules i całkowicie obojętnego na wszystko dookoła! 
W koszyku pod zgniłą garścią słomy spało obok niej jeszcze jedno niemowlę. Znalazła je na ulicy, 
a nikt nie wiedział, do kogo należy. Kiedy zabierałem się do odejścia, osierocone dziecko zaczęło 
płakać; kobieta sięgnęła do koszyka i przyłożyła je sobie do drugiej piersi. Patrzyłem na tę prostą 
kalabryjską wieśniaczkę o pięknie zbudowanym, dumnym ciele i wyniosłych piersiach, na dwoje 
przepysznych, silnie ssących dzieciaków i nagle zdałem sobie sprawę, czym była ta kobieta: oto 
siedziała przede mną Demeter wielkiej Grecji, gdzie została urodzona, magna mater Rzymian. Była 
matką-na-turą, a z jej pełnej piersi ponad setkami tysięcy grobów płynął niezwyciężony strumień 
życia.
28 Koniec sezonu rzymskiego 
Raz jeszcze powrócę do miss Hall. Osoby wysoko urodzone zabierały jej tyle czasu, że 
czuwanie nad mojct praktyką wśród pań nastręczało jej mnóstwo trudności. Nie spełniły się moje 
nadzieje, które żywiłem opuszczając Paryż: że skończy się wreszcie praca wśród kobiet chorych 
nerwowo. Przepełniały one stale gabinet na Piazza di Spagna. Zjawiły się nie tylko dawne znajome z 
Avenue de Villiers, których tak się obawiałem, ale miejscowi wymęczeni specjaliści chorób 
nerwowych, wiedzeni zrozumiałym instynktem samozachowawczym, obdarzali mnie stale swymi 
pacjentkami. Już owe gromady pań w przeróżnym wieku, bezwolnych i niepohamowanych, którymi 
obarczał mnie profesor Weir--Mitchell, mogły wystarczyć do wystawienia na próbę odporności 
umysłowej oraz cierpliwości każdego lekarza. Profesor Kraft--Elbing z Wiednia, sławny autor 
Psychopatii seksualnej, również przysyłał mi bezustannie pacjentów obojga płci. Podejście do nich 
było niekiedy trudne, zwłaszcza do kobiet. Ku mej radości i zdziwieniu miewałem też pod obserwacją 
liczne przypadki zaburzeń nerwowych, przysyłanych mi bezsprzecznie przez mistrza z Sal-pćtriere, 
jakkolwiek nigdy nie dawał im do mnie ani słówka na piśmie. Wielu z tych chorych stało na trudnym 
do ścisłego określenia pograniczu obłąkania i mniej lub więcej nie mogło odpowiadać za swe uczynki. 
W niektórych rozpoznawałem po prostu ukrytych wariatów, zdolnych do wszystkiego. Postępowanie z 
obłąkanymi jest łatwe i nie wymaga nakładu cierpliwości: przyznaję, że mam do nich nawet słabość. 
Przy pewnej dozie przyjaznej wyrozumiałości można się zwykle z nimi w krótkim czasie porozumieć. 
Wobec jednak histeryczek cierpliwość poddawana była ciężkiej próbie, a należy się dobrze 
zastanowić, czy można zająć względem nich stanowisko przyjazne — o przyjaźń tę ubiegają się 
przecież nade wszystko. Pacjentkom tym zazwyczaj niewiele można pomóc, zwłaszcza poza 
zakładem specjalnym. Środki uspokajające oszałamiają ich centra nerwowe, ale gruntownie leczyć 
ich nie można. Pozostają zwykle tym, czym były dotąd: splotem zaburzeń umysłowych, męką dla 
siebie i otoczenia, a przekleństwem dla lekarzy. W leczeniu histeryczek (a histeria nie zna granic 
wieku) najczęściej bezwartościowe jest działanie hipnozą, która daje doskonałe wyniki w przypadkach 
chorób umysłowych, dotychczas uważanych za nieuleczalne. W każdym razie należy uznać, że jedyną 
metodą w tych przypadkach jest sugestia przy zupełnej świadomości pacjenta podług metody 
profesora Charcota. Bywa ona nawet najczęściej zbędna, gdyż bezradne kobiety gotowe są i bez niej 
poddać się woli lekarza. Chętnie dają sobą kierować i widząc w nim swą jedyną podporę, uwielbiają 
go jak bożka. W tym okresie następuje nieodzowny pokaz fotografii: nie można tego uniknąć, ii faut 
passer par la', jak mawiał Charcot ze swym szyderczym uśmiechem. Moja niechęć do fotografii 
datuje się od bardzo dawna, od szesnastego roku życia nie mogłem się nigdy zdobyć na poddanie się 
tej procedurze. Zdarzało się to tylko w koniecznych sprawach załączenia fotografii do paszportu 
lub na wojnie, gdy pracowałem w Czerwonym Krzyżu. Nawet fotografie przyjaciół nie mają dla mnie 
wartości. Potrafię rysy ich bez żadnego retuszu wywołać na mej siatkówce zawsze, kiedy zechcę, a 
przy tym znacznie dokładniej, niż uczyniłby to najlepszy fotograf. Zwykle zdjęcia ludzkich twarzy są 
dla badań psychologicznych bez wartości.
Stara Anna kochała się ogromnie w fotografiach. Od owego pamiętnego dnia, gdy z ubogiej 
sprzedawczyni kwiatów na Piazza di Spagna wyniesiona została do godności dozorczyni w domu 
Keatsa, stała się zapaloną zbieraczką fotografii. Często, po srogim wyłajaniu jej za różne 
niedociągnięcia w pracy, posyłałem do małego pomieszczenia pod schodami Trinita dei Monti gołębia 
pokoju z jakąkolwiek fotografią w dziobie. Kiedy wyczerpany stałą bezsennością wyprowadziłem się 
ostatecznie z mieszkania na Piazza di Spagna, Anna odziedziczyła całą szufladę mego biurka, Trzeba 
to zniesc.
pełną fotografii wszelkiego rodzaju i wielkości. Muszę wyznać, że rozstałem się z 
zadowoleniem z moją dozorczynią. Anna nie była temu winna, ja sam ponoszę całą winę owego 
przykrego nieporozumienia. Następnej wiosny podczas krótkiego pobytu w Paryżu i Londynie uwagę 
moją zwróciło dziwne ustosunkowanie się do mnie niektórych moich pacjentów i ich rodzin — 
zachowanie to było nieomal zimne. W drodze powrotnej na Capri przejeżdżałem przez Rzym i miałem 
zaledwie tyle czasu, aby zjeść obiad w szwedzkim poselstwie. Pan poseł wydał mi się nieco 
zgryźliwy, a nawet pani domu, zazwyczaj urocza, była niezwykle małomówna. Gdy zbierałem się do 
odejścia, aby zdążyć na nocny pociąg do Neapolu, mój stary przyjaciel rzekł nagle, iż naprawdę już 
czas, abym pojechał na San Michele i przeżył resztę swych dni wśród psów i małp. Dla dobrego 
towarzystwa nie jestem już człowiekiem odpowiednim, a ostatnim postępkiem przy opuszczeniu domu 
Keatsa pobiłem własny rekord w dziwactwach. Zirytowanym głosem opowiedział, co mu się zdarzyło 
na Piazza di Spagna w wigilię Bożego Narodzenia. Jak zwykle tego dnia plac napełniały tłumy 
turystów. W drzwiach domu Keatsa stał stół założony fotografiami, a przy nim siedziała Anna głośno 
wołając ku przechodniom: — Venite a vedere ąuesta bellissima signorina coi capelli ricci, ultimo 
prezzo due lirę! Guardate la signora americana, guardate che collana di perle, guardate che orecchini 
con brillanti, ve la do per due cinąuanta, una vera combinazione! Non vi fate scappare ąuesta nobile 
marchesa, tutta in pelliccia! Guardate ąuesta duchessa, tutta scollata, in veste di balio e con la corona 
in testa, ąuattro lirę, un vero regalo! Ecco la signora bocca aperta, prezzo ridotto una lira e mezzo! 
Ecco la signora mezza pazza, rideva sempre, ultimo prezzo una lira! Ecco la signora capa rossa che 
puzzava sempre di liąuore; una lira e mezzo! Ecco la signorina dell'Albergo di Europa che era 
impazzita per ii signor dottore; due lirę e mezzo! Vedete la signora francese che portava via ii porta 
sigarette sotto ii mantello; povera signora, non era colpa sua, non aveva la testa apposto; prezzo 
ristretto una lira! Ecco la signora russa che voleva ammazzare la civetta, due lira, ne anche un soldo di 
meno! Ecco la baronessa mezzo uomo mezza donna; mamma mia, non si capisce niente, ii signor 
dottore diceva che era nata cosi; due lirę venti cinąue, una vera occasione! Ecco la contessina bionda 
che ii signor dottore voleva tanto bene, guardate com'e carina, non meno di tre lirę! Ecco la... A 
pomiędzy wszystkimi tymi paniami umieszczono na czołowym miejscu jego własną gabinetową 
fotografię w galowym mundurze, w kapeluszu i ze wszystkimi orderami; w rogu podobizny był 
napis: „Panu A.M. od jego starego przyjaciela C. B." Anna oświadczyła, że odda ją za zniżoną cenę 
jednego lira, gdyż specjalnością jej są fotografie kobiet. Poselstwo otrzymało niezliczoną ilość listów 
od mych byłych pacjentek, których ojcowie, małżonkowie lub wielbiciele z oburzeniem protestowali 
przeciwko takiemu skandalowi. Jakiś Francuz, będący w podróży poślubnej w Rzymie, wpadł we 
wściekłość ujrzawszy na wystawie u fryzjera na via Croce wystawioną na sprzedaż dużą fotografię 
swej młodej żony. Poprosił o mój adres twierdząc, że na granicy wyzwie mnie na pojedynek. Pan 
poseł dodał, że ma nadzieję, iż ów Francuz jest dobrym strzelcem, zresztą on, mój przyjaciel, 
prorokował zawsze, że nie umrę śmiercią naturalną...
Stara Anna sprzedaje nadal kwiaty na Piazza di Spagna. Jeżeli nie chcecie jej podarować swej 
fotografii, to kupcie od niej przynajmniej bukiecik fiołków; czasy są ciężkie, a staruszka ma bielmo na 
obydwu oczach.
Zdaje mi się, że nie ma środka na pozbycie się histerycznych pacjentów — byłbym wdzięczny 
za każdą dobrą radę w tym względzie. Pisanie do krewnych, aby przyjechali i zabrali chorą osobę, jest 
bezcelowe. Rodzina ma jej zwykle dosyć i nie cofnie się przed żadnymi ofiarami, aby tylko pozostała 
pod obserwacją nieszczęsnego lekarza. Przypominam sobie dokładnie pewnego małego 2 
Chodźcie, zobaczcie tę piękną pannę z lokami, ostateczna cena 2 liry. Zobaczcie tę Amerykankę, co za 
kolia z pereJ, co za kolczyki z brylantami, odstąpię za 2 liry 50! Prawdziwa okazja! Oto dystyngowana 
markiza, owinięta w futro, nie dajcie się jej wymknąć. Patrzcie na tę księżnę w głęboko 
wydekoltowanej sukni balowej i koronie na głowie — za 4 liry, po prostu za bezcen! Oto panna z 
otwartymi ustami, cena zniżona I1 /2 lira! A ta panna półwariatka ciągle się śmiała — ostatnia cena 1 
lir! Oto ruda panna, którą czuć było zawsze wódką — 1' /2 lira! Oto panna z hotelu „Europa" 
zakochana w panu doktorze — 2'/2 lira! A to jest owa francuska dama, która zabrała pod paltem 
papierośnicę; biedaczka nie była temu winna, miała źle w głowie — cena zniżona 1 lir! Oto Rosjanka, 
która chciała zamordować sowę — 2 liry, ani grosza mniej! A to jest baronowa, na wpół kobieta — na 
wpół mężczyzna; matko moja! trudno to pojąć, ale doktor mówił, że się taka urodziła — za 2'/2 lira> 
prawdziwa okazja! Oto hrabianka, blondynka, którą tak lubił pan doktor! Patrzcie, jaka piękna. 
Najniższa cena 3 liry! Oto...
człowieka, który zrozpaczony przyszedł do mnie pewnego dnia po godzinach przyjęć. Upadł na 
krzesło i podał mi swój bilet. Już samo nazwisko napełniało mnie zgrozą: był to mr Charles W. 
Washington Longfellow Perkins junior. Przeprosił mnie, że nie odpowiedział na dwa listy i telegram, 
wolał jednak przybyć osobiście, by spróbować szczęścia po raz ostatni. Powtórzyłem mu swe żądanie 
dodając, że dalsze obarczanie mnie mrs Perkins junior jest niemożliwością, siły moje bowiem są na 
wyczerpaniu. Odparł, że z nim również dzieje się to samo; jako człowiek interesu pragnie sprawę 
traktować z punktu widzenia handlowego i gotów jest poświęcić połowę swego rocznego dochodu, 
wypłacając mi go z góry. Odrzekłem, że nie jest to kwestia pieniędzy — potrzebny mi spokój. Czy 
wiadomo mu, że mrs Perkins Lombarduje mnie od trzech miesięcy listami i to mniej więcej trzema 
dziennie? Czy wie, że wieczorem zmuszony jestem wyłączać telefon? Czy mu wiadomo, że kupiła 
najbardziej rącze konie w Rzymie i prześladuje mnie po całym mieście, skutkiem czego musiałem 
zaprzestać wieczornych spacerów z psami po Pincio? Czy wie może, iż w domu naprzeciwko, na rogu 
via Condotti wynajęła całe piętro, aby przez teleskop obserwować ludzi wchodzących i wychodzących 
z mego mieszkania.
— O tak — odrzekł nieszczęsny mąż — teleskop ma pierwszorzędny! Doktor Jenkins w St. 
Louis musiał z tego powodu przenieść się do innego domu.
A czy mu wiadomo, że wzywano mnie już trzy razy w nocy do Grand Hotel, gdzie 
wypompowałem jej z żołądka dużą dozę opium?
Przerwał mi uwagą, że będąc pod opieką doktora Lippincotta truła się zawsze weronalem i 
radził mi, żebym następnym razem, gdy mrs Perkins znów po mnie przyśle, zaczekał z przyjściem do 
rana; była zwykle bardzo ostrożna w dozowaniu narkotyków. Nie ma obawy! A czy jest w tym 
mieście rzeka?
Owszem, nazywamy ją Tybrem. Właśnie przed miesiącem żona rzuciła się do niej z mostu 
Anioła, ale policjant skoczył na ratunek i wyciągnął ją z wody.
— Zupełnie niepotrzebnie — rzekł mr Perkins spokojnie moja żona pływa doskonale. 
W Newport wytrzymała razu Pewnego pod wodą pół godziny.
A w ogóle dziwił się bardzo, że jego żona mieszka jeszcze w Grand Hotel — zazwyczaj nie 
przebywa nigdzie dłużej niż tydzień.
Wyjaśniłem mu, że nic innego jej nie pozostało, ponieważ była już we wszystkich pozostałych 
hotelach Rzymu. Dyrektor Grand Hotel właśnie mi mówił, że nie może jej dłużej trzymać u siebie, 
gdyż przez cały dzień awanturuje się ze wszystkimi pokojówkami i kelnerami, a w nocy bezustannie 
przesuwa meble w pokoju. Czy mąż nie mógłby zaprzestać wysyłania jej pieniędzy? Jedynym 
ratunkiem dla niej byłaby konieczność ciężkiej pracy, którą zarabiałaby na chleb. Odparł, że małżonka 
posiada własny dochód w wysokości dziesięciu tysięcy dolarów rocznie, poza tym otrzymuje drugie 
dziesięć tysięcy od pierwszego męża, któremu udało się za tak niską cenę odzyskać wolność.
— Więc może by zamknąć ją w Ameryce w jakimś zakładzie?
Owszem, próbował tego, ale bezskutecznie, gdyż nie jest uważana za zdecydowaną wariatkę, a 
prawdę mówiąc, on sam ciekaw jest, czego jeszcze można się po niej spodziewać? Czy nie mógłbym 
umieścić chorej gdzieś we Włoszech?
Odparłem, że obawiam się, iż ów zamiar spełznie na niczym. Patrzyliśmy na siebie z coraz 
większą sympatią. Po chwili mr Perkins zauważył, że według statystyki doktora Jenkinsa nasza chora 
nigdy dłużej nie kochała się w żadnym lekarzu niż miesiąc, a przeciętnie nawet tylko dwa tygodnie — 
mój okres zatem skończy się wkrótce, ale czy zechciałbym z litości nad nim, biednym mężem 
wytrzymać z nią do wiosny.
Niestety, statystyka doktora Jenkinsa okazała się niedokładna i mrs Perkins dręczyła mnie nadal 
przez cały czas pobytu w Rzymie. Latem zjawiła się na Capri, gdzie usiłowała utopić się w Lazurowej 
Grocie. Pewnego dnia wspięła się do mnie po murze na San Michele. W ataku rozpaczy omal jej nie 
zrzuciłem w przepaść. Przypuszczam, że uczyniłbym to z pewnością, gdybym nie pamiętał słów jej 
męża, który mi na pożegnanie powiedział, że upadek z wysokości tysiąca stóp nic jej nie szkodzi...
Miałem wszelkie dane, aby mu wierzyć, bo przecież przed kilkoma miesiącami skoczyła ze 
słynnego muru przy Pincio pewna na wpół zwariowana Niemka, a tylko złamała sobie kostkę, mrs 
Perkinson zaś była bardziej wytrzymała.
Gdy owa nieszczęśliwa Niemka wymęczyła już wszystkich lekarzy niemieckich, wreszcie ja 
padłem jej ofiarą. Była to chora wyjątkowo męcząca, ponieważ panna Frida posiadała wprost 
nieprawdopodobną zdolność wierszowania. Jej dzienna wydajność osiągnęła około dziesięciu stron 
liryki. Wszystko to skupiło się na mnie i cierpiałem tak całą zimę. Kiedy przyszła wiosna — a 
podobne wypadki z wiosną doznają zwykle pogorszenia — zakomunikowałem nierozsądnej matce 
mojej chorej, że jeśli nie zabierze jej do domu, nie cofnę się przed niczym i zamknę pannę Fridę w 
domu zdrowia.
Wreszcie ustalono dzień wyjazdu do Niemiec. W nocy obudziło mnie przybycie straży pożarnej 
na Piazza di Ppagna. Pierwsze piętro Hotel de 1'Europe obok mego domu stało w płomieniach. 
Wkrótce zjawiła się u mnie panna Frida w nocnej koszuli i pozostała do rana w moim pokoju, pisząc 
wiersze w podniosłym nastroju i z błyskawiczną szybkością. Uzyskała wszystko, czego chciała. 
Musiała pozostać w Rzymie jeszcze przez cały tydzień, ponieważ była potrzebna do śledztwa i 
załatwienia sprawy odszkodowania. Okazało się, że ogień zaprószony został w jej pokoju: panna Frida 
rzuciła na fortepian zapalony ręcznik, nasycony naftą.
Pewnego dnia, kiedy chciałem wyjść, spotkałem w drzwiach młodą Amerykankę, oślepiającej 
piękności, prawdziwy okaz zdrowia. Tym razem zdawałoby się, że dzięki Bogu z nerwami wszystko 
jest w porządku. Zapytałem, czy moglibyśmy rozmowę przesunąć do następnego dnia, ponieważ się 
śpieszę. Odpowiedziała, że śpieszy się również, a przybyła do Rzymu tylko po to, aby zobaczyć 
papieża i doktora Munthe, który przez rok powstrzymywał jej ciotkę Sally od popełnienia 
niedorzeczności. Żaden inny lekarz tego nie dokazał. Poprosiłem piękną panią o przyjęcie w 
podarunku bardzo ładnej kolorowej reprodukcji „Primavery" Botticellego, jeżeli zabierze swoją ciotkę 
do Ameryki.
— To jest zupełnie niemożliwe — odpowiedziała — nawet w wypadku, gdyby mi pan 
podarował oryginał obrazu. Z taką ciotką nie można żartować.
Nie wiem, czy towarzystwo, które po mojej wyprowadzce kupiło dom, odnowiło drzwi w 
pokoju, gdzie zmarł Keats. Niewiele brakowało, a pokój ten stałby się miejscem mojej śmierci. Jeżeli 
stare drzwi jeszcze istnieją, to w lewym rogu musi być na wysokości mej głowy mały otwór od kuli... 
Wypełniony jest gipsem i zamalowany przeze mnie...
Następnym stałym gościem w mym pokoju przyjęć była pewna bojaźliwie wyglądająca i dobrze 
ułożona dama, która pewnego dnia, uśmiechając się przyjaźnie, wkłuła długą szpilkę od kapelusza w 
nogę pewnemu Anglikowi, który siedział obok niej na sofie.
Do kompletu należała również para kleptomanów, ku oburzeniu mojej służby wynosząca pod 
paltami każdy przedmiot, który im wpadł w ręce. Niektórych z tych pacjentów w ogóle nie można 
było zostawić w poczekalni. Prowadzono ich do biblioteki lub do tylnego pokoju, gdzie pozostawali 
pod bacznym okiem Anny, która miała do nich niesłychanie dużo cierpliwości (częstokroć więcej niż 
ja sam).
Aby oszczędzić na czasie, sadzano niektórych w jadalni, i w czasie kiedy jadłem śniadanie, 
mogli mi opowiadać swoje cierpienia. Okna jadalni wychodziły na podwórko, które leżało u stóp 
Trinita dei Monti i z którego zrobiłem rodzaj szpitala dla moich licznych zwierząt. Znajdowała się 
pośród nich prześliczna mała sowa, na pewno potomek w prostej linii sowy Minerwy. Znalazłem ją w 
Kampanii ze złamanym skrzydłem i na poły zagłodzoną. Po zrośnięciu się skrzydła byłem z nią dwa 
razy na miejscu, gdzie ją znalazłem. Chciałem zwrócić jej wolność. Za każdym razem leciała z 
powrotem za powozem i siadała mi na ramieniu, widocznie nie pragnęła rozstania. Od tego czasu 
sówka siedziała na drążku w rogu jadalni i przyglądała mi się z miłością swymi złotymi oczyma. 
Zaniechała nawet spania w dzień, aby móc na mnie patrzyć. Kiedy głaskałem jej miękkie ciałko, 
przymykała z rozkoszą oczy i dziobała mnie w wargi swym ostrym małym dziobkiem, naśladując 
pocałunek tak dokładnie, jak to leży w możliwościach sowy.
Między pacjentami, których wprowadzono do jadalni znajdowała się również pewna młoda, 
łatwo pobudliwa Rosjanka, która sprawiała mi wiele kłopotu. Jakkolwiek wydaje się to 
nieprawdopodobne, była ona jednak tak zazdrosna o sowę, że wpijała dziki wzrok w małego ptaka, i 
byłem zmuszony dać Annie surowy rozkaz, aby tych dwojga nigdy nie zostawiała samych. Pewnego 
dnia, kiedy przyszedłem na śniadanie, Anna zawiadomiła mnie, że Rosjanka niedawno była i 
przyniosła zdechłą mysz, zawiniętą w papier. Miała ją jakoby schwytać w swym pokoju, a przyniosła 
sowie na śniadanie będąc przekonana, że ptak ją chętnie zje. Sówka jednak wiedziała lepiej, co zrobić: 
odgryzła jej wprawdzie według swego zwyczaju głowę, ale wzbraniała się pożreć ją całkowicie. 
Zaniosłem mysz do angielskiego aptekarza; okazało się, że zawierała ilość arszeniku zdolną zabić 
kota.
Aby zrobić uciechę Giovanninie i Rosinie, zaprosiłem na Wielkanoc do Rzymu ich ojca. Stary 
Pacciale był od lat moim wielkim przyjacielem. W młodości zajmował się połowem korali, jak zresztą 
większa część mężczyzn na Capri. Po pewnym czasie został grabarzem na Anacapri. Zły to był interes 
w miejscowości, gdzie nikt nie umiera, dopóki trzyma od siebie w oddaleniu lekarzy. Ale za nic nie 
chciał zaniechać swego zajęcia nawet wówczas, kiedy zarówno jego samego, jak jego dzieci 
umieściłem na San Michele. Do zajmowania się trupami miał wyjątkowe zamiłowanie i bawiło go 
widocznie grzebanie zmarłych. Stary Pacciale przyjechał do Rzymu w Wielki Piątek i czuł się 
zupełnie wyprowadzony z równowagi, ponieważ dotychczas nigdy nie jechał pociągiem, nie był w 
mieście i nie siedział w powozie. Wstał o brzasku koło trzeciej i zszedł do wodotrysku Berninich pod 
moimi oknami, aby sobie w nim umyć twarz i ręce. Miss Hall wraz z jego dziećmi zaprowadziła go do 
bazyliki Sw. Piotra, gdzie ucałował brązową nogę apostoła, po czym na kolanach wszedł na Święte 
Schody. Poprosił następnie swego kolegę, aby mu pokazał ewangelicki cmentarz oraz w ogóle 
wszystkie cmentarze w Rzymie, i oświadczył, że nie ma chęci oglądać niczego poza nimi. Przez cały 
pozostały czas siedział przy oknie w swej, frygijskiej czapce, której nigdy nie zdejmował, i patrzył na 
Piazza di Spagna utrzymując, że jest to najpiękniejszy widok w Rzymie, i że nic się z nim nie może 
porównać. Zgadzałem się z tym zupełnie. Zapytałem tylko, dlaczego mu się tak ten plac podoba.
— Bo przechodzi tędy tyle pogrzebów! - - odparł starzec.
29 Lato 
Wiosna nadeszła i minęła, rozpoczęło się rzymskie lato. Ostatni turyści znikali stopniowo z 
zakurzonych ulic. W opustoszałych muzeach cieszyły się z wakacji marmurowe boginie, rozkoszując 
się chłodem i wygodnymi szatami z figowych liści. Święty Piotr drzemał w cieniu watykańskich 
ogrodów. Forum i Koloseum zapadały znowu w sny pełne widziadeł.
Giovannina i Rosina wyglądały blado i mizernie; nawet róże na kapeluszu miss Hall 
więdły coraz bardziej. Moje psy łaknęły chłodu, a małpy pod schodami Trinita dei Monti piszczały 
błagalnie o zmianę pogody i o trochę powietrza. Mój zgrabny mały stateczek stał w Porto d'Anzio i 
czekał niecierpliwie na znak, aby rozwinąć żagle w kierunku naszej wyspy, gdzie mastro Nicola i jego 
trzej synowie stali przy balustradzie obok kaplicy, wypatrując nas na horyzoncie. Zanim opuściłem 
Rzym, poszedłem na protestancki cmentarz przy Porta San Paolo. Słowiki śpiewały zmarłym, którym 
nie musiało być przykre zapomnienie w tym uroczym zakątku wśród pachnących lilii, róż i 
rozkwitłych mirtów. Ośmioro dzieci Giovanniego miało malarię. W owym czasie, wbrew twierdzeniu 
Baedekera, panowała ona na przedmieściach Rzymu. Najstarsza córka, Maria, czuła się tak 
wyczerpana ustawicznymi atakami febry, że powiedziała ojcu, iż nie przeżyje lata, jeżeli pozostanie 
w Rzymie. Zaofiarowałem się, że przewiozę ją na San Michele i oddam pod opiekę moim 
domownikom. Giovan-ni wahał się zrazu. Włosi ze sfer ubogich niechętnie rozstają się ze swymi 
chorymi dziećmi i raczej pozwalają im umrzeć przy sobie, niż oddają je do szpitala.*Zgodził się 
jednak wreszcie na moją propozycję, gdy mu powiedziałem, że może osobiście zawieźć swą córkę na 
Capri i przekonać się na własne oczy, że moi ludzie będą się nią dobrze opiekowali. Miss Hall, jak 
zazwyczaj, pojechała z Giovanniną, Rosiną i ze wszystkimi psami koleją przez Neapol. Mnie zaś, 
mego pawiana Billy'ego, psa Mungo i małą sowę czekała wspaniała podróż jachtem. Słońce właśnie 
wstawało, gdy okrążaliśmy Monte Circeo, gdy schwytawszy poranną bryzę, dmącą od zatoki Gaeta, z 
szybkością strzały przepłynęliśmy z rozpostartymi żaglami obok castello na Ischii. Zarzuciliśmy 
kotwicę w przystani na Capri, gdy dzwony biły południe. W dwie godziny później pracowałem na 
wpół nagi w ogrodzie na San Michele.
Dzięki bezustannym wysiłkom od wschodu do zachodu słońca, dom był już prawie gotowy, ale 
w ogrodzie pozostało jeszcze wiele do roboty. Za domem miał być zbudowany nowy taras: nad 
obydwiema rzymskimi komnatami, które odkryliśmy na jesieni, miała powstać nowa loggia. Co się 
tyczy podwórca klasztornego, to powiedziałem mastro Nicola, że chciałbym znowu go zburzyć, gdyż 
przestał mi się podobać. Mój majster zaklinał mnie jednak, abyśmy go zostawili w obecnym stanie; 
burzyliśmy go już przecież dwa razy, a jeżeli wszystko, co zbudujemy, będziemy zaraz niszczyć, to 
nie skończymy San Michele nigdy w życiu! Wyjaśniłem mu, że najlepszy sposób budowania domu 
polega na rozwalaniu i budowaniu go od początku, dopóty dopóki oko nasze nie powie nam, że 
wszystko jest wreszcie w porządku. Oczy o wiele więcej wiedzą niż księgi, traktujące o sztuce 
budowania, a nieomylne są, dopóki wierzymy bardziej im niż obcym ludziom. Ujrzawszy teraz San 
Michele ponownie, stwierdziłem, że jest piękniejsze, niż sądziłem! Dom miałem mały, o niewielu 
pokojach, ale wokoło rozciągały się tarasy, pergole i loggie, z których można było patrzyć na słońce, 
morze i chmury; dusza potrzebuje więcej miejsca niż ciało. W pokojach znajdowało się niewiele 
sprzętów, ale tych, które w nich stały, nie można by było opłacić tylko pieniędzmi. Nic się tu nie 
znajdowało, co byłoby niepotrzebne czy brzydkie, nie było też żadnych bibelotów lub zbytecznych 
drobiazgów. Na bielonych ścianach wisiało kilka wczesnych malowideł, szkic Diirera i płaskorzeźba 
grecka. Stare dywany pokryły mozaikowe posadzki, na stołach rozłożono książki, a wszędzie w 
lśniących wazonach z Faenzy i Urbino stały kwiaty. Cyprysy z Villa d'Este obrzeżające drogę do 
kaplicy, najszlachetniejszy rodzaj drzew, rozrosły się już, tworząc okazałą aleję. Kaplica, od której 
imienia nazwałem całą siedzibę, stała się wreszcie też moją własnością. Miała się w niej mieścić 
biblioteka. Stare, piękne stalle okalały bielone ściany: pośrodku umieszczono duży stół z 
refektarza, założony książkami i fragmentami glinianych rzeźb. Na rzymskim słupie ze spiralnych 
splotów stał olbrzymi bazaltowy Horus, największy, jakiego widziałem kiedykolwiek. Rzymski 
zbieracz, może sam Tyberiusz, przywiózł go sobie z krainy faraonów. Z biurka spoglądała na mnie 
marmurowa głowa meduzy, pochodząca z IV wieku przed Chrystusem, a znaleziona na dnie morza. 
Na gzymsie wielkiego florentyńskiego kominka z epoki renesansu stała skrzydlata bogini zwycięstwa. 
Okaleczona głowa Nerona spoglądała z marmurowej kolumny przez otwarte okno na zatokę, 
gdzie kazał on niegdyś swym wioślarzom zabić matkę.
Ponad drzwiami wejściowymi błyszczało pięknie kolorowe, szklane okno z Cinąuecento, dar 
Florencji dla Eleonory Duse, która mi je ofiarowała na pamiątkę swego ostatniego pobytu na San 
Michele. W małym pomieszczeniu, o pięć stóp niżej posadzki z barwnej rzymskiej mozaiki, 
spoczywali nadal obydwaj mnisi, na których natknęliśmy się niespodzianie przy zakładaniu 
fundamentów pod kominek. Leżeli ze skrzyżowanymi ramionami w tej samej pozycji, w jakiej przed 
pięciuset laty pochowani zostali pod swą kaplicą. Habity rozsypały się już prawie w proch, a ciała 
wyschły i stały się lekkie jak pergamin; rysy jednak zachowały się jeszcze dobrze, a ręce trzymały 
krucyfiks; jeden z mnichów miał przy pantoflach misterne srebrne sprzączki. Przykro mi było, że 
zakłóciłem ich sen, i z największą troskliwością ułożyłem zmarłych z powrotem w małym grobie pod 
kapliczką. Przejście, pełne światła, pod łukami gotyckich kolumn prowadzące wokół kaplicy, 
wyglądało tak, jak je sobie wyobraziłem. Gdzie można by było dzisiaj znaleźć takie kolumny? Stojąc 
przy marmurowej balustradzie i patrząc na wyspę, powiedziałem mastro Nicola, że musimy 
natychmiast przystąpić do budowy podstawy dla sfinksa, gdyż nie ma już czasu do stracenia. Mastro 
Nicola ogromnie zapalił się do tej pracy i spytał, gdzie się ów sfinks znajduje i dlaczego nie 
sprowadzimy go teraz. Odparłem, że leży pod ruinami zapomnianego pałacu cesarskiego gdzieś na 
lądzie stałym. Od dwóch tysięcy lat spoczywa w tym ukryciu, czekając na mnie; powiedział mi zaś o 
tym człowiek w czerwonym płaszczu, gdy po raz pierwszy spoglądałem na morze z miejsca, gdzie 
dziś stoimy. Jednak dotąd widziałem owego sfinksa jedynie w marzeniach. Spojrzałem na dół. U 
mych stóp w porcie stał zakotwiczony mały jacht.
— Znajdę mego sfinksa w odpowiedniej chwili — rzekłem — znajdę go z pewnością. 
Trudności nam sprawi przeprawienie go przez morze, będzie on bowiem dla statku obciążeniem ponad 
normę, a wykuty jest z granitu i nie wiem, ile ton waży.
Mastro Nicola podrapał się po głowie.
— A kto go wyciągnie na San Michel<»? — zapytał.
— Ja i ty! — odparłem.— a któż by inny!
Obydwie rzymskie komnaty pod kaplicą zasypane były gruzem z odpadających ozdób u 
sufitów, ale ściany zachowały się nieźle do wysokości mężczyzny, a girlandy kwiatów i tańczące 
nimfy na czerwonym stiuku sprawiały wrażenie, jakby były malowane wczoraj.
— Roba di Timberio? — spytał Nicola.
— Nie — odparłem przyglądając się dokładnie mozaikowej posadzce, ułożonej w 
delikatny deseń z winogronowych liści — podłoga ta powstała wcześniej i pochodzi z czasów 
Augusta. Ten stary cesarz również lubił wyspę i nawet rozpoczął tu budowanie willi (Bóg raczy 
wiedzieć, w którym miejscu!), umarł jednak podczas tych poczynań, gdy w drodze powrotnej do 
Rzymu zatrzymał się na odpoczynek w Nola. Był on wielkim człowiekiem i władcą, lecz wierz mi, 
Tyberiusz przerastał wszystkich cesarzy.
Pergolę oplatało już młode wino, a róże i powoje wspinały się po białych kolumnach. Wśród 
cyprysów na małym klasztornym podwórzu stał na kolumnie tańczący faun, a pośrodku wielkiej loggi 
umieszczono brązowego Hermesa z Herculanum.
Na niewielkim marmurowym podwórzu, od strony jadalni, w potokach słońca siedział mój 
pawian Billy, gorliwie zajęty wyszukiwaniem pcheł w sierści Tappia, a wszyskie pozostałe psy leżały 
wokoło, leniwie mrugając w oczekiwaniu zwykłego zakończenia ich porannej toalety. Billy miał 
niezwykłą zręczność w ła-Paniu pcheł. Żadne stworzenie skaczące lub łażące nie mogło się ukryć 
przed jego czujnym okiem: psy wiedziały o tym dobrze i na równi z nim cieszyły się z tej zabawy. 
Była to jedyna forma Polowania, na jaką zezwalały prawa na San Michele. Śmierć wy mierzana była 
błyskawicznie i najprawdopodobniej bez bólu, gdyż pawian połykał swą zdobycz, zanim zdołała 
zorientować się w niebezpieczeństwie. Billy przestał teraz pić i stał się przyzwoitą małpą: był w 
kwiecie wieku, przestraszał swym podobieństwem do człowieka i zachowywał się grzecznie, 
jakkolwiek nieco za swawolnie, gdy tylko znikałem z pola jego widzenia.
Każdego potrafił wystrychnąć na dudka. Rozmyślałem często, co o nim w gruncie rzeczy myślą 
psy? Czy nie obawiały się go jednak trochę? Najczęściej odwracały głowy, gdy małpa na nie patrzyła. 
Billy osobiście nie miał szacunku dla nikogo, oprócz mnie. Poznawałem natychmiast po jego twarzy, 
kiedy miał nieczyste sumienie, a zdarzało się to nader często. Możliwe, że obawiał się Munga, który 
milczący i ciekawy niezmordowanie krążył po ogrodzie. Billy miał w sobie coś bardzo męskiego. Nie 
był temu winien: takim ukształtował go Stwórca. W każdym razie zachowywał się obojętnie wobec 
płci odmiennej. Od pierwszej chwili poczuł miłość do Elizy, żony mego ogrodnika, która często 
godzinami stała pod figowcem, przyglądając się małpie z zachwytem, na co tamta odpowiadała 
specyficznym mlaskaniem wargami. Eliza, jak zwykle, spodziewała się dziecka: nie widziałem jej w 
stanie nieodmiennym. Jakoś nie podobała mi się ta jej przyjaźń z Billy'm i nawet poradziłem kobiecie, 
żeby raczej przyglądała się komu innemu...
Stary Pacciale zszedł do portu na powitanie swego kolegi Giovanniego, grabarza z Rzymu, 
który po południu miał z córką przybyć żaglówką z Sorrento. Ponieważ musiał już nazajutrz stawić się 
do pracy na protestanckim cmentarzu, chciał więc jeszcze tegoż popołudnia obejrzeć obydwa 
cmentarze na wyspie. Wieczorem miałem wydać na ogrodowym tarasie przyjęcie z dowolną ilością 
wina na cześć tak wytwornego gościa z Rzymu. Dzwony z kaplicy biły na Ave Maria. Od piątej z rana 
pracowałem w słonecznym skwarze. Zmęczony i głodny usiadłem w górnej loggii do skromnego 
posiłku, wdzięczny Bogu za świeżo przeżyty piękny dzień. Nieco dalej, na tarasie ogrodu, wokół 
olbrzymiej misy makaronu i wielkiego dzbana najlepszego wina, jakie dawało San Michele, rozsiedli 
się moi goście w odświętnych ubraniach. Na głównym, honorowym miejscu zasiadł grabarz z Rzymu, 
a po jego obydwóch stronach zajęli miejsce dwaj grabarze z Capri.
Dalej siedział Baldassare, mój ogrodnik, Gaetano, mający pieczę nad jachtem, i mastro Nicola z 
trzema synami. Gadali wszyscy razem na cały głos. Kobiety tłoczyły się wokoło stołu, zwyczajem 
przyjętym w Neapolu, wyrażając głośno podziw i zachwyt. Słońce chyliło się ku zachodowi i po raz 
pierwszy w życiu odetchnąłem z ulgą, gdy skryło się za Ischię. Czemu tęskniłem do zmroku i gwiazd 
ja, czciciel słońca, który od dzieciństwa lękałem się ciemności i nocy? Czemu paliły mnie dzisiaj 
oczy, gdy spoglądałem na świecące bóstwo? Czyżby było na mnie zagniewane? Czy zamierzało 
odwrócić ode mnie swe oblicze i pozostawić mnie w mroku, mnie, który klęcząc w pokorze chciałem 
mu ofiarować nową świątynię? Czyżby prawdę powiedział mi przed dwudziestu laty ów tajemniczy 
nieznajomy w czerwonym płaszczu, gdy po raz pierwszy spoglądałem na wspaniałą wyspę z kapliczki 
na San Michele? Czy prawdą były jego słowa, że zbyt wiele światła niedobrze wpływa na oczy 
człowieka? „Strzeż się światła! Strzeż się światła!", brzmiało mi w uszach jego złowieszcze 
ostrzeżenie.
Przyjąłem warunki i zapłaciłem żądaną cenę; aby zdobyć San Michele, poświęciłem swoją 
przyszłość — czegóż chciał więcej ów nieznajomy w czerwieni? Jakaż była druga wysoka cena, którą 
miałem zapłacić, zanim umrę?
Ciemna chmura przesłoniła mi nagle morze i ogród, rozłożone u moich stóp. Z przerażeniem 
zamknąłem rozpalone powieki...
— Proszę o głos, moi przyjaciele — krzyczał grabarz z Rzymu.
— Słuchajcie, co wam powiem! Wy, chłopi ze wsi, którzy go widzieliście w tej nędznej wiosce 
bosego i ubranego podobnie do was, nie wiecie, że w Rzymie jeździ powozem w dwa konie, a ludzie 
utrzymują, że był nawet w Watykanie, kiedy papież miał influencę. Mówię wam, przyjaciele, że nie 
ma takiego człowieka jak on — to największy doktor w Rzymie! Przyjedźcie i zobaczcie mój 
cmentarz; sempre lui, sempre lui, ciągle on i tylko on! My, to jest ja i moja rodzina, nie wiedzieliśmy 
w ogóle, co począć bez niego; on jest naszym dobroczyńcą! Jak myślicie, komu mogłaby woja żona 
sprzedawać wianki i kwiaty, gdyby doktor nie dostarczał jej wciąż klienteli! A ci cudzoziemcy, którzy 
dzwonią u bramy 1 dają moim dzieciom po parę groszy, aby ich wpuściły! Jak myślicie, po co oni 
przyjeżdżają i czego szukają? Moje dzieci, natu ralnie, nic z początku nie rozumiały, o co pytają obcy 
panowie, i często musiały ich oprowadzać po całym cmentarzu, zanim znaleźli grób, o który im 
chodziło. Ale teraz dzieci już wiedzą, czego cudzoziemcy szukają, i od razu prowadzą ich do kwatery, 
gdzie leżą krewni. Dostają wtedy nieraz o parę groszy więcej! Sempre lui, sempre lui! Nie ma jednego 
miesiąca, żeby nie pokrajał któregoś pacjenta w prosektorium, aby zobaczyć, co mu było, a za 
włożenie go z powrotem do trumny daje mi zawsze pięćdziesiąt lirów. Mówię wam, bracia, nie ma 
takiego jak on! Sempre lui! Sempre lui!
Chmura się rozwiała, morze znowu promieniowało w złotym świetle i lęk mój pierzchnął. 
Człowiekowi, który może się jeszcze tak śmiać, nawet diabeł nie da rady!
Goście zaczęli się wreszcie zabierać do odejścia. Przepełnieni radością życia, z winem 
szumiącym w głowach, rozeszli się na spoczynek, aby zasnąć snem sprawiedliwych.
Ujrzałem się we śnie, jak stałem na samotnej równinie, zawalonej złomami murów, olbrzymimi 
blokami marmuru i połamanymi płytami; wszystko to zarastał bluszcz i rozmaryn, dzikie głogi, 
rozchodnik i tymianek. Na pokruszonym murze z opus reticulatum siedział stary pasterz i dął w 
okarynę, przygrywając swym kozom. Jego dzika, brodata twarz zniszczona była przez słońce i wichry, 
oczy gorzały spod gęstych nastroszonych brwi, a chude ciało drżało pod długim, niebieskim, 
pastuszym płaszczem z Kalabrii. Poczęstowałem go tytoniem, w zamian za który dał mi kawał 
owczego sera i cebulę. Rozumiałem go z trudnością.
— Jak się nazywa ta miejscowość?
Nie miała żadnej nazwy.
Zapytałem pasterza, skąd pochodzi.
Znikąd. Był tu zawsze. Tutaj jest jego ojczyzna.
A gdzie sypia?
Wskazał długim kijem na strome schody pod zawalonym Żukiem wejścia; zszedłem po 
stopniach wykutych w skale i zna-lsiłem się w półmroku sklepionej izby. W kącie leżał siennik i parę 
owczych skór służących za przykrycie. Od pułapu i na ścianach wisiały wiązki suszonej cebuli i 
pomidorów, a na niezdarnie skleconym stole stał gliniany dzban wody. Tutaj ów pasterz mieszkał, to 
były jego sprzęty, tu przebył całe swe życie i tutaj miał pewnego dnia umrzeć. Nieco dalej otwierało 
się przede mną ciemne przejście podziemne, na wpół zasypane gruzami zawalonego pułapu. Dokąd 
mogło ono prowadzić?
Nie umiał mi tego objaśnić, gdyż nigdy tam nie był. Gdy był małym chłopcem, mówiono mu, że 
przejście to kończy się grotą, gdzie panuje nieczysty duch; przebywa w niej od wielu tysięcy lat w 
postaci olbrzymiego wilkołaka, który pożarłby każdego, kto odważyłby się wejść do pieczary.
Zapaliłem pochodnię i po omacku ruszyłem naprzód nie kończącymi się marmurowymi 
schodami. Przejście stopniowo się rozszerzało i zimny podmuch uderzył- mi w twarz. Usłyszałem 
straszliwe wycie, które zmroziło nr krew w żyłach. Nagle znalazłem się w wielkiej komnacie. Dwa 
potężne filary z afrykańskiego marmuru podpierały jeszcze część sklepienia, dwa zaś leżały w poprzek 
na mozaikowej posadzce; gwałtowny wstrząs podziemny najwidoczniej strącił je z podstaw. Mnóstwo 
dużych nietoperzy wisiało na ścianach, niby czarne nieforemne bryły; niektóre z nich, oślepione 
raptownym rozbłyskiem pochodni, krążyły niespokojnym, pośpiesznym lotem nad moją głową.
Pośrodku komnaty stał olbrzymi, granitowy sfinks, przyglądający mi się szeroko otwartymi, 
kamiennymi oczami.
Zerwałem się, sen pierzchnął, a gdy otworzyłem oczy, był już dzień.
Posłyszałem nagle zew morza, władczy, nieodparty, podobny rozkazowi... Ubrałem się 
pośpiesznie, wybiegłem przed balustradę obok kapliczki i dałem sygnał, aby przygotowano jacht do 
podróży. W kilka godzin później załadowałem nań zapasy na tydzień, zwoje mocnych lin, haki 
do^świgania ciężarów i łopaty. Zabrałem też rewolwer, wszystkie posiadane pieniądze i wiązkę 
pochodni ze smolnych szczap, jakich używają rybacy w czasie nocnych Połowów. Rozwinęliśmy 
żagle i popłynąłem na spotkanie przygody, najbardziej interesującej w mym życiu. Następnej nocy 
przybiliśmy do brzegu w ustronnej zatoce, znanej tylko rybakom i przemytnikom. Gaetano miał tu 
czekać na mnie z jachtem przez osiem dni, a tylko w razie niepogody pozwoliłem mu szukać 
schronienia w najbliższym porcie. Znaliśmy dobrze tę niebezpieczną zatokę, gdzie na przestrzeni setek 
mil nie można znaleźć dogodnego miejsca do lądowania. Znałem też głębiej ów kraj. Była to niegdyś 
Magna Graecia złotego wieku w historii helleńskiej sztuki i kultury, a dziś ziemia ta stała się 
najbardziej pustynną prowincją Italii, narażoną na trzęsienia ziemi i nawiedzaną przez malarię.
W trzy dni później znalazłem się na opuszczonej równinie, usianej szczątkami murów, 
olbrzymimi blokami trawertyńskiego marmuru i połamanymi kamiennymi płytami. Wszystko porastał 
bluszcz, rozmaryn, dziki głóg i tymianek. Na pokruszonych szczątkach rzymskiego muru siedział 
stary pasterz i na flecie przygrywał stadu kóz. Poczęstowałem go tytoniem — podał mi w zamian 
kawał świeżego, owczego sera i cebulę. Słońce skryło się już za górami i śmiercionośna, malaryczna 
mgła z wolna zasnuwała pustynną równinę. Powiedziałem pasterzowi, że zbłądziłem i że nie mam 
odwagi szukać teraz drogi. Czy nie mógłbym spędzić nocy przy nim?
Zaprowadził mnie do podziemnej izby, którą tak dobrze znałem z mego snu. Położyłem się na 
owczych skórach i natychmiast zasnąłem. Wszystko to zanadto jest mgliste i fantastyczne, aby 
możliwe było do opisania, a gdybym nawet spróbował ująć owe zdarzenia w słowa, nie 
uwierzylibyście mi na pewno. Ja sam nie bardzo zdaję sobie sprawę, gdzie skończył się mój sen, a 
zaczęła rzeczywistość. Kto skierował mą łódź do owej cichej, ustronnej zatoki? Kto przeprowadził 
mnie przez tę odosobnioną krainę bez dróg i ścieżek aż do nieznanych ruin willi Nerona? Czy pasterz 
ów był człowiekiem z krwi i kości, czy też faunem, który powrócił do swej ulubionej miejscowości, 
aby grać na flecie pośrodku stada kóz?
Nie pytajcie mnie o nic, nie mógłbym i nie wolno mi nic opowiedzieć. Pytajcie o wszystko 
olbrzymiego, granitowego sfinksa, ustawionego na marmurowej balustradzie przy kaplicy na San 
Michele. Pytać go jednak będziecie na próżno; zachował przez pięć tysięcy lat własną tajemnicę, 
będzie więc umiał strzec i mojej.
Powróciłem z wielkiej wyprawy wyczerpany głodem i niedostatkiem wszelkiego rodzaju, a przy 
tym wstrząsany atakami febry. Pewnego dnia wpadłem w ręce rozbójników, których mnóstwo kryło 
się wówczas w Kalabrii. Uratowały mnie moje łachma ny. Dwukrotnie przytrzymany zostałem, jako 
przemytnik, przez strażników patrolujących w zatoce. Kilkakrotnie ugryzły mnie skorpiony, a lewą 
rękę miałem zabandażowaną po ukąszeniu przez żmiję- Przed Punta Licosa, gdzie leży pogrzebana 
Leucosia, siostra Parthenopy, zaskoczyła nas burza z południowego zachodu. Obciążenie statku 
pociągnęłoby nas w odmęty morskie, gdyby SantAntonio w ostatniej chwili osobiście nie ujął steru. 
Kiedy wchodziłem na San Michele, paliły się jeszcze błagalne świece przed jego relikwiami w 
kościele na Anacapri, ponieważ po całej wyspie rozeszła się pogłoska, że nasz statek rozbił się 
podczas owej gwałtownej burzy. Gdy wróciłem do siebie, wszyscy moi domownicy powitali mnie 
rozpromienieni.
Na San Michele, jak zazwyczaj, wszystkim powodziło się dobrze, a na Anacapri również nic 
złego się nie zdarzyło. Nikt nie umarł. Proboszcz zwichnął sobie nogę w kostce. Jedni utrzymują, że 
się pośliznął schodząc w niedzielę z ambony, drudzy byli zdania, że go zaczarował proboszcz z Capri; 
wszyscy wiedzą przecież, że ma on złe spojrzenie. Wczoraj z rana na Capri znaleziono kanonika don 
Giacinta w łóżku martwego. Kładąc się spać, czuł się zupełnie dobrze, a we śnie umarł. Ułożono go na 
całą noc na katafalku przed wielkim ołtarzem, a dziś z rana ma się odbyć uroczysty pogrzeb; dzwony 
dzwonią już od świtu. Mastro Nicola znalazł przy burzeniu starych murów na krużganku jeszcze jedną 
testa di cristiano, a Baldassare natknął się przy kopaniu wczesnych kartofli na gliniany dzban z 
rzymskimi monetami. Stary Pacciale, który przekopał moją winnicę w Damecuta, odprowadził mnie 
na bok z miną wielce tajemniczą. Przekonawszy się, że nikt nas nie podsłuchuje, wyciągnął z kieszeni 
złamaną, glinianą fajkę, czarną z wypalenia. Prawdopodobnie należała do któregoś żołnierza z 
maltańskiego pułku, który w 1808 roku stał w tej miejscowości. — La pipa de Timberio!' — 
oświadczył starzec.
Psy kąpano codziennie, a zgodnie z mym przepisem, kości dostawały dwa razy tygodniowo. 
Moja sowa była w doskonałym humorze, a Mungo chodził niezmordowanie w dzień i w nocy po 
ogrodzie w wiecznym poszukiwaniu kogoś czy czegoś. Nawet milczące żółwie zdawały się 
szczęśliwe. A czy Billy zachowywał się grzecznie?
Fajka Tyberiusza.
— O tak! — pośpieszyła z odpowiedzią Eliza — Billy był bardzo grzeczny, un vero angelo! 
Spojrzałem na jego twarz wykrzywioną w uśmiechu i patrzącą na mnie z ulubionego figowca; jakoś 
mi się ta grzeczność wydawała nieprawdopodobna. Wbrew zwyczajowi nie zszedł z drzewa, żeby się 
ze mną przywitać. Nabrałem przekonania, że z pewnością coś zbroił, gdyż zastanawiał mnie 
podejrzany wyraz jego twarzy. Więc czy na pewno był zupełnie grzeczny?
Z wolna dowiedziałem się prawdy. Jeszcze w dniu mego wyjazdu Billy rzucił burakiem w 
głowę jakiegoś turysty i zbił mu okulary. Napadnięty był bardzo rozgniewany i chciał wnieść 
zażalenie na Capri. Jednak Eliza ujęła się gorąco za małpą, twierdząc, że turysta sam był sobie winien: 
po co stanął umyślnie pod murem i wyśmiewał Billy'ego? Przecież wszyscy wiedzą, że go to zawsze 
doprowadzało do wściekłości.
Nazajutrz przyszło do straszliwej walki pomiędzy małpą a foksterierem; wszystkie psy wzięły w 
niej udział, a Billy walczył jak wcielony szatan i nawet ugryzł Baldassara, który próbował rozdzielić 
zacietrzewionych. Awantura skończyła się z chwilą ukazania się na widowni Munga; Billy skoczył na 
figowiec, a psy ukradkiem wymknęły się, jak zwykle w obecności małego Munga. Od tęj pory 
pomiędzy psami a małpą trwał stan wojenny i Billy wzbraniał się nawet wyszukiwać im pcheł. 
Pewnego dnia gonił syjamskiego kota po całym ogrodzie, aż wreszcie zawlókł go na szczyt któregoś 
drzewa, gdzie mu najspokojniej powyrywał kawałki sierści. Poza tym od rana do nocy drażnił żółwie. 
Amanda, największa wśród nich, zniosła siedem jaj wielkości gołębich i zwyczajem żółwi zostawiła je 
na słońcu, aby się wykluły. Billy połknął je za jednym zamachem. A czy uważano przynajmniej, aby 
nigdzie nie stały butelki z winem? Odpowiedziało mi wymowne milczenie. Wreszcie Pacciale, 
najbardziej godny zaufania pomiędzy mymi domownikami, wyznał, że widziano dwukrotnie Billy'ego 
wychodzącego chyłkiem z piwnicy z butelką w każdej ręce. Dopiero przed trzema dniami znaleziono 
w kącie jego pomieszczenia dwie butelki, starannie zagrzebane w piasku. Zgodnie z moim rozkazem, 
wydanym na wszelki wypadek, zamknięto go natychmiast w jego klatce, gdzie o chlebie i wodzie miał 
czekać mego powrotu. NazaPrawdziwy anioł.
jutrz znaleziono ją pustą. Billy w niewytłumaczony sposób uciekł w nocy, choć krata była nie 
uszkodzona, a klucz od kłódki znajdował się nadal w kieszeni Baldassara. Przeszukano całą wieś, lecz 
Billyego nie znaleziono. Dopiero dziś z rana na górze Barbarossy natknął się na niego Baldassare; 
pawian spał, trzymając w łapach nieżywego ptaka. W czasie całego dalszego śledztwa Billy siedział 
na swym drzewie przyglądając mi się wyzywająco; bez wątpienia rozumiał każde słowo. Dotkliwa 
kara wydawała się w'tym wypadku wskazana. Małpy na równi z dziećmi muszą przede wszystkim 
nauczyć się posłuszeństwa, zanim zaczną rozkazywać. Mina Billy'ego zrzedła. Wiedział, że jestem 
jego panem, że mogę go schwytać na lasso, jak to już niejednokrotnie czyniłem, że bat w mojej ręce 
przeznaczony jest dla niego. Wiedziały o tym równie dobrze psy otaczające figowiec, na którym 
siedział pawian; machały ogonami, z czystym sumieniem ciesząc się wyraźnie sytuacją — psy chętnie 
się przyglądają, gdy ktoś inny dostaje batem. Nagle Eliza krzyknęła przeraźliwie, chwytając się za 
brzuch. Zdążyliśmy we dwóch z Paccialem zanieść ją do domu na łóżko, a Baldassare pobiegł po 
akuszerkę. Gdy wróciłem pod drzewo, Billy znikł (na szczęście dla siebie i dla mnie, bo nie lubię 
zwierząt karać).
Poza powyższymi wypadkami czekały mnie jeszcze inne nowiny; zawsze interesowałem się 
bardzo don Giacintem, toteż pragnąłem dowiedzieć się czegoś bliższego o śmierci człowieka, którego 
życie dobrze znałem. Uchodził on za najbogatszego na wyspie; dochód jego obliczano na dwadzieścia 
pięć lirów na godzinę, anche ąuando dorme, nawet kiedy spał. Przez wiele lat widziałem, jak wyciskał 
ostatni grosz ze swych ubogich lokatorów i jak wypędzał ich z doniu, jeżeli zbiór oliwek im nie 
dopisał i nie mogli opłacić komornego; widziałem, jak ich skazywał na śmierć głodową, gdy się 
starzeli i nie byli już w stanie ciężko na niego pracować. Ani ja, ani ktokolwiek inny nie słyszał nigdy, 
aby don Giacinto dał komu choćby grosik. Gdyby Wszechmocny okazał tej starej pijawce największą 
łaskę, jakiej człowiek w ogóle może w życiu dostąpić, a mianowicie gdyby mu pozwolił umrzeć 
podczas snu, Przestałbym wierzyć w sprawiedliwość Boga.
Postanowiłem odwiedzić mego przyjaciela, proboszcza don Antonia, który na pewno 
opowiedziałby mi wszystko, czego pra gnałem się dowiedzieć. Don Giacinto był jego zaklętym 
wrogiem od lat pięćdziesięciu. Proboszcza zastałem w łóżku: nogę miał grubo zawiniętą w chustkę, 
ale twarz mu promieniała. W pokoju pełno było księży, a wśród nich uwijała się Maria porta-lettere, 
niesłychanie podniecona i rozgadana. W kościele San Constanzo wybuchł w nocy pożar i płomienie 
strawiły trumnę, w której leżał don Giacinto!
Niektórzy twierdzili, że ii demonio osobiście przewrócił świecznik z woskowymi świecami, aby 
zapalić katafalk ze zmarłym. Inni utrzymywali, że uczyniła to banda rozbójników planujących 
kradzież srebrnego San Costanza. Proboszcz nie miał wątpliwości, że była to sprawa diabła, który 
przewrócił lichtarz; przypuszczał przecież zawsze, iż don Giacinto skończy w płomieniach. 
Opowiadanie Marii porta-lettere o śmierci księdza na pewno zasługiwało na wiarę. Oto w czasie 
odmawiania przez kanonika wieczornego pacierza miał mu się ukazać w oknie diabeł. Don Giacinto 
zawołał o pomoc i na wpół omdlałego zaniesiono na łóżko. Wkrótce potem skonał.
Wypadek ten zaciekawił mnie ogromnie, toteż uznałem, że najlepiej uczynię zszedłszy osobiście 
na Capri, aby zbadać sprawę na miejscu.
Na piazzy głowa przy głowie tłoczył się lud, krzycząc głośno. Pośrodku stał sindaco z 
ławnikami, czekając niecierpliwie na przybycie oddziału karabinierów z Sorrento. Na stopniach 
kościoła rojno było od księży, którzy rozmawiając, żywo gestykulowali. Kościół został zamknięty do 
czasu nadejścia władz.
Tak jest, powiedział sindaco z poważną miną, wszystko to prawda. Z rana, gdy zakrystian 
otworzył drzwi, kościół wypełniony był dymem, a katafalk na wpół zwęglony, jak również trumna i 
kosztowny całun z haftowanego aksamitu; kilkanaście wieńców od rodziny i bliskich kanonika 
zmieniło się w garść żarzącego się popiołu. Trzy duże lichtarze obok trumny jeszcze się paliły, lecz 
czwarty został najwidoczniej przez świętokradczą rękę przewrócony w celu wzniecenia ognia. Trudno 
będzie zatem stwierdzić, czy była to sprawka ii demonio, czy też złoczyńcy. Sindaco dodał tylko 
przewidująco, że jeżeli wolno mu wyrazić swe zdanie, parlan-do con rispetto, to za pierwszym 
winowajcą przemawia fakt, iż w naszyjniku San Costanza nie brakuje ani jednego drogiego kamienia.
Im dalej prowadziłem badania, tym większy mrok zasnuwał mi prawdę. W cafe pod nazwą 
„Hiddigeigei", głównej kwaterze niemieckiej kolonii, cała podłoga zasypana była rozbitymi 
kieliszkami, flaszkami i naczyniami wszelkiego rodzaju; na stole stała na wpół opróżniona butelka 
whisky. W aptece tuzinami pozrzu-cano z półek fajansowe słoje z drogimi specyfikami i tajemniczymi 
miksturami; wszystko pływało w oleju rycynowym. II professore Raffaele Parmigiano pokazał sam 
spustoszenie w nowej sali wystawowej stanowiącej ozdobę piazzy. „Wybuch Wezuwiusza", „Procesja 
do San Costanza", „Skała Tyberiusza" i „Bella Carme-la" leżały rzucone na stos wraz z połamanymi 
ramami i mnóstwem rozerwanych płócien. Jego „Tyberiusz w Lazurowej Grocie" stał na sztalugach, 
spryskany od góry do dołu ultramaryną. Sindaco oznajmił, że wszelkie badania prowadzone przez 
władze nie dały na razie żadnych rezultatów. Partia liberalna odstąpiła od twierdzenia o rozbójnikach, 
gdy przekonano się z całą pewnością, że nie zginęły żadne kosztowności. Nawet dwaj niebezpieczni 
spiskowcy z Neapolu, zamknięci od roku w więzieniu na Capri w celu przedłużenia im wakacji na 
świeżym powietrzu, mogli wykazać swe alibi. Z powodu ulewnego deszczu pozostali całą noc w 
celach, zamiast udać się po północy na zwykłe zabawy do wsi; a poza tym byli dobrymi katolikami, 
ludźmi bardzo lubianymi i nie mającymi skłonności do takich sprawek.
Twierdzenie o diable, jako winowajcy wszystkiego, zostało przez partię radykalną odrzucone ze 
względu na poszanowanie pamięci don Giacinta. Któż więc mógł dopuścić się tak haniebnego czynu? 
Pozostawała tylko jedna możliwość. Odwieczny nieprzyjaciel znajdował się w najbliższym 
sąsiedztwie: Anacapri... Oczywista, iż wypadki były dziełem tamtejszych mieszkańców. Wyjaśniło to 
wszystko! W kanoniku mieli oni wroga, gdyż nigdy mu nie przebaczyli, że w swym sławnym kazaniu 
w dzień Santa Costanza wydrwił ostatni cud, uczyniony przez Sant' Antonio! Zajadła nienawiść 
pomiędzy „Hiddigeigei" i nowo otwartą kawiarnią na Anacapri była też ogólnie znana... A don 
Patricio, aptekarz z Capri, zastanowiłby się dobrze za czasów Cezara Borgii, zanim Przyjąłby 
zaproszenie na maccheroni od swego kolegi na Anaca-Pri... Spór profesora Raffaele Parmigiano, 
zamieszkałego na Ca-Pri, z profesorem Michelangelo z Anacapri o „Tyberiusza w Lazu r rowej 
Grocie" również przybrał ostatnio formę groźnej walki... Toteż otwarcie Sala di esposizione było dla 
profesora Michelange-lo solą w oku; możliwość sprzedaży jego „Procesji do SantAnto-nio" została 
tym samym zahamowana.
Nie ulegało więc wątpliwości, że Anacapri było powodem wszystkiego zła.
Abbasso Anacapri! Precz, precz z Anacapri!
Taki obrót sprawy wydał mi się bardzo nieprzyjemny i osądziłem, że powinienem czym prędzej 
wrócić do domu. Ostatecznie sam już nie wiedziałem, co mam o tych wypadkach sądzić. Zaciekła 
walka pomiędzy Capri i Anacapri, trwająca od czasów hiszpańskich rządów w Neapolu, toczyła się 
wówczas z nieustającą siłą. Obydwaj sindaci nie rozmawiali ze sobą, najznakomitsi obywatele 
nienawidzili się, nienawidzili się też chłopi, kapłani, i nawet obydwaj święci patroni, święty Costanzo 
i święty Antonin.
Kilka lat temu widziałem na własne oczy, jak gromada mieszkańców Capri tańczyła wokół 
kaplicy pod wezwaniem SantAnto-nio, bo wielki odłam skały z góry Barbarossy strzaskał ołtarz i 
figurę świętego.
Na San Michele zakończono już pracę i wszyscy moi ludzie w odświętnych ubraniach podążyli 
na piazzę, gdzie dla uczczenia wypadków grała muzyka. Na fajerwerki zebrano już około stu lirów. 
Sindaco kazał mi powiedzieć, że spodziewa się, iż jako citta-dino onorario wezmę udział w 
uroczystości. Owego wyróżnienia i podniesienia do godności obywatela honorowego dostąpiłem 
przed rokiem.
Pośrodku pergoli siedział Billy, przy największym żółwiu; tak był zajęty ulubioną zabawą, że 
nie zauważył mego przyjścia. Polegała ona na niespodziewanym uderzeniu w tylny otwór skorupy, 
skąd wystaje ogon żółwia. Za każdym razem stworzenie wysuwało z przedniego otworu zaspaną 
głowę, aby zobaczyć, co się dzieje, i za każdym razem dostawało w nos raptowne i ogłuszające 
uderzenie pięścią Billy'ego. Zabawa ta była na San Michele surowo zabroniona. Billy wiedział o tym 
doskonale, toteż krzyczał jak dziecko, kiedy udało mi się schwycić niespodzianie za pasek.
— Słuchaj no — zacząłem surowo — musimy pogadać wreszcie ze sobą w cztery oczy, tam, 
pod twoim figowcem. Mamy ze sobą różne porachunki! Przestań cmokać, bo wiesz, że zasłużyłeś na 
rózgi i że je dostaniesz. Billy, więc znowu piłeś! Znaleziono u ciebie dwie puste butelki po winie, a 
brak też jednej flaszki „Black and White". Twoje postępowanie podczas mojej nieobecności było 
wprost skandaliczne. Dlaczego rozbiłeś turyście okulary? Dlaczego nie byłeś posłuszny? Pokłóciłeś 
się i pobiłeś z psami, a na domiar wszystkiego nie chciałeś im wyszukiwać pcheł. Obraziłeś Munga, 
dla sówki byłeś niegrzeczny, żółwie biłeś bez ustanku, a syjamskiego kota omal nie zadusiłeś. Nie 
dość na tym: uciekłeś z domu, i to po, pijanemu. Okrucieństwo względem zwierząt masz w swej 
naturze, w przeciwnym razie nie byłbyś tak podobny do człowieka, ale upić się mają prawo tylko 
królowie stworzenia. Dość mam twoich sprawek — wyprawię cię z powrotem do Ameryki, do twego 
dawnego pana, wiecznie pijanego doktora Campbella. W przyzwoitym towarzystwie nie możesz 
przebywać! Wstyd przynosisz swym rodzicom, Billy! Jesteś marnym, podłym tworem na wzór 
człowieka, niepoprawnym pijaczyną, jesteś... 
Zapanowało przykre milczenie. Włożyłem okulary i spostrzegłem nagle, że paznokcie i 
zwieszony ogon Billy'ego zabarwione są ultramaryną. — Billy — rzekłem po chwili — właściwie 
zgadzam się z twoim retuszem obrazu „Tyberiusz w Lazurowej Grocie", gdyż oryginał na nim zyskał. 
Przypomina mi teraz obraz, który wisiał ubiegłego roku na wystawie futurystów w Paryżu. Twój 
poprzedni pan opowiadał mi często o twej nieodżałowanej matce, która musiała być małpą 
rzeczywiście niezwykłą. Przypuszczam, iż po niej odziedziczyłeś te artystyczne zdolności. Wygląd 
zewnętrzny i poczucie humoru wziąłeś zapewne po ojcu, o którego charakterze i usposobieniu 
wyrobiłem sobie dokładne zdanie, sądząc po twych ostatnich wyczynach. Mógł to być tylko diabeł we 
własnej osobie. Aby zaspokoić moją ciekawość, powiedz mi tylko jeszcze jedno, Billy: który z was 
przewrócił ten lichtarz w kościele — ty czy twój ojciec?!
30 Ptasia Góra 
Nagłe odejście w zaświaty don Giacinta wśród dymu i ognia wpłynęło nader ożywczo na humor 
i usposobienie naszego proboszcza don Antonio. Zwichnięta kostka wkrótce przestała mu dokuczać i 
mógł znowu podjąć codzienne spacery na San Michele, aby mi asystować przy śniadaniu. Zgodnie z 
neapoli-tańskim zwyczajem zapraszałem go stale mangiare com me1, on zaś stale odmawiał wypicia 
filiżanki herbaty uprzejmym: — No, grazie, sto bene! Jedynym celem jego odwiedzin było siedzenie 
naprzeciwko mnie i przyglądanie mi się przy jedzeniu. Don Antonio nigdy nie widział z bliska 
cudzoziemca i wszystko, co robiłem lub mówiłem, wzbudzało jego ciekawość. Wiedział, że jestem 
protestantem, ale po kilku nieśmiałych próbach dyskusji zgodziliśmy się na wykreślenie teologii z 
naszych rozmów i na pozostawienie protestantów w spokoju. Było to ogromnym ustępstwem z jego 
strony, gdyż co tydzień wśród okropnych złorzeczeń wysyłał z ambony do piekieł wszystkich 
żyjących i zmarłych ewangelików. Byli oni jego specjalnością, ostatnią deską ratunku, gdy retoryka 
zawodziła. Nie wiem, co począłby don Antonio bez protestantów! Pamięć nie dopisywała trochę 
naszemu dobremu, staremu proboszczowi i cienka nić dowodzeń pękała czasem w 
najnieodpowiedniejszej chwili, a wtedy pośrodku kazania następowała śmiertelna cisza. Pobożna 
gmina wiedziała o tym i nie brała mu tego za złe. Każdy ze słuchaczy rozmyślał sobie dalej spokojnie 
o swych sprawach: o oliwkach, winnicy, krowach i świniach. Wiedzieli też wszyscy, co nastąpi ' Do 
jedzenia ze mną.
2 Nie, dziękuję, jestem zdrowy.
dalej. Don Antonio wycierał nos z ogłuszającym trąbieniem, odpowiednim na Sąd Ostateczny, i 
znowu uzyskiwał grunt pod nogami.
— Ma ąuesti maledetti protestanti, ma ąuesto camorrista Lutero! — Oby diabeł 
powyrywał im języki z ust, oby połamał im kości i smażył ich żywcem! In aeternitatem!
Pewnej niedzieli wielkanocnej wszedłem z przyjacielem do kościoła właśnie w chwili, gdy 
ksiądz stracił wątek kazania i nastąpiło zwykłe głębokie milczenie.
— Teraz zabierze się do nas! — szepnąłem memu towarzyszowi.
— Ma ąuesto camorrista Lutero, ąuesti maledetti protestanti! Che ii demonio... — nagle 
spostrzegł nas w drzwiach kościoła. Ściśnięta pięść, którą wzniósł, aby zmiażdżyć przeklętych 
innowierców, otworzyła się i z przyjaznym, przepraszającym skinieniem w naszą stronę ksiądz 
dodał szybko:
— Ale, oczywiście, nie pana doktora, nie pana doktora! Rzadko omijałem sposobność pójścia 
w niedzielę do kościoła.
Zajmowałem wówczas miejsce obok starego ślepca Cecatiello, oficjalnego żebraka na 
Anacapri... Wyciągaliśmy ręce obydwaj, on po soldo4, ja zaś po ptaki, ukryte bądź w kieszeniach 
mężczyzn, bądź pomiędzy fałdami czarnych kobiecych mantiglie5, bądź w piąstkach dzieci. Moje 
wtrącanie się do tutejszych uroczystości w dniu Zmartwychwstania Pana nie budziło gniewu; 
zawdzięczam to wyjątkowemu stanowisku, jakim się wówczas cieszyłem we wsi, o czym mógłbym 
napisać bardzo dużo. W każdym razie zwyczaj ten uświęcony był tradycją dwóch tysięcy lat i jest on 
przez duchowieństwo do dziś popierany. Od pierwszego dnia w Wielkim Tygodniu zastawiano 
potrzaski w każdej winnicy i pod każdym drzewem oliwnym. Chłopcy ze wsi ciągnęli za sobą całymi 
dniami setki ptasząt, uwiązanych sznurkami za skrzydełka. Służyły one za symbol świętego gołębia i 
miały być wypuszczone na wolność w kościele, aby uświetnić radosne uroczystości z powodu 
Zmartwychwstania Chrystusa. Nigdy jednak więcej nie wzbijały się 3 Ci przeklęci protestanci, ten 
zdrajca Luter!
4 Grosz.
5 Pelerynki.
w przestworza. Przez chwilę fruwały bezradne i wystraszone, a wreszcie siadały na oknach, 
stulały skrzydła i spadały na ziemię, gdzie kończyły swój krótki żywot. Kiedyś wdrapałem się o 
świcie na dach kościoła (mastro Nicola niechętnie przytrzymywał mi drabinę) i wybiłem kilka szyb w 
oknach. Jednak bardzo niewiele nieszczęsnych ptaków znalazło drogę do wolności.
Ach, ptaki, ptaki! O ileż milej płynęłoby mi życie na pięknej wyspie, gdybym nie kochał ich tak 
bardzo! Jakim szczęściem napawał mnie ich zlot na wiosnę, z jaką radością obserwowałem ich 
tysięczne rzesze i słuchałem śpiewu w ogrodzie San Michele. I Lecz bywały też czasy, kiedy 
pragnąłem dać im na morze jakiś znak ostrzegawczy, znak, aby leciały jak najdalej, aby z kluczem 
dzikich gęsi, ciągnących wysoko w błękitach, skierowały swój lot do mej ojczyzny, gdzie byłyby 
bezpieczne przed ludźmi. Piękna wyspa, będąca rajem dla mnie, stawała się dla nich piekłem. Ptaki 
przylatywały zwykle przed wschodem słońca. Jedynym ich pragnieniem był odpoczynek po długim 
locie nad Morzem Śródziemnym; cel podróży miały bardzo odległy; kraj, w którym się urodziły i 
gdzie zamierzały wychować swe młode, był jeszcze daleko. Zlatywały się tysiącami dzikie gołębie, 
drozdy, synogarlice, bekasy, przepiórki, skowronki, słowiki, pliszki, zięby, jaskółki, gile i różni inni 
artyści w kunsztownym śpiewie, dający wiosenne koncerty w cichych lasach i na polach Północy. 
W kilka godzin potem biedactwa szamotały się bezradnie w sieciach, zastawionych przez ludzi 
podstępnie po całej wyspie, od skał przymorskich aż do wysokich zboczy Monte Solaro i Monte 
Barbarossa. Wieczorem wtłaczano je setkami do ciasnych klatek.bez wody i pokarmu, i wysyłano do 
Marsylii, skąd przewożono do Paryża, aby delektowały podniebienia smakoszów w eleganckich 
restauracjach. Był to interes dochodowy; przez długie wieki biskupstwo na Capri utrzymywało się 
wyłącznie ze sprzedaży schwytanych ptaków. Biskupa z Capri nazywano w Rzymie ii vescovo delie 
ąuaglie6. Czy wiecie, w jaki sposób chwyta się ptaki w sidła? Pomiędzy podpórkami, na których 
rozciągnięte są siatki, w ukryciu gęstwiny rozmieszcza się klatki z ptakami wabiącymi, które bez 
ustanku powtarzają automatycznie swe jednostajne Biskup przepiórek.
wołanie. Nie mogą przestać; muszą odzywać się niezmordowanie w dzień i w nocy, dopóki nie 
skonają. Zanim nauka zdobyła wiadomości o układzie różnych centrów nerwowych w mózgu, diabeł 
zdradził swemu uczniowi, człowiekowi, okrutną tajemnicę, iż ptak, któremu rozżarzoną szpilką 
wykłuto oczy, musi śpiewać automatycznie... Stary ten sposób znany był już Grekom i Rzymianom, a 
również dziś praktykowany jest na wybrzeżach południowej Hiszpanii, Francji, Włoch7, i Grecji. 
Nieliczna garstka ptaków przeżywa tę operację, a pomimo to bywa ona dobrym interesem; oślepiona 
przepiórka warta jest na Capri dwadzieścia pięć lirów. Przez sześć tygodni na wiosnę i tyleż na jesieni 
ptaki pokrywały całą górę Barbarossy od ruin zamku na szczycie aż do muru ogrodowego na San 
Michele u jej podnóża. Zbocze to uchodziło za najlepszy teren do polowania na całej wyspie i często 
chwytano tam przez jeden dzień ponad tysiąc ptasząt. Góra należała do pewnego mieszkańca z lądu 
stałego, byłego rzeźnika i specjalisty w oślepianiu ptaków, mego jedynego, poza doktorem, wroga na 
Anacapri. Od chwili rozpoczęcia budowli na San Michele trwała pomiędzy nami wojna. Zwróciłem 
się do prefekta w Neapolu i kołatałem do rządu w Rzymie — stale dostawałem odpowiedź, że nic na 
to poradzić nie można, gdyż góra jest własnością rzeźnika i ma prawo rządzić się na niej. Uzyskałem 
audiencję u najdostojniejszej pani w kraju; obdarzyła mnie uroczym uśmiechem, którym zdobywała 
sobie serca w całej Italii, i zaszczyciła mnie zaproszeniem na śniadanie. Pierwsze słowa, które 
przeczytałem w spisie potraw, były: „Pasztet z nadziewanych przepiórek". Zwróciłem się do papieża. 
Tłusty kardynał oznajmił mi, że Ojciec Święty kazał się dzisiejszego ranka zanieść w lektyce do 
ogrodów w Watykanie, aby się przyjrzeć chwytaniu ptaków; polowanie się udało, gdyż przyniosło w 
rezultacie ponad dwieście sztuk.
Oskrobałem rdzę z dwufuntowej armaty, którą Anglicy pozostawili w 1808 roku w moim 
ogrodzie, i od północy do brzasku strzelałem co pięć minut, aby odstraszyć ptaki od złowrogiej góry. 
Były rzeźnik podał mnie do sądu za przeszkadzanie mu w wykonywaniu zawodu, do którego ma 
prawo; zostałem skazany na karę dwustu lirów tytułem odszkodowania. Poświęcając resztki mego 7 
Obecnie został zabroniony, ale po kryjomu uprawiany jest nadal.
snu, nauczyłem wszystkie psy szczekać przez całą noc, w kilka dni później zdechł mi jeden z 
największych, a w jego żołądku znalazłem ślady arszeniku. Następnej nocy zaskoczyłem mordercę, 
czyhającego za murem ogrodowym, i obiłem go powaliwszy na ziemię. Zaskarżył mnie znowu i za 
czynne znieważenie zapłaciłem pięćset lirów. Aby zebrać olbrzymią sumę, na którą mój wróg ocenił 
swoją górę, a która sto razy przekraczała jej rzeczywistą wartość, sprzedałem już piękny grecki wazon 
i moją ulubioną Madonnę Desideria di Settignano. Kiedy przyszedłem z pieniędzmi, rzeźnik 
powtórzył dawną grę i oświadczył mi z szyderczym uśmiechem, że cena podniosła się w dwójnasób. 
Wiedział, z kim pertraktuje. Rozpacz moja doszła do tego stopnia, że byłbym w stanie rozstać się ze 
wszystkim, co posiadałem, aby nabyć nieszczęsną górę. Mordowanie ptaków szło zwykłym 
trybem. Odzwyczaiłem się od snu i nie mogłem o niczym innym myśleć. W poczuciu bezradności 
uciekłem z San Michele na Monte Cristo, gdzie pozostałem do czasu, gdy ostatnie ptaki przeleciały 
nad wyspą. Po powrocie przyjęto mnie wiadomością, że rzeźnik jest umierający. Dwa razy 
dziennie odprawiano na intencję jego zdrowia mszę w kościele, a każda kosztowała po 
trzydzieści lirów — przecież był jednym z najbogatszych ludzi we wsi. Nad wieczorem zjawił 
się u mnie proboszcz, zaklinając w imię Chrystusa, abym odwiedził konającego. Wiejski lekarz 
stwierdził zapalenie płuc, aptekarz był pewien apopleksji, fryzjer upierał się przy un colpo di sangue8, 
akuszerka utrzymywała, że to una paura9, proboszcz zaś wszędzie dopatrujący się „uroku", 
przypuszczał, że jest to na skutek marocchio10. Wzbraniałem się pójść do mego wroga, mówiąc, 
że nigdy nie leczyłem na Capri nikogo, prócz ubogich, a miejscowi lekarze najzupełniej dobrze 
poradzą sobie z każdą dolegliwością. Wreszcie zgodziłem się na wizytę pod jednym 
warunkiem: rzeźnik przysięgnie na krucyfiks, że jeżeli będzie żyć, nigdy więcej nie oślepi ptaka i 
sprzeda mi górę za niesłychaną cenę, jakiej zażądał przed miesiącem. Chory wzbraniał się przed 
przyjęciem takiej umowy. W nocy ksiądz udzielił mu ostatnich sakramentów, a o świcie proboszcz 
8 Uderzenie krwi do głowy.
9 Atak z przestrachu.
10 Złego spojrzenia.
znów zjawił się u mnie. Mój warunek został przyjęty i chory złożył żądaną przysięgę. W dwie 
godziny później zrobiłem punkcję i spuściłem pół litra ropy z lewej opłucnej ku zdumieniu lekarzy ze 
wsi, a na chwałę jej świętego patrona, gdyż wbrew moim przewidywaniom choremu zrobiło się lepiej.
Miracolo! Miracolo!
Góra Barbarossy jest dzisiaj świętym gajem ptaków. Bezpieczne przed ludźmi i zwierzętami 
tysiące zmęczonych wędrowników odpoczywają na jej zboczach w jesieni i na wiosnę. Psom nie 
wolno wtedy szczekać, koty wypuszczane są z kuchni jedynie z alarmującymi dzwonkami u szyi, a 
urwis Billy zostaje zamknięty w swoim pomieszczeniu, nie wiadomo bowiem nigdy, do czego są 
zdolne małpy i uczniaki.
Nie pozwoliłem sobie dotąd ani na jedno słowo obniżające doniosłość ostatniego cudu świętego 
Antoniego, cudu, który w ciągu długich lat uratował życie co najmniej piętnastu tysiącom ptaków. 
Kiedyś jednak, gdy wszystko się dla mnie skończy, mam zamiar szepnąć cichutko najbliższemu 
aniołowi na ucho, że zachowując najwyższy kult dla SantAntonio stwierdzam, iż nie on, lecz ja 
wypompowałem ropę z płuca chorego rzeźnika...
I poproszę anioła, aby wstawił się za mną dobrym słowem u Najwyższego, jeżeli nikt inny nie 
będzie chciał tego uczynić. Przekonany jestem, że Pan Bóg kocha ptaki, gdyż w przeciwnym razie nie 
obdarowałby ich skrzydłami, które dał także swym aniołom.
31 Dzieciątko Jezus 
Święta Anna z namysłem i niepokojem kiwała głową, zastanawiając się, czy wysłanie małego 
dziecka w podróż przy tak ostrym wietrze jest przedsięwzięciem rozsądnym. Czy przynajmniej dom, 
w którym jej wnuczek miał przebywać, jest dostatecznie zaopatrzony? Madonna uspokajała ją 
słowami, że maleństwo będzie dobrze otulone i że pewna jest, iż mu się nic nie stanie; poza tym dzieci 
są bardzo lubiane na San Michele. Sądziła, że najlepiej uczynią, postępując według życzenia chłopca, 
który zdradza chęć wybrania się w tę drogę, a wiadomo przecież, że ma on już swą wolę, chociaż jest 
taki mały. Świętego Józefa w ogóle o nic nie pytano; mówiąc prawdę, nie miał on nigdy w rodzinie 
wiele do powiedzenia. Don Salvatore, jako najmłodszy wśród księży, wziął kołyskę *na ręce, 
zakrystian zapalił woskowe świece i orszak ruszył1. Na czele szedł mały chłopiec z chóru, potrząsając 
dzwon- . kiem, za nim postępowały szeregi figlie di Maria2 w białych szatach i w błękitnych 
welonach; za nimi kroczył zakrystian z kadzielnicą, a na końcu szedł Salvatore z kołyską w 
ramionach. Gdy przechodzili przez wieś, mężczyźni odsłaniali głowy, kobiety podnosiły dzieci w 
górę, aby mogły dojrzeć Królewiątko leżące w złotej koronie i ze srebrną grzechotką na piersiach, 
ukutą według zwyczaju w kształcie rusałki. Ulicznicy wołali głośno: — II Bambino! II Bambino!
1 Słyszeliście zapewne o tym dziwnym zwyczaju. W czasie naszego pobytu na San Michele 
przyjmowano co roku odwiedziny „Bambino", jak nazywają we Włoszech Dzieciątko Jezus. Był 
to najwyższy zaszczyt, jakiego dom mój dostąpił. Dzieciątko pozostawało zwykle przez cały 
tydzień na San Michele (przyp. autora).
2 Dzieci Marii.
Na San Michele zgromadzeni byli przy drzwiach wszyscy domownicy z różami w rękach na 
przywitanie naszego gościa. Najpiękniejszy pokój przeznaczono na dziecięcy, ozdobiono go kwiatami 
i girlandami z rozmarynu i bluszczu. Na stole, przykrytym naszym najlepszym płótnem, paliły się 
dwie woskowe świece, ponieważ małe dzieci nie lubią ciemności. W rogu pokoju stała moja 
florentyńska Madonna kołysząca w ramionach swe Dziecię, a ze ścian patrzyły na kołyskę dwa pyz^ie 
aniołki, dzieło Łukasza delia Robbia, oraz święta Dziewica roboty Mino da Fiesole. Od pułapu 
zwisała poświęcona ampla: biada domowi, w którym jej światło mruga lub zgaśnie! Pan jego umrze 
przed upływem roku! Obok kołyski rozłożono kilka pospolitych zabawek, najlepszych, jakie nasza 
wieś mogła dostarczyć dla uprzyjemnienia czasu Jezuskowi. Była tam łysa lalka, jedyna, jaka 
pozostała Giovanninie i Rosinie z czasów ich dzieciństwa; drewniany osiołek, pożyczony przez 
najstarszą córeczkę Elizy, oraz grzechotka w kształcie rogu, zabezpieczająca przed złym spojrzeniem. 
W koszu pod stołem spała kotka Elizy z sześciorgiem nowo urodzonych kociąt, przyniesionych na San 
Michele specjalnie z okazji uroczystości. Na podłodze stał duży, kamienny wazon z kwitnącym 
rozmarynem. Czy wiecie, dlaczego wybrano rozmaryn do ozdoby pokoju? Oto, gdy Matka Boska 
prała bieliznę Jezusowi, rozwieszała Jego koszulki do wysuszenia na krzaku rozmarynu...
Don Salvatore troskliwie ustawił kołyskę i polecił Dzieciątko Jezus opiece kobiet, upomniawszy 
je z naciskiem, aby się Nim pieczołowicie zajmowały i zważały na wszystkie Jego życzenia. Dzieci 
Klizy przez cały dzień bawiły się w pokoju na podłodze, żeby dotrzymać towarzystwa Jezuskowi; gdy 
dzwony biły na Ave Maria, wszyscy domownicy klękali wokół kołyski do modlitwy. Na noc 
Giovannina dolała oliwy do lampy, wszyscy poczekali jeszcze chwilę, aż mały zaśnie, po czym 
rozeszli się do swoich zajęć. Gdy uciszyło się w domu, poszedłem raz jeszcze na górę, aby przed 
spoczynkiem rzucić okiem na śpiące dziecko. Blask poświęcanej ampli padał na kołyskę i oświetlał 
twarzyczkę uśmiechającą się przez sen...
Maleńkie Biedactwo, nie przeczuwasz, iż przyjdzie dzień, kiedy ci wszyscy, klęczący dziś przy 
Twej kołysce, opuszczą Cię i zdradzą, choć dzisiaj twierdzą, że Cię kochają. Okrutne ręce zedrą złotą 
koronę z Twojej głowy, wcisną na nią wieniec cierniowy i przybiją Cię do krzyża — opuszczony 
będziesz przez wszystkich, nawet przez Boga!
Owej nocy, kiedy Chrystus umarł na Golgocie, po murowanej posadzce, zdobiącej dziś mój 
dom, chodził niezmordowanie tam i z powrotem posępny duch. Zły sen kazał mu zerwać się z 
posłania. Twarz jego pochmurna była jak niebo nad nim, a z oczu wyzierał strach. Zwołał wróżbiarzy 
przepowiadających z gwiazd oraz magów ze Wschodu i kazał im objaśniać sobie sen; zanim jednak 
zdołali odcyfrować prawdę ze złotych liter na niebie, gwiazdy zbladły i zgasły. Kogóż to obawiał się 
pan świata? Jakie znaczenie miało życie pojedynczego człowieka dla niego, który władał życiem i 
śmiercią milionów? Przed kim miałby się usprawiedliwiać za śmierć owego niewinnego człowieka, 
który umarł dziś w nocy z woli rzymskiego namiestnika działającego w imieniu cesarza? A czyż on, 
którego imię do dziś wymieniamy z pogardą, on, który wydał wyrok na człowieka bez winy, bardziej 
był odpowiedzialny za ten czyn niż jego cesarski władca? Czy w skazańcu widział niewinnego nawet 
on, którego surowej pieczy powierzone zostały prawa i powaga Rzymu w buntowniczej prowincji? 
Czy nieszczęśliwy Zyd, który do dnia dzisiejszego błąka się po świecie, szukając przebaczenia, 
wiedział, co czyni? Czy wiedział to ów największy po wszystkie czasy złoczyńca, zdradzając swego 
pana pocałunkiem? Czy mógł postąpić inaczej? Czy działał z własnej woli? Czy nie należy 
przypuszczać, że posłuszny był woli innej, silniejszej od jego? Czy owej nocy nie znajdowało się na 
Golgocie więcej takich, którzy cierpieli za winy nie popełnione?
Stałem jeszcze przez chwilę, schylony nad śpiącym dzieckiem, po czym na palcach wyszedłem 
cicho z pokoju.
32 Dzień świętego Antoniego 
La festa di SantAntonio było dla Anacapri najważniejszym dniem w całym roku.
Już kilka tygodni wcześniej cała nasza wieś zajmowała się przygotowaniami do uroczystości na 
cześć swego patrona. Zamiatano ulice, bielono domy, obok których miała przejść procesja, kościół 
zdobiono czerwonym jedwabiem i haftowanymi dywanami, sprowadzono fajerwerki z Neapolu, a 
muzykę (najważniejsze akcesorium w całej uroczystości) z Torre Annunziata. Z chwilą przybycia jej 
wieczorem w wigilię wielkiego dnia, rozpoczynał się szereg świątecznych obchodów. Orkiestra, 
złożona z samych instrumentów dętych, musiała już daleko w zatoce grać ze wszystkich sił. Za wielka 
była wprawdzie odległość, abyśmy u nas na Anacapri dosłyszeć mogli głos trąb, dość jednak było 
blisko, żeby przy pomyślnym wietrze razić uszy znienawidzonych mieszkańców Capri, położonej 
niżej. Po przybiciu kapeli do brzegu ładowano ją wraz z olbrzymimi instrumentami do wielkich 
taczek, które ciągnięto w górę do miejsca, gdzie kończyła się droga. Ostatni jej odcinek musiała 
kapela przejść o własnych siłach, a wchodząc po stromych fenickich stopniach, powinna była grać 
przez cały czas. Przy murze na San Michele przyjmowała ją delegacja rady gminnej. Majestatyczny 
kapelmistrz we wspaniałym mundurze a la Murat, obszytym od góry do dołu złotymi galonami, 
wznosił pałeczkę i orkiestra, poprzedzana przez wszystkich chłopaków ze wsi, wchodziła na Anacapri 
w uroczystym tempie marsza. Trębacze dęli z pełnych piersi w rogi, klarnety i oboje, dobosze bębnili 
ze wszystkich sił, a dzwonki i cymbały przyczyniały się do hałasu. Następował powitalny koncert na 
piazzy, udekorowanej chorągwiami i zapełnionej tłumem. Trwał on bez przerwy do pół nocy, po czym 
muzykanci udawali się na kilka godzin odpoczynku do starych baraków, w których stali angielscy 
żołnierze w 1806 roku. Trzaski pierwszych pękających rakiet oznajmiały nadejście wielkiego dnia. O 
czwartej z rana, wraz ze świeżym, porannym wietrzykiem, wesoły capstrzyk budził uśpioną wieś. O 
piątej proboszcz odprawiał w kościele codzienną mszę, w której z okazji uroczystego dnia brała udział 
orkiestra; muzykanci grali wytrwale, pomimo pustych żołądków. Wreszcie o siódmej następowała 
merenda1, składająca się z czarnej kawy, pół kilograma chleba i świeżego owczego sera. O godzinie 
ósmej kościół przepełniony był już do ostatniego miejsca; po jednej stronie ustawiali się mężczyźni, 
po drugiej zasiadały kobiety ze śpiącymi dziećmi na kolanach. Na środku rozmieszczała się na 
specjalnym podium orkiestra. Dwunastu księży z Anacapri intonowało ze swych stall poza wielkim 
ołtarzem Missa solemnis Pergolesiego, ufając, że Opatrzność i akompaniament muzyki dopomogą im 
w opresji... Jako intermezzo orkiestra grała z wielką brawurą ognistego galo-pa, przyjmowanego przez 
wiernych z entuzjazmem. O dziesiątej rozpoczynano mszę świętą śpiewaną przed wielkim ołtarzem. 
Cienki głosik starego don Antonia, śpiewającego solo, mieszał się z drżącymi tremolami, pełnymi 
skargi, i krótkimi bolesnymi jękami, wydawanymi przez niewielkie organy, zużyte przez trzysta lat 
pracy. O jedenastej następowało kazanie ku czci świętego Antoniego i jego cudów, które objaśniano i 
uprzytamniano słuchaczom za pomocą odpowiednich gestów. Mówca w ekstazie wznosił ręce ku 
świętemu; wskazywał palcem na podłogę, aby przypomnieć wiernym, iż pod nią znajduje się 
mieszkanie dla potępionych; padał na kolana przed świętym Antonim i pogrążał się w cichej 
modlitwie; zrywał się z klęczek raptownie, jakby pragnąc powalić niewidzialnego szydercę, przy 
czym nieomal spadał z ambony. To w zachwycie słuchał z pochyloną głową niebiańskich pień 
aniołów, to po chwili, blady z przerażenia, zatykał sobie uszy, aby nie słyszeć zgrzytania zębów 
diabelskich i krzyku grzeszników gotujących się w wielkich kotłach. Ociekając potem, zmęczony 
dwiema godzinami wzdychań, łez i złorzeczeń w temperaturze czterdziestu stopni nieszczęsny pasterz 
padał wreszcie z wyczerpania na swej Śniadanie.
kazalnicy, rzucając jeszcze jedno straszne przekleństwo na protestantów... O dwunastej robiło 
się na piazzy wielkie poruszenie. — Esce la processione! Esce la processione!2 — Na przodzie, 
trzymając się za rączki, szło kilkanaścioro malutkich dzieci, prawie jeszcze niemowląt. Niektóre 
ubrano w króciutkie tuniki i przypięto im skrzydełka anielskie na wzór Rafaela; inne, zupełnie nagie, a 
ustrojone w girlandy winogronowych liści i w wieńce z róż na główkach, wyglądały jak wycięte z 
greckich płaskorzeźb. Za nimi szły figlie di Maria, wysokie, smukłe dziewczęta w białych szatach, 
długich, niebieskich welonach i srebrnych medalikach z wizerunkiem Matki Boskiej, wiszących na 
błękitnych wstążkach. Dalej szły bizzocche3, zasuszone stare panny w czarnych sukniach i zasłonach, 
wierne Chrystusowi, swej pierwszej miłości; tuż za nimi kroczyła congrega di carita4, składająca się z 
poważnych, starszych mężczyzn, odzianych w charakterystyczne ubiory z czasów Savonaroli. La 
musica! La musica! Grajkowie w mundurach obszytych złotymi galonami według dawnej mody z 
czasów Burbo-nów w Neapolu, poprzedzani przez wspaniale ubranego kapelmistrza szli dmąc ze 
wszystkich sił w trąby. Grali skoczną polkę (jak się dowiedziałem, ulubioną melodię świętego). Wśród 
tłumu duchowieństwa w odświętnych ornatach ukazał się wreszcie SantAntonio na tronie z ręką 
wzniesioną do błogosławieństwa, witany salwami fajerwerków. Szatę jego pokrywały kosztowne 
koronki, drogie kamienie i wota; płaszcz ze starego, wspaniałego brokatu spinała na piersiach klamra z 
szafirów i rubinów. U szyi na łańcuchu z barwnych szklanych pereł wisiał olbrzymi koral w kształcie 
rogu, mający uchronić świętego od niedobrych spojrzeń. Tuż za świętym Antonim, obok burmistrza, 
szedłem ja z odkrytą głową i z woskową świecą w ręku. Pozwoleniem brania udziału w procesji 
wyświadczono mi zaszczyt, na który uzyskiwano specjalną zgodę arcybiskupa z Sorrento. Za nami 
kroczyli członkowie zarządu gminy, ławnicy zwolnieni na dziś od swych odpowiedzialnych 
obowiązków, dostojnicy, fryzjer, właściciel sklepu tytoniowego i krawiec. Dopiero za nimi tłoczył się 
ii popolo: rybacy, marynarze i chłopi, a w odległości nakazanej przez 2 Procesja idzie!
3 Dewotki.
4 Kongregacja miłosierdzia.
szacunek — kobiety i dzieci. Na tyłach procesji szło skromnie kilka psów, kozy z koźlętami 
oraz kilka świń, szukających swoich właścicieli. Specjalnie wyznaczeni dozorcy, z pozłacanymi 
kijami w rękach, uwijali się po obu stronach orszaku w roli mistrzów ceremonii, starając się o ład w 
kroczących szeregach i zapobiegając ewentualnym zastojom procesji. Podczas przejścia przez wąskie 
uliczki z każdego okna sypano koszami słodko pachnący janowiec, ulubione kwiecie świętego; nosi 
ono nazwę fiore di SantAntonio. W niektórych miejscach przeciągnięto w poprzek ulicy, od jednego 
okna do drugiego, sznur, na którym ku uciesze tłumów przelatywał podczas przejścia świętego 
Antoniego kolorowy anioł z tektury z rozpiętymi skrzydłami. Przed San Michele procesia się 
zatrzymywała. Świętego ustawiano na przygotowanym wzniesieniu, aby przezchwilę odpoczął. 
Klerycy ocierali sobie pot z czoła, a muzyka nadal yrała fortissimo, jak po wyjściu z kościoła przed 
dwiema godzinami. SantAntonio spoglądał łaskawie z piedestału, wszyscy moi domownicy sypali 
garściami róże z okien, stary Pacciale uderzał w dzwony na kaplicy, a Baldas-sare na dachu domu 
powiewał na powitanie flagą. Był to dla nas dzień wielki i każdy czuł się dumny z zaszczytu, jaki nam 
przypadł w udziale. Psy, grzeczne i dobrze ułożone, choć trochę niespokojne, przyglądały się 
widowisku z pergoli, żółwie w ogrodzie rozmyślały nadal nad własnymi problemami, a Mungo 
zanadto był zajęty, aby miał czas na zaspokojenie ciekawości. Sówka siedziała na drążku i mrugając 
przymkniętymi oczami zdawała się myśleć o innych sprawach. Naszego Billyego, jako osobnika 
niewierzącego, zamykaliśmy przezornie w jeyo pomieszczeniu, gdzie piekielnie hałasował, wrzeszczał 
z całych sił, bębnił butelką do wody w cynowy dzbanek, szczękał łańcuchami, szarpał ryglami i 
najwstrętniej-szymi słowami wymyślał całemu światu. Spod San Michele orszak wracał na piazzę, 
gdzie SantAntonia wśród ogłuszających wystrzałów armatnich wnoszono z powrotem do kościoła. 
Uczestnicy procesji rozchodzili się wreszcie do swych misek z makaronem, a muzykanci zasiadali w 
ogrodzie hotelu Paradiso do posiłku, przygotowanego dla nich przez magistrat i składającego się z pół 
kilograma makaronu na osobę i dowolnej ilości wina. O czwartej otwierały się bramy na San Michele 
i cała wieś zbierała się w moim ogrodzie; biedni i bogaci, mężczyźni i kobiety, dzieci i niemowlęta, 
kaleki i upośledzeni umysłowo, ślepcy i kulawi. Tych, którzy nie mogli iść. o własnych siłach, 
przynoszono na rękach. Jedynie duchowieństwo świeciło nieobecnością, lecz nie ze swojej winy. 
Księża, wyczerpani długim chodzeniem w procesji, siedzieli w stallach za wielkim ołtarzem, zatopieni 
w modlitwach do SantAntonia. Możliwe, iż pacierze były dla świętego dosłyszalne, lecz nikt, kto by 
wszedł do pustego kościoła, nie mógłby usłyszeć choćby najcichszego dźwięku... W pergoli na San 
Michele od jednego końca do drugiego ustawiono rzędami stoły, a na nich pyszniły się dzbany 
najlepszego wina. Stary Pacciale, Baldassare i mastro Nicola napełniali niezmordowanie szklanki 
ucztujących, a Giovannina, Rosina i Eliza częstowały mężczyzn cygarami, kobiety — kawą, a dzieci 
— ciastkami i słodyczami. Orkiestra, którą wynajmowałem od magistratu na całe popołudnie, grała w 
górnej loggi. Wszystkie drzwi w moim domu stały otworem; nic nie było zamknięte, a wszelkie moje 
skarby leżały w pozornym nieładzie rozłożone jak zwykle na stołach, krzesłach i podłodze. Ponad 
tysiąc osób chodziło bez przeszkód po pokojach, nikt niczego nie dotykał i nigdy mi nikt niczego nie 
zabrał. Gdy dzwony odzywały się na Ave Maria, przyjęcie kończyło się i pożegnawszy się ze mną 
uściskiem ręki, wszyscy rozchodzili się do domów w podniosłym nastroju, ku czemu przyczyniało się 
wino stworzone przecież w tym celu! Orkiestra, nie zmęczona i pełna zapału, powracała na piazzę. 
Dwunastu księży, odświeżonych wypoczynkiem w stallach, stało już rzędem przed wejściem do 
kościoła. Burmistrz, radni gminni i inne osobistości zajmowali miejsca na tarasie ratusza; muzykanci, 
bez tchu po ostatnim marszu, rozmieszczali się z instrumentami na przygotowanych trybunach, a na 
piazzy tłoczył się ii popolo jak śledzie w beczce. Majestatyczny kapelmistrz wznosił pałeczkę i 
rozpoczynał ii grań concerto. W coraz szybszym tempie grano bez przerwy aż do jedenastej w nocy: 
Rigoletto, Trubadura, Hugonotów, Purytan, Bal maskowy, wybór neapolitańskich pieśni ludowych, 
polki, mazurki, menuety i tarantele. Potem następowały fajerwerki. Rakiety, rzymskie świece, koła 
ogniste i strzelające młyny diabelskie — wszystko to, wartości ponad dwa tysiące lirów, wybuchało 
ku czci świętego Antoniego. O północy kończył- się wprawdzie oficjalny program uroczystości, ale 
nie kończyła się uciecha i chęć zabawy mieszkańców Anacapri i muzykantów. Nikt nie wybierał się 
na spoczynek i wieś huczała całą noc- od śpiewów, śmiechu i muzyki. Evviva la gioia! Evviva ii 
Santo! Evviva la musica! Grajkowie musieli odjeżdżać pierwszą łodzią odchodzącą 0 szóstej z 
rana. O świcie, po drodze do przystani zatrzymywali się zawsze pod oknami San Michele, aby na moją 
cześć zatrąbić la serenada d'addio. Widzę jeszcze mego przyjaciela, Henry'ego Jamesa w 
pidżamie, trzęsącego się ze śmiechu przy oknie w swojej sypialni. Orkiestra zmniejszała się zwykle 
przez noc i nie rozporządzała już poprzednimi siłami; kapelmistrz majaczył, dwaj oboiści pluli 
krwią, fagocista dostawał przepukliny, gruby dobosz miewał wywichnięte ramię, cymbaliście pękały 
bębenki w uszach, a dwóch innych członków kapeli, zmożonych nadmiarem wrażeń 1 najzupełniej 
wyczerpanych, musiano ładować na osły i w ten sposób transportować do przystani. Reszta 
nieszczęsnych muzykantów kładła się pośrodku ulicy na wznak i ostatnim tchem wygrywała ku San 
Michele swą bolesną serenadę pożegnalną. Wzmocnieni czarną kawą muzykanci zbierali siły i 
nie mogąc wymówić słowa, machając tylko na pożegnanie przyjaźnie rękami, schodzili wreszcie 
zataczając się po fenickich stopniach w dół do przystani.
Na tym kończyły się uroczystości ku czci świętego Antoniego.
5 Niech żyje radość! Niech żyje święty! Niech żyje muzyka! 
33 Regaty 
Dzień był długi, upalny, pośrodku lata. Angielskie poselstwo opuściło Rzym i zamieszkało w 
Sorrento. Na balkonie hotelu „Viktoria" siedział poseł w marynarskiej czapce na głowie i przez 
monokl przyglądał się bacznie horyzontowi, badając, czy nie zrywa się burza, lekko marszcząca 
połyskliwe zwierciadło wody w zatoce. Na dole w niewielkiej przystani stała na kotwicy ulubiona 
„Lady Hermione", na równi ze swym panem niecierpliwie wyczekująca wycieczki po morzu. Dzięki 
zadziwiającym zdolnościom i technicznym wiadomościom, poseł przerobił zwykłą łódź na szybką 
żaglówkę. Mówił zwykle, że ma ogromną chęć wybrać się na tym statku za ocean, a dumny był ze 
swego dzieła bardziej-niż z któregokolwiek swego świetnego posunięcia dyplomatycznego. Całe dnie 
spędzał na jachcie i twarz miał opaloną na brązowo, niby rybak z Sorrento. Wybrzeże od Civita 
Vecchia do Punta Licosa znał prawie tak dobrze, jak ja. Pewnego dnia ścigaliśmy się na żaglówkach 
do Mesyny; ku wielkiej swej radości pobił mnie z łatwością, mając wiatr od tyłu i bardzo wysoką falę.
— Zobaczy pan — powiedziałem — czego dokażę, kiedy będę miał nowe, jedwabne żagle.
Pan poseł lubił Capri, a San Michele uważał za najpiękniejszy zakątek,, jaki widział 
kiedykolwiek, a widział w swym życiu wiele... O zmiennych losach wyspy mało miał wiadomości, 
pragnął jednak jak uczniak dowiedzieć się. o niej możliwie najwięcej. Byłem wówczas bardzo zajęty 
badaniami Lazurowej Groty. Mastro Nicola wyciągnął mnie już dwukrotnie na wpół zemdlonego ze 
sławnego przejścia pod ziemią, o którym głosi podanie, że prowadziło na wysokość sześciuset stóp w 
skale do willi Tyberiusza, położonej niegdyś na równinie Damecuta. (Nazwa ta powstała może ze 
stopienia się w jedno wyrazów „Domus Augusta"). Przebywałem wtedy całe dnie w grocie, a lord 
Dufferin przyjeżdżał często małą łodzią, odwiedzając mnie, gdy pracowałem. Po przepysznej kąpieli 
w błękitnej wodzie siadywaliśmy nieraz godzinami u wylotu tajemniczego przejścia, rozmawiając o 
Tyberiuszu i orgiach na Capri. Utrzymywałem, że opowiadanie, iż Tyberiusz przechodził tędy z 
chłopcami i dziewczętami do groty, gdzie zabawiał się z nimi, a potem dusił swe ofiary, jest takim 
samym nonsensem, jak inne opowieści Swetoniusza; tunel nie jest dziełem rąk ludzkich, lecz powstał 
przez powolne działanie wody morskiej na skały. Przedostałem się już w nim na odległość 
siedemdziesięciu metrów i z narażeniem życia przekonałem się, że kończy się ślepo. Liczne ślady 
rzymskich obmurowań świadczą, iż grota znana była Rzymianom. Dostawano się do niej przez wielki 
łuk bramy leżącej dziś pod powierzchnią morza, gdyż wyspa zapadła się od owego czasu o 
siedemdziesiąt stóp; można go dziś dojrzeć wyraźnie, gdy woda jest przezroczysta. Mały otwór, 
którym lord Dufferin wjeżdżał na łodzi, był początkowo oknem, przez które dostawało się powietrze 
do groty; ani ona, ani żadna z pozostałych nie były wówczas lazurowe. Niezupełnie ścisłe jest 
oczywiście twierdzenie Baedekera, że Lazurowa Grota została odkryta w roku 1826 przez 
niemieckiego malarza Kopiseha. Znana ona już była w XVII wieku pod nazwą „Grotta Gradula", a w 
roku 1822 odkrył ją ponownie rybak z Capri, Angelo Ferraro, który otrzymał za to nawet dożywotnią 
pensję. Co się tyczy posępnych opowieści, podawanych przez Tacyta, to historia popełniła jeden z 
największych błędów, przypisując wielkiemu cesarzowi haniebne uczynki. Powoływano się przy tym 
na świadectwo głównego oskarżyciela, „oszczercę ludzkości", jak go nazwał Napoleon. Tacyt 
był świetnym pisarzem, lecz kroniki jego są raczej historycznymi nowelami niż historią. Owe 
dwadzieścia wierszy, opisujące orgie na Capri, podał najwidoczniej w celu uzupełnienia typowej 
postaci tyrana, za jakiego uważała Tyberiusza szkoła retoryczna, do której Tacyt należał. Odszukanie 
tych więcej niż podejrzanych źródeł, z których czerpał on złe pogłoski o cesarzu, nie natrafia na 
trudności. Wykazałem już w swoim Psychological Study of Tyberius, że wieści te nie dotyczą życia 
Tyberiusza na Capri. Sam Tacyt nie wierzył w owe orgie, co wnioskować można z jego opisów życia 
Tyberiusza, miejscami zupełnie sprzecznych. Przedstawia go jako wielkiego cesarza i wielkiego 
człowieka, „którego charakter godny jest podziwu i nakazuje szacunek". Swetoniusz, historyk 
późniejszy i mniej wiarogodny, zaopatrzył swe najbardziej potępiające opisy z życia cesarza uwagą, że 
„prawie niedopuszczalne jest opowiadanie tych spraw, a jeszcze mniej należy im wierzyć". Przed 
ukazaniem się kronik, a stało się to w osiemdziesiąt lat po śmierci Tyberiusza, nie było w Rzymie 
człowieka, biorącego udział w ży -iu publicznym, który cieszyłby się opinią lepszą i bardziej 
nieskazitelną niż zmarły cesarz. Nikt ze współczesnych Tyberiuszowi, mający najlepszą sposobność 
słyszenia złych plotek w Rzymie, nie wspomina ani słowem o orgiach na Capri. Filon, pobożny i 
uczony Żyd, wyraźnie mówi o czystości i skromności, w jakiej żyć musiał Kaligula przebywając na 
Capri u dziadka, który go adoptował. Nawet Swetoniusz, zasługujący na nazwę szakala, zapomniał 
najwidoczniej o mądrej maksymie Kwintyliana, że „kłamca powinien mieć dobrą pamięć" i popełnia 
błąd opowiadając, że Kaligula, wybierając się na poszukiwanie przygód na Capri, musiał wkładać 
perukę, aby ujść srogiemu oku starego cesarza. Seneka, nieubłagany sędzia obyczajów, oraz Pliniusz, 
obydwaj współcześni cesarzowi, opowiadają o zupełnym odosobnieniu, w jakim żył Tyberiusz na 
Capri. Dio Cassius wspomina co prawda o pewnych wieściach uwłaczających dobremu imieniu 
Tyberiusza, przyznaje jednak, że napotyka w nich niewytłumaczone sprzeczności. Nawet Juvenalis, 
chętnie powtarzający pogłoski, mówi o „spokojnej starości Tyberiusza na ulubionej wyspie w 
otoczeniu przyjaciół i astronomów". Plutarch, surowy moralista, również opowiada o godnej szacunku 
samotności starego cesarza przez ostatnich dziesięć lat jego życia. Już Voltaire zdawał sobie sprawę, 
że orgie na Capri z punktu widzenia psychologicznego nie były możliwe. Tyberiusz miał sześćdziesiąt 
osiem lat, gdy schronił się do swej samotni. Opinii o nim, jako o człowieku niesłychanie surowych 
obyczajów, nie starali się zmienić nawet jego najzajadlejsi wrogowie. Wersja choroby umysłowej na 
tle uwiądu starczego również ostać się nie może wobec historyków, którzy zgodnie twierdzą, że cesarz 
był najzupełniej zdrowy umysłowo, jakkolwiek umarł w siedemdziesiątym dziewiątym roku życia. 
Dziedziczna skłonność do obłąkania, ciążąca na linii Juliusza, nigdy nie występowała u potomków 
Klaudiusza.
Na Capri żył stary, osamotniony człowiek, zmęczony władca niewdzięcznego świata, 
zgorzkniały i melancholijny idealista ze złamanym sercem. Dziś nazwano by go może 
hipochondrykiem, chociaż duch jego przerastający współczesnych i niezwykły humor przetrwały 
dłużej niż wiara w ludzkość. Nie ufał ludziom i pogardzał nimi. Nie należy mu się dziwić zważywszy, 
iż zdradził go każdy mężczyzna i zawiodła każda kobieta, którym zaufał. Tacyt podaje nam słowa, 
którymi na rok przed usunięciem się w zacisze Capri cesarz odrzucił propozycję zbudowania świątyni, 
w której oddawano by mu cześć boską. Jedynie Tacyt, ten mistrz przeplatania poważnych opowieści 
sarkastycznymi złośliwościami, cytuje słowa cesarza proszącego potomność o sprawiedliwy sąd:
Zgromadzeni ojcowie! Oto czynie wyznanie przed wami, a pragnę, aby potomność wyznanie to 
zapamiętała. Jestem człowiekiem, ciążą na mnie ludzkie obowiązki i znajdę zadowolenie w godnym 
spełnianiu mej roli. Potomni oddadzą cześć mej pamięci, jeżeli uwierzą, że byłem godny mych 
przodków, że starałem się być dla was troskliwym ojcem, że nie cofałem się przed 
niebezpieczeństwami, a gdy chodziło o dobro ogółu, nie przerażały mnie złe języki. Takie oto 
świątynie rad bym wznieść sobie w waszych sercach, gdyż są to pomniki najtrwalsze i najwspanialsze.
...Posągi z marmuru stają się znieważonymi grobami, jeżeli ciąży na nich przekleństwo 
potomności. Dlatego zanoszę tę prośbę przed moich sojuszników i współobywateli, a zarazem proszę 
bogów nieśmiertelnych, aby mnie do końca życia obdarzać raczyli jasnym umysłem, zdolnym do 
rozpoznawania właściwych dróg ku dobru ludzi i bogów. Oby obywatele moi i sojusznicy wspominali 
z szacunkiem i miłością imię moje, gdy odejdę z życia ziemskiego!
Poszliśmy z lordem Dufferinem wyżej ponad grotę. Stary cesarz wiedział dobrze, czemu w 
Damecuta zbudował swą największą willę: rozciąga się stąd, jak z San Michele, najpiękniejszy widok 
na wyspę. Opowiedziałem posłowi, że liczne znalezione tutaj odłamki rzeźb dostały się do rąk jego, 
kolegi, sir Williama Hamiltona, który za czasów Napoleona był posłem brytyjskim w Neapolu. Dzisiaj 
przechowywane są w Muzeum Brytyjskim. Ileż ich pozostało jeszcze w ukryciu pod rozrosłą winnicą? 
Nosiłem się wówczas z poważnymi zamiarami rozpoczęcia podczas najbliższego lata poszukiwań, 
gdyż winnica była teraz moją własnością. Lord Dufferin podniósł zardzewiały guzik od munduru, 
leżący wśród pokruszonej mozaiki i szczątków marmuru. Korsykańscy strzelcy! Tak jest, stali tu w 
roku 1808 w sile dwustu ludzi; lecz na nieszczęście angielski garnizon na Anacapri składał się w 
większej części z wojsk maltańskich, które rozbiegły się, gdy Francuzi przypuścili szturm do obozu. 
Spoglądaliśmy w dół z urwistych skał nadbrzeżnych przy Orico. Wskazałem posłowi miejsce, gdzie 
Francuzi przybili wówczas do brzegu i wdarli się na skałę. Zgodziliśmy się obaj, że był to wyczyn 
rzeczywiście niesłychany. Anglicy walczyli ze zwykłą dzielnością, musieli jednak pod osłoną nocy 
cofnąć się na dzisiejsze San Michele, gdzie wódz ich, major Hamill, Irlandczyk, a więc rodak lorda 
Dufferina, umarł z odniesionych ran. Spoczywa on na cmentarzu na Anacapri. Do dziś stoi w moim 
ogrodzie stara dwufuntowa armata, którą jego' żołnierze musieli następnego dnia zostawić z powodu 
pośpiesznego odwrotu, gdy schodzili po fenickich stopniach w dół na Capri. Niezrozumiałe mi się 
wydaje, jakim sposobem wciągnęli na górę działo. Angielski dowódca w Casa Inglese na Capri 
zmuszony był poddać się nieprzyjacielowi. Zaledwie wysechł atrament na jego podpisie, gdy ukazała 
się angielska flota, którą cisza na morzu zatrzymała przy wyspach Ponza. Akt poddania się Francuzom 
nosił nieszczęsne nazwisko sir Hudsona Lowe, przyszłego dozorcy więzienia na innej wyspie, gdzie w 
kilka lat później trzymano w zamknięciu schwytanego orła...
Podczas powrotu przez wieś na San Michele pokazałem posłowi mały dom w ogrodzie i 
powiedziałem mu, że należy do ciotki Margherity la bella, piękności z Anacapri. Ciotka jej wyszła za 
mąż za angielskiego milorda, który, jeśli się nie mylę, jest krewnym lorda Dufferina. Przytaknął 
dodając, że przypomina sobie, iż jeden z jego kuzynów ożenił się ku przerażeniu rodziny z wiejską 
dziewczyną i że nawet przywiózł ją ze sobą do Anglii. Lord Dufferin nie widział jej jednak nigdy i nie 
wie, co się z nią stało po śmierci męża. Sprawa ta bardzo go zainteresowała i musiałem mu o niej 
wszystko opowiedzieć.
— To, co wiem o jej mężu — dodał — wystarczy mi najzupełniej.
Wspomniałem, że wypadki te zaszły przed moim osiedleniem się na wyspie. Wdowę po lordzie 
poznałem dopiero w długi czas po jej powrocie z Anglii; była już wówczas starą kobietą. Mogłem 
opowiedzieć lordowi Dufferin tylko to, co słyszałem od starego don Crisostoma, jej spowiednika i 
nauczyciela. Oczywiście nie umiała ani pisać, ani czytać, ale będąc pojętną, jak wszyscy mieszkańcy 
Capri, poduczyła się wkrótce angielskiego. Aby ją przygotować do roli, którą musiała grać jako żona 
milorda, don Criso-stomo, człowiek uczony, dawał jej lekcje z rozmaitych dziedzin wiedzy. Miały 
one nieco rozszerzyć wąski horyzont myślowy dziewczyny i nasunąć jej tematy do rozmów. Z natury 
posiadała wiele gracji i miała wyczucie dobrych manier, jak wszystkie dziewczęta na Capri. Co się 
tyczy jej urody, to można wierzyć zapewnieniom don Crisostoma, który zawsze twierdził, że była 
najpiękniejszą dziewczyną na Anacapri; zawsze uważałem staruszka za wielkiego znawcę piękna. 
Ponieważ wysiłki, aby zainteresować ją czymkolwiek leżącym poza wiadomościami o jej ojczyźnie, 
spełzły na niczym, zdecydowano ograniczyć wykształcenie do historii Capri, aby uzbroić przyszłą 
lady w jakiś temat, o którym mogłaby mówić ze swą nową rodziną. Słuchała z powagą straszliwych 
podań o Tyberiuszu, który zrzucał swe ofiary z Salto di Tiberio, dusił w Lazurowej Grocie młode 
dziewczyny i chłopców, a pewnemu rybakowi poszarpał twarz kleszczami homara... Słuchała 
opowieści o Neronie, wnuku „Timberia", który kazał wioślarzom zamordować swą matkę w pobliżu 
wyspy; jego zaś siostrzeniec Kaligula topił tysiące osób zrzucając je z mostu Pozzuoli...
Wreszcie piękna uczennica rzekła w swym dialekcie, niemożliwym do naśladowania:
— Musieli to być bardzo źli ludzie — sami camorristi?
— Naturalnie — odparł nauczyciel — czy nie słyszałaś, jak mówiłem, że Tyberiusz dusił w 
Lazurowej Grocie... że...
— Czy oni wszyscy już umarli?
— Oczywiście, prawie przed dwoma tysiącami lat!
— To dlaczego, na Boga, tak się tym przejmujemy? Dajmy im spokój! — rzekła dziewczyna 
ze swym czarującym uśmiechem.
I na tym skończyło się jej wykształcenie.
Po śmierci męża przyjechała z powrotem na wyspę i pomału wróciła do prostego trybu życia 
swych przodków, których rodowód był o przeszło dwa tysiące lat starszy od rodowodu jej lorda.
Zastaliśmy ją w małej pergoli, siedzącą z różańcem w ręku i z kotem na kolanach; miała wygląd 
okazałej rzymskiej matrony, majestatycznej jak matka Grakchów. Lord Dufferin z galanterią starego 
dworaka ucałował jej rękę. Zapomniała już język angielski i powróciła do dialektu swego dzieciństwa. 
Klasyczny język włoski, jakim mówił lord Dufferin, był dla niej (zarówno jak dla mnie) 
niezrozumiały.
— Proszę jej powiedzieć — rzekł lord, gdyśmy się zbierali do odejścia — proszę jej 
powiedzieć w moim imieniu, że jest co najmniej tak wielką damą, jak jej angielski lord był 
dżentelmenem.
— Czy pan poseł życzy sobie zobaczyć jej siostrzenicę, Margheritę la bella?
— Jak najchętniej — odparł grzecznie.
La bella Margherita przyjęła nas swym najczarowniejszym uśmiechem i najlepszym winem 
proboszcza, toteż uprzejmy galant oświadczył wkrótce, że gotów jest zadokumentować swe 
pokrewieństwo mocnym pocałunkiem na różowym policzku ślicznej kobiety.
Od dawna wyczekiwane regaty miały się odbyć w najbliższą niedzielę, trasa wyznaczona była w 
trójkącie od Capri przez Posi-lipo do Sorrento, gdzie zwycięzca miał otrzymać nagrodę z rąk lady 
Dufferin.
Moja „Lady Victoria" była najpiękniejszym jachtem, jaki kiedykolwiek powstał w Szkocji; 
zbudowany był z teczyny' i ze stali, a mógł podołać każdemu zadaniu i przy odpowiednim 
kierownictwie oprzeć się każdej pogodzie. Jeżeli w ogóle umiałem cokolwiek, to chyba sterować 
statkiem. Dwa mniejsze jachciki nosiły imiona dwóch córek lorda Dufferina. Szansę mieliśmy prawie 
równe. Przy silnym wietrze i wysokiej fali mógłbym przegrać, spodziewałem się jednak, że przy 
względnej ciszy zaufam nowemu masztowi oraz jedwabnym żaglom i nagrodę zdobędę. Nowe żagle 
nadeszły z Anglii podczas mego pobytu w Rzymie i stary Pacciale, najbardziej godny zaufania wśród 
moich ludzi, rozpiął je w składziku na przystani. Zdawał sobie sprawę z doniosłości swego zadania, 
spał z kluczem pod poduszką i nie pozwalał nikomu wejść do świętego przybytku. Jakkolwiek w 
późnych latach stał się grabarzem pracującym z wielką gorliwością, serce jego skłaniało się ku morzu, 
na którym żył i cierpiał od dzieciństwa jako poławiacz korali. Zanim przeklęty potop Amerykanów 
zalał Capri, cała męska ludność wsi wybierała się na połowy korali do Barbarii, to jest w okolicy 
Tunisu i Trypolisu. Był to ciężki zawód, pełen trudów, niedostatku i niebezpieczeństw. Wielu nie 
Drzewo teakowe.
powróciło nigdy na wyspę. Zarobienie trzystu lirów, potrzebnych do wzięcia sobie żony, 
kosztowało Paccialego całe dwadzieścia lat znoju i pracy na morzu; sto lirów kosztują łodzie i sieci, 
dwieście — łóżko oraz kilka krzeseł i odświętne ubranie, w którym bierze się ślub. W dalszym życiu 
pomagać musi Madonna. Dziewczyna czekała na niego przez długie lata, przędąc i tkając płótno, które 
miała mu wnieść w posagu. Jak każdy tamtejszy mieszkaniec, Pacciale odziedziczył po swym ojcu 
kawałek ziemi; leżała ona tuż nad morzem i, niestety, była właściwie skałą położoną o tysiąc stóp 
poniżej Damecuty. Przez długie lata znosił na plecach koszami ziemię, aż pokrył nią nieurodzajną 
glebę i zasadził winorośle oraz kilka figowców. Nigdy jednak nie zebrał ani kiści winogron, gdyż w 
czasie wiatru południowo-wschodniego niszczyła je sól morska w czasie przypływu; niekiedy 
przynosił jedynie kilka młodych kartofli, dojrzewających najwcześniej na całej wyspie, i ofiarowywał 
mi je z dumą. Cały wolny czas spędzał na dole w swej masse-ria2 , kopiąc kamienistą glebę ciężką, 
szeroką łopatą lub siedząc na kamieniu i z glinianą fajką w ustach patrząc na morze. Niekiedy 
odwiedzałem go, schodząc po zboczu tak stromym, że koza musiałaby się zastanowić przy każdym 
kroku. Moje przyjście zawsze go bardzo uszczęśliwiało. Tuż poniżej jego posiadłości była grota, do 
której niemożliwością było dotrzeć od strony morza, a jeszcze i dzisiaj mało jest ona znana ogółowi. 
W jej półmroku widniały duże stalaktyty, zwisające ze sklepienia. Pacciale opowiedział mi, że w 
dawnych czasach mieszkał w niej lupomanaro, tajemniczy i straszny wilkołak, który w wyobraźni 
mieszkańców błąka się jeszcze do dzisiaj tak jak Tyberiusz. Wiedziałem, że skamieniały ząb, 
znaleziony przeze mnie w piasku groty, był z olbrzymiego ssaka, który chcąc zakończyć życie, 
schronił się tu jeszcze w tym czasie, gdy wyspa połączona była z lądem stałym. Krzemienie zaś i 
okruchy kamienne są resztkami narzędzi ludzi pierwotnych. Może nawet jakiś bóg zamieszkiwał 
kiedyś grotę? Jest ona otwarta ku wschodowi, a Mitra, bóg słońca, był tu czczony w wielu 
miejscowościach.
Lecz teraz nie miałem czasu na badanie groty; myśli moje skierowane były ku nadchodzącym 
regatom. Kazałem powiedzieć Mała posiadłość.
Paccialemu, że przyjdę po śniadaniu, aby obejrzeć żagle. Zastałem składzik na przystani 
otwarty, ale na próżno szukałem starca mającego mnie tu oczekiwać. Gdy rozwinąłem żagle, o mało 
nie upadłem z wrażenia: jeden miał dużą dziurę, drugi, jedwabny, z którego pomocą miałem uzyskać 
nagrodę, był rozdarty prawie na dwie części, a reszta zbrudzona i poszarpana. Odzyskawszy głos, 
zacząłem wołać Paccialego. Nie nadchodził jednak. Wypadłem z domku i znalazłem go wreszcie 
opartego nieruchomo o mur ogrodowy. Nie posiadając się z gniewu, wzniosłem rękę do uderzenia — 
Pacciale ani się poruszył, ani odezwał: stał z pochyloną głową i rękami rozkrzyżowanymi na murze. 
Moja ręka opadła. Wiedziałem, co postawa taka oznacza, gdyż widywałem ją już kilkakrotnie: chciał 
nią wyrazić, że cierpieć będzie bez winy, jak Chrystus rozpięty na krzyżu. Przemówiłem do niego jak 
najłagod-niej, nie odezwał się jednak i nie zmienił postawy męczennika. Schowałem więc klucz od 
statku do kieszeni i zwołałem wszystkich domowników. Nikt nie przestępował jego progu, nikt nie 
miał nic do powiedzenia, a tylko Giovannina zaczęła szlochać, ukrywszy twarz w fartuchu. Zabrałem 
ją do mojego pokoju i wreszcie po długich namowach udało mi się skłonić dziewczynę do wyznań. 
Tragiczną opowieść, którą wśród płaczu usłyszałem z jej ust, pragnąłbym tu podać jak najdokładniej. 
Niewiele brakowało, abym sam zaczął płakać, zdawszy sobie sprawę, że nieomal uderzyłem biednego 
Paccialego. Wypadek ten stał się przed dwoma miesiącami, pierwszego maja, gdy przebywałem 
jeszcze w Rzymie. Czytelnicy moi przypominają sobie ów pamiętny dzień przed wielu laty, gdy 
planowano rewolucję socjalistyczną w całej Europie i decydującą napaść na klasę posiadającą w celu 
zniszczenia jej znienawidzonego bogactwa. Głosiły to pisma, a im gazeta jest mniejsza, tym większe 
staje się w jej interpretacji grożące niebezpieczeństwo. Najmniejsza wówczas była „Voce di San 
Gennaro"3, którą Maria porta-lettere dwa razy tygodniowo przynosiła w koszu z rybami do 
miejscowego księdza, od którego pismo przechodziło do rąk pozostałej inteligencji we wsi. Było ono 
słabym echem wypadków na świecie, które przedostawało się na Anacapri, żyjące w arkadyjskiej 
ciszy i spokoju. Tym razem o uszy czytelników nie •* Głos św. Januarego.
obiło się słabe echo z „Voce di San Gennaro", lecz poraził ich piorun z jasnego nieba, który 
wstrząsnął "całą wsią; na pierwszego maja przepowiadano dawno oczekiwany koniec świata. Dzikie 
hordy Attyli na służbie w wojskach szatana miały zrabować pałace, niszcząc i paląc bogactwa i 
majątki. Byłby to początek końca, kara Boska, castigo di Dio! Wieść obiegła Anacapri z szybkością 
błyskawicy. Proboszcz schował pod łóżko klejnoty św. Antoniego i poświęcane przybory kościelne. 
Bogacze ukrywali swe skarby w piwnicach z winem, lud zbiegał się na piazzy wołając, że należy 
świętego patrona zdjąć z ołtarza i przenieść go po ulicach, aby wziął wszystko pod swą obronę! W 
wigilię strasznego dnia Pacciale poszedł do proboszcza i poprosił go o radę. Baldassare już u niego był 
i wrócił uspokojony, gdyż ksiądz upewnił go, że rozbójnicy na pewno nie będą się interesowali 
rozbitymi dzbanami, glinianymi garnkami i innymi starożytnościami pana doktora. Może zatem 
spokojnie pozostawić wszystkie te graty na miejscu. Gorzej miała się sprawa z Paccialem, na którym 
ciążyła odpowiedzialność za żagle. Jeżeliby rozbójnicy napadli na wyspę, musieliby przybyć na 
okrętach, a żagle są dla żeglarzy cenną zdobyczą. Niebezpiecznie byłoby schować je w piwnicy, gdyż 
marynarze lubią wino. Czy nie należałoby raczej znieść po stromych skałach Damecuty do 
odosobnionego masseria? Tak, na pewno, to byłoby dla nich miejsce najbezpieczniejsze. Rozbójnicy 
nie zeszliby z pewnością po nie na dół i nie narażali życia. Z zapadnięciem więc zmroku Pacciale, jego 
brat i dwaj zaufani przyjaciele znieśli moje żagle na ciężkich masztach do ogródka Paccialego. Noc 
była burzliwa, zaczął padać ulewny deszcz, latarnia zgasła i ratownicy z narażeniem życia schodzili w 
dół po śliskich skałach. O północy przybyli na miejsce i ukryli przyniesiony ciężar w grocie 
wilkołaka. Przez cały dzień pierwszego maja siedzieli na zawiniątku mokrych żagli, kolejno stróżując 
u wejścia do groty. O zachodzie zdecydował się Pacciale wysłać do wsi swego brata, pomimo jego 
uporu. Miał rozejrzeć się w sytuacji nie narażając się na niebezpieczeństwo. Wrócił po trzech 
godzinach z wiadomością, że nigdzie nie widać śladu rozbójników i życie płynie we wsi zwykłym 
trybem. Wszyscy mieszkańcy zgromadzili się na piazzy, na ołtarzach w kościołach palą się świece, a 
św. Antoni ma być niesiony w procesji, gdyż lud pragnie mu podziękować za ocalenie wioski. O 
północy towarzy stwo postanowiło wyjść z groty i z trudem wydostało się po skałach w górę do wsi, 
niosąc ze sobą moje przemokłe żagle. Zobaczywszy, w jakim stanie znalazły się po próbie ich 
uratowania, Pacciale chciał się utopić; córki mówiły, że przez wiele dni i nocy nie spuszczały go z 
oczu. Od tej pory zmienił się zupełnie i prawie nigdy się nie odzywa. Zauważyłem to już zresztą od 
dawna i pytałem kilkakrotnie, co mu się stało.
Zanim Giovannina skończyła swą opowieść, gniew mój minął już dawno, lecz na próżno 
szukałem w całej wsi Paccialego, chcąc mu to powiedzieć. Znalazłem go wreszcie w masseria, gdzie, 
jak zwykle, siedział na kamieniu i patrzył na morze. Przyznałem się, że mi wstyd, iż podniosłem na 
niego rękę. Właściwą winę ponosi proboszcz. Nowe żagle wcale mi nie są potrzebne, a stare 
wystarczą najzupełniej. Czy nie chciałby mi towarzyszyć jutro na daleką wycieczkę morską? 
Zapomnijmy o całej tej przykrej sprawie! Pacciale wiedział, że nigdy nie pochwalałem jego zawodu 
grabarza i przyjąłbym z zadowoleniem wiadomość, że oddaje swój urząd bratu, sam zaś wraca na 
morze. Mianowałem go więc od dzisiaj bosmanem mego kutra. (Podczas podróży do Kalabrii Gaetano 
upił się dwukrotnie do nieprzytomności i o mało nie poszliśmy przez niego na dno: miałem zamiar go 
oddalić. Po powrocie do domu kazałem Paccialemu włożyć nowy sweter, który właśnie nadszedł z 
Anglii i miał w poprzek na piersi tkany napis czerwonymi literami „Lady Victoria R.C.Y.C."4. Nie 
chciał go odtąd zdjąć; nosił go ustawicznie i nawet w nim umarł. Pacciale był już starcem, gdy się z 
nim poznałem, lecz ani on sam, ani jego córki, ani ktokolwiek inny nie wiedział, ile mój przyjaciel ma 
lat. Na próżno usiłowałem odnaleźć datę jego urodzenia w spisach urzędowych. Widocznie 
zapomniano o nim od pierwszej chwili i tylko w moją pamięć wrył się na zawsze. Nie zapomnę go 
nigdy, w żadnym kraju bowiem i w żadnej sferze nie spotkałem człowieka, który dorównałby mu 
uczciwością, dobrocią i prawością. Łagodny był jak dziecko, a jego dzieci twierdziły, że ani do nich, 
ani do ich matki nie odezwał się nigdy gniewnie lub opryskliwie. Nawet dla zwierząt był dobry. W 
kieszeniach nosił zawsze okruszyny chleba dla ptaków w winnicy i był chyba jedyny we wsi, który 
Royal Clyde Yachting Club.
nigdy nie schwytał ptaka ani nie uderzył osła. Wierność służącego znosi pomiędzy nim a 
chlebodawcą stosunek pana do podwładnego. Pacciale stał się moim przyjacielem, a będąc 
człowiekiem lepszym ode mnie, czynił mi tym prawdziwy zaszczyt. Rozumieliśmy się dobrze, 
jakkolwiek należał do innego niż ja, a prawie obcego mi świata. W czasie długich dni i nocy, 
spędzonych wspólnie na morzu, nauczył mnie wielu rzeczy, których ani nie wyczytałem w książkach, 
ani nie usłyszałem dotąd z ust innych ludzi. Był jednak małomówny; morze od dawna nauczyło go 
milczenia. Myślał również niewiele, na czym pewno źle nie wychodził, ale w mowie jego kwitła 
poezja, a porównania, jakie czynił, przypominały swą archaiczną, trafną krótkością dawne wyrażenia z 
greckiej retoryki. Używał wielu słów greckich, które pamiętał zapewne z czasów gdy z Odyseuszem 
płynął na okręcie wzdłuż tych wybrzeży...
Podczas pobytu w domu wiódł zwykły żywot, pracował w ogrodzie lub w swej ulubionej 
masseria nad morzem. Wiedziałem, że bezustanne wchodzenie i schodzenie ze skały źle wpływa na 
jego zdrowie, gdyż niekiedy wracał z masseria bez tchu, a wydawało mi się, iż arterie starca nie są już 
dość elastyczne, aby podołał takim wysiłkom. Nigdy się jednak nie zmieniał, nie skarżył się na nic, 
jadł z apetytem swe maccheroni i od świtu do zachodu stale był na nogach. Nagle pewnego dnia 
przestał jeść. Próbowaliśmy wszelkimi sposobami namówić go, ale odmawiał stanowczo. Przyznał się, 
że jest nieco zmęczony, un poco stanco, i przesiedział kilka dni bezczynnie w pergoli, patrząc na 
morze. Oświadczył jednak wkrótce, że musi pójść do swej masseria; kosztowało mnie dużo wysiłku, 
zanim go przekonałem, że powinien zostać z nami. Nie sądzę, aby pojmował siłę, która go ciągnęła do 
tej małej posiadłości, ja zaś zdawałem sobie z niej sprawę doskonale. Gnał go instynkt pierwotnego 
człowieka, który nakazywał mu schronić się przed ludźmi, aby w ukryciu za skałą, krzakiem lub w 
grocie umrzeć, jak przed tysiącami lat kładli się i umierali inni ludzie pierwotni. Po południu 
oświadczył, że chętnie położy się do łóżka, jakkolwiek nigdy w życiu ani przez jeden dzień w nim nie 
leżał. Kilkakrotnie dowiadywałem się o zdrowie starca; dziękował mi zapewniając, że czuje się 
dobrze. Nad wieczorem kazał przysunąć łóżko do okna, aby patrzeć, jak słońce zapada w morze. Gdy 
wróciłem po Ave Maria, zastałem przy nim wszystkich jego braci i przyjaciół. Nikt ich nie wzywał, ja 
również nie przypuszczałem, że koniec się zbliża. Nie rozmawiali i nie modlili się: przesiedzieli w 
milczeniu całą długą noc. Zgodnie ze zwyczajem nikt nie zbliżał się do łóżka. Stary Pacciale leżał 
cicho i patrzył na morze. Wszystko odbywało się tak prosto, a zarazem uroczyście, jak powinno być 
zawsze, gdy czyjeś życie zbliża się ku końcowi. Nadszedł ksiądz z sakramentami. Kazano starcowi 
wyspowiadać się i prosić Boga 0 przebaczenie grzechów. Skinął głową i ucałował krucyfiks. 
Kapłan dał mu rozgrzeszenie, a Bóg Wszechmocny zapewne uznał je, mówiąc z łaskawym 
uśmiechem, że stary Pacciale chętnie będzie w niebie widziany. Sądziłem prze/> chwilę, że się już 
tam przeniósł, gdy nagle wyciągnął rękę i delikatnie, prawie nieśmiało pogłaskał mnie po twarzy:
— Siete buono come ii marę — wyszeptał — dobry jesteś jak morze.
Słów tych nie podaję z zarozumiałością, lecz z podziwem. Skądże pochodziły? Na pewno z 
odległej przeszłości. Na pewno były oddźwiękiem owych złotych czasów, gdy żył Satyr, gdy drzewa 
w lesie mówiły, fale morskie śpiewały, a człowiek słuchał 1 rozumiał ich głos.
34 Początek końca 
Wysunąć się po angielsku.
Przez cały rok żyłem z dala od San Michele. Ileż czasu zmarnowałem! Powróciłem uboższy, niż 
wyjechałem, gdyż straciłem jedno oko. Nie mogę roztrząsać tego faktu; stwierdzam tylko, że dlatego 
prawdopodobnie stworzony zostałem z dwojgiem oczu, abym był uzbrojony wobec losu, który mnie 
spotkał. Powróciłem bardzo zmieniony wewnętrznie i zdaje mi się, że tym jednym pozostałym mi 
okiem patrzę na świat z innego punktu widzenia niż dotychczas. Brzydota i wulgarność uchodzą 
mojemu wzrokowi, dostrzegam tylko piękno, czystość i wdzięk. Nawet otaczający mnie ludzie wydają 
się inni niż dawniej. Dzięki dziwnemu złudzeniu optycznemu nie widzę ich dzisiaj w rzeczywistej 
postaci, lecz takimi, jakimi być powinni lub jakimi chcieliby być, gdyby im przeznaczenie pozwoliło. 
Widzę, co prawda, mym ślepym okiem wielu puszących się głupców, lecz nie denerwują mnie oni tak, 
jak dawniej, a ich gadanie przestało mnie drażnić: niechże sobie gadają! Jednak nie zdobyłem się 
dotąd na inąe, wznioślejsze uczucie względem ludzi. Obawiam się, że po to, aby nauczyć się miłości 
dla bliźnich, będę musiał przedtem zaniewidzieć całkowicie! Nie mogę im, na przykład, przebaczyć 
okrucieństwa względem zwierząt. Niekiedy wydaje mi się, że wracam po linii mego rozwoju, gdyż 
jakaś siła odpycha mnie od ludzi pociągając coraz silniej do matki-natury i do zwierząt. Wszyscy 
otaczający mnie mężczyźni i kobiety wydają mi się o wiele mniej ważni na świecie niż dawniej. Mam 
wrażenie, że straciłem zbyt dużo czasu na przebywanie w ich towarzystwie i że mogę równie dobrze 
obyć się bez nich, jak oni beze mnie. Wiem, że mnie już nie potrzebują, a lepiej zawsze filer a 
1'anglaise1, zanim człowiekowi wskażą drzwi...
Mam mnóstwo innych zajęć, a może zostało mi na nie już niewiele czasu. Skończyła się moja 
wędrówka po świecie w poszukiwaniu szczęścia, przeszło już życie wziętego lekarza, minęły dnie 
spędzone na morzu. Pozostanę tutaj na zawsze i będę się starał ułożyć sobie życie jak najlepiej. Lecz 
czy dane mi będzie pozostać na San Michele? Zatoka Neapolu leży u moich stóp jak połyskujące 
lustro, kolumny w pergoli, loggie i kaplica skąpane są w świetle. Co stanie się ze mną, gdy blasku tego 
znieść już nie będę mógł? Przestałem czytać i pisać, a zacząłem śpiewać; dopóki byłem zdrowy, nie 
śpiewałem nigdy. Uczę się także pisania na maszynie, wmawiając sobie, że jest to pożyteczny i miły 
sposób spędzania czasu dla samotnego i na wpół ślepego człowieka. Każde uderzenie młoteczków 
trafia zarówno w maszynopis, ja1' w mój mózg, a knock-outy te druzgocą wszelkie myśli, zanim zdążą 
się ukształtować. Zresztą myślenie nigdy nie było moją silną stroną, a sądzę nawet, że bez niego 
powodziło mi się znacznie lepiej. Od mego mózgu do pióra prowadziła dawniej wygodna, 
niewidzialna droga, i od czasu, gdy poznałem abecadło, przypływały nią myśli, którymi pragnąłem 
podzielić się z ludźmi. Nic więc dziwnego, że błądzą bezradnie w amerykańskim labiryncie 
zazębiających się kółek! Muszę się nawiasem zastrzec, że przyjmuję odpowiedzialność tylko za strony 
tej książki, napisane mą własną ręką, nie zaś za te, które spłodziliśmy wspólnie z maszyną marki 
Corona. Chciałbym wiedzieć, które z nich spodobają się memu czytelnikowi bardziej. Jednak zanim 
zdążę się przyuczyć do współpracy z tym niespokojnym Pegazem, pragnę na tym miejscu w podzięce 
za wszystko, co mi dał, uczcić mego ukochanego Schuberta, największego śpiewaka wszystkich 
czasów. Zawdzięczam mu niesłychanie dużo. Nawet w czasie owych długich tygodni, gdy leżałem w 
ciemnościach i małą żywiłem nadzieję, że wydostanę się kiedykolwiek z mroków, nuciłem sobie 
kolejno wszystkie jego pieśni, jak- uczniak, który idzie przez ciemny las gwiżdżąc, aby wmówić w 
siebie, że się nie boi. Schubert miał dziewiętnaście lat, gdy skomponował muzykę do Króla Olch 
Goethego i przesłał mu piosenkę z pełną szacunku dedykacją. Nigdy nie przebaczę temu wielkiemu 
poecie, że ani słowem nie potwierdził jej odbioru człowiekowi, któremu zawdzięcza nieśmiertelność 
swego wiersza. A przecież Goethe znajdował dość czasu, aby dziękować listownie Zelterowi za 
jego mierne utwory. Umuzykalnienie Goethego było tak niedostateczne, jak jego smak artystyczny: 
spędził cały rok we Włoszech, nie po-jąwszy istoty gotyku i nie zgłębiwszy surowego piękna 
prymitywów. Carlo Dolci i Guido Reni byli jego ideałami. Nie wzruszała go nawet sztuka grecka w 
najczystszych przejawach; ulubionym jego dziełem był Apollo belwederski. Schubert nigdy nie 
widział morza, a jednak żaden muzyk, malarz lub poeta, oprócz Homera, nie dał nam równie silnie 
odczuć jego spokojnego piękna, tajemniczości • i potężnego gniewu jak on. Nie widział też nigdy 
Nilu, a jednak pierwsze takty przedziwnego Memnona godne są, aby zabrzmiały w świątyni Luksoru. 
Ze sztuki i literatury helleńskiej wiedział tylko tyle, ile mu opowiedział jego przyjaciel Mayerhofer, a 
jednak jego Bogowie Grecji, Prometeusz i Ganymed Fragment aus Aeschy-lus są arcydziełami złotego 
wieku Hellady. Nie zaznał nigdy miłości kobiety, a przecież w jego Małgorzacie przy kołowrotku 
brzmi rozdzierający krzyk namiętności, w Mignon zaś drga wzruszająca nuta wyrzeczenia się 
szczęścia. Nie ma słodszej pieśni miłosnej niż jego Serenada. Umarł w trzydziestym pierwszym roku 
życia w biedzie i nędzy, w jakiej żył zawsze. Ten, który pisał i tworzył muzykę, nie posiadał nawet 
fortepianu! Po śmierci biedaka sprzedano na licytacji za trzydzieści sześć guldenów jego skromny 
dobytek; trochę ubrań, kilka książek i łóżko. W zniszczonej starej walizce znaleziono dużo owych 
nieśmiertelnych pieśni, bardziej wartościowych niż wszystko złoto Rotszyldów, zgromadzone w tym 
samym Wiedniu, w którym biedny muzyk żył i umarł.
Znowu nadeszła wiosna. Powietrze pachnie. Kwitnie janowiec, mirty okryły się pączkami, 
winorośle wypuszczają świeże pędy, kwiaty barwią się dookoła. Róże i powoje wspinają się po pniach 
cyprysów i oplatają kolumny w pergoli. Anemony, krokusy, dzikie hiacynty, fiołki, storczyki i 
cyklameny kiełkują w słodko pachnącej trawie. Na skałach rozsiały się krzewy dzwonków i lithosper-
mum2, błękitnego jak Lazurowa Grota. Wśród bluszczu uganiają się jaszczurki. Żółwie łażą dookoła, 
śpiewając wesoło — czyżbyście nie wiedzieli, że i żółwie mogą śpiewać? Mungo stał się jeszcze Tzw. 
wróble proso.
bardziej ruchliwy niż zazwyczaj. Mała sowa bije skrzydłami, jakby pragnęła polecieć w 
odwiedziny do swego przyjaciela w Kampanii; Barbarossa, jeden z największych moich psów, oddalił 
się gdzieś dla załatwienia jakichś spraw nie cierpiących zwłoki i nawet mój staruszek lapończyk, 
Tappio, wygląda, jakby miał chęć wybrać się na małą wycieczkę do ojczyzny. Billy spaceruje pod 
swym figowcem, mrugając przebiegle i zachowuje się jak wielkoświatowy donżuan, który wybrał się 
na poszukiwanie przygód. Giovannina prowadzi długie rozmowy ze swym amoroso opalonym na brąz 
(wszystko jest w porządku: po świętym Antonim odbędzie się ich ślub), święta góra ponad San 
Michele pokryta jest ptakami, wracającymi do domów, gdzie będą się parzyć i budować gniazda. Ileż 
radości sprawia mi widok ich spokojnego odpoczynku obok mego domu! Wczoraj podniosłem z ziemi 
małego skowronka; tak był wyczerpany długim lotem nad morzem, że nawet nie usiłował odlecieć; 
siedział cichutko na mej dłoni, jakby wyczuwał, że jest pod opieką przyjaciela, a może rodaka. 
Spytałem, czy nie zaśpiewałby mi piosenki przed dalszą podróżą? Ze wszystkich pieśni ptaków 
najbardziej lubię jego głosik. Odrzekł, że nie ma czasu, bo śpieszy się do domu, do Szwecji, aby 
zwiastować ludziom nadejście lata.
Przeszło od tygodnia słyszałem w ogrodzie miękkie wołanie złocistego kosa, a niedawno 
znalazłem schowaną wśród laurów jego narzeczoną. Dziś zobaczyłem ich gniazdko, arcydzieło ptasiej 
architektury. Słychać też łopot i szelest skrzydełek oraz ćwierkanie w gąszczu rozmarynów wokoło 
kaplicy. Udaję, że nic nie zauważyłem, ale pewny jestem, że i tam flirtują. Zaciekawiony byłem, jaki 
tam może być ptak? Wczoraj wieczorem tajemnica się wydała; właśnie kładłem się do łóżka, gdy głos 
słowika zaczął pod moim oknem śpiewać serenadę Schuberta. 
— Jaka ładna dziewczyna wyrosła z Peppinelli — przyszło mi na myśl, gdy zasypiałem — była 
jeszcze dzieckiem, kiedy ją widziałem ostatnim razem, a teraz rozkwitła jak kwiat. Czyżby 
Peppinella...
Zakończenie 
W starej wieży 
Na tym nie dokończonym fragmencie kończy się raptownie książka z San Michele w chwili, 
gdy zdawać by się mogło, że się rozpoczyna. Kończy się łopotem skrzydełek, śpiewem ptaków i 
wiosną w powietrzu. O, gdybyż bezsensowna historia mego życia mogła zakończyć się podobnie 
chórem ptaszęcych głosów pod oknami i niebem pełnym światła!
Nie wiem, dlaczego podczas tych dni myślę tyle o śmierci. Ogród zasypany jest kwieciem, 
pszczoły i motyle latają wokoło, jaszczurki pod bluszczem grzeją się w słońcu, ziemia roi się od 
żyjących stworzeń. Wczoraj usłyszałem spóźnioną piegżę, śpiewającą pod oknem. Skąd nachodzą 
mnie ponure myśli o śmierci? Bóg w łaskawości swojej uczynił śmierć niewidzialną dla oka 
człowieka. Wiemy, że istnieje, że idzie jak cień w ślad za nami, że nie opuszcza nas nigdy. Jednak nie 
widzimy jej i rzadko o niej myślimy, a co najdziwniejsze, iż pamięć oddala się z naszych myśli tym 
więcej, im bliżsi jesteśmy grobu. Zaiste, cud taki mógł jedynie Bóg uczynić. 
Ludzie bardzo starzy rzadko mówią o śmierci, zmętniałe ich oczy niechętnie zwracają się ku 
czemuś innemu niż ku przeszłości i teraźniejszości. Z wolna wraz z uciekającymi wspomnieniami 
blednie pamięć tego, co było, i starcom pozostaje jedynie dzień dzisiejszy. Dlatego też stosunkowo 
zdrowi fizycznie są zwykle mniej nieszczęśliwi, niż ludzie młodzi przypuszczają. Wiemy, że umrzeć 
musimy, lecz jest to jedyną świadomością naszej przyszłości; resztę odgadujemy i to najczęściej bez 
dróg i ścieżek, idziemy przez życie w błogosławionej nieświadomości, co czeka nas nazajutrz, na jakie 
natrafimy trudności, jakie spotkają nas doświadczenia, zanim przyjdzie ostatnie, a największe ze 
wszystkich: śmierć.
Od czasu do czasu, niepewni i zabłąkani, zdobywamy się na nieśmiałe zapytanie, co nam 
przeznaczenie zgotowało — nie otrzymujemy jednak odpowiedzi, gdyż gwiazdy są zbyt dalekie.
Im prędzej dojdziemy do przekonania, że los nasz spoczywa w naszych własnych piersiach, a 
nie znajduje się w gwiazdach, tym lepiej dla nas. Szczęście możemy znaleźć tylko w nas samych, a 
żądanie go od innych jest próżną stratą czasu; niewielu ludzi posiada jego nadmiar. Smutek 
powinniśmy znosić w miarę możności samotnie i nie należy obarczać nim innych, zarówno mężczyzn, 
jak i kobiet. Walkę naszą doprowadzajmy do końca bez niczyjej pomocy, a walczmy ze wszystkich 
sił, przecież jesteśmy urodzonymi bojownikami. Pewnego dnia nadejdzie pokój dla wszystkich, pokój 
chwalebny nawet ila zwyciężonych, jeżeli usiłowali walczyć w miarę swych możności.
Dla mnie walka się skończyła — zostałem w niej pokonany. Wygnano mnie z San Michele, 
dzieła mego życia. Zbudowałem je w pocie czoła, własnymi rękami kładąc kamień na kamieniu. 
Tworzyłem w pokorze ducha tę świątynię słońca, chcąc szukać prawdy i światła u promiennego 
bóstwa, któremu hołd składałem przez całe życie. Niejednokrotnie ostrzegał mnie palący żar w o-
czach, że nie jestem godzien mieszkania w świętym przybytku, że miejsce moje jest w cieniu — nie 
zważałem na ostrzeżenia. Jak konie — wracające do palącej się stajni, gdzie giną w płomieniach — 
tak i ja przyjeżdżałem corocznie latem do oślepiającego słońca San Michele. „Strzeż się światła! 
Strzeż się światła!"...
Wreszcie przeznaczenie mnie dosięgło, a za stary jestem, abym mógł walczyć z losem. 
Schroniłem się do starej wieży, żeby ostatkiem sił bronić się przed zagładą. Dante żył jeszcze, gdy 
mnisi zaczęli budować wieżę w Materita; jest ona na wpół klasztorem, na wpół twierdzą, mocna jak 
skała, na której stoi. Jakże często, od chwili mego osiedlenia się tutaj, obijają się o jej ściany gorzkie 
słowa: Nessun maggior dolore che ricordarsi del tempo felice nella miseria...1 Czy miał słuszność 
prorok z Florencji? Czy nie ma większego bólu nad pamięć minionego szczęścia w godzinach niedoli? 
Ja osobiście czuję inaczej. Nie z bólem, lecz z radością wracam myślą na San Michele, gdzie 
przebyłem najszczęniedoli.
Nie ma większego cierpienia niż przypominanie sobie szczęścia w okresie śliwsze lata mego 
życia. Przyznaję, że z niechęcią udałbym się tam dzisiaj; mam wrażenie, że wtargnąłbym do przybytku 
poświęconego przeszłości i owym dniom młodości, gdy słońce było mi przyjacielem, owym dniom 
szczęścia, które nigdy już powrócić nie mogą.
Przyjemne są przechadzki w łagodnym świetle pod oliwkami w Materita, miły jest pobyt w 
starej wieży, gdzie można marzyć w cichości — to jedno jeszcze mi pozostało. Wieża zwrócona jest 
na zachód, gdzie gaśnie słońce. Wkrótce zatonie ono w morzu, nadejdzie zmierzch, zapadnie noc...
Przeżyłem piękny dzień.
Ostatni promień złotego światła wpada przez gotyckie okna. Biegnie od pięknie malowanego 
mszału i srebrnego krucyfiksu z XII wieku na ścianie do wdzięcznych figurek z Tanagry i delikatnych 
weneckich szkieł na stole z refektarza; przesuwa się po ukwieconych nimfach i bachantkach, 
tańczących na greckiej płaskorzeźbie wokół satyra grającego na flecie; oświeca blade rysy św. 
Franciszka malowane na złocie, najmilszego świętego z Umbrii, obok którego stoi św. Klara z liliami 
w ręku. Nad spokojną twarzą florentyńskiej Madonny promień zapala złotą aureolę; wywołuje nieco 
dalej z półmroku zwartą rzeźbę Artemidy Laphri-na ze śmiercionośną strzałą w kołczanie; wieńczy 
blaskami znie-kształconą głowę Echna^ona, królewskiego marzyciela znad brzegów Nilu, syna słońca. 
Dalej stoi Ozyrys, sędzia dusz ludzkich, Horus o głowie sokoła, tajemnicza Izyda i siostra jej Nephtis, 
u których stóp przyklęka Anubis, stróżujący nad grobami.
Światło gaśnie, zbliża się noc.
Boże dnia, dawco światła, czy nie możesz pozostać ze mną dłużej? Noc wydaje się tak długa 
myślom, nie mającym odwagi, aby marzyć o wschodzie słońca! Tak ciemna jest dla oczu, które nie 
mogą widzieć gwiazd! Czy nie udzielisz mi choćby kilku jeszcze sekund, ty promienna wieczności? 
Tak bardzo pragnę popatrzeć na cudowny świat, na ukochane morze, płynące obłoki, dumne góry, 
szumiące strumienie! Na piękne drzewa i kwiaty wśród traw, na ptaki i zwierzęta, na tych moich braci 
i te siostry w lasach i na polach! Czyż nie możesz mi pozostawić chociaż kilku dzikich kwiatów w 
ręku, którymi cieszyłoby się me serce? Lub paru gwiazd na niebie, aby wskazywały mi drogę?
Jeżeli nie sądzone mi już rozpoznawać rysów otaczających mnie mężczyzn i kobiet, czy nie 
pozwolisz przynajmniej rzucić mi przelotnie okiem na twarz dziecka lub ulubionego zwierzęcia? Dość 
długo patrzyłem w ludzkie twarze, znam je dobrze i nie sądzę abym się czegoś więcej z nich nauczył. 
Jednostajne były w porównaniu z księgą Boga, obliczem pełnym tajemnicy matki-natury. O dobra, 
stara matko, która pomarszczoną dłonią tyle złych myśli spędziłaś z mego rozpalonego czoła, nie 
zostawiaj mnie tu samego w ciemnościach! Boję Aę mroku! Pozostań jeszcze przy mnie i opowiedz 
kilka przecudnych bajek, zanim ułożysz twe niespokojne dziecko do snu na długą, długą noc! O 
światłości świata, tyś jest bóstwem! Żadna modlitwa śmiertelnika nie dotarła nigdy do twego 
królestwa. Jakżeż ja, nędzny robak, mógłbym oczekiwać twojej litości, miłosierny boże słońca! Nie 
wysłuchałeś nawet wielkiego faraona Echnatona, gdy jego nieśmiertelny hymn do słońca 
rozbrzmiewał w dolinie Nilu na długo przed Homerem, który w pięćset lat później śpiewał:
Gdy wstajesz, świat jest pełen radości i wesela, Ludzie mówią, że widok twój daje życie, śmierć 
zaś — nieoglądanie twego oblicza.
Zachód i wschód hołd ci składają.
Z twoim nadejściem poczyna się ich życie, a gdy zachodzisz, umierają wraz z tobą.
A jednak patrzyłeś bez litości w promiennych oczach, gdy starzy bogowie zrzucali do Nilu 
świątynie twego najgorętszego wielbiciela, gdy zdzierali tarczę słoneczną z jego czoła i królewskiego 
sokoła z piersi, a na kutych w złocie pasach, owijających jego ciało, zacierali znienawidzone imię, aby 
dusza zmarłego bezimiennie musiała się błąkać poprzez wieczność.
W wiele setek lat po rozpadnięciu się w proch bogów znad Nilu, bogów z Olimpu i z Walhalli 
zjawił się nowy twój wielbiciel, św. Franciszek z Asyżu, słodki śpiewak, ii canto del sole. Wznosił 
ramiona ku tobie, nieśmiertelny boże słońca, z tym samym błaganiem na ustach, jakie i ja dziś ślę ku 
tobie, abyś nie odbierał światła jego chorym oczom, nadwerężonym przez łzy i nocne czuwanie. 
Ulegając natarczywym namowom braci, zwrócił się św. Franciszek do sławnego okulisty w Rieti i bez 
strachu poddał się nakazanej operacji. Gdy lekarz wkładał żelazo do ognia, aby je rozżarzyć, św. 
Franciszek przemawiał do płomienia jak do przyjaciela:
— Ogniu, bracie mój! Najwyższy stworzył cię przed wszystkim innym, uczynił cię 
wspaniałym, silnym, pięknym i pożytecznym. Okaż mi w tej ciężkiej chwili litość! Bądź łaskawy! 
Błagam Boga Najwyższego, który cię stworzył, aby raczył ochłodzić twój żar i sprawił, że cierpliwie 
będę mógł znieść twe palenie.
Zmówiwszy pacierz nad rozżarzonym żelazem, uczynił znak krzyża i siedział bez drgnięcia i 
wytrwale, gdy żelazny instrument zagłębił się z sykiem w delikatne ciało, znacząc ślad od ucha do 
brwi.
— Bracie mój — odezwał się święty do lekarza — jeżeli wypalanie nie jest dostateczne, 
powtórz je raz jeszcze.
Na widok tej niezwykłej słabości ciała, a hartu duszy, doktor się zdumiał.
— Mówię wam, bracia — rzekł do otaczających — niezwykłe sprawy dane nam jest dzisiaj 
oglądać!
A jednak ten najświętszy człowiek cierpiał i modlił się na próżno! Opuściłeś, Boże, ii poverello, 
jak opuściłeś wielkiego faraona. Gdy wierni braciszkowie niosąc lektykę postawili ją w drodze 
powrotnej u stóp wzgórza pod oliwnymi drzewami, nie mógł już św. Franciszek zobaczyć ukochanego 
Asyżu, wzniósł tylko ręce i po raz ostatni błogosławił miastu. Jakżeż zatem ja, grzesznik, najbardziej 
znikomy wśród Twych czcicieli, mógłbym spodziewać się łaski od Ciebie, nieubłagany władco życia? 
Jakżeż odważyć się mogę prosić o jeszcze jedną, gdy tyle nieoszacowanych darów otrzymałem z Twej 
hojnej ręki? Dałeś mi oczy śmiejące się lub pełne łez, serce bijące z tęsknoty lub krwawiące pod 
wpływem litości, dałeś mi nadzieję, dałeś sen. Sądziłem, że ofiarowałeś wszystkie te dary na zawsze. 
Myliłem się; była to tylko pożyczka, której zwrotu domagasz się po to, aby obdarować nią inną istotę, 
wypływającą teraz z tej samej wieczności, w którą ja się pogrążam. Panie światła! Niechże się stanie 
według woli Twojej! Pan dał — Pan wziął, niech imię Jego będzie pochwalone!
Dzwony na campanilli wzywały na Ave Maria. Lekki wiatr szumiał wśród cyprysów, w których 
ptaki świergotały przed spoczynkiem. Głos morza cichł powoli i święte milczenie nocy ogarnęło starą 
wieżę.
Siedziałem w fotelu zmęczony i spragniony spokoju. Wilk spał u moich nóg; od wielu dni i 
nocy nie odstępował mnie ani na chwilę. Od czasu do czasu otwierał oczy pełne takiego smutku i 
miłości, że w moich prawie łzy się kręciły. Niekiedy wstawał i kładł mi swój wielki łeb na kolanach. 
Czyżby wiedział to, z czego ja sobie tak dobrze zdawałem sprawę? Czy rozumiał, że zbliża się 
godzina rozstania? Głaskałem lekko jego głowę i po raz pierwszy nie wiedziałem, co mam mu 
powiedzieć, jak objaśnić tę wielką tajemnicę, która i dla mnie była niezrozumiała.
— Odchodzę, wilku, w nieznaną krainę, w daleką podróż. Nie możesz tym razem pojechać 
ze mną, mój przyjacielu. Musisz pozostać tutaj, gdzieśmy tak długo żyli razem, dzieląc radości i 
smutki. Nie żałuj mnie, lecz zapomnij, jak zapomną mnie wszyscy; takie jest prawo życia. Nie troszcz 
się o nic — będzie nam obydwu dobrze. Zarządziłem wszystko potrzebne dla twego szczęścia. 
Pozostaniesz w znanym, ulubionym otoczeniu i życzliwi ludzie będą się tobą opiekowali z tą 
samą pieczołowitą troskliwością, jaką ja ciebie otaczałem. Codziennie, gdy dzwony bić będą południe, 
będziesz dostawał obfity talerz pożywienia, a raz tygodniowo, jak dotychczas, znajdziesz w nim 
soczyste kości. Wielki ogród, w którym igrałeś, pozostanie nadal twoim, a nawet gdybyś przekroczył 
me przykazania i zaczął pod oliwkami gonić zdziczałego kota, zobaczę to stamtąd, gdzie będę się 
znajdował, i w imię naszej przyjaźni patrzeć będę na twe łowy moim ślepym okiem, przymykając 
zarazem widzące, jak to czyniłem dotychczas. Gdy członki twe zesztywnieją, a oczy zmętnieją, 
spoczniesz na zawsze pod starożytną marmurową kolumną w gaju cyprysów przy starej wieży, obok 
twych braci, którzy odeszli przed tobą. A ostatecznie, kto wie — może się zobaczymy znowu. Szansę 
nasze, małe czy duże, są jednakowe.
— Nie odchodź! Zostań lub zabierz mnie z sobą! — błagały wierne oczy zwierzęcia.
— Idę w krainę, której nie znam. Nie wiem, co mnie w niej czeka ani co spotkałoby ciebie, 
gdybyś poszedł ze mną. Dziwne opowieści o niej czytałem, ale są to jedynie opowieści, nikt bowiem z 
ludzi, którzy odeszli, nie wrócił, aby nam opowiedzieć, co widział. Tylko Jeden Jedyny mógł nam 
zdradzić tę tajemnicę, lecz był On Synem Boga i wrócił do swego Ojca, a usta Jego zamykało 
milczenie.
Głaskałem wielki łeb psa, lecz moje ręce były zdrętwiałe i nie czuły już dotknięcia miękkiej 
sierści.
Gdy nachyliłem się, aby go pocałować na pożegnanie, ujrzałem strach w jego spojrzeniu; drgnął 
z przerażeniem, cofnął się i ukrył na swoim legowisku pod stołem. Nie przyszedł, gdy go zawołałem. 
Wiedziałem, co to oznacza; takie zachowanie się psów widywałem już dawniej. Sądziłem tylko, że 
przewlecze się to jeszcze przez długie dnie... Wstałem, usiłując podejść do okna, aby głęboko 
zaczerpnąć oddechu, lecz nogi odmówiły mi posłuszeństwa i upadłem z powrotem na fotel. 
Spojrzałem wokoło; cicho było i ciemno, a jednak zdawało mi się, że słyszę, jak Artemida, 
nieubłagana bogini, wyjmuje strzałę z kołczana i naciąga łuk. Niewidzialna ręka dotknęła mego 
ramienia i dreszcz przebiegł moje ciało. Sądziłem, że zemdleję, ale nie czułem żadnego bólu i 
zachowałem jasność umysłu.
— Witam cię, sire! Zdawało mi się właśnie, że słyszę w ciemnościach nocy uderzenia kopyt 
twego czarnego rumaka. Wygrałeś wyścig: widzę twoje oblicze schylone nade mną. Nie jesteś mi 
obcy, spotykaliśmy się nieraz od owych czasów, gdyśmy w sali Sw. Klary stali razem przy tym 
samym łóżku. Nazywałem cię złym, okrutni-kiem, katem, cieszącym się męczarniami ofiary. Nie 
znałem wówczas życia tak, jak je znam dzisiej. Dziś wiem, że z nas dwóch ty jesteś litościwszy: jedną 
ręką oddajesz, co drugą zabierasz. Rozumiem teraz, że nie ty, lecz życie nieciło przerażenie w szeroko 
rozwartych oczach i naprężało muskuły w piersiach po każdym oddechu chorego, po jeszcze 
jednej chwili męki. Nie będę dziś z tobą walczył. Postępowałbym inaczej, gdybyś był przyszedł, 
kiedy krew miałem jeszcze młodą. Byłem wtedy pełen życia i mógłbym się był dobrze bronić, 
odpierając cios za ciosem. Teraz jestem znużony, oczy moje są mętne, ciało zmęczone i serce 
wyczerpane - pozostała mi tylko głowa, która mówi, że walka nie miałaby sensu. Będę siedział 
spokojnie w fotelu i pozwolę ci czynić swą powinność. Zaciekawia mnie, jak zabierzesz się do rzeczy, 
interesowałem się zawsze fizjologią. Przestrzegam cię tylko, że byłem zawsze bardzo silny, uderzaj 
więc ze wszystkich sił, abyś nie chybił, gdyż, jeżeli się nie mylę, zdarzyło ci się to już kilkakrotnie. 
Spodziewam się, że nie masz do mnie żadnego żalu z dni dawno przeszłych. Obawiam się, że na 
Avenue de Villiers trzymałem cię długo w naprężonym oczekiwaniu. Proszę cię, sire, nie sądź, że 
jestem tak odważny, jak udaję; wdzięczny ci będę za parę kropel napoju wieczności, gdybyś mi go dać 
zechciał... 
— Czynię to zawsze, a ty przecież powinieneś najlepiej wiedzieć o tym. Widywałeś mnie 
często przy pracy! Czy chcesz posłać po kapłana? Masz jeszcze dość czasu. Ludzie zawsze na mój 
widok sprowadzają duchownego.
— Nie miałoby to celu. Ksiądz mi nic pomóc nie zdoła. Za późno dla mnie na skruchę — za 
wcześnie na potępienie, a dla ciebie sprawy te są obojętne.
— Nie obchodzą mnie ludzie źli czy dobrzy, wszyscy są jednakowi w mych oczach.
— Na nic się zda posyłanie po kapłana, który powie mi jedynie, iż poczęty zostałem z grzechu 
i myśli oraz czyny moje zbruka-ne są grzechem; że powinienem wszystkiego żałować i wszystko zło 
odwołać. Żałuję niewiele — nie odwołuję niczego. Żyłem zgodnie z instynktem, a sądzę, że był on 
zdrowy. Nieraz dawałem się powodować rozsądkowi, dzięki któremu stawałem się głupcem, gdyż mój 
rozum mylił się często, za co jestem ukarany. Chciałbym podziękować wszystkim, którzy okazywali 
mi dobroć. Niewielu miałem nieprzyjaciół, a byli to w większej części lekarze, którzy szkodzili mi 
mało, gdyż szedłem swą własną drogą przekonań. Chciałbym prosić o przebaczenie tych, którym 
sprawiłem ból. To wszystko. Reszta obchodzi jedynie Boga i mnie, w każdym razie nie kapłana, w 
którym nie uznaję mego sędziego.
— Nie lubię duchownych. Groźbą wiecznych płomieni piekielnych nauczyli ludzi obawy przed 
moim przyjściem. Zerwali mi skrzydła z ramion, zniekształcili me dobrotliwe oblicze i nadali postać 
szkieletu, który z kosą w ręku chodzi jak złodziej w nocy od domu do domu; na freskach w 
klasztornych malowidłach tańczy on ramię w ramię ze świętymi i potępieńcami taniec śmierci.
Nie mam nic wspólnego ani z ich piekłem, ani z niebem. Jestem prawem natury.
— Słyszałem wczoraj w ogrodzie śpiew wilgi, o zachodzie zaś słońca przyleciała pod moje 
okno mała piegża; czy usłyszę ją jeszcze kiedyś?
— Gdzie przebywają aniołowie, tam są też ptaki.
— Pragnąłbym, aby miły głos przeczytał mi raz jeszcze Fedona.
— Głos był śmiertelny, słowa zaś wieczne: będziesz je słyszał.
— Czy usłyszę raz jeszcze Requiem Mozarta, ukochanego mego Schuberta albo potężne 
dźwięki tytana — Beethovena?
— Były to echa z nieba.
— Jestem gotów! Uderz, przyjacielu!
— Nie uderzę cię, lecz uśpię.
— Czy obudzę się kiedyś?
Nie otrzymałem żadnej odpowiedzi na to pytanie.
— Czy będę śnił?
— Tak. Wszystko jest snem.
Kim jesteś, piękny chłopcze? Czyżby Hypnosem, aniołem snu?
Stał tuż przy mnie w wieńcu kwiatów na włosach układających się w loki nad czołem 
brzemiennym myślami. Piękny był, niby geniusz miłości.
— Jesteśmy braćmi urodzonymi z tej samej matki: z nocy. Nazywam się Tanatos, jestem 
aniołem śmierci. Wraz z pochodnią dopalającą się u mych stóp zgaśnie twoje życie.
I śniło mi się, że widzę starego człowieka, z mozołem idącego wzwyż samotną ścieżką. Od 
czasu do czasu podnosił głowę, jak gdyby szukał kogoś, kto wskazałby mu właściwą drogę: niekiedy 
padał na kolana, jakby mu sił brakło do dalszej, trudnej wędrówki. Lasy i pola, rzeki i morza leżały już 
nisko u jego stóp, a wkrótce i góry, okryte śniegiem, schowały się we mgle znikającej w dole ziemi. 
Ścieżka prowadziła wciąż wyżej i wyżej. Chmury, gnane wiatrem, wzięły starca na swe potężne 
ramiona i z zawrotną szybkością poniosły go przez wieczność; błyszczące gwiazdy wskazywały im 
szlak ku krainie, w której noc i śmierć jest nieznana. Wreszcie starzec znalazł się przed zamkniętymi 
bramami nieba, przytwierdzonymi do diamentowych skał złotymi łańcuchami. Czy przez wieczność 
całą, czy też przez dzień jeden lub przez krótkie mgnienie oka klęczał na tym progu, ufając wbrew 
wszelkiej nadziei, że będzie wpuszczony do nieba? Nagle niewidzialne ręce rozwarły na oścież 
olbrzymią bramę na przyjęcie płynącej w powietrzu postaci ze skrzydłami anioła i rysami śpiącego 
dziecka. Wędrowiec zerwał się i z rozpaczliwym pośpiechem wcisnął za nią do bramy, która się już 
przed nim zamykała.
— Ktoś ty, zuchwały intruzie? — krzyknął surowy głos i wysoka postać w białym 
płaszczu i ze złotymi kluczami w ręku stanęła przede mną.
— Stróżu bram niebieskich, święty Piotrze, zaklinam cię, pozwól mi zostać!
Święty rzucił okiem na dokument zawierający sprawozdanie z mego życia na ziemi.
— Sprawa przedstawia się źle — rzekł po chwili — bardzo źle. Jakim sposobem w ogóle 
dostałeś się tutaj? Musiała zajść pomyłka.
W tej chwili nadleciał ku nam mały aniołek-wysłannik. Złożył purpurowe skrzydła i poprawił 
krótką tunikę z delikatnych zasłon i różanych listków, połyskujących kroplami porannej rosy. Nóżki 
miał nagie, a różowe jak płatki kwiatów stopki tkwiły w złotych sandałkach. Na główce spoczywała 
czapeczka z tulipanów i konwalii, zsunięta na jedno ucho. Oczy jego promieniały światłością, usta 
uśmiechały się radośnie. W rączkach trzymał bogato ozdobiony mszał, który z poważną miną podał 
św. Piotrowi.
— Zawsze zwracają się do mnie, gdy napotkają trudności — zamruczał św. Piotr marszcząc 
czoło — lecz nie myślą o mnie, kiedy im wszystko idzie gładko. Powiedz kardynałom — zwrócił się 
do skrzydlatego posła, że przyjdę niebawem. Niech nie odpowiadają na żadne pytania i poczekają na 
mnie.
Anioł zasalutował, przykładając różowe paluszki do czapki z tulipanów, rozpostarł purpurowe 
skrzydła i odleciał, śpiewając jak ptak.
Święty przyglądał mi się badawczo i z wahaniem.
— Pozwól mu tu czekać na mnie — zwrócił się do poważnego archanioła, który oparty na 
mieczu stał na straży przed złocistą zasłoną — pamiętaj, abyś mu nie zdradził jakiejś tajemnicy, gdyż 
jest śmiały i przebiegły, i język ma gładki. Wszyscy mamy słabe strony i nie pojmuję, skąd wziął się 
tutaj. Kto wie, czy nie należał do tych, którzy cię niegdyś opętali, każąc pójść w ślady Lucypera, i 
przyczynili się do twego upadku. Miej się zatem na baczności, milcz i czuwaj!
Z tymi słowami odszedł. Przyglądałem się archaniołowi, on zaś patrzył na mnie. Osądziłem, że 
dobrze zrobię zachowując milczenie, obserwowałem go jednak spod oka. Po chwili odpiął pas i z 
wielką ostrożnością oparł miecz o jaspisową kolumnę; widać było, że odpasanie go sprawiło mu ulgę. 
Twarz sędziwego archanioła promieniała i z oczu patrzyła mu dobroć, czułem, że na równi ze mną 
skłonny jest do zawarcia pokoju.
— Czcigodny archaniele — odezwałem się nieśmiało — czy długo będę musiał czekać na św. 
Piotra?
— Słyszałem dźwięk trąb z sali sądu — odrzekł — sądzą tam dwóch kardynałów, którzy 
właśnie przysłali po św. Piotra, aby im pomógł w obronie. Nie, nie przypuszczam, abyś miał długo 
czekać — dodał z uśmiechem — nawet świętemu Ignacemu, najzręczniejszemu naszemu adwokatowi, 
rzadko udaje się wprowadzić ich do nieba. Prokurator bierze nad nim górę. Był on zakonnikiem, a 
nazywał się Savonarola. Spalili go na stosie.
— Nie człowiek, lecz Bóg jest najwyższym sędzią, a Pan nasz jest litościwy.
— Tak, Bóg jest najwyższym i litościwym sędzią — powtórzył archanioł — a rządzi 
niezliczonymi światami wspanialszymi i bogatszymi niż owa na wpół zapomniana planeta, z której 
pochodzą ci dwaj podsądni.
Ujął mnie za rękę i poprowadził do otwartej bramy. Zdumionym moim oczom ukazały się 
tysiące promiennych gwiazd i planet, pełnych życia i światła, wędrujących po swych wykreślonych 
drogach.
— Czy widzisz tę drobną iskierkę, słabą niby światełko gasnącej świecy? To jest świat, z 
którego przyszli ci dwaj ludzie, te dwie mrówki, uwijające się po ziemskim globie.
— Bóg stworzył zarówno ich, jak ich świat — rzekłem.
— Tak. Bóg stworzył świat. Nakazał słońcu roztopić zam.ro-żone wnętrzności ziemi, obdarował 
ją rzekami i morzami, przyodział jej chropowatą powierzchnię lasami i polami, stworzył na niej 
zwierzęta. Piękna była ziemia i doskonała. Lecz ostatniego dnia stworzył Pan człowieka. Może lepiej 
byłoby, gdyby był dnia tego odpoczywał. Wiesz chyba, co dalej się stało. Pewnego dnia olbrzymia 
małpa, szalejąc z głodu, zaczęła twardymi łapami kuć broń, aby nią zabijać inne zwierzęta. Czyż przed 
ostrym krzemieniem, ostrzejszym niż tygrysie zęby, mogły się obronić pierwotne gryzonie długości 
sześciu cali? Cóż mogły poradzić zakrzywione na kształt sierpa szpony niedźwiedzia, którego dziś 
zwiemy ursus spelaeus, przeciwko gałęzi drzewa najeżonej kolcami, poprzecznymi deszczułkami i 
muszlami ostrymi jak noże? Co znaczyła dzika siła fizyczna zwierząt w porównaniu z chytrością, 
sidłami i pułapkami? Rósł więc w przewagę brutalny protanthropos, zabijając wrogów i przyjaciół. 
Diabłem był wśród stworzenia, szatanem wśród zwierząt. Zwycięski wśród swych ofiar, rozwinął nad 
światem zwierzęcym sztandar zbroczony krwią, obwołując siebie królem stworzenia. Dzięki doborowi 
płciowemu ukształtowała się z biegiem czasu jego twarz i powiększył mózg, a dziki ryk strachu lub 
gniewu przeszedł w wyraźne dźwięki i słowa. Wreszcie pierwo-twór stał się człowiekiem. Wkrótce 
nauczył się ujarzmiania ognia. Jego dzieci piły krew z drgającego mięsa zwierząt, które dla nich 
zabijał, walczyły ze sobą jak głodne wilczęta o kości pełne szpiku, rozgryzione potężnymi szczękami 
ojca i rozrzucone po jaskini. Stawały się silne i dzikie jak on, chciwe zdobyczy, gotowe do porwania i 
pożarcia wszystkiego, co napotkały, nawet własnego brata. Las drżał, gdy się zbliżały, a wśród 
zwierząt zbudził się strach przed człowiekiem. Wkrótce ludzie, gnani pragnieniem mordu, zaczęli się 
nawzajem zabijać kamiennymi toporami. I rozpoczęła się krwawa walka, która nigdy się dotąd nie 
skończyła. W oczach Pana zabłysnął gniew. Pożałował, iż stworzył człowieka i rzekł: Zetrę go z 
powierzchni ziemi, gdyż zepsuty jest i rządzi się gwałtem. Rozkazał upustom niebieskim otworzyć się, 
a wodom wystąpić z brzegów i pochłonąć człowieka wraz z ziemią, splamioną krwią i grzechem. O, 
gdybyż Pan zatopił był wszystkich ludzi. Jednak w dobroci swej i litości pozwolił odrodzić się raz 
jeszcze człowiekowi, oczyszczonemu wodami potopu. Ale przekleństwo ciążyło nadal na tych, 
których garstkę Bóg łaskawie uratował w arce. I znowu rozpoczęły się mordy, i znów rozpoczęła się 
wojna bez końca.
Cierpliwie spoglądał Pan na ziemię, odsuwając chwilę kary, gotowy do przebaczenia. Zesłał 
nawet na zły świat własnego Syna, aby nauczył ludzi miłości, dobroci i modlił się za nich. Wiesz, jaki 
los Go spotkał. Z pogardą dla nieba rozniecili ludzie na całym świecie ogień piekielny. Z szatańską 
przebiegłością ukuli nową broń, aby się nawzajem zabijać. Zmówili się ze śmiercią, żeby spadała z 
nieba na ich domostwa, a życiodajne powietrze zatruli piekielnymi wyziewami. Grzmiący hałas 
bitewny wstrząsa posadami ziemi. Gdy noc otuli niebo, widzimy z góry, jak krwawo świeci odblask 
tej planety. Słyszymy dochodzące z niej jęki rannych. Jeden z aniołów otaczających tron Boga mówił 
mi, że oczy Madonny zaczerwienione są co dzień z rana od łez, a bok Jej Syna znowu krwawi.
— Dlaczego Pan Bóg, Bóg łaski i miłosierdzia, pozwala na przedłużanie się tych mąk — 
spytałem — jak może On słuchać bez wzruszenia krzyków boleści?
Sędziwy anioł obejrzał się lękliwie, czy odpowiedzi jego nikt nie usłyszy.
— Bóg jest już stary i ciężko mu na sercu — szepnął, jakby się obawiał własnych słów. — 
Otaczający Go i czuwający nad Nim z bezgraniczną miłością nie mogą się odważyć na naruszenie 
Jego spokoju, przynosząc wciąż tylko wieści pełne zgrozy i bólu. Często budzi się Pan Bóg z 
ciężkiego snu i pyta, skąd dolatuje do Jego ucha ten ustawiczny grzmot i jakie to posępne błyskawice 
rozdzierają ciemności nocy. Odpowiadają Mu, że huczą Jego własne chmury, pędzone wiatrem, 
światło zaś pochodzi od Jego własnych błyskawic. Wtedy znowu przymyka zmęczone oczy.
— Tym lepiej, czcigodny aniele, tym lepiej. Gdyby Pan Bóg zobaczył to, na co ja patrzyłem, i 
gdyby uszy Jego usłyszały to, co ja słyszałem — raz jeszcze pożałowałby, iż stworzył człowieka. I 
znowu rozkazałby wodom wystąpić z brzegów, aby pochłonęły świat cały. Tym razem Pan zatopiłby 
wszystkich ludzi, a w arce pozostawiłby tylko zwierzęta.
— Drzyj przed gniewem Boga! Drzyj przed Jego gniewem!
— Nie boję się Jego gniewu. Odczuwam strach przed tymi, którzy niegdyś byli ludźmi: przed 
srogimi prorokami, przed świętymi ojcami i przed św. Piotrem, który surowym głosem kazał mi tu 
czekać na swój powrót.
— Sw. Piotra obawiam się również trochę — przyznał się sędziwy archanioł. — Słyszałeś, 
jak mnie ganił, bo dałem się skusić przez Lucypera. Pan Bóg przebaczył mi i pozwolił wrócić do 
nieba. Czy św. Piotr nie wie, że przebaczyć znaczy zapomnieć? Masz słuszność twierdząc, że prorocy 
są surowi, jednak powodują się sprawiedliwością, gdyż Bóg natchnął ich swym duchem i mówią Jego 
głosem. Duchowni kościelni widzą myśli ludzkie tylko niedoskonałymi oczami śmiertelników, a głosy 
ich są głosami ludzi.
— Żaden człowiek nie zna dokładnie swego bliźniego; czyż ludzie mogą wyrokować, jeżeli nie 
wiedzą i nie rozumieją? Pragnąłbym, aby wśród moich sędziów znalazł się św. Franciszek, którego 
przez całe życie kochałem. On mnie zna i rozumie.
— Sw. Franciszek nigdy nie sprawował sądów, lecz tylko przebaczał, jak Chrystus, który 
składa swą dłoń w jego rękę, niby w rękę brata. Ten święty z rzadka ukazuje się w sali sądowej, gdzie 
wkrótce staniesz; nie jest w niej nawet chętnie widziany. Wielu męczenników i świętych zazdrości 
mu jego stygmatów, a niejednemu z możnych nieba, przystrojonych w połyskujące płaszcze i 
klejnoty, robi się nieprzyjemnie na widok ii poverello, ukazującego się w nędznym, podartym 
habicie, zwisającym w strzępach z powodu zbyt długiej służby. Madonna łata go i ceruje mówiąc, 
że podarowanie mu nowego odzienia minęłoby się z celem, gdyż św. Franciszek oddałby je 
natychmiast bardziej potrzebującemu.
— Gdybym przynajmniej mógł go zobaczyć. Chcę zadać mu pytanie, na które przez całe życie 
nie umiałem sobie odpowiedzieć. Jedynie on mógłby mi tę sprawę rozświetlić. A może i ty potrafisz 
mi ją wyjaśnić, mądry, stary archaniele? Dokąd idą dusze niewinnych zwierząt? Gdzie jest ich niebo? 
Chciałbym wiedzieć, bo... mam...
Nie odważyłem się dokończyć.
— „Wiele miejsca jest w domu Ojca mego" — rzekł Chrystus. Bóg stworzył zwierzęta i ma 
pieczę nad nimi. Raj jest wystarczająco duży, aby i one znalazły w nim przytułek. Słuchaj! — szepnął 
nagle archanioł, wskazując otwartą bramę — słuchaj!
Rzuciłem okiem na ogród niebieski, przepojony wonią kwiatów. Do uszu moich dobiegła 
słodka melodia harf i dziecięcych głosów.
— Podnieś wzrok i patrz! — rozkazał archanioł, pochylając ze czcią głowę.
I zanim oczy moje ujrzały aureolę z bladego złota, otaczającą Jej czoło, poznało Ją moje serce. 
Jakże niezrównanym malarzem był Sandro Botticelli! Oto nadchodziła w postaci, w jakiej Ją często 
malował, tak czysta, tak młoda, z tak czułym macierzyńskim spojrzeniem! Towarzyszyły Jej, niby 
uosobienie wiecznej wiosny, dziewice w kwiatach, z uśmiechem na ustach, z niewinnymi oczami. 
Aniołki o purpurowych i złotych skrzydełkach niosły płaszcz Matki Bożej i rozścielały przed Nią 
dywan z róż. Sw. Klara, przyjaciółka św. Franciszka, szepnęła Jej coś na ucho i zdawało mi się, że 
Madonna przechodząc rzuciła na mnie spojrzenie.
— Nie obawiaj się niczego — rzekł archanioł z cicha — nie obawiaj się: Madonna cię 
zobaczyła i nie zapomni o tobie w swych modłach. Sw. Piotr długo jednak nie wraca — dodał — 
toczy gorącą walkę z Savonarolą, broniąc swych kardynałów.
Uniósł brzeg złotej zasłony i spojrzał wzdłuż szeregu kolumn.
— Czy widzisz tę postać w białej szacie z kwiatem za uchem? Gawędzę z nią często. Lubią tu 
wszyscy tego ducha, jest bowiem skromny i prosty jak dziecko. Przyglądałem mu się czasem ze 
zdziwieniem, ponieważ chodzi samotnie i zbiera z ziemi pióra ze skrzydeł anielskich. Związał je w 
pęk i gdy sądzi, że go nie obserwują, schyla się i zmiata pył gwiaździsty ze złotych flizów nieba. 
Zastanawiam się niejednokrotnie, kim był ten duch za życia? Przyszedł tu niedawno. Mógłby ci może 
dać wyjaśnienia o ostatnim sądzie nad człowiekiem.
Spojrzałem na białą postać i poznałem mego przyjaciela Arcangela Fusco, zamiatacza ulic z 
włoskiej dzielnicy ubogich w Paryżu. Ta sama pokora w dobrotliwych oczach, ten sam kwiatek za 
uchem, owa róża, którą z rycerskością południowca ofiarował był hrabinie w owym dniu, gdy 
zabrałem piękną panią do dzieci Salvatora, aby obdarowała je lalkami.
— Kochany Arcangelo — rzekłem wyciągając obydwie ręce do przyjaciela — nigdy nie 
wątpiłem, że się tu znajdziesz.
Patrzył na mnie ze spokojną obojętnością, jakby mnie nie znał.
— Arcangelo Fusco, czy mnie nie poznajesz? Nie przypominasz mnie sobie? Czy pamiętasz, z 
jaką pieczołowitością pielęgnowałeś w dzień, i w nocy dzieci Salvatora, gdy chorowały na dyfteryt? 
Jak sprzedałeś twe niedzielne ubranie, aby zapłacić trumnę dla najstarszej dziewczynki, twej 
ulubienicy?
Po twarzy przebiegł mu cień bólu.
— Nie mogę sobie nic przypomnieć.
— Och, mój przyjacielu! Jakąż niesłychanie wielką tajemnicę zdradzasz mi tymi słowami! Jaki 
ciężar zdejmujesz mi z serca! Więc nic nie pamiętasz? Dlaczego ja pamiętam wszystko?
— Może nie umarłeś naprawdę, może śnisz tylko, że nie żyjesz.
— Byłem przez całe życie marzycielem, a jeżeli śnię w tej chwili, to jest to najpiękniejszy z 
moich snów.
— Może pamięć twoja silniejsza była od mojej, może zdolna jest do życia samoistnego bez 
ciała? Nie wiem nic, nie pojmuję nic, życie za dalekie jest ode mnie — nie pytam o nic.
— Dlatego jesteś w niebie, przyjacielu. Powiedz mi, Arcangelo, czy nikt z przebywających 
tutaj nie pamięta życia ziemskiego?
— Wszyscy utrzymują, że nie pamiętają nic, pamięć zachowują tylko wysyłani do piekieł, 
dlatego właśnie przybytek ten nazywa się piekłem.
— Powiedz mi przynajmniej, Arcangelo, czy surowe były dochodzenia przeciwko tobie? 
Czy sędziowie są srodzy?
— Wyglądali z początku na tak bardzo surowych, że zacząłem się trząść ze strachu, iż zażądają 
szczegółów o wypadku z neapolitańskim szewcem, który mi ukradł żonę, a którego zamordowałem 
jego własnym nożem. Lecz na szczęście nie chodziło im o szewca. Zapytali mnie, czy posiadałem 
złoto; odpowiedziałem, że miewałem w rękach tylko miedziaki. Zapytali, czy zebrałem jakikolwiek 
majątek. Odparłem, że posiadam tylko koszulę, w której umarłem w szpitalu. Przestali wówczas pytać 
i wpuścili mnie do nieba, a wkrótce nadszedł anioł, niosąc dużą paczkę. „Zdejm starą koszulę i włóż 
niedzielne ubranie!" — rozkazał. W paczce znalazłem moje ubranie, które sprzedałem, żeby opłacić 
zakład pogrzebowy. Aniołowie ozdobili je złotem i perłami; zobaczysz mój strój w niedzielę, jeżeli tu 
zostaniesz. Po chwili nadszedł drugi anioł z dużą skarbonką w rękach. „Otwórz! — powiedział — 
zawiera twoje oszczędności; wszystkie miedziaki, które darowałeś innym, równie ubogim jak ty. 
Wszystko, co rozdajecie na ziemi, zebrane dla was będzie w niebie, wszystko zaś, co za życia 
zostawiacie sobie, stracone będzie dla was na zawsze." Czy uwierzysz, że nie znalazłem w skarbonce 
ani jednego grosika; miedź zamieniła się w złoto! Słuchaj — dodał po chwili szeptem, aby go 
archanioł nie usłyszał — nie wiem, kim jesteś, ale wydaje mi się, żeś ubogi; nie gniewaj się, iż o tym 
mówię, lecz weź z mej skarbonki, ile ci potrzeba. Powiedziałem aniołowi, że nie wiem, co począć z 
taką ilością pieniędzy, poradził mi, żebym je ofiarował pierwszemu żebrakowi, którego spotkam.
— O, gdybym był szedł za twoim przykładem, Arcangelo! Nie byłbym dziś tym, czym jestem! 
Niestety, nie oddałem biedakom mego niedzielnego odzienia, staję więc u furt niebieskich w 
łachmanach. Uspokaja mnie tylko wiadomość, że sędziowie nie dopytywali się o owego szewca, 
którego wyprawiłeś na tamten świat. Bóg raczy wiedzieć, za ilu szewców musiałbym odpowiadać; 
przecież byłem lekarzem przez przeszło trzydzieści lat.
Niewidzialne ręce rozsunęły złocistą zasłonę i przed nami stanął, anioł.
— Twoja godzina nadeszła — odezwał się sędziwy archanioł — musisz się stawić przed sąd! 
Bądź pokorny i milczący! Przede wszystkim milczący! Nie zapomnij, że zgubiła mnie mowa, 
a zniszczy ona i ciebie, jeżeli nie opanujesz języka.
— Chwileczkę — szepnął Arcangelo Fusco, chytrze mrugając ku mnie — lepiej nie 
ryzykować! Na twoim miejscu nie wspomniałbym o tych szewcach, o których przed chwilą mówiłeś. I 
ja nie powiedziałem nic o moim, ponieważ nie pytano mnie o niego. Może w ogóle nie wiedzą o nim? 
Chi lo sa? Wysłannik-anioł ujął mnie za rękę i wzdłuż szeregu kolumn zaprowadził mnie do sali, 
wielkiej jak sala Ozyrysa; ozdabiały ją kolumny z jaspisu i opalu, których kapitele tworzyły złociste 
kwiaty lotosu. Łuki z promieni słonecznych podtrzymywały olbrzymie sklepienie usiane gwiazdami.
Podniosłem głowę i ujrzałem miliardy męczenników, świętych w białych szatach, pustelników, 
anachoretów i umęczonych z przydrożnych figur i ołtarzyków, na których poddawali swe twarze Kto 
wio?
działaniu palącego nubijskiego słońca; zobaczyłem męczenników o wynędzniałych ciałach i 
obrosłych włosami; srogich proroków z długimi brodami spadającymi na piersi; świętych apostołów z 
palmowymi gałązkami w rękach; patriarchów i ojców Kościołów z wszelkich krajów i wszystkich 
wyznań; kilku papieży w połyskujących tiarach i paru kardynałów w czerwonych płaszczach. Moi 
sędziowie siedzieli przede mną półkręgiem, nieruchomi i groźni.
— Źle z tobą — rzekł św. Piotr, rozkładając moje dokumenty — bardzo, bardzo źle!
Sw. Ignacy, wielki inkwizytor, powstał i rzekł:
— Życie jego plamiły wstrętne grzechy, duszę ma ciemną, a serce nieczyste! Jako 
chrześcijanin i święty, żądam dla niego potępienia! Niech szatan dręczy jego ciało i duszę po wieki 
wieków!
Pomruk zgody przebiegł śklę. Podniosłem oczy na sędziów, a wszyscy odpowiedzieli 
złowrogim milczeniem na moje spojrzenie. Spuściłem głowę, pamiętając ostrzeżenie archanioła, 
zresztą nie wiedziałem, co mam odpowiedzieć. Nagle dostrzegłem w głębi sali niewysokiego wzrostu 
świętego, który dając mi ze zdenerwowaniem znaki, torował sobie nieśmiało drogę poprzez tłum do 
drzwi, przy których stałem.
— Znam cię dobrze — odezwał się z przyjaznym uśmiechem w łagodnych oczach — 
widziałem cię wchodzącego — i przykładając palec do ust, dodał szeptem — widziałem też 
towarzyszącego ci wiernego przyjaciela.
— Kim jesteś, ojcze dobrotliwy? — spytałem również szeptem.
— Jestem św. Roch, patron psów — oświadczył mały święty.
— Chciałbym ci pomóc — szeptał rzucając ukradkowe spojrzenia na proroków i ojców 
Kościołów — ale mało tu znaczę i święci nie zechcą mnie wysłuchać.
— Człowiek ten był niewierzący — ciągnął swoje oskarżenie św. Ignacy — bluźnił i drwił ze 
wszystkiego, oszukiwał, zajmował się czarną magią i uprawiał rozpustę.
Kilku starszych proroków nastawiło uszu z uwagą...
— Młody był i gorący — rzekł św. Paweł — lepiej czynił kochając, niżby miał...
— Starość go nie poprawiła — mruknął pustelnik.
— Kochał dzieci — zauważył św. Jan.
— Ich matki również — zamruczał patriarcha.
— Był pracowitym lekarzem — ujął się za mną św. Łukasz, niebiański medicus.
— Niebo przepełnione jest jego pacjentami, a słyszałem, iż mnóstwo ich znajduje się też w 
piekle — rzucił św. Dominik.
— Miał czelność przyprowadzić ze sobą psa, który siedzi przed furtą i czeka na swego 
pana! — zameldował św. Piotr.
— Wkrótce się go doczeka! — zasyczał św. Ignacy.
— Pies u bram niebieskich! — zawołał z oburzeniem jakiś stary prorok.
— Kto to jest? — spytałem szeptem patrona psów.
— Na litość boską, nie odzywaj się! Pamiętaj o ostrzeżeniu archanioła. Zdaje mi się, że to 
Habakuk.
— Jeśli on znajduje się pomifdzy sędziami, na pewno jestem zgubiony: ii est capable de tout3, 
jak powiedział Voltaire.
— Pies u bram nieba! — oburzył się Habakuk. — Pies! Nieczyste stworzenie!
Nie mogłem dłużej wytrzymać!
— Pies nie jest stworzeniem nieczystym! — wybuchnąłem, patrząc z wściekłością na 
Habakuka — stworzył go ten sam Bóg, który dał życie tobie i mnie! Jeżeli dla nas, ludzi, istnieje raj, 
powinien też być dla zwierząt, jakkolwiek wy, zgryźliwi, starzy prorocy, zupełnie zapomnieliście o 
nich w waszej nielitościwej bezgrzeszności. Nie pamiętacie o nich i wy, święci apostołowie! — 
ciągnąłem coraz bardziej tracąc głowę — dlaczego nie podaliście w pismach waszych ani jednego 
słowa Boga ku obronie naszych niemych braci?
— Kościół, do którego należałem na ziemi, nie interesował się zwierzętami — przerwał mi św. 
Anastazy — nie chcemy też nic o nich słyszeć w niebie. Głupcze, który bluźnisz, myśl raczej o 
własnej duszy, o czarnej twej duszy, która powróci do ciemności, z jakiej powstała.
— Dusza moja pochodzi z nieba, nie z piekła, które rozpętaliście na ziemi! Nie uwierzę w 
wasze piekło!
— Wkrótce w nie uwierzysz! — zagrzmiał wielki inkwizytor o płomiennych oczach.
Zdolny jest do wszystkiego.
— Dotknęła go zemsta Boga! Szalony jest! Szalony! — zawołał jakiś głos.
Krzyk przerażenia rozbrzmiał w sali sądu.
— Lucyper! Lucyper! Szatan jest wśród nas!
Nagle powstał ze swego miejsca Mojżesz, olbrzymi i gniewny, trzymając tablicę z 
przykazaniami w żylastych rękach; oczy jego ciskały błyskawice.
— Jakiż on zły! — szepnąłem z przestrachem małemu patronowi psów.
— Tak, Mojżesz jest zawsze zły! — odparł również z lękiem mały święty.
— Dość rozmów! — zagrzmiał głos Mojżesza — słyszałem słowa tego ducha, a brzmiały one 
niby z syczących ust szatana! Kimkolwiek jesteś, człowiekiem czy diabłem, precz stąd! Jahwe, Boże 
Izraela, wyciągnij rękę i zniszcz go! Spal jego ciało i wysusz krew w żyłach! Połam mu członki! Zrzuć 
go z nieba i z ziemi do piekieł, skąd przyszedł!
— Do piekieł! Do piekieł! — rozbrzmiało echem w wielkiej sali.
Usiłowałem coś powiedzieć, lecz nie mogłem wymówić ani słowa. Serce moje skostniało i 
poczułem się opuszczony przez Boga i ludzi.
— Zajmę się twym psem, gdybyś sprawę przegrał — zapewnił mnie szeptem św. Roch.
Nagle w ciszy brzemiennej grozą usłyszałem ćwierkanie ptaka. Maleńka piegża usiadła mi bez 
strachu na ramieniu i zaśpiewała wprost do ucha:
— Uratowałeś moją babkę, ciotkę i bratową. Uwolniłeś mi trzech braci i siostry od męki i 
śmierci z rąk ludzkich na dalekiej skalistej wyspie! Witaj mi! Witaj!
Jednocześnie, dziobnąwszy mnie w palec, zaświergotał skowronek :
— Spotkałem w Laponii muchołówkę, która mi opowiedziała, że kiedy byłeś małym 
chłopcem, wyleczyłeś jednemu z jej przodków skrzydełko i ogrzałeś jego zmarznięte ciałko przy 
swym sercu. A zanim otworzyłeś rękę, aby odleciał, ucałowałeś go ze słowami: szczęśliwej podróży! 
Witaj mi w niebie! Witaj! Witaj!
— Pomóż mi, pomóż braciszku!
— Spróbuję — zaśpiewał skowronek. — Spróbuję — rozpostarł skrzydełka i odleciał z 
przyjaznym ćwierkaniem. — Sprrró-buję! Sprrróbuję!...
Oczy moje pobiegły w ślad za ptaszkiem i spoczęły na błękitnych wzgórzach, które mogłem 
dojrzeć przez gotycki łuk bramy. Jakże dobrze znałem je z obrazów Fra Angelica: szarosrebrne oliwki 
i ciemne cyprysy, odcinające się na tle łagodnego, wieczornego nieba. Usłyszałem dzwony z Asyżu, 
dzwoniące na Anioł Pański, i w tejże chwili ujrzałem bladolicego świętego z Umbrii, z wolna 
schodzącego wijącą się górską ścieżyną; towarzyszyli mu dwaj braciszkowie: Leon i Leonard. Zwinne 
ptaki uwijały się ze śpiewem ponad jego głową, brały ziarno z wyciągniętej ręki i tuliły się ufnie do 
fałd jego habitu.
Sw. Franciszek stanął milcząco obok mnie i spoglądał na sędziów swymi przedziwnymi oczami, 
w które nie mógł patrzyć z gniewem ani Bóg, ani człowiek, ani żadne zwierzę.
Mojżesz opadł na swe miejsce, wypuszczając z rąk przykazania.
— Zawsze on! — mruknął z goryczą. — Zawsze zjawi się on, ten marzyciel z rzeszami swych 
ptaków, a w otoczeniu żebraków i potępieńców! Taki wydaje się słaby, a taki jest mocny, że potrafi 
powstrzymać nawet Twoją karzącą dłoń, o Panie! Czyż nie jesteś Jehową, nieubłaganym Bogiem, 
który w ogniu i dymie ukazał się na Synaju, a lud Izraela zadrżał ze strachu przed swym Panem? Czyż 
gniew Twój nie kazał mi wyciągnąć nad światem mściwej ręki, zniszczyć trawę na polach i połamać 
drzewa, aby pomarli ludzie i wyginęły zwierzęta! Czyż nie Twój głos przemówił w moich 
przykazaniach? Któż obawiać się będzie światła Twych błyskawic, o Panie, gdy grzmot Twego 
gniewu milknie wobec świergotu ptaków?
Głowa moja opadła na ramię św. Franciszka. Umarłem, lecz nie wiedziałem o tym.
Nie ma kiełkującej we mnie myśli, która nie miałaby oblicza śmierci.
Spinka do włosów
Stary cesarz, Tyberiusz, który ostatnich jedenaście lat życia przepędził na Capri, a w pamięci jej 
mieszkańców długo jeszcze nie umrze; nazywany jest zawsze „Timberio" zamiast „Tiberio" (przyp. 
autora).
Zły.
Uroczne spojrzenie.
Spiskowiec.
Pieniądze! Pieniądze! Dużo pieniędzy! 
Do widzenia i szybkiego powrotu!
Zwariowany Anglik.
Listonoszka.
Właścicielka kóz.
Żona garbusa.
Głowa kształtu cytryny.
Wyrabiająca sery.
Kulawa.
Pyzata.
Kobieta staroświecka.
Suchy chleb.
Pęknięta.
Wino proboszcza.
Ja się zamorduję, ty się zamordujesz, on się zamorduje itd
Do zobaczenia, szybkiego powrotu, niech cię błogosławi sw. Antoni! Miech 
ci towarzyszy Madonna.
Świadectwa chrześcijańskie.
Chrześcijanami nagimi i tańczącymi jak szaleńcy.
Pałacem nad morzem